TÜRKİYE’NİN HAFTALIK BİLİM, TEKNOLOJİ, KÜLTÜR VE ELEŞTİREL DÜŞÜNCE DERGİSİ

11 EYLÜL 2020 SAYI 233 FİYATI 5 TL

EVRİMSEL BAŞARIMIZIN SIRRI:

Dostluk bizi “bilişsel süper güç” yaptı

ÖZLEM KAY
IM YILDIZ
N euralink ve
Yapay görme ve nöroetik
biyonik göz ile körlüklerin DOĞAN KU
BAN
Sorgulamak
önlenmesinde önemli kültürü
TANOL TÜR
adımlar atıldı
KOĞLU
Aşısız çip ta
k!
TÜLAY KANSU MÜFİT AKY
OS
Hayal, fanta
zi ve yara-
tıcılık
Kuantum MUSTAFA Ç
bombasını COVID-19 a
ETİNER
şıları-1
patlatmadan
denetlemek
CEM SAY

‘Manevi Mirasım
Bilim ve Akıldır!’
“Ben, manevi miras olarak
hiçbir ayet, hiçbir dogma, hiçbir ka-
lıplaşmış kural bırakmıyorum. Benim
manevi mirasım bilim ve akıldır... Zaman
süratle ilerliyor, milletlerin, toplumların,
kişilerin mutluluk ve mutsuzluk anlayış-
ları bile değişiyor. Böyle bir dünyada,
asla değişmeyecek hükümler getirdiğini
iddia etmek, aklın ve bilimin gelişimini
inkâr etmek olur... Benim Türk milleti için
yapmak istediklerim ve başarmaya ça-
lıştıklarım ortadadır. Benden sonra beni
benimsemek isteyenler, bu temel eksen
üzerinde akıl ve bilimin rehberliğini kabul
ederlerse, manevi mirasçılarım olurlar.”
Mustafa Kemal
Milli Eğitim Bakanı Dr. Reşit Galip’in sorusuna Mustafa
Kemal’in yanıtı. Kaynak: İsmet Giritli, Kemalist Devrim ve
İdeolojisi, İ.Ü. Hukuk Fak.Yayınları
HERKESE BİLİM TEKNOLOJİ
Türkiye’nin Haftalık Bilim Haberleri ve Kültürü Dergisi
Sayı: 233 11 Eylül 2020
İmtiyaz sahibi: HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Yayın Danışmanı: Orhan Bursalı
Yayın Yönetmeni: Özlem Yüzak
Sorumlu Müdür ve Yayın Sahibi Temsilcisi: Reyhan Oksay
Görsel Yönetmen: Tüles Hasdemir
Yayın Türü: Yerel Süreli Yayın
Yayın yönetimi, yayınlama kararı aldığı yazıları özüne
dokunmadan kısaltma hakkını saklı tutar.
Yayımlayan: HBT Yayıncılık
Adres: Osmanağa Mah. Halitağa Cad. Ekşioğlu İş Hanı
16/85 K.3 Kadıköy İstanbul
Tel: 0216 449 99 42
E-posta: info@herkesebilimteknoloji.com
www.herkesebilimteknoloji.com
Dijital dergi abonelik banka hesap bilgisi:
HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Alternatif Bank, Şişli Şubesi
IBAN: TR 42 0012 4000 0056 1729 3000 01
Basılı dergi abonelik banka hesap bilgisi:
HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Alternatif Bank, Şişli Şubesi
IBAN: TR 04 0012 4000 0056 1729 3000 06
Katkılarıyla hazırlanmıştır:
Bahçeşehir Üniversitesi
Bilim, Kültür ve Eğitim: İstanbul Kültür Üniversitesi
23. sayfa: Atılım Üniversitesi
Reklam Yönetimi: Marjinal Porter Novelli
Baskı: İhlas Gazetecilik A.Ş.
Dağıtım: Turkuvaz Dağıtım Pazarlama A.Ş.
Herkese Bilim Teknoloji dergisinde yer alan haber, yazı ve fotoğrafların
yeniden yayım hakkı saklı tutulmuştur. İzin alınmadan ve kaynak
göstermeksizin yayımlamak basın kanunu gereğince hukuki ve cezai
yaptırıma tabidir.
Bu Haf ta- Editör ne diyor?
Evrimsel başarımızın sırrı: Dostluk
Biz Homo Sapiens’lerin yaklaşık 300 bin yıllık bir ta-
rihimiz var. Ve bu sürecin hayli uzun bir dilimini en az
dört başka insan türü ile paylaştık... Geriye dönüp bak-
tığımızda, neden galip geldiğimiz belli: En iyi avcı, en
zeki, teknolojik açıdan en becerikli bizdik..
Tabii bu bizim kendimize anlattığımız öykü. Acaba
doğru mu?
İşin sırrı, diğer insan türlerine kıyasla bizim türümü-
zün en arkadaş canlısı olması. Bunu bilim insanları ev-
rimsel süreçte ‘bilişsel süper güç’ olarak da tanımlı-
yorlar. İşbirliğine dayalı iletişim en büyük gücümüz. Di-
ğer insanlarla, hatta yabancılarla, birlikte çalışma konu-
sunda uzmanız. Hiç tanışmadığımız biriyle ortak bir he-
def hakkında iletişim kurabilir ve bunu başarmak için
birlikte çalışabiliriz.
İnsan doğasına ilişkin yeni güçlü bir teoriye göre, ar-
kadaşlık kurma yatkınlığı doğal seçilim ile bizi diğer
primatların önüne geçirdi. Peki o zaman bunca şiddet
niye? Özlem Yüzak yazdı...
Koranavirüste bakır dönemi
Koronavirüs dünyayı sarsmaya devam ederken dergi-
mizde yeni gelişmeleri vermeyi sürdürüyoruz. Avrupa’da
COVID-19’un enfekte ettiği hastaların ölme riski pande-
minin ilk dönemlerine kıyasla azalıyor. Ancak bilim dün-
yası bunu nedenlerin tam olarak açıklayabilmiş değil.
Bir diğer konu okullar açılırken çocukları ve öğretmenle-
ri nasıl koruyacağımız? Reyhan Oksay derledi.
Covid-19 ile mücadelede bakır giderek öne çıkan bir
metal. Dünyanın en büyük bakır üreticisi Şili’de bu ko-
nuda yapılan yeni girişimler özellikle de bakır nano par-
çacıklı maskeler.. Sayfalarımızda...
Kültür Üniversitesi’nden Dr. Gabriela Oana Olaru
pandemi döneminde eğitimin sürdürülebilirliği için on-
line eğitimde yapılması gerekenleri yazdı. Mustafa Çe-
tiner de Güncel Tıp’ta herkesin merakla beklediği CO-
VID-19 aşısı ile ilgili dünyada ve Türkiye’deki son geliş-
meleri değerlendirdi.
Doğan Kuban hoca ‘Sorgulamak kültürü’ başlıklı ya-
zısında ‘günümüzde toplum yozlaşması, zaten gelişme-
miş ve yaygın olmayan, son 10 yılda da kökü iyice kazı-
lan entelektüel düşüncenin etkinliğini yitirmesinin bir
sonucudur’ diyor.
Bilim ve teknoloji günümüzde küresel rekabetin en
yoğun yaşandığı alanlar. ABD ve Çin ticaret savaşlarının
tetikleyicisi bile diyebiliriz. Bu iki güç bu alanlardaki ya-
tırımlarına yeniden hız verdiler. ABD 12 adet yapay zekâ
ve kuantum bilişim araştırma merkezi kuracağını açık-
larken, Çin’de Ar-Ge harcamalarını yine yüzde 10’dan
fazla arttırdı. Murat Altaş derledi.
Elon Musk ve neuralink
SpaceX, Tesla, Hyperloop ve başka birçok ufuk açı-
cı girişimden sonra Neuralink ile karşımıza çıkan Elon
Musk, kendi ifadesi ile ‘’insanı yapay zeka ile birleştir-
meye’’ hazırlanıyor. Neuralink bir beyin-bilgisayar ara-
yüzü projesi, bir çeşit nörobiyonik uygulaması. Özlem
Kayyım Yıldız neurolink ve etrafında alevlenen etik tar-
tışmaları yazdı. Tanol Türkoğlu’nun ‘aşısız çip tak ‘ ya-
zısı da yine aynı konuda.
HBT Sayı 233- 11 Eylül 2020 2
Cem Say da ‘Kuantum bombasını patlatmadan denet-
lemek’ başlıklı yazısında fizikteki kuantum devrimi ve
kubit adı verilen bilgiyasarları anlattı.
Bahçeşehir Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden Meltem Bi-
likmen beyin araştırmalarında devrim niteliğindeki yeni
modeli anlatmayı bu hafta da sürdürdü.
Müfit Akyos Politik Bilim’de pandemi yüzünden ara
vermek zorunda kaldığımız HBT konferanslarının ana
teması olan Merak konusunu yeniden gündeme getiri-
yor Hayal fantezi ve yaratıcılığın önemine dikkat çeke-
rek....
“Gelecek mantarlarda”
Mantarlar olmazsa yaşam da mümkün değil, ama yal-
nızca %8’i biliniyor. Mantarlar üzerine yapılan araştırma-
lar, genelde arka planda kaldı. Ancak mikolog (mantar
bilimci) Merlin Sheldrake bunu değiştirmeye çalışıyor:
“Mantarlar her yerde ve gelecek mantarlarda” diyor ve
mikolojinin neden yükselişte olduğunu ve niçin önemli
olduğunu anlatıyor. Batuhan Sarıcan yazdı
İnşaat sektöründe devrim niteliğindeki bir gelişme de
var sayfalarımızda. 3D yazıcı ile topraktan yapılar üre-
tildi. Rita Urgan’dan ...
Beslenme Psikolojisi neden önemli?
Bilim ve Beslenme sayfamızın bu haftaki konusu bes-
lenme psikolojisi. Yani yediklerimizle nasıl hissettiğimiz
arasındaki güçlü bağ ve nedenleri...
Fiziksel tıp ve rehabilitasyon sağlık alanında uygula-
nan birçok tedavini ayrılmaz bir parçası. Sağlıklı bir ya-
şamı yeniden sürdürebilmek için yaşamsal önem taşıyor.
Prof. Dr. Bilge Aykurt son derece bilgilendirici öneriler-
de bulunuyor.
Körlüğe çare yolda
Şu son dönemlerde körlüğe çare arayışları konusunda
ciddi gelişmeler var. Bunun nedeni göz ve beyin ilişkileri
konusunda artan bilgimiz ve teknoloji gelişmeler. Yapay
görme ve biyonik göz alanındaki yenilikleri Prof. Dr. Tü-
lay Kansu yazdı. Ayrıca yeni bir gelişme de CRISPR tek-
niğinin bu alanda da uygulanabilecek olmasının yolunun
açılması. Neandertaller konuşur muydu? Merak ediyorsa-
nız size yeni bir kitap önerimiz var.
Ufo’lar mı? Nerde?
Ufolar yeniden bilimin gündemine girmeye başladı.
Üstelik bu kez başka bir adı var: Tanımlanamayan Ha-
va Fenomeni. Yazı ilginç arkadayımız Reyhan Oksay der-
ledi.
Alzheimer’ın erkeklerde daha ağır seyretmesinin ne-
deni; İklim değişikliğine karşı direnç patates yetiştiril-
mesi; öğrenme yetisine sahip beyin organoidi üretilme-
si; yapraklı ağaçların iğneli ağaçlara kıyasla soğutucu
etkisini daha fazla olması... Nilgün Özbaşaran Dede’nin
hazırladığı Araştırma Gündemi sayfalarımızda .
Hayvanlar Dünyası’nın bu haftaki konuğu ise Yeni Gi-
ne’nin şarkı söyleyen köpekleri. Mercan Bursalı derledi.
Önümüzdeki hafta yeni gelişmelerle yine yanınızda
olacağız. Aydınlık bir Türkiye’yi birlikte inşa etmek için
Herkese Bilim Teknoloji okuyun, okutun...
 Bi r
3 H af t ad a
Haber Dosyası HBT Sayı 233 - 11 Eylül 2020 3

Özlem Kayım Yıldız Erhan

ABD yapay zekâ ve

ozlemkayim@yahoo.com

NEURALİNK VE NÖROETİK
kuantum bilişim araştırma SpaceX, Tesla, Hyperloop ve başka birçok ufuk açıcı girişimden sonra Neuralink ile
karşımıza çıkan Elon Musk, kendi ifadesi ile ‘’insanı yapay zekâ ile birleştirmeye’’ ha-

merkezleri kuruyor
zırlanıyor. Neuralink bir beyin-bilgisayar arayüzü projesi, bir çeşit nörobiyonik uygula-
ması. 1960’larda görme engelli kişilerin beyinlerindeki görsel korteksin uyarılması ile
başlayan ‘’nörobiyonik’’ bilimi, bozulmuş olan sinirsel fonksiyonları tamir etmek ya
da yerine koymak için sinir sistemi içerisine yapay elektronik cihazların yerleştirilmesi

A
merika Birleşik Devletle-
ri yapay zeka (YZ) ve ku-
antum bilişim çalışma-
larına katkı sunması hedefiyle
açılacak 12 araştırma merkezi-
ne önümüzdeki 5 yıl içinde 765
milyon dolar yatırım yapılacağı-
nı açıkladı. IBM, Google ve In-
tel gibi teknoloji şirketlerin de
yatırımlarıyla ABD’deki YZ ve
kuantum bilişim araştırmalarına
toplamda 1 milyar doların üzerinde kaynak
sağlanacağı belirtiliyor.
Devlet, özel sektör ve akademideki kay-
nak ve bilgi birikimi bir araya getirme-
si amaçlanan merkezlerin yedisi üniver-
sitelerde kurulacak ve YZ uygulamaları-
na odaklanacak. YZ araştırma merkezle-
rinin her birinin de farklı bir alana yoğun-
laşacağı ifade ediliyor. Örneğin Oklahoma
Üniversitesi’ne kurulacak merkezde ha-
va, iklim ve kıyı oşinografisi alanlarında YZ
araştırmaları yapılacak.
ABD Enerji Bakanlığı tarafından finan-
se edileceği ve bakanlığın mevcut araştır-
ma merkezleri bünyesinde kurulacağı be-
lirtilen diğer 5 merkezin kuantum bilgisa-
yarlar, kuantum internet ve kuantum sen-
sörler gibi kuantum bilişim alanlarında
araştırmalar yürüteceği ifade ediliyor.
https://www.sciencemag.org/
news/2020/08/united-states-establishes-do-
zen-ai-and-quantum-information-science-rese-
arch-centers
ile ilgilenir. Nörobiyonik uygulamalar retinal ve koklear implantları, kronik ağrı send-
romlarında omurilik uyarımını, uzuv kayıplarında kullanılan nöral protezleri, giyilebilir
robotları, Parkinson ve epilepsi gibi hastalıkların tedavisinde uygulanan sinirsel uyarım
yöntemlerini kapsar.
Henüz geliştirilme sürecinin erken evrelerinde sayılabilecek beyin-bilgisayar arayü-
zü, motor fonksiyon kaybı oluşturan hastalıklarda (felçlerde) ve kişinin dünya ile ileti-
şiminin ortadan kalktığı ‘’içe kilitlenme sendromu’’, ‘’minimal yanıtlılık durumu’’ ve
amyotrofik lateral skleroz gibi hallerde beyin aktivitelerinin kaydedilerek hareketin ve
iletişimin sağlanmasını (nörokomünikasyon) amaçlar. Bunun için yüksek çözünürlüklü
sinirsel aktivitenin elde edilmesi ve sınıflandırılması gerekir.
Bu amaçla girişimsel olarak beyin dokusu yüzeyine/içerisine yerleştirilen cihaz-
lar veya fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme, saçlı deri elektroensefalogra-
fisi, magnetoensefalografi gibi girişimsel olmayan yöntemlerden yararlanılabilir. Kor-
teks düzeyinde üretilerek yavaş bir biçimde mekansal olarak yayılan bilişsel aktivite-
lerin değerlendirilmesi için girişimsel olmayan yöntemler yeterli olabilse de bazı epi-
leptik nöbetler ve motor aktivite gibi lokal sinirsel aktivitenin kaydı için bu yöntemler
yetersiz kalabilmektedir. Lokal motor aktivite ile ilişkili sinyallerin saptanabilmesi mo-
tor engelliliği olan kişilerin tekerlekli sandalye, dış iskelet gibi araçları kontrol edebil-
melerini mümkün kılmak açısından önemlidir.
Neuralink’ten önce de girişimsel beyin-bilgisayar arayüzü yöntemlerinin kullanılmasına
karşın, Elon Musk ve Neuralink çalışanları, yeni jenerasyon beyin-bilgisayar arayüzü ci-
hazlarının geliştirilmesinin önündeki temel sorunun, binlerce kanalın yüksek kalitede

Çin, Ar-Ge harcamalarını

sinirsel aktivite kaydı yapabilmesi ile aşılacağını düşündüler. Neuralink, her bir dizide
3072’ye kadar esnek elektrot tellerinin olduğu 96 diziden oluşuyor. Ayrıca, biyouyum-
luluğun arttırılması için de birtakım değişiklikler yaptılar. Bununla birlikte, bu bilgiler

yine %10’dan fazla artırdı

Çin, Ar-Ge harcamalarında yıllar-
dır süren çift haneli yüzde artışlarını
2019›da da sürdürdü. Çin›in istatis-
tik kurumunun açıkladığı rakamlara
göre, 2019›da kamu ve özel sektör-
deki toplam bilim ve teknoloji har-
camaları bir önceki yıla göre %12,5
artarak 322 milyar dolara ulaştı.
Temel araştırmalara yönelik
harcamalar 2019 yılındaki Ar-Ge
harcamalarının %6’sını oluştururken
uygulamalı araştırmalar %11,3’ü ve geliştirme çalışmalarına yönelik harcamalar ise top-
lamın %82,7’si oldu. Çin’in bilim ve teknoloji harcamaları bir önceki yıla göre 0,09 puan
artışla GSYİH’nin %2,23’ü olarak gerçekleşti. Çin’in hedefi bu oranı %2,5’a çıkarmak.
Dünyanın en büyük 37 ekonomisini kapsayan Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşki-
latı’nın (OECD) verilerine göre, 2018’de üye ülkeler bir bütün olarak Ar-Ge çalışmalarına
GSYİH toplamlarının %2,38’ini, ABD GSYİH’nin % 2,83, İsrail ve Güney Kore sırasıyla
%4,9 ve %4,5’ini aktardı.
Çin 2018›de mutlak harcamalar açısından Çin, ABD›nin 582 milyar dolarlık Ar-Ge
yatırımına karşı 468 milyar dolarlık yatırımla Ar-Ge harcamalarında dünyada ikinci sırada
yer aldı. Temel araştırmalara yönelik yatırımların payının 2019›da en yüksek seviyesine
ulaştığına dikkat çeken uzmanlar, Çin›in ABD ile arasında Ar-Ge harcamaları açığını
kapatmaya devam edeceğini ve Çin›in bir sonraki 5 yıllık kalkınma planında daha iddialı
hedeflerin belirleneceğini öngörüyor. COVID-19 pandemisiyle tıbbi sistemler, acil durum
müdahale teknolojileri ve genel olarak yaşam bilimlerinin Ar-Ge yatırımlarındaki payının
artması bekleniyor.
Murat Altaş
https://www.sciencemag.org/news/2020/08/china-again-boosts-rd-spending-more-10
henüz bir bilimsel makale halinde yayımlanmadığı için tüm bunların Neuralink ekibi-
nin ifadesi olduğunu söylemekle yetinmek durumundayız.
Tartışmaları tetikledi
Elon Musk ve ekibi insan çalışmaları için onay almayı bekleyedursunlar, Neuralink
ciddi yasal ve nöroetik tartışmaları tetikledi bile. Nörobiyonik cihazların geliştirilme
amacı engelliliği olan insanların yaşam kalitesini arttırmak olsa da gelecekte bu yön-
temlerin sağlıklı kişilerde bellek gibi bilişsel yetileri, motor ve duysal fonksiyonları iyi-
leştirmek amacıyla kullanılmasına yönelik bir baskı oluşabilir. Neuralink’in internet si-
tesinde öncelikle amaçlarının nörolojik bozuklukları ve engellilikleri olan hastaların
tedavisi olsa da, uzun dönemde cihazın tıbbi olmayan kullanım alanları olacağı bek-
lentisi içerisinde oldukları belirtilmekte.
Neuralink ile düşünceler yoluyla iletişim kurmak, sadece düşünerek yazı yaz-
mak, cihaz kullanmak mümkün olabilir mi? Musk’ın açıklamalarından Neuralink’in
amaçları arasında bunların da olduğu ve nihayetinde insan beynini yapay zeka ile bir-
leştirmek istediği anlaşılıyor. Bu haliyle Neuralink ‘’tüketiciye sunulan’’ bir nörotek-
noloji uygulaması. Fakat akıllı telefon uygulamalarından farklı olarak beyine yerleş-
tirilen elektrotlarla çalışıyor. Bir dikiş makinesi gibi korteks üzerine çok sayıda elekt-
rot yerleştirecek olan cihazla sinirsel aktivitenin hem kaydedilmesi hem de düzenlen-
mesi mümkün olacak. Uzun dönemde cihazı satın almaya gücü yetenlerin bilişsel ak-
tivitelerini arttırması mümkün olabilecek. NeuraLink ile ilgili endişelerin ne kadarının
‘’neurohype’’ (abartılı) olduğunu, ne kadarının gerçekçi olduğunu şu an için bilmiyo-
ruz. Henüz insan çalışmaları başlamadı.
Neuralink ile ilgili diğer bir etik tartışma konusu güvenlikle ilgili. Bluetooth ve USB
bağlantıları nedeniyle cihaza yetkisiz kişilerin erişmesi ve kişisel mahremiyete zarar
verilmesi endişeleri var. Neuralink’in varoluşsal özgünlük ve özgür irade üzerine ola-
sı olumsuz etkisi olup olmayacağı da henüz bilinmiyor. Son olarak, ister engelliliğin gi-
derilmesi ister bilişsel aktivitenin arttırılması amacıyla olsun, Neuralink’in sadece sa-
tın almaya gücü yeten şanslı azınlığa hizmet vermesi eşitsizliğe yol açacaktır. Neura-
link ile başlayan ama muhtemelen onunla sınırlı kalmayacak ‘’nöroetik’’ tartışmalar
önümüzdeki on yıllarda devam edecek gibi görünüyor.
 Araştırma Gündemi HBT Sayı 233 - 11 Eylül 2020 4
Hazırlayan: Nilgün Özbaşaran Dede
nilodede@hotmail.com

İklim değişimine karşı Alzheimer erkeklerde niçin daha

dirençli patates
yetiştirilecek
ağır seyrediyor?
P atates dünyanın en
önemli temel gıdaların-
dan biri. Ayrıca yem ve en-
A lzheimer yaşlılıkta en sık görülen nörodejeneratif
hastalıklardan biri. Nedeni hala bilinmemekle birlik-
te, kesin tedavisi de bulunmuyor. Fakat cinsiyetler ara-
düstriyel hammadde olarak
sında farklı seyrettiği kesin. Kadınlar daha uzun yaşa-
da önemi büyük. Ne var ki
dıkları için kadınlar arasında hastalığın görülme sıklığı
patates iklim değişiminin sonuçlarına karşı son dere-
gerçi daha fazla, ama zihinsel kayıp daha yavaş ilerliyor
ce duyarlı. Aşırı sıcaklar, kuraklık dönemleri ve tarlala-
ve erkeklere kıyasla daha az agresif seyrediyor.
rın sel yüzünden sular altında kalması hep daha faz-
Kaliforniya Üniversitesi’nden Emily Davis, erkekle-
la ürün kaybına yol açmakta. Avusturyalı bilim insan-
rin Alzheimer hastalığından ölme riskinin yüzde 62 da-
ları tarafından koordine edilen bir AB projesiyle araş-
ha yüksek olduğunu söylüyor. Bunun nedenini öğren- ölüyorlar. Burada ilginç olan şu: XX kromozomuna sa-
tırmacılar, patatesin strese uyumunun moleküler te-
mek isteyen araştırmacı, kadın ve erkek arasındaki ge- hip farelerde de aynı oranda amiloid proteini birikmesine
melini incelemek istiyorlar. Hedefleri dirençli türler ye-
netik farka odaklandı: Cinsiyet kromozomları. Kadınlar- rağmen, tek X kromozomuna sahip farelerde zihinsel ka-
tiştirebilmek.
da X kromozomunun iki kopyası bulunurken, erkeklerde yıp daha hızlı ilerliyor. Anlaşıldığı üzere ikinci X kromozo-
Patatesin kökeni Güney Amerika’nın yüksek böl-
sadece tek bir X kromozomu ve körelmiş bir Y kromozo- mu Alzheimer’in negatif sonuçlarından koruyor. Demek
gelerine uzanır ve aşırı sıcaklara karşı çok duyarlı.
mu bulunuyor. Gerçi dişi hücrelerdeki X kromozdan biri- ki cinsiyet kromozomlarının Alzheimer’in gelişimi üzerin-
Dört yıllık ADAPT projesi (Accelerated Development
sinin etkinliği durmuş durumda, ama yine de bazı prote- deki rolü görmezden gelinemez.
of multiple-stress tolerAnt PoTato) için beş milyon Av-
in kotlarının okunabildiği bilinmekte. Anlaşıldığı üzere kadınların beyin hücrelerinde daha
ro ayrıldı. Tere bitkisi (Arabidopsis thaliana) gibi model
Peki bu kadın ve erkekteki risk farklılığını açıklayabi- fazla KDM6A- geni bulunuyor. Ayrıca bu gene ilave ola-
bitkilerin stres uyum mekanizmaları moleküler düz-
lir mi? Bu sorunun yanıtını bulmak isteyen araştırmacı- rak bunun çok etkin bir varyantına da sahipler. Bu gen
lemde kısmen araştırılmış olsa da patateste bu konu
lar, genetik değişimden geçirilmiş farelerle deneyler yap- kadınların yüzde13’ünde, erkeklerin ise yüzde 7’sinde
hakkında pek bir şey bilinmiyor. Proje çerçevesinde
tılar. İnsanlar gibi yaşlı farelerde de, beyindeki indirgeme bulunuyor.
bilim insanları patatesin, tekrarlanan sıcak ve kuraklık
süreçlerinin tetiklemesiyle ve hücreye zarar veren ami- Bu gene sahip kişilerde de Alzheimer daha yavaş
dönemi ve sel gibi çeşitli stres durumlarına ne şekilde
loid ve tau proteinlerinin birikimi sonucunda ilerleyen bir ilerliyor. X kromozomu ve KDM6A geninin koruyucu et-
uyum sağladıklarını incelemek istiyorlar. Daha sonra
demans gelişir. Araştırmacılar bu fareleri bellek testinden kisi Alzheimer’e karşı dirençlik kazanmanın şansını artırı-
ise üreticilerle birlikte, patates türlerinin stres toleran-
geçirdiklerinde, XY gen tipindeki farelerde daha ağır sey- yor. Mesela KDM6A’nın daha fazla üretilmesi sağlanabi-
sını iyileştiren özellikleri belirlemek istiyorlar. Bu şekil-
reden zihinsel kayıp geliştiğini saptadılar. lirse böyle bir şans elde edilebilir. Ancak bunun için daha
de zor iklim şartlarına karşı dirençli türler yetiştirilebi-
Örneğin, suyun altında gizlenmiş bir platformu çok birçok sorunun yanıtlanması gerekiyor.
leceğine inanan uzmanlar yeni yöntemler bulabilme-
zor görmüşler ve bir test odasında elektroşok verildiğin- A second X chromosome contributes to resilience in a mou-
yi hedefliyorlar.
Developing heat – and drought-stress tolerant potatoes, de hafızalarında hiçbir şey kalmamış. Tek X kromozomu- se model of Alzheimer’s disease, Science Translational Medicine,
na sahip fareler demans hastalığı yüzünden daha erken 26.08.2020.
ADAPT, 31.08.2020.

Öğrenme yetisine sahip beyin organoidi üretildi

M ilyarlarca hücreden oluşan, esnek olarak organi-
ze olmuş ve işlevleri bölümlerinden fazlası olan bey-
nimiz son derece karmaşık bir organ. Sinirbilimlerinde-
ki tüm gelişmelere, hayvan modelleriyle ve görüntü veren
modern yöntemlere rağmen, beynimizdeki birçok süreç
ve bağlantılar hala tam olarak anlaşılmış değil. Araştırma-
cılar bu yüzden uzun süredir, insan beynini deney tüpün-
de yetiştirmenin yollarını arıyorlardı.
Bunun için genelde insana ait hücreler, değişime uğ-
ramamış kök hücre durumuna dönecek şekilde yeniden
programlanır. Bu hücrelerden ise manipülasyonla, ağ oluşturma ve işlevi olan ilk üçbo-
yutlu beyin hücre topluluğu yetiştirilebiliyor.
Göttingen Üniversitesi’nden Maria-Patapia Zafeiriou ve ekibi şimdi yeni tip be-
yin organoidleri yetiştirmeye başardı. Kısaca BENOs (Bioengineered Neuronal Organo-
ids) olarak isimlendirilen organoidler, farmakolojik ve elektriksel uyartılarla nöron ve glia
hücreleri oluşturabilen indüklenmiş kök hücrelerinden oluşuyor. Glia hücreleri nöronlar
için bir iskelet görevini görüyor ve bunları elektriksel olarak yatılıyorlar ama aynı zaman-
da glutamat gibi beyin uyarı maddelerini salgılayarak sinyalleri iletiyorlar.
Özellikle de glia hücreleri arasındaki yıldız şeklinde dallanmış olan astrositler beyni-
mizin önemli işlevsel bileşenleri. Daha ileri beyin fonksiyonları için etkinleştiren ve etki-
sizleştiren sinir hücrelerinin doğrudan doğruya glia hücrelerine yakın komşu olmaları ve
dinamik olarak devreye girmiş olmaları gerekiyor. Bu devrenin bozuk olması, nörodeje-
neratif hastalıkların klinik semptomlarının olası nedeni olabilir.
Beyin organoidlerini yetiştiren araştırmacılar, öncü hücrelerden, nöron ve glia hüc-
relerinden oluşan bir proto beynin geliştiğini izleye-
bildiler. 8 ila 15 gün içinde nöronsal öncü hücrele-
re ait ilk göstergeler ortaya çıktı. 18. günden itiba-
ren ise ilk farklılaşmış nöronlar tespit edildi. 50. gün-
de ise araştırmacılar tamamlanmış glia hücreleri-
ni de izleyebildier. Hücre topağı hemen hemen bir
beyin organoidi şeklinde biçimlenmeye başlayınca,
nöronlar da çeşitli tipler olarak farklılaşmaya başla-
dı. Araştırmacılar 28. ve 60. günler arasında, gluta-
min, GABA ve katekolamin üreten nöronlar için be-
lirteçlerin yanı sarı sinaptik iletim ve iyon kanallarıyla bağlantılı transkriptlerin belirlen-
mesi giderek daha mümkün hale geldiğini söylüyorlar. BENO organoidleri insan bey-
ninin morfolojik özelliklerini göstermeye başlamışlar bile. Nöronlar uyarıldıkları zaman
nörotransmitter salgıladılar ve elektriksel sinyallerle de iletişim kurdular. Gelişim süre-
cinde ise içinde beyin hücrelerinin birbirleriyle iletişim kurduğu, ilk sinirsel ağlar oluştu.
Hatta öğrenme yoluyla meydana gelen, beyin etkinliğinin tekrarlananlara uyum sağla-
ması gibi sinirsel esnekliğin belirtileri bile gözlemlendi.
Her ne kadar insan beynini tüm işlevleriyle yeniden yaratmak konusundan uzak ol-
sak da, yeni beyin organoidleri, öğrenme ve bellek oluşumu için gerekli hücresel süreç-
lerin incelenmesinde yardımcı olacak. Beyin organoidleri embriyo beynine yeni bakış
açıları sunmanın ötesinde, nörodejeneratif hastalıklarda görülen öğrenme ve bellek kay-
bını araştırmak için de faydalı olacak. Hatta Parkinson, epilepsi, inme ve demans gibi
hastalıklara için yeni tedavi olanaklarının geliştirilmesinde ve yeni ilaçların denenmesin-
de de önemli bir model oluşturacaklar.
Generation of human brain organoids with the ability to learn, Healthcare in Europe, 31.08.2020.
Araştırma Gündemi
Buz devrindeki sıcaklık yeniden
hesaplandı
B undan 20.000 yıl kadar önce, kuzey yarımküre-
nin çok büyük bir kısmı buzullarla kaplıydı, son
buzul devri zirveye ulaşmıştı. Ancak o tarihlerde
tam olarak ne kadar soğuk olduğu hala kesin olarak
bilinmiyor. Çünkü foraminifer, diyatom veya izotop
değerleri gibi fosil veya jeokimyasal “tanıklar” boş-
luklarla dolu bir tablo veriyor sadece. Bunun sonu-
cunda da sıcaklık tahminleri buz devri sonrasında-
ki orta Holosen’den 1,7 ila 8 derece daha düşük çı-
kıyor.
Arizona Üniversitesi’nden Jessica Tier bu aralı-
ğı biraz daralttı. Araştırma çerçevesinde fosil plankton-
lar içindeki magnezyum ve kalsiyum oranları, belli baş-
lı hidrokarbürler ve oksijen izotopu 18-O gibi çeşitli je-
okimyasal göstergeler değerlendirildi. Çeşitli bölgele-
re ait bu verilerden 1700 tanesi iklim-okyanus modelle-
rine yüklendi. Sonuçlara göre, buz devrinin zirve yaptığı
zamanlarda küresel ortalama sıcaklık Holosen’e kıyas-
la 6,1 derece daha düşükmüş. Bizim gündelik ölçekleri-
mize göre bu çok fazla görünmüyor ama gerçekte ola-
ğanüstü bir değişim diyen Tierney’e göre bu değer eski
araştırmalarla da uyumlu.
Ancak hem bölgeden bölgeye hem de kara ve ok-
yanuslar arasında önemli farklılıklar söz konusuydu. En
soğuk bölgeler Kuzey Atlantik, Kuzey Pasifik ve Gü-
ney Atlantik’in bazı bölgeleriydi. Denizler ortalama ola-
rak 3,1 derece soğurken, bu bölgeler son buzul maksi-
mumda günümüzden sekiz dereceden daha soğuktu.
Glacial cooling and climate sensitivity revisited, Nature,
Karada kuzey yarımkürede en çok yüksek ve orta en-
Hangisi daha fazla serinlik veriyor? İğneli mi
yoksa yapraklı ağaç mı?
O rmanlarda yapraklı ağaçların çoğaltılmasının çevre üzerinde
olumlu bir etki bıraktığı biliniyor. Hatta ormandaki ağaç çe-
şitliliği iklim değişimine, insan eliyle oluşturulmuş ladin ormanları
gibi monokültürlerden daha iyi uyum sağlamakta. Örneğin yap-
rak döken ağaçlar yangını, ağaçların rüzgarla devrilmesini ve ka-
buk böceğinin yayılmasını önlüyor. Ayrıca tüm bunların dışında
yaprak döken ağaçların sıcaklık üzerindeki biyojeofiziksel etkile-
rinden dolayı, yerel iklimin gelişmesi için de özel bir öneme sa-
hip olduğuna dair belirtiler de var. Ancak ne var ki bu etki geniş
çaplı olarak incelenip, ölçülmemişti.
Zürih Atmosfer ve İklim Enstitüsü’nde Jonas Schwaab ve
ekibi Avrupa’daki ormanları uzaydan incelediler. Bunun için de
SEVIRI enstrümanıyla (Spinning Enhanced Visible and InfraRed
Imager) oluşturulan termal radyasyon için zamansal ve uzamsal
olarak yüksek çözünürlüklü uydu verilerinden yararlanıldı. Avru-
pa’daki ormanların toprak sıcaklıkları da bu verilerden elde edil-
di. Ardından bu bilgiler analiz edilen bölgelerdeki yapraklı ağaç
yüzdesiyle birleştirildi. Bu verilerle de yapraklı ağaçların yeryü-
zündeki sıcaklıklar üzerindeki etkisini gösteren istatiksel model-
ler geliştirildi.
Bilim insanları son verilerin, yapraklı ağaçların yüzey sıcak-
lıklarını aşırı sıcak dönemlerde, iğneli ağaçlara kıyasla çok da-
ha fazla düşürdüklerini ilk kez sistematik olarak gösterdiğini söy- bilmesi için yeni araştırmaların yapılması gerektiğini söylüyorlar.
lüyorlar. Farklı miktarda iğneli ve yapraklı ağaçlara sahip orman-
ların istatiksel karşılaştırması da aynı şeyin Avrupa’nın büyük bir
5
Kış uykusuyla
HBT Sayı 233 - 11 Eylül 2020
ilgili en eski
kanıt mı?
Belli başlı mevsimlerde, aşırı soğuk ve sı-
caklar, su kıtlığı ya da yaşamı zorlaştıran başka
koşullar hüküm sürdüğünde, birçok hayvan türü
tüm bedensel işlevlerin ekonomik ayarda sürdü-
ğü bir uyuşukluk evresine girer. Uyuşukluk evre-
sinin en etkili biçimi ise kış uykusudur. Kutuplar-
da veya bu bölgelere yakın yaşayan hayvanlar
buralardaki uç çevre koşullarıyla başa çıkmak
zorundaydılar.
Harvard Üniversitesi’nden Megan Whitney
ve çalışma arkadaşı Christian Sidor’un (Was-
lemler soğumuştu, ancak burada iki ilginç istisna var:
Batı Alaska ve Bering kara köprüsünün batısında çok
az soğuma hesaplandı. Bu sonuç, bu bölgelerin buzsuz
kaldığı ve yalnızca minimum düzeyde soğuduğunu or-
taya koyan gözlemlerle örtüşüyor ve bu da ilk insanların
Asya’dan Amerika’ya nasıl geldiklerini açıklayabilir.
Araştırmacılar sıcaklıklar dışında, iklimin hassasiye-
tini de hesapladılar. Bu değerler iklimin atmosferdeki se-
ra gazı yoğunluğuna bağlı olarak nasıl değiştiğini göste-
riyor. İzotop ölçümlerinden, son buz devrinde karbondi-
oksit değerlerinin 180 ppm (milyonda bir birim) civarın-
da olduğu bilinmekte. Günümüzde bu değer 400 ppm’yi
hington Üniversitesi) Lystrosaurus’un temsilcile-
aştı.
rine ait fosilleri incelemesine dayanarak elde et-
Sonuca göre iklim hassasiyeti yüzde 90’lık bir olası-
tiği kanıtlar ‘kış uykusu benzeri bir duruma geç-
lıkla 2,5 ve 4,3 derece arasında yer alıyor. Bu aralık IP-
menin’ aslında çok da yeni olmadığını gösteri-
PC’nin son dünya iklim raporundakine kıyasla biraz da-
yor. Söz konusu hayvan, memelilerin uzaktan
ha daraldı. Bu çalışmayla elde edilen sonuçlar buz dev-
bir atası olan domuz büyüklüğünde bir otçul-
rinin iklimi hakkında yeni bakış açıları sunmanın ötesin-
du. Lystrosaurus’un çeşitli türleri 250 milyon yıl
de geleceğin iklimi hakkında da tahminler yapmaya yar-
kadar önce süper kıta Pangea’da oldukça yay-
dımcı olacak.
gındı.
Araştırmacılar bu hayvanların fosillerini o ta-
rihlerdeki sıcak dönemde hayvanlar
için yaşam olanaklarını sunan An-
tarktika’da da buldular. Lystrosa-
uruslar tıknaz bir yapıya sahiptiler
ve bir tür gagaları ve üst çenelerin-
de bir çift uzun dişleri vardı. Bu diş-
leri belki de kök ve yumruları çıkar-
mak için kullanıyordu. Tıpkı fildişi
gibi Lystrosaurus’un uzun dişleri de
yaşam boyu büyümeye devam edi-
yordu. Fosil dişlerin kesiti, metabo-
lizma, büyüme ve baskı gibi bilgi-
ler sunabilirdi. İşte araştırmacılar bu
nedenle altı Lystrosaurus’un diş ke-
sitini, Güney Afrika’daki dört tem-
silci hayvanın diş kesitleriyle karşı-
laştırdılar. Karşılaştırma sonuçları-
na göre Antarktik fosilleri karakte-
ristik özellikler gösteriyor. Bazı den-
kısmı için geçerli olduğunu gösteriyor. Modele göre yaprak dö-
tin tabakaları birbirine çok yakın ki
ken ağaç oranının yüzde 10’dan yüzde 80’e çıkması, Atlantik
bu yapısal özellikler, kış uykusuna
bölgesindeki en sıcak günlerdeki maksimum sıcaklığı 1,8 dere-
yatan modern hayvanlarınkine ben-
ceye, kıtada ve Akdeniz bölgesinde ise 1,5 derece kadar düşü-
ziyor. Bu özellikler aynı zamanda
rebiliyor. ‘Serinletici etki, her şeyden önce yapraklı ağaçların, iğ-
stres dönemindeki küçük metabolik
neli ağaçlara kıyasla daha yüksek yansıtabilirliğe sahip olmasına
“reaktivasyon etkinlikleri” modeliyle
bağlanabilir’ diyor Jonas Schwaab.
de örtüşmekte. Aynı stres dönemi
Daha önceki araştırmalar da yapraklı ağaçların büyüme mev-
siminde genel olarak daha fazla su buharlaştırdıklarını göster- günümüzdeki sıcakkanlı hayvanla-
miştir. Bu şekilde de serinletici bir etki ortaya çıkmakta. Bilim in- rın kış uykusunda da görülüyor.
sanları yapraklı ağaçların bu serinletici etkisinin daha iyi anlaşıla- Evidence of torpor in the tusks of Lyst-
rosaurus from the Early Triassic of Antarcti-
Increasing the broad-leaved tree fraction in European forests mitigates hot
ca, Nature Communications, 27.08.2020.
temperature extremes, Scientific Reports, 25.08.2020.
HyperX Cloud Stinger
S oyuncu kulaklığı
tanıtıldı
Kingston’un alt
markası HyperX,
Cloud Stinger S
kablolu oyuncu
kulaklığını duyur-
du. Yeni oyuncu
kulaklığı 50mm
çok yönlü sürü-
cülerle sesi doğrudan kulak içine yönlen-
diriyor ve yüksek duyarlılıkla takip etmenizi
sağlıyor. Sanal 7.1 surround ile oyun dene-
yimini geliştirmek için NGENUITY yazılımını
kullanmak gerekiyor. Hassas mikrofon yu-
karı doğru kaldırıldığında sessize geçiyor.
Mikrofonun pasif gürültü engelleme özelliği
bulunuyor. Discord ve TeamSpeak uygula-
maları tarafından gürültü engelleme özelliği
sertifikalandırılmış. Ses kontrolleri kulaklı-
ğın kablosu üzerindeki modül ile sağlanı-
yor. Fiyatı: 60 Dolar. https://www.techpowerup.
com/271596/hyperx-announces-cloud-stinger-s-ga-
ming-headset
Dünyanın en yüksek
kapasiteli QLC NAND
belleği
Nimbus ExaDri-
ve NL sürücüsü
kurumların
ağır iş yüklerini
kaldırmak ama-
cıyla tasarlanmış. 3.5 inç form faktöründe
olan Nimbus ExaDrive NL modeli hem
yüksek kapasiteler hem de enerji verimli-
liği sunarak maliyetleri düşürüyor. Sürücü
herhangi bir HDD slotuna takılarak kullanı-
labiliyor. QLC NAND bellek modülleri kul-
lanan sürücü temelinde bir SSD olmasına
rağmen firma tarafından ExaDrive olarak
tanımlanıyor. Sürücü SATA ve çift giriş SAS
ara birimlerini destekliyor. SAS anlamında
ilk QLC NAND sürücü olduğu da ifade
ediliyor. Nimbus ExaDrive NL modelinin 16
TB, 32TB ve 64 TB kapasite seçenekleri
varhttps://hexus.net/tech/news/storage/145084-nim-
bus-announces-cheaper-exadrive-nl-series-qlc-ssds/
Hafifliğiyle dikkat çeken
Lenovo Legion Slim 7i
Yalnızca 1,86 kg ağırlığında olan Lenovo Le-
gion Slim 71, oyunculara fazla yük bindirmi-
yor. İnce çerçeveleriyle de oldukça kompakt
bir görünüme sahip. 15.6 inçlik ekran 4K veya
Full HD çözünürlük sunuyor. 600 nit parlaklık değerine ulaşabilen ekranda
4K tercih edildiğinde 60 Hz tazeleme hızı, Full HD seçildiğinde ise 144 HZ
tazeleme hızı sunuluyor. Gücünü Intel Core i9 HK işlemcilerden alan üründe
NVIDIA GeForce RTX 2060 Max-Q ekran kartına kadar seçenekler var. En
üst seçenekte Intel Core i9-10980HK ve NIVIDIA GeForce RTX 2060 Max-Q
yer alıyor. Sistem daha fazla hava akışı sağlayan bir soğutma sistemiyle do-
natılmış. Corsair imzalı RGB klavyeye de sahip olan Lenovo Legion Slim
7i’nin fiyatı 1329 Dolardan başlıyor. https://www.tomshardware.com/news/lenovo-le-
gion-slim-7i-price-specs-availability
Hazırlayan: Nilgün Özbaşaran Dede
Tekno Vitrin HBT Sayı 233- 11 Eylül 2020 6
İsrail’de alternatif bir COVID-19 testi geliştirildi
İsrail’in en büyük tıp kurumu olan Sheba Tıp Merkezi ve İsrailli Newsight
Imaging adlı firma Covid-19 hastalığını teşhis etmek için bir tükürük testi
geliştirmiş. Ağız çalkalama suyu olarak hazırlanan test, bir saniyeden
daha kıs bir süre içinde sonuç veriyormuş. Hastalık şüphesi bulunan
kişiler ağızlarını tuzlu bir solüsyonla çalkaladıktan sonra küçük bir şişenin
içine tükürüyorlar. Tükürüklü tüp, SpectraLIT isimli ve yapay zeka kont-
rollü bir makinenin içerisine yerleştiriliyor. Bu şekilde kişinin Covid pozitif
olup olmadığı tespit edilebiliyor. Yetkililer dört yüze yakın kişi üzerinde
uygulanan testin yüzde 95 doğruluk payıyla sonuç verdiğini söylüyorlar.
Testin ülke çapında uygulanması için resmi onayın beklendiğini belirten
yetkililer tek bir test kitinin aşağı yukarı 1,84 TL olacağını, sonuçları ana-
liz eden makinenin ise 1,472 TL’den daha ucuza mal edileceğini açıkla-
dılar. https://www.timesofisrael.com/in-trial-israeli-gargle-test-gives-covid-results-in-1-
realme C11 ülkemizde satışa Üflemeli çalgılar da dijitalleşti
sunuluyor Akai firmasının The EWI
Solo cihazı, tam bağımsız
Geçen aylarda tanıtılan realme C11 bir çalgı, yani sesi de ho-
yakında ülkemizde satışa sunulacak.
Yeni telefon 6.5 inç büyüklüğündeki
parlörü üzerinden veriyor.
Bu şekilde herhangi bir
ekranı ve kırk güne kadar bekleme
süresi vaat eden bataryasıyla dikkat
bağlantıya gerek kalmadan
istenilen yerde çıkarılıp ça-
çekiyor. HD+ çözünürlük sunan 6.5
inç büyüklüğündeki LCD ekran damla
lınabiliyor. Flüt, klarnet, caz
klarnet gibi yaklaşık olarak iki yüz enstrümanın sesini
çentikli. Telefon gücünü maksimum yüksek doğruluk oranıyla çalabiliyor. Ürünün üzerine
frekans hızı 2.3 GHz olan 8 çekirdekli MediaTek Helio G35 notalar için tuşlar ve pedallar var. Arka kısımda ise
çip setinden alıyor. Bu çipe 2 GB sistem belleği eşlik eder- enstrüman çeşidini ve ayarların seçilebileceği OLED bir
ken, bellek tarafında ise mikro SD kart destekli 32 GB dahili ekran, ekran menüsünün kontrolünü sağlayan tekerlek
depolama birimine yer verilmiş. Mikro USB üzerinden 10W tuş ile alt kısımda da ton ayarları yapılabilen bir tuş ta-
gücünde şarj olabilen batarya kırk güne kadar bekleme kımı yer alıyor. Ağzın dayandığı kısımda özel bir sensor
süresi sunuyor. Fiyatı: 2699 Türk Lirası. https://www.webtekno. var. Bu sensor nefesin verilmesini ve ısırma baskısını
com/realme-c11-turkiye-fiyati-ozellikleri-h98788.html
algılıyor. Üflenen nefes anlık olarak sisteme iletiliyor ve
çalmaya başlıyor. USB midi çıkışı da olan cihaz tek şarj
ile 12 saat kullanılabiliyor. Fiyatı: 499 Dolar. https://www.
Samsung’un yeni
musictech.net/news/akai-ewi-solo/
kablosuz şarj
istasyonu Japonya’da uçan otomobille
Samsung’un yeni kablosuz şarj istas-
yonu Wireless Charger Pad Trio aynı ilk insanlı test sürüşü yapıldı
anda üç cihazı şarj edebiliyor. Mesela iki akıllı telefon ve bir
Toyota destekli Ja-
akıllı saat gibi. Cihaz köşeleri pon SkyDrive şirketi,
yuvarlatılmış dikdörtgen bir uçan otomobilin saha
platform şeklinde tasarlanmış
ve simetrik olarak konumlan-
testlerine başladı.
SD-03 isimli araç, To-
dırılmış bir USB C tipi bağlantı
noktasına sahip. Siyah ren-
yota test sahasında
“yolculu” olarak test
giyle dikkat çeken Wireless edildi. Dikey kalkış ve
Charger Pad Trio’nun diğer iniş yapabilen en küçük elektrikli otomobil olarak tanım-
renk seçenekleri arasında lanan SD-03 ile şehir yaşamı için yeni bir araç sunmak.
beyaz rengin de bulunacağı SD-03 drone görünümde olsa da bir kokpiti ve normal
söyleniyor. Yeni şarj istasyonu, bir dörtdönerden (quadcopter) iki kat fazla pervanesi
elektromanyetik indüksiyon var. Dört çift pervanenin kullanılması aracı daha güvenli
yöntemini temel alan Qi tek- kılıyor. Tek koltuklu araç insanlı test sürüşüne, yerden
nolojisine dayanıyor. Kablosuz yaklaşık olarak iki metreye kadar yükselerek, ağla kaplı
şarj gücünün ise 15 watt ola- alanda dört dakika kadar havada kaldı. Ve böylece in-
cak. Yeni şarj istasyonunu 150 sanlı ilk test sürüşü başarıyla tamamlanmış oldu. SD-
Dolardan satılması bekleniyor. 03’ün iki koltuklu ticari versiyonunun, Japonya’da uçan
https://www.xda-developers.com/ otomobillerin aktif olarak kullanılmaya başlanacağı 2023
samsung-wireless-charger-pad-trio-c- yılında hazır olacağı bildirildi. https://observer.com/2020/08/
harge-galaxy-note-20-galaxy-wat- japan-skydrive-test-manned-flying-car-vtol/
ch-3-galaxy-buds-live-same-time/
 Bilim Kültür
DOĞAN KUBAN
Sorgulamak kültürü
P
arasal amaçlı eylemler entelektüel idealleri gettola-
ra tıktılar. Hepsinin arkasında Osmanlı İmparatorlu-
ğu’nu batıran ve hiç bir yaratıcı gösterisi olmayan
korkunç bir cehalet birikimi ve bunun kentlere dolmuş
okuma yazmasız taşıyıcısı olan halk var. Liberal ekono-
mi ve demokrasi allâmeleri (her kimseler) cehalet despo-
tizmini çağdaş demokrasi gibi sunma marifetini de gös-
teriyorlar.
Safsatanın içinde yüzen halka dünyanın gerçeğini an-
latmak hiçbir zaman bu kadar zor olmamıştı. Beyin, akıl,
düşünce, algı, bilinç üzerinde yapılan bilimsel araştırma-
lar hayvanlar gibi içgüdü ile yaşamak zorunda olmadığı-
mızı gösteriyor. Dilimizde ve belleğimizde herkesin anla-
yacağı sağduyu birikim var.
Tarihte milyonlarca akıllı ve namuslu insan parıldayan
düşünceler üretmişler, örnek yaşamlar sergilemişler. Bu-
gün yüzler milyonlarca insan uygarlık denilen davranış
kurallarına uyarak yaşıyor. Fakat milyarlarca insanın için-
de bulundukları durum uygarlığın bir azınlık hayali olarak
kaldığını gösteriyor. 1914-1945 arasında 100 milyonu aş-
kın insan uygar (?) Avrupa devletleri arasındaki savaşta
öldürüldü. George Orwell ‘1984’ adlı romanına başlangıç-
ta ‘Avrupa’da son adam’ adını vermeyi düşünmüştü. Bi-
zim toplum, Kurtuluş Savaşı başında büyük bir umutsuz-
luk içindeydi. Bunu aştık. Umut Mustafa Kemal’in ölümü-
ne kadar sürdü. İslam dünyasının en büyük devrimini 15
yılda gerçekleştirdik. Bugüne kadar ayakta kalan şeylerin
temeli o on beş yılda atıldı. Bugün uygar olduğumuzu sa-
vunmak zor.
Bilim karşısında çağdaş insan
Dünyanın gelecek için tek güvencesinin bilim oldu-
ğu kesin. Mustafa Kemal’in vizyonu da aynı yöndeydi.
Cumhuriyet o temel üzerine kurulduğu için bugüne ulaş-
tık. Gerçi George Snow çok ünlü ‘İki Kültür’ adlı kitabın-
da çağdaş insanların bilim karşısında Taş Devri insanları
kadar cahil olduklarını yazıyordu. Aynı şeyi bugün Türki-
ye’de kendini aydın sayanların çoğunluğu için de doğru.
Fransız fizyolog Claude Bernard “Sanat ‘Ben’im; Bilim
‘Biz’iz .” der. Bilim henüz bizim olmadığı için bilim toplu-
mu olamadık.
Düşüncesi bir merakın ya da şüphenin ortaya koydu-
ğu soruya aklın bulduğu yanıt ve o yanıtın yol açtığı karar
mekanizmasıyla iş görür. Gözlemsiz soru, sorusuz yanıt,
yanıtsız karar olmaz. Türkiye bunun dışlandığı bir cehalet
çukurunda. Plansız büyüyen İstanbul ve alışkanlıkla kent
denen agglomeralar, İstanbul trafiği gibi bir kaos toplum-
sal cehaletin göstergesidir. Kentler, yaşamın kargaşası,
aklın (ve bazen namusun) ve bilimsel düşüncenin dışlan-
masından kaynaklanan kültür göstergeleridir.
Yılda binlerce kaza bilinçlendirilmemiş gözlem yeter-
sizliğinden kaynaklanıyor. İnsanlar, iklimini değiştirecek
kadar dünyayı zorladılar. Sorun insanlığın geleceği için o
kadar ciddi ki Çin ve Amerika gibi düşman kardeşler bile
CO2 gazını azaltmak için uzun vadeli anlaşmalar yapıyor-
lar. Türkiye bu bilinçlenme düzeyine henüz ulaşamadı.
Para ekonomisi ile örtüşen teknoloji dünyayı bir kö-
le pazarına çevirdi. Bunun dehşet verici hikâyesini Soma
Felaketinde öğrendik. Beyni yıkanmış kalabalığın kendi
durumunu anlaması zor.
Yeni ekonomide Yeni Özgün’ün yerini aldığı için sü-
reklilik yok. Saati, günü, telefonu, parası, bilgisayarı esir
edilmiş insan korunmak için tarihte görülmemiş bir ça-
ba göstermek zorunda. Yaşamınızın ne kadarını yollar-
da harcıyorsunuz? Devlet ekonomisinin öngörüsüz isra-
fa dayalı olduğunu biliyor musunuz? Hayır! Çağdaş eko-
nomi sömürü üzerine kurulu. Kalabalık dünyada 1000 ki-
şi açlıktan ölüyorsa 10 tanesi de ölenlerin balını yiyor. İle-
tişim ve bilişim teknolojisi bu soygunu gerçekleştirmek
için kullanılıyor. Adı reklam ve propaganda. Üniversiteler-
de bilim olarak okutuluyor.
Cahil halklar uygar, demokrat, namuslu, akıllı, yardım-
sever, hatta dindar görünen reklamlarla uyutuluyor. Bü-
yüleyici teknolojinin patronları her gece beyninizde davul
çalıyor. Akılsız insanlar otomobillere, otobüslere, metro-
lara, para makinelerine hapsedilmiş, telefonlara, televiz-
yonlarına kelepçelenmiş, Türk toplumunu ‘gözlem -soru-
akıl-yanıt’ aşamalarına ulaşamamış. Uydurma parlamen-
ter demokrasi ve kapitalizm buna izin vermiyor.
Belki dünya henüz çürümedi. Bir Alman şarkısında
söylendiği gibi, bir yerlerde nasıl, ne olursa olsun bir kü-
çük mutluluk kalmış olmalı. Eğer o köşede akıl da kaldıy-
sa.
Sabahattin Eyüboğlu ile Yaşar Kemal’in derledikle-
ri küçük şiir hazinesini bilirsiniz. ‘Gökyüzü Mavi Kaldı’.
O şiirlerde yaşayan insanlık Beyoğlu’nda mı? Büyük Mil-
let Meclisinde mi? Gökdelenlere mi taşındı? Ekranlara mı
kilitlendi? Şimdi o insanlık dolu hisleri duyabilen kaldığını
düşünüyor musunuz?
Binlerce yıl insanların akıllı olanları dünya toplumlarına
uygarlık dediğimiz bir idealin amaçlarını tanımladılar. İn-
sanlara kasap gözüyle bakmayanlar birikmiş bilgeliklerin
sözcüsü olarak, iradelerini dünyaya kabul ettirdiler. Fakat
uygar dediğimiz toplumlar doğaya saygılı oldukları kadar
başka toplumlara saygılı değiller. Kendi vatandaşları için
uygar yaşam parametrelerine uyuyorlar. Bizim de içinde
olduğumuz insanlığın büyük çoğunluğu eşitsizlik, şiddet,
adaletsizlik içinde yüzüyor.
En uygar ülkeler öldürmek
için silah üretiyor. Cinayet Tayfun Akgül
aleti üretmek uygar bir uğraş
mıdır? Fakir ülkelerin yaşama
hakkını çalıyorlar. Uygar de-
nenler zirvede ama, çalmak ve
öldürmek de zirvede. Çalmak
ve öldürmek. Tetikte parayı
tanrı ilan eden kapitalist eko-
nominin parmağı var.
Bu evrensel panoramada
değişmeyen şudur:
Aklın çevre ile ilişkisi göz-
lem ile başlar- yaşamak için
gerekli soruyu sorar- ona ya-
nıt bulur- ona göre davranır.
Soru’nun aklı budur. Bilimsel
gözlemin sınırları bir yandan
gezegenler arası evrene, öte
yanda hücreye ulaştı. Google
HBT Sayı 233 - 11 Eylül 2020 7
Günümüzde toplum
yozlaşması, zaten ge
lişmemiş ve yaygın -
olmayan ve son on yı
da kökü kazılan ente l-
lektüel düşüncenin
etkinliğini yitirmesin
in sonucudur.
dünyanın uzak bir köşesindeki sokağın içindeki ev-
lerin fotoğraflarını gösteriyor. Ne güzel! Gizli yok, sır yok!
Onun yerini yalan almış!
Sorunlarla baş edemediğimizi gösteren, yüzlerce yıl-
lık birikime ve mücadeleye dayalı düşüncelerin ve insan-
cıl davranışların parça parça olmasıdır.
Paranın diktatörlüğü
Bugünün egemen gerçeği paranın diktatoryasıdır.
Bir metafor olarak anlatmak istersek, dünya ekonomi-
si ayakta tutan evrensel sistemi tek kemerli ve harap bir
köprüye benzetebiliriz. Üzerinden sömürü ağları ve eşit-
sizlik geçer. Kemerin kilit taşı dünyanın zenginleridir. Te-
mellerini ise hayvansı içgüdülerle yaşayan kütleleri oluş-
turur. Cehalet bu kütlenin harcıdır. Kemer taşlarını zen-
ginler ve onların yabancı ortakları oluşturur.
Bunlar yerlerinde durur ama, haraptır. Pek çoğu kırıl-
gandır. Çünkü çağdaş iletişim saf cehaleti ortadan kaldı-
rıyor. Onun için kapitalizmi taşıyan köprü de kırılgandır.
Kapitalizmin göklere çıkardığı hayali gelecek bu köprü-
den geçiyor. Yeni köprüye engel olan kapital sahibi batı-
lılardır. Onlar için kemerin ayakta durması yıkılıp yeni ya-
pılmasından daha önemlidir. Dünyanın yoz rejimleri, yani
çürümüş kemer taşları onun için ayakta duruyorlar. Dün-
yanın gelecek aşaması köprünün yenilenmesi!
Aklın toplumların yaşamına egemen olması daha
uzun sürebilir. Bu kestiremeyeceğimiz bir olasılık algorit-
masıdır
Yıllarca önce Walt Disney’in çok ünlü ‘Mary Popp ins’
adlı müzikal filmi küçük bir masalla bitiyordu: Biriktirdiği
parasını kuşları beslemek için harcamak isteyen çocuk-
la, parayı bankaya yatırmak isteyen bankacı babası ara-
sında, kapitalistlerin hoşuna gitmeyecek bir son oluyor,
baba çocuğun arzusunun daha önemli olduğuna inanı-
yordu.
Sevgili okuyucular, dünyaya hasta olarak bakmak kö-
tü bir duygudur. Sevgi ile bakın!
Korona Dosyası HBT Sayı 233- 11 Eylül 2020 8

Avrupa’da COVID-19’un şiddeti giderek azalıyor

Avrupa’da COVID-19’uun enfekte ettiği hastala-
rın ölme riski, pandeminin ilk dönemlerine kı-
yasla azalıyor. Ne var ki bilim insanları bunun
nedenlerine henüz açıklık getirmiş değil.
testleri pozitif çıkan 40.000 hastanın içinde 7164’ü
yaşamını yitirmişti.
Ölümleri, vaka sayısına böldüğünüzde Ağustos’ta
IFR oranı kabaca %1 iken, Nisan’da yaklaşık %18
çıkıyordu. Ne var ki bu rakamlar o dönemlerdeki ger-
çek IFR’sini temsil etmiyor. Çünkü ölümler enfeksi-
yonların birkaç hafta gerisinden geliyor. Ve ayrıca za-

B
man içinde test rejimlerinde büyük değişiklikler oldu.
ir İngiliz doktorun dediği gibi “Koronavirüsün öfkesi Yine de IFR’deki düşüşler, bu değişkenlerden bağım-
biraz daha sönmüş gibi görünüyor.” Bu arada Singa- sız olarak ciddi bir olguya işaret ediyor.
pur Ulusal Üniversitesi’nden bir enfeksiyon hastalık-
ları uzmanı, koronavirüsün mutasyon geçirmiş olan D614G
versiyonunun daha az ölümcül olduğunu öne sürüyor
Nedeni kesin değil
Her şeye karşın IFR’de niçin bu kadar dramatik düşüş-
İngiltere’de derlenmiş olan verilere göre koronavirüsün
ler yaşandığı konusundaki açıklamalar tatminkâr değil. İn- Bazı uzmanlar bir diğer olası açıklamanın vakaların
enfekte ettiği ve Ağustos’un ilk günlerinde yaşamlarını yi-
giltere’deki verilere göre bugünlerde hastalığa yakalanan hastanelerde daha etkili bir şekilde tedavi ediliyor olması-
tirenlerin sayısı Haziran’ın son günlerinde ölenlerden daha
genç insan sayısı Nisan ayındakilere göre daha fazla. 10- na bağlıyor.
az. Bu süre içinde enfeksiyon ölüm oranı (infection fata-
16 Ağustos arasında 15-44 yaş aralığındaki hasta sayısı Ancak D614G varyantının COVID-19 hastalığının daha
lity rate-IFR) hangi verilerin kullanıldığına bağlı olarak %55
hiç olmadığı kadar yüksekti. az ölümcül olmasını açıklayıp açıklamadığı da henüz kesin
ve 80 arasında azalmış bulunuyor.
Olası nedenler şöyle: COVID-19’un ne kadar gençse- değil. Ulusal Singapur Üniversitesi’nden Paul Tambyah ise
Oxford Üniversitesi’nden Jason Oke ve meslektaşla-
niz o kadar daha hafif atlatılacağı yönünde bir inanış vardı. bu varyantın ortaya çıkmasıyla hastalığın daha az ölümcül
rı IFR’nin düşmesini şöyle yorumluyor: “Bu sanki aynı has-
Bugün hastalığın eskisi kadar ölümcül olmamasının nede- olmasının rastlantısal olarak aynı döneme denk geldiğini bu
talık değilmiş, ya da çok sayıda insanın öldüğü o ilk dö-
ni de belki budur. Ne var ki Oke, demografik değişikliklerin nedenle D614G varyantının daha az ölümcül, ancak daha
nemlerdeki kadar ölümcül değilmiş gibi duruyor. Örneğin
hastalığın hafif geçirilmesinin altındaki tek neden olmadığı- bulaşıcı olabileceği olasılığına dikkat çekiyor.
17 Ağustos’ta başlayan haftada tüm Birleşik Krallık’ta 7000
nı düşünüyor. Çünkü testleri pozitif çıkan çok sayıda yaş- https://www.newscientist.com/article/2252699-covid-19-is-beco-
vaka içinde ölüm sayısı 95 iken, Nisan ayının ilk haftasında
lı insan da var. ming-less-deadly-in-europe-but-we-dont-know-why/

Okullar açılırken çocukları ve ğünde merkezi labo-

ratuvarlara götürülüp En etkili sonuç:
deksametazon
test yaptırılması ger-

öğretmenleri nasıl koruyacağız?

çekçi bir yaklaşım de-
ğil; bu nedenle ev-
lerde yapılabilen hız- Dünya Sağlık Örgütü’ne (WHO) bağ-

M
art sonlarına doğru hakkında çok fazla bilgi sahibi olmadı-
ğımız virüsün yol açtığı pandemi nedeniyle okullar kapatıldı
ve çocuklar online eğitime başladı. O dönemde bunun ge-
rekli olduğu düşünülüyordu. Ancak şimdi virüsün nasıl yayıldığını ve
kimlerin daha fazla risk taşıdığı konusunda daha fazla bilgi sahibi-
yiz. Pek çok soru hâlâ yanıtsız kalmakla birlikte, çocukların bu kadar
uzun süre okuldan uzak tutulmasının uzun vadede onlara daha fazla
zarar verebileceği tartışılıyor.
Çocuklar için de risk var, ama daha az
Çocuklar da, COVID-19’a yakalanabilir , kısaca hastalıktan mu-
af değiller. Bazılarında çoklu-sistem enflamasyon senromu deni-
len ölümcül bir hastalığa yakalanma riskini artırdığı biliniyor. Ancak
bu risk oldukça düşük. Bu riskin niçin düşük olduğu sorusu da tam
olarak yanıtlanmış değil. Kuramsal olarak çocukların önceki koro-
navirüslere daha az maruz kaldığı ve bağışıklık sistemlerinin SARS-
CoV-2 tarafından hemen tetiklenmediği biliniyor. Ayrıca pek çok
yaşlının ölümüne neden olan sitokin fırtınası çocuklarda görülmüyor.
Bugüne dek elde edilen verilere göre çocuklar, virüsü yetişkinler
kadar bulaştırmıyor. Güney Kore’de 5706 COVID’li hasta üzerinde
gerçekleştirilen bir çalışmada 10 yaşının altındaki çocukların virüsü
diğerlerinden daha az bulaştırdıkları tespit edilmiş. Peki çocuklar ni-
çin daha az buştırıyor? Varsayımlardan birine göre çocuklar hastalığı
yetişkinler kadar ağır geçirmiyor. Ayrıca hapşirmaları ve öksürmeleri
yetişkinler kadar şiddetli değil. Ayrıca çocukların kısa boylu olmaları
da büyüklere bulaştırma olasılığını düşürüyor.
Okulların açılması nelere bağlı?
Okullar açılmadan önce çok sayıda epidemiyolog toplumda ko-
ronavirüs vakalarının kontrol altına alınmış olmasını gerekli görüyor.
Ayrıca etkili testlerin yapılabiliyor olmasını ve izolasyon önlemleri-
ni şart koşuyor. Kaldı ki çocuğun her nezle oluşunda veya öksürdü-
lı COVID testlerinin pi- lı REACT Çalışma Grubu kritik aşama-
yasaya acilen sürül- daki 1703 COVID-19 hastasının steroid-
ler ile tedavi edildiği yedi randomize kli-
mesi hasta çocuğun
nik çalışmayı inceledi. Bu çalışmalar-
izole edilmesini kolay-
da şu üç kortikosteroid’den biri (•deksa-
laştırabilir.
metazon • hidrokortizon • metilprednizo-
Sınıflarda öğrenci lon) ile tedavi edilen hastalardan alınan
sayısının azaltılması, sonuçlar ile standart bakım veya plase-
beslenme saatlerinde bo alan hastalar karşılaştırıldı. Araştırma-
kafeteryalarda kala- cılar kortikoste-
balık oluşturmamaları,
mesafe ve maske ko-
roid’lerle treda-
vi edilen hasta-
nularında öğretmen- ların %32’sinin
lerin sabırla çocukları ikna etmeleri gerekiyor. Temel kural, çocukla- hastalığa bağ-
rın temas ettiği insan sayısının azaltılması olmalı. Dünyada 1.6 mil- lı olarak 28 gün
yar çocuk şu anda okulların kapatılmış olmasının olumsuz etkilerine sonra yaşamı-
maruz kalıyor. Bu olumsuzluklar yalnızca eğitimlerinin aksaması ile nı yitirdiğini, bu ilaçlarla tedavi edilme-
ilgili değil. Ayrıca özel eğitim programlarına ihtiyaç duyan engelli ço- yenlerin ise %40’ının savaşı kaybettiği-
cuklar bu özel eğitimden de mahrum kalıp fizilsel ve zihinsel gerile- ni açıkladı.
me yaşıyorlar. Okul ortamlarında sağlanan sağlık programları da bu
“En etkili sonucu deksametazon ile
aldık” diye konuşan Londra Hijyen ve
arada aksıyor. Gerekli aşıları olamıyorlar. Çocukların evlerinde yaşa-
Tropikal Tıp Okulu’ndan Stephen Evans,
dıkları tacizler de doğal olarak okullardaki sosyal danışmanlar tara- bu sonuçların daha önceki RECOVERY
fından takip edilemiyor.
deneyinden alınan sonuçları destekle-
Ayrıca eğitimdeki aksamaların etkisi kalıcı olabiliyor. İlkokulda ilk diğine dikkat çekiyor. Bu çalışma Jour-
üç yıl sağlam bir temel oluşturamamış çocukların lise evresinde çok nal of the American Medical Association
büyük zorluklar yaşadığı deneylerle sabit. Eğitim uzmanları son ay- dergisinde yayımlandı. Çalışmanın so-
larda aksayan eğitim sürecinin yeni dönemde hızlandırılmış ve yo- nuçlarını inceleyen WHO uzmanları, te-
ğun programlar ile desteklenmesi gerektiğine inanıyor. Bir neslin ka- davi protokollerine bu ilacı ilave etme ka-
yıp nesil olarak değerlendirilmemesi, okullardaki bu yeni dönemin iyi rarı aldılar. Bu ilaç pek çok ülkede (Tür-
yönetilmesine bağlı. kiye dahil) Haziran ayından bu yana ağır
https://www.newscientist.com/article/mg24732983-600-coronavi- COVID-19 hastalarında kullanılıyor.
rus-how-to-keep-children-and-staff-safe-when-schools-reopen/ https://www.newscientist.com/artic-
Steroidler ağır KOVID hastalarında yaşam kurtarıyor le/2237475-covid-19-news-steroid-drugs-sa-
Enflamasyon ile mücadelede kullanılan bir grup ilaç, ağır COVID-19 hastaları- ve-lives-in-severe-coronavirus-patients/
Korona Dosyası
COVID-19’la mücadelede
‘bakır çağı’
M
ikropları öldürücü özellikleriyle dünya-
nın en “müthiş” malzemelerinden bi-
ri olan bakır, COVID-19’a yol açan vi-
rüsün yok edilmesinde de hayli etkili. Araş-
tırmalar plastik ve çelik yüzeylerde iki üç gün
boyunca canlılığını koruyabilen korona virü-
sünün bakırda yalnızca dört saat canlı kala-
bildiğini ortaya koyuyor. Bakırın virüsleri yok
edebilme özelliği de çoktandır biliniyor. Bakır,
bakteri ve virüslere karşı koyabilen inanılmaz
derecede güçlü bir silah.
Örneğin, birilerinin aksırması ya da do-
kunması sonucunda mikroplar bakır ve ba-
kır alaşımlı yüzeylere bulaştığında çevreye ba-
kır iyonları salınır. Elektrik yüklü bu parçacıklar
virüsün dış örtüsünün bozulmasına ve içteki
DNA ile RNA’nın zarar görmesine neden olur-
lar. Bu da, virüsün değişime uğrayıp direnç
kazanamayacağı anlamına gelir. Deneyler, ba-
kırın patojenleri birkaç dakikada yok edebildi-
ğini ortaya koyuyor.
Dünyanın en büyük bakır üreticisi olan Şi-
li ise, bakırın değerli özelliklerinin uzun za-
mandır farkında ve bunu sağlık sektörün-
de de kullanıyor. Yıllık bakır üretimi 5.78 mil-
yon tona ulaşıyor. Bu ise , küresel bakır üreti-
minin neredeyse üçte birine denk. COVID-19
ile mücadele sürecinde, Şilili girişimciler ara-
sında bakır temelli inovasyon daha da büyük
bir hız kazandı. Dezenfektan alanında üretim
yapan çok sayıda yerel şirket ve laboratuvar,
virüs bulaşmasını en az seviyeye indirmek
amacıyla, bu ürünlerin tasarımına bakır nano-
partiküller ekliyor.
Bu ürünler Şili genelinde otobüsler, hükü-
met binaları, belediye meclisi ofisleri gibi bir-
çok kamusal alanda, hastanelerde ve bakım
evlerinde kullanılıyor ve zeminlerin iki hafta
boyunca temiz kalmasını sağlıyor. Hatta ba-
kırı bozuk paralarda, banknotlarda ve banka
kartlarında kullanmak fikri bile olgunlaştırılma-
ya çalışılıyor.
Şili’de yaklaşık 70 şirket, pandemi önce-
sinde bile, yetişkin ve bebek giysileri, ayakka-
HBT Sayı 233- 11 Eylül 2020
Bakırın virüsleri yok ede-
bilme özelliği çoktandır bilini-
yor. Dünyanın en büyük bakır
üreticisi Şili’de 3D baskı ile
bakır nano parçacıklı maske
tasarımı yapıldı. Üstelik açık
kaynak ile herkesin kullanımı-
na sunuldu. Bugün bakır küre-
sel inovasyonun merkezine yer-
leşme yolunda.
bı, kozmetik, uyku tulumu, nevresim, deterjan
ve boya gibi ürünlerde bakır kullanıyorlardı.
2014’te, Santiago Uluslararası Havalimanı’nın
yolcu kabul noktalarında bakır varak uygula-
ması başlatılmıştı.
3D baskı ile bakır nano
parçacıklı maskeler
2018’de dört Şilili girişimci, 3D baskı için
antimikrobiyal ürünler geliştir-
meye başladılar. Copper3D is-
mini verdikleri bir start-up kuran
girişimciler yenilenebilir kaynak-
lardan elde edilen PLA plasti-
ğine bakır nano parçacıklar ek-
lemeyi başardılar. Mart ayında
dünya çapında bir maske sıkın-
tısı yaşanınca, Copper3D mik-
ropları yok edici kendi malze-
mesiyle kullanılabilecek bir 3D
baskı tasarımını geliştirdi. İş bu
kadarla da kalmadı. Cooper3D,
bu malzeme ile yüz maskeleri-
nin herkes tarafından tasarlan-
masını sağlayacak bir açık kay-
nak yarattı. Maske üretmek is-
teyenler malzemeyi ısmarlayıp, bu tasarım-
dan yararlanarak kendi maskelerini üretebile-
ceklerdi.
Bu proje öylesine yoğun bir ilgi gördü ki,
şirketin internetteki sitesi ilk haftasında çöktü.
Bugüne kadar yüz maskesi tasarımı ABD, İn-
giltere. Brezilya, Çin, Japonya ve Nijerya dahil
50’den fazla ülkede 21.5 milyon kez indirildi.
Bu deneyim, bakırın sadece COVID-19 mü-
cadelesinde değil, inovasyon ve üretim sü-
reçlerinde de doğal kaynak kullanımının çok
önemli bir itici gücü olarak ön plana çıktığını
göstermek açısından da önem taşıyor.
Derleyen: Rita Urgan
Could Copper Help Fight Covid-19? Three Les-
sons from Chile
World Economic Forum
9 Po l i t i k bi l i m
Müfit Akyos
mufıta@ttmail.com
HAYAL, FANTEZİ VE YARATICILIK
2019 sonlarında başlatılan HBT konferanslarının konusu değişik bo-
yutlarıyla ele alınan meraktı. Bu konferanslar Covit-19 salgınına yaka-
lanmasaydı artan bir ilgiyle sürdürülebilecekti. HBT’nin misyonuna uy-
gun olan merak temasından sonra önerebileceğim konu hayal, fantezi
(TDK: Sonsuz, sınırsız hayal, fantazya) ve yaratıcılıkla ilişkisi olabilir-
di. Devleri, ejderhaları, iyilerle kötüleri, zamandan ve mekandan ba-
ğımsız, her türlü fizik kuralının dışında masallarda, efsanelerde, bilim-
kurguda yazılı veya sözlü edebiyatımızda yer alan hayal ve fanteziler
ya da daha geniş tanımıyla kurmacalar, çocukluğumuzda da yetişkinli-
ğimizde de özgür zihinleri besleyen önemli kaynaklardır.
Hayal; zihinde tasarlanan, canlandırılan ve gerçekleşmesi özlenen
şey, imge, hülya olarak tanımlanıyor (TDK). Ursula K. Le Guin ise Ka-
dınlar Rüyalar Ejderhalar kitabında hayal gücünü Kısaltılmış Oxford
Sözlüğü’nden alıntıyla “1. Hayal etme eylemi, veya gerçekte duyular-
la algılanmayan şeylerle ilgili bir zihinsel tasarım oluşturmak; 2. He-
nüz var olmayan eylemlerin ve olayların zihinsel değerlendirmesi”
olarak veriyor. Bilimkurgunun bu çok önemli yazarı, hayal gücünden
hem entelektüel hem de duyumsal anlamda zihnin özgürce oyun oy-
namasını anladığını, “oyun”la da yenilenmeyi, yeniden yaratmayı, bi-
linenle yeni olanın yeni bir şekilde bir araya getirilmesini kastettiğini
yazarken adeta yaratıcılığı ve yenilikçiliği (inovasyon) tarif ederek ha-
yal gücünün gerekliliğinin de altını çiziyor. “Yetişkin zihnin özgür oyu-
nu”nu ise hayal gücünün düzenlenmesi hem sanatın hem de bilimin
temel yöntemi veya tekniği olarak yorumluyor.
Aynı masalı hatta aynı masalın belli bir bölümünü defalarca okuttu-
ran çocuğun hayal dünyasını bilemeyiz. Ancak “… fantezi elbette ha-
kikidir. Olgulara dayanmaz, ama hakikidir. Çocuklar bilir bunu.” Bizler
ise özellikle fantezilerden uzaklaştıkça kendimizi olgunlaşmış sayarız”
diyen Le Guin’e kulak verirsek “Bence olgunluk kabuk değiştirmek de-
ğil, serpilip gelişmektir. Yetişkin bir insan ölü bir çocuk değil, yaşama-
yı başarmış bir çocuktur. Olgun bir insanın tüm gelişmiş yetenekleri bir
çocukta vardır; eğer bu yetenekler gençlikte teşvik edilirse yetişkin-
de iyi ve akılcı bir noktaya varır; ancak bunlar çocuklukta bastırılır ve
yok sayılırsa yetişkin kişilik körleşir, sakatlanır.”
Pek az şanslı çocuğun hayal dünyalarını zenginleştirecekleri fante-
zilerle dolu kitaplara ulaşabildiği, yaz tatillerinde henüz okula başla-
mamış milyonlarca çocuğumuzun ise tek kitaba mahkum edilmeye ça-
lışıldığı bir ülkede yenilik ve yaratıcılık ne kadar gelişebilir. Elde ki-
tap veya arkada kitaplık fotoğrafçıya poz veren politikacıdan veya iş
adamından ülkemizin geleceği için ne kadar özgür ve yenilikçi düşün-
ce beklenebilir.
Oysa ki, Prof. Dr. Afşar Timuçin (4 Ağustos, Cumhuriyet) “İnsan türü
hem üç boyutlu zamanda hem üç boyutlu uzamda yaşar… Zaman bo-
yutunda insanın bir şimdisi, bir geçmişi bir geleceği vardır. İnsan ay-
nı zamanda uzamdadır. O somut varlığıyla buradayken bilinciyle başka
yerde olabilir.” derken insanın hayal ve fantezi kurabilmesine de işa-
ret etmektedir. “Yetkin bilinç … geçmiş kadar gelecekle de ilgilidir…
geçmişi anlamak da geleceği tasarlamak da usun ayrıştırıcı ve birleşti-
rici gücünü gerektirir. Bu gücü bize sağlayan özellikle bilim, felsefe ve
sanattır.” Ya toplumu yönlendirenler bunlardan yoksun ise… İşte o za-
man tam da anlayamadıkları geçmişe takılmış bilinçleriyle tarihi ter-
sine çevirmek için toplumu da karanlığa yönlendirirler. Buna direnen
aydınların işi ise “her şeyden önce gelecekledir.” Gelecek ise hayal ve
fantezi ile kurulur.
Şimdi kendinize bir çocuk ya da kurmaca kitabı seçip okumaya baş-
layabilirsiniz. Bu sizi ekranları dolduran abus çehreli, hayal kıtı, ço-
cukluktan nasibini almamış “yetişkinlerden” koruyacaktır.
Bilim ve Be slenme
BESLENME PSİKOLOJİSİ
Yediklerimiz ve duygularımız
arasında derin ilişki var...
D
iyetisyenler bir süredir mutlulu-
Yediğiniz ğu artıran besinler de dahil ol-
mak üzere yiyecekler ile zihin-
şeyler ile sel sağlık arasındaki güçlü bir bağ-
nasıl hissetti- lantı olduğuna dikkat çekiyor. Beslen-
me psikolojisi olarak nitelendirilen bu
ğiniz arasında alan sayısız bilimsel araştırma ile de
çok güçlü destekleniyor. Bu nedenle artık ba-
zı psikiyatristler çeşitli zihinsel sağlık
bağlar var. sorunları için tedavi stratejilerinin bir
parçası olarak beslenme düzeninden
yararlanıyor.
Dünya Sağlık Örgütü’ne göre dünyada 300 mil-
yondan fazla kişide depresyon görülüyor. Yaşamı nor-
mal yaşam rotasından saptıran bu hastalık, Amerikan
Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi’ne göre erkeklere
kıyasla kadınlarda iki katı daha sıklıkla görülüyor.
Enflamasyona yol açan yiyecek-
lerin depresyona yol açma riski
daha yüksek
Araştırmalar çok uzun zamandan beri tipik bir Ba-
tı diyetinin, yani şekerli içecekler, rafine tahıllar, kızar-
tılmış yiyecekler, işlenmiş et, yüksek yağlı süt ürünleri
içeren bir beslenme düzeninin depresyon riskini artır-
dığını gösteriyor. International Journal of Environmen-
tal Research and Public Health dergisinde yayınlanan
2020 tarihli bir araştırma, beslenme düzeni ile dep-
resyon arasındaki pozitif ve negatif bağlantılara dik-
kat çekiyor.
Çiftlik
ürünü olma-
yan somon
balığı gibi
gıdalardan
alınan ome-
ga 3, avoka-
do ya da na-
türel sızma
zeytinya-
ğından elde
edilen tek-
li doymamış
yağlar enflamasyon karşıtıdır. Bunlar depresyon ris-
kini azalttığı gibi kandaki enflamasyon ölçümlerini de
düşürür. Küçük taneli meyvelerde, fasulyede, turunç-
gillerde ve elmada bulunan flavonoidler gibi antioksi-
danlar depresyon eğilimini azaltır.
Bazı yiyecekler depresyonu uzak-
laştırır
Balık özellikle depresyona yatkın kadınlar için ko-
ruma sağlar. Söz konusu 2020 tarihli araştırmada haf-
tada iki kere ya da daha fazla balık yiyen kadınların, iki
haftada birden daha az miktarda balık tüketen kadın-
HBT Sayı 233- 11Eylül 2020 10
lara kıyasla depresyon riskinin
%25 oranında daha düşük ol-
duğu görüldü.
Magnezyum, folik asit, çin-
ko ve D, B12 ve B6 vitaminle-
ri gibi bazı besin maddelerinin
eksikliği de depresyon riski-
ni artırabilir. Magnezyum fasul-
ye, mercimek, bezelye ve no-
hut gibi bakliyatlarda, avoka-
do, kabuklu yemişler, tohum-
lar, tam tahıllar ve bitter çiko-
latada bulunur. Folik asidi de
bakliyatlardan, yeşil yaprak-
lı sebzelerden, çiğ pancardan,
turunçgillerden, kuşkonmaz-
dan ve brokoliden elde edebi-
lirsiniz. Çinko bakımından zen-
gin besinlerin başında istirid-
ye, fasulye, kabak çekirdeği ve
kaju gelir.
D vitamini somon, sardal-
ya, yumurta ve morötesi ışığa
maruz kalmış mantarlarda bu-
lunsa da bu vitaminin sağlık-
lı bir seviyede bulunması için
genellikle takviye vitamin alın-
ması gerekir. B12 vitamini-
ni hayvansal gıdalarda ve zen- rin enflamasyonu azaltmaya, bağışıklık işlevini geliştir-
ginleştirilmiş besin mayasında, B6 vitaminini ise no- meye ve ruh halini yükseltmeye yardımcı olduğu göz-
hut, patates, tatlı patates, muz, somon ve ton balığı lemlendi.
gibi besinlerde bulabilirsiniz.
Daha iyi beslenme herkes için
Beslenme düzeni değişiklikleri faydalı
fark yaratır Besin/ruhsal durum bağlantısı göz ardı edilmeme-
Depresyondan korunmaya yönelik beslenme öne- si gereken bir gerçek. Bir zihinsel sağlık sorunu nede-
rilerinin harfiyen uygulanmasının, özellikle de Akdeniz niyle tedavi görmüyor olsanız dahi beslenme strateji-
diyetine sadık kalmanın depresif belirtilerin ortaya çık- nizi iyileştirmek, kontrol altında tutmakta zorlandığımız
masını önemli derecede azalttığı gözlemlendi. Bu bes- stres ile çok daha etkili biçimde başa çıkmanızı sağla-
lenme düzeni sebze, meyve, balık, kabuklu yemişler, yabilir. Daha iyi bir zihinsel performans için daha sağ-
bakliyat ve zeytinyağı bakımından zengin olduğu gi- lıklı bir beslenme tarzına geçtinizde fazla kilolarınızdan
bi işlenmiş gıda tüketimini ciddi biçimde sınırlıyor. Ba- kurtulursunuz, bağışıklık sisteminiz güçlenir, kan şe-
zı popülasyonlarda yalnızca daha fazla meyve ve seb- keri, kolesterol, tansiyon gibi değerleriniz dengelenir
ze yemenin zihinsel sağlığı %19 ile %23 arasındaki ve hatta uykusuzluk sorunuzun ortadan kalkması gibi
bir oranda geliştirdiği görülmüştü. başka pozitif sonuçları da olabilir.
10 yıl süren bir araştırmada, kadınların kafein içe- Kişiselleştirilmiş beslenme psikolojisi hakkında da-
ren kahve tüketimini artırdıkça depresyon riskinin ha sağlıklı bilgi edinmek için bir diyet uzmanına danış-
azaldığı gözlemlenmişti. Araştırmacılar bunu kahvenin manız gerekebilir. Her ne kadar diyetisyenler size her-
psikolojik uyarıcı etkilerine bağlıyor. hangi bir zihinsel sağlık durumu konusunda teşhis ko-
British Medical Journal Nutrition, Prevention & He- yamaz ya da tedavi öneremezse de doktorunuz ile iş
alth dergisinde yayınlanan başka bir 2020 tarihli araş- birliği yaparak bazı gıdalar, besin maddeleri, yemek
tırmaya göre, tek başına ya da prebiyotiklerle alınan yeme düzenleri ve zihinsel sağlığınız arasındaki bağ-
probiyotikler depresyon belirtilerini azaltıyor. Bu ilişki, lantılar konusunda daha fazla bilgilenmenizi sağlaya-
bağırsak-beyin ekseni olarak da bilinen, beyin ile ba- bilirler.
ğırsaklarda yaşayan mikrop topluluğu olan mikrobi- Sevda Deniz Karali
yom arasındaki ilişkiden kaynaklanıyor. Bağırsak mik- https://www.health.com/nutrition/nutritional-psy-
roplarının türünde ve dengesindeki olumlu değişimle- chiatry
Bilim ve Üni versite HBT Sayı 233- 11 Eylül 2020 11

YEPYENİ BİR BEYİN ARAŞTIRMALARINDA DEVRİM:

MODEL İLE BEYNİN Network sinirbilimi, nörolojik ve
BAĞLANTILARI psikiyatrik hastalıklara yaklaşımımızı
AYDINLANIYOR 3/ 4 değiştirebilir
Sağlıklı beyinler ile şizofrenik beyinlerin kurduğu networkler arasın-
da ciddi farklar oluyor: Şizofrenik hastaların beyninde genelde, anor-
mal derecede yüksek veya düşük bağlantısallık gösteren örüntüler
saptanıyor. Dolayısıyla sanrılar, halüsinasyonlar ve depresyon benzeri
belirtiler tek bir bölgenin doğru çalışmaması değil, bölgeler arasında
hatalı iletişimin sonucu olabilir.

Meltem Bilikmen şizofrenik beyinde bu özelliğin daha az

görülmesi, bir gün hastalığın belirtileri-
BAU Tıp Fakültesi
nin anlaşılmasına katkıda bulunabilir. Zi-
meltem.bilikmen@med.bau.edu.tr
hinsel hastalık, Vértes’e göre “bir bölge ğın, beynin bambaşka yerlerinin zarar görmesinden kay-

N
etwork yaklaşımı, her tür zihinsel hastalık için uy-
gulanmış olsa da özellikle şizofreniyi anlamak için
iyi bir yöntemdir. Şizofreni, sandığımızdan daha
yaygındır (ABD nüfusunun yaklaşık %1’inde görülür) ve
semptomatolojisi karmaşıktır. Şizofrenisi olanlar yalnıza
duysal halüsinasyon ve sanrı gibi çok bilinen ve “olumlu
semptomlar” denilen belirtiler değil, “olumsuz semptom”
denilen depresyon gibi belirtiler de deneyimleyebilirler.
Ancak bilim insanları bu semptomların nasıl ortaya
çıktığını geleneksel yöntemlerle açıklamakta zorlanmış-
tır. “Zira şizofrenide etkilenen tek bir bölge olmuyor, bir-
çok bölge ve bunların birbirleri ile etkileşimleri etkileniyor,”
diyor Bassett.
Network sinirbilim devrede
Konu etkileşim olunca, network sinirbilim işte ora-
da devreye girebiliyor. Sağlıklı beyinler ile şizofrenik be-
yinlerin kurduğu networkler arasında ciddi farklar olu-
yor: Şizofrenik hastaların beyninde genelde, anormal
derecede yüksek veya düşük bağlantısallık gösteren
örüntüler saptanıyor. Dolayısıyla sanrılar, halüsinasyonlar
ve depresyon benzeri belirtiler tek bir bölgenin doğru
çalışmaması değil, bölgeler arasında hatalı iletişimin
sonucu olabilir.
Genel anlamda incelendiğinde şizofrenik beyin ağla-
rında sağlıklı olanlara kıyasla eksik olan bir önemli özel-
lik daha var: Network sinirbilimi ilk ortaya çıkarken araş-
tırmacılar beynin “küçük dünya” denilen bir özellik gös-
terdiğini buldu. Küçük dünya türü networkte, çoğu nod-
lar birbirine yalnızca kısa bağlantılarla bağlıdır ve yoğun
modüller halinde kümelenir. Ancak her modülde en az bir
‘node’, ‘hub’ görevi görür; yani ağ boyunca uzun menzilli
bağlantılar kurar. Bu tür bir network, bilgi işleme konusun-
da çok başarılıdır; insan beyni daha etkili bir şekilde çalı-
şabilmek için bu yapıda evrimleşmiş olabilir.
Ancak sağlıklı beyin küçük dünya türü bir ağ iken,
şizofrenik beyin bu özelliği daha az gösterir. Yine modül-
ler şeklinde yapılanmış olsa da bu modüllerdeki bağlan-
tı yoğunluğu daha azdır. Eğer küçük dünya özelliği bey-
nin etkili ve verimli şekilde işlem yapmasını sağlıyorsa
kaynaklı değil, networkün makro özellikleriyle ilişkili olabi-
lir.” Ancak bu da henüz sadece bir olasılık.
“Önemli bir şey keşfettiğimizi fark
ettik.”
Network sinirbilimin faydası yalnızca psikiyatri ile sı-
nırlı değil: Fox bu yöntemle beyin hasarı ile sebep oldu-
ğu belirtiler arasında hassas bağlantılar kurmayı da ba-
şarmış. Önceden birlikte çalıştığı bir araştırmacı olan Aa-
ron Boes’ın bir fikri sayesinde devrelerin tıptaki işlevi-
nin en iyi örneklerinden birini ortaya koymuş. Boes, bey-
nin merkezindeki talamus yapısı zarar gördüğü için gör-
sel halüsinasyonlara sebep olan, nadir görülen bir hasta-
lık olan pedinküler halüsinasyonu olan bir hastasını teda-
vi ediyormuş. Ancak lokalizasyoncular, görmenin beynin
arka tarafı olan oksipital lobda gerçekleştiğini göstermiş-
ti. O halde neden talamusun zarar görmesi görsel belirti-
lere neden oluyordu?
Boes işin içinde networkler olabileceğini düşündü. Bu
nedenle Fox’a danıştı ve birlikte pedonküler halüsinasyo-
nu olan hastalardaki lezyon bölgelerinden ziyade bu lez-
yonların hangi beyin devrelerine ait olduğunu incelediler.
“Farklı lezyon lokasyonlarındaki bağlantısallıkları incele-
diğimiz günü hala hatırlarım,” diyor Fox. “Bütün lezyon-
larda ekstrastriat görsel korteks kendini belli ediyordu.
Önemli bir şey keşfettiğimizi fark ettik.”
Beynin arkasındaki ekstrastriat görsel korteks, görsel
algıda önemli bir rol oynar. Anormallik gösterdiğinde
görsel halüsinasyonlara neden olabilir. İkilinin incelediği
hastaların hepsinde farklı yerlerde lezyonlar olsa da
lezyonların her biri ayni networkte, ekstrastriat görsel
korteks ile yakın ilişki içindeydi. Böylece Boes ve Fox
semptomların belirli bir lokasyona değil belirli bir devre-
ye hasar gelmesi ile ilişkili olduğunu gösterdi. Bulgularını
2015’te Brain dergisinde yayımladılar.
Bir zamanlar tıp çevrelerine beynin farklı bölgeleri-
nin farklı sorumlulukları olduğunu gösteren lezyonların
bu sefer network perspektifini desteklemesi çelişkili gele-
bilir. Ancak Fox ve meslektaşları o zamandan beri erken
başlangıçlı depresyon ve yüz körlüğü gibi birçok hastalı-
naklanabileceğini, her bir hastalığın belli bir networkteki
lezyonlarla ilişkili olacağını ortaya koyuyor.
Tedavi için de uygun
Hem klinisyen hem de bilim insanı olan Fox, network
yaklaşımını sadece belirli hastalıkları anlamak için de-
ğil, aynı zamanda tedavi için de uygulamak istiyor. Yıllar-
ca Parkinson ve depresyon gibi hastalıkların beyin stimü-
lasyonu içeren tedavi yöntemlerini iyileştirme konusunda
çalışmalar yapmış. Fox 2000’lerin başında bu alana girdi-
ğinde, beyin stimülasyonu için kullanılan iki ana yaklaşım
olan derin beyin stimülasyonu (DBS- beyne doğrudan
kablo yerleştirilmesi) ile transkraniyel manyetik stimülas-
yon (TMS- kafatasının belirli bölgelerinden mıknatıs ge-
çirmeyi içeren invaziv olmayan bir yaklaşım) kullanılıyor-
du ancak henüz mükemmel değillerdi.
Her iki teknolojinin de altında yatan düşünce, ba-
zı nörolojik ve psikiyatrik hastalıkların anormal beyin akti-
vitesinden kaynaklandığı ve stimülasyonun bunları düzel-
tebileceğidir.
Parkinson hastalığında, bazal ganglia denilen böl-
genin uyarılması titreme gibi belirtileri azaltır. Buna ya-
kın bir teknoloji olan duyarlı nörostimülasyon ise epilep-
si nöbetlerinin kaynaklarını hedef alarak onları durdurabi-
lir. “Bir elektrik mühendisi olarak birinin beynine elektrotu
sokup çalıştırınca Parkinson belirtilerini mucizevi bir şe-
kilde etkileyebilmek ya da birinin beynine elektromıkna-
tıs tutup depresyonunu tedavi etmek bilim kurgu gibi geli-
yordu,” diyor.
Ancak on yıllarca yapılan araştırmalar çoğu diğer has-
talıklar için bu şekilde belirli bölgeler olmadığını gösteri-
yor. “Olsa bile belli bir noktanın uyarılması uyarıyı sadece
o bölgeyle sınırlı tutmayacak, çünkü aktive olan bir beyin
bölgesi beyaz madde yolları boyunca sinyal yayabilir, bu
sinyaller de başka bölgeleri aktive edebilir. Bir nöbete en-
gel olmak için beynin belirli bir bölgesine verilen uyarı o
bölgede kalmıyor, her yere gidiyor,” diyor Bassett.
https://www.wired.com/story/a-radical-new-mo-
del-of-the-brain-illuminates-its-wiring/
(Son bölüm haftaya…)
Sosyal Antropoloji HBT Sayı 233 - 11 Eylül 2020 12-13

BİZLER, YANİ
HOMO SAPİENS Evrimsel başarımızın sırrı: Dostluk Dostluk önemli ise bunca
şiddet,saldırganlık niye?
“BİLİŞSEL madan önce geliştiriyoruz. Son derece kapsam-
lı bir sosyal ve kültürel dünyaya açılan kapı tam da
man kısa ve düşmanca olur; aksine bo-
nobolar yabancılar ile daha dost canlı-
Eğer insan kendini evcilleştirerek içindeki ‘en iyiyi’ yarattı ise, kazandığı-
mız bu dostluk güdüsü ile sergilediğimiz şiddet nasıl bir arada olabiliyor?

SÜPER GÜÇ”
bu. Bizden önceki nesillerin bilgisini miras almamı- sıdır. Diğer hayvanlardan farklı olarak,
za izin verir. Dil dahil tüm kültür ve öğrenim biçim- biz, bir yabancının kendi topluluğumu- Şimdi de en can alıcı soruya ge-
lerinin temelidir. za ait olup olmadığını anında fark etme lelim. Çünkü türümüze ilişkin bu
yeteneğine de sahibiz. Sadece insanlar, iyimser bakış açısı birbirimize ya-
Özlem Yüzak Anahtar: insanın kendini evcil- dış görünüm, dil veya bir dizi kanıdan şattığımız şiddet ve acılar ile hay-
yola çıkarak kendi topluluklarını tanım-

D
iğer insan türlerinden bazıları teknolojik açı-
leştirmesi
Bizi dostluk kurabilir hale getiren unsurun anah-
dan daha donanımlıydılar. Onlar, biz Homo
tarı ise “insanın kendini evcilleştirmesi ile” ortaya
Sapiensler’den çok daha uzun süredir geze-
çıktı. Aslında kendini evcilleştiren tek tür Homo Sa-
gende bir yaşam kurmuşlardı ve beyinleri de ya bi-
piens değil. Yakın akrabalarımız bonobolar da ken-
zimkiler kadar hatta daha bile büyüktü.
dilerini evcilleştirdiler.
Şöyle bir 100 bin yıl geriye gidin ve hangi insan
Ve hepimizin can dostu köpeklerin kurttan evcil-
türünün yaşamını devam ettireceğine dair bir bahis
leşerek şimdiki haline gelmesi. Köpek nesli gide-
oynandığını varsayın. Belki de büyük oyun Nean-
rek çeşitleyip çoğalırken kurtların nesli gide-
dertaller üzerine oynanacaktı. Biz Homo sapiens’lerin
rek azalıyor.
Neandertaller ile ortak atayı paylaşıyoruz. Onlar
Bu evcilleştirme sendromu yüz şekli, diş- yaklaşık 300 bin yıllık
fiziksel olarak bizden daha güçlüydüler, daha kas-
lerin boyutu ve farklı vücut kısımlarının veya
lıydılar. Çok hünerli silahlara sahiptiler ve Buz dev- bir tarihimiz var. Ve bu
saçların pigmentasyonunda kendini gösterir;
rinde her tür büyük memeliyi ustalıkla avlayabili-
hormonlardaki, üreme döngülerindeki ve si- sürecin hayli uzun bir
yorlardı. Hatta ortak paylaştığımız bir gen bile var:
nir sistemindeki değişiklikleri içerir. Evcilleş-
FOXP2. Bu genin özelliği konuşabilmek için gerek- dilimini en az dört baş-
tirmeyi hayvanlara yaptığımız bir şey olarak
li olan hassas kalibreli hareketlerden sorumlu olma-
düşünsek de, aslında kendi kendini evcilleş- ka insan türü ile paylaş-
sı. Neandertallerin kültürleri hayli gelişmişti: Ölüle-
tirme olarak bilinen bu süreç doğal seçilim
rinin gömüyorlar, hastaları iyileştiriyorlar, kendi be- tık... Geriye dönüp bak-
yoluyla gerçekleşiyor.
denlerini boyuyor, deniz kabukları ve kemiklerden
Kendi kendini evcilleştirme hipotezi, Har- tığımızda, neden galip
yapılmış takılar kulla-
vard Üniversitesi’nden antropolog Richard
İnsan doğasına ilişkin nıyorlardı.
Wrangham ve Duke Üniversitesi’nden psi- geldiğimiz belli:
Halen yaşayan
güçlü yeni bir teoriye en yakın akrabaları-
kolog Michael Tomasello tarafından ilk or- avcı, en zeki, teknolojik ya çıkar ve kafatası den bebeğe geçer. Süt üretimini kolaylaştırır ve an-
taya atıldı. Son 20 yılda yapılan araştırma-
göre arkadaşlık kurma mız olan bonobolar ve
larda, kendi kendini evcilleştirmenin ay- açıdan en becerikli biz-
şempanzeler ile kıyas-
layabilirler. Ayrıca sosyal ağımızı da is-
li çelişiyor. Eğer insan kendini ev-
cilleştirerek içindeki ‘en iyiyi’ yarattı
tediğimiz gibi genişletebiliriz.
ise kazandığımız bu dostluk güdü-
Üzerimize geçirdiğimiz giysi, yaptı-
sünü şefkati zulmümüzle nasıl uz-
ğımız spor, taktığımız siyasi rozet ya da
laştırırız?
dini sembollü takılar.. Bunlar üzerinde
Bilim dünyasının buna da bir
hiç düşünmeden günlük yaşam içinde
açıklaması var: Dostluğun altında
sürekli yaptığımız şeyler olabiliyor. Yi-
yatan aynı nörohormonal değişiklik-
ne üzerinde hiç düşünmeden irili ufaklı
lerin bazıları aynı zamanda korkunç şiddeti de destekliyor.
iyilikler yapabiliyoruz başkalarına... Hiç
Oksitosin, ebeveyn davranışı açısından çok önemlidir; hatta sarılma hormonu olarak
tanımadığın birine organ ya da kan ba-
adlandırılır. Ama belki de anne ayı hormonu çok daha iyi bir isim. Yeni doğmuş bebeğin
ğışından, karşıdan karşıya geçmede bi-
gelişiyle annenin içinden akan oksitosin, birisi o bebeği tehdit ettiğinde hissettiği öfkeyi de
rine yardıma kadar...
besler. Örneğin, fazladan oksitosin verilen hamster annelerinin tehditkar bir erkeğe saldır-
Adına grup içi yabancı denilen bu
ması ve ısırması daha olasıdır. Oksitosin aynı zamanda ilgili erkek saldırganlık formlarında
yeni sosyal kategorinin yaklaşık 80 bin
da yer alır.Mevcut oksitosin, erkek bir sıçan eşiyle ilişkiye girdiğinde artar. Onu daha çok
yıl önce oluşmaya başladığı belirtiliyor.
önemser ama aynı zamanda dişisini tehdit eden bir yabancıya saldırması daha olasıdır.
Zira fosil kayıtlar daha karmaşık kültü-
Sosyal bağı, oksitosin ve saldırganlığı birbirine yakınlaştıran bu bağlantı, memeliler ara-
rel geleneklerin ve teknolojilerin o dö-
sında yaygın olarak görülmektedir.Türümüz kendi kendine evcilleştirme ile şekillenirken, ar-
nemlerde uzun mesafelere yayılmaya
kadaşlığın artması beraberinde yeni bir saldırganlık biçimi getirdi.
başladığını gösteriyor. Genişleyen sos-
lir. Serotonindeki ar- ron ve seratonin seviyeleri de hayli değişti. Ama bu Evcilleşme sürecinde salgıladığımız seratoninin artması, oksitosinin davranışımız üze-
yal ağlar aynı zamanda kültürel yeniliklerin buluşla-
tışlar evcilleştirme noktada önemli bir diğer molekülden de bahsetme- rindeki etkisini artırdı.Grup üyeleri birbirleriyle bağlantı kurma yeteneğine sahipti ve arala-
rın da çok daha hızlı şekilde yayılması anlamına ge-
En iyi sendromunun erken liyiz: Sosyal bağı güçlendirici etkiye sahip olan ok-
liyor. Deniz kabuklarından yapılmış takıların kıyılar-
rındaki bağlar o kadar güçlüydü ki, kendilerini aile gibi hissediyorlardı. Başkaları için yeni
dönemlerinde orta- sitosin hormonu. Oksitosin doğum sırasında anne- endişeler beraberinde, grup üyelerini savunma için şiddette başvurma arzusunu getirdi.
dan yüzlerce mil içeride bulunması pratik bir değeri Sonuçta sevmek için evrimleştikçe insanlar daha şiddet meyilli hale geldi.
olmayan bir nesnenin ya belli bir uzaklığa taşınma-
gelişiminde rol oy- ne sütünden bebeğe aktarılır. Anne, hatta baba ile
ya değer görüldüğünü
nayabilir. bebek arasındaki göz teması da

ÇÖZÜM NE?
yatkınlığı doğal seçilim ladığımızda bizim tü-
nı zamanda Homo Sapienslerin başarısının dik. Tabii bu bizim ken- Günümüzde de oksitosin etkileşimli bir döngü oluşturur ; her iki
ya da ilk ticari rotalar-
anahtarı olan ‘başkalarıyla işbirliği içinde ile- dan birinde seyahat
ile bizi diğer primatla- rümüzün çok az ge-
tişim kurma becerisini” arttırdığı da ileri sü- dimize anlattığımız öy- sosyal bilimler de- ebeveyni ve bebeği sevgi dolu ve sevilmiş hissetti-
eden birinden alındı-

Tehdit altında olma

rın önüne geçirdi. Pe-
ki o zaman bunca şid-
netik çeşitliliği var; bu neylerinde, beyin- rir. Yapılan sosyal deneylerde oksitoksin verilen de-
da bir zamanlar, belki
rüldü. Bu hipotez eğer doğru ise , yani H. sa- kü. Acaba doğru mu? deki serotini arttır- neklerin daha empati sahibi, işbirliğine daha yatkın
ğını kanıtlıyor.
piens kendi kendini evcilleşleştirmiş ise , bu- Sonuç olarak Ho-
birkaç kez, şiddetli bir

duygusunu azaltmanın
nun izlerinin Pleistosen çağda yani 2.6 mil- mak için kullanılan finansal ve sosyal konulara daha güvenerek yaklaş-
popülasyon darlığı ya- mo Sapiens’i farklı kı-
ilaçların o kişiyi işbirliğine kadar yatkın ve başkala- ma eğiliminde oldukları saptandı.
det niye? şadığımızı gösteriyor,
yon ila 11.700 yıl önceki dönemde de görülmesi
rına zarar vermeye daha az eğilimli hale getirdikleri
lan en önemli unsur

neredeyse nesli tü-
kenmiş bile olabilirmişiz... Duke Universitesi’nden
Brian Hare ve Vanessa Woods’un Scientific Ameri-
can dergisinde de yayınlanan çalışmaları evrimsel
sürecimize farklı bir gözle bakıp yepyeni dersler çı-
karmaması sağlayabilir...
Peki eğer en akıllı ya da en güç-
lü değilsek, o zaman kazanan
nasıl biz olduk?
İşin sırrı diğer insan türlerine kıyasla bizim türü-
müzün en arkadaş canlısı olması. Bunu bilim insan-
ları evrimsel süreçte ‘bilişsel süper güç’ olarak da
tanımlıyorlar: İşbirliğine dayalı iletişime yatkınlık da
diyebiliriz. Diğer insanlarla, hatta yabancılarla, bir-
likte çalışma konusunda uzmanız. Hiç tanışmadığı-
mız biriyle ortak bir hedef hakkında iletişim kurabi-
lir ve bunu başarmak için birlikte çalışabiliriz. Üste-
lik bu süper gücü daha yürüyemeden ya da konuş-
yolu var
gerekiyordu. Tabii ki davranışlar fosilleşemez. An- arkadaşlık yapabil-
cak davranışı düzenleyen nörohormonlar iskeletleri- saptanmıştı. Seratonin sadece bireylerin davranış- Yeni bir sosyal kategori: Grup me özelliğini zekası
mizi şekillendirir ve bu değişiklikleri paleoantropolo- larını değiştirmekle kalmıyor, kafatasının yapısını da
değiştiriyor. Fareler üzerinde yapılan deneylerde ge- içi yabancı
ile birleştirmesi oldu.
jik örnekler aracılığıyla izleyebiliriz. Bu ikisinin beraberli-
be farelere seçici seratonin inhibitörleri enjekte edil- Tüm bu değişikliklerin sosyal ilişkilerimiz üzerin- İnsan doğasının evrimsel paradokslarına rağmen, grup üyeliğini milyonlarca genişletmeyi başardığını çoktan kanıtla-
de kalıcı etkileri oldu. ğinden doğan sosyal dı. Bu çeper daha da genişletilebilir. Çatışmayı yok etmenin en iyi yolu gruplar arasında algılanan tehdit duygusunu sos-
diğinde yeni doğan farelerin daha kısa ve dar kafa-
Hormonlarımız devrede..Testos- tasları olduğu görüldü. Aslında, bu değişiklikler yeni bir sosyal kategori hoşgörüdeki artış bi- yal etkileşim yoluyla azaltmaktır.
lişsel değişikliklere iş-
teron, seratonin ve oksitoksin Evet, anlaşıldığı üzere homo Sapiens’in kendi üretti: grup içi yabancı.
birliğine açık iletişime
Tehdit altında hissetme duygusu bize grubumuzda diğer üyeleri korumaya yöneltirse gruplar arasında tehditkar olma-
Örneğin, ergenlik döneminde ne kadar çok tes- kendini evcilleştirmesi ile bedenimizdeki testeste- Evrimsel kuzenlerimiz bonobolar ve şempanze-
ler yabancıları yalnızca yol açtı.
yan bir temas, bize ‘grubumuzun kim olduğu?’ tanımını genişletmemize de olanak tanır.
Örneğin ABD’de siyahi çocuklarla okula giden beyaz çocuklar birlikte büyüdükçe iki ırk arasındaki evlilikler de karşılık-
tosteron varsa, kaşınızın çıkıntısı o kadar kalın olur
ve yüzünüz uzar. Erkeklerin bu kaşları daha kalın aşinalık temelinde tanır. Kaynaklar: Scien- lı dostluklar ve komşuluk ilişkileri de arttı.
İşin sırrı diğer insan türlerine kıyasla bizim türümüzün tific American ağus-
ve yüzleri kadınların yüzlerinden daha uzundur. Tes- Kendileri ile birlikte ya-
tos 2020
Bu formül hâlâ eğitimde işe yarıyor.
tosteron doğrudan insan saldırganlığına neden ol- en arkadaş canlısı olması. Bunu bilim insanları evrimsel şayan biri bir grup üye-
https://www.an-
Çoğu politika, tutumdaki bir değişikliğin davranışta bir değişikliğe yol açacağı varsayımıyla yürürlüğe girer. Ancak
maz, ancak seviyeleri ve diğer hormonlarla etkile- sidir. Diğer herkes ya- gruplar arası çatışmalarda davranışların değişmesi zihinlerin de değişmesine yol açar. Kendi kendine evcilleştirme hipo-
süreçte ‘bilişsel süper güç’ olarak da tanımlıyorlar. İşbir- bancı. Tanım nettir: Bi-
nualreviews.org/
tezi, bir tür olarak neden başkalarıyla ilişki kurmak için evrimleştiğimizi açıklıyor. Farklı ideoloji, kültür veya ırktan insanlar-
şimleri agresif davranışı düzenler. Antropologlar, doi/abs/10.1146/
Paleolitik çağ boyunca Biz Sapiens’lerin kaşlarının liğine dayalı iletişim en büyük gücümüz. Diğer insanlarla, rey ya tanıdıktır ya da annurev-psy- la olumlu ilişkiler kurmak hepimizin Homo sapiens adlı tek bir gruba ait olduğumuzun evrensel olarak etkili bir hatırlatıcısı.
daha inceldiğine, kafaların ve yüzlerin küçüldüğüne yabancı. ch-010416-044201 Bu, bize hominin hattındaki diğer üyelerden daha uzun süre hayatta kalmamız için gereken avantajı sağladı. Evrimsel
hatta yabancılarla, birlikte çalışma konusunda uzmanız. Şempanzeler kom- https://www.kirkus-
terimlerle, dostluğu ‘başkalarına karşı kasıtlı veya kasıtsız olumlu davranışlar’ olarak tanımlarız. Sosyal etkileşimlerin türü-
dikkat çekiyorlar. reviews.com/book-re-
Ayrıca başka bir nörohormon olan seratonin, Hiç tanışmadığımız biriyle ortak bir hedef hakkında ileti- şularını duyabilir veya views/brian-hare/survi- müzün başarısı üzerindeki faydaları - sorunları bireylerin kendi başlarına çözebileceklerinden daha iyi çözme yeteneği - o
beynimizin daha küçülmesine ve daha az saldırgan- görebilir, ancak etkile- val-friendliest/ kadar önemli olduğunu kanıtladı ki, seçilimin bedenlerimizi ve zihnimizi şekillendirme biçimini etkiledi. Sonuçta ortaya çı-
şim kurabilir ve bunu başarmak için birlikte çalışabiliriz. şim neredeyse her za- kan bilgiyi nesiller arasında paylaşma yeteneği, gezegenin her köşesini doldurmamızı sağlayan teknoloji ve kültürü üretti.
lığa yol açan bir dizi değişikliği teşvik etmiş olabi-
 Mikoloji
YILDIZI
YÜKSELEN
BİLİM:
Mantarlar olmazsa yaşam da mümkün
MİKOLOJİ değil, ama yalnızca %8’i biliniyor
MUHTEŞEM BİR ŞEY: Bitkilerle simbiyoz
(ortak yaşam) halinde yaşayan tür olan
mikorizal mantarlar, bitki köklerinin uç-
larına iplikçik adı verilen “uzuvlarıy-
la” hücresel düzeyde dokunuyor; bu şe-
kilde, tek tek bitkiler ağaçlar bir yeraltı
ağıyla birbirine bağlanıyor.
M
erlin Sheldrake çocukken sonbaharı çok sevi-
yordu. Ailesinin evinin bahçesindeki yapraklar
büyük bir kestane ağacından düşerek yerde hoş
bir örtü oluşturuyordu. Merlin kendini yere bırakıp o yu-
muşak örtünün üstünde “yüzmeyi” çok seviyor, “hışırtıya
gömülmüş, tuhaf kokularda kaybolmuş” bir halde mutlu-
luk içinde yerde yatıyordu. Yeni kitabı Entangled Life’da
da yazdığı gibi, bu sonbahar yığınları hem saklanacak
yerler hem de keşfedilecek dünyalardı.
Ancak üstünde uzandığı yapraklar ve bazı kütükler,
aylar geçtikçe küçülüyor, büzüşüyor ve yok oluyordu. Pe-
ki ama bu neden oluyordu? Bir cevap bulmak için bilim
yazarı babası Rupert Sheldrake’e dönüyordu. İşte Mer-
lin orada, yaşam döngüsünün bir parçası olan çürümenin
nasıl olduğunu öğrenmişti.
Merlin meraklı bir çocuktu; büyüdü ve bu merakı-
nı mantar bilimi (mikoloji) eğitimiyle sürdürdü. Şimdi The
Guardian yazarı Rachel Cooke, onunla mantarlarla ta-
nıştığı ve çürümenin ne demek olduğunu öğrendiği yer-
de sohbet ediyordu. Merlin, “Doğu Asya’da mantarlar
binlerce yıldır seviliyor ve saygı görüyor,” diyor ve ekliyor
“Çin’de, shiitake mantarlarının nasıl yetiştirileceğini bu-
lan insan için yapılan tapınaklar var. Ama evet, Batı’da ih-
mal edildi.”
Mikolojiye ilgi artıyor
Merlin bu ihmalin iki nedeni olduğunu düşünüyor. Bi-
rincisi basit: Bilim insanlarının mantar dünyasını tam ola-
rak araştırmasına olanak tanıyan teknolojiler ancak son
Yeraltı ağı; bir kütüğü keşfedip tüketen odun çürüten man-
tar miselyumu. (Fotoğraf: Alison Pouliot)
HBT Sayı 233 - 11 Eylül 2020 14
yabileceklerini düşündüler.”
Gerçekten de şimdi bi-
le özellikle mikolog olmayanlar,
mantarlar konusunda garip his-
ler yaşıyor; mantarlar söz konu-
su olduğunda hem tiksinti hem
de korkuyu ve aynı zamanda
güçlü bir çekiciliği kapsayabi-
len tuhaf bir kararsızlık içine gi-
riyorlar.
Ancak Merlin, mikoloji ala-
nının ne denli önemli olduğunu
anlattığı yeni kitabı Entangled
Life’la bu önkabulleri yıkmaya,
mantarlara yönelik tiksintileri gi-
dermeye ve mantarların büyülü
dünyasını anlaşılır bir dille an-
latmaya çalışıyor. Doğa yazar-
Mantar biyoloğu (mikolog) Merlin Sheldrake, mantarların artan ekoloji farkında- ları Robert Macfarlane ve Helen
lığında önemli bir rol oynayacağına inanıyor. (Fotoğraf: Cosmo Sheldrake) Macdonald’ın övgüyle karşıladı-
ğı kitap, mantar algımızı sonsu-
zamanlarda mevcut olmaya başladı. Sonuçta bugünkü za dek değiştirebilecek şaşırtı-
teknolojiler sayesinde altımızda uzanan, gözle görüleme- cı bir kitap; doğal dünyaya dair klişe fikirleri bir şekilde alt
yen o devasa ve muhteşem gizli alemlere kapı açan tek- üst ediyor gibi görünüyor.
nolojiler mevcut.
İkinci neden ise tarihsel. “Yerleşik bir disiplin önyar-
gısı var,” diyor Merlin. “Mantarlar 1960’lara kadar kendi
Mantarlar olmazsa bitkiler, kısacası
halinde bir yaşam döngüsüne sahip olarak görülmüyor- yaşam olmaz
du. Bu sebeple de mikologlar, başlı başına mantar bili- Merlin, Panama’nın Barro Colorado Adası’ndaki or-
mi bölümü yerine bitki bilimi bölümünün bir köşesine yer- manlarda yeraltı mantar ağları ile ağaçlar arasındaki
leştirildi. Bunun da büyük bir etkisi oldu.” diyor ve “eğer ilişkiyi incelediği çalışmalarıyla Cambridge Üniversitesi’n-
bir alanda araştırmacı yetiştirmezseniz o bölüm ihmal den tropikal ekoloji alanında doktora derecesi aldı. Başlı-
edilecektir,” diye sözlerini tamamlıyor. ca ilgi alanı, bitkilerle simbiyoz (ortak yaşam) halinde ya-
Merlin burada mantarların kendi iç yaşamları ve do- şayan tür olan mikorizal mantarlar. Bu tür mantarlar, bitki
ğal etkileşim dünyasının çok önemli bir parçası oldukları- köklerinin uçlarına iplikçik (hypae) adı verilen “uzuvlarıy-
na dikkat çekiyor. Yani mantar biliminin başlı başına araş- la” hücresel düzeyde dokunuyor; bu şekilde, tek tek bit-
tırmaya değer bir alan olduğuna vurgu yapıyor. kiler bir yeraltı ağıyla birbirine bağlanıyor. Bu muhteşem
Merlin devam ediyor: “Mantar taksonomisi, çağlar bir şey! Geniş, oldukça karmaşık, iş birliğine dayalı ve
boyunca tam bir karışıklık yarattı. Botaniğin babası Lin- “Wood Wide Web” olarak adlandırılan bir yapıdan bahse-
naeus bunu kaos olarak nitelendirdi. Orta Çağ boyun- diyoruz.
ca ve 18. yüzyıla kadar, insanlar hiçbir şeyi kavrayama- Merlin aynı zamanda zor fikirleri kolay anlaşılır ha-
dı. Mantarların şimşeğin çaktığı yerde ortaya çıktığını ve le getirme yeteneğine de sahip. Aynı zamanda gelecekte,
hangisinin zehirli olduğunu tahta kaşıkla kaynatarak anla- mantarların ekoloji anlayışımızda önemli bir rolü olduğuna
değiniyor. Çünkü yapı malzemelerinden sür-
dürülebilir gıdalara, ambalaj ürünlerinden al-
ternatif “deriye” kadar bir dizi yeni teknoloji
ve atıklarımızla da ilişki bir fenomen bu.
Endüstriyel tarım mantarla-
ra zarar veriyor
Peki ama mikorizal ilişkiler niçin önemli?
Çünkü bizi ayakta tutan her şeyin teme-
li olan bitkilerin %90’ı onlara bağlı. Merlin,
“Mekanize endüstriyel tarım, bitkilerin mik-
robiyal ortak yaşamına büyük zarar verdi,”
diyor. “Bu mantarlar, sadece bitkileri bes-
Bitki köklerinde yaşayan mantarları kırmızı ve bitkileri ma- lemekle kalmıyor, onları hastalıklardan ko-
viyle gösteren lazer taraması, bitkilerle mantarların nasıl da ruyor, toprağı bir arada tutuyor ve içine kar-
iç içe olduğunu gösteriyor. Fotoğraf: © Merlin Sheldrake bon kanalları oluşturuyorlar.” Karbonlar, top-
Mikoloji
HBT Sayı 233 -11 Eylül 2020 15
rağın ana bileşeni, suyu tutma- aşamasında. 2018’de Ulus-
sına yardımcı oluyor ve onu ve-
rimli kılıyor.
Mantarlar üzerine yapılan lararası Doğa Koruma Birli-
ği (IUCN) kırmızı listesinde on
araştırmalar, genelde arka
Bilim insanları, bu tür ağla- binlerce bitki ve hayvanla kar-
rın gücünden yararlanıyor. Söz- planda kaldı. Ancak miko- şılaştırıldığında yalnızca 56
gelimi Japonya’da, cıvık mantar- log (mantar bilimci) Merlin mantar türü vardı. Bunun öte-
lar (slime mould), ulaşım ağlarını Sheldrake bunu değiştir- sinde, eğer mantar topluyor-
tasarlamak için kullanılıyor. Mer- sanız hepsini almayın, bir kıs-
lin, “Bilgisayarların tüm olanaklar meye çalışıyor: “Mantarlar mını bırakın ve toprağı kaza-
arasında dolaşması uzun zaman her yerde ve gelecek man- rak ağlara zarar vermemeye
alıyor, ancak bir organizma ol- tarlarda” diyor ve mikolo- çalışın.”
dukça hızlı bir şekilde en uygun Mantarlarla bağlantı kur-
yolu bulabiliyor ve ‘algoritmalar’ jinin neden yükselişte ol- manın pek çok yolu var. Mer-
geliştirilebiliyor.” diyor. Ve bu sa- duğunu ve niçin önemli ol- lin Sheldrake, Entangled Li-
dece başlangıç! Kullanılmayan duğunu anlatıyor. fe üzerinde çalışırken her gün
çok fazla potansiyel var. Çünkü mantar yedi: “Bu, kendime
şimdiye kadar dünyadaki man- canlılardan bahsettiğimi hatır-
tarların yalnızca % 6-8’i tespit edildi. latmanın bir yoluydu; yazdığım metabolik döngüle-
Merlin Sheldrake, kitabında zihinsel değişik- rin bir parçasıyım.” diyor. Kitabın fiziksel bir kopya-
liklere neden olan mantarlardan da bahsediyor: sına sahip olduğunda üzerinde biraz mantar yetiş-
“Bazılarının neden psilosibin [bir psychedelic bile- tirdi. Ardından kitabının üstünde yetişen mantarları
şik] içerdiğini halen bilmiyoruz. Onları yemek için pişirip yediği bir video yayınladı. (Videoyu kaynak-
yaklaşan haşereleri şaşırtarak uzaklaştırmak için çada bulabilirsiniz.)
olduğu bile öne sürüldü, ancak bu teorideki sorun, “Yayınlayacak çok bilimsel makalem var. Yapı-
bunun çok etkili görünmemesidir,” diyor. Ama on- lacak çok fazla deney var. Ancak biraz paraya ih-
da asıl bir merak uyandıran şey, mantarlarla ilgili tiyacım var.” diyor Merlin ve bunun zor olduğunu
daha acayip gerçekler: Bir çocukken, yerin altında- söylüyor: “Özellikle de meslekten olmayan kişilere
ki dünyanın da yukarıdakiler kadar çeşitli, ustalıklı mikolojiyi açıklamak kolay değil. Herkes bir kuşun
ve sonsuz derecede geniş olduğunu ilk kez kavra- veya ağacın ne olduğunu bilirken, mikrobiyal ale-
dığında yaşadığı “baş dönmesi” hissi. min dili yabancı geliyor ve onu oluşturan unsurlar
çıplak gözle görülmüyor.” Merlin işte tam buralar-
Tek bir mantar iplikçiği 8 tonluk da, biyolojinin bu uzak kıyılarında dolaşıyor.
otobüsü kaldırabilir Kitap Türkçeye çevrilmeli
İşte mantarların bu acayip dünyası, Merlin’de
Merlin Sheldra-
çocuksu bir merakla birlikte bir baş dönmesi ya-
ke’in Entangled Life
ratıyor. Birkaç örnek vermek için önce mantarların
kitabı, bitkilerin ka-
iplikçiklerini açıklayalım: İplikçikler, mantarın istem
raya çıkmasını sağ-
dışı (vejetatif) kısmını oluşturan dallanma kütle-
layan mantarlara bir
si miselyumu oluşturuyor. Aynı zamanda daha özel
övgü niteliğinde. Bir
ve şaşırtıcı özellikler gösterebilen yapılar da “inşa”
ağ düşünün ki bu
ediyorlar. Bazıları sporlarını patlama etkisi gibi bo-
ağ, bize yaşam ve-
şalttıklarında, bir uzay mekiğinden 10.000 kat da-
ren ağaçları birbiri-
ha hızlı davranabiliyor. Merlin Sheldrake, Entang- ne bağlıyor. Öyle bir
Dahası, o kadar güçlüler ki asfaltlardan bile ge-
led Life kitabı üzerinde ça- ağ ki canlı yaşamı-
çebiliyor ve kaldırım taşlarını kaldırabiliyorlar. Bir lışırken her gün mantar ye- nın zihin kontrolünü
çalışmaya göre, bir insan eli kadar geniş olması di. Kitabı basıldıktan sonra ele geçiren deva-
durumunda tek bir iplikçiğin bile 8 tonluk bir oto- da bir nüshasının üstünde sa bir ağ. Ve tarımın
büsü kaldırabileceğini tahmin ediyor. Büyüklükleri mantar yetiştirip onları da başlangıcından beri
de bir orman kadar devasa; bir gram toprakta bu- yediği bir video paylaştı.
insanlıkla ilişki için-
lunan miselyumu ayırıp uçtan uca sererseniz, 100
de olan ve alkol ile
metreden 10 kilometreye kadar uzayabiliyor.
ekmek yapımını sağlayan da işte bu mantarlar...
Türkiye’deki saygın yayıncılara da buradan
Mantarlara nasıl davranmak seslenelim. Mantar biyoloğu Merlin Sheldrake’in
gerekiyor? kitabı Entangled Life, anlaşılır dili ve mantarların
Rachel Cooke, Merlin’e mantar alemine en iyi büyülü ama bilimsel dünyasına ışık tutan içeriğiyle
nasıl davranılması gerektiğini sorduğunda ise aldı- Türkçeye kazandırılmayı bekliyor.
ğı cevap basit ve net: “Mantar ilacı (fungusit) püs- Derleyen: Batuhan Sarıcan
kürtmeyi bırakmalıyız.” diyor. “Yasada ufak bir de- (batusarican@gmail.com)
ğişiklik bu uygulamayı yasadışı kılabilir.” Rachel, Kaynakça:
https://www.theguardian.com/science/2020/aug/23/the-
“Peki ama biz ne yapmalıyız?” diye sorunca da
future-is-fungal-why-the-megascience-of-mycology-is-on-the-
Merlin, “yılın belirli zamanlarında, mantarları rapor rise
eden ve iklim değişikliğine nasıl tepki verdikleri- https://www.youtube.com/watch?v=JJfDaIVl-tE
ni gösteren vatandaş-bilim insanları var. Bu, man- https://blogs.sciencemag.org/books/2020/05/12/entang-
led-life/
tarlar için yapılacak güzel bir şey.” diyor ve ekliyor:
“Ancak mantarların korunması henüz emekleme
r
D i ji t a l Kül tü
Tanol Türkoğlu
tanolturkoglu@gmail.com
AŞISIZ ÇİP ÇAK !
Çip “Ey domuz sağ ayağını öne at” diyecek. Bir
bakacağız ki hayvan sağ ayağını öne atmış!
Aşı karşıtlarının foyası meydana çıktı. Kovid19 pandemi-
si çıktığından beri Bill Gates adı çevresinde dönen bir oyun var
malum. Buna göre virüsü yayan da aşıyı piyasaya sürmek üze-
re bekleyen de Gates. Peki bunu yapma nedeni ne? İnsan vücu-
duna çip yerleştirmek ve bu sayede insanları kontrol altına al-
mak! Geçtiğimiz aylarda bu oyuna Trump’ın tayfasından biri-
si de katıldı ve Gates bu dijital linçin giderek ciddileştiğine ka-
naat getirmiş olacak ki konu hakkında kısa bir açıklama yapmak
zorunda kaldı.
Dijital linç de fiziksel linç ile aynı malzemelerden oluşu-
yor: Cehalet, umutsuzluk, fakirlik, hınç! Tabii biraz da sos-
yal medya kullanım becerisi. Bu profilden yeterli sayıda sos-
yal medya müdavimi bulunduğu andan itibaren bir kişinin diji-
tal linç edilmesi bir kaç dakikalık bir iş. Öte yandan dijital lin-
çin fiziksel linçe göre avantajlı bir özelliği de var. Eğer yukarıda
sayılan beceri(ksizlik) setine sahip yeterli insan bulunamasa bi-
le dijital linç etmek yine de mümkün. Çünkü insan görünümlü
sosyal medya hesapları açıp, sipariş üzerine bunları bir sonra-
ki dijital linçe katacak dijital hizmetler mevcut. “Sizin sipariş
neydi? Şu kişiyi şu konudan dolayı dijital linç etmek istiyorum!
Elbette kredi kartı bilgilerinizi alabilir miyiz?”
Aşı karşıtlarını arka planda kimler ne amaçla destekliyor bil-
miyoruz ama perde arkasındaki bu olası destekçiler hiç de ya-
bancı olmayan kişi-kurum ya da ülkeler çıkarsa kimse şaşırma-
yacaktır! Tavşana kaç, tazıya tut! Önemli olan hareket-av ol-
sun!
Tüm bu linç tablosu kendi mecrasında dijital akışta seyreder-
ken ortaya yine Elon Musk çıktı. Adeta bir turnusol kağıdı gibi.
Bu kez uydu internet, Mars’a yolculuk ya da yeraltı tünel inşaa-
tı ile değil. İnsan beynine çip yerleştirmekle ilgili! Evet doğru
okudunuz! Başka bir şey geliştiriyormuş gibi yapıp da beyinle-
re çip yerleştirmeye çalışırken yakayı ele vermedi. Yekten söy-
lüyor adam: “İnsan beynine çip yerleştirmek istiyorum!” Proje-
nina adı Neuralink!
Domuzlar üzerinde deney yapmış (projenin ne kadar domuz-
ca olduğunu anlayın artık!) ve beyin dalgalarını analiz ederek
hangi eklemlerin hareket edeceğini önceden belirlemeyi başar-
mış. Yani çip, hayvan sağ ayağını öne atacak diyor, bir bakıyor-
sun hayvan sağ ayağını öne atıyor. Bu daha birinci aşama. Musk
asıl, aynı sistemi kullanarak dışarıdan beyne emir vermeyi de
hedefliyor. Yani, “Ey domuz sağ ayağını öne at” diyecek. Bir
bakacağız ki hayvan sağ ayağını öne atmış!
Şimdi bu imkanın ne kadar mükemmel sonuçlar üretebilece-
ğini düşünün. Örneğin kimi hastalıklar bu sayede tedavi edile-
bilir. Çip insanın beynine ve sinir sistemine müdahale edebilir
hale geldiğinde sadece fizyolojik değil kimi psikolojik sorun-
lar da bu sayede çözülebilir.
Hemen öteki tarafa geçelim ve çipin ne kadar kötü amaçlar
için de kullanılabileceğini düşünerek dehşete düşelim. Mi aca-
ba? Örneğin elimizin altındaki pek çok ilaç, aşırı dozda (kötü
niyet) kullanıldığında nahoş sonuçlar doğurur öyle değil mi? Oy-
sa hiçbirimizin aklına eczaneleri yerle bir etmek gelmiyor! Ay-
rıca Musk’ın çipinin sıvı içinde (örneğin aşı!) vücuda zerk edil-
mesine de gerek yok. Musk göstere göstere kafamıza çakacak-
mış çipi!
 İnsan saçı ve
ardındaki
gerçekler
7 3D yazıcıyla topraktan yapılar
Kimi erkeklerin sakalları
kızılken, saçları neden
başka renktir?
K
ızıl saçlı biriyle karşılaşma olasılığımız
oldukça düşüktür, çünkü doğuştan kızıl
saçlılar nüfusun topu topu %1-2 kadarını
oluştururlar. Bu durumda sakalı kızıl ya da kızıla
çalan birini gördüğünüzde, bu kişi tam anlamıy-
la bir havuç kafa olmasa da, dönüp bir kez daha
bakma gereğini duyabilirsiniz.
Bu ilginç sakalların, özellikle de esmer, sarı-
şın, dahası saçına kır düşmüş erkeklerdeki kızıl
sakalların nasıl bir bilimsel açıklaması olabilir?
Bu şaşırtıcı durum
Pennsylvania Eyalet Üni-
versitesi’nden antropo-
log Nina Jablonsky’nin
de gözünden kaçmadı.
Araştırmasında saç ren-
ginin biyolojisi konusuna
odaklanan Jablonsky,
“Bu süreçte özellikle de
daha genç yaştakiler arasında hem saçı hem
de sakalı kızıl olan, kimileri de kumral, sarışın,
ya da kızılımsı sarı saçlara sahip olup sakalları
kızıla çalan çok sayıda erkeği inceledim,” diyor.
The Telegraph gazetesinde yer alan bir
habere göre, dünyada kızıl saçlıların en yoğun
olduğu yerler İskoçya, İrlanda ve Galler gibi
Keltik ülkeleri. Bu ülkelerin ardından Britanya
ve İskandinav ülkeleri geliyor. Bir olasılıkla,
kızıl saçlılar varlıklarını genetik bir değişikliğe
borçlular. Bu açıdan özellikle de MC1R adıyla
bilinen ve saç hücrelerindeki pigment üretimini
denetlemenin yanı sıra, açık ten, tenin yeterince
bronzlaşmaması ve acı algısı gibi unsurlardan
da sorumlu olan bir gendeki değişikliğin etkili
olduğu düşünülüyor.
Saçın rengini iki farklı melanin pigmenti
türünün birbirlerine olan oranı belirliyor; eume-
lanin adlı pigment siyah tonlardan, pheomelanin
de kızıl saçlardan sorumlu oluyor. Siyah ya da
koyu kahverengi saçlılarda bir olasılıkla yalnızca
eumelanin bulunuyor, ya da bu pigment daha
baskın oluyor. Öte yandan sarışınlarda her iki
tür de, siyah ve kızıl saçlılara kıyasla, daha az
oluyor. Doğal olarak da, kızıl saçlılarda en çok
pheomelanin bulunuyor.
Peki, birilerinin saçı kahverengi iken, sakalı-
nın kızıl olması nasıl açıklanabilir? İlginç birtakım
genetik etmenlerin bir payı olabileceğine dikkat
çeken Jablonski, “Bu durum sakal köklerinde-
ki MC1R geni ifadesinin saçlarınkinden farklı
olması, bunun da koyu renk saçtan sorumlu
eumelanin ile sarı-kızıl saçtan sorumlu pheome-
lanin karışımında bir farklılığa yol açmasından
kaynaklanıyor olsa gerek,” diyor.
Rita Urgan
https://www.livescience.com/why-men-red-beards.
html#:~:text=The%20answer%20has%20some%20cu-
rious,red%20pheomelanin%2C%22%20Jablonski%20
said.
Teknoloji HBT Sayı 233 - 11 Eylül 2020 16
İNŞAAT SEKTÖRÜNDE DEVRİM NİTELİĞİNDE GELİŞME
üretildi
B
ilim insanları 3D
Bilim adamları, ye-
yazıcılarla bir böl-
rel toprağı kullana- genin yerel topra-
ğından çevre dostu ya-
rak daha yeşil bina- pılar üreterek, inşaat
lar oluşturmak için sektöründe devrim yara-
tabilecek bir yöntem ge-
üç boyutlu yazıcıla- liştirdiler.
rı kullanma yönte- Söz konusu yöntem,
Uluslararası Enerji Ajan- mesi sorunu daha da tırmandırailir. Ne var ki, tasarladığımız
mi geliştirdiler. Du- sı’na göre karbondioksit
yeni yapı örneklerinde beton yerine doğal malzemelerden
bai’de 3 boyutlu ba- salımlarının yaklaşık yüz- yararlanılıyor. Bu tür malzemelerden yararlanılması, basma-
de 7’sini oluşturan be- kalıp dizi dizi evlerin yerine, yerel iklim koşullarına uyum
sılmış bir bina. Tek- tonun yerini tutabilecek
sağlayacak biçimde tasarlanmış yapılara olanak tanıya-
noloji, tüm mima- sürdürülebilir bir seçenek cak. Böylelikle, dünya üzerindeki en yoksun kesimlere düz-
olarak tasarlandı. gün ve çevre dostu yaşam alanları sağlamanın önünü aç-
ri cepheleri üretmek Teksas A&M Üniver-
mış olacağız. Bunu, dünyadaki en yoksul nüfuslardan bazı-
için kullanıldı sitesi kimya, malzeme bi- larına onurlu yaşam alanları sağlamanın bir yolu olarak gö-
limi ve mühendisliği bö- rüyoruz.”
lümü profesörlerinden Sarbajit Banerjee, 3D teknolojisi- Dahası, yerel malzemelerden yararlanıldığında betonun
nin çok yönlü özelliğiyle insanların yapı ön yüzlerini eksik- uzak mesafelere taşınmasına eskisi denli gerek duyulma-
siz bir biçimde basmalarına olanak tanıdığını, ancak bu tek- yacağından, çevreye verdiği olumsuz etkinin de büyük öl-
nolojiyle üretilen yapıların halihazırdaki yapı yönetmeliğinin çüde azalacağına inanılıyor.
gereklerini karşılamanın yine de sorun olmayı sürdürdüğü- Bu yolda ciddi bir ilerleme kaydettiklerine inanan araş-
nü belirtiyor. tırmacılar, “Bu çalışmamızın yalnızca betonun yerini tutabi-
Günümüzde beton, çoğu yapı projelerinin en temel lecek bir çözüm getirmekle kalmayıp, aynı zamanda yapı-
malzemelerinden biri olmayı sürdürmesine karşılık, geri- lanma açısından güçlükler sergileyen zorlu ortamlar için de
ye dönüştürülmesi olanaksız ve taşınıp karıştırılması büyük bir çözüm olacağına inanıyoruz. Örneğin, bu süreçte güney
miktarda enerji gerektiren bir malzeme. kutup bölgesine yakın alanlardaki her türlü hava koşulları-
Bu nedenle, araştırmacılar hemen her bahçede buluna- na uyumlu yolların yapılması sorununu da ele aldık. Günün
bilecek türde topraktan yararlanmak suretiyle yapılar üret- birinde bu teknoloji Dünya sınırları dışında Ay, ya da Mars
meyi hedefliyor. Banerjee diyor ki: “Betonun yaygın bir bi- üzerinde yerleşim alanlarının kurulmasına bile olanak tanı-
çimde kullanılması konut inşaatı konusuna demokratik bir yabilir,” diyorlar.
boyut kazandırdı ve kentlerin gelişip serpilmelerine olanak Süreci anlatan araştırmacılar, bir meslektaşının arka
tanıdı, ancak karşılığında çevresel bağlamda büyük bir be- bahçesinden toprak örnekleri topladıklarını ve malzemeyi
del ödendi, 3D baskı teknolojisiyle beton üretimine geçil- toprağı sabitleyen çevre dostu bir katkı maddesi ile hazır-
ladıklarını söyledi. Toprağı
kolayca kalıplayabilen killi
Bu arıların herbiri adeta Mimar Sinan
Haftanın FOTOĞRAFI
bir bileşene dönüştürdüler.
Malzemenin yük taşıma
kapasitesini artırmak ve kil
karışımını güçlendirmek
için, su emilimini ve kalıbın
genişlemesini durdur-
mak için de yüzeyinde-
ki mikroskobik tabaka-
ları da sırladılar, bu amaçla
da bazı kimyasal maddeler
kullandılar.
Derleyen: Rita Urgan
Kaynak:https://www.theguardi-
Avustralya’da bir cins balarısı, diğer arıların yaptığı altıgen balpeteklerini banal buldukla- an.com/environment/2020/aug/21/
rı için balpeteklerini spiral merdiven şeklinde inşa ediyor. Journal of the Royal Society In- scientists-create-3d-printed-buildin-
gs-local-soil
terface dergisinde yayımlanan bir çalışma, Tetagonula türünden gelen bu arıların iğnesinin
https://www.deccanherald.com/
bulunmadığını ve savunma açıklarını kapatmak için kendilerine böyle bir yuva yaptıklarını science-and-environment/scientists-u-
öne sürüyor. Böylece yuvalarını dış saldırılara karşı güvenli bir kale içinde korumuş oluyor-
se-local-soil-to-create-3d-printed-bu-
lar. Herbir arının belirli algoritma çerçevesinde balmumunu nereye bırakacağını nasıl bildiği ildings-report-876415.html
sorusu hâlâ yanıt bekliyor. muflajın böylesi!
 PANDEMİ’NİN ÇIKTILARI:
Öğretmek için öğrenmek
“Öğretmenlik, ömür boyu sürecek bir öğrenciliktir”
Mustafa Kemal Atatürk
Dr. Gabriela Oana Olaru
İstanbul Kültür Üniversitesi Genel Sekreter
Yardımcısı
B
ilgi ve iletişim teknolojilerinin sağlamış olduğu ola-
nakların eğitim faaliyetlerinde kullanılması uzun
yıllardır gerek akademik gerek kurumsal düzey-
de deneyimlenen bir olgu. Uzaktan eğitim, yüz yüze eği-
tim faaliyetleri kadar yaygın olmasa da özellikle yüksek
öğretimde her geçen gün gelişen bir yöntem. Zaman ve
mekândan bağımsız eğitime olanak sunmasıyla çağımı-
zın eğitim modeli olmaya aday olan uzaktan eğitim, Co-
vid-19 salgını ile birlikte eğitimin tüm kademelerinde ol-
mazsa olmazlar arasına girdi. Bu süreçte eğitim kurum-
larının teknolojik yatırımları ve hazır olmaları durumu tar-
tışmalara konu olurken, işin teknolojik boyutunun yanın-
da öğrenci ve eğitmenin hazır olma boyutu da önemi-
ni arttırdı. Yüz yüze eğitim faaliyetlerine destek olan tek-
noloji, çok kısa bir zaman içerisinde merkezi bir eğitim
platformu haline geldi.
Tüm Dünya’yı etkisi altında alan salgın döneminde
eğitimin sürdürülebirliliği konusunda gerek kitlesel, ge-
rek kurumsal, gerekse de bireysel bazda büyük çaba
gösterilirken; bireysel merakından dolayı teknolojiyi eği-
tim faaliyetlerinde sıkça kullanan, eğitmenlik yetenekleri-
ni bu anlamda güncel tutan eğitimciler sürece çok daha
hızlı adapte olabildiler.
Yazımızın temel konusunu, teknolojinin eğitimcilere
sunduğu olanaklardan bazıları ancak unutmamak gere-
kir ki; teknolojinin sunmuş olduğu olanakları kullanmak,
zengin bir eğitim içeriği oluşturmak, öğrencilerin yetkin-
liklerini geliştirmelerine yardımcı olmak her zamankinden
daha önemli hale geldi.
Covid-19 pandemisi ile birlikte eğitim dünyası hib-
rit eğitim modelleri ile ilgili çalışmalarına da hız vermiş
durumda. Seyreltilmiş sınıf ve kampüsler, sınıfta eğiti-
min yanı sıra senkron ve asenkron dersler özellikle yük-
seköğretim kademesinin gündeminde olan konular. Tek-
nolojinin olanaklarından faydalanarak eğitim faaliyetleri-
ni güçlendirmek, gençlerin ihtiyaç duyacağı yetkinliklere
kavuşmalarına olanak sağlayacaktır.
Teknolojinin odağında değişen çalışma şekilleri-
ne uyum sağyalayabilecek iş gücünü yetiştirmek, ihti-
yaç duyulan yetkinlikleri kazandırmak eğitimcilerin önce-
liği olmalıdır. Bu bakımdan, öğretmenliğin ömür boyu sü-
ren bir öğrencilik olduğu sözünü hatırlayarak, teknoloji-
nin sunduğu olanakları öğrenerek ders tasarımında kul-
lanmak gerekecektir.
Hibrit eğitim dönemi ile birlikte eğitim teknolojileri,
eğitmen/öğrenci/öğretme ilişkisi ve dijitalde üretilen içe-
rik bakımından da yenilikler karşımıza çıkacaktır. Tekno-
lojinin sunmuş olduğu dijital araçları kullanabilecek yet-
kinlikleri kazanmak, yaratıcı kullanım yöntemlerini orta-
ya koyarak öğrencilere zengin ders içerikleri sunabilmek
önemlidir. Bununla birlikte, oyunlaştırma yöntemini kul-
lanarak ders tasarımını yapmak da bu dönemde ön pla-
na çıkmaktadır.
Sınıfta yüz yüze yapılan eğitimin dijital eğitim ile sen-
tezlenerek anlamlı bir bütün haline gelebilmesi için eği-
timcinin ders tasarımına daha fazla zaman harcaması,
daha yaratıcı olması, yeni web/mobil uygulamalarını ta-
kip etmesi gerekmektedir. Bu bakımdan, kurumların eği-
ticinin eğitimlerini gözden geçirmesi, yenilemesi ve eği-
ticilerine sunması gerekecektir. Diğer yandan, biz eğit-
menlerin öğrenmeye ve gelişime açık olması da fark ya-
ratacaktır.
Yeni eğitim öğretim döneminde eğitimcilerin kulla-
nabileceği bir çok web servisi mevcut. Eğitim kurumla-
rı kendilerine ait, özelleştirilmiş çözümleri eğitimcilerinin
kullanımına sunuyorlar. Bu çözümler ile birlikte, enteg-
rasyon özelliği olan, ders tasarımını öğrenciye hitap ede-
cek ücretli ve ücretsiz uygulamalardan bazılarını paylaş-
mak isterim.
Kullanımı kolay olan bu uygulamalar sayesinde eği-
timciler; kendilerine özel, akılda kalıcı, fark yaratan ders
içeriklerini hazırlayabilirler.
Canva1: Ücretsiz ve ücretli kullanım sunan bu uygu-
lama ile öğrenciler proje ödevleri için broşür, poster, in-
fografik, hareketli içerikler hazırlayabilmeketdir. Dersin
anlatımını görselleştirmek amacıyla eğitimciler tarafından
da kullanılabilmektedir.
Learning apps2: Ücretsiz kullanım olanağı sunan bu
araç ile eşleştirme, sayı doğrusu, sıralama, resim üstün-
de eşleştirme gibi etkinlikler oluşturulabilmektedir.
Mentimeter3: Ücretsiz kullanım hakkı sunan bu araç
ile interaktif ders sunumları hazırlanabilmektedir.
Padlet4: Kavram haritası veya etkileşimli pano oluş-
turarak, anlaşılması zor olan, öğrencilerin ilgilerini ver-
mekte zorlandıkları konuları anlatmak için kullanılabile-
cek bir araçtır. Eğitimcinin oluşturduğu sınıf hesabında
toplanan öğrenciler kendi panolarını oluşturabilir, sakla-
yabilir ve arkadaşlarıyla sosyam medya ortamında pay-
laşabilirler. Ücretli bir uygulama olan Padletin web site-
sinde detaylı kullanımı konusunda bilgilendirici içerik ve
örnek panolar da bulunabilmektedir.
Plickers5: Ölçme ve değerlendirme aracı olarak kul-
lanılabilen bu araç ile özellikle ilköğretim çağındaki öğ-
renciler için eğlenceli ve katılımı teşvik edici değerlen-
dirmeler tasarlanabilmektedir. IOS ve Android uygula-
ma seçeneği sunan bu aracın kullanımı kolay ve oldukça
eğlencelidir. Sınıf içerisinde kullanılabildiği gibi, okul ge-
nelinde de anket yarışma gibi aktivitelerde de kullanıla-
bilmektedir.
Story bird6: Öğrencilerin dijital hikaye oluşturabile-
cekleri, hazır şablon ve karakterlerin bulunduğu bir araç-
tır. Yaratıcı düşünme, problem çözme, hayal gücünü ge-
liştirme gibi yetkinliklerin geliştirilmesine yardımcı olmak-
tadır.
Story jumper7: Kullanıcılarına dijital hikayeler oluş-
turma imkanı veren bir web aracıdır. Grup veya bireysel
ödevler vererek öğrencilerin dijital hikayelerini oluştur-
malarını sağlayarak yaratıcılık ve hayal güçlerinin geliş-
mesine yardımcı olunabilir.
Spotify8: Ücretli ve ücretsiz üyelik imkanı sunan bu
araç daha çok müzik yayıncılığı için kullanılıyor olsa da,
podcast özelliği de bulunmaktadır. Eğitim alanında po-
dcast kullanımı henüz çok yaygınlaşmamış olsa da, fark
yaratmak isteyen eğitimciler, öğrencilerine her daim eği-
tim fırsatı sunabilmektedirler.
1- https://www.canva.com/
2- https://learningapps.org/
3- https://www.mentimeter.com/
4- https://padlet.com/
5- https://get.plickers.com/
6- https://storybird.com/
7- https://www.storyjumper.com/
8- https://www.spotify.com/tr/
www.iku.edu.tr
Nöro Oftalmoloji
Yapay görme ve biyonik göz ile, körlüklerin
önlenmesinde önemli adımlar atıldı
Göz ve beyin ilişkileri konusunda ar-
tan bilgilerimiz ve teknolojik gelişme-
ler görme kaybının giderilmesi (res-
torasyonu) çalışmalarına da hız ver-
di. Bu çalışmalar ile elde edilen ya-
pay görmenin (artificial vision) amacı,
görme yollarındaki sağlam kalmış hüc-
relerin iş görebilir hale getirilmesidir.
Görmeyi engelleyen hangi hastalıklara
hangi modern tedavi yöntemleri uy-
gulanıyor ve başarı oranları nedir?
Prof. Dr. Tülay Kansu
Hacettepe Ü.Tıp F., Nöroloji (Nöro-oftalmoloji)
emekli öğretim üyesi
G
örüntülerin beyinde algılanması retina gangliyon
hücrelerinden başlayarak arka beyin bölgesin-
de sonlanan ve beynin yaklaşık %52‘sini kullan-
mayı gerektiren yoğun bir biyolojik süreçtir. Buna rağ-
men görmenin sınırları vardır. Örneğin ultraviyole ışınları-
nı, çok hızlı veya çok yavaş bir hareketi, çok küçük mik-
roorganizmaları, uzaydaki birçok cismi gözle görebilme-
miz mümkün değildir.
Görme ile beyin arasında bir ilişki olabileceği 19. Yüz-
yıldan önce bilinmiyordu. 1851’de oftalmoskop, 1886’da
göz dibi fotoğrafı, 1869’da perimetrenin bulunması ile be-
yin- göz ilişkilerini anlamada ve değerlendirmede önem-
li gelişmeler kaydedildi. Nöro-oftalmoloji adıyla bir bilim
dalının gelişmesi 1960’lardan sonra oldu, görsel uyarılmış
potansiyeller, bilgisayarlı tomografi, magnetik rezonans
(MR) ve optikal koherens tomografi (OKT) gibi tanı yön-
temlerinin de katkısı ile bu alanda bilgilerimiz çok arttı.
Göz ve beyin ilişkileri konusunda artan bilgilerimiz ve
teknolojik gelişmeler görme kaybının giderilmesi (resto-
rasyonu) çalışmalarına da hız verdi. Bu çalışmalar ile el-
de edilen yapay görmenin (artificial vision) amacı, görme
yollarındaki sağlam kalmış hücrelerin iş görebilir hale ge-
tirilmesidir. Bunu hedefleyen tedavi yöntemleri bugün için
belli hastalıklarda ve kısıtlı sayıda hastalara uygulanabili-
yor (Tablo).
Yapay görme tedavisi hangi hasta-
lıklarda uygulanmaktadır?
Retinitis pigmentoza (RP). Halk arasında tavuk ka-
rası veya gece körlüğü olarak bilinir, retinanın kalıtsal
bir hastalığıdır. Görmeyi sağlayan fotoreseptör ve pig-
ment epitel hücrelerinin harabiyeti söz konusudur. Küçük
yaşta başlar ve körlüğe kadar ilerleyebilir. 100’den fazla
genetik tipi ve tüm dünyada yaklaşık 1.2 milyon RP has-
tası vardır.
Yaşa bağlı maküla dejenerasyonu (sarı nokta has-
talığı). İleri yaşlarda ortaya çıkan, makülanın (sarı nok-
ta) ilerleyici ve dejeneratif bir hastalığıdır. Kuru ve yaş ti-
pi vardır. Yeni damar gelişimi olan yaş tipte anti Endot-
helial Vasküler Growth Factor (VEGF) ilaç enjeksiyonu ile
olumlu sonuçlar alınmakla birlikte, kuru tipte henüz etkin
bir tedavi yoktur
Leber’in konjenital körlüğü (retinal distrofi). Ye-
ni doğanları etkileyen, ciddi görme kaybı ve körlük yapan
nadir bir göz hastalığıdır. Kalıtsaldır ve çok sayıda gen ile
ilişkilidir. Leber’in herediter optik nöropatisi (LHON).
Mitokondriyel DNA’daki mutasyonların yol açtığı bir has-
talıktır. Görme kaybı daha çok erkeklerde, 15-35 yaş ara-
sında, tek gözde ve akut olarak başlar. İkinci göz hafta-
lar veya aylar sonra etkilenir ve görme genellikle %20
düzeyinde kalır.
Yapay görme hangi yöntemlerle
sağlanıyor?
1. Görsel protezler (Biyonik göz)
a. Retinal protezler: Retinal protezlerin çeşitli tipleri
üzerinde çalışmalar 1990’dan beri yapılmakta. Bu amaç-
la retinaya elektrotlar yerleştirilir. Hasta kameralı bir göz-
lük kullanır ve görüntüden gelen sinyaller vücut dışında-
ki küçük bir cihaza gider. Bu cihazda işlenen bilgi gözlü-
ğe ve ardından kablosuz olarak gözdeki alıcıya gönderilir.
Alıcı bu bilgiyi retinaya yerleştirilmiş olan elektrotlara ak-
tarır. Elektrotlar retinayı uyarır ve görüntü optik sinir ara-
cılığıyla beyne iletilir.
Uygulama için hastanın ışık algısının var olması ve
görme kaybı öncesinde şekilleri görüyor olması gerekir.
Retinitis pigmentosa hastalığı için 2007 yılında onaylanan
ve 13 ülkede 250 kadar hastaya uygulanan ARGUS- II
protezi, 2015’den beri Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi
Yapay Görme ve Biyonik Göz Biriminde de seçilmiş has-
talara uygulanıyor (1).
b. Kortikal protezler: 1974’den beri üzerinde
çalışılmakta olan bu uygulama çok pahalı olması, nöbet,
enfeksiyon, beyin ameliyatı gibi riskleri nedeniyle uzun
HBT Sayı 233 - 11 Eylül 2020 18
süre pratiğe geçirilemedi. Bu alanda son yıllarda başla-
tılan ve halen yürütülen ORION ve CORTIVIS projeleri
vardır (2). Bu yöntemde mikroelektrotlar beynin arka kıs-
mındaki görme bölgesine yerleştirilir. Dijital bir kamera
içeren bir gözlüğün kaydettiği uyarılar vücut dışında du-
ran kutu şeklinde bir işlemciye (paket processor) gider.
Oradan gözlüğün arkasındaki antene gönderilen sinyaller
beyinle kablosuz bir bağlantı kurar ve görüntü oluşur. Bu
uygulama için hastanın belli bir yaşa kadar görme hafıza-
sının olması gerekir.
c. Optik sinirin elektrikle uyarılması. 1990’larda op-
tik sinirleri uyarabilmek için elektrodlarla yapılan girişimler
pek de umut verici sonuçlar vermemiştir. 2019’da İsviçre
ve İtalyan araştırmacıların geliştirdiği ve OpticSeline adı
verilen sistem tavşan deneylerini geçmiş ama insanda
henüz uygulama fazına ait bulgular bildirilmemiştir (3).
d. 3D yapay göz (Elektrokimyasal göz) 2020 Ma-
yıs ayında Hong Kong Bilim ve Teknoloji Üniversitesi ön-
cülüğündeki uluslararası bir ekip dünyanın ilk 3D yapay
gözünü geliştirdiklerini yayınladılar ve fotoreseptör görevi
yapan nano-ışık sensörlerini, sinir görevi gören bir demet
metal kabloya bağlayarak görsel sinyal iletimini sağladık-
larını bildirdiler. Bu cihazın görme engelli hastalarda okü-
ler protez olarak geliştirilmesi hedefleniyor (4).
2. Gen tedavisi
A. Gen tedavisi ilk olarak 2004 yılında Leber’in kon-
jenital amorozu (körlüğü) olan, doğuştan kör olan be-
beklerde uygulandı ve olumlu sonuçlar alındı. Bu has-
talarda RPE65 DNA’sı taşıyan rekombinant adeno
virüs (rAAV2/2) vektör olarak retinaya injekte edilmek-
te, sağlam genin hatalı olanın yerini alması sağlanarak
görmenin düzelmesi beklenmekte. 2020’de, literatürde
yayınlanan 164 hastayı değerlendiren bir meta-analizde,
bir yılın sonunda bu hastalarda iyileşme gözlendiği ama
2-3 yıl sonra sonuçların çok değişmediği bildirilmekte (5).
B. Gen tedavisinin uygulandığı diğer hastalık grubu
PDE68 mutasyonu olan retinitis pigmentosa hastaları-
dır. Tedavi 2018’de FDA onayı aldı.
C. Gen tedavisi uygulanan 3. grup hastalık Leber’in
herediter optik nöropatisidir. Yedi ayrı ülkede farklı
merkezlerde yürütülen çalışmalar 11778 mutasyonu olan
ve 18 yaşından büyük hastalara, vitreus tabakası içine
GS010 (rAAV2/2- ND4) geninin tek injeksiyon olarak veril-
mesi şeklinde uygulanıyor. Bu yöntemin 96. hafta sonuç-
larının güvenli olduğu ve herhangi bir yan etki olmadığı
bildirildi. Görmede iyileşme veya ikinci göz tutulumunun
önlenmesi konusunda belirgin bir gelişme henüz bildiril-
medi (6).
3. Kök hücre tedavisi
Retina hastalıklarında kök hücre tedavi çalışmaları
2010 yılında başlatıldı. İlk çalışmalar Japonya Kobe şeh-
rindeki RIKKEN Gelişimsel Biyoloji Merkezinden rapor
edildi (7). İnsan embriyonik ve iPSC (uyarılabilir, pluripo-
tent kök hücre) adı verilen ve tüm hücre tiplerine dönüşe-
bilen hücreler retina veya korneaya enjekte edilerek yeni
sağlam hücreler oluşturması beklenmektedir. Kök hücre-
lerin glial hücrelerle birleşerek oluşturduğu hibrid hücreler
yeni fotoreseptör oluşumuna katkıda bulunmaktadır.
 HBT Sayı 233 - 11 Eylül 2020 19
Gün c e l Tıp
Mustafa Çetiner
dr.m.cetiner@gmail.com
CRISPR tedavisi ile körlüğe karşı COVID-19 AŞILARI- I
yeni bir umut Son günlerde yapılan çalışmalar, COVID-19’a yeniden yakalanmanın
(re-enfeksiyon) mümkün olduğunu gösterdi. Bu bulgu, sürü bağışıklığı sağ-
CRISPR-Cas9 gen düzenle-
lamanın ne kadar zor olduğunu ortaya koyuyor. Dolayısıyla COVID-19’a karşı
me tekniğinin doğrudan vücu- aşı geliştirilmesi salgının sona ermesi için daha da önemli hale geldi.
da uygulandığı deneyle, kalıt- COVID-19 aşısına yönelik Türkiye’den de çalışmaların bulunduğu yakla-
sal bir körlük tedavisine yöne- şık 180 çalışma tüm dünyada sürüyor, bunların 9 tanesi Faz-III basamağına
lik gen düzenlemesi test edili- ulaştı.
Çoğu kişi “kaç ay geçti bir aşı bile bulunamadı” diye düşünebilir, bilim ve
yor tıp dünyasını yavaş ya da yetersiz görebilir. Fakat tam tersine, pandeminin

K
örlüğe neden olan genetik bir rahatsızlığı olan bir kişi, doğrudan vücuduna uygulanan başlamasından 8-9 ay sonra aşılarda Faz-III basamağına ulaşmak çok büyük
CRISPR-Cas9 gen terapisini alan ilk insan oldu. bir bilimsel başarı sayılmalıdır.
Tedavi, Leber konjenital amorozu 10 (LCA10) adı verilen ve nadir görülen bir mu- Bir aşının geliştirilmesi ortalama 10-15 yıl sürer. Bu zamana kadar en hız-
tasyonu, CRISPR-Cas9 gen düzenleme tekniği aracılığı ile ortadan kaldırma amaçlı yapı- lı geliştirilen aşı, 1963-1967 yılları arasında toplam 4 yılda geliştirilen Kaba-
lan klinik bir araştırmanın parçası. Çocukluk çağında körlüğün en önemli nedenlerinden biri kulak aşısıdır. Çocuk felci aşısı 7 yıl, kızamık aşısı 9 yıl, HPV aşısı ise 15 yıl-
olan bu hastalığın tedavisi halen mevcut olmadığı için bu araştırma kritik öneme sahip. da geliştirilmiştir. Bazı hastalıklarda ise aşıların geliştirilme süreci on yıllar-
Bu deneyde, bir virüsün genomunda kodlanan gen düzenleme sisteminin bileşenleri, fo-
ca sürebilir ve sonuç alınamayabilir. Örneğin HIV’e karşı 36 yıldır hâlâ etki-
toreseptör hücrelerin yakınında doğrudan göze enjekte ediliyor. Önceki CRISPR-Cas9 klinik
deneylerde ise , bu teknik vücuttan çıkarılan hücrelerin genomlarını düzenlemek için kullan-
li bir aşı geliştirilememiştir.
mıştı. Materyal daha sonra hastaya geri infüze edimişti. Portland’daki Oregon Sağlık ve Bi- Daha önce de yazdım, klinik çalışmalar genellikle 3 fazdan oluşur. Faz I
lim Üniversitesi’nde kalıtsal retina hastalıkları uzmanı olan Mark Pennesi ve ekibi, BRILLIAN- ve II çalışmaları sınırlı sayıda ve küçük gruplarda yapılır. Çalışmaların en
CE adlı denemeyi Editas Medicine of Cambridge, Massachusetts ve Dublin Allergan ilaç şir- kritik fazı üçüncü fazdır. Bu faz, aşının etkinliğini anlamak ve aşının yan et-
ketlerinin işbirliği ile gerçekleştiriyor. kilerini daha uzun dönemde ve daha büyük insan gruplarında izlemek için
Bu, vücutta ilk kez gen düzenleme denemesi değil: çinko parmak temelli bir tedavi daha gerçekleştirilir. Faz-III çalışmalarına genellikle 10.000-30.000 gönüllü ki-
önce test edilmişti. Hunter sendromu adı verilen metabolik bir durum için Kaliforniya San- şi dahil edilmektedir. Üçüncü fazı başarıyla tamamlayan aşılar, yaygın kul-
gamo Therapeutics’te yapılan bir deneyde bu teknikle, etkilenen genin sağlıklı bir kopya-
lanım için sağlık otoritelerine başvurabilir duruma gelir. Onay alınması ha-
sı karaciğer hücrelerinin genomundaki belirli bir konuma yerleştirilmişti. Ancak erken sonuç-
lar Hunter sendromunun semptomlarını hafifletmek için fazla bir şey yapılamayacağını or- linde ise aşı, büyük miktarlarda üretilerek çeşitli ülkelere dağıtılır ve geniş
taya koymuştu. BRILLANCE deneyinin farkı çok yönlülüğü ve tasarım kolaylığı; uzmanlar kitleler aşılanır.
CRISPR-Cas 19 tekniğini hücre tedavisinde önemli bir sıçrama olduğunu “Normal bir uçak Fakat aşılar sağlık otoritelerince kullanım izni alsalar bile güvenlik ve et-
yolculuğuna karşı uzay uçuşuna benziyor” diye açıklıyorlar tabii “Teknik zorluklar ve içsel gü- kinlik süreçleri bitmez. Faz IV adını verdiğimiz çalışmalar ile aşıların olası
venlik endişeleri çok daha büyük” diye de ekleyerek... uzun dönem veya nadir yan etkilerinin takibi ilaç büyük kitlelerce uygula-
Derleyen: Özlem Yüzak nırken de devam eder. . Nitekim geçtiğimiz günlerde FDA, ilaç şirketlerini,
Kaynak: https://www.nature.com/articles/d41586-020-00655-8?utm_source=Nature+Briefing&utm_campaign=be-
b9f70649-briefing-dy-20200827&utm_medium=email&utm_term=0_c9dfd39373-beb9f70649-43371365
aşıları onay alsa bile yan etkiler açısından takibe devam etmeleri ve FAZ IV
çalışmaları sürdürmeleri gerektiği konusunda uyardı.
COVID-19 aşısının bu kadar hızlı sürede geliştirilmesi aşılara karşı güven
Uygulama Hastalık Bunlardan başka fotoreseptör sorununu da gündeme getiriyor.
kaybı olan gözlere polimer içeren Bu kaygı aslında pek haklı olmayabilir. Nitekim bir aşı adayının yaygın
Biyonik göz (vizüel protez) Retinitis pigmentosa nano parçacıkların injeksiy-
Retinal kullanım izni alabilmesi için klinik çalışmaları eksiksiz olarak tamamlaması
onu, silyer nörotrofik faktör im-
Kortikal gerekir. Ancak sağlık otoritelerinin, toplumda aşılara karşı yanlış algı oluş-
Optik sinir
plantları, hücrelerin yeniden pro-
gramlanması gibi heyecan veren, masını önlemek için aşı geliştirme basamaklarını çok iyi denetlemesi, bul-
Elektrokimyasal
fakat henüz hayvan deneyleri gularını açıklamak konusunda şeffaf olması gereklidir. Bilimsel yöntemden
Gen tedavisi Retinitis pigmentosa ve güvenlikten taviz vermeden aşı çalışmalarının sürmesi şarttır. Acil kulla-
Leber’in konjenital amorozu (retinal distrofi) aşamasında olan çalışmalar vardır.
Leber’in herediter optik nöropatisi Sonuç olarak, sağlanan nım onayı ve aceleye getirme çabalarının insanlarda çekincelere ve aşı kar-
görme çok az bile olsa, görme- şıtlığına yol açabileceği unutulmamalıdır. Özellikle son yılarda aşılara güve-
Kök hücre tedavisi Retinitis pigmentosa
Yaşa bağlı maküla dejenerasyonu si olmayan hastalar için bir kazanç nin bu kadar kırılgan bir hale geldiği düşünülürse sözünü ettiğim noktaların
Kornea hastalıkları olmakta ve yaşam kalitesinde iy- önemi daha da ortaya çıkar.
ileşme sağlanmaktadır. Göze yer- Dünyadaki aşı çalışmalarını özetlemeyi haftaya bırakalım ama “Türki-
Optogenetik Retinitis pigmentosa
leştirilen biyolojik materyeller- ye’de aşı çalışmaları ne durumda” sorusuna bir cevap vermek gerekir.
Ülkemizde bu alanda yapılan çalışmalar in uzun süreli etkileri henüz tam Türkiye’de özellikle TÜBİTAK’ın desteği ile Boğaziçi, ODTÜ, Erciyes, An-
da tedavinin güvenli olduğunu gösterdi (8,9). olarak bilinmiyor. Bu tedavi yöntemlerinin
Retina hastalıklarında kök hücre ile yapılan
kara ve Acıbadem Üniversitesi gibi birçok üniversite ve merkez aşı geliştir-
daha fazla kullanım alanı bulması için zama-
çalışmalar umut verici olmakla beraber he- me çalışmalarına devam ediyor. Bir yandan hayvan çalışmaları sürüyor, bir
na ihtiyaç vardır.
nüz araştırma aşamasında. Kaynakça yandan da bazı kurumlarda klinik çalışma basamağına gelindiği haberleri-
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31486609/ ni alıyoruz. Çalışmalar için gereken fareleri, ABD’de insanlarımızın pande-
4. Optogenetik https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6549329/ mi döneminde ekranlardan tanıdığı, Jackson laboratuvarlarında çalışan ve
https://bilimfili.com/korluge-karsi-optik-sinirleri-uyarma-yon-
Bu yöntemle retinaya melanopsin sente- ülkemizin önemli bilim insanların biri olan Prof. Dr. Derya Unutmaz’ın sağ-
temi
zleyen gen transferi yapılarak, iyon kanalları https://www.nature.com/articles/s41586-020-2285-x ladığını biliyoruz. Öte yandan, uluslararası 2 aşı çalışmasının Faz-III ba-
ışığa duyarlı hale getirilmekte ve lazer ışığı https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32059734/ samağı da Türkiye’de yaklaşık 10 merkezde, Eylül ayında başlıyor. Örne-
gönderilerek hücrelerin restorasyonu sağlan- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5902861/ ğin Pfizer-BionTech (Almanya-ABD ortak aşı çalışması) tarafından 27 Tem-
maktadır. Farklı proteinlerin farklı dalga boyu https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMoa1608368
https://stemcellres.biomedcentral.com/articles/10.1186/ muz’da başlanan ve 30.000 kişiyi kapsayacak Faz-III çalışmasına şu ana ka-
ışıklara duyarlı olduğu bilinmektedir. Parkin- dar 20.000 gönüllü katıldı. Eylül ayında Türkiye’den yaklaşık 1000 kişi bu
s13287-020-1549-6
son, epilepsi ve depresyon gibi hastalıklarda https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5854857/ çalışmaya gönüllü olarak katılacak.
da tedaviye yönelik çalışmalar yapılıyor (10). https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30218651/
Haftaya devam.
Bulmaca HBT Sayı 233 - 11 Eylül 2020 20 İlginç Sorular
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 kuş – Bir maddenin kimyasal bir tepki- Sürekli göz ovalamanın zararları
1 mede hiçbir değişmeye uğramadan, tep- Soru: Sürekli göz ovalama göze zarar verir mi?
2 kimenin olmasını ya da hızının değişme- Yanıt: Gözleri sürekli ovalamak veya kaşımak, gözümü-
sinin sağlayan etki. zün ön kısmında yer alan saydam tabakanın yani korneanın
3
incelmesine ve öne doğru bombeleşmesine yol açabilir.
4 YUKARIDAN AŞAĞIYA Keratokonus olarak tanımlanan bu hastalık, alerji nedeniyle
5 1.1986’da, kayıp olmaksızın ener- sürekli gözlerini ovalayan çocuklarda ve gençlerde daha sık
6 ji transfer edebilen Süper İletken’i bu- görülür. Bu hastalık göz numaralarında artışa ve görme azlı-
lan, Nobel Fizik Ödülü sahibi Alman fizik- ğına neden olabilir.
7 çi. 2. Cennet – “John Lee …” (1897’de, Keratokonus, korneanın öne doğru sivrileşmesi ve in-
8 kalemtıraşı icat eden, Afro Amerikan mu- celmesiyle birlikte kişinin görme düzeyini bozan önemli bir
9 cit) – İnek antilobu. 3. Yunancada bir harf göz hastalığı. Hastalığının en önemli belirtisi düzensiz astig-
– Hamız – Bir nota – Bozkır. 4. Yalnız iki matizmaya bağlı sürekli değişim gösteren bulanık görmedir.
10 Özellikle ileri evrelerinde görme düzey ve kalitesi oldukça
geniş yüzü testere ile düzeltilmiş tahta –
11 Albert Einstein’ın teorisi – Lantanın sim- düşer. Çocukluğundan beri alerjisi olan, bu nedenle sürekli
12 gesi. 5. “George …” (Kodak firmasını ku- gözünü ovalayan ve bulanık gör-
me şikâyeti olan kişilerin acilen
13 ran ABD’li işadamı) – Nezle. 6. Ünlü bir
göz doktoruna gitmesi gerekir.
otomobil markasını simgeleyen harfler –
14 Göz muayenesini düzenli yaptıran
Jüpiter’in bir uydusu – Hıristiyan – Temel,
15 ve gözlük numarası her defasında
esas. 7. Atatürk’ün mirasını bıraktığı iki
değişen hastalarda da mutlaka
kurumdan biri olan dil kurumu – Dişi de- keratokonustan şüphelenilmeli ve
SOLDAN SAĞA ve – Karşılıksız yardım. 8. Girit Labirenti’ni yaptıran, ef-
1.999’da, mekanik saati yaratan, Fransız keşiş, ileri tetkikler yapılmalıdır.
sanevi Girit Kralı – Akdeniz’de, küçük bir Fransız adası Keratokonus hastalığının nedeni günümüzde tam olarak
sonradan papa – Nedeni çekingenlik olduğu sanılan, – Seçkin. 9. Değeri bin vat olan güç birimi – Radyumun ortaya konabilmiş değil. Ancak araştırmalar ve deneyimler,
uyaran olmasına rağmen, başlayan bir eylemi durdur- simgesi – İlaç. 10. Ölüm zamanı – Budist cehennemi – ailesinde daha önceden keratokonus tanısı konmuş kişilerin
ma ya da eylemin başlamasını önleme. 2. 1887’de, ilk Çevresi suyla çevrili kara parçası. 11. Toryumun simge- en önemli risk grubunu oluşturduğunu gösteriyor. Diğer şüp-
pnömatik lastiği icat eden, Fransız mucit. 3. Kenzaburo si – Acı, öfke, coşku gibi duyguları yatıştırmaya çalış- heli bir neden ise, özellikle çocukluk döneminde gözün sıkça
…” (Japon yazar) – Lise’nin ünsüzleri – Eski bir tahıl öl- ma – Sürgün. 12. Kir izi – Öbür – İlaç. 13. Bir göz rengi ovalandığı alerjik göz hastalıklarının varlığıdır.
çeği – Linux tabanlı bir güvenlik kontrol işletim sistemi. – Dili Hint İran dil ailesinden olan kimse – Tibetli Buda Tedavide iki ana nokta çok önemlidir. Bunlardan birincisi
4. Protein sentezine yardımcı olan bir asit türü – Boru rahibi – Bir orga- hastalığın ilerlemesinin durdurulması, ikincisi de hastalığın
sesi – “Nick …” (Aktör) – Gümüşün simgesi. 5. “Kons- nımız. 14. İsa’nın
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
meydana getirdiği görme bozukluğunun giderilmesi. Hasta-
1 A L A F İ S C H E R P O T A
tantin …” (Bekle Beni şiiri Türkçe şarkı da olan, Rus doğduğu gün – 2 R A V E L S E S E L İ M L lığın durdurulmasında en etkin ve güvenilir yöntem korneal
yazar) – Banka otomatik veznesi. 6. Aids testi – 1852 “Guri …” (“Gönül 3 T H A M E S S M A R T L A çapraz bağlama (cross-linking) tedavisidir. Bu tedavi ile
yılında Amerikalı Elisha Otis’in geliştirdiği aygıt. 7. Bit- güzelliğiyle” anla-
4 H İ N
5 U T A H
K İ T E L O K A R
zayıflamış kornea daha sağlam bir hale getirilir ve hastalık
L E A R O N D A
kibilim – Savaş yönetme sanatı. 8. Konut – Say eden, mında Lazca ve- 6 R K U R S T A E K K İ etkin bir şekilde durdurulabilir. Hastalarda görme düzey ve
çalışan – Akciğer – Bir haber ajansı. 9. Gömü – “Benja- dalaşma sözü) –
7 K U B A İ L E Y S S U N A kalitesini arttırmak için gözlük, yumuşak kontak lensler, sert
8 O L M E K L E R R E İ D N
min …” (Paratonerin mucidi). 10. Ayla, hale – Namus- “… Nesin” (Mate- 9 R U H R E G O S A N T R İ K
gaz geçirgen kontak lensler, yumuşak keratokonus kontak
lu – Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği. 11. Yay silahı matikçi). 15. Alan 10 N B T R A M A F A U N A lensleri, hibrid lensler, skleral lensler denenebilir. Bunlara
– Mutfakta musluk altı teknesi – Bir renk – Pers kökenli Turing’in yarattığı
11 A S B E S T L U R N A alternatif olarak, bazı hasta gruplarında, kornea içerisine yer-
12 O T T O İ O K A S T E D O
eski bir uygarlık. 12. Bob Marley’in ki gibi örgü saçlara ilk bilgisayarın adı 13 R A O R T O Z A N T I P leştirilen halka tedavisi ve doğal lensin önüne ya da iris önü-
verilen ad – Bir bağlaç – Kaz Dağları’nın mitolojik dö- 14 F E A T E D V A R S İ N A ne yerleştirilebilen kişiye özel lensler de fayda sağlayabilir.
– Okyanus.
nemlerdeki adı. 13. Kişi – Acımasızca – Zihin. 14. Pat-
15 F E T H İ K A R E S İ A L
Kaynak: Türk Oftalmoloji Derneği Kornea ve Oküler Yü-
layıcı bir madde – Kayseri’nin bir ilçesi. 15. Bir tür bay- zey Birimi Yürütme Kurulu Üyesi Prof. Dr. Koray Gümüş
Hazırlayan: İlker Mumcuoğlu

Satranç Düşün Bul Sudoku

Dr. Hakan Karabacak
hkarabacak@gmail.com BİTİŞTİRME ÇARPIMI İÇERİYOR Geçen haftanın
C harfi temalı bu problemde düşman- Ender Aktulga eaktulga@gmail.com çözümü
larla çevrilen siyah şah, kaçınılmaz sonu
bekliyor. A ve B dörder basamaklı rakam yinelemesiz iki tamsayıdır. B
Beyaz oynar, 2 hamlede mat sayısının, A sayısına sağdan bitiştirilmesiyle elde edilen C sayısı,
A*B çarpımını içermektedir.
Koşulları sağlayan iki değişik C sayısı bulunmaktadır. Bunla-
rın biri C=18764672’dir
(A=1876, B=4672, A*B=8764672)
SORU: Koşulları sağlayan ikinci C sayısı kaçtır?

231. sayıdaki “Asal Kat” isimli bulmacanın yanıtı:

24482

Bulmacayı doğru çözenler: Ahsen Canat-İzmir, Naim Uy-

gun-Hatay-Turgay Yüktaş-İstanbul, Tahsin Çepoğlu-Hopa, Eray
Peker-İstanbul, Piyale Nazlı-İzmir, Selçuk Kumbasar-İstanbul,
Yücel Gün-Buhaniye
230. sayıdaki bulmacayı doğru çözenler: Selçuk Kumba-
sar-İstanbul
Geçen haftanın anahtar hamlesi: Kd4
Tartışma
Kuantum bombasını patlatmadan denetlemek
Aynı anda iki durumda birden olabilen sistemlere
biz bilgisayarcılar “kubit” diyoruz. Kuantum bil-
gisayarları bunlardan yapılıyor. Elitzur-Vaidman
bombasını sağ salim kontrol edebilmek için de
böyle bir kubit kullanıyoruz.
Cem Say
F
izikteki kuantum devrimi, doğanın sağduyumuza
ters davrandığı birçok örneği ortaya saçtı. Gelin, bu
tuhaflıkların anlatması en kolay olanlarından birini,
İran ve SSCB doğumlu İsrailli fizikçiler Avşalom Elitzur
ve Lev Vaidman’ın keşfettiği “etkileşimsiz ölçüm” yönte-
mine dayanan “bomba kontrol algoritması”nı bir gözden
geçirelim.
Dünyanın bin türlü hali var. Diyelim ki bir silah tücca-
rından güçlü bir bomba satın almanız gerekti. Tüccar size
bombanın sağlam durumda olduğu konusunda güven-
ce veriyor ama onun sözüne körükörüne inanmıyorsunuz;
bir kontrol etmeden o kadar para verilmez. Ne yazık ki bu
tür bombaları kontrol etmenin tek bir yolu var, o da pat-
latma komutunu vermek! Bombanın bir tetik mekanizma-
sı var. Bu mekanizmaya bombanın solundaki bir delikten
0 veya 1 değerini alabilecek bir sayı (yani biz bilgisayar-
cıların deyimiyle bir “bit”) giriliyor. Sağlam durumdaki bir
bomba “0” komutunu aldığında hiçbir şey olmuyor ama
“1” alırsa patlıyor.
Fakat unutmayın, tüccar sahtekâr da olabilir. Size
sunduğu cihaz belki sahtedir? Böyle “sahte” bombalara
0 da 1 de verseniz hiçbir şey olmuyor tabii.
Bir düşünün, bombanın sahte mi gerçek mi olduğunu
nasıl test edebilirsiniz? “0” verirseniz gerçeği sahteden
ayıramıyorsunuz, “1” verirseniz ise ayırabiliyorsunuz ama
bombayı patlatmış oluyorsunuz, değil mi? Bu kontrolü
bombayı patlatmadan yapmanın bir yolu olabilir mi?
Kuantumun klasik fizik kurallarından
farkı
Klasik fizik kurallarına göre bu bulmacanın çözümü
yok. Ama kuantum işi değiştiriyor.
Sağduyumuzu şekillendiren “klasik” dünyanın aksi-
ne, kuantum âleminde aynı nesne (örneğin, bir foton ve-
ya elektron) aynı anda iki farklı durumda (mesela hem
“dikey” hem de “yatay”) olabiliyor. Bu iki durumun ken-
di aralarındaki “ağırlık”larını kimi basit cihazlar kullana-
rak değiştirebiliyoruz. Nesneler sadece gözlenene dek bu
“hem şöyle, hem böyle” halinde olabiliyorlar; gözlendikle-
ri (örneğin, “dikey mi yatay mı” diye bakıldığı) anda bu iki
durumdan birine “çöküyor”lar. Hangi duruma çökecekle-
ri de durumların gözlemden önceki ağırlıklarına göre çe-
kilen doğal bir “piyango” ile belirleniyor.
Çok tuhaf, farkındayım. Ama gerçek bu. Tüm deney-
ler doğanın bu garip şekilde çalıştığını gösteriyor.
Aynı anda iki durumda birden olabilen böyle sistemle-
re biz bilgisayarcılar “kubit” diyoruz. Kuantum bilgisayar-
ları bunlardan yapılıyor. Elitzur-Vaidman bombasını sağ
salim kontrol edebilmek için de böyle bir kubit kullanıyo-
ruz.
Bir kubitin yazı-tura atmak için özel bir tür “hileli pa-
HBT Sayı 233 - 11 Eylül 2020 21
ra” olarak kullanılabileceğini görebi-
liyor musunuz? Mesela fotonunuzu
ölçüldüğünde belli bir ihtimalle “di-
key”, geri kalan ihtimalle “yatay” ola-
rak görülecek bir hale sokabilirsi-
niz. Bu haldeki bir foton gözlendik-
ten sonra hangi değer ölçüldüyse o
değere çökecek, yani o büyülü karı-
şım yok olacak. Ama fizik böyle bir
kubiti gözlemeden “döndürmenize”
de izin veriyor. Örneğin yatay doğrultudan di-
key doğrultuya doğru 0,000036 derecelik küçü-
cük açıyla bir döndürme işlemi tastamam “ya-
tay” konumdaki bir kubiti “on trilyonda dört ih-
timalle dikey, geri kalan ihtimalle yatay” haline
getirebiliyor, dahası, (arada ölçüm yapıp kubi-
ti çöktürmezseniz) aynı işlemi art arda defalarca
miş oluyor. 3. adımdaki ölçümde “dikey” görüp “bomba
uygulayarak “dikey” ağırlığını daha da artırıp “yatay” ağır- sahte” diyoruz.
lığını azaltabilirsiniz.
Bomba gerçekse azıcık bir ihtimalle patlıyoruz, ama
Artık bomba kontrol sorunumuzu nasıl çözeceğimizi bu ihtimal kaç acaba? Bu durumda 2. adımdaki her öl-
anlatabiliriz. Gerçek bombalardaki tetik mekanizmasının
çümde kubitimiz sadece on trilyonda dört ihtimalle “di-
yukarıda anlatılan kuantum hallerde olabilecek bir nesne- key”, geri kalan çok çok büyük ihtimalle de “yatay” değe-
yi, sözgelimi bir fotonu ölçüp “yatay” gözlerse hiçbir şey
re çöküyor. İkinci adımdan sağ çıkamama ihtimalimiz mil-
yapmayacak, “dikey” gözlerse de bombayı patlatacak bir yonda birden büyük değil. Çok büyük olasılıkla her ölçüm
cihaz olduğunu düşünelim. Sahte bombalarda ise meka-
gibi son ölçüm de kubiti “yatay” görüyor ve “bomba ger-
nizma falan yok, foton delikten içeri girdiği gibi hiç ölçül- çek” diyoruz. Yani bombayı patlatmadan kontrol etmeyi
meden bombanın öbür yanından dışarı çıkıyor. Bu şekil-
başarmış oluyoruz.
de çıkan bir fotonu istersek önce o
sözünü ettiğimiz küçük açı ile biraz
daha “dikey” olacak şekilde döndü-
rüp sonra da yine girdi deliğine gire-
Grafik BİLGİ Aşı ne işe yarar?
cek şekilde dolaştırabilen bir aynalar
sistemi kuralım. COVID-19’a karşı aşı geliştirme yarışı, prosedürün öldürücü hastalık sal-
Algoritmamız sırasında bomba- gınlarını önlemede ne kadar önemli olduğunu açıkça gösteriyor. Şu anda 40
nın patlamayacağını garanti ede- ülke ve birtakım bağışçılar, güvenli ve etkili bir aşı veya tedavinin geliştirilmesi
için 8 milyar dolar finanse etmiş durumda.
mem. Ama bu olayın ihtimalini iste-
Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri’nden (CDC) elde edilen verilerle
diğiniz küçüklükte pozitif bir değere
Statista tarafından hazırlanan bu grafik, büyük hastalıkları ortadan kaldırmak
düşürebilirim. Siz bana kabul ede-
için aşılamanın ne kadar etkili olduğunu ABD özelinde gösteriyor.
bileceğiniz riskin ne kadar olduğunu Çiçek hastalığını örnek olarak alalım. 20. yüzyılda, yıllık ortalama 29.000
söyleyeceksiniz, ben de algoritmada vakadan sorumluydu. İlk etkili aşı, 14 Mayıs 1796’da İngiliz doktor Edward
yapacağım döndürmelerin sayısını Jenner’ın geliştirerek sekiz yaşındaki bir çocuğu, ölümcül çiçek hastalığına
ve açısını buna göre ayarlayacağım. karşı bağışık hale getirdiği aşıydı. O günden 2019’a vaka sayısı sıfırlandı. %
Mesela “bomba gerçek ise patla- 100’lük bir azalma söz konusu.
ma ihtimalimiz milyonda biri aşma- Kızamık
sın!” derseniz şu algoritma isteğini- Aşılar yaygın hastalıkları nasıl ortadan kaldırdı? ise son yıl-
zi karşılıyor: Bazı hastalıkların 20. yüzyıl ve 2019’daki morbidite lardaki aşı
karşılaştırması (ABD özelinde) karşıtlığı ne-
Kubiti yatay konuma 20. yüzyılda yıllık 2019’da bildirilen
deniyle kü-
çük bir can-
getir. hastalık vaka sayısı vakalar Düşüş yüzdesi
lanma yaşa-
Şunu tam 2.500.000 kez tekrar-
Kızamık sa da mor-
la: “Kubiti 0,000036 derece açıy- biditesi (va-
la dikeye doğru döndür; kubiti bom- Boğmaca
ka sayısı),
baya sok; (patlamadıysa) bombadan Kabakulak yarım mil-
çıkan kubiti geri getir” Kızamıkçık yon insa-
Kubiti ölç. “Yatay” görürsen nın enfek-
“bomba gerçek” de. “Dikey” görür- Çiçek hast. te oldu-
sen “bomba sahte” de. ğu 20. yüz-
Difteri
Algoritmamızı inceleyelim: Eğer yıldaki se-
bomba sahteyse kubit 2. adımda Çocuk felci viyesinden
hiç ölçülmüyor ve bu adımın sonun- çok uzakta.
da (o iki sayıyı çarparak görebilece- Boğmaca, kabakulak, kızamıkçık, çocuk felci ve difteri gibi diğer birçok has-
ğiniz gibi) tastamam 90 derece dön- talığın prevalansı da % 99’dan fazla düşüş gösterdi. Aşı bu işe yarar: İnsanla-
müş, yani tam “dikey” konuma gel- rın hayatını kurtarmaya…
Tartışma
Fiziksel tıp ve rehabilitasyon
sağlık ve yaşam verir
Prof. Dr. Bilge Aykurt
Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Öğretim Üyesi
F
iziksel Tıp ve Rehabilitasyon, sağlık ala-
nındaki koruyucu, medikal, cerrahi tedavi
uygulamaların içinde ve özünde yer alan
önemli bir tıp dalıdır. Tüm tıp dallarındaki has-
talıklarda uygulanan tedavilerin ayrılmaz bir
bileşenidir.
Fizik Tedavi ayrı, Rehabilitasyon ayrı olarak
düşünülemez. Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon
bütüncül bir tedavi yöntemidir. Birini bitirip,
sonra diğerini uygulamak diye bir şey olmaz.
Rehabilitasyon uygulamaları Fiziksel Tıp
ve Rehabilitasyon Uzmanı başkanlığındaki bir
ekiple yürütülmektedir. Ekipte, ayrıca hastanın
hastalığıyla ilgili uzman doktorlar, psikiyatr,
psikolog, önemli ve yorucu görevler üstlenen
fizyoterapistler, rehabilitasyon hemşiresi, diğer
pek çok yardımcı eleman yer almaktadır.
Rehabilitasyon uygulamalarına, hastaların
hastalıklarıyla ilgili tedavileri bittikten sonra de-
ğil, tedavilerinin hemen başında başlanmalıdır.
Aksi halde hastalıklar ister medikal, ister
cerrahi yöntemlerle başarıyla tedavi edilse de,
hastalar kısa sürede kalkıp, fonksiyonel hale
gelemezler. Hatta yatmaya bağlı ortaya çıkan
bozukluklarla yaşamlarını yitirebilirler.
Bu yazıda; yatmaya, hareketsiz kalmaya
bağlı çeşitli organlarda çıkacak kalıcı bozukluk-
ları önlemek amacıyla, başlangıç dönemindeki
(akut dönem) koruyucu önlemler ve Rehabili-
tasyon uygulamalardan kısaca söz edilecektir.
Rehabilitasyon uygulamalarındaki asıl
amaç; bireylerin beden, beyin, zihin, ruh sağlı-
ğını korumak, bozulmasını engelleyici önlemleri
almak, onları kısa sürede aktif hale getirmektir.
Çeşitli nedenle dokularda oluşan bozukluk-
ları iyileştirmek, tedavi etmek amacıyla Fiziksel
Tedavi Ajanları uygulanırken, bir yandan da
hemen Rehabilitasyon işlemleri uygulanmaya
başlanmalıdır.
Tüm yatan hastaların, komadakiler de ol-
mak üzere yoğun bakım hastalarının, tüm vücut
eklemlerini fonksiyonel durumda tutacak des-
teklemeler acilen yapılmalı, uygun egzersizlere
hemen başlanmalıdır.
Deri atrofileri ve basınç yaralarına engel ol-
mak için hastalar belirli aralıklarla döndürülmeli,
nazik masaj uygulanmalı, diğer koruma önlem-
HBT Sayı 233 --11 Eylül 2020 22
leri alınmalıdır. Aksi halde oturmak sorun olur,
ayrıca ciddi yaşamsal sorunlar ortaya çıkar.
Hareketsizlik nedeniyle tendonlar, bağlarda
yapışıklık, sertlikler, eklem kıkırdağı bozulma-
larına bağlı eklem fonksiyonları, kas kitlesi ve
gücünde kayıplar, motor tetikleme bozuklukları
oluşur. Önlemek amacıyla tüm eklemlere du-
ruma göre, aktif (izometrik, izotonik), yardımlı
aktif, pasif eklem hareketleri, diğer uygun
egzersizler yaptırılmalı, gerekiyorsa elektriksel
uyarılarla kaslar çalıştırılmalıdır. Kas koordinas-
yonu, denge ve dayanıklılık korunmalı, oluşacak
kayıpları önlemeye yönelik sırayla uygun çeşitli
egzersizler uygulanmalıdır.
Olabildiğince erken sürede ayak tabanının
yere bastırılması, vücut ağırlığının ekstremiteye
verilmesi, derin duyu kayıpları, osteoporozu
önlemek, yürümeye hazırlık için önem taşımak-
tadır.
Çeşitli kardiyovasküler bozukluklar, emboli,
trombüs, tromboflebit oluşumunu engelleyici
pozisyonlar ve egzersizler uygulanmalıdır.
Yatmaya bağlı oluşan ortostatik hipotansi-
yonu önlemek için, hastanın olabildiğince otur-
tulmasına ve erken ayağa kaldırılmasına özen
gösterilmelidir.
Akciğerlerde yatmaya bağlı olan konjesyon
ve enfeksiyon nedeniyle olacak kapasite bo-
zukluklarını önleyici pozisyonlar verilmeli, so-
lunum egzersizlerine hemen başlanmalı, hasta
oturtulmaya çalışılmalıdır.
Renal sistemde (böbrek, idrar kesesi, yolla-
rı) yavaşlama nedeniyle oluşacak taş ve enfek-
siyon oluşumuna engel olunmalıdır.
Sindirim sistemi sorunları, iştahsızlık, bes-
lenme bozuklukları, kabızlık önlenmeli, hasta
olabildiğince kısa sürede ayağa kaldırılmalıdır.
Hastanın eğilebilen masaya (tild table) alı-
narak, dereceyle ayakta durma pozisyonuna
getirilmesi, yukarıda yazılan tüm sorunları önle-
mekte yararlı olmaktadır.
Merkezi sinir sistemi bozukluklarının,
nöro-psikolojik bozuklukların önlenmesi, için de
uzun süre yatağa bağlı kalınmaması gereklidir.
Psikolojik, fizyolojik, fonksiyonel bozukluğu
ve yetersizliği olanları yeniden eski sağlığına ka-
vuşturmak; özürlü ve engellileri aktif, bağımsız
hale getirme uğraşları bazen, ömür boyu süre-
cek uzun zaman, emek gerektirmektedir. Bu da
hasta, hasta yakınları ve çevresindekiler için her
yönden zorluklara, sonuçta da birey, aile, ülke
ekonomisi için büyük kayıplara yol açmaktadır.
İşte bu nedenlerle, Rehabilitasyon uygu-
lamalarının önemini; tüm hekimler, sağlık gö-
revlileri, yetkililer, hastalar iyice kavramalı, tüm
hastalar ve hastalıklarda Rehabilitasyon çalış-
malarına hemen başlanmalıdır.
Bunun için de, tüm Sağlık Merkezleri’nde,
tüm elemanların yeter sayıda olduğu iyi bir Re-
habilitasyon ekibi oluşturmalı, büyük emeklerle
özveriyle görev yapan elemanlara gerekli tüm
destekler verilmelidir.
KİTAP
“Neandertaller Konuşur muydu?
İnsanın ve Dilin Kökenine Bir Yolculuk”
Varyant Yayıncılığın yayınladığı “Nean-
dertaller Konuşur muydu? - İnsanın ve Dilin
Kökenine Bir Yolculuk” kitabının yazarı Ca-
ner Kerimoğlu dil ve dilcilik üzerine çalışan
bir akademisyen. Türkçenin tarihi dönemleri
ve bugünkü kollarıyla ilgili yayınlar yaptıktan
sonra, dilbilgisi ve dilbilim teorileriyle ilgilen-
meye başlıyor. Yaklaşık 10 yıldır dilin kökeni
ve evrimi ile ilgili araştırmaları yakından ta-
kip ediyor. Kerimoğlu’nun ifadesiyle “Nean-
dertaller Konuşur muydu? - İnsanın ve Di-
lin Kökenine Bir Yolculuk” kitabı Türkiye’de
Neandertallerin dilini konu alan ilk kitap. Bu,
dikkatimi çekti ve Caner Kerimoğlu’na kitap ile ilgili bazı sorular yönelttim.
Dikkat çekici anekdotlar anlattı.
Kitabınızın bilim tarihi açısından Türkiye okuruna katkısı nedir?
Son yıllarda bilim dünyasında dilin kökeni ile ilgili bir yayın patlaması
var. Türkiye’de bunun yansımalarını maalesef pek görmüyoruz. Birkaç ya-
yınevi güzel kitapları çeviri yoluyla Türkiye’deki okurlara sunmaya çalışı-
yor ancak bunların çok da yeterli olduğunu düşünmüyorum. Bugün üniver-
site öğrencilerine bile sorduğumda bu konuda neredeyse hiçbir şey bilme-
diklerini görüyorum. Hatta ‘dilci’ olan kimi akademisyen arkadaşlarımın bi-
le 19. yüzyılda derlenmiş bazı spekülatif görüşler ile yetindiğini, son yıllar-
da çok disiplinli bir alana dönüşen ve devasa bir literatürü olan dilin evri-
miyle ilgili güncel bilimsel verileri içeren tartışmalardan uzak kaldığını söy-
leyebilirim.
Niye alıp okumalı bu kitabı okurlar?
Bu kitap Türkiye’de Neandertallerin dilini konu alan ilk kitap. Ayrıca in-
sanın evrimiyle ilgili ana çizgileri sunan bir bölümü de var. Bu yönüyle ev-
rim konusunu merak eden okurlar için yararlı olabileceğini düşünüyorum.
Hepimiz aslında nereden geldiğimizi önemseriz. Babam şuradanmış, de-
dem şuralıymış, dedemin dedesi şuradan şuraya göç etmiş.
Genelde bu hikâyeler bizi Hunlara veya çağdaşlarına kadar götürür
ama daha da öncesi hakkında sessiz kalınır. Peki öncesi? İşte bu kitap-
ta modern insanın (Sapiens) Afrika’dan çıkışı, Neandertallerle melezleş-
mesi, göçleri gibi pek çok bilgi yer alıyor. Dil bizi diğer canlılardan ayıran
en önemli özellik ama maalesef Türkiye’de bu özelliğin evrimi konusuna
odaklanan akademisyen neredeyse yok. Bu tip kitaplarla bu konuya okur-
ların ilgisinin artacağına inanıyorum.
Kitabın temel olarak odaklandığı ya da vermek istediği mesaj ne-
dir?
Kitapta birkaç konuya odaklandım. İlki insanın evrimi hakkında bugün
bilim dünyasındaki bulgular neler? İnsan türleri içinde Neandertallerin bi-
yolojik ve kültürel özellikleri hakkında ne biliyoruz? Neandertallerin dili var
mıydı yok muydu?
Özel bir mesaj verme kaygısından çok, güncel bilimsel bulgu ve tar-
tışmaları herkesin anlayacağı bir dille sunmayı hedefledim. Neandertalle-
rin sanıldığı gibi “aptal, düşünmeyen” bir tür olmadığını, modern insanlar-
la melezleştiklerini ve hatta bugün beyaz tenli olmamızda bile Neandertal
genlerinin etkisi olduğunu görüyoruz.
Hatta güncel bir bilgi: Geçen hafta yayımlanan bir çalışma, Neandertal
genlerinin COVID-19’u ağır geçiren hastalarda önemli bir etken olduğunu
ortaya koydu. Neandertallerin dili konusunda da çok hararetli bir tartışma
var. Chomsky ile karşısındakiler arasındaki bu hararetli tartışmaya da de-
ğindim. Chomsky demişken yeni çalışmalarımdan da kısaca bahsedeyim.
Gelecek yıla yetiştirmeye çalıştığım “Chomsky Darwin’e Karşı mı?
Dilin Kökeni ve Evrensel Dilbilgisi Tartışmaları” başlığını taşıyacak kita-
bımda Darwinci doğal seçilimin dilin evrimi konusundaki rolü üzerine A. R.
Wallace’in itirazlarından bu yana devam eden tartışmayı daha da derinlik-
li olarak ele alacağım. 2023 yılında ise “Dilin Evrimi / Evrimin Dili” adını ta-
şıyan, dünya dillerinin kültürel evriminden dilin insan beynindeki organizas-
yonuna uzanan geniş bir çerçeve içinde dilin evriminde rol alan pek çok
etkeni değerlendiren daha hacimli bir kitap çıkarmayı planlıyorum.
Kezban Karaboğa
kezbankaraboga@gmail.com
Astronomi
Yeni adı:
Tanımlanamayan
“UFO” olayı, yeniden bilimin
Hava Fenomeni gündeminde
U
FO’lar, başlangıçta sızdırılan ve daha sonra ABD
Donanması tarafından onaylanan ve nihayet Pen-
tagon tarafından resmi olarak yayınlanmasıyla,
bilimin gündemine geri döndü. Göklerimizde “tanım-
lanamayan hava olaylarını” (UAP) gösterdiği iddia edi-
len videolar hakkında çok yorum var: doğası hakkındaki
spekülasyonlar, kuşlar veya balonlar gibi sıradan nesne-
lerden uzaydan gelen ziyaretçilere kadar geniş bir yel-
pazeye yayılıyor iddialar. Tabii bir din konuya yaklaşan
ve bunların kesin uzay dışı yaşam tarafından dünyamızı
ziyaret ettiğine inanan UFO’cular da var.
Bilim de konuya yeniden geri döndü ve UFO olayına
baştan savma olarak bakmak yerine, ciddi araştırılıp ne
olduklarının tanımlanması gerektiği konusunda orta gö-
rüşler var.
Bu konuda bir yazıyı özetliyoruz.
Kısaca UFO olarak bildiğimiz tanımlanamayan uçan
nesneler, insanların her zaman ilgisini çekse de kimileri
tarafından sahte/yalancı/sözde bilim konusu olarak dış-
lanmış ve üzerinde gerektiği kadar durulmamıştır. Oysa
ünlü astronom Carl Sagan, 50 yıl önce bilim insanlarına
UFO’lara hak ettikleri ilgiyi göstermeleri çağrısında bu-
lunmuştu.
Eskiden UFO (Unidenfied Flying Objects) olarak
bildiğimiz tanımlanamayan uçan nesneler artık UAP
(Unidenfied Aerial Phenomena-Tanımlanamayan Hava
Fenomeni) olarak isimlendiriliyor. Bunların ne olduğu ile
ilgili bugün her kafadan farklı sesler çıkıyor; kuş gibi uçan
bir canlı, casus uydusu, özel bir balon olduğu iddialarına
karşın, bunların acaba uzaylılara ait hava taşıtları olabilir
mi savı da tartışılıyor.
Tanımlanması imkansız değil,
ancak zor
Bunların gerçekten ne olduğunu anlamak imkansız
olmamakla birlikte çok zor. Zor, çünkü bunların görün-
tülerinin kaydedilmiş olması olayı çözmüyor. Nesnenin
görülmesinden önce ve sonra meteorolojik koşulların
tespit edilmesi, aynı anda başkaları tarafından da aynı
HBT Sayı 233 - 11 Eylül 2020 23
görüntülerin kaydedilmiş olması, nesnelerin görüldüğü
anda o çevrede uçuş yapan pilotların ifadelerinin de
değerlenlendirilmesi gerekiyor. Ve ne yazık ki bu tip
veriler çoğunlukla söz konusu olmuyor.
Kısaca bu nesnelerin ne olduğu ile ilgili bir
yorumda bulunmak için tutarlı, anlamlı açıkla-
malar gerekiyor. İşte bu aşamada disiplinlerarası
bilimsel araştırmalar gerekli.
50 yıllık önceki öneri
UAP’ların bilimsel olarak araştırılması önerisi
yeni değil. 1960’lardan bu yana bilim insanları bu
konuya ilgi göstermeye başladı. Sonucunda Ame-
rikan Hava Kuvvetleri Colorado Üniversitesi’nde bir
grubu finanse ederek 1966-1969 arasındaki UAP’ların
incelenmesini sağladı. Edward Condon liderliğindeki bu
ekibin hazırladığı rapor Condon Raporu olarak biliniyor.
Bu rapor özetle bu konuda ileri bilimsel araştırmaların
yapılmasına gerek görmüyordu. Gerçi bu sonuç bazı
sistematik bir araştırma yürütmek gerekir. UAP konusunu
bilim insanlarını ve kamuoyunu tatmin etmedi.
çözmeye çalışanların önerileri şöyle.
1969 yılında ABD’nin saygın bilim kurumu AAAS’ın
1.UAP’ların inandırıcılığını artırmak için öncelikle veri
(American Association for the Advancement of Science)
birikimine öncelik tanımak gerek. Çok sayıda bağımsız
sponsorluğunda bu konuda bir tartışma daha başlatıldı.
araştırma grubu bu konuda ciddi bilimsel analizler yap-
Tartışmaya Cornell Üniversitesi’nden astronomi profesö-
malı. Kısaca gerçek bir bilim insanı derinlemesine ince-
rü Carl Sagan, Ohio State Üniversitesi’nden astronomi
lenmemiş hiçbir olguyu bilim-dışı ilan etmez.
profesörü J. Allen Hynek, Amerikan Bilimler Akademi-
2. Katı bir agnostisizm (bilinmezcilik) benimsenmeli-
si’nden meteorolog James McDonald, Robert Hall ve
dir. Bu son derece akılcı bir yaklaşımdır. UAP’lar açıklan-
Robert Baker isimli bilim insanları katıldı.
ması gereken şaşırtıcı gözlemleri temsil eder. Bu da tüm
Tartışmada Sagan’ın şu öngörüsü çoğunluk tarafın-
bilimsel keşiflerde geçerli bir ilkedir. Kaldi ki UAP’ların
dan kabul edildi: “UAP’ların dünyadışı varlıklar olduğu
bilim dünyasında ciddiye alınmamasının en önemli nede-
varsayımı pek olası görünmüyor, ancak UAP’lar bilimsel
araştırmalara konu edilmeyi hak ediyor.” ni ne zaman ve nerede tekrar ortaya çıkacağının biline-
memesidir.
Bilim niçin UAP’larla ilgilenmeli? Öte yandan sistematik verilerin toplanmamış olduğu
bir alanda herhangi bir örüntüden söz etmek mümkün
Astronomlar, meteorologlar, gezegen bilimciler bu
değildir. Astronomide gama-ışını patlamaları, süperno-
olaylarla niçin ilgilenmeli? Bu konuyu yalnızca görüntü
valar ve kütleçekimsel dalgalar benzer şekilde öngö-
analizcilerine ve radar gözlem uzmanlarına bırakmak
rülemez. Yine de bu olgular yıldızların evriminde doğal
daha daha doğru olmaz mı? Bilim insanları artık böyle
birer olgu olarak kabul ediliyor. Bilim insanları bu olguları
düşünmüyor. Bir konuda bilimsel bir açıklama isteniyorsa
gözlemleyen insanların ifadelerine ve tanıklıklarına değer
disiplinlerarası bir yak-
vermekle sanılanın üzerinde veri toplayabilirler.
laşımla bu sorun çözül-
3. Astromlar ellerindeki cihazlar ve araçlar yardımıy-
meli diyenler çoğunlukta.
la topladıkları verileri paylaşabiliyorlar. Benzer şekilde
Ayrıca UAP’lar yalnızca
radarlar, termal ve görsel kayıt cihazları gibi UAP’ları da
tek bir ülkenin değil,
gözlemleyecek araçları da var
gezegenimizin çözmeye
Bilim insanlarının tümü UAP araştırmalarına katılmak
çalıştığı bir olgu. Dünya
zorunda değil. Ancak bu konuyu ciddiye alan bilim in-
genelinde çok sayıda
sanları disiplinlerarası ekipler kurarak bilimsel araştırma-
bilim insanı bu konuda
lara katkı sağlayabilirler.
kafa yoruyor.
1969 yılındaki tartışmayı Sagan bilim tarihine geçe-
cek şu cümlesiyle ile kapatmıştı: “Bilim insanları özellikle
Peki, nasıl bir açık fikirli olmak zorunda. Bu, bilimin can damarlarından
yaklaşım be- biridir.”
nimsenmeli? Reyhan Oksay
Bu fenomeni anaa- https://www.scientificamerican.com/article/unidentified-aeri-
kım bilimin ilgi alanına al-phenomena-better-known-as-ufos-deserve-scientific-investigati-
dahil etmek için öncelikle on/?print=true
Hay vanlar Dünyası HBT Sayı 233 - 11 Eylül 2020 24

Yeni Gine Şarkıcı Köpeği

yeniden ortaya çıktı
B
ir zamanlar, Yeni Gine şarkıcı köpeği-
nin kendine özgü havlama ve uluma-
ları hazin bir ağıt gibi dağlarda ve va-
dilerde yankılanırdı.
Bugünse, sadece hayvanat bahçelerin-
de bu sesleri duyabilirsiniz, çünkü Avustral-
ya dingosunun (yaban köpeği) kuzeni olan
şarkıcı köpeklerin soyları, söylenene göre
onlarca yıl önce tükendi.
Fakat yeni bir araştırmaya göre şarkı-
cı köpekler Yeni Gine’nin dağlık bir bölge-
sinde yaşıyor olabilir; yani soyları tüken-
miş değil!
Şarkıcı köpeklerin veya atalarının Avust-
ralya’nın kuzeyinde yer alan adaya tam ola-
rak ne zaman geldikleri bilinmiyor. Avustral- recede gizemli olan yabani köpekleri araştıran zoolog çiftleşmiş olsa da (akrabalar arası) ve yabani köpekler
ya dingolarının tarihi 3.500 yıl kadar önceye dayanıyor James McIntyre, altın ve bakır madenlerinin bulundu- yerel köy köpeklerinden izler taşıyor olsa da, ikisinin
ve birçok arkeolog da, taba renkli ve kısa tüylü şarkıcı ğu Batı Papua bölgesinde bir saha çalışması yürüttü. de temelde aynı köpek olduğunu söylüyor.
köpeklerin yine aynı dönemde ve büyük ihtimalle gemi Papua Üniversitesi’nden bilim insanlarının da katıldı- Kendi aralarında çiftleşmiş olmaları nedeniyle,
yoluyla Yeni Gine’ye ulaştığını düşünüyor. ğı keşif sırasında 15 yabani köpek fotoğraflandı ve dış- araştırmacılar, koruma altındaki şarkıcı köpeklerin ya-
kı örnekleri alındı. Bu köpeklerin dış görünüşleri, dav- kın zamanda üreme sorunu yaşamasından endişe edi-
1970’lerden beri görülmüyordu ranışları ve ulumaları şarkıcı köpeklerinkine çok benzi- yor. Eğer yabani köpekler ile çiftleşirlerse, soyları süre-
Bugün, dünya üzerinde, hayvanat bahçeleri ve ba- yordu. İki yıl sonra araştırmacılar 3 köpeği yakalayarak bilir ve yıllar içinde kaybolan genetik çeşitlilik yeniden
rınaklarda yaşayan 200-300 kadar Yeni Gine şarkıcı kan örneği almayı başardı. ortaya çıkabilir. Ayrıca, ileri bir araştırma ile bu köpek-
köpeği bulunuyor. Yaşam alanlarının insanlar tarafın- Bilim insanları bu 3 köpeğin DNA dizilimini yaptı ve lerin havlarken ya da ulurken bu sesleri neden ve nasıl
dan işgal edilmesi nedeniyle de 1970’lerden beri do- koruma altındaki 16 Yeni Gine şarkıcı köpeğin, 25 din- çıkardığı konusu aydınlanabilir.
ğada izlerine rastlanmıyor. Yine de bölgede yaşayan- gonun ve 161 başka türe ait 1.000’den fazla köpeğin Melbourne Üniversitesi’nden zoolog Peter Dwyer,
lar, nadiren de olsa köpeklerin ulumalarının duyuldu- DNA’sıyla karşılaştırdı. Yabani köpekler ile şarkıcı kö- bu araştırmanın, Yeni Gine’deki köpeklerin birbirleriyle
ğunu iddia ediyor. peklerin genetiği neredeyse özdeşti ve bulgular Proce- olan ilişkisini irdeleyen bir başka çalışmaya çok büyük
Sadece anekdotlarda anlatıldığı kadarıyla ve 1989 edings of the National Academy of Sciences dergisin- yardımı dokunduğunu dile getirdi. Fakat, şar- kıcı kö-
ve 2012’de çekilmiş iki fotoğrafla bilinen ve aynı de- de yayınlandı. Bu iki tür de dingolarla çok yakın. peklerin, diğer köpeklerden farklı olarak, eşsiz ve ar-
Amerikan Ulusal İnsan Genom Araştırma Enstitü- kaik bir türün temsilcisi olduklarına dair daha çok kanıt
sü’nde gene- gerekiyor. Çünkü kendi çalışmasına göre şarkıcı kö-
tik bilimci ve ay- pekler, yerel köy köpeklerinin soyundan olabilir.
nı zamanda ça- Mercan Bursalı
lışmanın yazarla- https://www.sciencemag.org/news/2020/08/
rından olan Ela- new-guinea-s-mysterious-singing-dogs-found-aga-
ine Ostrander, in-wild
şarkıcı köpekler
kendi aralarında