TÜRKİYE’NİN HAFTALIK BİLİM, TEKNOLOJİ, KÜLTÜR VE ELEŞTİREL DÜŞÜNCE DERGİSİ

25 EYLÜL 2020 SAYI 235 FİYATI 5 TL

Bağışıklık Sisteminiz
Ne Kadar Mükemmel?

Akdeniz Diy
e
Demirbaşı: tinin
Ceviz

Beyin İçin B
ir
Google Eart Tür
h
Gizli Mezarl
ar
İpuçları Bitk ın
COVID-19 DOSYASI ilerde
Osmanlı’da
l Prof. Dr. Derya Unutmaz İktidar Oyun
u:
İle Söyleşi DOĞAN KU
BAN
l Obezite Hastaları
Neden Daha Risk Altında?
l Kalpte Hasar Bırakıyor mu?

‘Manevi Mirasım
Bilim ve Akıldır!’
“Ben, manevi miras olarak
hiçbir ayet, hiçbir dogma, hiçbir ka-
lıplaşmış kural bırakmıyorum. Benim
manevi mirasım bilim ve akıldır... Zaman
süratle ilerliyor, milletlerin, toplumların,
kişilerin mutluluk ve mutsuzluk anlayış-
ları bile değişiyor. Böyle bir dünyada,
asla değişmeyecek hükümler getirdiğini
iddia etmek, aklın ve bilimin gelişimini
inkâr etmek olur... Benim Türk milleti için
yapmak istediklerim ve başarmaya ça-
lıştıklarım ortadadır. Benden sonra beni
benimsemek isteyenler, bu temel eksen
üzerinde akıl ve bilimin rehberliğini kabul
ederlerse, manevi mirasçılarım olurlar.”
Mustafa Kemal
Milli Eğitim Bakanı Dr. Reşit Galip’in sorusuna Mustafa
Kemal’in yanıtı. Kaynak: İsmet Giritli, Kemalist Devrim ve
İdeolojisi, İ.Ü. Hukuk Fak.Yayınları
HERKESE BİLİM TEKNOLOJİ
Türkiye’nin Haftalık Bilim Haberleri ve Kültürü Dergisi
Sayı: 235 25 Eylül 2020
İmtiyaz sahibi: HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Yayın Danışmanı: Orhan Bursalı
Yayın Yönetmeni: Özlem Yüzak
Sorumlu Müdür ve Yayın Sahibi Temsilcisi: Reyhan Oksay
Görsel Yönetmen: Tüles Hasdemir
Yayın Türü: Yerel Süreli Yayın
Yayın yönetimi, yayınlama kararı aldığı yazıları özüne
dokunmadan kısaltma hakkını saklı tutar.
Yayımlayan: HBT Yayıncılık
Adres: Osmanağa Mah. Halitağa Cad. Ekşioğlu İş Hanı
16/85 K.3 Kadıköy İstanbul
Tel: 0216 449 99 42
E-posta: info@herkesebilimteknoloji.com
www.herkesebilimteknoloji.com
Dijital dergi abonelik banka hesap bilgisi:
HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Alternatif Bank, Şişli Şubesi
IBAN: TR 42 0012 4000 0056 1729 3000 01
Basılı dergi abonelik banka hesap bilgisi:
HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Alternatif Bank, Şişli Şubesi
IBAN: TR 04 0012 4000 0056 1729 3000 06
Katkılarıyla hazırlanmıştır:
Bahçeşehir Üniversitesi
Bilim, Kültür ve Eğitim: İstanbul Kültür Üniversitesi
23. sayfa: Atılım Üniversitesi
Reklam Yönetimi: Marjinal Porter Novelli
Baskı: İhlas Gazetecilik A.Ş.
Dağıtım: Turkuvaz Dağıtım Pazarlama A.Ş.
Herkese Bilim Teknoloji dergisinde yer alan haber, yazı ve fotoğrafların
yeniden yayım hakkı saklı tutulmuştur. İzin alınmadan ve kaynak
göstermeksizin yayımlamak basın kanunu gereğince hukuki ve cezai
yaptırıma tabidir.
Bu Haf ta- Editör ne diyor?
BAĞIŞIKLIK SİSTEMİNİZİ NE KADAR İYİ BİLİYORSUNUZ?
Bakın Derya Unutmaz neler diyor!
C ovid-19 ülkemizde ve tabii Avrupa’nın pek çok ül-
kesinde ikinci yükselişe çoktan geçti. Bilim dün-
yası harıl harıl aşı ve tedavi üzerine çalışırken vaka ve
ölüm sayıları da dünyada ve bizde artıyor. Bazılarımız
bu hastalığı çok ağır geçirirken, bazıları çok hafif atlatı-
yor. Hastalığın ilk günlerinde bu farkı yaratan en önemli
unsurun bağışıklık sistemi tepkisi olduğu düşünülüyordu.
Fakat artık görülüyor ki bağışıklık çok karmaşık bir sis-
tem ve immünologlar dahi bağışıklığın tam olarak virüs-
le nasıl savaştığını çözmüş değil.
Pandemi önümüzdeki ay ve yıllarda nasıl bir gelişme
gösterecek?
Aşılar işe yarayacak mı?
Aşılar uzun süre koruyucu olacak mı?
Tüm bu soruları yanıtlayabilmemiz için öncelikle ba-
ğışıklık sisteminin SARS-CoV-2 koronavirüsüne nasıl tepki
verdiğini anlamak gerekiyor. Fakat bağışıklık sisteminin
karmaşıklığı bu süreci güçleştiriyor.
Derya Unutmaz ile söyleşi
Biz de bağışıklık sistemini iyice bir masaya yatıralım
dedik. Ezberleri bozacak bir immunite ve korona öykü-
sü çıktı. Reyhan Oksay ve Rita Urgan derledi. Ayrıca Or-
han Bursalı, bağışıklık sistemi uzmanı, ABD’de Jackson
Laboratuvarlarında Unutmaz Laboratuvarını yöneten
Prof. Dr. Derya Unutmaz ile Türkiye’de korona virüsü-
ne karşı aşı çalışmaları, dünyada aşıların eşit dağılımı ve
ilaç şirketlerinin politikaları üzerine söyleşi yaptı. Unut-
maz, ‘Türkiye’de 1 yıl içinde aşı geliştirilebilirse başa-
rı olur’ diyor.
Tabii Covid-19 ile ilgili son gelişmeleri aktardığımız
Koronavirüs dosyamız da sürüyor. Bu hafta obez ya da
fazla kilolu kişilerin (gençler dahil) neden daha büyük
risk altında olduklarının yanıtını bulacaksınız. Bir diğer
önemli soru da hastalık sonrası kalpte hasar oluşup oluş-
madığı ve bunun nedenleri...
Bu arada bağışıklık sisteminin zayıflığını gösteren 6
işaret, bazılarımız hastalığı neden hafif atlatıyor gibi
önemli yazılarımızı da okuyacaksınız.
Yerli firmalarımızda hareketlenme
Müfit Akyos neoliberal politikaların nasıl sağlık sistem-
lerini tahrip ettiklerini anlattığı yazısında önemli bir
gelişmeyi de duyuruyor, “gereksinim duyulan maske ve
koruyucu giysiler, ventilasyon cihazları, yoğun bakım do-
nanımları vb. üretimleri yapan yerli firmalarımızda bir
hareketlenme görüldü. Hatta ülkemizin bu alanda sa-
hip olduğu akademik ve yenilikçi üretim kapasitesini or-
taya koymak amacıyla açık kaynak bir portal oluşturuldu
(COVID-19 TR Yetkinlik Haritası)...’
Mustafa Çetiner de okulların açılmasının salgını nasıl
etkileyeceği üzerine bir yazı serisini başlattı.
Kültür Üniversitesi’nden Prof. Dr. Ayşın Çotuk’un yazı-
sı bu pandeminin lejyoner hastalığı riskini de arttırma-
sı üzerine...
Doğan Kuban hoca ‘Osmanlı’yı bilmeden bugünü anla-
yamazsınız’ diyor Osmanlı’da iktidar oyunlarını anlattı-
ğı yazısında...
Reyhan Oksay’ın ağabeyi
Arkadaşımız Reyhan Oksay sevgili ağabeyini Co-
vid-19’a kaptırdı. Hepimizin başı sağ olsun. Virüsü yen-
di ama iki kez septik şoku atlatamadı! Yoğun bakımlar-
da bir kısım ölümler septik şoktan! İflah olmaz bir radyo
HBT Sayı 235- 25 Eylül 2020 2
amatörü de olan Kamuran Topakoğlu’nun öyküsünü oku-
yacaksınız sayfalarımızda...
Dilara Çolak, Kamusal Felsefe başlığı altında önem-
li bir konuyu gündeme getiriyor: Kitle iletişim araçları-
nı kullanarak kamusal alanda popüler konular üzerine
gündelik bir dil ile yapılan felsefe; her popüler konu kö-
tü olabilir mi?
Tanol Türkoğlu, Yapay Sezgi başlıklı yazısında, “Maki-
nenin-robotun-yapay zekanın sezgisel gücü insanınkin-
den çok daha büyük olacak” derken, Üniversite ve Bi-
lim sayfamızda Meltem Bilikmen beyin konusunda ye-
ni bir gelişmeyi duyuruyor: “Beyin İçin Bir Tür ‘Goog-
le Earth’: Beynin fonksiyonlarının ve hastalıklarının keş-
fi... Bir grup araştırmacı beynin üç boyutlu atlasını çı-
kardı. Atlas, beynin farklı özellikleri ile ilgili veriler ara-
sında bağlantı kuruyor. Atlasta yaklaşık 250 adet yapısal
olarak birbirinden farklı bölge bulunuyor...”
Yaban hayatın üçte ikisi
WWF’in son raporu çarpıcı: Yaban hayatının üçte ikisi,
insanlar yüzünden azaldı!
Bilim insanları, yabani yaşamın insan tahribatı nede-
niyle ‘feci düşüşte’ olduğu konusunda uyarıyor: “Biyolo-
jik çeşitlilik koruma çalışmaları tek başına yeterli değil,
gıda üretim ve tüketim alışkanlıklarımız değişmezse da-
ha çok canlı türü yok olacak.” Sayfalarımızda...
Organik kahvenin sanıldığı gibi daha sağlıklı olmadığı,
renklerin dünyanın her yerinde benzer duygular uyan-
dırdığı, dünyada fosfat kaynaklarının tıkanma noktasın-
da olduğu...Araştırma gündemi bu ve diğer haberlerle
yine dopdolu.
Akdeniz diyetinin demirbaşı ceviz: Görünüşü ile bey-
ne benzeyen ceviz, vitamin ve mineral içeriği ile hafıza-
yı, algıyı ve nöral bağlantıları geliştiriyor. Beynin yanı sı-
ra, pek çok organ için de hastalıklara karşı da kalkan va-
zifesi görüyor. Beslenme sayfamızda!
Alkollü sürücüyü tanıyan araçlar
Bilim dünyası yapay zekanın da gücünü arkasına ala-
rak ezber bozucu yeniliklere kapıları açıyorlar. İşte iki
yeni gelişme:
Bilim insanları alkollü ya da uyuşturucu etkisinde
olanların trafiğe çıkmaları durumunda kendiliğinden du-
ran arabaların çok yakında yaşamımızın bir parçası ola-
bileceğini belirtiyorlar.
Bitkiler gizli mezarların ortaya çıkartılmasında önem-
li ipuçları verebiliyor: ABD’li adli tıp uzmanları, çürüye-
rek ayrışan insan kalıntılarının çevrelerindeki bitki örtü-
sü üzerinde herhangi bir iz bırakıp bırakmadığını anla-
mak amacıyla araştırmalar yapmaya başladılar.
Geçtiğimiz haftalarda 100 bilim insanı içinde yer
alan 195 bilim insanımız ile ilgili bir dosya yayınlamış-
tık. Dosyayı hazırlayan Cengiz Zapçı gelen eleştirileri ve
açıklamaları yanıtladı. Tartışma sayfamızda.
Murat Altaş’ın hazırladığı Hayvanlar Dünyasında bu
hafta arıların beyinlerinin büyüklüğünün beslenmeleri
ile ilişkili olduğu ve yeni bir kitlesel yok oluş tespit edil-
diği konusunda.
Keyifli okumalar hepinize..
***
Önümüzdeki hafta yeniden birlikteyiz. HBT’yi ancak
elbirliği ile yaşatabileceğiz. Okuyarak, okutarak, satın
alarak ve yayarak!
Gelecek Cuma yine birlikteyiz...

Haber Dosyası
Alkollü sürücüyü arabanın
kendisi engelleyecek
A
lkollü araç kul-
lanmak tehlikeli
ve yasak. Bu Bilim insanları alkollü ya da
uyarı son derece net ve uyuşturucu etkisinde olanların tra-
açık olmakla birlikte, in-
sanlar yine de alkollü ya fiğe çıkmaları durumunda kendili-
da uyuşturucu etkisin- ğinden duran arabaların çok yakın-
deyken direksiyon başına
geçip hem kendilerini da yaşamımızın bir parçası olabile-
hem de başkalarını teh-
likeye atmaktan bir türlü
ceğini belirtiyorlar.
vazgeçemiyorlar. Yıllardır
uygulanan eğitim prog-
ramlarına ve yasal yaptı-
rımlara karşın, alkollü araç
kullanımına bağlı trafik
kazalarının yine de kabul
edilemez biçimde yük-
sek olduğu görülüyor. Bu
nedenle soruna çok daha
etkili çözümlerin getirilmesi
gerekiyor. Bilim insanları
içinde bulunduğumuz tek-
nolojik patlama döneminin
böyle bir çözümü de be-
raberinde getirebileceğine
dikkat çekiyorlar.
Emniyet kemerleri ve hava yastıkları
trafikte yitirilen yaşamların sayısında
çarpıcı bir düşüş sağladı. Ne var ki,
bunlar trafik kazalarını önlemede pek de
etkili olamıyorlar. Dünyada her 25 sani-
yede bir kişi trafik kazasında yaşamını
yitiriyor ve bu kazaları yapan her 5 kişi-
den birinin alkollü olduğu görülüyor.
Günümüzde kimi arabalarda, söz gelimi
dikkatin dağılması gibi, sürücü hata-
larından kaynaklanabilecek kazaların
en aza indirilmesine katkıda bulunan
akıllı denetim sistemleri bulunuyor. Bu
sistemlerde sürücülerin uyanıklık ve
dikkatlerini denetleyen kameralardan
yararlanılıyor. Sistem programlandığı
davranışlara aykırı bir durumla karşılaş-
tığında ya sürücüye uyarıda bulunuyor,
ya da olası bir kazayı önlemek amacıyla
aracın denetimini tümden ele geçiriyor.
Günümüzde Avrupa’da tüm yeni araçlar
için zorunlu kılınan, ABD’de 2024 yılına
dek ve ardından da Avustralya ile Yeni
Zelanda’da uygulanması beklenen bu
tür sistemler trafik kazalarını yaklaşık
yüzde 20 oranında önleyebiliyorlar.
Ancak şimdilerde sürücülerin
denetlenmesine yönelik yeni bir akıllı
teknoloji geliştiriliyor. Söz konusu tek-
nolojide sürücünün içinde bulunduğu
durumun gerçek zamanlı olarak belirlen-
mesi amacıyla araba içindeki kamerala-
rın, kalp atışını ya da derinin iletkenliğini
denetleyen başka biyometrik alıcılarla
birleştirilmesi hedefleniyor. Bir başka
HBT Sayı 235 - 25 Eylül 2020
deyişle, bu sistem sayesinde araçların
sürücülerinin alkollü ya da herhangi bir
uyuşturucunun etkisinde olup olmadık-
larını saptamaları bekleniyor.
Bu tür teknolojiler şimdiden sarhoşluğun
göstergesi sayılan birtakım özellikleri
belirleyebiliyorlar. Örneğin, kişinin dikkat
ve kıvraklığını büyük ölçüde etkileyen
alkolün bu olumsuz etkileri söz konusu
teknolojilerle belirlenebiliyor ve tüketilen
alkol miktarı arttıkça bu etkiler de çok
daha belirginleşiyor.
Bilim insanlarının asıl hedefi, bu bilgiler
ışığında kişinin araba sürmesini kendili-
ğinden durduracak bir teknolojiye ulaşıl-
ması. İlk aşamada farklı uyuşturucuların
belirgin özelliklerini saptayıp bunların
göz devinimleri ve sürücü davranışları
üzerindeki etkilerinin tanımlanmasını,
ardından da bu verileri etkili bir biçimde
geliştirdikleri teknolojiye uygulamayı
amaçlayan araştırmacılar şimdilerde
amfetaminler, benzodiazepinler, ya da
alkolün sürücülerde yaratabilecekleri
kendilerine özgü etkileri belirlemeye
çalışıyorlar.
Her bir maddeyle ilgili özelliklerin ayrı
ayrı belirlenmesi sürücülerin belli bir ra-
hatsızlığın sağaltımı için kendisine hekim
tarafından önerilen yasal bir ilaç mı aldı-
ğını, yoksa metamfetamin gibi yasadışı
maddeler mi kullandığı konusuna da ışık
tutabilecek.
Derleyen: Rita Urgan
We could soon make cars stop people driving
while drunk or on drugs New Scientist
Bi r
3 H af t ad a
3
Dilara Çolak Erhan
pelindilaracolak@hotmail.com
POPÜLER KÜLTÜR AKADEMİYE KARŞI:
“KAMUSAL FELSEFE”
Son yıllarda felsefe literatüründe, popüler bilim veya popüler tarih te-
rimlerine denk geldiği söylenebilecek yeni bir alt eğilim doğdu, “public phi-
losophy.” Ne olduğunu tek kelimeyle tam olarak tercüme etmek zor. Özet-
le, kitle iletişim aracılarını kullanarak kamusal alanda popüler konular üze-
rine gündelik bir dil ile yapılan felsefe olduğu söylenebilir —yani akademik
felsefenin tam aksi. “Simpsonlar ve felsefe” başlıklı bir blog yazısının, Lu-
dwig Wittgenstein’ın “Felsefi Soruşturmalar” adlı kitabında yaptığı felsefe-
den farklı bir şekilde felsefe yaptığı açık.
Bu yeni kamusal felsefe, 2500 senelik tarihinin verdiği sorumluluk ve ter-
minolojik yapı yüzünden akademik geleneğin içerisine hapsolmuş “ağır”
felsefeye bir alternatif oluşturmaya çalışır. Toplumsal fenomenleri ideal-
leştirme çabasına girmeden olduğu haliyle ele alır ve bizim için ne anlama
geldiği üzerine felsefenin araçlarıyla düşünmeye başlar. Bu açıdan akade-
minin yapmakta yetersiz kaldığı, belki de yapmayı zaten amaçlamadığı bir
şeyi başararak gündelik hayatlarımızın içine sızar. Böylelikle felsefe eğitimi
almamış insanlara da hitap ettiği gibi felsefe eğitimi almamış kişiler tara-
fından da yapılabilir hale gelir.
Popülerleşme her zaman sığlaşma mı demek?
Bu yeni eğilim, başta akademisyen-felsefeciler olmak üzere entelektü-
el çevreler tarafından epey tartışıldı. Hala da tartışılıyor. Kimileri bu soka-
ğa inen felsefeyi bayağı bulurken, kimileri ise çok geç kalınmış bir hamle
olarak görüyor. O yüzden üzerine düşünmek istiyorum, bir şeyin popülerleş-
mesi her zaman sığlaşması anlamına mı gelir? Öyleyse bile bunun tamamen
kötü olduğu söylenebilir mi? İnsanların Aristoteles’in Metafizik adlı kitabıy-
la cebelleşmek yerine “Aristoteles ile Bir Karıncayiyen Washington'a Gider”
adlı kitabını okuması, özünde felsefe olmayan bir şeyi mi yaygınlaştırmak-
tadır? [Bir not, bu sığ (!) ve esprili kitabın yazarları Harvard mezunu felse-
fe profesörleridir.]
Bu sorular dijital platformlarda felsefeci olmayanlar için felsefe anlat-
maya başladığımdan beri aklımı kurcalıyor. İnsanların benim veya diğer po-
püler felsefi yayınları yalnızca daha entelektüel gözükmek ya da eğlenmek
için tüketiyor olma ihtimali oldukça yüksek. Bu açıdan çileli de olsa akade-
mik felsefe doğru düşünmenin araçlarını öğretmeye çalışırken bu yeni ka-
musal felsefe tüketim nesnesi yaratıyor gibi gözükebilir. Fakat böyle bile
olsa, popüler kültürün kendisi kültür teorisi içerisinde yer alan yeni bir aka-
demik araştırma alanıyken, felsefenin yüksek zümrelerince pop olanın gör-
mezden gelinmesini anlamsız buluyorum. Bu durum bana Modern sanat or-
taya çıktığında onu sığ bulan Klasistlerin tavrını hatırlatıyor. Kişisel olarak
gelenekçilere karşı hep yenilikçilerden yana olmuşumdur. Şanlı günlerinde
yapıldığı biçimiyle felsefe yapmanın tek doğru yol olduğunu söyleyip bunu
dayatmanın muhafazakar bir yanı var.
Eğer felsefe benim ondan anladığım şeyse, yani özünde ilkelere dayalı
eleştirel düşünme edimi ise, akademik felsefe bu düşünme biçiminde usta-
laşmayı temsil eder. Ustalaşmak, yeni ilkeler koymak ve öğrenmek isteyen-
lere bu bilgeliği aktarmak için akademi elbette şart, bunu tartışmıyorum.
Buna karşın popülerleşen kamusal felsefe, çağrı ve farkındalık rolü üstlene-
rek toplumsal ölçekte etki yaratabilir.
Başta Amerika ve Avrupa olmak üzere günümüzde felsefenin seyrini de-
ğişmesine etki eden pek çok çağdaş filozof twitter kullanıyor, Ted konuşma-
larına katılıyor, New York Times, Verso, Aeon gibi popüler bloglarda yazı-
yor, hatta tanrının varlığı üzerine yaptıkları en ciddi tartışmaları dahi video
kaydına alıp Youtube’da yayınlıyor. Çünkü felsefe fildişi kulelerde kendimi-
ze saklamamız gereken bir sır değil.
Yaklaşık 2000 senedir filozofların hak ve adalet üzerine yazmasına rağmen
hala Trump gibileri başkan olabiliyorsa felsefi öğretilerimizin gündelik ha-
yatımıza ne derece yansıdığı üzerine düşünmemiz gerekir. Bu durumda tüm
derinliği ve yalıtılmışlığıyla akademik felsefenin iyi tek yol olduğunu söyle-
mek biraz zor. O yüzden kamusal felsefe toplumsal ölçekte eleştirel düşün-
meyi aşılamanın iyi bir yolu olabilir mi bırakalım bunu zaman göstersin. Gö-
rünen o ki, kaybetmekten korkmamız gereken çok bir şey yok.
 Araştırma Gündemi
Hazırlayan: Nilgün Özbaşaran Dede
nilodede@hotmail.com
Organik kahve daha sağlıklı değilmiş
İ ster Türk kahvesi, ister Cappucino ya da filtre kahve ol-
sun, dünya kahveyi çok seviyor. Aslında bu pek de şaşır-
tıcı değil. Sonuçta kahvenin içinde bulunan kafein yorgunlu-
ğu alıyor ve bazı araştırmalara göre belleği güçlendirip, stre-
si azaltıyor. Hatta kafein kilo verilirken bile işe yarıyor. Polifenol
ve antioksidan gibi ikincil içeriklerin diyabet, siroz, kalp has-
talıkları ve yağ metabolizmasındaki bozuklukları önlediği de
kanıtlanmıştı. Kahvenin içindeki birçok içerik antioksidan gö-
revini görerek, hücrelerin agresif ve aşırı reaktif moleküllerden
zarar görmelerini de önlüyor. Özellikle de klorejenik asit gru-
bundaki antioksidanlar çok sağlıklı olarak biliniyor. Araştırma
sonuçlarına göre bu antioksidanların tansiyon düşürücü et-
kisi var ve kalp-dolaşım sistemi üzerinde pozitif etki yapıyor-
lar. Hatta çevreye bağlı DNA bozukluklarından koruyor ve an-
tibakteriyel ve antiviral etkileri de olduğu söyleniyor. Ama her
şeyden önce kan şekerini düşürüyorlar. Bu sağlıklı içerikler el-
Renkler her yerde benzer
duyguları uyandırıyor
S on bir araştırmaya göre insanlar renkler
konusunda hemfikirler: Kırmızı aşkın ren-
gi ama öfke için de uygun bulunuyor. Sarı sevin-
ci temsil ederken, kahverengi duygulara pek hitap
etmiyor. Johannes Gutenberg Üniversitesi’nden
Daniel Oberfeld-Twistel bu konuda küresel bir ör-
tüşme olduğunu söylüyor. Uluslararası bir araştır-
ma çerçevesinde 30 ülkeden 4600 kişiden 12 ren-
gi, 20 kadar duyguyla eşleştirmeleri istendi. Bu
sonuçlara göre araştırmacılar ulusal ortalama de-
ğerleri oluşturarak, dünya genelindeki ortalamay-
la karşılaştırdılar. Bu alanda bu kadar kapsamlı ya-
pılan ilk araştırma. Küresel örtüşmeler dışında ulusal
özellikler de var. Örneğin beyaz Çin’de matemle iliş-
kilendiriliyor. Yunanistan’da ise leylak rengi için ay-
nı şey geçerli. Bu Çin’de cenaze sırasında beyaz gi-
yinildiği için. Ve Yunan ortodoks kilisesinde ise leylak
rengi kederi belirtmek için kullanılır. Çağrışımlar ülke-
ler arasındaki mesafeler büyüdükçe, farklılaşıyor. Ay-
rıca kullanılan dillerin birbirinden ne kadar farklı ol-
duğu da önemli. ‘Hatta iklimin bile etkili olduğu söy-
lenebilir’ diyor uzmanlar. Mesela sarı rengi, az güneş
ışığı alan ülkelerde sevinçle daha fazla ilişkilendirili-
yor. Bununla birlikte renk ve duygu çağrışımı arasın-
daki küresel benzerlikler ve farklılıkların sebebi kesin
olarak bilinmiyor. Dil, kültür, din, iklim, insanlığın geli-
şim tarihi ve insanın algı sistemi gibi çok sayıda ola-
sı etki faktörleri var diyen araştırmacılar birçok temel
sorunun açıklanması gerektiğinin altını çiziyorlar.
Universal Patterns in Color-Emotion Associations Are Further
Shaped by Linguistic and Geographic Proximity, Psychological
Science, 8.09.2020.
ma, muz, baklagiller veya bamya gibi meyve ve sebzelerde de
bulunsa da en çok kahvede bulunuyor.
Örneğin Arabica türünde yaklaşık olarak 40 farklı kloreje-
nik asit bulunuyor. Bir kahve tiryakisi günde 1 ila 2 gram klo-
rejenik asit alıyor. Bu konuyu daha yakından inceleyen Jacobs
Üniversitesi’nden Sabur Badmos ve ekibi, Brezilya’nın fark-
lı bölgelerine ait organik ve normal üretimden elde edilmiş 67
kavrulmuş kahve örneğini test ettiler. Tüm kahve çekirdekleri-
nin içerikleri ve birleşimleri analiz edildikten sonra birbirleriyle
karşılaştırıldı. Sürpriz sonuca göre farklı ekim yerlerinin içerik-
ler üzerinde önemli bir etkisi olmasa da ekim yöntemlerinin et-
kisi var. Organik olarak yetiştirilen kahve çekirdeklerinde nor-
mal üretilen kahveye göre daha az klorojenik asit bulunuyor.
Organik kahvede özellikle de “Feruloyl-p-Coumaroylquinic”
asit oranı daha düşük. Bu da bu sağlıklı içeriğin organik kah-
vede daha az bulunduğu anlamına geliyor. Fakat bunun ni-
Dünyanın en eski anatomi atlası Çin’de bulundu
İ nsan anatomisi binlerce yıl önceki dok-
torların bile merak konusuydu. Antik Yu-
nanistan’da örneğin Herophilus ve Erasistra-
tus gibi bilginlerin ilk anatomik atlası yaptıkla-
rı ve insan bedeninin içini tarif ettikleri söylenir.
Ancak bu bilginlerin eserleri İskenderiye kü-
tüphanesindeki yangında kaybolmuştu. Bugü-
ne kadarki en eski anatomi bilgileri (en azından
Avrupa’da) Romalı doktor Galenus’a aitti. Fakat kısa bir süre önce
bulunan dünyanın en eski anatomi atlasına göre Çinli doktorlar da
çok eski tarihlerden itibaren insan bedenin anatomisi üzerine çalış-
mışlar. Konuyla ilgili üç belge, Güney Çin’deki Mawangdui arkeo-
lojik buluntu yerindeki İ.Ö.268 yılına ait yüksek rütbeli bir soylunun
mezarda bulundu. İ.Ö. 300-200 yıllarında yazılmış olan Mawang-
dui belgeleri aslında 1970’li yıllarda bulunmuştu. Fakat bunlar o
zamanlar dini veya esoterik olarak sınıflandırılmıştı. Nitekim bunlar
geleneksel Çin tıbbının inançlarına göre yaşam enerjisi Chi’nin, be-
dene akması gereken on bir meridyenin akışını tanımlıyorlar. Ban-
gor Üniversitesi’nden Vivien Shaw ve ekibi şimdi bu Çince metin-
leri daha yakında inceledi. Sürpriz sonuçlara göre Mawangdui bel-
gelerindeki tanımlamalar anatomik açıdan çok doğru. Bunlar insan
bedenindeki, sinir yolları, kas demetleri veya kan damarlı gibi ya-
pıları son derece doğru bir şekilde tanımlıyorlar her ne kadar gele-
neksel Çin tıbbının tipik terimleriyle yazılmış olsalar da. Mawangdui
Karanlık Madde: Gözlemler ve modeller arasında önemli farklılıklar var
S amanyolu’muzda galaksiler arası bir akım olarak topaklar
halinde karanlık madde bulunuyor; hatta güneş sistemimiz-
de bile normal maddeden çok Karanlık Madde var. Ama astronom-
lar yine de Karanlık Madde hakkında çok fazla bilgiye sahip değil-
ler. Mesela bu egzotik madde biçiminin hangi parçacıklardan oluş-
tuğu ve nasıl geliştikleri bilinmiyor. Hatta dağılımları ve özellikleri
bile sadece kısmen açıklanabildi.
Ve Karanlık Madde şimdi bir sürprizi ile daha karşımızda: Bo-
logna Ulusal Astrofizik Gözlemevi’nden Massimo Meneghetti ve
ekibinin tespitine göre, Karanlık Madde, güncel modellerle ön-
celenenden farklı davranı-
yor. Araştırma çerçevesin-
de Hubble Uzay Teleskopu ve
Eso’nun Şile’deki Very Large
teleskopuyla 11 galaksi kü-
mesinde, yerçekimine bağ-
lı arka plan ışığının bozulması
yakından incelendi. Bu kütle
çekimsel mercek etkisi büyük
oranda galaksilerdeki Karan-
lık Maddenin yerçekim etkile-
HBT Sayı 235 - 25 Eylül 2020 4
çin böyle olduğunu araştırmacılar henüz bilemiyorlar. Bir ola-
sılıkla ticari bitkilerin mikroorganizma, mantar veya bakterilere
karşı ürettikleri savunma maddeleri insanların sağlığına iyi ge-
liyor olabilir. ‘Biyolojik kahve daha az strese maruz kaldığı için
savunma maddelerine ihtiyacı yok’ diyor uzmanlar. Bilimi in-
sanları benzer fenomeni Kale lahanasında (yeşil lahana) da iz-
lemişlerdi. Çevresel zehirlere maruz kalan bitki biyolojik bir re-
aksiyonla, kanseri önleyici savunma maddeleri üretiyor.
Study on Brazilian Coffee Cultivation: Conventional Coffee Healthier
Than Organic Coffee, Jacobs University, 8.09.2020.
belgelerindeki metin, insan bedeninde görülen yapı-
ları anlatıyor. Beden ve metin arasındaki örtüşme ne-
deniyle bu eserde yazılanlar esoterik değil.
Araştırmacılara göre, bunlar eski Çin’de öğ-
renciler ve doktorlar tarafından hazırlanan dünyanın
en eski anatomi atlasını temsil ediyorlar. Bu sonuç-
lar kanıtlandığı taktirde Çin’de bulunan anatomi atla-
sı Romalı doktor Galenus’un en eski anatomi tanım-
lamalarından en az 2.200 yıl daha eski anatomi atlası olacak. Peki
ama bu belgeleri yazanlar bu bilgilere nasıl ulaşmışlardı? Sonuçta
Han hanedanlığında diseksiyona yasal olarak izin verilmiyordu. İn-
san bedeninin kutsal sayıldığı bu tarihte diseksiyon, bir atanın sa-
kat bırakılması anlamına geliyordu. Bu da aslında Mawangdui bel-
gelerinin bugüne kadar tıbbi belge olarak görülmemesinin neden-
lerinden biriydi. Fakat araştırmacılar küçük bir ipucu buldular. Han
hanedanlığına ait tarihi bir belgede, yargılanan bir hırsıza diseksi-
yon uygulandığından söz ediliyor; bu da “atanın sakat bırakılması-
nın“ suç sayılmadığı anlamına geliyor diyor araştırmacılar. Bu yüz-
den Mawangdui belgelerini yazanlar pekala diseksiyon uygula-
mış olabilirler. Han hanedanlığı sanatta ve bilimde büyük gelişme-
lerin ve yeniliklerin dönemiydi. Dolayısıyla da anatomi bu tabloya
çok uyuyor.
Hiding in Plain Sight-ancient Chinese anatomy, American Association For
Anatomy, 1.09.2020.
rine dayanır. Bozulmanın yoğunluğu ve biçimine bakılarak, bu tür
bir galaksi kümesinde, Karanlık Madde biçiminde ne kadar kütle
bulunduğu ve ne şekilde dağıldığı hesaplanabiliyor. Fakat son göz-
lemlerden anlaşıldığı üzere bu pek doğru değil. Çünkü incelenen
kümenin merkezindeki galaksiler, arka plan ışığını modellerin ön-
celediğinden 10 misli daha şiddetli bozuyorlar. Kütlelerine göre bu
galaksiler, orada bulunması gerektiğinden çok daha yoğun Karan-
lık Madde içeriyor gibiler. Verileri ve simülasyonları titizlikle test et-
melerine karşın bu tutarsızlığın değişmediğini belirten Meneghetti.
‘Gözlemler ve modeller arasındaki bu büyük farklılıkların bulunması
teorilerimizde bazı şeyleri gözden kaçırdığımızı ve yeni bir modele
giden yolu göstermekte’ diyor. Araştırmacılara göre son tespit edi-
len bu tutarsızlık, önemli bir yapboz parçasının eksikliğinin bir ka-
nıtı. Mesela şimdiye kadar modellerde gösterilemeyen veya doğru
gösterilemeyen Karanlık Madde özellikleri bunlar. Anlaşıldığı üzere
evrende, güncel teorik modellerle ele alınamayan bir özellik var di-
yor Meneghetti. Ancak bu boşluğun ne olduğu ve Karanlık Madde
özelliklerinin, modeldeki öncelemelerden nasıl ayrıldığı henüz ke-
sin olarak bilinmiyor.
An excess of small-scale gravitational lenses observed in galaxy clusters,
Science, 11.09.2020.
Araştırma Gündemi
Dünya fosfor kıtlığına gebe...
En büyük suçlu ise erozyon
B itkilerin yetişmesi için kaçınıl-
maz olan fosfor dünya genelin-
de az bulunur. Doğal fosfor dolaşımıy-
la bu besleyici madde, gübre, kompost
veya ölü bitki parçalarıyla tekrar topra-
ğa döner. Fakat tarımda bu getiri ha-
satla engellenmektedir. Bu yüzden fos-
for gübreyle tamamlanır. Gübrede kulla-
nılan fosfor, fosfor içerikli kaya formas-
yonlarından elde edildiği için yenilen-
mediği sürece sınırlı bir kaynaktır. Yani fosforlu gübreler yenilene-
meyen jeolojik kaynaklardan elde edildiği için git gide kıtlaşan bir
rezervdir. Bu durum değişmedikçe fosfor dünya genelindeki tarım
için bir noktada yetmeyecektir. Dünya pazarında daha şimdiden
önemli fiyat artışı yaşanıyor ve geçici olarak azalıyor da.
Bununla birlikte biyolojik kaynakların ne zaman tükeneceği tar-
tışmalı bir konu. Mesela kısa bir süre önce Batı Sahra ve Fas’ta
dünya genelindeki ihtiyacı yüzlerce yıl karşılayacak miktarda bü-
yük rezervler bulundu. Ama hem fosfora ulaşmanın zorluğu hem
de bu kaynaklara kimin ulaşabileceği ciddi soru işareti. Çin, Rus-
ya ve ABD bu bölgelere etkilerini daha şimdiden genişletiyorlar.
Avrupa’nın ise kendi fosfor kaynakları yok. Bu yüzden fosforun
topraktan ne şekilde kaybolduğunun bilinmesi çok önemli. Şimdi-
ye kadar başlıca nedenler olarak; geri dönüşüm eksikliği veya bit-
kiler gibi biyolojik kaynaklardan çok az verim elde edilmesi ya da
fosfor kaynaklarının genel olarak kötü yönetilmesi gösteriliyordu.
Bugüne dek pek dikkate alınmayan erozyonun ise dünya genelin-
deki fosfor kaybı üzerindeki rolünü şimdi Basel Üniversitesi’nden
Christine Alewell ve ekibi araştırdı.
Sonuçlara göre dünya genelinde tarım için kullanılan toprak-
Blucinin mikro lifleri
Kuzey Kutbunun en ücra
köşelerinde bile var
1920’li yıllardan beri hayatımızda olan blucin aslında ilk olarak
altın madeninde çalışanlara iş giysisi olarak üretilmişti. Günümüz-
de hemen hemen herkesin gardırobunda yer bulan blucin, denim
olarak isimlendirilen pamuklu kumaştan üretiliyor ve sentetik ola-
rak elde edilen indigo mavisiyle boyanıyor. İşlem ve boyama saye-
sinde selüloz lifleri çok dayanıklı hale geldikleri için doğada da çok
yavaş indirgeniyorlar. Bu da bu kumaş liflerinden ne kadarının do-
ğaya kaldığı sorusunu doğurdu. Çünkü diğer birçok kumaşta oldu-
ğu gibi blucinin yıkanması sırasında mikrolifler açığa çıkıyor. Atık
su ile birlikte arıtma tesislerine ulaşan bu liflerin bir kısmı filtrelense
de mikroliflerin hepsi filtre edilemiyor.
Toronto Üniversitesi’nden Samantha Athey ve ekibi Ontario ve
Huron gibi en büyük göllerden ve Toronto’nın kenar bölgelerinde-
ki göllerden ve Kuzey Kutbu’ndan örnekler aldı. Ayrıca iki büyük
lar her yıl erozyon (sele bağlı toprak
ve besleyici madde kaybı) yüzünden
6,3 milyon ton fosfor kaybediyor. Bu-
na göre toprağın işlenmesindeki küre-
sel fosfor kaybının yüzde 50’den faz-
lası toprak erozyonundan kaynaklanı-
yor. Küresel olarak toprak erozyonun-
da kaynaklanan fosfor kayıpları, orga-
nik toprak yönetim yoluyla kaybedilen-
lerden daha fazla. Özellikle Afrika, Do-
ğu Avrupa ve Güney Amerika toprakları tehdit altında. Çünkü eroz-
yona bağlı fosfor kaybı en çok buralarda yaşanıyor. Afrika’da örne-
ğin birçok yerde hektar başına 10 ila 20 kilo fosfor yok oluyor. Gü-
ney Amerika’nın sahil bölgelerinde ve Balkanların birçok bölgesin-
de benzer durumlar var. Orta ve Batı Avrupa ise erozyona bağlı en
az fosfor kaybı yaşayan bölgeler. Buralardaki kayıp toplam kay-
bın sadece yüzde 19’u kadar. Afrika en büyük jeolojik fosfor kay-
naklarına sahip olmasına rağmen orada kazanılan fosfor ihraç edi-
liyor ve Afrika’daki çiftçilere, örneğin Avrupa’daki çiftçilere kıyasla
daha pahalıya satılıyor. Ayrıca Afrika’da daha az büyükbaş hayvan
bulunduğu için de fosfor eksikliğini gübre ve kompostla kapatmak
daha zor. Doğu Avrupa ve Güney Amerika’daki çiftçiler için de fos-
forlu gübre fiyatları önemli bir faktör. Araştırmacılar bu yüzden top-
rak erozyonunun ciddi olarak azaltılmasının önemli olduğunu, çift-
çilerin örneğin malçlama, yeşil gübre ve nadas gibi önlemlerle top-
rağın bir süre örtülü kalmasını sağlayarak ve örneğin yamaç tarı-
mı veya teraslama gibi topoğrafyaya uygun ekimlerle toprağı eroz-
yondan koruyabileceklerini söylüyorlar.
Global phosphorus shortage will be aggravated by soil erosion, Nature
Communications, 11.09.2020.
gölde yaşayan gökkuşağı kokusu balığının (Osmerus mordax) mi-
desinden de örnekler alındı. Araştırmacılar özel ışık mikroskopuy-
la blucinin mavi mikroliflerini saydılar. Örneklerde her şeyden ön-
ce bilinmeyen kaynaklara ait selüloz ve indigo mavisiyle boyanmış
denim liflerini birbirinden ayrıldı. Sonuç: Tüm örneklerde, bir ki-
lo kuru tortul başına 780-2490 mikrolif tespit edildi. Ancak bu mik-
roliflerin oranı ve birleşimleri incelenen sulara göre farklılık göste-
riyor. Şehirlere yakın göllerde en fazla mikrolif bulunurken, iki bü-
yük gölde en düşük mikrolif oranı saptandı. ‘Gerçi incelenen balık-
ların midesinde yüzde 65 oranında mikrolif bulunuyordu ama bun-
ların sadece yüzde biri blucine aitti’ diyor araştırmacılar. İlginç bir
şekilde şehirlere yakın göllerde blucine ait mikrolifler en az miktar-
da bulunuyor, bunu ise yüzde yirmilik oranla Arktik ve büyük göl-
ler takip ediyor.
Bu beklenmedik sonucun nedenini araştırmak için liflerin gel-
dikleri yolların yeniden incelenmesi gerekiyor. Atık su dışında arıt-
ma tesislerindeki çamur da önemli bir girdi kaynağı. Bu çamur ta-
rım arazilerine dağıtılıyor ve yüzde 83 oranında arıtma tesislerin-
de filtre edilen mikrolifler içeriyor. Araştırmacılar bu liflerin yağmur
ve rüzgarların etkisiyle göl ekosistemine ulaştığını tahmin ediyor-
lar. Mikrolifler ayrıca kumaş üretiminde ya da giysiler ve kumaşın
elektrikle kurutulması sırasında da açığa çıkarak çevreye ulaşabi-
liyorlar. Tortul örnekleri dışında araştırmacılar arıtma tesislerinde-
ki atık suları inceleyerek, buradan ne miktarda blucin lifinin çevreye
ulaştığını bulmak istediler. Burada bulunan mikrolif miktarına göre
araştırmacılar incelenen arıtma tesislerinden günde yaklaşık olarak
1 milyar indigo denim mikrolifinin göllere ulaştığını hesapladılar. Bu
hesaplara göre ayrıca bir blucin tek yıkamada 50.000’in üzerinde
mikrolif bırakıyor. Araştırmacılar şimdiye dek daha çok mikroplas-
tiklere odaklanmışlardı. Son araştırma mikroliflerin de çevreye za-
rar verdiğini ortaya koyması açısından önem taşıyor.
The widespread footprint of blue jean mikrofibers, ScienceDaily, 2.09.2020.
HBT Sayı 235 - 25 Eylül 2020 5
Sibirya’da 39.000 yıllık
mağara ayısı bulundu
Ç ok iyi korunagelmiş 39.000 yıllık ma-
ğara ayısı (Ursus speleaus) fosili Rus-
ya’nın kuzeyinde bulundu. Yakutsk Üniversite-
si’nden yapılan açıklamaya göre ayının bede-
ni neredeyse hiç bozulmamış, iç organlar hat-
ta çenesi bile sağlam. Kalıntı, eriyen Perm top-
rağında bulunan yetişkin bir mağara ayısının
eksiksiz ilk örneği. Son buzul döneminde ya-
şamış olan mağara ayılarının soyları 25.000 yıl
önce tükenmişti. ‘Bu ayı türüne ait bugüne dek
sadece kemik ve kafatası bulunduğu için son
buluntu çok önemli’ diyor paleobiyolog Le-
na Grigoriewa. 39.000 yıllık olduğu tahmin edi-
len ayının yaşı radyokarbon tarihlendirme yön-
temiyle daha kesin olarak belirlenecek. Mağa-
ra ayısının fosili, Ren geyiği çobanları tarafın-
dan Yeni Sibirya adalarından birinde bulundu.
Fosil Jakutsk Üniversitesi’nde Rus ve ulusla-
rarası uzmanlarca incelenecek. Tıpkı daha ön-
ce Sibirya’da bulunan mamut kalıntılarında ol-
duğu gibi mağara ayısında da DNA parçaları-
nın bulunması bekleniyor. Jakutsk Üniversitesi
bu çalışma için uluslararası bir araştırma pro-
jesinin hazırlanacağını bildirdi. Mağara ayısı ta-
nımlaması aslında soyu tükenmiş bu ayı türü
için kısmen uyuyor. Çünkü tıpkı günümüzdeki
boz ayılar gibi, bu ayı türü de sadece kış uyku-
sunu mağarada geçiriyordu. Fakat birçok ayı
fosili mağaralarda bulunduğu için bu terim ka-
bul görüyor. Mağara ayılarının baştan gövdeye
olan uzunluğu 3.5 metre, omuz yüksekliği ise
1,70 metre kadar olabiliyordu. Bu beden ölçü-
leriyle boz ayılardan çok daha büyük olan ma-
ğara ayıları, buna rağmen ağırlıklı olarak bit-
kisel besleniyorlardı. İklim değişimi yüzünden
son yıllarda erimeye başlayan Perm toprağın-
da son yıllarda ilginç keşifler yapılıyor. Eriyen
Perm toprağı sadece fosilleri açığa çıkarmak-
la kalmayıp, büyük oranda bulunan karbonu
da sera gazı olarak salınmasına yol açıyor ki,
bu da ısınmayı tetikliyor. 2016 yazında eriyen
Perm toprağında açığa çıkan Bacillus anthra-
cis bakterisi Ren geyiklerine ve çobanlara bu-
laşmış ve Rusya’da 75 yıldan sonra ilk kez bir
şarbon salgını yaşanmıştı.
First ever preserved grown up cave bear – even its nose
is intact – unearthed on the Arctic island, The Siberian Times,
12.09.2020.
Tekno Vitrin
Güneş gözlüğü ve
hoparlör bir arada
Açık havada müzik dinlemek isteyenler
için artık kulaklık vazgeçilmez bir aksesuar
oldu ve bu ihtiyaç tam kablosuz kulaklığın
yaygınlaşmasına yol açtı. Fakat devamlı
kulaklık takmak istemeyenler için Bose iyi
bir alternatif sunuyor. Bose firması aslında
iki yıl önce minik hoparlörlü güneş gözlük-
lerini satışa sunmuştu. Çok fazla ilgi çek-
mediyse de son zamanlarda ses sistem-
lerine rağbet artınca firma şansını yeniden
deniyor. Geçen hafta üç farklı hoparlörlü
gözlüğünü satışa sunan Bose, Tenor ve
Sopranı modellerini sporcu güneş gözlüğü
olarak tasarlamış. Bose Tempo ise klasik
gözlük modellerin andırıyor. Gözlüklerde
kullanılan hoparlörler, sektörün en küçük-
leri olma iddiasında. Bose Tenor ve Sop-
rano gözlükleri değiştirebiliyor ve numaralı
yapılabilir lenslere sahip. Gözlüğün iki
sapında mini hoparlörler yer alıyor. 16 mm
sürücüler gelişmiş bas ile destekleniyor.
Bluetooth ile bağlanan hoparlörler 5.5.
saate kadar kullanılabiliyor. Bose Tempo
ise 22 mm sürücüye sahip ve en kaliteli
sesi sunduğu söyleniyor. Bilgi için: https://
www.theverge.com/2020/9/10/21429753/bo-
se-frames-tenor-soprano-tempo-audio-sunglas-
ses-announced-price
Oppo
Watch
Türkiye’de
Ülkemizde akıllı telefon ve aksesuar mo-
delleri satılan Oppo’nun şimdi de akıllı
saati satışa sunuldu. Oppo Watch’un 41
mm boyutlu versiyonu 1799 TL’ye, 46 mm
versiyonu ise 2299 Tl’ye satılıyor. Oppo
Watch’da Google Wear OS işletim sistemi
yer alıyor. 41 mm boyutla versiyonda 360
x 320 piksel çözünürlüğünde 1.6 inç ekran
yer alıyor. 46 mm versiyonda ise 476 x 402
piksel çözünürlükte 1.91 inç ekran var. 46
mm olan modelin ekranı sağ ve sol kenarı
kavisli yapıda. Her iki modelde de AMO-
LED panel kullanılıyor. Birinci modelde
300mAh batarya, ikincisinde ise 430 mAh
batarya yer alıyor. Güç tasarrufu modunda
21 güne kadar kullanım, normal modda
ise 30 saat kullanım sunuyor. Batarya yet-
miş dakikada şarj oluyor. 1 GB RAM ve 8
GB dahili depolama alanına sahip saatte
Snapdragon Wear 3100 çip setine yer
verilmiş. Bilgi için: https://www.webtekno.com/
oppo-watch-turkiye-fiyati-ozellikleri-h99142.html
HBT Sayı 235 - 25 Eylül 2020 6
“Yengeç modu” sayesinde
yana doğru hareket edebilecek
GMC, önümüzdeki yıl satışa sunulması beklenen elektrikli Hummer’in “yengeç
modu” olarak isimlendirilen özel bir sürüş moduna sahip olacağını bildirdi. Yeni
elektrikli araç tahminlere göre, Rivian R1T’deki Tank Dönüşüne benzer bir sis-
teme sahip olacak. Ancak bu konuda fazla bilgi yok. Şirket elektrikli pick-up’ın
ayrıca SUV versiyonunu da planlıyor. Her iki model de yeni Chevrolet Tahoe gibi
BT1 platformu üzerine inşa edilecek. Elektrikli Hummer, 1.000 beygir güç ve
15.592 Nm tork kapasiteli üç elektrikli motorla donatılacak. Bu üniteyte 0’dan
100km/s hıza sadece üç saniye içinde ulaşacak. Yeni aracın önümüzdeki yıl
üretime girmesi bekleniyor.
Bilgi için: https://www.motorauthority.com/news/1129566_gmc-teases-crab-mode-for-hummer-ev
0.4 ms tepki
süresine ulaşan
oyuncu ekranı
Bu tişört EKG çekebiliyor
Bedenin belirli sağlık değerlerini takip sensor kullanıcının kalp atışları tarafın-
edebilen giyilebilir cihazlar gündelik dan oluşturulan mikro sinyalleri yaka-
yaşamımızda gitgide daha fazla yer lıyor. COTECH imzalı sensor saniyede
Gigabyte 0.4 ms tepki süre-
almaya başladı. Daha çok kola takılan 250 örnekleme oranına sahip ve 60
akıllı saat veya bileklikler şeklinde yay- saniyelik sürelerde EKG ölçümü yapa- sine ulaşan oyuncu ekranını
gınlaşsa da farklı alanlara yönelik dikkat biliyor. Sporcu yaptığı spora göre kalp tanıttı. Gigabyte AORUS FI25F
çekici projeler de ortaya çıkıyor. Xiaomi atış oranını gözlemleyebiliyor. Böylece oyuncu ekranı, Super Speed
MIJIA Sports ECG T-shirt modeli gele-
neksel sporcu giysilerinden farklı değil
egzersiz esnasında hızını değiştirebiliyor
ve daha detaylı analizler elde edebiliyor.
IPS teknolojisi sayesinde ha-
reketli görüntü tepki süresinde
aslında. Kasları kavrayacak şekilde
dalgalı olarak üretilen tişört, sporculara
Sensorun etrafındaki LED bildirim ise
nabız durumuna göre renk değiştiriyor.
(MPRT) 0.4 ms elde etmeyi
başarmış. 240 Hz tazeleme
rahat antrenman yapmalarına izin veri-
yor. Ürünün dikkat çekici yanı ise göğüs
Xiaomi MIJIA Sports ECG tişört modeli
için 44 Dolarlık fiyat açıklandı. Bilgi için:
hızıyla birlikte oyunculara en
iyi görüntü deneyimi sunuyor.
kısmının tam ortasında yer alan EKG https://naxontech.com/xiaomi-mijia-sports-e-
24.5 inçlik Full HD TN pane-
sensoru. Bir fasulye biçiminde olan bu cg-t-shirt-launched-in-china/
le sahip olan oyuncu ekranı,
sRGB renk alanının yüzde
LG’den iki ekranlı sıra dışı bir telefon yüzünü kapsıyor. Panel 8-bit
renk desteği sunarken, Display
LG firması LG WING olarak isimlendirdiği yeni HDR 400 standardı ile de 400
akıllı telefonunun, bugüne dek piyasaya veril- nit parlaklık değerine ulaşa-
miş en sıra dışı akıllı telefon modellerinden biri biliyor. Entegre stand taşıma
olacağını iddia etti. Modelde üst üste yerleşti-
kolaylığı sunuyor. Nişangah
rilmiş olan eş boyutlu iki farklı ekran yer alıyor. gibi FPS oyuncularına yönelik
Alttaki ekran sabit dururken, üstteki pervane
yazılım desteğinin yanı sıra
gibi dönebiliyor. Üstteki ekran döndürülmedi-
ğinde cihaz standart bir akıllı telefon görünü- kontrol menüsündeki bir tuşla
münü alıyor. Yana doğru itildiğinde ise iç ekran aktif gürültü engelleme de ya-
ortaya çıkıyor. Cihazda iki ekranın birbirine pılabilmekte. Gigabyte AORUS
monte edilmiş olduğu alan tamamen kullanım F125F oyuncu ekranı için he-
dışı bırakılmış ve bu yüzden de iç ekranın kullanılabilen kısmı dıştakinin neredeyse nüz bir fiyat açıklanmadı.
yarı boyutunda. Küçük ekranın ana ekranda başka bir şeyi takip ederken bir yandan
bildirimleri kontrol edebilmeyi sağlayacak veyahut ek klavye olarak kullanılabilecek Bilgi için: https://www.gigabyte.com/
yardımcı bir ekran olduğu düşünülebilir. Press/News/1830
Bilgi için: https://www.theverge.com/2020/9/14/21435945/lg-wing-multi-dual-screen-swivel-featu-
res-specs-developer-documentation
 Bilim Kültür
DOĞAN KUBAN
OSMANLI’YI BİLMEDEN BUGÜNÜ ANLAYAMAZSINIZ
Osmanlı’da iktidar oyunu
Yavuz’dan sonra peygamber halifesi olan Osmanlı sultanı dünyanın en sorumsuz otokra-
tı idi. Kendi seçtiği kullarından sadrazam, Enderun, yeniçeri ağaları ve şeyhülislam aracı-
lığı ile devleti idare ediyordu. Sistem, sultan, kahyası sadrazam, Enderun ve yeniçeri ağa-
ları ve şeyhülislamın katıldığı ortak bir menfaat mekanizması üzerine kurulmuştu. Devlet
ve Osmanlı sülalesi eşdeğerde idi.
B
u devlet kurgusunda şeyhülislam ve ulema döne-
min güç parametrelerine göre değişse bile, statü-
koyu korumak için sülale yerine sultanı feda etmiş-
lerdir. Devletin bekası, hıristiyan devşirmesi bir ordunun ma-
li statüsünü korumak üzerine kuruludur. Yeniçeri, menfaati ya
da canı için Sultan’ın her kararına karşı çıkmıştır. Ulus yoktur.
Sadece sultan diye bir kavram vardır. Devlet idaresi karşılık-
lı cephelerin hamleleri arasında bir savaşa dönüşebilir. Bunun
temeli de komplo ortaklığıdır. Bu çark iç ve dış ilişkilerde ma-
kam ve para üzerine kuruludur. Osmanlı tarihini biraz okuyan-
lar bunu bilirler.
Sultan bütün tarafları ortadan kaldırabilir, ama yeniçerile-
re kafa tutamaz. O zaman varlığı tehlikeye girer. Osmanlı im-
paratorluğu, sultan-enderun-yeniçeri arasında bir güç denge-
sidir. Bu saray (yani sultan ve enderun) - yeniçeri ikilisini den-
geleyecek İstanbul karşısında bir yerel varlık, bir kent, bir bur-
juvazi ve bir aristokrasi yoktur. İmparatorluk vücutsuz bir baş-
tır. Yeniçeri sultanın mutlak otokrasisinin uzantısıdır. Fakat ge-
riye kıvrılıp efendisini öldürdüğü olur. III. Mehmet’ten II. Os-
man’a ve oradan Köprülülere uzanan tarihi ön yargısız oku-
mak bunu aydınlatır.
Bu çürüme ve geçici çökmenin utanılacak hikayesi, III. Meh-
met’in, nizamı alem için, 2-13 yaşlarında 19 kardeşini boğdur-
ması ve hamile cariyeleri Marmara’ya attırmasıyla başlar. Buna
çağımızda psikopat bir cinayet denir. Ama III.Mehmet Osman-
lı tarihine Eğri fatihi diye geçer. Sultanların yaşamında cinayet-
lerini, bereket versin, zafer diye kutlamamışlar.
Oğlu I.Ahmet (1603-1617), onun kardeşi deli Mustafa (1618
de 97 gün), II.Osman (1618-1622) onu izlemiştir. Bir cani olan
dedesini, 13 yaşında tahta geçen babasını, 97 gün tahtta ka-
lan deli amcasını izleyerek padişah oldu. Fakat Darüsaade ağa-
sı Mustafa ağa deli Mustafa’yı tahttan indirebilmek için I. Mus-
tafa’nın, dedesi III. Mehmet gibi, bütün şehzadeleri öldürmeyi
planladığı şayiasını yaymış ve o büyük cinayetin tepkilerini us-
talıkla yöneltmişti. Sadrazam seferde idi. Kaim-i makam (kay-
makam) Sufi Mehmet paşa ve Şeyhülislam Esat Efendi divan-
da karar alarak deli Mustafa’yı hareme hapsettirdiler. II. Osman
da amcasını öldürtmedi. Deli zararsızdı.
BERBAT İRAN SEFERİ
İran seferi kötü bir tuzağa düşen ordunun bir bölümünün
yok edilmesi sonunda İranlılardan bazı hediyeler (100 ipek
kumaş, filler, gergedanlar) alınarak sona erdi. Osmanlı ordusu
İran’a sefer yapmış, fil ve gergedanlarla dönmüştü. Kimse bir
şey sormadı. 16 yaşında padişah olan II. Osman’ın bir şey-
den haberi yoktu. Fakat kendisi yerine deli amcasını sultan
yaptığı için Sadrazam Sufi Mehmet Paşa’yı azlederek yerine
başka bir sadrazam atadı. Fakat birkaç ay sonra Sultan’a ya
da çevresine çok hediyeler veren Güzelce Hasan Paşa Sad-
razam oldu. Böylece 16 yaşındaki yeni sultan içi boş bir sa-
vaş ve yenilgi ve iki sadrazam değiştirerek iktidarının ilk ayla-
rını geçirdi.
İmparatorluğun Polonya sınırlarında, Erdel, Bogdan, Kırım
Tatarları, Kazaklar ve Beylerbeyler arasında süregelen karga-
şada zayıf Polonya karşısında 17 yaşındaki sultan büyük fetih
rüyaları görmeye başladı. 5-10.000 kişilik birliklerin Rus boz-
kırlarındaki kavgaları İstanbul’a Osmanlı zaferleri olarak yan-
sıyordu. Hele bunlarla birlikte biraz altın flori ve hareme güzel
kızlar hediye olarak gelirse zafer hülyaları arşa çıkıyordu.
Devlet büyüklerinin olumsuz tepkilerine karşı Osmanlı-
nın fetih ve yağma bağlamındaki ateşi delikanlı Padişahın ar-
zularını dizginleyemedi. Ordu İran’da kaç asker kaybettiği-
ni düşünmeden tekrar sefere hazırlandı. Bu sırada sadrazam
Ali paşa öldü. II. Osman’ın üçüncü sadrazamı Ohri’li Hüseyin
Paşa onun yerine geçti. Delikanlı Sultan, üç Sadrazam, so-
nuçsuz bir İran seferinden sonra ordusu ile Lehistan seferi-
ne çıktı. Seferden önce II. Osman kardeşi Şehzade Mehmet’i
boğdurdu. Bunun için istediği fetvayı eski şeyhülislam İslam
Esat Efendi vermediği için, fetva şeyhülislam olmak isteyen
Taşköprülüzade Kemaleddin Efendiden alındı.
BAŞARISIZLIK BAŞARI OLARAK KUTLANIYOR
Ordu büyük zorluklar ve özellikle hayvan kayıplarıyla Bul-
dan’a ulaştığı zaman yeniçerilerin bir bölümü, herhalde bura-
lardan toplananlar, kaçmaya başlamıştı. Osmanlı ordusu Leh
ordusu karşısında fazla bir başarı gösteremedi. Fakat Türk
tarihçileri doğu Polonya’nın adam akıllı yağmalandığını yazar-
lar. Osmanlılar hiçbir şey kazanmadan İran’da olduğu gibi ge-
riye döndüler. Fakat hava koşullarından büyük zarar gördü-
ler. Yeniçeriler de emir dinlemez duruma gelmişlerdi. Fakat üç
gün, üç gece İstanbul bu zaferi kutladı. Vakanünisler de öyle
yazdılar. Ama Osmanlı savaş taktiklerinin artık eskidiğini yaz-
madılar.
II. Osman’ın yeniçerilerle
arası bozulmuştu. Söylendiğine
göre onlara yeterli bahşiş ver-
Tayfun Akgül
miyordu. Osmanlı sultanları ara-
sında onu özel bir konuma ge-
tiren bir rivayet ve onu destek-
leyen girişimleri vardı. Sultanlar
arasında yeniçerilerin bir bela ol-
duğunu anlayan ilk sultandır. Ve
onların dağıtılmasını düşünüyor-
du. Hac görevini yerine getirmek
bahanesiyle Suriye’ye gidecek,
yeni bir ordu toplayarak yeniçe-
rileri dağıtacaktı. Sultanın, dü-
zen bozan yeniçerilere karşı sert
davranması ona karşı tepkiyi art-
tırıyordu. Olasılıkla bazı Enderun
ağaları da buna katılıyordu. Çün-
kü II. Osman’ın başka hiçbir sul-
tanın aklına gelmemiş bir düşün-
cesi daha vardı: Haremi de yeni-
HBT Sayı 235 - 25 Eylül 2020 7
çeri ordusu gibi ortadan kaldırmak. Doğru bulmadığı, müslü-
manlığa aykırı gördüğü bu durumu birisi Şeyhülislamın kızı ol-
mak üzere iki müslüman kadınla evlenerek kanıtlamıştı.
HAREMİ DE KALDIRMAK İSTEDİ
Ne var ki, kardeşini öldürüp, dört yılda 3.sadrazam ve
bir Şeyhülislam değiştiren, bir yenilgiden çıkan devleti ikin-
ci bir savaşa sokan delikanlı sultan 19 yaşında yeniçeri-
ler tarafından parçalanarak öldürüldü. Kendisinden önceki
sultanın bir deli ve dedesini 19 kardeşini bir gecede boğ-
duran bir cani olduğu düşünülürse, Osmanlı devletinin o
kadar uzun yaşamasının da bir mucize olarak kabul edil-
mesi gerekir.
II. Osman, Osmanlı sultanların olumsuz özelliklerine
de sahipti. Fakat Yeniçeriler ve Harem konusundaki ay-
dınlık düşünceleri İmparatorluk için bir şans olabilirdi. Bu
bağlamda Osmanlı sülalesinin yetiştirdiği en aydın sultan-
dır. Bu nedenle de, yeniçerilerin ve haremin komplolarıyla
1622 de 19 yaşında yok edildi. Bu olayı Osmanlı tarihçileri-
nin yazılarından özetledim. Ben uydurmadım.
Sevgili Okuyucular,
Cadde, sokak adları yazılmamış, yapı numaraları olma-
yan, sokaklarında köpekler oynaşan, nüfusunu bilmediği-
niz, İstanbul denen kanserde neden sıkışıp kaldığınızı anla-
mak için, önce Osmanlı tarihi denilen uzun kargaşayı doğ-
ru değerlendirin!
Bugünkü durum akıl almaz bir cehalet mirasına oturu-
yor. Üniversiteye sıçrayan cehalet insanın kanını dondu-
racak bilgisizlik gösterileri sergiliyor. Mimarlık tarihi, resto-
rasyon alanlarında uzun süre eğitim yaptığım için, olan bi-
ten yaşamımı boşuna geçirdiğimi düşünmeme neden olu-
yor. Hiç tanımadıkları dönemlerin, hiçbir analizini yapma-
dan hazırlanan restorasyon projeleri, yok edilip yerine yeni
binalar yapılan anıtlar, yerini bile bilmedikleri binaları, geliş-
mesini bilmedikleri teknikleri anlatan hocalar, ve ilk ve orta
öğretimde karanlık gelişmeler.
İyimser olmak zor. Fakat her fırtınadan sonra güneş
açtığını biliyorum. Ve yineliyorum!
Korona Dosyası HBT Sayı 235 -25 Eylül 2020 8

COVID-19: Niçin obezite hastaları

daha büyük risk altında?
P Fazla kilo tehlikesi
andemi başladığından beri düzinelerce luğunun altında uzanan o büyük kasın (diyaframın)
çalışma, en ağır Covid-19 hastalarının ço- akciğerlere çarpmasına ve hava akışını kısıtlamasına
Bu baharda İngiltere’deki 334.000 kişi arasında COVID-19 ile
ğunun obezite hastası olduğunu gösterdi. hastaneye kaldırılma oranı, vücut kitle indeksi (BMI) oranıyla neden oluyor. Azalan akciğer hacmi, oksijenasyon
Obez olmasa bile fazla kilolu insanların da daha yük- istikrarlı bir şekilde arttı. için üst loblara göre daha fazla kanın geldiği akciğer-
sek risk altında olduğunu gösteren araştırmalar da lerin alt loblarında hava yollarının çökmesine neden
var. Örneğin, 26 Ağustos’ta Obesity Reviews dergi- Normal kilo oluyor.
sinde yayımlanan türünün ilk meta analizinde, ulusla- BMI 18.5-25 Diğer sorunlar da fizyolojik sorunun üzerine ek-
rarası bir araştırmacı ekibi, 399.000 hastayı ele alarak kg/metrekare leniyor. Obezite hastalarının kanlarının pıhtılaşma
ilgili verileri bir araya getirdi; SARS-CoV-2’ye yakala- eğiliminde artış oluyor; özellikle şiddetli olduğunda
Aşırı kilo
nan obezite hastalarını hastaneye yatırılma olasılıkları akciğerlerin küçük damarlarını pıhtılarla besleyen bir
BMI 25-<30
sağlıklı kiloya sahip insanlarınkinden yüzde 113 daha enfeksiyon ciddi bir risk oluşturuyor. Guy’s and St.
fazlaydı. Dahası, yoğun bakım ünitesine kabul edilme Thomas’ta kan pıhtılaşması konusunda uzman olan
olasılığı yüzde 74 ve ölme ihtimali ise yüzde 48 daha 1. aşama Dr. Beverley Hunt, Covid-19’un sağlıklı pıhtılaşma
yüksekti. obezite evresini değiştirdiğini söylüyor. Çünkü virüs, pıhtılaş-
Fizyolojik ve sosyal faktörlerin bir araya gelmesi- BMI 30-<35 ma sistemini aktive ederek endotel hücrelere zarar
nin de bu korkunç sayılar üzerinde etkisi var. Obezite, 2. aşama veriyor.
Covid-19’u kötüleştirebilen bozuk bağışıklık, kronik obezite
iltihaplanma ve pıhtılaşmaya eğilimli kan gibi faktör- BMI>35 Bir diğer etken ise obezitenin bağışık-
leri içeriyor. Daha da kötüsü: Obeziteliler risk altında lık üzerinde etkisi
0 10 20 30 40 50
olduğu ve obez olarak damgalanmamak için tıbbi Fairfield Üniversitesi’nden beslenme bilimci Cat-
yardım istemekten de çekinebiliyorlar. 10.000 kişi başına Covid-19 hastaneye kabulü herine Andersen ise yağ hücrelerinin dalak, kemik
iliği ve timüs gibi bağışıklık hücrelerinin üretildiği ve
Obezite oranı yüksek ülkeler salgından depolandığı organlara sızması nedeniyle, obeziteye
bir araştırma da metabolik sendromun kendisinin
daha çok etkileniyor olabilir sahip kişilerde bağışıklığın da zayıfladığını söylüyor:
yoğun bakıma kabul, ventilasyon ve ölüm risklerini
Vermont Üniversitesi’nde obezite ve akciğer has- “Yağ dokusu arttıkça bağışıklık dokusunu kaybediyo-
önemli ölçüde artırdığını buldu.
talıkları üzerine çalışan bilim insanı Dr. Anne Dixon, ruz, bu da bağışıklık sistemini, vücudu patojenler-
Genentech araştırmacıları tarafından geçen ay
“Obezitenin özellikle genç insanlardaki yıkıcı etkisini den korumada veya bir aşıya yanıt vermede daha az
yayınlanan rapora göre, ABD’de hastaneye kaldırılan
yakın zamana kadar fark edemedik.” diyor ve ekliyor: etkili hale getiriyor”
17.000 Covid-19 hastasının % 77’sinin; aşırı kilolu (%
“Bu, yetişkinlerin % 40’ının obez olduğu Amerika Enfeksiyonlara verilen bozuk yanıtın ötesinde
29) veya obezdi (% 48). Başka bir çalışma, İngilte-
Birleşik Devletleri’nde Covid-19’un niçin daha yıkıcı obezite hastaları ayrıca kronik, düşük dereceli infla-
re’deki 334.000’den fazla kişi arasında Covid-19’dan
olduğunun bir nedeni olabilir.” masyondan da mustarip oluyor. Yağ hücreleri, sitokin
hastaneye yatış oranlarını inceledi. Geçen ay Procee-
Bunun etki-tepkinin nedeni açık: Çünkü obeziteye adı verilen birkaç iltihap tetikleyici kimyasal haberci
dings of the National Academy of Sciences dergisin-
sahip kişilerin kalp, akciğer hastalığı ve diyabet dahil salgılıyor ve daha fazlası, ölü ve ölmekte olan yağ
de yayınlanan raporda, vücut kitle endeksi 35 veya
olmak üzere Covid-19’un risk faktörünü artıran has- hücrelerini temizlemek için makrofaj adı verilen bağı-
daha fazla olan kişilerde oranın zirveye çıkmasıyla
talıklara sahip olma olasılığı normal kilolu insanlardan şıklık hücrelerinden geliyor.
beraber hastanın aşırı kilolu kategorisine girer girmez
daha yüksek. Ayrıca kan şekeri ve yağ seviyelerinin
oranın yükselmeye başladığını da buldu.
veya her ikisinin de sağlıksız olduğu ve kan basın-
Derleyen: Batuhan Sarıcan
cının yüksek olabileceği metabolik sendromlara da
Peki obezite hastalarını Covid-19’a batusarican@gmail.com
eğilimli oluyorlar. Sözgelimi, Tulane Üniversitesi’nde
karşı savunmasız kılan nelerdir? https://www.sciencemag.org/news/2020/09/why-covid-19-more-
hastanede yatan 287 Covid-19 hastasını içeren yeni
Obezite hastalarında karındaki yağ, göğüs boş- deadly-people-obesity-even-if-theyre-young

Korona Dosyası
Covid-19 sonrası kalpte
hasar meydana geliyor mu?
C
ovid-19’un “miyokardit” adı verilen
kalp iltihabına neden olabileceği-
ne dair kaygılar büyüdü. Çünkü
doktorlar, daha önce sağlıklı olan insanlarda,
Covid-19’la birlikte miyokardite bağlı kalp
yetmezliği gözlemlediler.
Londra’daki St. Bartholomew’s Hastane-
si’nden kardiyolog Sam Mohiddin, koku kaybı
ve hafif nefes darlığı da dâhil olmak üzere
tipik Covid-19 semptomları rastlanan 42
yaşındaki Abul Kashem isimli hastasını te-
davi etmişti. Kashem, tedaviden bir ay sonra
şiddetli miyokardit nedeniyle kritik bir şekilde
hastalandı. Yoğun bakım ünitesinde iki haf-
tadan fazla kalan Kashem bugün, “Hayatta
kaldığım için minnettarım,” diyor. Peki ama bu
neden olmuştu?
Söz konusu virüsün, kalp
kasına nasıl zarar verebi-
leceği, araştırmacıların
şu anda odaklandığı bir
soru. Birçok araştırma
kapsamında, Co-
vid-19’dan sonra kalp
iltihabının ne kadar
yaygın olduğu, ne ka-
dar sürdüğü ve belirli
tedavilere yanıt verip
vermediğini öğrenmek
için akut hastalık sırası
ve sonrasında hastalar
bu minvalde takip ediliyor.
Virüs kaynaklı vakaların
yarısından fazlasında iltihap
görülmeden düzelme yaşanıyor.
Ancak bazı vakalarda, aritmi ve kalp
fonksiyonlarının bozulması veya nadiren
kalp nakli ihtiyacına yol açabiliyor. Şu anda
milyonlarca kişi koronavirüse yakalandığı
için şiddetli miyokarditten mustarip düşük
bir orandaki insan sayısı bile büyük rakam-
lara karşılık geliyor. Bu da konunun ne kadar
önemli olduğunu görmeye yeterli.
Covid-19, kardiyak hasarı ve
kalp yetmezliğini tetikliyor mu?
Covid-19’a neden olan virüs SARS-CoV-
2’nin miyokardit dâhil olmak üzere kardiyak
hasar, diğer virüslere göre daha sık mı gö-
rülüyor, bu şimdilik muamma. Ancak SARS-
CoV-2, vücutta yoğun bir bağışıklık tepkisini
tetikleyebildiğinden hayatta kalanlar yüksek
kalp iltihabı riski altında olabiliyor. Başka bir
görüş, Covid-19 hastalarının buna yatkın ola-
bileceğini öne sürüyor. Çünkü virüs, kalp kası
hücrelerine yerleşen ACE2 reseptörüyle bağ-
lanarak hücrelere giriyor. Ancak araştırmacı-
lar, verilerin dışına çıkmamaya dikkat ediyor.
Frankfurt Üniversitesi Hastanesi’nden
HBT Sayı 235 -25 Eylül 2020
kardiyolog Valentina Püntmann ve ekibi “Co-
vid-19 pozitif” hastaları test ettikten ortalama
71 gün sonra 100 hastasının kalbini manyetik
rezonans görüntülemeyle (MRI) taradı. Tara-
malar, 78 kişide kalp anormallikleri tespit etti
ve 60’ında aktif iltihap var gibi görünüyordu.
Çoğu da halsizlik ve hafif nefes darlığı gibi
semptomlar gösteriyordu. Bu veriler, Pünt-
mann’ın kalp iltihabının sorumlu olup olmadı-
ğını merak etmesine neden oldu. Püntmann
ve meslektaşlarının, temmuz ayında JAMA
Cardiology’de yayımlanan çalışması,
endişe verici olsa da birçok araştırmacı
bu taramaların genişletilmesi ge-
rektiğini söylüyor. Kardiyologlar
şimdi Covid-19’dan sonra nefes
darlığı veya göğüs rahatsızlığı gibi
semptomları olan herkesi doktora
görünmeye çağırıyor.
“Sporcularla ilgilenen
takım doktorları tetikte
olmalı”
Sporun fiziksel zorlayıcılığı
nedeniyle, takım doktorlarının
miyokardit için tetikte olması ge-
rekiyor. Geçen hafta JAMA Cardio-
logy’de yayımlanan bir makale, Co-
vid-19 sonrası 26 sporcuyla yapılan bir
çalışmayı içeriyordu; dördünde miyokardit
gelişmişti. Bu sebeple profesyonel spor
ligleri, SARS-CoV-2 ile enfekte olmuş sporcu-
ların kalplerini de tarıyor. Miyokarditi olanlara,
semptomları olup olmadığına bakılmaksızın,
kısmen yoğun aktivite sırasında miyokarditin
ani ölüme yol açabileceği korkusuyla istirahat
veriliyor. Uzmanlar kandaki bağışıklık hücresi
modellerinin daha sonra miyokardit oluştu-
rup oluşturmadığını araştırıyorlar. Covid-19
nadiren ciddi miyokardite neden olsa bile bir
hipotez, hafif vakaların bile yıllar sonra kalp
hastalığı riskini artırabileceği yönünde. Miyo-
kardit iyileştikçe yara (skar) dokusu oluşabilir
ve daha önceki çalışmalar, rezidüel kalp ilti-
habının kalp sağlığını kötüleştirdiğini ortaya
koymuştu.
Derleyen: Batuhan Sarıcan
batusarican@gmail.com
https://www.sciencemag.org/news/2020/09/ev-
idence-builds-covid-19-can-damage-heart-doctors-
are-racing-understand-it
Po l i t i k bi l i m
9
Müfit Akyos
mufıta@ttmail.com
SAĞLIK SİSTEMLERİNİN COVID-19’LA SINAVI
Son iki yüzyılda aşılardan ilaçlara, medikal cihazlardan tedavi yöntemlerine
kadar yaşanan gelişmeler insanoğlunun ortalama yaşam süresini uzatırken ya-
şam kalitesini de arttırdı. Bu olumlu sonuçlarda medikal yeniliklerin de önem-
li bir payı oldu.
Son birkaç on yılda kök hücre araştırmaları, gen bilimi, biyoteknoloji, optik,
fizik, kimya, bilişim, yapay zeka, büyük veri vb. alanlarındaki gelişmelerin de
desteği ile medikal yenilikçilik alanında yaşanan önemli gelişmeler tanı ve te-
davide parlak sonuçlar alınmasını sağlamakta iken birden karşımıza Covid-19 çı-
kıverdi. Medikal yenilikçiliğin en parlak örneklerinin görüldüğü ülkelerde bi-
le hâlâ görünür gelecek için bir umut olduğunu söylemek zor. Peki, neden böyle
oldu? Sağlık dünyasındaki bu parlak gelişmelere karşın nerede hata yapılmıştı ki
düşmanımız bir virüs olsa da sağlık sistemlerimiz çökme noktasına geldi?
1970’lerin sonuna kadar devletin asli görevleri arasında sayılan sağlık hizmet-
lerinin neo-liberalizmin öncü silahı özelleştirmeye (piyasaya) açılması dönüm
noktası olarak alınabilir. Sağlık politikalarının da herhangi bir üretim sektörü gi-
bi serbest piyasa kuralları, verimlilik-rekabet-maliyet üçgeni içinde tasarım-
lanmasıyla, sağlık alanındaki yeniliklerin maliyeti bir biçimde vatandaşa yük-
lendi. Böylece sosyal devlette sağlık sistemlerinin olmazsa olmaz erişilebilirlik
ve ödenebilirlik ilkesi bozularak zenginlerle yoksullar arasındaki açığın daha da
derinleşmesine neden olundu. Önceleri kamunun sağlık hizmetlerinin yetersiz-
liği ve kalitesizliği öne çıkartılarak, daha sonra sağlık alanında kamu yatırımla-
rı kısılarak hazırlanan “pazar”, özel sektör yatırımları için sağlanan kolaylıklar-
la (bizdeki şehir hastaneleri) bütünüyle piyasaya teslim edildi.
Neo-liberalizmin tuzağına düş(ürül)en ülkelerde sistem değişik adlar ve yön-
temlerle de olsa performans esasına dayandırıldı (Fordist üretim sistemi işleyi-
şi). Adı Fransa’da “hizmet başına ödeme – T2A, Almanya’da “vaka başına öde-
me”, Türkiye’de performansa dayalı sistem olabilir ama hepsinin kökeninde
1980’lerin başında ABD’de uygulanmaya başlanan “homojen hasta grupları sis-
temi – önceden belirlenmiş vaka başına ödeme” modeli kısacası kamunun va-
tandaşına karşı sorumlu olduğu sağlıklı toplum görevinin kâr esaslı piyasa mo-
deline dönüştürülmesiydi. Madem amaç kâr etmekti o zaman yatak başına ge-
tirinin ençoklaştırılması amaç olmalıydı. Bir yandan yatak sayıları azaltılırken,
hatta hastaneler kapatılırken diğer yandan personel üzerinden tasarruf sağlan-
malıydı.
Covid-19 salgını karşısında dökülen sistemlerde giderek ağırlaşan koşulları
esas olarak sağlık çalışanları taşımaktadır. Doktorların meslek yeminleri ve sağ-
lık çalışanlarının meslek etiklerinden gelen kazanılmış davranışları, sendikasız-
lık, kamunun sahip çıkmaması piyasa sistemini oluşturanlarca sonuna kadar kul-
lanılmaktadır. Ancak önü alınamayan salgının ağır yükü hemen bütün ülkelerde
sağlık sistemlerinin köklü olarak eleştirilmesine ve değişim taleplerinin yüksel-
mesine neden olmaktadır.
Salgının ülkemizde de görülmesiyle birlikte ilk elde gereksinim duyulan mas-
ke ve koruyucu giysiler, ventilasyon cihazları, yoğun bakım donanımları vb. üre-
timleri yapan yerli firmalarımızda bir hareketlenme görüldü. Hatta ülkemizin
bu alanda sahip olduğu akademik ve yenilikçi üretim kapasitesini ortaya koy-
mak amacıyla açık kaynak bir portal oluşturuldu (COVID-19 TR Yetkinlik Harita-
sı). Ancak temelde sağlık politikamız ve sistemimizden kaynaklanan nedenler-
le hem salgının bütün yükünü çeken kamu sağlık çalışanlarının hem de medikal
ekipman sektörümüzün sorunları her geçen gün artmaktadır.
Medikal yeniliklerin fikir düzeyinden tedaviye taşınabilmesi genellikle uzun
zaman aldığından yaşananlar da dikkate alınarak sağlık sektörünün özel olarak
desteklenmesi gerekmektedir. Global Innovation Index 2019 ve 2020 raporların-
dan hareketle “Medikal Yeniliğin Geleceği” ve “Yeniliğin Finansmanı” ülkemizle
de ilintilendirilerek sonraki yazılarımızın konuları olacak.
1
Cumhuriyet, Le Monde diplomatique Türkiye, 7Eylül 2020, “Almanya’nın fazlasıyla kârlı
hastaneleri”nden yararlanıldı.
Bilim ve Be slenme
“C
eviz ye, zihnin açılsın” sözü gerçeği yansıtır. Be-
yin ve ceviz arasındaki benzerlik gerçekten çok il-
ginçtir. Çünkü yeşil kabuğu kafa derisine, tah-
ta kabuğu kafatasımıza, cevizin zarı beyin zarımıza ve meyvesi
beynimize benzer.
Ceviz, cevizgiller (Juglandaceae) familyasından Juglans cin-
si cinsi ağaçların yenilebilir tohumlardır. İlk ortaya çıkışları akde-
niz bölgesi ve Orta Asya’dır ve binlerce yıldır insanların belli baş-
lı yiyecekleri arasında yer aldılar. Ceviz en çok yemiş (kuru ve-
ya taze) olarak yenir ancak salatalara, makarnalara, çorbalara ve
unlu mamullere de eklenebilir.
Sağlıklı yağlar, lifler, vitaminler ve mineraller açısından çok
zengin olan ceviz, yüksek antioksidan içerir. İç cevizin etrafı-
nı saran zarda, E vitamini, melatonin ve polifenol adı verilen bile-
şikler antioksidan özelliği sağlar.
YARARLARI
Beyin fonksiyonlarına katkıda bulunur
Bir cevizin şeklinin beyni andırması tesadüf olabilir, fakat ya-
pılan araştırmalar bu kabuklu yemişin gerçekten de zihniniz için
çok faydalı olabileceğini gösteriyor.
Hayvanlarda ve test tüplerinde yapılan araştırmalarda ceviz-
de çoklu doymamış yağ, polifenoller ve E vitamini de dahil ol-
mak üzere, oksidatif hasarı ve beyninizdeki enflamasyonu azalt-
maya yardımcı olabilen besin maddeleri bulundu.
10 ay süren bir Alzheimer hastalığı araştırmasında ise kalori-
lerinin %6-9 oranını (insanlara 28-45 grama denk geliyor) ceviz-
den alan farelerin öğrenme yetilerinde ve hafızalarında iyileşme,
anksiyete düzeylerinde azalma gözlemlenmişti.
Bitkisel omega 3 kaynağı
Cevizde diğer kabuklu yemişlere kıyasla önemli derece-
de yüksek oranda omega 3 bulunur. 28 gramlık ceviz, 2,5 gram
omega 3 sağlar. Ceviz de dahil olmak üzere bitkilerde bulunan
omega 3 yağına alfa linolenik asit (ALA) denir ve esansiyel bir
yağ olduğu için yiyeceklerle yemeniz gerekir. Beslenme uzman-
larına göre günlük ortalama ALA alımı erkekler için 1.6, kadınlar
içinse 1.1 gramdır.
Enflamasyonu azaltır
Enflamasyon, kalp hastalıkları, tip 2 diyabet, Alzheimer has-
Akdeniz diyetinin
demirbaşı:
Ceviz
talığı ve kanser gibi birçok hastalığın temelinde yatar ve oksida-
tif strese bağlı olarak oluşabilir. Cevizin içerisinde bulunan poli-
fenoller oksidatif stresle ve enflamasyonla mücadelede çok ba-
şarılıdır. Özellikle elagitannin adı verilen bir polifenol alt grubu bu
etkileşimde önemli rol oynar. Bağırsaklarınızda bulunan faydalı
bakteriler ellagitanninleri, enflamasyona karşı savaştığı gözlem-
lenmiş örolitin adı verilen bir bileşiğe dönüştürür.
Sağlıklı bağırsaklar için gerekli
Sağlıksız bir mikrobiyota karışımı bağırsaklarınızda ya da vü-
cudunuzun başka bölgelerinde enflamasyona ve hastalığa se-
bep olabilir, bu da obezite, kalp hastalığı ve kansere yakalanma
riskinizi artırabilir. Ceviz, mikrobiyotanızın ve dolayısıyla bağır-
saklarınızın sağlığına katkıda bulunur. Bir araştırmada, sekiz haf-
ta boyunca her gün 43 gram ceviz yiyen 194 yetişkinin faydalı
bakterilerinde önemli orada artış tespit edilmiş. Bunun yanı sıra,
butirat denilen ve bağırsağınızı besleyip sağlıklı hale getiren ya-
ğın üretimini gerçekleştiren bakterilerde de artış görülmüş.
Bazı kanser risklerini azaltır
Cevizin içerisinde polifenol ellagitannin bulunur ve bazı ba-
ğırsak mikropları bunu örolitin adlı bileşiğe dönüştürür. Örolitin,
bağırsaklarınızda enflamasyona karşı kalkan oluşturup kalın ba-
ğırsak kanserine karşı koruma sağlayabilir. Örolitinin enflamas-
yon karşıtı özellikleri diğer kanser türlerine karşı da koruyucudur.
Bu da özellikle meme ve prostat kanseri gibi hormonlarla ilişkili
kanserlere yakalanma riskinizi azaltabilir.
Tip 2 diyabeti kontrol altında tutar
Gözlemsel araştırmalara göre, cevizin tip 2 diyabet riskini
azaltmasının nedeni kilo kontrolü sağlaması olabilir. Çünkü aşı-
rı kilo, yüksek kan şekeri ve diyabet riskini artırır. Ne var ki ceviz
yemek, kilo kontrolünün ötesinde bazı mekanizmalar sayesinde
de kan şekerinizi kontrol etmenize yardımcı olur. Tip 2 diyabet
görülen 100 kişinin katıldığı kontrollü bir araştırmada, diyabet
ilaçları ve dengeli beslenme düzenlerinin yanı sıra 3 ay boyunca
her gün 1 yemek kaşığı soğuk sıkım ceviz yağı tüketen kişilerin
açlık kan şekerinden %8 oranında azalma gözlemlenmişti.
Tansiyonu azaltmaya yardımcı olabilir
Yüksek tansiyon, kalp hastalığı ve beyin kanaması açısından
HBT Sayı 235- 25 Eylül 2020 10
Görünüşü ile beyne benzeyen ce-
viz, vitamin ve mineral içeriği ile
hafızayı, algıyı ve nöral bağlantı-
ları geliştiriyor. Beynin yanı sıra
pek çok organ için de hastalık-
lara karşı kalkan vazifesi görür.
önemli bir risk unsurudur. Bazı araştırmalarda ceviz tüketmenin
hem yüksek tansiyonu olan kişilerde hem de stres altındaki sağ-
lıklı kişilerde tansiyonu azaltabildiği gözlemlendi. 7500 katılımcı-
lı dört yıllık PREDIMED araştırmasında başka diyetlerin yanı sı-
ra Akdeniz diyeti de test edilmiş, Araştırmanın sonunda kuru ye-
miş açısından zengin Akdeniz diyetini uygulayan kişilerin diyas-
tolik tansiyonunda 0,65 mmHg oranında bir azalma yaşandığı
gözlemlendi. Her ne kadar bu az bir oran bile olsa tansiyonda-
ki küçük değişiklikler dahi kalp hastalıklarından ölme riskini bü-
yük ölçüde azaltır.
Daha sağlıklı sperm üretimi sağlar
İşlenmiş gıdalar, şeker ve rafine tahıllar bakımından yoğun
olan tipik Batı diyetleri sperm fonksiyonunun azalmasına yol
açarken ceviz tüketmek sperm sağlığına katkıda bulunabiliyor.
117 sağlıklı genç erkeğin Batı tarzı beslenme düzenlerine üç
ay boyunca her gün 75 gram ceviz eklemesi sonucunda sperm
biçimlerinde, canlılığında ve hareketinde gelişmeler gözlemlen-
mişti.
Kan yağlarını giderir
Kötü kolesterolün ve trigliseritlerin seviyesinin artmasının
kalp hastalıkları riskinin de artmasıyla bağlantılı olduğu uzun za-
mandır düşünülüyor. Düzenli olarak ceviz tüketmenin kolesterol
seviyelerinde azalma sağladığıysa araştırılmalarda sıklıkla göz-
lemleniyor. Örneğin 194 sağlıklı yetişkinin katıldığı yakın zaman-
da yürütülen bir araştırmada katılımcılar sekiz hafta boyunca her
gün 43 gram ceviz tüketmiş, araştırma sonunda genel koleste-
rollerinde %5, kötü kolesterollerinde %5 ve aynı şekilde triglise-
rit oranlarında da %5 oranında azalma gözlemlenmişti. Ceviz tü-
keten katılımcıların apolipoprotein-B seviyelerinde de yaklaşık
%6 oranında azalma görülmüştü. Kanda ne kadar kötü koleste-
rol partikülü bulunduğuna işaret eden apolipoprotein-B, yüksel-
mesi durumunda kalp hastalıkları için çok önemli bir risk unsu-
ru haline gelir.
Sevda Deniz Karali
https://www.healthline.com/nutrition/foods/walnuts#p-
lant-compounds
https://www.healthline.com/nutrition/benefits-of-wal-
nuts#section14
https://www.medicalnewstoday.com/articles/309834#-
risks
Bilim ve Üni versite
BEYİN İÇİN BİR TÜR ‘GOOGLE EARTH’:
Beynin
fonksiyonlarının ve
hastalıklarının keşfi
Meltem Bilikmen
BAU Tıp Fakültesi
meltem.bilikmen@med.bau.edu.tr
İ
nsan bedenindeki en karmaşık organ olan beynin üç
boyutlu bir atlasının geliştirildiğini hayal edin. Bu at-
las, zamanla beyni simüle ederek epilepsi ve kanser
gibi hastalıkların araştırılması ve bunlara tedaviler bulun-
masına katkıda bulunacak.
İşte Avrupa Birliği tarafından fonlanan HBP SGA3 adlı
projenin amacı tam olarak bu. Projede çalışan bilim insan-
ları yakın zamanda beynin hücresel mimarisinin en kap-
samlı dijital haritasını sundu. Araştırmacılar aynı zamanda
bu haritayı Avrupa İnsan Beyin Projesinin (European Hu-
man Brain Project (HBP)) EBRAINS araştırma altyapısı
sayesinde erişilebilir hale de getirdiler.
Beyinsel farklılıkları açıklıyor
Bulgularını Science dergisinde yayınlayan bilim insan-
ları yaptıkları açıklamada şöyle diyor: “Sizlere Julich-Bra-
in’i tanıtmak isteriz. Bu, kortikal bölgelerin ve subkortikal
çekirdeklerin sitoarkitektonik haritalarını içeren üç boyut-
lu bir atlas. Atlas olasılıksal olarak yapılandırılmış. Bu ne-
denle de tek tek beyinler arasındaki farklılıkları açıklaya-
bilme özelliğine sahip.”
Bilim insanlarının yukarıda bahsi geçen, Science der-
gisindeki yayınlarında vurguladıkları gibi, böyle bir atlas
“beyin parsellenmesı ile ilişkili olarak yakın zamanda el-
de edilen bilgileri entegre edebilir, her biri birbirinden farklı
olan beyinler arasındaki varyasyonları dikkate alabilir, tek-
rarlanabilir iş akışı sağlayabilir, hatta aynı konuları ele alan
başka kaynaklara ve veri tabanlarının internet sayfalarına
bağlantılar vasıtasıyla yönlendirme yapabilir.”
Projedeki bilim insanları “hesaplamalı bir çerçeve kura-
rak, hâlihazırda var olan insan beyni sınırlarını, sitoarkitek-
tural örüntülere göre geliştirdiler.”
250 farklı bölge
Projenin internet sayfasında da bulunan bir basın açık-
lamasında Julich-Brain atlasının beyin yapısının değişken-
liğini mikroskopik çözünürlükte nasıl ortaya koyduğunu ay-
rıntılı bir şekilde anlatıyor:
“Atlasta yaklaşık 250 adet yapısal olarak birbirinden
farklı bölge bulunuyor. Bunların her biri 10 beynin analizi-
ne dayalı olarak yapılan çalışmalarla elde edildi. Proje uz-
manları, 24 binden fazla son derece ince beyin bölümleri-
ni dijital ortama aktardı, üç boyutlu olarak düzenledi ve ha-
ritaları çıkarıldı.”
Çalışmanın yazarlarından Prof. Dr. Med. Katrin
Amunts’a göre (kendisi HBP SGA3 projede ortaklığı bulu-
nan kuruluşlardan Alman Forschungszentrum Jülich kuru-
munda bulunan Sinirbilim ve Tıp Enstitüsü’nün Direktörlü-
ğü görevini yürütüyor), “dijital beyin atlası, örneğin hastala-
rın nörogörüntüleme çalışmalarının sonuçlarının daha doğ-
ru ve kesin bir şekilde yorumlanabilmesine katkıda buluna-
Bir grup araştırmacı beynin üç boyutlu atla-
sını çıkardı. Atlas, beynin farklı özellikleri ile
ilgili veriler arasında bağlantı kuruyor.
Atlasta yaklaşık 250 adet yapısal olarak bir-
birinden farklı bölge bulunuyor. Bunların
her biri 10 beynin analizine dayalı olarak ya-
pılan çalışmalarla elde edildi. Proje uzman-
ları, 24 binden fazla son derece ince beyin
bölümlerini dijital ortama aktardı, üç boyutlu
olarak düzenledi ve haritaları çıkarıldı.
cak.” Bahsi geçen basın açıklamasında “atlas beynin ‘Go-
ogle Earth’ü gibi bir görev görecek, çünkü beynin birbirin-
den son derece farklı yönleri ile ilgili verilerin bağlantılandı-
rılması için hücresel boyut en kullanışlı arayüz,”dedi.
Her beyin birbirinden farklı
Araştırma sonuçlarına göre beynin bölgeleri, örneğin
boyut ve lokasyon açısından, kişiden kişiye önemli ölçüde
değişiklik gösteriyor. “Julich-Beyni de tam bu sebeple tek
tek bölgelerin pozisyon ve şeklini ‘olasılık haritaları’ şeklin-
de gösteriyor.”
Yine bahsi geçen basın açıklamasında da belirtildiği gi-
bi, ‘özellikle Broca bölgesinde ciddi anlamda farklılıklar var.
Broca bölgesi, dil kullanımı ile ilişkilidir. Bunun aksine, ana
görme alanı kişiden kişiye pek değişiklik göstermiyor.”
Projede ortak çalışan ekiplerin özellikle vurguladıkları
konu ise atlasın yapı ve fonksiyonu bir araya getirmek üze-
re atılmış bir ilk adım, bir başlangıç noktası olması. “Atlas
HBT Sayı 235 - 25 Eylül 2020 11
daha şimdiden örneğin gen ifadesi, bağlantısallık ve fonk-
siyonel aktivite konularında elde edilmiş verilerin birbiri ile
bağlantılandırılmasına ve dolayısı ile beyin fonksiyonla-
rı ve çeşitli hastalıkların ortaya çıkış mekanizmalarını daha
iyi anlamamıza katkıda bulunuyor.”
Beyindeki işbirlikleri incelenecek
Kurulan EBRAINS platformu sayesinde bu araştırma-
cıların önemli gayretleri ile geliştirilen haritalar, “simülas-
yonlar veya yapay zeka uygulamaları kullanarak beynin
farklı bölgeleri arasında gerçekleşen iş birliklerini incele-
meye yarayacak.”
HBP SGA3 (Human Brain Project Specific Grant Agre-
ement 3 – İnsan Beyin Projesi Özel Hibe Anlaşması 3)
için öngörülen bitiş tarihi Mart 2023. Bu çalışma, Avru-
pa Birliği tarafından bugüne kadar en fazla maddi kay-
nak sağlanan, Gelecek ve Yeni Teknolojiler (Future and
Emerging Technologies) ana projesine dahil olan İnsan
Beyin Projesi’nin son aşaması. “Burada planımız ana
proje bittiği zaman yeni, kalıcı bir Avrupa bilimsel araş-
tırma altyapısı başlatılmasıdır.” Yani umudumuz, EB-
RAINS’in Avrupa Araştırma Altyapıları Strateji Forumu
(European Strategy Forum on Research Infrastructures
(ESFRI)) yol haritasında yer almasıdır.”
Veriler ilgiye dönüşecek
Proje ile ilgili detayların yer aldığı internet sayfası-
na göre, “İnsan Beyin Projesi’nin önceki dönemlerinde, de-
neysel ve teorik sinirbilimin farklı uzamsal ve zamansal öl-
çeklere yaklaşımında; son teknoloji nöroinformatik, stimü-
lasyon, nöromorfik hesaplama, nörorobotik ve yüksek per-
formanslı analitik ve hesaplama yöntemlerini kullanabilir
hale getirilmesinin temelleri atıldı.”
“Bu disiplinler aslında yıllardır evrilmekte olmalarına
rağmen artık bu alanda bir birleşme ve ilerlemede önem-
li bir hızlanma görmekteyiz. Elde edilen verinin analiz edil-
mesi ve dünya çapındaki araştırmacılara sonuçların sunu-
labilmesi için, bilgisayarla hesaplamaya olan ihtiyaç, bir bi-
limsel devrime yol açtı. Verinin bilgiye dönüştürülmesi, be-
yin organizasyonunun ve hastalıkların daha iyi anlaşılması
ve teknolojik yeniliklere dönüştürülmesi ancak çok ciddi bil-
gisayar desteği ile mümkün.”
http://cordis.europa.eu/project/id/945539
https://cordis.europa.eu/article/id/422008-map-
ping-the-human-brain-to-better-understand-its-functi-
ons-and-diseases
Bağışıklık ve Korona 12-13
Bazıları koronavirüsü
HBT Sayı 235 - 25 Eylül 2020

Bağışıklık sisteminizi
niçin hafif atlatıyor?
Ezberleri B ilim insanları aylardır bu so- Mikroplar düşmanımız ol-

bozacak bir
runun yanıtını araştırıyor. Or-
tak bir görüş henüz söz konusu ol-
mak zorunda değil
Son yıllarda insan vücudunun
masa da bağışıklık sisteminin has- trilyonlarca mikrop barındırdığı ve

immunite ve
talığın seyrinde sanıldığı kadar

ne kadar mükemmel bilirsiniz?

mikropların sağlıklı olmamızda ne
önemli bir rolü olmadığı artık bilini- kadar büyük bir rol oynadığı bilini-
yor. Bu konuda ortaya atılan en yeni yor. Dolayısıyla mikroplara saldı-
tez, hastalık toleransı denilen olgu

korona öyküsü
ve bunun bağışıklık sistemi ile bir il-
gisi yok.
Amerikan hastalık Kontrol ve
Önleme Merkezi’nin (CDC) tahmin-
lerine göre COVID-19 hastalarının
%20 ile 40’ı hastalığı fark etmeden
geçiriyor. Ateş, titreme, koku ala-
Genelde bağışıklık sistemi mutlak değerlerle değil, kademelerle ilgilidir. mama, soluk almada zorluk gibi sı-
Rita Urgan - Reyhan Oksay Covid-19 pandemisiyle ilgili en önemli soruların da belkemiğini oluşturur: kıntılar yaşamıyorlar. Kısaca kendi-
lerini hasta gibi hissetmiyorlar.
Asemptomatik vakalar yalnızca
Koronavirüs salgınının üzerinden sekiz 4 Kimileri bu hastalığı çok ağır geçirirken, kimileri COVID-19 hastalarına özgü değil.
Mevsimsel grip ve büyük olasılık-
ay geçmiş olmasına karşın bazılarımız bu neden hafif geçiriyor? la 1918 yılındaki İspanyol gribinde
de böyleydi. Bunun nedenini pan-
hastalığı çok ağır geçirirken, bazıları çok deminin ilk başlarında bağışıklık sis-
hafif atlatıyor. Hastalığın ilk günlerinde bu 4 Pandemi önümüzdeki ay ve yıllarda nasıl bir teteminin güçlü veya zayıf olması-
na bağlayan immünologlar, artık ba-
farkı yaratan en önemli unsurun bağışık- gelişme gösterecek? ğışıklık sisteminin öykünün yalnızca
küçük bir parçasını oluşturduğunu
lık sistemi tepkisi olduğu düşünülüyordu. 4 Aşılar işe yarayacak mı? anlamış bulunuyorlar.
Fakat artık görülüyor ki bağışıklık çok kar- Tüm bu soruları yanıtlayabilmemiz için öncelikle bağışıklık sistemi- ‘Hastalık toleransı’ sahnede
maşık bir sistem ve immünologlar dahi ba- nin SARS-CoV-2 koronavirüsüne nasıl tepki verdiğini anlamak gere-
Hastalık toleransı adı verilen ba-
zı durumlarda insan vücudu illa
ğışıklığın tam olarak virüsle nasıl savaştı- kiyor. Fakat bağışıklık sisteminin karmaşıklığı bu süreci güçleştiriyor. mikroplarla savaşmak zorunda de-
ğil; istilacı mikroplarla barış için-
ğını çözmüş değil. de yaşayabilir. Aynı tolerans bitki ve
hayvanlar için de geçerli.
rı düzenlemek bazı durumlarda ters
tepebiliyor. Kaldı ki enfeksiyon ya-
ratan mikroplar bağışıklık sistemi-
ne görünmeden vücuda yerleşmek
için çeşitli taktikler geliştirmiş bulu-
nuyor. Ayrıca bağışıklık sistemi de
bazen kafası karışıp vücudun kendi
organlarına da saldırabiliyor.
Henüz bilimin elinde yeterli ve-
ri bulunmasa da COVID-19’a kar-
şı vücudun verdiği tepkilerin bu ka-
dar farklı olmasının altında hasta-
lık toleransı olgusu yatıyor olabilir.
Emekleme evresindeki bu konuya
ilişkin şimdiye dek elde edilen bilgi-
ler şöyle:
*Bazı vücutlar toksik yan etkile-
ri yok etme konusunda daha bece-
rikli.
*Kimilerinin akciğer hücrele-
ri kendi kendilerini hızla yenilerken,
kimilerinde bu onarım mekanizma-
sı yavaş.
*Asemptomatik hastaların vü-
cutlarındaki virüs miktarı hastalı-
ğı ağır geçirenlerle aynı olmakla bir-
likte, bunlarda soluk almada zorluk
yaşamıyor. Üstelik bunların akciğer
BT’leri çok da sağlıklı görünmüyor.
*Dahası asemptomatiklerin ser-

B
ağışıklık sistemi son derece karmaşık bir sistem. İnsanları tehlike-
li virüs ve mikroplardan koruyan hücre ve moleküllerden oluşan bu
ağ, insan bedeninin beyin dışındaki en karmaşık bölümü.
Sistemi oluşturan bileşenler, birbirlerine komutlar verip, birbirlerini güç-
lendirir, kızıştırır, yatıştırır ve dönüştürürler.
Bağışıklık sözcüğünün kendisi bile kafa karıştırıcıdır. İmmünologlar, bağı-
şıklık sisteminin bir patojene tepki verdiğini belirtmek için bu sözcükten ya-
rarlanırlar. Sokaktaki insan ise bu sözcüğü bağışık olduklarını belirtmek için
kullanırlar.
Gelgelelim, sözcük illâ bağışıklığın kazanılmış olduğu anlamına gelmez;
bağışıklığın kazanılması antikor ve hücrelerin ne denli etkili olduklarına, sayı-
larına ve dayanıklılıklarına bağlıdır.
Genelde bağışıklık sistemi mutlak değerlerle değil, kademelerle ilgilidir.
Covid-19 pandemisiyle ilgili en önemli soruların da belkemiğini oluşturur:
Kimileri bu hastalığı çok ağır geçirirken, kimileri neden hafif geçiriyor?
Pandemi önümüzdeki ay ve yıllarda nasıl bir gelişme gösterecek?
Aşılar işe yarayacak mı?
Tüm bu soruları yanıtlayabilmemiz için öncelikle bağışıklık siste-
minin SARS-CoV-2 koronavirüsüne nasıl tepki verdiğini anlamak ge-
rekiyor. Fakat bağışıklık sisteminin karmaşıklığı bu süreci güçleş-
tiriyor.
Birinci evre
Bağışıklık sisteminin kabaca üç evresi var. İl-
kinde bir tehlike saptanıyor, yardım çağrısı
yapılıyor ve karşı saldırıya geçiliyor. Bu
evre virüsün solunum yollarını ör-
ten hücrelerden içeriye sızmasıyla
birlikte başlıyor. Hücrelerimiz,
patojenlerde yaygın olup
insanlarda olmayan molekülleri algıladıklarında sitokinler adı
verilen proteinleri üretiyorlar. Bunların bir bölümü uyarı işlevini
görüyor ve çeşitli akyuvarlardan oluşan bir bölüğü, izinsiz gi-
ren virüslerin üzerine salıyor. İçerdikleri kimyasallarla virüsleri
yutup sindiren sitokinler daha fazla sitokin salmaya başlıyor-
lar. İnterferon adı verilen kimi sitokinler virüslerin çoğalmasını
önlüyorlar. Bu saldırgan eylemler enflamasyona neden oluyor.
Kızarıklık, ısı, şişme ve ağrı bağışıklık sisteminin istendiği gibi
çalıştığının göstergeleri sayılıyor.
İlk evredeki bu olgular dizisi doğal bağışıklık sistemi ola-
rak biliniyor ve süreç virüsün girişini izleyen birkaç dakika için-
de tamamlanıyor. Çoğu hayvanlarla ortak olan bu sistem çok
eskilere uzanıyor. Herkeste hemen hemen aynı etkileri yara-
tıyor ve tehlikeli görünen her şeye saldırıyor. Doğal
bağışıklık sistemi her seferinde hedefi tam tuttu-
ramasa da bu eksikliğini hızlı davranarak tela-
fi ediyor. Bunu başaramadığında, ikinci evre-
yi başlatıyor. İkinci evrede uzmanlar yardı-
ma çağrılıyor.
İkinci evre
Hava yollarındaki boğuş-
ma sürerken, haberci hüc-
reler virüsten aldıkları küçük
parçaları uzman akyuvar hüc-
releri olan T-hücrelerinin bulundu-
ğu lenf boğumlarına taşır. T-hücrele-
ri seçicidir ve önceden programlanmış savunmacı-
lardır. Birbirlerinden biraz farklıdırlar ve sonsuz
sayıda patojenden yalnızca birkaçına saldırmak
üzere tasarlanmışlardır. Her yeni virüs için bir olasılıkla bir yer-
lerde hazır bekleyen T-hücreniz vardır ve kuramsal olarak bunlar
virüsle savaşmaktan kaçmaz. Vücudunuz bu hücreyi bulmak ve
harekete geçirmek zorundadır.
Bazı T-hücreleri öldürücüdür ve virüslerin saklanmakta oldu-
ğu enfekte olmuş solunum hücrelerini havaya uçurur. T-hücre-
lerinin yardımcıları artakalan bağışıklık sistemini güçlendirir. Bu-
nun için antikor üreten B-hücrelerini harekete geçirirler. Virüsle-
ri nötralize eden küçük moleküller olan antikorlar hücrelerimizin
dışında dolaşmakta olan virüsleri silip süpürür. Bu arada hüc-
renin içine girmeyi başaran T-hücreleri virüsleri öldürür. Kısaca
T-hücreleri bombayı patlatır, antikorlar ortalığı temizler.
T-hücreleri ve antikorlar, doğal bağışıklık sisteminden daha
hassas, ancak daha yavaş ve çok daha uzun ömürlü olan kaza-
nılmış (adaptif) bağışıklık sisteminin parçasıdırlar. Doğal sistemin
tersine, kazanılmış bağışıklık sisteminin belleği vardır.
Üçüncü evre
Virüsün temizlenmesinden sonra, devredeki T ve B-hücrele-
rinin çoğu ölürken, küçük bir bölümü yedekte tutulur. Bu da ba-
ğışıklık tepkisinin üçüncü ve son evresini oluşturur. Aynı virü-
sün yeniden saldırması durumunda “bellek hücreleri” eyleme
geçip günlerce beklemek zorunda kalmadan kazanılmış bağı-
şıklık sistemini devreye sokarlar. Bellek kısaca bağışıklığın te-
melini oluşturur.
Yeni koronavirüs vücudunuza girdiğinde solunum sistemi-
ni tutan virüslerle bağışıklık sisteminin bu şekilde mücadele
etmesi gerekir. Peki gerçekten işler böyle mi yürüyor? Ne ya-
zık ki bu soruya evet diyemiyoruz, zira bağışıklık çok karma-
şık bir sistem...
Hastalık toleransı bireyin, ge- gilediği bağışıklık tepkisi, ağır hasta
GERÇEK YAŞAMDA BAĞIŞIKLIK SİSTEMİNDE netik yatkınlığına veya yaşam şek- olanlardan daha zayıf olabiliyor.
NİÇİN AKSAMALAR YAŞANIYOR? line bağlı olarak, başkalarını hasta
eden patojenlerle enfekte olmasına
*Araştırmalarda vücuttaki pato-
jen miktarı çok kritik bir belirteç ola-
SARS-CoV-2 virüsünde de süreç genelde böyle başlıyor. Önce doğal bağı- karşın, sağıklı olmaya devam etme- rak karşımıza çıkıyor.
şıklık sistemi devreye giriyor ve ardından kazanılmış bağışıklık sistemi geliyor. si anlamına geliyor. Bu olgu enfeksi- -Hastalık toleransı çok sayıda
Bazı çalışmalarda enfekte olan hastaların pek çoğunda koronavirüse özgü ye- yon cinsine bağlı olarak farklı şekil- yolak (pathways) içeriyor. Bunların
terli miktarda T-hücreleri ve antikorların geliştiği izleniyor. lerde karşımıza çıkıyor. Örneğin ko-
tek tek tespit edilmesi çok zor.
Ne var ki, yeni korona virüsü görünüşe bakılırsa ilk başlarda sinsi sinsi iler- lera pek çok kişide öldürücü isha- Hastalık toleransı son günlerin
leyip, doğal bağışıklık sisteminin devreye girişini, buna bağlı olarak da interfe- le yol açarken, bazılarında elektroli- en popüler araştırma konusu. En-
ron üretimini geciktiriyor. Yale Üniversitesi’nden immünolog Akiko Iwasaki, bu tik ve sıvı dengesi kendiliğinden vü- fekte olmuş insanlarda hangi meka-
gecikmenin hastalıkla mücadelede belirleyici olduğunu söylüyor. Bu kısacık za- cudu koruyor. nizmaların bu insanları sağlıklı tuttu-
man diliminde virüs fark edilmeden kendini kopyalıyor. Bağışıklık sisteminin do-
ğu anlaşıldığı takdirde yani tedavi-
ğal kanadı aksadığında kazanılmış kanat da aksıyor.
Yine de, virüsün enfekte ettiği çok sayıda insan birkaç hafta süren nahoş
İnsanlar üzerinde çalışılamıyor lerin geliştirilmesinin yolu açılacak.
Bu süreci inceleyen araştırmacı- Eğer yeni bir ilaç geliştirilise, bunun
belirtilerin ardından iyileşirken, kimileri iyileşemiyor. İyileşemeyenler virüsü bü-
lar ne yazık ki insanlar üzerinde de- piayasadakilerden çok faklı olacağı
yük dozda almış olabilirler, ya da bunların doğal bağışıklık sistemleri yaşa ya
da kronik bir hastalığa bağlı olarak güçsüz düşmüş olabilir. Kimi zaman kazanıl- ney yapamıyor. Yine de asempto- kesin. Zira bu ilaç hastalığa özel de-
matik kişileri mercek altına alabili- ğil, akciğerlere özel olacak ve solu-
mış bağışıklık sistemi de yeterince çalışmıyor olabilir. T-hücreleri harekete geçi-
yor, fakat virüs mağlup edilmeden düzeyleri düşüyor. yorlar. McGill Üniversitesi’nden im- num zorluğunu giderecek.
Doğal bağışıklık sisteminin güçsüzlüğü ve kazanılmış bağışıklık sisteminin münolog Irah King, “Vücut istila-
aynı anda yeterince çalışmaması sonucu virüs daha derinlere iniyor; özellikle cı enfeksiyonlarla baş edebilmek https://www.theatlantic.com/health/archi-
akciğerlerin hassas hücrelerini enfekte ediyor. Bu sırada böbrekler, kan damar- için hangi mekanizmaları görevlen- ve/2020/08/covid-19-immunity-is-the-pandemi-
cs-central-mystery/614956/
ları, mide-bağırsak sistemi ve sinir sistemini tutabiliyor. Bağışıklık sistemi bu diriyor?” sorusunun yanıtını arıyor.
ilerleyişe engel olamıyor ama gayreti de elden bırakmıyor. Bu da başka bir so- Hastalık toleransının bitkilerde, bak-
https://www.medicinenet.com/immune_sys-
tem_function_immunity_diseases_what_is/article.
run yaratıyor. terilerde ve diğer memelilerde işe htm?ecd=mnl_spc_082520
Bağışıklık sistemi doğuştan şiddet yanlısıdır. Hücreleri yok eder, zararlı kim- yaradığıan dikkat çeken King, in- https://www.medscape.com/viewartic-
yasallar kontrolden çıkar. İdeal olan bu şiddetin bir hedefe yönelmesidir. As- sanlarda da bu tür mekanizmaların le/936288?src=soc_tw_200827_mscpedt_news_
lında bağışıklık sisteminin bir yarısı diğer yarısını kapatmak üzere tasarlanmış- bulunduğuna ve bu mekanizmala- tho_coronavirus&faf=1
tır. Ancak enfeksiyonun raydan çıkmasına izin verilirse, bağışıklık sistemi aynı rın keşfinin enfeksiyon hastalıkları- https://www.scientificamerican.com/article/
why-do-some-people-weather-coronavirus-infec-
şekilde raydan çıkar. Virüsü kontrol altına alıncaya kadar vücutta çok fazla yan nın tedavisinde devrim yaratacağı-
hasara neden olur. tion-unscathed/
Yazının devamı 14. sayfada na inanıyor.
 Bağışıklık ve Korona
Prof. Dr. Derya Unutmaz:
Bağışıklık sistemi
uzmanı, ABD’de Jackson
Laboratuvarlarında
Unutmaz Laboratuvarını
yöneten Prof. Dr. Derya
Unutmaz ile Türkiye’de
korona virüsüne karşı
Türkiye’de 1 yıl içinde aşı
aşı çalışmaları, dünyada
aşıların eşit dağılımı, ve
ilaç şirketlerinin politikaları
geliştirilebilirse başarı olur
üzerine söyleşi yaptık...
Orhan Bursalı
Derya bey, Türkiye’deki aşı çalışma-
larını izliyorsunuz, gelişmelerin nasıl gö-
rüyorsunuz. Önümüzdeki süreçte umut-
lu bir haber yerli aşı gerçekleşebilir mi,
yoksa Türkiye dış aşıları beklemek zo-
runda mı kalacak?
CEVAP: Evet biraz izlemeye çalışıyo-
rum, şu anda yedi - sekiz merkezde aşı ça-
lışmaları var ama bunlar laboratuvar düze-
yinde olan çalışmalar, zannediyorum bir ta-
nesi Faz 1 çalışmasına geçecekti, geçtiler
mi henüz bilmiyorum. Bundan sonraki aşa-
mada Faz 1, Faz 2 çalışmaları yani insan
üzerindeki o klinik çalışmaların yapılma-
sı gerekiyor. Bu birkaç ay sürüyor, ondan
sonra da Faz 3’e geçilmesi gerekiyor.
Bu da tabi oldukça zahmetli bir şey, on
binlerce insan üzerinde denenmesi, aşı-
nın yeterince üretilmiş olması gerekiyor. Yi-
ne üç, dört ay belki 6 ay süren bir süreç;
şu anda bunlar dünyada çok hızlandı. Çün-
kü inanılmaz bir çaba, emek ve yatırım var;
aynı zamanda çok pahalıya mal olan ça-
lışmalar.
Ben önümüzdeki süreçte Türkiye’den
yakın zamanda bir aşı çıkacağını düşün-
müyorum, ama uzun süreçte yani bir yıl
içinde Türkiye’den de belki daha da iyi ola-
bilecek yeni aşı türleri üretilmesi mümkün.
Fakat bunun gerçekleşmesi için bir-
kaç şeyin daha olması lazım. Örneğin bel-
li bir ekosistemin, yani aşıyı üretebilecek
kapasitede üretim merkezlerinin olması la-
zım. Özel sektörle ortak çalışılması gereki-
yor. Bu gibi sorunlar var. Bence bu çalış-
malar bu alt yapının oluşması ve gelecek-
teki pandemilere karşı önemli hazırlıkların
yapılması için fırsat olacak. Türkiye açısın-
dan bir imkan olabilir.
Türkiye’de bir yıl içinde aşı olabi-
lir mi? Türkiye’de aşı geliştirmede elde-
ki parasal kaynaklar çok çok sınırlı.. bu
sonuca ulaşmada geciktirici ve belki de
başarısızlıkta önemli bir engel mi?
CEVAP: Aşı geliştirmek çok zahmet-
li ve çok pahalı bir yöntem, bir süreç. Bu
sadece laboratuvar düzeyinde kalan labo-
ratuvar süreciyle sınırlı değil, üretimin ya-
pılması lazım, kalite kontrolleri gibi. Çünkü
milyonlarca doz üreteceksiniz, herkese ve-
receksiniz. Bunun çok güvenilir olması la-
zım. Bu gibi kapasitelerin oluşması için çok
önemli derecede yatırım olması gerekiyor.
Türkiye’nin şu anda hayvan aşıları dışın-
HBT Sayı 235 - 25 Eylül 2020 14
Laboratuvardaki araştırmaları öncelikle bulaşıcı hastalıklara ve bun-
ların kronik hastalıklar veya yaşlanma sırasındaki etkilerine karşı opti-
mal bağışıklık tepkilerini, insan T hücrelerinin farklılaşmasını, aktivas-
yonunu ve nasıl tepki verdiklerini çözmeye odaklı sürüyor. T hücresi
alt kümelerinin insan hastalıkları sırasında, özellikle de HIV enfeksiyo-
nu sırasında nasıl bozulduğunun anlaşılmasına katkıda bulundular. La-
boratuvarında, düzenleyici T hücrelerinin aracılık ettiği immün baskıla-
manın çeşitliliği ve mekanizmaları ve insan Th17 hücre alt kümelerinin
etkisi veya işlevleri hakkında birkaç ufuk açıcı keşif yaptı.
da çok fazla bir kapasitesi yok zannediyo- ra yönelik de düşünebilir miyiz. Ilaç şir-
rum. Pendik’te sanırım bir merkez var. Bu- ketlerinin, hastalıklara yönelik çalışma-
raya önemli derecede yatırım yapılması ge- larında esas en yüksek kâr etme politi-
rekecek. Ama bence bu yol en iyi özel ilaç kası izlediklerini biliyoruz. Kazanç sağ-
şirketleriyle gerçekleşebilir, örneğin Pfizer layamayacakları yatırımlara girmiyorlar.
olabilir, Johnson & Johnson, Sanofi olabi- Yeni dönemde, ilaç şirketleri için insan-
lir. Onlarla ortak yapılması daha uygun olur lığın yararına düzenleyici kurallar getiril-
gibi geliyor. Çünkü bu faz çalışmaları bi-
le milyonlarca dolara mal olacak ve önemli
mesi düşünülmeli midir?..
CEVAP: Bu sorunuz bence çok önem-
bir yatırım gerektirecek. Başarısız olma ihti- li, gerçekten bunu şu süreçte biz de gör-
malleri de var. Tam olarak nasıl bir yol izle- dük. Eğer yeterince yatırım yapılırsa bir se-
yeceklerini açıkçası bilemiyorum tabi. ferberlik durumu olursa insanlık tarihinin ilk
defa gördüğü bir virüse karşı bile bu ka-
Aşıların eşit dağılımı tartışılıyor dün- dar kısa sürede gerçekten ilerleme çok şa-
yada. Bu mümkün olabilir mi? şırtıcı ve tabii ki sevindirici aynı zamanda.
CEVAP: Bu tabi sıkıntılı bir süreç, şu Hem aşı konusunda hem ilaçlar konusun-
anda ne kadar eşit dağıtılacak açıkçası bil- da olsun.
miyoruz. Ülkeler direk olarak şirketlerle ile- Bu bence korona sonrası bilimde de
tişime geçip onlarla anlaşmalar yapıyor- bu araştırmaların yapılmasında da belki de
lar. Örneğin Amerika üç - dört şirkete yüzer ülkelerin halk sağlığına verdiği önem açı-
milyon dozluk siparişler verdi. Bunun için sından çok önemli bir dönüm noktası ola-
ön yatırım yaptı. Tabi eğer Faz 3 çalışma- bilir diye düşünüyorum.
ları başarısız olursa bunlar da çöpe gide- Burada tabii ki sonuçta ilaç şirketleri-
cek, ama buna milyarlarca dolar harcama- nin kâr maksimizasyon amaçları kendileri
larına rağmen bu riski göze alıyorlar. Çün- açısından dikkate almaları gereken bir şey.
kü pandeminin ekonomiye etkisi çok çok Çünkü sonuçta hissedarları var vs. ama
daha kötü. aynı zamanda bu halk sağlığı söz konu-
Yeterince üretilecek mi sıkıntısı var. Na- su olduğu için devletlerin önemli bir destek
sıl bir dağıtım yapılacak? Örneğin Faz 1 vermesi gerekiyor. Bu konuda aşılar bence
Pfizer Biontech şirketinin aşısı eksi -70 de- özel bir yer tutuyor, çünkü önleyici etkile-
recede tutulması gerekiyor. Diğer bir şirket ri var. Pek çok hastalığı önlediğiniz zaman
Moderna’nın ki -20’de bunu için buzlukla- aslında sağlık sisteminiz de çok daha fay-
ra ihtiyaç var. Böyle bir alt yapının lojistiğin dalı oluyor. Yani en azından buradaki mali-
hazırlanması lazım. Tabi genel olarak eşit yetlerden kurtuluyorsunuz.
olmayacak ilk etapta, daha çok bu imkanı Özellikle Amerika’da bence bu yeni bir
olan ülkelerde yapılmaya başlanacak. On- uyanış olabilir. Çünkü Amerikan sistemi çok
dan sonra Dünya Sağlık Örgütü belki Bill pahalı ve o kadar efektif değil gerçekten, iki
Gates ve Faundation gibi özel fonlama va- - üç trilyon dolar harcıyorlar her yıl. Önem-
kıfları tarafından dünyanın diğer bölgeleri- li değişikliler olacağını düşünüyorum. Ben-
ne de iletilecek diye düşünüyorum ama ta- ce eğer bu şekilde davranılırsa birçok has-
bi bekleyip göreceğiz bu süreci. talığın da önüne geçebileceğimizi ve tedavi-
sinin mümkün olacağını anlamış bulunuyo-
Ilaç şirketlerine kamu ruz. Ve tabii ki şu da var: şu anda teknolo-
sağlığı görevi ji çok ileride, eğer bu virüsle biz 20 yıl önce
Aşı ve ilaç geliştirmede muazzam karşılaşmış olsaydık, ne yaparsanız yapın bu
bir hız ve gelişme var. Demek seferber kadar hızlı ilerlemesi mümkün olmazdı. Çok
olunduğunda sağlık sorunlarına çare büyük bir birikim de var. Bu bakımdan bunun
bulunabiliyor. Bunu öldürücü hastalıkla- daha iyi olarak devam etmesini umuyoruz.
BAĞIŞIKLIK SISTEMIMIZ
NE KADAR MÜKEMMEL
Baştarafı 12-13’ten devam
Şiddetli seyreden COVID-19
vakalarında neler oluyor?
Columbia Üniversitesi’nden mikrobiyolog
Donna Farber, “Vücut virüsü hızlı bir şekilde te-
mizleyemez ise hem virüsün hem de bağışıklık
sisteminin yaptığı hasara maruz kalır. Yoğun ba-
kım servislerindeki çok sayıda hasta, nihayetin-
de virüsü yense bile kendi bağışıklık hücrelerinin
yarattığı hasarla savaşmak zorunda kalır. Bazıla-
rı hastaneden taburcu edildikten sonra uzun süren
akciğer ve kalp sorunlarıyla mücadele eder. Aşırı
bağışıklık reaksiyonu ağır seyreden influenza va-
kalarında da görülür ama COVID-19 vakalarında
daha büyük hasar yaratırlar.”
Bir diğer sorun da bağışıklık sisteminin ney-
le mücadele etmesi gerektiği konusunda karar-
sız kalmasıdır. Normal olarak bağışıklık sistemi üç
farklı patojen grubuyla savaşırken, farklı hücrele-
re ve moleküllere görev verir. Gruplardan biri hüc-
releri istila eden virüs ve mikroplar, ikincisi hücre-
lerin dışında kalan bakteri ve mantarlar, üçüncüsü
parazit solucanlardır. Viral enfeksiyonlarla savaş-
ta bu programlardan ilki işbaşı yapmalıdır. Ancak
Iwasaki’nin ekibinin yürüttüğü bir çalışmada CO-
VID-19 vakalarında üçünün de mücadeleye katıl-
dığı görülmüş. Farber’e göre en kötü senaryo ba-
ğışıklık sisteminin savaş meydanında ne yapması
gerektiğini bilmemesidir.
Bağışıklık sisteminin
tepkisi neye bağlı?
Covid-19 salgınının üzerinden sekiz ay geçmiş
olmasına karşın, bu virüsle karşılaştığında bağışık-
lık sisteminin niçin herkeste farklı çalıştığı konusunda
net bir yanıt yok. Bağışıklık sisteminin virüse tepki-
si biyolojik bir konuyken, tanık olunan tepkiler sağlık
politikalarından da etkileniyor. Kötü kararlar daha çok
vakaya, daha çok vakalar da da olası bağışıklık tepki-
leri yelpazesinin genişlemesine ve ender olayların da-
ha sık yaşanmasına neden oluyor.
Bugüne dek yaşananlar olası basit açıklamala-
rı da beraberinde getiriyor. Örneğin, çocuklar tetikte
bekleyen bir doğal bağışıklık sistemine sahipler. Da-
ha yaşlılarda T-hücre havuzundaki hücre sayısı daha
az olduğundan, kazanılmış bağışıklık sisteminin dev-
reye girmesi de daha uzun sürüyor. Kimi insanların
yeni korona virüsüne karşı önceden belli oranda ba-
ğışıklığa sahip oldukları yönünde de birtakım ipuçları
var. Bilim insanları daha önce SARS-CoV-2 virüsüy-
le hiç karşılaşmamış insanların yüzde 20-50 kadarın-
da bu virüsü tanıyan yeterli T-hücresine sahip oldu-
ğuna tanık oldular. Bu “çapraz tepkimeli” hücreler bir
olasılıkla sahiplerine korona ailesinden gelen başka
bir virüsün bulaşmasıyla ortaya çıkıyorlar. Ancak kişi-
de çapraz tepkimeli hücrelerin olması onun kesinlik-
le korunduğu anlamına gelmediği gibi, hastalığı daha
şiddetli geçirmesine bile yol açabiliyor.
Bilinmeyen bir başka konu da, virüsün bulaşma-
sından sonra ne olacağı ve kişinin hastalığı yeniden
kapıp kapmayacağı ile ilgili. Bilim insanları hastalık-
tan kalan antikorların, T-hücrelerinin ve bellek hücre-
lerinin kişiyi ne denli koruyabileceğini henüz bilmiyor-
lar. Temmuz ayında yayımlanan bir araştırma çok sa-
yıda COVID-19 hastasının virüsü etkisiz kılan antikor-
ların çoğunu birkaç ay içinde yitirdiklerini ortaya ko-
yuyor. Bu da, insanların hastalığa birden çok kez ya-
kalanabilecekleri ve dahası, aşının bile uzun süreli bir
koruma sağlayamayacağı anlamına geliyor.
 Bağışıklık ve Korona
Bağışıklık sisteminizin
zayıflığını gösteren
A raştırmacılara ve tıp uzmanlarına göre,
sigara içenlerde, bağışıklık sistemi zayıf
olanlarda ve yaşlı kişilerde virüs çok etkili. Grip
mevsimi kapıda. Ve bağışıklık sistemimizin, kar-
şılaştığınız mikroplarla savaşacak kadar güçlü
olmasını istiyoruz. Ancak sık sık hasta olduğu-
nuzu, yorgun hissettiğinizi veya çözemeyeceği-
niz başka belirtileriniz olduğunu fark ettiyseniz,
bu bağışıklık sisteminizin zayıfladığı anlamına
gelebilir. İşte bağışıklık sistemimizin zayıflamaya
başladığını gösteren 6 işaret:
1.
STRES SEVIYESI ÇOK YÜKSEK ISE
Amerikan Psikoloji Derneği’nin bir
raporuna göre, uzun süreli stres, ba-
ğışıklık sisteminizin tepkilerini zayıflatıyor. Bunun
nedeni, stresin vücudun lenfositlerini, enfeksi-
yonla savaşmaya yardımcı olan beyaz kan hüc-
relerini azaltması. Doktorlar, ‘lenfosit seviyeniz
ne kadar düşükse, soğuk algınlığı gibi virüsler
için o kadar fazla risk altındasınız’ diyor.
Aynı şekilde adrenalin, vücudunuzun hücre-
lerinde depolanan yağların salınmasına ve ener-
jiye dönüştürülmesine neden olur. Bu, stres za-
manlarında kolesterol ve kan lipidlerinin (temel-
de kandaki yağ) seviyelerinin yükselmesine ne-
den olacak kadar etkili olabilir. Ancak sürekli kan
lipit seviyeleri, kanınızda çok fazla trigliserit bu-
lunmasına neden olabilir ve bu da kalp hastalığı
riskinizi artırabilir.
2.
SIK SIK NEZLE OLUYORSANIZ
Yetişkinlerin her yıl iki veya üç kez so-
ğuk algınlığı nedeniyle hapşırması ve
burnunu çekmesi tamamen normal. Çoğu insan
7 ila 10 gün içinde iyileşir. Uzmanlar, “Bu süre
zarfında, bağışıklık sisteminin antikor geliştirme-
si ve sinir bozucu mikroplarla savaşması üç ila
dört gün sürer” diyor.
Ancak sürekli soğuk algınlığı yaşıyorsanız ya
da normal seyrini geçiyor ve uzuyorsa, bu, bağı-
şıklık sisteminizin zorlandığının açık işareti.
Yaşamımız boyunca, tipik olarak her bi-
ri yaklaşık beş gün süren yaklaşık 200 soğuk al-
gınlığı nöbeti geçiririz.
 3.
ÇOK SIK BAĞIRSAK PROBLEMI
YAŞIYORSANIZ
Sık sık ishal, gaz veya kabızlık yaşı-
yorsanız, bu bağışıklık sisteminizin tehlikeye gir-
diğinin bir işareti olabilir. Araştırmalar, bağışıklık
sisteminizin yaklaşık yüzde 70’inin sindirim sis-
teminizde bulunduğunu gösteriyor. Orada yaşa-
yan faydalı bakteri ve mikroorganizmalar bağır-
saklarınızı enfeksiyondan korur ve bağışıklık sis-
temini destekler.
Bu yararlı bağırsak bakterilerinin düşük mik-
tarları sizi virüsler, kronik iltihaplanma ve hatta
otoimmün bozukluklar riski altında bırakabilir.
4.
 
YARALARINIZ YAVAŞ IYILEŞIYORSA
Yanık, kesik veya sıyrık olduktan son-
ra cildiniz hasar kontrol moduna ge-
çer. Vücudunuz, yeni cildin yenilenmesine yar-
HBT Sayı 235 - 25 Eylül 2020 15
6 işaret
dımcı olmak için yaraya besin açısından zengin
kan göndererek yarayı korumaya çalışır.
Bu iyileşme süreci sağlıklı bağışıklık hücrele-
rine bağlıdır. Ancak bağışıklık sisteminiz yavaş-
sa, cildiniz yenilenemez. Bunun yerine, yaraları-
nız oyalanır ve iyileşmekte zorlanır.
5.
SIK ENFEKSIYONLARINIZ VAR
Sık görülen enfeksiyonlarla savaşıyor
gibiyseniz, bağışıklık sisteminiz size
COVID-19 saldırılarına karşı zayıf olduğu mesajı-
nı gönderiyor olabilir.
Amerikan Alerji Astım ve İmmünoloji Akade-
misi, yetişkinlerde olası bir bağışıklık yetersizliği
belirtilerinin şunları içerdiğini belirtiyor:
l Bir yılda dörtten fazla kulak enfeksiyonu
geçirme
l Bir yıllık süre içinde iki kez zatürre geliş-
mesi
l Kronik sinüzit veya bir yılda üçten fazla
bakteriyel sinüzit atağından muzdarip olmak
l Yılda ikiden fazla antibiyotiğe ihtiyaç duymak
6.
KENDINIZI SÜREKLI YORGUN
HISSEDIYORSANIZ
Yeterince uyuyorsanız ve hala yor-
gunluk çekiyorsanız, bağışıklık sisteminizin size
bir şey söylemeye çalıştığını düşünmeye değer.
Bağışıklık sisteminiz mücadele ettiğinde, enerji
seviyeniz de mücadele eder. Bunun nedeni, vü-
cudunuzun bağışıklık sisteminizi beslemek ve
böylece mikroplarla savaşmak için enerji tasar-
rufu yapmaya çalışmasıdır.
BAĞIŞIKLIK SISTEMINIZI
GÜÇLENDIRMENIN YOLLARI
Yukarıdaki uyarı işaretleri tanıdık geliyorsa,
bağışıklık sisteminize biraz daha dikkat etmeniz
gerekir. COVID-19 Virüsünden kurtulma şansına
sahip olmak için birkaç yaşam tarzı değişikliğine
ihtiyacınız var ve yeni alışkanlıklar doğal olarak
bağışıklık sisteminizi güçlü ve sağlıklı tutabilir,
çok geç olabilir, ancak Değişim çok önemlidir:
l Dengeli bir diyet yapın
l Yeterli uyku almak
l Düzenli egzersiz
l Ellerinizi yıkayın
l Aşılarınızı takip edin
l Sağlıklı kilonuzu koruyun
l Sigara içmeyin
l Stresi en aza indirmeye çalışın
Bağışıklık sisteminiz sağlığın anahtarıdır, bu
yüzden onu korumak için ne kadar çok şey ya-
pabilirseniz o kadar iyidir.
r
D i ji t a l Kül tü
Tanol Türkoğlu
tanolturkoglu@gmail.com
YAPAY SEZGİ!
Makinenin-robotun-yapay zekanın sezgisel gücü insanın-
kinden çok daha büyük olacak.
Makineden insan olmaz! İleri dijital teknolojileri yakından ta-
kip edenlerin en az yarısı “şimdilik” bu görüşte. Bunun temelin-
de yatan şey objektif veri olmaktan ziyade “böylesinin daha güve-
nilir” olacağı inancı. Neden diye sorulduğunda verdikleri cevaplar-
dan anlaşılıyor. Robotların duygusu olacak mı? Robotlar aşık olacak
mı? Üzülecek mi? Sevinecek mi? Bilince sahip olacak mı? Sezgile-
ri olacak mı?
Bu olgulardan bazıları daha tam olarak tanımlanabilmiş bile de-
ğil. Bilinç ya da idrak tam olarak nedir? Sezgi derken ne tür bir sü-
reçten bahsediyoruz? İnsan beyninin epistemolojik ya da benzeri bir
“bilgi bulutu”na erişip oradan bazı bilgilere ulaştığı yönünde bilim
insanlarının bir araştırması, kuramı, teorisi, mutabakatı var mı? İş
metafizik olunca din insanlarının bu konuda yapacağı yorum olabilir
(örn. islam geleneğindeki vehbi bilgi) ama bu konumuz dışında.
İnsan beyni ile ilgili olarak Descartes’tan beri süregelen sabit bir
kabul vardı: İnsan beyni makine gibidir, belli bir yaştan sonra hiç
değişmeden süregider. Oysa özellikle son elli yılda yapılan bilimsel
araştırmalar insan beyninin sürekli bir devinim-dönüşüm içinde ol-
duğunu ispat etmiş durumda. Bahçeşehir Üniversitesi Tıp Fakülte-
si dekanı Prof. Dr. Türker Kılıç hocamızın da içinde yer aldığı ulusla-
rarası bilimsel araştırma ekipleri bugün insan beyninin nasıl çalıştığı
yönündeki karmaşık-ağ tabanlı yapısını çözmeye uğraşıyor. Bilgi be-
yinde nasıl üretilir? Bilinç nasıl oluşur?
Şurası bir gerçek ki silikon-elektronik kökenli yapay zeka-robot
ile karbon kökenli insan arasında yapılacak olası kıyaslamanın mo-
deli üzerinde bir ön-kabul oluşturulması gerekmektedir. Kıyaslama
sonuçlar itibariyle mi yapılacak yoksa sonuçlara götüren süreçler de
kıyaslamaya dahil edilecek mi? Robot da bilgi-bilinç üretebilir hale
geldiğinde, bu kez “ama onun bilgi-bilinç üretim süreci insanınkiyle
aynı değil” diye sonuçlar red mi edilecek?
Bir makine bir insana “seni seviyorum” dediğinde, sevmenin-aş-
kın ne demek olduğunu anlamadığı-idrak edemediği nasıl ispat edi-
lecek? İnsan aşkı nasıl idrak etmekte? İçimde kelebekler uçuşuyor
gibi duygusal nitelemeler masaya getirilecekse o zaman din adam-
larını da masaya davet etmek gerekir!
Rastlantı, sebep-sonuç döngüsünün detayını bilmediğimiz süreç-
lerin sonuçları için üretilmiş olan bir kavram değil mi? O sebep-so-
nuç döngüsü tüm detayına kadar tespit edildiğinde ortaya çıkan so-
nuca da artık rastlantı denemiyor. Kaos teorisi-kelebek etkisi kav-
ramları biraz da buna işaret ediyor.
Benzer bir şekilde “sezgi” ya da “esinlenme” gibi olgular da de-
tayına inilemeyen üretim sürecinin sonucunda ortaya çıkarılan bil-
giye verilen isim belki. Makine dünyasında bu karanlık odaya en ya-
kın teknik olgu belki de “rastgele”lik. Ki o bile özgün bir değişken
(örn. günün saat-dakika-saniyesi) ile yönlendirilen sebep-sonuç iliş-
kisi. Görünen o ki makinenin-robotun-yapay zekanın sezgisel gü-
cü insanınkinden çok daha büyük olacak. Ancak onun ürettiği hiç-
bir çıktıya “sezgi” diyemeyeceğiz. Çünkü yeterince zaman verilirse
neden öyle bir çıktı ürettiğini sebep-sonuç ilişkilerini tek tek gös-
tererek anlatacağı kocaman bir hikayesi olacak! Bize de Vizonte-
le filminde televizyonun varlığını ilk defa öğrenen köyün mucidi De-
li Emin’in yorumunu yapmak düşecek: “Radyonun resimlisi mi? Yap-
tılar mı sonunda? Şerefsizim benim aklıma gelmişti?”
 İnsan saçı ve Toplum Bilim HBT Sayı 235 - 25 Eylül 2020 16

ardındaki
gerçekler

10 Bitkilerden elde edilen ipuçlarıyla

Saç ve tırnaklar
ölümden sonra uzar mı? gizli mezarlara ulaşılabilir
Bitkiler gizli
mezarların ortaya
çıkartılmasında
önemli ipuçları
verebiliyor.

İşte size üzerinde düşünmesi bile insa-

nın tüylerini ürpertecek bir soru: Bir kişinin
ölümünden sonra saç ve tırnakları uzamayı
sürdürürler mi?

Bu soruyu en kısa yoldan, “hayır,” diye yanıt-

layabiliriz. Ancak gözlemlerinde çok ince eleyip sık
dokumayan bir kişi için bu yanıt görünürde doğru
olmayabilir, çünkü ölümden sonra insan bedeni su
yitimine uğrar ve bu da derinin büzülüp küçülme-
sine neden olur. New York Lenox Hill Hastanesi
deri hastalıkları uzmanlarından Dr. Doris Day’a
göre, derideki bu büzülme saç ve tırnakların daha
önceleri derinin altında kalan bölümlerinin ortaya
çıkmasına ve her ikisinin de eskisinden daha
uzunmuş gibi görünmelerine neden olur.
Tırnaklarda genel olarak günde yaklaşık 0,1
milimetrelik bir uzama olur. Ancak bunun için
tırnakların glikoza-bedene güç veren basit bir
şekere-gereksinimleri vardır.
“Ölen bir kişinin bedeninde artık glikoz üretil-
mediğinden, deri, saç ve tırnak hücreleri de işlev-
lerini göremezler ve yeni hücreler üretemezler,”
diyor Day.
Ayrıca, ilk önceleri British Medical Journal
olarak bilinen ve daha sonra kısaca The BMJ
adıyla anılan dergide 2007 yılında yayımlanan bir
araştırma da, saç ve tırnakların uzamasını yöneten
ve ölümden sonra tümü de işlevini yitiren karma-
şık bir hormonal düzenin söz konusu olduğuna
işaret ediyor.
Gelgelelim, popüler kültür tüm bu verileri
hiçe sayıp ölümden sonra saç ve tırnakların uza-
dığı yönündeki yanlışını sürdürüyor. Sözü edilen
çalışmayı yürüten araştırmacılar Erich Maria
Remarque’ın “Batı Cephesinde Yeni Bir Şey Yok”
adlı romanında baş kahramanın ölen arkadaşının
tırnaklarının sarmal biçiminde uzayıp kıvrımlar
oluşturduğu gibi bir düşünceye sahip olduğuna,
“Birileri ölünce saç ve tırnakları üç gün boyunca
uzayıp durur, ama o kişiyi telefonla arayanların bir
anda yok olurlar,” diyerek bu işin şakasını yapma-
ya çalışan ABD’li güldürü sanatçısı ve TV sunucu-
su Johnny Carson’un bile bu yanılgıya düştüğüne
dikkat çekiyorlar.
Rita Urgan
https://www.livescience.com/32174-do-hair-
and-nails-keep-growing-after-death.html
A BD’li adli tıp uzmanları, çürüyerek ayrışan insan ka-
lıntılarının çevrelerindeki bitki örtüsü üzerinde her-
hangi bir iz bırakıp bırakmadığını anlamak amacıyla araştır-
malar yapmaya başladılar. Deneyler cesetlerin çürüme sü-
reçlerinin incelendiği bir merkezde yapılıyor. Araştırmacılar
deneylerin başarılı olması durumunda yitik bedenlerin bu-
lunmasına yönelik girişimlere ciddi bir katkıda bulunabile-
ceklerini düşünüyorlar.
Tennessee Üniversitesi bitki bilimleri profesörlerinden
Neal Stewart, “İnsan kalıntılarının çürüme ve ayrışma süre-
cinin bitkilerin yapraklarında gözle görülebilir birtakım de-
ğişimlere yol açması gerekir,” diyor.
Sadece ABD’de bile her yıl 100 bini aşkın insan ‘kayıp’
olarak kayıtlara geçiyor. Trends in Plant Science dergisin-
de yayımlanan bir yazıda Stewart ve arkadaşları, yitik be-
denlerin bulunması amacıyla yürüyerek ormanları tarama-
nın son derece güç olduğuna ve uzaktan algılama yöntem-
lerinin de çevredeki ağaçlar ve yapraklar nedeniyle işe ya-
ramadığına dikkat çekiyorlar.
Araştırmacılar dronlara yerleştirilen alıcılarla bitkilerin
incelenebileceğinin altını çiziyorlar.
Bu yaklaşımın temeli “nekrobiyom” a dayanıyor. Çürü-
yen bedenlerle ilintili mikrop ve kimyasalların, onları çevre-
leyen ortamda birtakım farklılıklar yaratmasına nekrobiyom
deniyor. Araştırmacılar ortalama bir insan bedeninin yakla-
şık 2,6 kg. azot içerdiğini belirtiyorlar.
Stewart, “Böylesine yüksek miktarda azot akışına bit-
kilerin daha çok klorofil üreterek tepki vermeleri gerekir- en
azından beklenen budur. Ancak bu durum kimi ağaç ya da
çalı türlerinde bir baskı yaratıp, yaprakların dökülmelerine
ya da renk değiştirmelerine neden olabilir,” diyor.
Stewart, yapraklar tarafından soğurulan ışığın özellikle-
ri incelenerek birkaç günde ortaya çıkabilecek ve öncelikle
kuşatmacı bitki ya da otlarda görülen bu tür etkilerin sap-
tanabileceğine dikkat çekiyor.
Araştırmacılar önümüzdeki aylarda, inceleme alanını
dron uçuşlarıyla taramayı ve birtakım laboratuvar ölçümle-
riyle çürüyen bedenlerle karşı karşıya gelen bitkilerin ışınır-
lığında değişiklikler olup olmadığını saptamayı tasarlıyorlar.
Toprağın ayrışması, bitki türleri ve yaprakların ışık emi-
limi ile ilgili temel verilerin önceden toplandığını dile getiren
Stewart, “Değişimlerin, söz gelimi bir geyiğe ya da yaban
domuzuna değil de, insanlara özgü olup olmadığını anla-
mak için öncelikle bitkilerdeki değişiklikleri saptamak ge-
rekir,” diyor.
Araştırmacılar insanların çok belirgin izler bırakabile-
ceklerine, uzun yaşam süreleri boyunca bedenlerinde çe-
şitli bileşimleri biriktirebileceklerine parmak basarak, “Si-
garaya bağlı kadmiyum bu tür izlerden biri olabilir,” diyor-
lar.
Stewart bu yaklaşımla gelecekte belirli kişilerin kimlik-
lerini saptama olanağının elde edilebileceğini de sözlerine
ekleyerek, “Bu çok da uzak bir olasılık olmasa gerek, çün-
kü her birey kendine özgü birtakım göstergelere sahip ola-
bilir. Bu göstergeleri bilseydik her şey çok daha kolay olur-
du,” diyor.
Derleyen: Rita Urgan
Plant clues could help find decomposing bodies, scientists say
The Guardian
COVİD-19 PANDEMİSİ LEJYONER
HASTALIĞI RİSKİNİ ARTIRABİLİR
Prof. Dr. Ayşın ÇOTUK
İstanbul Kültür üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakül-
tesi, Moleküler Biyoloji ve Genetik Bölümü
L
ejyoner hastalığı, insan yapımı su sistemlerinde ço-
ğalan Legionella pneumophila bakterisinin, çevreye
yayılan su damlacıkları yoluyla solunması sonucu
insanda zatürre oluşturan ve salgınlar yapan bir hastalıktır.
Hastalık 1976 yılında Philadelphia’da bir otelde toplantıya
katılan 221 Amerikan askerinin hastalanması ve 34 ünün ha-
yatını kaybetmesi sonucu fark edilerek araştırılmış olduğundan
Lejyoner hastalığı olarak isimlendirilmiştir.
Lejyoner hastalığı, pnömokok bakterisinin ve koronavi-
rüsün neden olduğu zatürreye yakın belirtiler gösterir, ancak
daha çok yaz aylarında görülmektedir. Bunun nedeni Legio-
nella bakterilerinin 20-45 0C sıcaklık aralığında hızla çoğalma-
ları özelliğinden kaynaklanır.
Legionella pneumophila bakterisi nehir, göl, akarsu gibi
doğal su ortamlarında az sayıda bulunmasına rağmen; ev,
işyeri, otel, hastane, alışveriş merkezleri ve yurt gibi binala-
rın su boruları, su deposu, musluk, duş başlıkları, dekoratif
amaçlı fıskiyeli havuzlar ve soğutma kuleleri gibi insan yapımı
su sistemlerinin iç yüzeylerinde oluşan biyofilmde ve bu bi-
yofilmde yaşayan tek hücreli canlılar içinde çoğalarak suya
geçerler. Bakteri sayısı 105-106/l. CFU sayılara ulaştığında
hastalık yapabilecek duruma geldiğinden salgınlara sebep
olurlar (1,2,3)
Lejyoner hastalığına bağışıklığı baskılanmış kişilerin daha
hassas olduğu bilinmektedir.
10 dan fazla serogrubu bulunan Legionella pneumophila
bakterisinin daha çok serogrup1 i salgınlara neden olmaktadır.
Salgın durumunda kullanılan biyositlerin, biyofilm içine
giremediği ve bu nedenle bakterilere etkili olmadığı çalışma-
larla ortaya konmuştur.
1995-1998 yılları arasındaki 4 yıllık sürede ve Temmuz-Ey-
lül ayları arasında İstanbul’da turistik otellerin su sistemlerinde
yapılan Legionella araştırmasında en yüksek sayıda bakterinin
sıcak su duş başlıklarında kolonize olduğu saptanmıştır.
Kapalı kaldıkları süreçte bina su sistemlerinin içerisinde
kalan suyun sıcak ortamda uzun süre durgun kalması ile olu-
şan biyofilm içinde çoğalan Legionella pneumophila bakterisi,
su sistemlerinin kullanımı ile yayılarak yeni bir zatürre salgını-
nın kaynağı olabilir.
Biyofilm tabakaları, Legionella’nın çoğalmasını sağladığın-
dan salgınların önlenmesi için yok edilmesi gereken oluşum-
lardır.
Yüksek sayıda bakteri bulaşık sistemler, oluşturdukları dam-
lacıklarla Legionella bakterilerini çevreye yayarak insan sağlığı
bakımından risk oluşturduklarından acilen önlem alınmalıdır.
düşünerek yeniden kullanıma
açılan binaların su sistemle-
rinin Legionella bakteri kont-
rollerinin yapılması gerekliliği
ortaya çıkmaktadır. Özellikle
hastane civarındaki soğutma
kulesi olan otel ve AVM bi-
naların kontrolünün öncelikle
yapılması gereklidir. Çünkü
soğutma kulelerinden çıkan
aerosollerin 3 km mesafeye
kadar yayılabildiğinden kap-
sam içindeki hastaneleri en-
fekte ettikleri tespit edilmiştir.
Gelişmiş ülkelerde, legionella
riski taşıyan binaların soğutma
kulelerinin güvenli hale gelene
kadar ilgili otoritelerce kapatıl-
dığı bilinmektedir.
Bu salgınların önlenmesi
için, Sağlık Bakanlığının yuka-
rıda belirtilen Yönetmeliği uya-
rınca, Legionella eğitimi almış
elemanlara sahip “su teknik
firmaları”nca bahsedilen tüm
Nitekim, beyin cerrahı bir hekimin bu hastalıktan ölümü ve su sistemlerinin iç yüzeyinde
ülkemizi ziyaret eden bir turist grubundan 5 kişinin kaldıkları oluşan biyofilm tabakasını ortadan kaldıracak şekilde mekanik
otelde Legionella pneumophila bakterisi ile enfekte olup ha- olarak temizlenmeleri ve Legionella’ya karşı uygun kimyasalla-
yatlarını kaybetmeleri sonunda Lejyoner hastalığının medyada rın kullanılması gerekmektedir.
sık sık haber olduğu görülmüştür. Uygulama sonrasında sistemlerin mikrobiyolojik analizleri
Resmi kayıtlardan, pnömonilerin %5-10 unun lejyoner yapılarak uygulamanın başarısı kontrol edilmelidir. Zira uygun
hastalığına bağlı olarak gerçekleştiği ve 2000-2009 yılları temizleme yapılmadığı hallerde sistemlerin daha fazla mikroor-
arasında Avrupa Legionella Araştırma Grubu’nun (EWGLİ) ganizma ile bulaşık hale geldiği çalışmalarla ortaya konmuştur.
hazırladığı raporlardan, ülkemizin lejyoner hastalık salgınları Ayrıca, pandemi sürecinde hastalık belirtilerinin çok ben-
bakımından Akdeniz ülkeleri arasında ikinci sırada yer aldığı zer olması nedeniyle COVİD19 teşhisi yapılan hastalarda Le-
bilinmektedir. Bu konuda, Sağlık Bakanlığı tarafından 13. Ma- gionella enfeksiyonu olasılığının da göz önüne alınması tanıda
yıs. 2015 tarihli Resmi Gazetede “Lejyoner Hastalığı Kontrol ve tedavide faydalı olacaktır.
Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik” yayınlanmıştır. Ayrıca
İş Güvenliği yasasında Legionella, riskli hastalıklar arasında 1. ÇOTUK, A.; ZEYBEK, Z.; KİMİRAN, A.; TÜRETGEN, İ.; KA-
yerini almıştır. LAÇ, Y. (1998): Farklı binaların su sistemlerinde Legionella pneumop-
Koronavirüs pandemisi esnasında tüm ülkelerde olduğu hila izolasyonu. KÜKEM Dergisi. 21(3):27-1.
2. TÜRETGEN İ.; SUNGUR E. İ.; ÇOTUK, A. (2005): Enumeration
gibi ülkemizde de birçok otel, işyeri, alışveriş merkezleri, okul
of Legionella pneumophila in cooling tower water systems. Environ-
gibi binalar kapatılmıştır. Dolayısıyla su sistemleri içindeki su mental Monitoring and Assessment. 100: 53-58.
uzun süre bakterinin çoğalması için uygun sıcaklık (20-45 0C) 3. ZEYBEK, Z.; ÇOTUK, A. (2002 ): Relationship between colo-
derecelerinde ve durgun halde kaldığından Legionella pneu- nization of building water systems by Legionella pneumophila and
mophila bakterisinin çoğalma olasılığı artmaktadır. Nitekim, environmental factors. ASM Press Washington DC. 2002
İtalya’da yapılan bir çalışmada covid-19 pandemisinde kapa- 4. CLAUDİA PALAZZOLO ve Ark. (2020): Legionella pneumop-
tılmış ve yeniden açılmış bir işyeri mutfağında çalışan perso- hila risk after COVID-19 lockdown ? Italy, May to June 2020 Euro-
nelde lejyoner hastalığı görülmüştür(4). Surveill.2020;25(30):pii=2001372.https://doi.org/10.2807/15607917.
Bu olgunun, ülkemiz koşullarında da gerçekleşebileceğini ES.2020.25.30.2001372
www.iku.edu.tr
Ekoloji HBT Sayı 235 -25 Eylül 2020 18

WWF: Yaban hayatının üçte ikisi,

insanlar yüzünden azaldı
Bilim insanları, yaba- Doğal yaşam kaybını
nasıl ölçeriz?
ni yaşamın insan tah- Dünyadaki tüm yaşamın
ribatı nedeniyle ‘feci çeşitliliğini ölçmek karmaşık
olmakla birlikte doğru ele alın-
düşüşte’ olduğu konu- dığında biyoçeşitliliğin insanlık
tarihinde görülmemiş bir hızla
sunda uyarıyor: “Biyo- yok edildiğine dair etkili kanıtlar
lojik çeşitlilik koruma sağlıyor.
WWF’nin bu özel raporu,
çalışmaları tek başına yaban hayatı popülasyonlarının
artıp azalmadığına dair bir in-
yeterli değil, gıda üre- deks (Yaşayan Gezegen Endek-
tim ve tüketim alışkan- si’ni) kullanıyor. Bakıldığında en
büyük düşüşün tropikal bölge-
lıklarımız değişmezse lerde olduğu açıkça görülüyor;
Latin Amerika ve Karayipler için
daha çok canlı türü yok % 94’lük düşüş, sürüngenlere,
olacak.” amfibilere ve kuşlara yönelik
bütünleşik bir tehdit nedeniyle

D
dünyanın her yerindeki en büyük
oğa koruma grubu WWF’nin kapsamlı son rapo- şam türüne mercek tutuyor. düşüş olması açısında önemli.
runa göre yaban hayatı popülasyonları, 50 yıldan Sonuca göre 1970’ten bu yana
kısa bir süre içinde üçte ikiden fazla azaldı. Rapor, 20.000’den fazla memeli, kuş, “Gıda üretim ve tüke-
bu “feci düşüşün” yavaşlama belirtisi göstermediğini de amfibi, sürüngen ve balık popü- tim tarzı değişmeli”
söylüyor ve doğanın, insanlar tarafından daha önce hiç gö- lasyonunda ortalama % 68 dü- Nature dergisinde yayınla-
rülmemiş düzeyde yok edildiği konusunda uyarıyor. şüş gözlemleniyor. nan araştırma, bu feci düşüşü
WWF CEO’su Tanya Steele, yabani yaşamın; ormanları Verileri sağlayan Londra Zo- tersine çevirmek için gıda israfını
yaktığımız, denizde aşırı avlandığımız, yaşam alanlarını yok oloji Derneği’nden (ZSL) Koruma azaltmak ve daha düşük çevre-
ettiğimiz için adeta bir “serbest düşüşte” olduğunu söylüyor. Direktörü Dr. Andrew Terry “Hiç- sel etkiye sahip gıdaları tercih
etmek de dahil olmak üzere gıda
Steele: “Şimdi doğa bize umutsuz bir S.O.S gönderiyor ve bir şey değişmezse, popülas-
üretme ve tüketme şeklimizi
zaman tükeniyor.” diyor. yonlar şüphesiz azalmaya devam
dönüştürmemiz gerektiğini açık-
edecek. Bu, yabani yaşamı yok ça belirtiyor.
Sayılar ne anlama geliyor? olmaya sürükleyecek ve bağlı UCL’den Prof. Dame Geor-
WWF raporu, dünya genelindeki habitatlarda doğa koru- olduğumuz ekosistemlerin bütün- gina Mace, koruma eylemlerinin
ma uzmanları tarafından izlenen binlerce farklı yabani ya- lüğünü tehdit edecek,” diyor. tek başına “biyolojik çeşitlilik kaybını azaltmak” için yeterli
Rapor, Covid-19 salgınının yaban ve insanların arasında- olmayacağını vurguluyor. Mace, “Diğer sektörlerin de
ki çizgiyi nasıl muğlaklaştırdığına dair keskin bir hatırlatma aksiyonu gerekiyor ve burada, söz konusu eylemlerin gıda
olduğunu söylüyor. sisteminin iki tarafı açısından da önemli olduğunu gös-
Yeni modelleme bulguları, acil koruma önlemi alırsak ve teriyoruz; hem arz tarafında tarım sektörü hem de talep
gıda üretme-tüketme şeklimizi değiştirirsek, habitat kaybını tarafında tüketiciler.”
ve ormansızlaşmayı durdurabileceğimizi ve hatta tersine Biyoçeşitlilik verileri, nesli tükenme tehlikesiyle karşı
karşıya olan 32.000’den fazla tür ile 100.000’den fazla
çevirebileceğimizi gösteriyor.
bitki ve hayvan türünü değerlendiren Uluslararası Doğa
İngiliz doğa bilimci Sir David Attenborough, insan faali-
Koruma Birliği (IUCN) tarafından derleniyor.
yetlerinin öne plana çıktığı jeolojik çağ olan Antroposenin,“- 2019’da, bilim insanlarını bir araya getiren hükümet-
Bunu yapmak, gıdadan enerjiye, okyanusların idaresinden ler arası panel, 500.000’i hayvan ve bitkiler ve 500.000’i
günlük ihtiyaçlarımızı karşılama şeklimize kadar birçok sis- böcekler olmak üzere 1 milyon türün on yıllar içinde yok
tematik değişiklik gerektirecek,” ifadelerini kullanıyor. Atten- olma tehlikesiyle karşı karşıya olduğu sonucuna varmıştı.
borough, her şeyden önce, perspektifte bir değişiklik gere-
Derleyen: Batuhan Sarıcan
keceğini söylüyor. Doğayı, sadece isteğe bağlı veya ‘sahip
batusarican@gmail.com
olması güzel’ bir şey olarak görmekten, dünyamızın dengeyi https://www.bbc.com/news/science-environ-
yeniden sağlaması için en büyük müttefiki olma düşüncesi- ment-54091048
ne doğru evrilen bir değişiklikten bahsediyor.
 Yapay Süt
Şimdi de laboratuvarda
üretilen anne sütü...
A nne sütüyle beslenen bebeği olan bir
anneye meme kanseri tanısı konma-
sının en üzücü yönlerinden biri de, annenin
bebeğini emzirmekten vazgeçmek zorunda
kalması.
Peki, laboratuvar yapımı anne sütü gibi
bir seçeneğe ne dersiniz?
2019 yılında, dünyanın iki farklı yerinde
biri ABD’nin Kuzey Carolina eyaletinde ve
öteki Sigapur’da kurulan Biomilq ve Turtle
Tree Labs adlı iki şirket insan süt hücrelerini
biyoreaktörle laktik asit esterine dönüştürüp
anne sütüne en yakın özelliklere sahip bir
ürün elde edebilme hedefi ile harekete geçti.
Aslında laboratuvar üretimi süt, labora-
tuvar üretimi et ile yakın benzerliklere sahip.
İşlenmiş et üreticileri hayvan hücrelerinden et
üretmeye çalışırlarken, süt üreticileri insan süt
hücrelerini sağlıklı ve besili tutarak süt salgıla-
yacak duruma getirmeyi hedefliyorlar.
Geçtiğimiz Haziran ayında Biomilq ilk
aşamada 3,5 milyon dolarlık bir yatırım yapar-
ken, Turtle Tree Labs 3,2 milyon dolarlık bir
yatırımla işe başladı. Biomilq’in destekçileri
arasında Bill Gates’in girişim şirketi, Turtle
Tree Labs şirketinin arkasında da Suudi pren-
si Halid bin El Velid bin Talal’in şirketi var.
Her iki şirketin yetkilileri de ürünlerinin
doğal anne sütünün tüm özelliklerine sahip
olamayacağını, örneğin, anne sütündeki
bebekleri enfeksiyon ve alerjilerden koruyan
antikorları, ya da bebeğin bağırsaklarının
sağlıklı kalmasına yardımcı oldukları bilinen
mikropları içermeyeceğini kabul ediyorlar.
Buna karşılık, ürünlerinin anne sütünde
bulunan ve genç bağışıklık sistemlerini bes-
leyen proteinler, yağlar, tüm oligosakkaritler
(HMO’lar), karmaşık şekerlerin de aralarında
olduğu binlerce bileşeni içerebileceğine ina-
nıyorlar.
Turtle Tree Labs’ın ortaklarından Fengru
Lin, henüz deneme aşamasında olan ürünün
beyazımsı bir renge sahip olacağını ve nite-
liksel açıdan anne sütüne benzer özellikler
taşıyacağını belirtiyor.
Biomilq şirketinin yönetim kurulu baş-
kanı Michelle Egger de, bugüne dek yapılan
deneylerde hücrelerin, memelilerin büyük bir
çoğunluğunun sütünde doğal olarak bulunan
bir şeker olan laktozun yanı sıra, insana özgü
kazein de ürettiklerine tanık olunduğuna dik-
kat çekiyor ve gelecek deneylerde başka bi-
leşenlerin de ortaya çıkabileceğine belirtiyor.
Süt hücrelerinin laboratuvar ortamında
laktata dönüştürülmesi yeni bir uygulama
değil. Bilim insanları son yllarda hayvan ve
insanların epitel süt hücrelerini laktojenik
hormonlarla birlikte işleyip 3D kümeler elde
etmeyi başarmışlardı. Ne var ki, bu uygulama-
lar-endüstriyel anlamda süt üretmeye değil-
HBT Sayı 235 -25 Eylül 2020 19
Biri Bill Gates diğeri Su-
udi Prensi El Velid’in
desteklediği iki şirket
şimdiden kolları sıvadı.
Bu durum tartışmaları
da beraberinde getirdi.
süt bezlerinin biyolojisini araştırmaya yönelik-
ti. Bugüne dek yayımlanan deneyler kazein ve
peynir altı suyu proteini gibi kimi proteinlerin
yanı sıra, laktozun da üretildiğini ortaya koy-
makla birlikte, tam anlamıyla sütü tanımlayıcı
bir boyuta ulaşılamamıştı. Süt bezlerinin
ürettiği binlerce bileşenin nasıl oluştuğu bile
bilinmiyordu.
Biomilq işe, ağırlıklı olarak epitel hücreler-
den oluşan, yetişkin süt hücreleriyle başlıyor.
Öte yandan, Turtle Tree Labs, öncelikle kök
hücreleri süt hücrelerine dönüştürüyor. Her iki
şirket için de yöntemin püf noktası-hücrelerini
besledikleri besinleri, vitaminleri ve süt salgı-
lama hormonlarını içeren sıvının olduğu-kültür
ortamında yatıyor. Her biri kendine özgü bir
biyoreaktör sisteme sahip olduğunu belirten
şirketler
her keseye uygun bir ürüne ulaşmayı
hedefliyorlar.
Şiketler bu hedeflere ulaşabilseler de,
sonuçta elde edilecek ürünün yine de birçok
eksiği olacak. Üstelik bu eksiklik sütün bağı-
şıklıkla ilintili özellikleriyle de sınırlı kalmaya-
cak. Anne sütünün üretimi dinamik bir süreci
gerektirir. Bu süreç yalnızca emzirme dönemi
sırasında değişmekle kalmayıp, her emzirme-
de ve dahası günün belli bir zamanına göre
bile değişebilir. Biyoteknoloji ile elde edilen
süt asla doğal insan sütünün yerini tutamıyor.
Kaliforniya Üniversitesi Sağlıklı Beslenme
Enstitüsü başkanı Bruce German, “Anneler
kendilerini özel hissetmelidirler,” diyor ve em-
zirmenin annenin sağlığı açısından da birta-
kım yararları olduğunu sözlerine ekliyor.
Teknoloji ciddi tartışmaları da beraberinde
getirebilir. Laboratuvar üretimi sütün bebek-
lerini emziren annelerin sayısında bir düşüşe
yol açabileceği olasılığı anne sütünü savunan
hekimlerin ve destek gruplarının tepkisini çe-
kebilir. Uzmanlar laboratuvarda üretilen sütün
asla emzirmenin sağlayacağı yararların yerini
tutamayacağının altını çiziyorlar.
Derleyen: Rita Urgan
Should mother’s milk be produced in the lab?
The Guardian/
Gün c e l Tıp
Mustafa Çetiner
dr.m.cetiner@gmail.com
ÇOCUKLAR, GENÇLER ve COVID19- I
Okullar ne zaman açılacak sorusu ile başlayan tartışma, çocukların bulaş-
tırıcılık oranı, salgının yayılmasındaki rolleri ve çocuklarda hastalığın seyri
ve ölüm oranları gibi birçok konuyu da gündeme getirdi ve bu konular çokça
tartışıldı. COVID-19 ile ilgili tüm bildiklerimiz 9 ay ile sınırlıyken hala bu so-
ruların cevaplarını arıyoruz.
Salgının ilk günlerinde çocuklarda COVID-19’a yakalanma riskinin oldukça
düşük olduğu sanılıyordu. Fakat son aylarda çocuklarda COVID-19 vakaları-
nın hızla artmaya başladığı görülüyor.
Pandeminin başında ABD’de çocuklar, tüm COVID-19 vakalarının %2’sini
oluştururken, bu oran ağustos sonunda %10’a kadar yükseldi. Hatta son gün-
lerde ABD’de bazı eyaletlerde çocuklardaki vaka artış hızının yetişkinlerden
daha yüksek olduğu söyleniyor. Temmuz ayına kadar tüm ABD’de 200.000 ço-
cuk vaka varken, ağustos ayında sadece 4 haftada 179.990 yeni çocuk vaka
bildirildi. Eylül ayı itibari ile Amerikan Pediatri Akademisi’nin açıklamasına
göre çocuklarda COVID-19 vaka sayısı yarım milyonu aştı.
Peki, neden çocuklar bu salgının en masum halkası olarak görülürken bir-
den durum değişti?
Sanırım bunun nedenlerinden biri, salgının başında yetişkinlere ve özellik-
le 65 yaş üstü gruba daha çok test yapılıp çocuklara daha az test uygulanır-
ken, özellikle son zamanlarda çocuklara yapılan COVID-19 test sayısının art-
masıydı.
Diğer bir neden de salgın ile beraber birçok ülkede ilk olarak okular kapa-
tıldı ve çocuklar büyük ölçüde eve kapandı ve izleyen mart nisan aylarında
dışarı çıkmadılar.
Son birkaç aydır tüm dünyada özellikle ABD ve Avrupa’da okulların açılma-
sıyla çocuklar yeniden konuşulmaya ve çocuk yaş gruplarında hastalık görül-
me sıklığı artmaya ve bulaş için bir risk oluşturmaya başladılar.
Okulların açılması özellikle son günlerde en büyük tartışma konusu haline
geldi. Hem veliler hem de öğrenciler, okulların açılması konusunda oldukça
büyük bir endişe duyuyorlar.
Bu endişe elbette çok anlaşılır bir durum. Hiç kimsenin okullardaki seyri
önceden ve kesin olarak tahmin etmesi veya hiçbir şey olmayacak, endişe-
lenmeyin demesi mümkün değil.
Son yayımlanan çalışmalar, çocukların da virüsün yayılmasında önemli rol
oynayabileceğini işaret ediyor. Güney Kore’de yapılan bir çalışma 10-19 yaş
grubunda bulaştırıcılığın yetişkinlerden bile daha fazla olabileceğini göster-
di.
Tabii ki bu çalışma sonuçları okulların özellikle de lise ve üniversitele-
rin açılması ile birlikte COVID-19 bulaş riskinin ve salgının yayılmasında artış
olacağı yönünde korkulara yol açtı.
Örneğin ABD’de üniversitelerin açılması ile birlikte kampüslerde yakla-
şık 90.000 COVID-19 vakasının görüldüğü tahmin ediliyor. Alabama Üniversi-
tesi açıldıktan sonraki 10 gün içinde 1043 COVID-19 vakası saptandı. Ağus-
tos ayında ABD’deki üniversitelerin üçte biri açıldı fakat kısa bir süre son-
ra kampüslerde COVID-19 vakalarının görülmesi ile birçoğu uzaktan eğitime
geçmek zorunda kaldı.
Lise ve üniversite öğrencileri daha sosyal, daha aktif, daha çok bir ara-
da ve kalabalık ortamlarda bulunuyorlar. Özellikle gencim bana bir şey ol-
maz düşüncesi de maske ve fiziksel mesafeye uyumu azaltıyor ve bulaş kaçı-
nılmaz oluyor. Salgın tüm dünyada gençler arasında oldukça yaygınlaştı. Tür-
kiye’de de Sağlık Bakanlığı’nın 24-30 Ağustos tarihlerini içeren haftalık Co-
vid-19 raporunda yeni vakaların en çok 15-24 yaş grubu gençlerde görüldü-
ğü açıklandı.
Tüm bunlar göz önünde bulundurulduğunda, ülkemizde üniversitelerin güz
döneminde yüz yüze eğitime geçmemesi ve uzaktan eğitim modeli uygula-
masının en doğru karar olacağı düşünülüyor.
Nitekim, Sağlık Bakanlığı’nın önerisi ile YÖK tüm üniversitelere genelge
göndererek güz döneminde üniversitelerde uzaktan eğitim yapılmasının da-
ha uygun olacağını ve yüz yüze eğitime geçilmeyeceğini bildirdi.
Haftaya devam…
Bulmaca HBT Sayı 235 - 25 Eylül 2020 20 İlginç Sorular

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 yer – Nevşehir’in bir ilçesi – İradesiz kas

hareketi. 14. Avcı Takımyıldızı – Baklagil-
1
lerden, sıcak bölgelerde yetişen bir bitki.
2 15. “James …” (Torbasız elektrik süpür-
3 gesini icat eden, saç kurutma makineleri
4 geliştiren, İngiliz girişimci) – Bulutların al-
çalarak yeryüzüne inmesiyle oluşan du-
5 sıl zarar verir?
man – Çelik.
6 YUKARIDAN AŞAĞIYA
7 1. Gıda sanayisinde, besin madde-
lerini hastalık yapıcı mikroorganizmalar-
8 dan arındırmak amacıyla uygulanan ısıt-
9 ma yöntemi. 2. Demokrasi – “… katla-
10 mak” (Sayısını çift kata çıkarmak) – Rey.
3. Lüksemburg TV’si – Bir kara taşıtı –
11 Telgraf alfabesi. 4. Kalsiyumun simgesi
12 – Galyumun simgesi – Bir haber ajansı –
13 Sayma, sayılma – Brezilya’da bir kent. 5.
Yeniden, tekrar – Her derde deva bir ilaç
14
– Bir sayı. 6. Asya’da bir ada ülkesi – “…
15 V Ertem” (Karikatürist). 7. İrlanda’nın res-
mi adı – Sığ sularda, yük taşımakta kul-
SOLDAN SAĞA lanılan, altı düz, hafif tekne – Tuzağa dü-
1.1945’te, mikrodalga fırını icat eden Amerika-
şürülen şey. 8. Nükte – Dogma – Güney Anadolu’da
lı mucit – İtalya’da bir ırmak. 2. Kartal Takımyıldı- bir ırmak. 9. Nikaragua’nın plaka imi – Bir masaj tü-
zı’nın en parlak ve gökyüzünün de 12. Parlak yıldı- rü – Bir tür yağmur kuşu, sutavuğu. 10. 1942’de, fo-
zı – Sağlık işlerinin tümü. 3. Taşkın su – “Nicephore tokopi makinesini geliştiren Amerikalı fizikçi, mucit.
…” (1826 yılında, tarihteki ilk fotoğrafı çeken Fran- 11. Fena değil – Sık gözlü ağ – Otlar – Sinirler. 12.
sız mucit) – Afrika’da bir ülke. 4. Türkiye’nin plaka
Letonya’nın başkenti – Olasılık – Kayıp bir kıta. 13.
imi – İrat – Çiçeklerde erkekorgan. 5. Eski bir ağırlık Japonya’nın eski adı – Bir türden olan bütün var-
ölçüsü – Platon’la birlikte, Batı düşüncesinin iki bü- lıkların, nesnele-
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
yük filozofundan biri – Karışık renkli. 6. Denizler ta- rin tüm özellikle- 1 H U B E R T B O O T HT S A C
rafından örtülen derin ve parçalanmış koylar oluş- rini kendinde ba- 2 E R A T O O K R A M İ N O
turan gömülmüş vadi – Kasık – Karın zarı. 7. Yapma rındıran örnek – 3 N A K A R A T S G A S E Y A N
4 R N A O T A M A K B A R T
yüz – Ateş – “Bob …” (İngiltere’de doğan Amerika- Lif. 14. Eski Yu- 5 Y T M E E N İ N P U T D E
lı komedyen). 8. “Ayinesi iştir kişinin lafa bakılmaz” nan mitolojisinde, 6 S E K G E R İ L İ M K S İ T
diyen, Tanzimat dönemi şairi – Ata – Konut. 9. Afri- İthaka Kralı Ody- 78 E R SS E L İ K QK K A R A K I ŞA
E O E E N E T A N D P
ka’da yetişen bir ağaç – Bağırsak solucanı. 10. Bir sseus’un vefakar 9 L T H A M A R C O R D T T A R
balık türü – Üç Silahşörler’den biri. 11. Yüzyıl (Kısa) karısı – Güzel söz 10 Y O R G A A U R A F P R N K
– Tat alma organı – “… That Jazz” (Bob Fosse’un
söyleme ve akıcı, 1112 V MA DU EB N PA YT MA Gİ KS OT AL OL AJ Yİ
müzikal filmi) – Briçte çağrı kağıdı. 12. Başka bir fir- güzel yazma ye- 13 A N O F E L K A D İ T T M A
ma için parça, ekipman ya da başka bir ürün üre- teneği. 15. Gele- 14 K İ L O V A T V M A S O L E T
15 A E F R A N K L İ N S N A S L
ten imalatçı firma – ABD Profesyonel Basketbol Li- neksel – Sıvı.
gi – Ulaştırma – Lityumun simgesi. 13. Müstahkem Hazırlayan: İlker Mumcuoğlu
Işığın göz ve cilt ile etkileşimi
Soru: Işık, kızılötesi ve morötesi radyasyon göz ve cilde na-
Yanıt: Kaynak: http://copublications.greenfacts.org/en/ener-
gy-saving-lamps
Işık saçan bir kaynağın gücü vat ile ifade edilir, fakat ışık, gözün fark-
lı dalgaboylarına olan değişen duyarlılığını açıklamak için lumen (lm) ile
belirtilir.
İnsan gözü ışığın dalga bandına özgü tam yapısını kaydedemez, ancak
renkleri algılar. Güneşin önemli bir ışık kaynağı olmasından hareketle,
tüm teknik kaynaklar “İlgili Renk Sıcaklığı” ile belirtilir. Bu da “Kara Ci-
sim Işıması”nın (güneş veya yıldız) yüzey sıcaklığıdır.
Kara Cisim Işıması gözlemcide benzer renk algısı yaratır. Tipik bir elekt-
rik ampulü 2700K’dır; sarımsı-beyaz tenktedir. Halojen aydınlatma
3000K2dır ve gün ışığı 5000K’dır.
İlgili Renk Sıcaklığı ışığın insan üzerindeki etkisi için önemli bir özelliktir.
Bu da görme aracılığı ile dış uyarıcıları tanıma ve algılamayı etkiler.
Suyun üzerindeki güneş ışığı gibi, UV (morötesi), görünür ve IR (kızılö-
tesi) radyasyon cildin ve gözlerin dış yüzeyinden kısmen yansır ve do-
kunun içine işlediği zaman farklı yönlere doğru dağılır. Dokunun için-
de radyasyon farklı moleküller tarafından emilir. UV ve uzun-dalgaboyu
IR radyasyonu ile karşılaştırıldığında görünür radyasyon, genel olarak
masif doku tarafından güçlü bir şekilde emilmez, ancak pigmentler ve
kan gibi bazı unsurlarca güçlü bir şekilde emilir. Geriye dağılan ve emi-
len görünür radyasyon cilt rengini, gözün beyazını ve çok-renkli irisi ta-
yin eder. Uzun-dalgaboylu IR radyasyonu dağılmaz, fakat su tarafından
güçlü bir şekilde emilir. Su da yumuşak dokunun en önemli bileşenidir.
Bu da cilt güneşe maruz kaldığında ısı duyumunu doğurur. UV radyas-
yonu, özellikle kısa dalgaboyundakiler, proteinler, yağlar ve DNA gibi or-
ganik moleküller tarafından emilir. UV-B radyasyonunun pek çoğu bu
nedenle en dıştaki deri tabakası (epidermis) tarafından emilir. UV rad-
yasyonundan gelen emilen enerji, IR radyasyonunda olduğu gibi ısıya
dönüşmez, ancak fotokimyasal reaksiyonlara neden olur. Gözde, görü-
nür radyasyon özel foto-pigmentleri tarafından emilir. Bunlar optik sinir-
lere elektrokimyasal uyarıcıları tetikler. Sonuçta görmemizi bunlar sağ-
lar. Aynı zamanda ters etkilere de yol açabilir.
Birkaç istisna dışında UV radyasyonunun ciltte ve gözde yol açtığı foto-
kimyasal reaksiyonlar zararlıdır. Proteinler ve DNA zarar görür, işlevleri-
ni yapamaz hale gelir. Sonuç olarak UV radyasyonu zararlıdır. Aşırı ha-
sar gören hücreler ölür ve apoptozis adı verilen bir süreç içinde parça-
lanıp dağılırlar. Apoptozis sürecindeki hücreler birkaç gün içinde gözle
görünür tepkilere yol açar. Buna cildin soyulması veya “peeling” denir.
Neyseki insan cildi UV’ye bağlı hasara karşı oldukça korunaklıdır. Hüc-
reler karşı tepki verdiği zaman, alarm sinyalleri enlamasyon reaksiyon-
larına yol açar.

Satranç Düşün Bul Sudoku

Dr. Hakan Karabacak
hkarabacak@gmail.com RAKAMLAR TOPLAMININ Geçen haftanın
KUVVETİNE EŞİT
Alfabemizde Ğ harfine geldik. Beyaz-
çözümü
lar, zafer yolculuğuna sürpriz bir hamle
ile başlıyor. Ender Aktulga eaktulga@gmail.com
Beyaz oynar, 2 hamlede mat
A sayısı, rakamlar toplamının N. kuvvetine eşittir.
N=2 için, bu koşulu sağlayan iki A sayısı bulunmaktadır: 1
ve 81.
SORU: N=3 için koşulu sağlayan A sayılarının en büyüğü
kaçtır?
233. sayıdaki “Bitiştirme Çarpımı İçeriyor” isimli bulmaca-
nın yanıtı:

68571250

Bulmacayı doğru çözen okuyucularımız: Naim Uy-

gun-Hatay, Ender Aktulga-İstanbul, Selçuk Kumbasar-İstan-
bul, Turgay Yüktaş-İstanbul, Eray Peker-İstanbul, Tahsin Çe-
poğlu-Hopa, Yücel Gün-Burhaniye, Piyale Nazlı-İzmir
Geçen haftanın anahtar hamlesi: Ad4
Kamuran Topakoğlu’nun Kaybı
Bir radyo amatörünün ardından...
Reyhan Oksay
“A
matör” sözcüğü, bu haberleşme servisinin
ticari (profesyonel) nitelik taşımadığının
ve sadece merak, ilgi ve sevgi nedeniyle
yapıldığının vurgusudur. Amatör, “aşk, sevgi” anlamına gelen
Latince “Amor” sözcüğünün bir türevidir. Kâmuran Topakoğlu,
yani ağabeyim, Türkiye’nin ilk radyo amatörlerinden biri olarak
amatör radyoculuğa aşkla bağlıydı. Zaten 73 yıllık yaşamı
boyunca yaptığı her işi amatör bir ruhla yapmaya çalıştığı
için çok büyük güçlüklerle mücadele etmek zorunda kaldığını
tahmin etmek zor değil.
Türkiye’de 1960’lı yıllarda yeşermeye başlayan amatör
telsizcilik, 1983 yılına kadar fiili amatör radyoculuğa izin
verilmemesi nedeniyle bir avuç gönüllünün cesur çabaları
ile yürütülen bir meraktı. Türkiye ve Arnavutluk dışında o
dönemlerde tüm dünyada yasal olan amatör telsizcilik bir
anlamda ülkemizde casusluk faaliyetleri ile bir tutuluyordu.
Oysa dünya barışının güçlenmesinden, ülke sınırlarını aşan
dostlukların kurulmasına, acil yardıma ihtiyaç duyan doğal afet
kurbanlarına yardım eli uzatılmasına kadar ne kadar yaşamsal
bir öneme sahipti.
Unutmayalım, 1999 Körfez ile Düzce-Kaynaşlı
Depremleri bu anlamda öne çıkan hizmet örnekleridir.
Portatif telsizleriyle deprem bölgesine koşan amatörler “afet
haberleşmesi” ile pek çok depremzedeye umut olmuştu. Amatör
radyoculuğun ilk günlerinden beri verilen bu hizmet, önemini
günümüzde korumaya devam ediyor. Gelişen ticari teknolojilerin
kırılganlığına karşın, “her şey bittiği zaman”  Amatör Radyo
Servisi kritik saatlerin tek güvenilir haberleşme kaynağı olarak
her zaman yanıbaşınızda.
Yokluklara meydan okuyan merak
1960’lı yıllarda ülkemizde herhangi bir konuya merak
duyan amatörler çok zor koşullarda yollarını bulmak
zorundaydı. Piyasalarda bugünkü gibi parayla alabileceğiniz
hazır dijital cihazlar yoktu. Elektrik-elektronik teknolojisi
bugün ile kıyaslanamayacak kadar zayıftı. Düşünseniz
elektronik devrelerin can damarı olan transistörler
ancak 1947’de yapılmıştı. Bell kuruluşlarının araştırma
laboratuvarlarında, William Shockley başkanlığındaki bir ekibin
bu buluşu sayesinde teknolojide yepyeni bir çığır açılmıştı.
Buluşları 1956 yılında Nobel ile ödüllendirildi. Bu koşullarda
Türkiye’de yeni yeni piyasaya sürülen transistörlerin bir öğrenci
harçlığı için ne kadar büyük bir servet oluşturduğunu tahmin
edebilirsiniz.
TA2AI henüz bir ortaokul öğrencisi iken amatör telsizciliğe
merak saldı. Koşullar ne kadar elverişsiz olursa olsun azmi engel
tanımadı. Bakın, TRAC (Türkiye Radyo Amatörleri Cemiyeti)
dergisinin 1966 yılı 19. sayısında “Amatörleri Tanıyalım”
köşesinde bu yola girişini nasıl anlatıyor: “1947 senesinde
İstanbul’da doğdum. Babamın subay olması nedeniyle önce
Eskişehir’e, daha sonra Kars’a kadar uzandık. Bu müddet
zarfında Anadolu çocuğunun hiç de İstanbullulardan aşağı kalır
bir tarafı olmadığını gözlemledim. Radyo ile olan ilgim ortaokul
II. sınıfta başlar. Ağabeyimin yapmış olduğu galenli, anten,
toprak ve kulaklıktan oluşan alıcı her ne sebepse fevkalade
dikkatimi çekti ve basit radyo üzerine de saatlerce ve hatta
günlerce uğraştım. Sonradan her radyo amatörünün yaptığı gibi
ben de 1-2 transistörlü bir radyo yapma hevesine kapıldım. O
günlerde transistörler Türkiye’de yeni yeni yayılmaya başlıyordu.
TA2AI-SK
SK ne anlama geliyor biliyor musunuz?
Bir radyo amatörü aramızdan ayrıldığı zaman
çağrı işaretinin yanına SK kısaltması konur.
Bu, “Silent Key” (suskun maniple)
anlamına gelir. Nasıl bir pilot yaşamını
yitirdiğinde “Gone West” denirse.
Amatör radyocu olarak resmi çağrı işareti
TA2AI olan Kâmuran Topakoğlu, 8 Eylül 2019
tarihinde COVID’e yenik düştüğünde onun
da maniplesi sustu. Kendisi, ülkemizdeki
radyo amatörlüğünün çok ilginç ve
önemli bir döneminin tanığıdır.
Bu yüzden fiyatları da bugüne nazaran çok yüksekti.”
Burada bir parantez açarak haftalığını alır almaz
Karaköy’deki elektronikçilere koşturduğunu, yol parası
vermemek için her yere yaya gittiğini belirteyim. Hatta alıcı
yapacağım diye bazen yemek yemeyi bile unuttuğu oluyordu.
Devam edelim:
“Her ne pahasına olursa olsun bu işi yapmaya karar vermiş
olduğumdan evimin civarında bulunan bir radyocuya başvurarak
ondan bir veya iki transistörlü bir radyo şeması vermesini
rica ettim. O da bir müddet yanında çalışma karşılığı bana iki
transistörlü bir radyo şeması vermeyi kabul etti. Ve o günden
sonra evvelce biriktirmiş olduğum bütün paramı bu işe yatırdım
ve hala yatırmakta devam ediyorum. Ortaokulun sonuncu
sınıfında okuduğum zamanlar İş Bilgisi dersi çalışmalarımda
serbest iş olarak bir tanesi 2, diğeri 3 transistörlü olmak üzere
iki tane radyo yaptım ve bunları öğretmenime gösterdiğim
zaman radyoların montajının tamamen kendime ait olduğuna
inandırmak hayli zor oldu, üstelik her iki radyo da ancak antene
bağlandığı zaman yeteri kadar ses verebiliyordu. Daha sonra
ilk radyomu bitpazarından almış olduğum 4 transistörlü bir
radyo şemasına dayanarak yaptım. Bütün bu çalışmalarımın
İTÜ amatörlerle elele
1962 yılında Diş Hekimi Dr. Bedii Ezgi ve arkadaşları
tarafından kurulan TRAC, 1950 yılında Ord. Prof. Dr.
Bedri Karafakioğlu ve beraberindeki İTÜ öğretim kadrosu
tarafından kurulan, fakat fiili amatör radyoculuğa izin
verilmemesi nedeniyle sadece 1 yıl faaliyette bulunduktan
sonra kapatılan “TRAD-Türkiye Radyo Amatörleri Derneği”  durmadılar.
ardından ülkemizde kurulan ikinci Amatör Radyo Derneği.
 TRAC, kurulduğu dönemde yürürlükte olan 3222 sayılı
yasa gereği olarak telsiz haberleşmesi için şart koşulan
izinlerin verilmemesi nedeniyle kurumsal olarak amatör
telsizcilik (radyo amatörlüğü) faaliyetlerinde bulunmadı.
Ama üyeleri bireysel olarak faaldi.
TRAC bu dönemde iki konuya odaklanmıştı. Yasa
değişikliği için bir yandan Elektrik Mühendisleri Odası
ve Milli Savunma Bakanlığı ile birlikte çaba sarf etmiş,
öte yandan da ülkemizin ilk elektronik dergisi sıfatını
taşıyan “TRAC Mecmuasını” gönüllü bir kadroyla
yayımlamaya başlamıştı. Bu eğitim ve yayın çalışmaları
sayesinde ülkemiz toplumu elektronik ve haberleşme ile
tanışmış, birçok kişi kendisini bu sahalarda yetiştirmişti.
Bu kişilerden bazıları da bu konularda akademik kariyer
yapmışlardır (Prof.Dr. Eşref Adalı, Prof.Dr. Avni Morgül,
Prof.Dr. Oruç Bilgiç).
HBT Sayı 235 - 25 Eylül 2020 21
sonunda bir gün geldi bilgi yetersizliği hissetmeye başladım.
Bunun için de piyasada bulunan bazı kitapları almakla
bilgimi derinleştirmeye çalıştım, fakat nafile; nasıl ki çürük
bir temel üzerine sağlam, betonarme bir inşaat yapılmazsa
ben de okumuş olduğum kitaplardaki kelimelerin anlamlarını
çoğunlukla kavrayamadığımdan okuduğumun ancak yarısını
anlıyabiliyordum.”
TRAC mecmuası ile tanışma
“Nihayet bir pazar günü her pazar gezdiğim bitpazarında
dolaşırken gözüme bir çift mecmua ilişti. Bunlar TRAC
mecmuasının 1. ve 2. sayıları idi. Bir iki göz gezdirdikten sonra
ikisini de aldım ve o günden sonra bir de baktım ki Türkiye
Radyo Amatörleri Cemiyeti’ne üye olmuşum. Bugün çok
kıymetli olan bu mecmualar sayesinde bir çok alıcılar imal
ettim ve bugün bütün dünya amatörlerini ilgilendiren amatörler
arası konuşmalarını dinleme ye koyuldum; fakat ne yazık ki
bütün dünya amatörlerinin konuşmalarını dinlediğim halde
onlara Türkiye’den Türklerin de en az kendileri kadar uygarlıkta
ilerlemiş olduğunu anlatabilmek için, bu konuşmalara katılmayı
ne kadar isterdim. Fakat bilindiği gibi verici yapma yasağı benim
ve bütün arkadaşlarımın ellerini, kollarını bağladı. Bu vaziyette
hepimiz birer dilsize benzedik. Dinliyoruz, konuşamıyoruz.
Gençliğini radyo amatörlüğüne adamış bir kimsenin
konuşamaması yani dünya amatörleri ile temasa geçememesi
ne acı. Bununla beraber günün birinde verici radyo yasağı ile
ilgili bu kanunun değişeceğine bütün kalbimle inanıyorum.”
Ne var ki yasak çok sonraları, ancak 1983 yılında kalktı.
Ama TA2AI yasakları delmeyi göze alarak vericisi ve antenleriyle
dünyaya açıldı.
Yasaklar Türk amatörleri durdurmuyor
TRAC, kurulduğu dönemde yürürlükte olan 3222 sayılı
yasa gereği olarak telsiz haberleşmesi için şart koşulan izinler
verilmiyordu. Ancak bu engeller TA2AI gibi amatörleri yıldırmadı.
Kendi yaptıkları alıcılarla 1983 yılındaki yasa değişikliğine
dek kurumsal olarak amatör telsizcilik (radyo amatörlüğü)
faaliyetlerinde bulunamadılarsa da, fiilen çalışmaktan geri
TA2A,1 Heatkit marka ve HW-32 olarak tanımlanan bir telsiz
ile yıllarca çalıştı. O cihazı kullanarak sadece 1970 yılına kadar
Türkiye dışındaki 5500 amatör telsizci ile temas kurmuş ve bu
konuşmaları log’una kaydetmişti. Amatör telsizciler birbirleriyle
temas kurduklarında QSL dedikleri kartları birbirlerine
gönderirler. Bu kartlar ne kadar farklı ülkeden gelirse amatör o
kadar saygın bir konuma ulaşır.
TA2AI ayrıca anten konusunda da amatörlere büyük katkı
sağladı. TRAC üyelerinden TA1D K.Mehmet Başak, TA2AI’in
anten konusundaki katkılarını şöyle anlatıyor: “1970’li yıllarda
Türkiye’deki ilk 14 MHz QUAD anteni yapması da bir başarıydı,
o günün şartlarında Sultahahmette Karakol karşısında QUAD
Anten yapmak cesaret isteyen bir konuydu, anteni gördüğümde
şaşırmıştım, hayranlık uyandırıyordu. Ayrıca amatör maksatlı
PSU besleme ve antenler yaparak Türkiye’deki birçok amatörün
HF ve VHF anten ihtiyacını da karşılamıştır. Hala çatılarda
onun antenleri ile çalışan birçok arkadaşım onu her zaman
hatırlayacak.”
Tartışma HBT Sayı 235 -25 Eylül 2020 22

100 bin arasına giren 195 bilim insanı

üzerine makaleye eleştiriler ve açıklamalar
Cengiz Zabcı ğiştirilmeden referans verilen yayından alındığını
bir kez daha vurgulamak isterim.
zabci@itu.edu.tr
Özgün yayında yer alan liste aslında ‘c’ ve
‘c(ns)’ kriterlerinden ayrı ayrı ilk yüz bine giren

H
erkese Bilim ve Teknoloji dergisinin
232. sayısının kapak konusunu oluştu-
ran “195 bilimcimiz, dünyanın en etkili
bilim insanları arasında” başlıklı yazının, oku-
yucular arasında ilgi uyandırdığını aldığım farklı
e-posta ve telefon ile tecrübe etmiş oldum.
Gelen iletilerin bir kısmı, yazının içeriği ve an-
latım bütünlüğü konusunda eksiklere işaret ettik-
leri için benim nezdimde oldukça büyük değere
sahip. İletilen belki de en önemli husus, listenin
maalesef geçmiş yıllarda adı intihal suçlamaları-
na karışmış ve hatta bu konuda kanunen ceza-
landırılmış kişileri de içeriyor olmasıdır. Kişilerin
‘haftada bir yayın üreterek’ sayısal olarak bir ba-
şarı (!) yakalamaları, maalesef bu türlü istatistik
çalışmalarında niteliklerine bakılmaksızın hatalı
bir şekilde yer bulmalarına sebep olmaktadır.
Bu durum, özgün yayında yer almayan ama
yazının giriş kısmında bahsettiğim ‘nicelden nite-
lik arayışının’ ne kadar dikkatli yapılması gerekti-
ğine çok iyi bir örnek oluşturmaktadır.
Diğer bir eleştişiri ise 195 bilim insanımızın
yer aldığı listede, ‘c(ns)’ göstergesine göre yapı-
lan dünya sıralamasında 166 kişiden sonra sıra-
lama sayısının 100 binden büyük değerlere sa-
hip olması ve bunun bir mantık hatası olduğudur.
Öncelikle, yazıda da açıkça belirttiğim üzere,
bu istatistik temelli çalışmanın şahsıma ait olma-
dığını, sadeleştirilerek ve sıralaması katiyen de-
toplam 105 bin bilim insanı içerir. Benim derle-
miş olduğum HBT makalesinde ise, bu ayrımın
vurgulanmaması ve ‘c’ göstergesine göre ya-
pılan sıralamanın ek bir sütun ile verilmemiş ol-
ması bana ait bir hatadır ve bunun için okurların
tamamından özür dilerim.
Ayrıca bu ve yazıda eksik kalan gösterge
hesaplama formülü için, okurların açık erişimli
özgün makaleye ulaşmalarını önererek, hoş gö-
rülerine sığınırım. Özgün yayını ve ilgili çizelgeleri Dr. İoannidis
inceleyen okurların dikkatini çeken başka bir
hata ise, 7 milyona yakın bilim insanı için yapılan Özgün eserin ilk yazarı Dr. John P. A.
veri tabanı aramasında özellikle isim ve adres Ioannidis, Stanford Üniversitesi’nin web
gibi hususlarda karışıklık yapıldığıdır. Her ne sayfasına göre 4 kürsüde profesörlüğü
kadar özgün eser yazarları çoğunlukla Kore ve
olup (Tıp, Epidemiyoloji ve Toplum Sağ-
Çinli bilim insanları için bu isim karışıklıklarının
olduğunu makalelerinde belirtmiş olsa da, bu lığı, İstatistik ve Biomedikal Veri Bilimi),
hataların araştırmacı adreslerinde de yapıldığı Google Scholar’a göre 1000’den fazla
fark edilmiştir. yayına, yaklaşık 295 bin atıfa ve 203 h
Örneğin Prof. Dr. Ahmet Gül, çalışmanın ilk katsayısına sahip Yunan asıllı Amerikalı
sürümü olan 2017 tarihli listede İstanbul Üniver- bilim insanıdır. Kanıta dayalı tıp, epide-
sitesi olarak doğru adresiyle yer alırken, güncel-
miyoloji ve klinik araştırmalara katkıda
lenen ve HBT makalesine konu olan listeye ha-
talı bir şekilde Lozan Üniversitesi adresli olarak bulunuyor. Öncelikle klinik tıp ve sosyal
girilmiştir. Okurlarımızın dikkat çeken bu ve diğer bilimlerdeki meta araştırmaları inceler.
isim/adres hatalarının, özgün eserin yazarı Prof. Stanford’ta “bilimsel yöntem ve önyar-
John P. A. Ioannidis’e ileri sürümlerin düzeltil- gı” ve Modern Yunan Şiiri gibi dersleri
mesinde bir katkı olması ümidiyle bildirdiğimi veriyor olması dikkati çekiyor.
paylaşmak isterim.

Teknolojide kadın: Yeni eğitimler

Haftanın FOTOĞRAFI
Teknolojide Kadın Derneği, Fen, Teknoloji, Mühendislik ve Matematik (STEM)
alanlarında eğitimlerini tamamlayan gençler için ‘Robotik Süreç Otomasyonu Yazılım-
cısı’ (RPA Developer) Programı’nı hayata geçiriyor. Denizbank, UiPath ve Linktera’nın
da kurumsal destekçileri arasında yer aldığı dernek, iş garantili eğitimler vererek özel-
likle bu konudaki açığı kapamak için önemli adımlarla ilerlemeye devam ediyor.
7 Eylül – 9 Ekim tarihleri arasında ücretsiz ve çevrimiçi düzenlenecek uluslararası
sertifikalı eğitimler, Türkiye’de ve dünyada dijital dönüşüm çerçevesinde öne çıkan konu
başlıklarından olan, geniş hacimli ve tekrarlı işlerin robotik otomasyon sürecindeki işle-
yişini kapsayacak. İlk fazda 20 öğrenci eğitim alacak. Eğitimleri tamamlayanlar Robotik
Süreç Otomasyonu Yazılımcısı sertifikalarını alarak çalışmaya başlayabilecekler.
Komşu galaksimiz Andromeda
Teknopark İstanbul: Yeni girişimler tanıtıldı
Teknopark İstanbul’un kuluçka merkezi Cube Incubation’ın yürütücüsü ol-
sanki yanı başımızda
duğu İstanbul Kalkınma Ajansı tarafından desteklenen “Girişimcilik Ekosistemi
Astronomi fotografçısı Nicolas Lefaudeux, Andromeda Galaksisi ile 2020 yılının
Yenilenme Projesi: Rejenerasyon-20” 8 haftalık yoğun bir tempodan sonra demo Astronomi Fotoğrafçılığı Büyük Ödülü’nü kazandı. Jüri, bu kararı niçin aldığını
day etkinliği ile sonlandı. Birbirinden değerli 10 girişimin yer aldığı etkinlikte gi- şöyle açıklıyor: “Aslında en yakın komşumuz olmasına karşın erişilmeyecek ka-
rişimcilerin evde yaşamı iyileştiren, uzaktan çalışmaya katkı sağlayan, lojistik/ dar uzakta olan Andromeda Galaksisi’ni sanki elimizi uzatsak tutabilecekmişiz
erişim problemlerine çözüm bulan ve sosyal hayata katkı sağlayan projeleri yatı- gibi görüntülemek çok büyük bir başarı.
rımcılara, sektör temsilcilerine ve kurumsal şirketlere tanıtıldı.
Hayvanlar Dünyası HBT Sayı 235 -25 Eylül 2020 23

Yeni bir kitlesel yokoluş tespit edildi

Murat Altaş S cience Advances'ta yayınlanan yeni
bir çalışma, 233 milyon yıl önce dün-
yada dinozorların hüküm sürmesini tetikle-
yen büyük bir kitlesel yokoluş gerçekleştiği-
ne işaret ediyor.
Wuhan'daki Çin Yerbilimleri Üniversitesi
ve Bristol Üniversitesi Yer Bilimleri Oku-
lu'ndan araştırmacıların başında bulundu
araştırma ekibi, jeolojik ve paleontolojik ka-
nıtlardan hareketle "Carnian Pluvial Episo-
de" olarak bilinen dönemde büyük çaplı bir
yokoluşun yaşandığını tespit etti.
Araştırmacılar bu yokoluşun muhteme-
len, Kuzey Amerika'nın batı kıyılarının büyük
bölümünün oluşumuna da neden olan Ka-
nada'daki volkanik patlamalardan kaynak-
landığı belirtiyor.
Söz konusu volkanik hareketliliklerin bu
dönemde doruğa çıktığı ifade eden araş-
tırmacılar, büyük miktarda karbondioksit
gibi sera gazlarının açığa çıkmasıyla patla-
maların dünya genelinde atmosfer üzerin-
de muazzam etkileri olduğunu ve küresel
sıcaklıkta keskin değişimlerin görüldüğünü
belirtiyor. Araştırma sonucuna göre, bu sü-
reçte yaşanan iklim değişikliği, denizlerde
ve karada büyük biyolojik çeşitlilik kaybına
neden oldu ancak kitlesel yokoluştan he-
men sonra yeni türler ortaya çıkarak daha
günümüzdekilere daha benzer ekosistemler
oluşturdu. İklimdeki değişimler, bitki dün-
yasının genişlemesine ve modern kozalaklı
ağaçların yayılmasına katkı sağladı.
Araştırmacılar, Carnian Pluvial Dö-
nem'den yaklaşık 20 milyon yıl önce ortaya
çıktıkları bilinen dinozorların bu döneme
kadar sayıca az ve ekosistemde görece
önemsiz kaldıklarını ifade ediyor. Aşırı ya-
ğışların ardından gelen ani kuraklığın dino-
zorlar için uygun koşulları oluşturduğu ve
ilk kaplumbağalar, timsahlar, memelilerin bu
dönemde ortaya çıktığını belirtiliyor.
https://phys.org/news/2020-09-disco-
very-mass-extinction.html

Arılar için beslenme çeşitliliği

daha küçük beyin demek
A rıların beyninin büyüklüğünün ne yedikleriyle
bağlantılı olduğunu ortaya çıktı. Proceedin-
gs of the Royal Society B dergisinde yayınlanan
çalışmada İspanya, ABD ve Hollanda'da bulunan
93 türden 395 arının beyinlerini incelendi.
Memeli beyinleriyle karşılaştırıldığında böcek
beyinlerinin bilim dünyasında çok fazla ilgi görme-
diğini ve dolayısıyla bu konuda bildiklerimiz sınırlı
olduğunu belirten araştırmacılar, bu boşluğu dol-
durmayı amaçladıkları çalışmalarında her örnekten
beyinleri çıkarıp boyutlarını karşılaştırdı ve farklılık-
ların nedenini açıklamanın yollarını aradı.
Araştırmada, yılda sadece bir neslin yetiştiği
türlerde arıların beyinleri, her yıl birden fazla neslin
oluştuğu türlerdekilere kıyasla daha büyük olduğu
görüldü. Araştırmacılar bunun şaşırtıcı olmadığını,
çünkü aynı durumun kuşlar ve diğer birçok hayvan
için de geçerli olduğunu belirtiyor.
Çalışmada şaşırtıcı buldukları şey,
beslenme düzeni ve beyin büyüklüğü ara-
sındaki bağlantı oldu: Beslenme çeşitliliği
daha yüksek oranda olan arıların beyinleri
daha küçük. Bu durum çoğu hayvanda
görülenin tam tersi. Araştırmacılar, belirli
çiçeklerin tanımlanmasının arılar için beyin-
de daha fazla işlem ve enerji kaybı demek
olabileceği, her önüne gelen çiçekten beslenmenin
arılar için daha az enerji kaybı anlamına gelebilece-
ğini ifade ediyor.
Araştırmacılar ayrıca beyin boyutunu sosyal
davranışlarla karşılaştırdı ve arılar arasında çok az
fark bulundu. Yalnız yaşayan arıların beyinleri, ka-
labalık kovanlarda yaşayan arılardan daha büyük
veya daha küçük değildi. Araştırmacılar bunun da
beklenen bir bulgu olduğunu belirtiyor. Çoğu hay-
vanın aksine, arıların sosyal davranışları çoğunlukla
sabittir. Arılar, yalnızca yavruları emzirmek veya
polen toplamak gibi görevlerini yerine getirirken
sosyalleşirler.
Daha büyük beyinli arıların, daha küçük beyinli
arılardan daha akıllı olup olmadığını bilmiyoruz an-
cak beyin boyutundaki farklılıklarının, çoğunlukla
arıların yaşam döngülerinin bir parçası olarak yap-
tıkları faaliyetlerden kaynaklanıyor olması muhte-
mel.
https://phys.org/news/2020-09-bee-brain-size-
diet-diversity.html
 EKİM 2020 sehirtiyatrolari.ibb.istanbul

sezon : m i nim a l*
küçük kadro : minimal dekor : tek perde

CM

MY

CY

CMY

Melek Kısraklı Kadın Geçit

Rüstem Ertuğ Altınay Leyla Nazlı Cem Düzova
Yöneten: Jale Karabekir Yöneten: Nihat Alpteki
Yöneten: Lerzan Pamir

* İstanbul Büyükşehir Belediyesi Şehir Tiyatroları, dünyayı etkisi altına alan COVID-19 salgınına dair
tüm tedbirleri alarak, perdelerini yepyeni bir repertuvarla açacak.