MIM039

DEPREME DAYANIKLI YAPI TASARIMI

Öğr. Gör. Tansu DİNÇER

DERS İÇERİĞİ:
1. DERS TANITIMI VE ÖN BİLGİLENDİRME (1 Hafta)

2. DEPREMLER VE YER HAREKETLERİ (1 Hafta)

3. YAPILAR DEPREME NASIL DAYANIR? (2 Hafta)

4. YATAY STRÜKTÜR (1 Hafta)

5. GENEL TEKRAR (1 Hafta)

6. DÜŞEY STRÜKTÜR (2 Hafta)

7. YATAY KONFİGÜRASYON VE PLANDA DÜZENSİZLİKLER (1Hafta)

8. DÜŞEY KONFİGÜRASYON VE DÜŞEYDE DÜZENSİZLİKLER (2Hafta)

9. YAPISAL OLMAYAN ELEMANLARDA DEPREME DAYANIM ve MEVCUT

YAPILARIN GÜÇLENDİRİLMESİ (1Hafta)

10. GENEL TEKRAR (1 Hafta)

2
1. DEPREMLER VE YER HAREKETLERİ I
RIM
S A
1.1 GİRİŞ
T A
P I
Y A
Yeryüzünde kıtalar devamlı hareket halindedir. 100’lerce milyon yıl önce tek parça olan kıtalar

L
birbirinden ayrılmış ve hala çok yavaş bir hızla ayrılmaya devamI etmektedir.
e r
I K“illüzyon”undan
n ç
A N akış halindedir.
Bu sebeple, yapıların sabit bir zemin üzerine yapıldığı
D i ziyade, yukarıdaki jeolojik

Y
zaman perspektifiyle, yer kabuğu daha çok dinamik
Çoğu depremin sebebi olan bu dinamik A s u adıyla tektonik levha hareketi, ile ilgili
araştırmalar ve bilimsel çalışmalar E
D n
akış hali, bilimsel
a
M ör T
yakın bir zamanda, yaklaşık 100 yıl önce başlamıştır.
DAHA ÖNCE: ?????? !!!!!! E
P R . G
D ğ r
Yer sarsıntısı=EMitolojik varlıklar, cezalandırma vs.

9 Ö
03yaptığı sarsıntı” olarak tanımlamasıyla hiç olmazsa jeolojik bir gerçek olduğu ortaya
Bir tek Aristo’nun depremi “yer altındaki mağaralarda güçlü rüzgarların yol bulabilmesi
için
IMkonulabilmiştir.
M
Bu bölümde mimar ve mühendislerin üstünde kontrolünün olmadığı deprem mekanizması,
karakteristikleri ve kavramları irdeleyeceğiz.
3
1.2 DEPREMLER NASIL MEYDANA GELİR? I
RIM
S A
T A
P I
Y A
L I er
IK nç
A N Di
A Y su
E TD a n
E M ör
P R .G
D E ğ r
3 9 Ö
0 Şekil 1.1.a Tektonik levhalar

IM
Yerkürenin 6400 km yarıçapına göre erimiş kaya (magma) üstünde bulunan yer kabuğu kalınlığı

Mincedir.
çok
Kıtasal kabuk kalınlığı = 35 km
Okyanus kabuğu kalınlığı = 7 km 4
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
A N Di
A Y su
E T D a n
E M ör
P R .G
D E ğ r
9 Ö
Şekil 1.1.b Tektonik levha hareketleri (Yaklaşık olarak 5cm/yıl)

Yerkürenin03merkezindeki çok büyük miktarda termal enerji konveksiyon akımıyla tektonik

IMhareket ettiriyor: Yaklaşık olak 5 cm/yıl.
levhaları
M
5
 I
RIM
S A
T A
P I
Y A
L I er
IK nç
A N Di
A Y su
D n
Şekil 1.2 Okyanus kabuğu – Kıtasal kabuk (Dalma-Batma Zonu) Şekil 1.3 Fay hattında deformasyon ve kırılma

E
Bazı yerlerde tektonik levhalar birbirlerine a
Tdoğru itildiği yerlerde, ince olan okyanus kabuğu
paralel sürtünerek hareket ederlerken, bazı yerlerde
de, örn. okyanus kabuğunun M r
R E ö
kıtasal kabuğa
G
P
kıtasal kabuğun altına kıvrılır
.
E ğr pürüzlü olmasından dolayı hareket sırasında kilitlenip
(Dalma-Batma Zonu).
Tektonik levhalar D

3 9 Ö
kenar ve yüzeylerinin

0enerji kinetik enerjiye dönüşüp ani ve şiddetli bir harekete sebep olur, DEPREM.
deforme olmaya başlarlar ve bu sırada büyük bir potansiyel enerji biriktirirler. Kırılma anıyla bu

IM
potansiyel
M
6
 I
RIM
S A
T A
P I
Y A
L I er
IK nç
A N Di
AY su
D
E T a n
E M ör
P R .G
D E ğr
3 9 Ö
0
Şekil 1.4.a Tarlalarda oluşan fay (Kumamoto Depremi, Japonya, 2016)

M
ÇoğuI deprem sonrası oluşan fay zeminde gözle görülebilir. Ayrıca yatay ve düşey yer
Bu mekanizmayla yer kabuğunun yüzeyinde oluşan çatlak ve kırıklara fay denir.

M
değiştirmeler de ölçülebilir.

7
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M
Şekil 1.4.b Fay üzerinde yüzeyde çökme (Taiwan, 1999)
8
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M
9
Şekil 1.4.c South Napa Depremi (San Francisco, 2014)
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03 Şekil 1.4.d San Andreas fayı, California

IM
M
10
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M
11
Şekil 1.4.e Vasquez kayalıkları doğal parkı, Los Angeles
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
A N Di
A Y su
E T D a n
E M ör
P R .G
D E ğr
3 9 Ö
0
Şekil 1.5.a Temel deprem terminolojisi Şekil 1.5.b Temel deprem terminolojisi

IMMagnitüdü 6 olan depremin fay uzunluğu ≈ 10-15 km

Fay uzunluğu deprem magnitüdü ile orantılıdır. Örneğin;

M
Magnitüdü 8 olan depremin fay uzunluğu ≈ 100-200 km’dir

12
 I
Depremin odak derinliği depremin yüzeydeki hasar potansiyelini gösterir:
R IM
Çok büyük depremlerin odak derinliği 100’lerce km. derinliktedir. A
dolayı yüzeye ulaşan sarsıntı güçlü olmayabilir ayrıca daha genişA
S Fakat bu derinlikten

I T bir alanı kapsar.

P
Adepremlere göre yapılaşma olan
Çok daha az derinlikte oluşan depremlerin enerjisi episantra (Dışmerkeze) odaklıdır. Bu

I Y r
L
depremler genellikle çok daha derinlerde oluşan
bölgelerde daha fazla zarar verir.
I K nç e
A NdepremiDisonunda 100,000 insandan 40,000’i
Y su
Örn: Odak derinliği 7 km. olan 2003 İran Bam
hayatını kaybetti.
D A n
E T
Aynı büyüklükteki 1994 Northridge, a
California depreminde sadece 57 insan hayatını

E Mderinliğiö18r kilometreydi.
R .G
kaybetti. Depremin odak

E P r
D Ö ğ
9
03
IM
M
13
1.3 DEPREMLER NEREDE VE NE ZAMAN MEYDANA GELİR? I
RIM
S A
T A
P I
Y A
L I er
I K nç
A N Di
A Y su
E T D a n
E M ör
P R .G
D E ğ r
3 9 Ö
0 Şekil 1.6.a Depremlerin dünyada coğrafi dağılımı

IM%70’ibüyük
Depremlerin bir kısmı tektonik levhaların relatif hareketleri sonucu meydana gelir.

M Pasifik levhası sınırlarında

%20’si Avrasya levhasının güney kısmında (Türkiye’nin de dahil olduğu kısım)
%10’u plaka sınırlarından uzak orta kısımlarında 14
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
Şekil 1.6.b Avrupa’nın güneyinde depremsellik

M
15
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M
16
Şekil 1.6.c Asya’nın güneyinde depremsellik
 I
RIM
S A
T A
P I
Y A
L I er
IK nç
A N Di
A Y su
E T D a n
E M ör
P R .G
D E ğ r
3 9 Ö
0
Şekil 1.6.d Türkiye deprem bölgeleri haritası

IMolarak:
Dünyada 1 yılda oldukça tutarlı sıklıklarda deprem meydana geldiği gözlemlenmiştir. Her yıl

M magnitüdü 6 olan 200 deprem

yaklaşık

magnitüdü 7 olan 20 deprem

17
magnitüdü 8 olan 1 deprem meydana gelmektedir.
 I
RIM
S A
T A
P I
Y A
L I er
IK nç
A N Di
A Y su
E T D a n
E M ör
P R .G
D E ğ r
3 9 Ö
0
Şekil 1.6.e Türkiye Deprem Tehlike Haritası

IMolarak:
Dünyada 1 yılda oldukça tutarlı sıklıklarda deprem meydana geldiği gözlemlenmiştir. Her yıl

M magnitüdü 6 olan 200 deprem

yaklaşık

magnitüdü 7 olan 20 deprem

18
magnitüdü 8 olan 1 deprem meydana gelmektedir.
 I
IM
Rhesaplanabilmesi
Bu gözlemler ve bilimsel çalışmalar (fay genişlik/derinlik ölçümleri, levha hareketlerinin uydular
aracılığıyla takip edilmesi, faylarda biriken/boşalan enerjinin yaklaşık olarak A
Ssayesinde bir bölgede
T A
I
vs.), tahmin çalışmaları (olasılık hesapları) ve biriktirilen tarihsel veriler
deprem tahmini yapılabilmektedir:
A P
Y
I er

IK nçL
Türk Deprem Vakfı başkanı Mustafa Erdik ve arkadaşlarının yaptığı bir çalışmaya göre 2018-2033

A N Di
yılları arasında İstanbul'da 7.0 veya üzeri büyüklükte bir deprem olma ihtimali %33 civarındadır

A Y su
ve 2008'den itibaren bu depremin olma ihtimali her yıl %2 civarındadır.

E TD a n
ABD Jeolojik Araştırma Dairesi'nden Tom Parsons ve ekip arkadaşlarının yaptığı bir çalışmaya

E M ör
göre, 2000-2030 yılları arasında Marmara Denizi'nde 7.0 ve üzeri büyüklükte bir deprem oloma

P R .G
ihtimali %62'dir (±15). Aynı araştırma, bu depremin 2000-2010 yılları arasında olma ihtimalini

D E ğ
%32 (±12) olarak ölçmüştür. r
9 Ö
03
 Parsons ve ekibi, 2004 yılında yaptıkları güncellenmiş bir analizde, 2004-2014 yılları arasında bu

IM
depremin yaşanma ihtimalini %44 (±18) olarak, 2004-2034 yılları arasında ise %70 olarak

M 
hesaplamıştır.
İTÜ Avrasya Yer Bilimleri Enstitüsü'nden Okan Tüysüz ve arkadaşlarının yaptığı bir çalışmada,
İstanbul'da 2030 yılına kadar 7.6 büyüklüğünde bir deprem meydana gelme ihtimali %65 olarak
hesaplanmıştır. 19
 I
IM
R değerleri veri
Aynı mantıkla, tasarımda ve mühendislik hesaplarında (tasarımın yapıldığı bölgede gerçekleşmiş

S A
olan ve ayrıca tahmin edilen depremler dikkate alınarak) belirlenen yer ivmesi

T A
I
olarak kullanılır.

A P
Y
I er
I L
K nç
A N Di
A Y su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M
Şekil 1.7 Örnek 𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃𝑃 (475) yer ivmesi (g), 𝑆𝑆𝑆𝑆 kısa periyot harita spektral ivme katsayısı ve 𝑆𝑆1 1.0 saniye periyot için harita spektral
ivme katsayısı değerleri (İstinye Ünv. Vadi Kampüsü)
1.4 DEPREMLERİN BÜYÜKLÜĞÜ: MAGNİTÜD VE ŞİDDET KAVRAMLARI I
IM
R tanımlanabilir.
Depremlerin büyüklüğü çok önemli bir parametredir. Büyüklük farklı yöntemlerle
Sismolojide ve deprem mühendisliğinde yaygın olarak kullanılan A
A
S büyüklük ölçekleri
I T gerekmektedir.
farklı

P
olduğundan, bunların her birinin özellikleri arasındaki farkların anlaşılması
A (sismograf, ivme kayıt cihazları)
Magnitüd deprem sırasında boşalan enerjinin aletsel ölçümler Y
I için eneçok
r
sonucu elde edilen büyüklüktür. Depremin magnitüdü
I K L ç kullanılan ölçek Richter
Ölçeği’dir.
A N Di n
Modern aletsel ölçümlerden önce deprem Y u
D A n s
etkisinin tanımlanması için kullanılan büyüklük ölçeği
şiddet idi.
E a
Tetkisini, gözlenen hasar ve insanların reaksiyonları
M r
Een eskiGödeprem büyüklük ölçeğidir. Deprem şiddeti nerede
Deprem şiddeti belirli bir bölgede depremin

PR .
E r
doğrultusunda tanımlayan

D Ö
hissedildiğine/gözlemlendiğine ğgöre değişkenlik gösterir. Depremin episantrına olan uzaklığımız
(episantral 3 9 ve bulunduğumuz
0 uzaklık) yerdeki zemin koşulları bu değişkenliği belirleyen

IM
faktörlerdir.

M şiddeti ölçeğine örnek olarak Modifiye Edilmiş Mercalli Şiddet Cetveli’

Deprem

21
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M
22
Şekil 1.8 Modifiye Edilmiş Mercalli Şiddet Cetveli
1.5 YER SARSINTILARININ KARAKTERİSTİK ÖZELLİKLERİ I
IM
Depreme dayanıklı yapıların tasarımı perspektifiyle, depremler sonucu yapılarınRzeminine ulaşan
S A tasarımında
A
şok, dalga veya yer sarsıntılarının 3 önemli karakteristiği mimari ve mühendislik
T
temel alınır. Bunlar;
P I
Etkin yer ivmesi
Y A
L I er
Yer sarsıntısının süresi
IK nç
Yer sarsıntısının frekansı
A N Di
Hasar veren depremlerin kayıt edilmiş etkinY
A s u
yer ivmeleri 0.2g ile 1.0g arasındadır.

E Ta
Burada; g, yerçekimi ivmesidir= D 9.81m/s n2

E M ör
P R .G
D E ğ r
9 Ö
03
IM
M
23
Şekil 1.9 90° döndürülmüş yapıda yerçekimi etkisi
 I
Yer ivmesi arttıkça yapıya depremden dolayı gelen yatay yük artar.
RIM
İvme kayıtları deprem sırasında sismograf adlı cihaz ile kaydedilir.
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M
24
Şekil 1.10 Sismograflar ve örnek sismograf kayıtları
Yer sarsıntısının süresi yapının ne kadar uzun bir süre yatay yüklere maruzIM
I
R
kalacağını ve
hasarların derecesini belirler. Bu süre arttıkça yapı tarafından daha fazla A
Sveya total bir göçme
enerjinin absorbe

T A
I
edilmesi gerekecektir. Eğer bu enerji absorbe edilemezse yapıda kısmi
oluşması kaçınılmazdır.
A P
Yer sarsıntısının süresi depremin magnitüdü ve zemin tipineY
L I bağlıdır.
e r
Örn: magnitüdü 6 olan depremin tahmini
IK süresin12çs’dir
A N süresi D i
Y su
magnitüdü 8 olan depremin tahmini 30s’nin üstündedir.

A
D ansüresi daha az,
bulunduğumuz E
M r T
zemin kaya ise

R E
bulunduğumuz
ö
zemin kumlu ve/veya killi ise süresi daha fazladır.
G
Yer sarsıntısının frekansıPda bulunduğumuz
.
D r
E ğ frekans saniyede 1-6 döngüdür (1-6 Hz)
zemin tipine göre değişkenlik gösterir.
Örn:
9 Ö
Kaya zeminlerde
3 Kumlu ve/veya killi zeminlerde frekans daha azdır.
0
Bu üçIMkarakteristik özelliğinin yanısıra, yer sarsıntıları sadece 1 doğrultuda meydana gelmezler;
M doğrultularda, 3 boyutlu (yatay ve düşey), kaotik ve düzensiz hareketlerdir.
rasgele

25
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
Şekil 1.11 Scratch plate ivme kaydedicide sarsıntının yönleri Şekil 1.12 Yer sarsıntısı karakteristikleri ve zemin tipi

M
26
2. YAPILAR DEPREME NASIL DAYANIR? I
RIM
S A
2.1 GİRİŞ
T A
P I
Y A
Önceki derste; depremin dinamik karakteristikleri ve zemin koşullarının etkilerini; diğer bir

L I kavramları
r
K nçe
deyişle yapı dışında gerçekleşen, kontrol altına alamayacağımız konuştuk.
Yer ivmesi I
N ZeminDözellikleri
i
Yer sarsıntısının süresi
Y A u
D A
Yer sarsıntısının frekansı
n s
a
E T etkiler karşısında yapıların nasıl davrandığı ve
Mtemel öprensiplere
Bu bölümde yukarıdaki değiştiremediğimiz
E r
dayanım sağladığı konusunda
P R . G değineceğiz. Kısacası dikkatimizi yapıların

D
deprem davranışlarına E ğ r
yoğunlaştıracağız.

9 Ö
03
IM
M
27
2.2 DEPREM YÜKLERİNİN DOĞASI I
Deprem yükleri, eylemsizlik (atalet) kuvvetleridir: Her cisim ivmeye maruzR I M
S Ataşıt hızlandığında
kaldığında, ivme
yönünün tersine eylemsizlik kuvveti oluşturarak kütlesini dengeler. Bir
T A
P I
içindekilerin geriye, fren yaptığında ileriye doğru gitme eğilimini buna örnek olarak verebiliriz.

Y r
Newton’un 2. hareket kanununda belittiği gibi bu kuvvet ivmelenen A cismin kütlesiyle orantılıdır.

L I e
K
Bu denklem depreme dayanıklı tasarımın temel denklemidir.
I n ç
𝐹𝐹 = 𝑚𝑚 × 𝑎𝑎
N
𝑚𝑚: kütle
A uD i
𝑎𝑎: ivme

A Y s
D
E Ta n
E M ör
P R .G
D E ğ r
9 Ö
03
IM
M
28
Şekil 2.1 Yer ivmesiyle yapıda oluşan eylemsizlik kuvveti; deprem yükü
 I
IM
R kadar iletilir ve
Eylemsizlik kuvvetleri yapının içinde oluşan , diğer bir deyişle iç kuvvetlerdir. Depremde oluşan

A
S meydana gelir.
güçlü yer hareketleri kaynaklı yatay ivmeler, zeminden yapının en üst noktasına

T A
I
bütün yapı elemanlarında (taşıyıcı ve taşıyıcı olmayan) eylemsizlik kuvvetleri

P
A kaynaklı yanal iç kuvvetler
Aynı prensiple, yapının her kısmında, döşemeler, kirişler, kolonlar, perde duvarlar, taşıyıcı

I Y r
L
olmayan bölme duvarlar, kendi kütlesiyle orantılı olarak depremden
meydana gelir.
IK nç e
A N Di
A Y su
D
E T a n
E M ör
P R .G
D E ğ r
9 Ö
03
IM
M
29
Şekil 2.2 Betonarme döşeme ve kirişlerde yerçekimi kaynaklı düşey yükler ve yatay eylemsizlik kuvvetleri
 I
R IM
Eylemsizlik kuvvetleriyle yerçekimi kaynaklı yükler (yapının kendi ağırlığı, zati yükler, kullanım

S A
yükleri, hareketli yükler gibi düşey yükler) arasındaki analoji daha da ileri götürülebilir:
Yapının herhangi bir elemanındaki yerçekimi kaynaklı yüklerin (düşeyAyükler) elemanın kütle
merkezine etkidiği kabul edilir. Aynı şekilde, deprem kaynaklıP I T
Y A eylemsizlik kuvvetleri de kütle
merkezine yatay olarak etkir.
L I e r
I
Bina tipi yapılarda düşey yüklerin büyük bir çoğunluğu K kat düzlemlerinde
n ç yoğunlaşır, aynı şekilde
N
A uD kütle imerkezlerinde yoğunlaşır.
Y
eylemsizlik kuvvetleri de kat düzlemlerinde ve katların

D A n s
E Ta
E M ör
P R .G
D E ğ r
9 Ö
03
IM
M
30
Şekil 2.3 Eylemsizlik kuvvetlerinin basitleştirilerek kat düzlemlerine ve katların kütle merkezlerine etkimesi
2.3 DEPREM YÜKLERİNİN BÜYÜKLÜĞÜNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER I
Bu kısımda yapı ağırlığı, yapının doğal titreşim periyodu, sönümlenme,
R I M davranış
spekturumu, süneklik kavramlarını inceleyeceğiz
S A
T A
P I
2.3.1 Yapı Ağırlığı
Y A
Bir yapıya gelen toplam deprem yükünün büyüklüğünüI etkileyen en önemli faktörlerden biri
L e r
K depremnçsırasında yapıya gelen toplam
N DiI
yapının ağırlığıdır. Yapı ağırlaştıkça (kütlesi arttıkça)
eylemsizlik kuvveti de artar. A
Y bu sebeple
u taşıyıcı sistem ve taşıyıcı olmayan yapı
D
Deprem bölgelerinde mimar ve mühendisler A n s
E kullanarak
T a
veM rolmasından dolayı kullanılan yapı malzemeleri ağırdır:
elemanlarında daha hafif malzemeler deprem yükünün azalmasını sağlayabilirler.
Fakat çoğu yerlerde yaygın E ö
R . Gkaplama malzemeleri, betonarme strüktür vs.
ekonomik
Örn. Tuğla bölme duvar,Pağır döşeme
D E ğ r
3 9 Ö
0
2.3.2 Doğal Titreşim Periyodu

GayetM
I elastik bir malzemeden yapılmış bir bina maketine çatı seviyesinde yatay bir itki
M
uyguladığımızda, maket sabit bir titreşim periyodunda ileri ve geri hareket edecektir. Titreşim
sırasında bir tam döngünün geçtiği bu süreye doğal titreşim periyodu denir.
31
 I
RIM
S A
T A
P I
Y A
L I er
I K nç
A N Di
A Y su
E TD a n
E M ör
Gerçekte de her yapının R
Şekil 2.4 Doğal titreşim periyodu

P . G
E ğr
kendine mahsus doğal titreşim periyodu vardır. Buna ayrıca 1. doğal
titreşim modu da D

3 9
denir.
Ö
0etkileri yapıda daha baskındır. Özellikle orta yükseklikteki yapılarda, 1. doğal titreşim
Yapı yüksekliğine ve kat adedine bağlı olarak 2., 3. ve daha yüksek modlar da vardır. Fakat ilk

IM
modların

M yapı bütün katlarıyla beraber aynı yöne doğru hareket edip ivmelendiği için yapıda
modunda
daha büyük deprem yüklerine sebep olur.

32
 I
RIM
S A
T A
P I
Y A
L I er
IK nç
A N Di
A Y su
E TD a n
Mfaktörlere r bağlı olarak değişir:
Şekil 2.5 Doğal titreşim periyodu

E ö
R(En çok .etkiliG olan): Yapının yüksekliği arttıkça, doğal titreşim periyodu
Doğal titreşim periyodu aşağıdaki

E P
• Yapı yüksekliği
r
büyür. D
Ö ğ
9
03 kütlesi: Yapı ağırlaştıkça, doğal titreşim periyodu büyür.
• Yapının

IM• Taşıyıcı sistem: Taşıyıcı sistemin rijitliği azaldıkça, doğal titreşim periyodu büyür.
M Mesela sadece çerçevelerden oluşan bir yapının doğal titreşim periyodu, bütünüyle
sadece perde duvarlardan oluşan yapıdan daha büyüktür.
33
 I
2.3.3 Sönümleme
RIM
S A
T A
P I
Y A
L I er
IK nç
A N Di
A Y su
E T D a n
E M ör
P R .G
D E ğ r Şekil 2.6 Sönümleme

9 Ö
Sönümleme yapı elemanlarının içsel sürtünmesinden kaynaklı titreşim ivmelerinin (genliğin) her

03 Deprem sırasında yapının sönümleme oranı taşıyıcı sistemde kullanılan

döngüde azalmasıdır.

IM ilgilidir. Sırasıyla ahşap yapıların betonarme yapılara oranla sönümlemesi daha

malzemeyle
M betonarme yapıların da çelik strüktüre göre sönümleme oranı yüksektir.
fazladır,
Sönümleme sayesinde her döngüde deprem enerjisi absorbe edilir, rezonans ve deprem yükleri
azalır. 34
 I
2.3.4 Davranış Spektrumu
RIM
S A
T A
P I
Y A
L I er
IK nç
A N Di
A Y su
E T D a n
E Mdoğal ötitreşim
r periyotlarının ve sönümlemelerinin deprem
Şekil 2.7 Sarsıntı tablası kullanarak bir deprem ivme kaydı için davranış spektrumu oluşturulması

R
Davranış spektrumu, yapıların
P . G
D E
davranışlarına etkilerini
ğ
gösterenrkullanışlı bir yöntemdir.

9 Ö
03 yapıların modellerini bir sarsıntı tablasına konumlandıralım. Bu yapı modellerinin
Yukarıdaki şekilde farklı yükseklik ve/veya kat adedindeki (diğer bir deyişle; farklı doğal titreşim

tepeIM
periyotlarında)

M noktalarına da ivme kaydediciler yerleştirelim. Bir tip zeminde kaydedilmiş olan bir adet
deprem ivme-zaman kaydınının oluşturduğu yer hareketini bu tabla düzeneğinde uygulayalım.
Sonuç olarak her farklı yapı tipi için (her farklı doğal titreşim periyodu için) tepe noktalarından
35
elde ettiğimiz ivme değerlerini grafik haline getirdiğimizde:
 I
RIM
S A
T A
P I
Y A
L I er
IK nç
A N Di
A Y su
E TD a n
E M ör
Rfarklı doğal
G
Şekil 2.8 Yapıların tipik deprem davranış spekturumları

E P
Davranış spektrumu bize
r. titreşim periyotlarındaki yapıların farklı büyüklükteki yatay
D Ö ğ
9
ivmelere maruz kaldığını gösterir. Bu yatay ivmelerin tespit edilmesi sayesinde yapıya deprem

0 3 maksimum deprem yüklerini de (yapıda oluşan maksimum eylemsizlik kuvvetini

sırasında gelen

IM orantılı olarak hesaplayabiliyoruz. [𝐹𝐹 = 𝑀𝑀 × 𝐴𝐴]

de) kütlesiyle
M davranış spektrumları gerçekleşmiş depremler ve tahmin edilen depremler gözönüne
Tasarım
alınarak her zemin tipi için ayrı ayrı düzenlenir. Mühendislik hesaplarında ve ülkelerin deprem
yönetmeliklerinde bu spektrumlar kullanılır. 36
 I
2.3.5 Süneklik
RIM
S A
A
Süneklik kısaca bir malzemenin bir etki
altında kırılmadan veya kopmadan önce
I T
AP
Y
büyük şekil değiştirme yapabilme özelliğidir.
Yandaki şekilde olduğu gibi cam bir çubuğa
L I er
IK nç
eksenel bir çekme kuvveti uyguladığımızda
cam belirli bir limite kadar kalıcı bir uzamaA
N Di
A Y s u
D
yapmadan kırılır. Aynı şekilde çelik bir çubuğa
E çubukT a n
M uğramadan
aynı kuvveti uyguladığımızda, çelik
E ö r
P R
akma sınırından sonra kopmaya
uzun bir süre dahaEuzamaya r . G eder.
D Ö ğ devam

9
03
Çelik sünek bir malzeme, cam ise gevrek bir
malzemedir.
IM
MSüneklik (matematiksel ifadeyle):
Şekil 2.9 Cam ve yapısal çelik malzemenin süneklik karşılaştırması

𝐾𝐾𝐾𝐾𝐾𝐾𝐾𝐾𝐾𝐾 𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢 ∆𝐿𝐿

𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂 𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢
= 𝐿𝐿 37
 I
Süneklik sadece çekme etkisiyle değil, ayrıca diğer bütün
RIM
diğer etkiler için de geçerlidir. (Örn.: Basınç, burulma,
S A
T A
I
eğilme ve kesme) Bazı etkiler altında sünek davranan bir
malzeme başka bir etki altında tam tersi gevrek
AP
davranabilmektedir. (Örn. Uzun ve narin bir çelik kolon Y
L I e r
eksenel basınç altında burkulur ve çekme etkisine
IK nç
nazaran bu burkulma sünek değil, çok gevrektir. N i
Y A uçokD
D
Süneklik depreme dayanıklı tasarımda yapılarA n s
için en

E T taşıyıcı
arzu edilen, istenen bir özelliktir. Eğer bir a
yapının
M deprem
elemanı gevrek yani sünekEdeğilse,
ö r sırasında
P R .(mukavemetini)
G
oluşan yanal yükler dayanımını
anda çok hızlı, D
r
E ğ vermeden kırılmaya, aştığı

kopmaya ve3
9 Ö
önceden haber

EğerIM
0 göçmeye sebep olabilir.
yapının taşıyıcı elemanları sünek ise deprem
M elastik dayanım aşıldığında plastikleşerek
sırasında
enerjiyi absorbe eder. Bu sıradaki büyük deformasyonlar
Şekil 2.10 Yapılarda sünekliğin istendiği diğer
ani olmaz, gözlenebilir, olası kaçmaya süre tanır. etkiler
38
 I
M
Malzeme ve sistem sünekliği sayesinde bir yapının davranış spekturumu ile Iöngördüğümüz
R ortalama 1/6
S A
deprem yükleri, aynı doğal titreşim periyoduna sahip gevrek bir yapıya oranla

T A
I
oranında azalabilmektedir.

A P
Y
I er
I L
K nç
A N Di
A Y su
E TD a n
E M ör
P R .G
D E ğ r
9 Ö
03
IM
M
Şekil 2.11 Sünekliği gayet yüksek betonarme kolonlar. Fakat sistem olarak depreme dayanamıyor (1994, Northridge depremi, Kaliforniya)
39
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M
Şekil 2.12 Sünekliği yüksek betonarme kolonda eğilme etkisiyle oluşan deformasyon; plastik mafsal (1985, Mexico City depremi)

40
2.4 DEPREM YÜKLERİNE DAYANIM I
R I M
Bir önceki kısımda deprem kaynaklı eylemsizlik kuvvetlerinin (deprem yüklerinin)
S A artmasına veya
azalmasına sebep olan yapısal karakteristikleri inceledik.
T A
Bu karakteristikleri ve etkilerini özetlemek gerekirse:
P I
• Yapı Ağırlığı: Yapının bütün zati ağırlığını (ölü ağırlığını)A
I Y rarttırdığımız takdirde yapıya gelen
deprem yükleri de artar.
IK L ç e
N i n
• Taşıyıcı sistemin rijitliği: Yapının taşıyıcı sistemi rijitleştikçe
A bağlıuolarak
doğal titreşim periyodu azalır;

Y D da deprem yükleri azalır veya artar.

bulunduğu zeminin davranış spektrumuna
• Malzeme ve sistem sünekliği (*):D
A ns sisteminde kullanılan malzemenin sünekliği
E Ta yeteneği artar. (*Sistem sünekliğini, depreme
Yapının taşıyıcı

E M
arttıkça deprem enerjisini absorbe etme
ö r
P R
dayanımlı taşıyıcı sistem
. G
tiplerinden bahsettiğimizde inceleyeceğiz)
E karşır direnç/dayanım gösterebilmesi için taşıyıcı sistemler süneklik
D
Yapıların deprem yüklerine
yanında belirli9 Ö ğ
gibi yanal0
3 bir mukavemet ve rijitliğe de sahip olmalıdır. Bu kısımda bu kavramları deprem

IM
yük etkileriyle beraber inceleyeceğiz.

M
41
 I
2.4.1 Mukavemet
RIM
Y yönü perde duvar
Düşey yükler
S A
Zeminde reaksiyonlar

Deprem yükleri
T A
P I
X yönü perde duvar

Y A
L I er
I K nç
A N Di
A Y su
E TD a n
M ör
M V

E
2 perde duvar X yönü depreme, diğer 2 perde duvar Y yönü

R .G
Perde duvar Eğilme momenti Kesme kuvveti
diyagramı
P
depreme dayanım sağlıyor. üzerindeki kuvvetler diyagramı

D E ğr
Şekil 2.13 Perde duvarda deprem yüklerine dayanım, moment ve kesme kuvvetleri diyagramlarına örnek

9 sistemi Ö
03 de devrilmeye ve kaymaya karşı yeterli dayanım/mukavemet göstermelidir.
Her yapının taşıyıcı deprem yükleri kaynaklı eğilme momentlerine ve kesme kuvvetlerine;

IM örnekte: X ve Y yönünde 2’şer perde duvar deprem yüklerine karşı yapıda dayanım
temel seviyesinde

M
Yukarıdaki
sağlamakta ve bu yanal yük etkilerini temele kadar aktarmaktadır.
Bu duvarların bu dayanımı ve aktarmayı sağlayabilmeleri için deprem yüklerinden kaynaklı
42
eğilme momentlerinin ve kesme kuvvetlerinin maksimum etkilerine karşı mukavemeti olmalıdır.
 I
Perde duvarlar, geometrilerinden dolayı
RIMOlası Θ açısıyla oluşan

A
deprem yükü
uzun yönlerinde deprem yüklerine karşı
AS
dayanım sağlarlar. (Uzun yöndeki atalet Deprem
I T
momentinin yüksek olması sebebiyle).
yükünün
Y yönü
AP
bileşeni
I Y r
L
Yandaki planda görüldüğü üzere, perde
duvar yerleşimlerinden dolayı yapı hem X
IK nç e Deprem yükünün

hem de Y yönünde deprem yüklerine karşı N i

X yönü bileşeni

Y A u D Plan

dayanım gösterir.
D A n s
E T
Bu iki yönlü (X ve Y) dayanım sonucunda a
yapı herhangi bir açıda Egelen M deprem ö r
P R olarak. dayanım
G
E
yüklerine karşı da doğal
D ğ r
sağlamalıdır. (İlk kısımlarda
3 Ö
9 kuvvetli yer hareketleri her
bildiğimiz üzere;

0
deprem sırasında

IMgerçekleşebilir)
yönde
M bir deyişle yapıya herhangi bir açıda
Plan
Diğer Θ açısıyla oluşan deprem yükünün X ve Y yönü bileşenleri

gelen deprem yüklerine dayanımı X ve Y Şekil 2.14 Yapılarda her yönde oluşan deprem yüklerine dayanım

bileşenlerine olan dayanımıyla ilişkilidir. 43

 I
2.4.2 Rijitlik
RIM
S A
A
Yapılarda deprem yüklerine karşı dayanım için Yaklaşık olarak

mukavemet kadar önemli olan diğer bir parametre Deprem

I T yapının ağırlık

P
merkezi

A
yükleri

Y
de rijitliktir.
Rijitlik arttırıldıkça deprem yükleri altında
L I er
yerdeğiştirme ve kat ötelenmeleri azalır. Fakat,IK ç
A N Di n
Y
daha önce bahsi geçtiği üzere, rijitlik arttıkça
A
yapının doğal titreşim periyodu azalacağı için yapı s
u
D
Yapının toplam

E T a n ağırlığı

M olsaöda,r rijitlik
daha fazla deprem yüküne maruz kalabilir.
E
R
Bir yapının mukavemeti yeterli
P . G
yeterli olmadığında E
D ğ r
aşırı yerdeğiştirmelere maruz
ifade Ö
3 9
kalıp, yandaki şekilde edildiği gibi, devrilmeye

0
de sebep olabilir.
M depreme karşı dayanıklı tasarım
Bu Isebeple
Yerdeğiştirme (deplasman)

M
prensiplerinde, yönetmelik ve hesap kurallarında
Yapının ağırlık merkezinin
yerdeğiştirmesi
kat ötelemeleri ve yerdeğiştirmeler sınırlandırılarak Şekil 2.15 Yapıda rijitliğin az olmasından kaynaklı ağırlık
merkezinde aşırı yerdeğiştirme ve devrilme riski 44
yapıların yeterli rijitliğe sahip olması sağlanır.
 I
Deprem yükü (%100)
HATIRLATMA!! IM
Deprem yükü (%100)
R
Atalet momenti:
S A
T A
𝐼𝐼𝑥𝑥 =
1
𝑏𝑏ℎ3
P I
12
Y A
1
L I e r
K nç
𝐼𝐼 = 3
ℎ𝑏𝑏
I
𝑦𝑦
12
Kesit (Kolon aksı)
A N Di y
Kesit (Kolon aksı)

A Y su
D
E T a n
M ör
x

E
h
C
R .G
Plan Plan

E P r
%50
D %50
Ö ğ %11 %89

9
03
Aynı kolonların deprem yükünü paylaşımları Farklı kolonların deprem yükünü paylaşımları
b
Şekil 2.16 Farklı rijitliklerdeki kolonların deprem yükünü paylaşımları

IM
M
Yukarıdaki örnekte olduğu gibi eğilme rijitliği atalet momentleriyle orantılıdır.

45
2.5 YAPILARDA BURULMA ETKİSİ I
R IM
Bir önceki bölümde aynı aks üzerindeki kolonların rijitliğini değiştirdiğimizde
S A deprem yükü
paylaşımlarında büyük değişikliği inceledik.
T A
P
Acaba aynı aks yerine komşu akslar veya diğer akslardaki kolonların I rijitliği değiştirilince deprem
davranışı açısından ne şekilde yapısal sorunlar ortaya çıkar???A
I Y veya rijitlik
r
L
Yapılarda burulma planda taşıyıcı sistemin simetrik olmaması
I ç e
K (KM)nçakışmamasından farkı olmasından dolayı,

N
kat düzleminde rijitlik merkezinin (RM); kütle merkeziyle
A uoluşan i kaynaklanır.
D yapıda deprem yükleri, daha önce
Örneğin aşağıdaki gibi tek katlı, 4 ankastreYkolondan
bahsettiğimiz üzere, kat düzleminde D
A ns etkir. Kolon boyutları aynı ve rijitlikleri de
E Ta de eşit olur. Yani deprem doğrultusunda
kütle merkezine

E M r
dolayısıyla aynı olduğu için bu yüke karşı dirençleri
ö
PR
rijitlik merkeziyle kütle merkezi
. G
aynı noktadadır Rijitlik aksı
r
Kolonun

D E ğ deprem yükü

9 Ö paylaşımı

03
KM ve RM

IM
Kütle merkezine

M
etkiyen deprem
yükü

46
Şekil 2.17.a Zemin kat planı – Aynı boyutlarda kolonlar
 I
Sağ akstaki kolonların deprem yükü
RIM Rijitlik aksı
doğrultusundaki boyutunu 2 katına
S A Kütle Merkezi

T A Rijitlik Merkezi
I
çıkarttığımızda, bir önceki kısımda
incelediğimiz üzere, atalet momentleri
AP Kütle merkezine

I Y r
etkiyen deprem

L
de sol akstaki kolonlara göre 8 katı yükü

olacaktır. Yani 8 kat daha rijit hale

IK nç e
AN Di
Rijitliğin %11’i bu Rijitliğin %89’u bu

Y su
gelecektir. Bu sebeple yapının toplam aks doğrultusunda aks doğrultusunda

rijitliğinin 1/9’u sol aks üzerinde, 8/9’u A

D n
Sağdaki kolonların rijitliği soldaki

ise sağ aks üzerinde gerçekleşecektir. E T a kolonlardan daha fazla

M katör
Toplam

E
R de.aynı
Bu rijitlik dengesizliği yapıda
G
Kat

P
Ötelenmesi

E
düzleminde rijitlik merkezinin
D ğ r
oranda kaymasıyla
9 Ö
dengelenir. Fakat
3 ile çakışmaz, ekzantriklik
Rijitlik Merkezi

artık KM, RM
0
IMBu sebeple kat bu deprem
oluşur.
M
doğrultusunda rijitlik merkezi etrafında
dönerek ötelenir. Buna kat burulması Rijitlik merkezi eksenli kat burulması
Şekil 2.17.b Örnek: Kat burulmasının mekanizması
denir. 47
 I
IM
Retkisiyle katların
Depreme dayanıklı tasarımda yapıda burulma etkisinden kaçınılması, var ise olabildiği kadar
azaltılması gereklidir. Bunun sebebi deprem sırasında yapılarda olası burulma
S A
yatay yerdeğiştirmelerinin ve ötelenmelerinin aşırılaşması sebebiyleA
I T ciddi hasarlar meydana

AP
gelmesidir. Ayrıca kat burulmaları özellikle düşey taşıyıcı elemanlarda da burulma etkileri oluştur,
bu etkiler de gevrek elemanlarda görece gevrek kırılmalara,Y
L I r
kesme etkilerine sebep olur.
e
I K nçproblemlerini ilerideki konularda
Mimari tasarımda burulmaya sebep olabilecek simetri-asimetri
düzensizlikler adı altında detaylı inceleyeceğiz. N i
Y A u D
D A n s
a
E T inceledikten sonra elde edeceğimiz sonuç:
E M ör
Bu konuyla beraber, yapıların deprem davranışlarını

Depreme E P R
dayanıklı rbir. Gyapının, yeterli dayanım (mukavemet,
D ğ
yeterliÖrijitlik ve yeterli sünekliğe sahip olması gerekir.
3 9
kapasite),
0
IMmümkün olduğunca öngörülüp, engellenmelidir.
Ayrıca mimari ve mühendislik tasarımı sırasında kat burulmaları

M
Esasen, depreme dayanıklı yapı tasarımıyla yapılan da yapıya bu
özelliklerin kazandırılmasıdır. 48
3. YATAY STRÜKTÜR I
RIM
3.1 GİRİŞ
S A
T A
P I
Önceki bölümde yapının deprem yüklerine karşı dayanımını; bu dayanıma yapı rijitliğinin,
A Ayrıca dayanımı azaltan,
mukavemetinin, malzeme ve sistem sünekliğinin etkileriniYkonuştuk.
kaçınmamız veya azaltılması gereken kat burulmalarını L
I er
I K ç
da inceledik.
n
A
Daha önceki bölümlerde kütlelerin (zati yükler,N D
hareketli i yükler, kullanım kaynaklı) katlarda

AY
yoğunlaşması sebebiyle, yapıya gelen yer ivmesi
s u kaynaklı deprem yüklerinin de kat
düzlemlerinde etkidiğini konuşmuştuk.D n
E T a
E M ilkör
R
Bu bölümde; her ne kadar depremin
P . G
D
etkilerini zayıf olanE düşey
ğ rtaşıyıcı

3 9
elemanlarda görsek de, Ö deprem
yüklerinin0verimli aktarılması için ilk
adımIM
M olan yatay strüktürü inceleyeceğiz.
Sırasıyla diyaframlar ve diyafram
boşluklarını, bağ kirişlerini ve aktarma
Şekil 3.1 Deprem kuvvetlerinin kat düzlemlerine etkimesi 49
elemanlarını konuşacağız.
 A
3.2 DİYAFRAMLAR I
X yönü çerçeve

RIM Y yönü betonarme

A
perde duvar
Yandaki orta yükseklikteki betonarme Y
yapı örneğinde olduğu gibi, yapılarda
AS
I T
P
döşemeler tasarım ömrünün çoğunda X PLAN

A
A
düşey yerçekimi yüklerine karşı dayanım
Y
I er
sağlar.
I L
K nç
Fakat deprem sırasında yaklaşık 10-100
AN Di
saniye arasında döşemeler yanal deprem Y
A s u
yüklerine de maruz kalırlar.
E D a n
Görece tasarım ömrüne göre çok küçük T
E M ö r A-A KESİTİ

R G
Bir katın Y yönünde

P .
bu zamanda döşeme strüktürlerinin, yani
yatay strüktürlerin Eyerçekimi rkaynaklı
deprem yükleriyle

ğ
yerdeğiştirmesi

9 D Ö
Betonarme perde duvarda
Y yönü deprem yüklerinden

0 3
yüklerin yanısıra yanal yüklere de karşı oluşan reaksiyon

IMYanal yüklerle de çalışan yatay

dayanım sağlayabilmesine diyafram etkisi

M
denir.
strüktürlere yani döşeme sistemlerine de
diyafram denir. Planda Y yönü deprem yükleri
Şekil 3.2 Planda ve kesitte deprem kuvvetlerinin diyafram etkisi50
 I
Deprem sırasında döşemeler diyafram işlevi
RIM
görürken planda daha çok yanal yüklere
S A
Y
T A
I
dayanım sağlayan, geçtiği açıklığa oranla
derin olan bir kiriş gibi davranırlar. X
AP
I Y r
L
Aynı bir kirişte olduğu gibi deprem yükleri PLANDA DİYAFRAM

altında eğilme davranışı gösterirler.

IK nç e
Mesnetleri de bu örnekte olduğu gibi perde N i
Y A u D
duvarlar olarak düşünebiliriz.
D A n s Diyaframın planda

E T
Aynı kirişlerde olduğu gibi (tek fark düşeyde a Basit kiriş gibi modellenmesi

E Mçalışanökiriş
r
Rmomentlerini
değil yatayda, kendi düzleminde

P r . G
gibi) kesme ve eğilme
D E ğ de Deformasyon

9
yaklaşık hesaplayabiliriz.
Ö
Yine aynı 3prensiple; diyaframın yatay
0
IM varsa aşırı deformasyonlarını,
düzlemde
Kesme diyagramı

M yetersiz rijitliğini, narinliğini modelleyip

varsa
hesaplayabiliriz.
Eğilme momenti
diyagramı 51
Şekil 3.3 Basit mesnetlenmiş kiriş gibi çalışan diyafram
 I
3.2.1 Rijit Diyafram, Rijit Olmayan (Esnek) Diyafram
RIM
S A
A
Deprem yükleri altında tipik bir betonarme
T
Moment Çerçevesi
döşemedeki maksimum yatay deformasyon
PI
genellikle düşey taşıyıcı sistemin görece
Y A
yerdeğiştirmesine oranla çok küçüktür.
L I er
IK nç PLANDA DİYAFRAM
Bunun sebebi örneğin min. 10 cm olan
betonarme döşemenin yatay rijitliğinin düşeyA
N Di
A Y s u
Deprem
yükleri

D
taşıyıcı sistemin toplam rijitliğine oranla çok
E diyaframT a n Diyaframın planda
sürekli kiriş gibi modellenmesi
büyük olmasından kaynaklanır. Bu
tipine rijit diyafram denir. E
M ör
P R . G
E r
Deformasyon

altında deforme D
Rijit diyaframlarda, diyafram
olmadan,Ö
ğ
deprem yükleri

3 9 bir bütün olarak

bu yanal 0 yükleri düşey taşıyıcı sisteme iletir.
M şekil değiştirmeden yer değiştirir.
YaniIkatlar
Kesme diyagramı

M
Eğilme momenti diyagramı
52
Şekil 3.4 2 açıklıklı, sürekli kiriş gibi çalışan diyafram
 I
Rijit olmayan (esnek) diyaframlarda ise deprem sırasında her çerçeve üstündeki IM
R en çok ahşap
diyafram

S
parçasıyla beraber diğer çerçevelerden farklı davranış gösterir. Bu tip diyaframlaraA
T A
I
döşeme sistemlerinde rastlanmaktadır.
Diyafram rijitliği bir yapıda katlara gelen yanal deprem yüklerininP
Y A rijitlikleri oranında paylaşılır
nasıl paylaşılacağını belirler:

L I
 Rijit diyaframlarda, yanal yük düşey sistem tarafından
e r
 Rijit olmayan (esnek) diyaframlarda, düşey
I K sistemnyanal
ç yükleri rijitliklerinden ziyade

A NbağımsızDyerdeğiştirirler.
i
Y u strüktürlerin birbirine bağımlı olarak
taşıdıkları kütle oranında paylaşırlar ve
Buradan yola çıkarak rijit diyaframlarda,Ayatay ve sdüşey
D a n
E T deyişle bütün taşıyıcı sistem dayanışma
yükü daha etkili paylaştıkları söylenebilir. Bir başka

E Mgelmeyeörçalışır. Bu sebeple kat seviyelerinde yatay strüktürün

Rana kirişler)
halinde bu yüklerin üstesinden

P r . G
D E ğ
(döşeme, döşeme kirişleri, rijit diyafram davranışında olması tercih edilir.

9 Ö
03
IM
Bet. döşeme Bet. döşeme Kontrplak, OSB
Boşluklara dikkat edilince Boşluklara dikkat edilince Özel önlem almadan
rijit diyafram Bet. rijit diyafram Çelik esnek diyafram Ahşap

M Betonarme döşeme
Kiriş
Kompozit çelik döşeme
Kiriş

Şekil 3.5 Genellikle rijit ve rijit olmayan diyafram örnekleri

Ahşap döşeme
Kiriş

53
 I
3.2.2 Malzemenin Rijit Diyafram Davranışına Etkisi
R IM
S A
A
Betonarme yerinde dökme döşemeler: Katlar ve çatılar betonarme yerinde dökme döşemeler
olarak tasarlandıysa, diyafram boşluklarının (merdiven, şaft, servis, T
I galeri boşlukları) yerleri ve
adetlerine dikkat edildiği veya önlem alındığı sürece rijit diyaframPolarak davranırlar.
Y A
L
Betonarme prefabrik döşemeler: Prefabrik betonarme döşemeler, I emontaj r bölgeleri ve boşluklar
IK davranırlar.
n ç
N birbirine
çerçevelenip güçlendirildiği sürece rijit diyafram olarak
A D i
Ahşap döşemeler: Ahşap döşemelerde, parçaların
A Y s u
montaj bölgelerinde ekstra önlem

D
alınarak rijit diyafram davranışı sağlanabilir.
a n
E T Kompozit çelik döşemeler, betonarme döşemeler
M örve yatay çapraz elemanlarla güçlendirildiği sürece rijit
Çelik kompozit döşemeler ve çatı diyaframları:
gibi boşluklara dikkat edilip,E
P R G
çelik kirişlerle
.
D E
diyafram davranışı gösterirler.
ğ r
9 Ö
03 gergiler ile sağlanabilir. Bu tip diyaframlarda depremin her yönden gelebileceği
Çelik çatı katlarında rijit diyafram davranışı, düşey taşıyıcı sistemle beraber tasarlanan yatay
çapraz elemanlar,
IMalınarak tasarım yapılmalıdır.
M
dikkate

54
 I
RIM
A
Sık aralıkla çivilerle sabitleme

S
Kontrplak

A
OSB Serbest kenarda

T
ara kiriş

PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di Döşeme
Ahşap

Y su
Kirişi

A
kiriş

D n
Şekil 3.6.a Ahşap döşemelerde rijit diyafram oluşturulması

E T a
E M ör
R .G
Y Yönü Çatı seviyesinde yatay

E P r
deprem çaprazlar

D Ö ğ
9
03
IM
M Moment Çaprazlı düşey
sistem
X Yönü
deprem
Moment
çerçeveleri
çerçeveleri
Şekil 3.6.b Çelik endüstriyel bir yapının çatı seviyesinde rijit diyafram oluşturulması
55
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
Y su
a-) X ve Y yönlerinde rijit diyafram etkisi
A
D
E T a n Düşey çaprazlı sistem

E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M
a-) Alternatif konfigürasyonla rijit diyafram

Şekil 3.6.c Çelik endüstriyel bir yapıda rijit diyafram ve alternatif konfigürasyon 56
 I
3.2.3 Boşlukların Rijit Diyafram Davranışına Etkileri
R IM
S A
A
Mimari tasarımda birçok sebepten dolayı döşemelere boşluk bırakılır. Bunlar genellikle

I T
merdivenler, asansörler, galeri boşlukları gibi görece geniş boşluklardır.

A P
Y
Yatay strüktürün rijit diyafram davranışını ve depreme dayanımını sağlamak için aşağıdaki şekilde
olduğu gibi bazı prensiplere dikkat etmek gereklidir.
L I er
I K nç
Kiriş

A N Di
Perde

A Y su duvar

E T D a n
M ör
Deprem

E
R .G
Yönü

E P r
a-) Boşluk kirişte süreksizlik oluşturuyor b-) Kiriş boşlukta aktarma elemanı

ğ
olarak çalışıyor

9 D Ö
03
IM
M
c-) Boşluk diyaframda maks. kesme etkisinin
olduğu bölgede c-) Boşluk optimum bölgede
57
Şekil 3.7 Döşemede çeşitli bölgelerde diyafram boşlukları
 I
3.2.4 Yığma Yapılarda Diyafram Rijitliği ve Bağ Kirişleri
R IM
S A
Adeprem yükünün etkili
Özellikle tek katlı yığma yapılarda, döşemenin mevcutta olmadığı ve rijit diyafram etkisinin doğal
olarak sağlanamadığı durumlarda, bağ kirişleri duvarlar arasında
I T
A P
Y
paylaşımı açısından gereklidir.
Aynı prensiple bazı basit betonarme yapılarda da bağ
L I kirişi ekullanılarak
r deprem sırasında
IK nç
N Di
duvarların beraber çalışarak depreme dayanımı sağlanabilir.
A
A Y su Bağ kirişleri yatayda deprem

D
Duvar deprem yükünün
yarısını bağ kirişine
aktarıyor E T a n yüklerini yan duvarlara iletiyor.

E M ör Çatıda herhangi bir

R .G
Deprem yükü diyafram bulunmamakta

E P r
Yapının bu yöndeki

D Ö ğ depreme dayanımını

9
sağlayan yan duvarlar

03
IM Şekil 3.8 Mevcutta döşemesiz basit bir tek katlı yığma yapıda bağ kirişlerinin deprem yükünü aktarması

M
58
 I
3.2.5 Aktarma Elemanları
R IM
S A
A
Boşlukların olduğu döşemelerde rijit diyafram etkisiyle yatay yüklerin düşey taşıyıcı sistemlere
T
I kiriş davranışından ziyade,
aktarılması için kullanılan elemanlara aktarma elemanı denir. Özellikle galeri boşlukları gibi geniş

A P
Y
boşluklarda aktarma elemanları deprem sırasında eğilmeye çalışan

L I taşıyıcı
depremin yönüne bağlı olmak üzere basınç ve çekmeye çalışan r
ede rijit diyafram etkisi devam
eleman görevi üstlenir.
IK bölgelerde
n ç
N
Bu sayede yapının döşemelerinde boşlukların olduğu
A uD i
eder.
A Y s
E TaD n
E M ör
X yönü depreme Bet. perde
Aktarma elemanı
P R .G
dayanıklı çerçeve duvar

D E ğr
9 Ö
03 Kiriş

IM
M
59
Şekil 3.10 Galeri boşluğunda
Şekil 3.9 Rijit diyafram bir döşemenin boşluk kısmında aktarma elemanı
aktarma elemanı
4. DÜŞEY STRÜKTÜR I
RIM
4.1 GİRİŞ
S A
T A
P I
Önceki bölümde yatay taşıyıcı sistemin rijit diyafram davranışı sayesinde

Y A bahsettik.
I sistemlerinde
deprem yüklerinin düşey taşıyıcı sisteme verimli aktarıldığından
L e r
K
I inç
Ayrıca rijit diyafram davranışının sağlanması için döşeme
boşluklarda nelerin etkili olduğunu inceledik. N
ve
Perde duvar

Y A D
u ve son aşama olan
A
Bu kısımda yapının deprem yüklerine dayanımında diğer
düşey taşıyıcı sistemleri, geometrik D koşulları, n
s
E T a malzemelerini (betonarme,

M
E Gö r
ahşap, çelik, yığma) ve sistem sünekliklerini inceleyeceğiz.

P R .
E r
Bunlar sırasıyla; Çaprazlı çerçeve

 Perde duvarlar D Ö ğ
3 9
0
 Çaprazlı çerçeveler

IM
 Moment aktaran çerçeveler (Moment çerçeveleri)

M bu sistemler düşey yüklere de dayanım sağlar. Fakat esas fonksiyonları

Bütün
deprem bölgelerinde yanal yüklere karşı yapının yeterli dayanımı, yeterli
Moment aktaran
çerçeve
rijitliği ve yeterli sünekliği sağlamasıdır.
Şekil 4.1 60
4.2 STABİLİTE; MAFSAL VE RİJİT BAĞLANTI KAVRAMLARI I
RIM
S A
T A
P I
Y A
L I er
IK nç
A N Di
A Y su
E TD a n
E M ör
P R .G
D E ğ r
Şekil 4.2 Yanal yüklere karşı stabilitesi olmayan çerçeve


3 9
Basit bir çerçevede Ö
bağlantıların mafsal yani, dönmenin serbest olduğu ve moment aktarmayan
0
IM düşey yüklere karşı stabilitesi olsa da en küçük bir yanal kuvvete maruz kaldığında
bağlantı olduğunu farzedelim.

M
Bu sistem
stabilitesi bozulup devrilecektir. Sistem stabil değildir.
 Aynı çerçeveyi stabil hale getirmek için ne yapılabilir?
61
 I
R IM
A
Rijit

S
Mafsal

T A
P I
Y A
Çapraz

L I er
eleman

IK nç
A N Di
A Y eklenerek
s u
Perde eklenerek
D
E T
Çapraz
a n
Bağlantılar rijitleştirilip
Şekil 4.3 Stabilitesi olmayan çerçevenin stabil hale getirilmesi

E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
MPerde Duvarlar Çaprazlı sistemler Moment aktaran çerçeveler
Şekil 4.4 Düşey taşıyıcı sistemlerde çerçeve tipleri
62
4.3 PERDE DUVARLAR I
R IM
S A
Perde duvarlar boyutları itibariyle uzun yönleriyle deprem yüklerine dayanım sağlayan
sistemlerdir.
T A
P I
Perde duvarlar rijit diyaframlardan aktarılan deprem yükleri sonucunda oluşan kesme kuvvetleri
ve eğilme momentlerine karşı dayanım sağlayarak, bu yükleri A
Y dayanım
güvenle yapının temellerine

L I e r
IK perdençduvarların bütün katlarda devam
iletmelidir. (Bütün basınç, çekme, kesme ve kayma gerilmelerine sağlamalıdır)

N Di
Bu sebeple, diğer sistemler gibi, yapı yüksekliği boyunca
A
edecek şekilde sürekli olması gereklidir.
A Y su
E T D a n
M ör
Perde çekme
Rijit diyaframdan aktarılan deprem yükleri

E
gerilmeleri Deprem yükleri

P R .G Perde kesme gerilmeleri

D E ğr Perdede basınç gerilmeleri

9 Ö
03
Temelde kayma gerilmeleri

IM Temelde basınç gerilmesi

M Perde Duvar Kesme kuvveti Moment

Temelde çekme gerilmesi

(Kesit) diyagramı diyagramı

Şekil 4.5 Perde duvarlarda deprem yükleri etkisi altında kesme ve moment diyagramları ve gerilmeler 63
 I
Özellikle betonarme yapılarda deprem yüklerine dayanım için tasarımda en iyi Iseçenek
R M yeterli
boyutlarda, yerleşim olarak kat burulmalarına sebep vermeyecek şekilde veA
A S deprem sırasında
yeterli sayıda perde

I T
duvarla taşıyıcı sistemin çözülmesidir. Ayrıca perde duvarların yapım kolaylığı,

A P
aşırı kat ötelemelerini de azaltması sebebiyle, deprem bölgelerindeki betonarme yapılarda

I Y r
L
vazgeçilmez bir tercihtir.
Perde duvarlar çoğunlukla planda dikdörtgen enkesite
I e
Ksahip nolsaç da, yapının deprem dayanımını
büyük ölçüde azaltmayacak şekilde eğrisel, C,NL, ve I formundai
A
Y su D da mimari gereksinimler
doğrultusunda tasarlanabilir.
D A n
Ayrıca yapının temelden tepe diyaframına a
E T sürekliliğinden ödün vermeden, görünüşte
kadar

E Mduvarlarörda gerekli yapısal koşullara uyularak ve mühendislik

Rperformansını
kendi düzleminde eğimli perde

P r. G
D E ğ
hesapları sonucu deprem sağlayacak şekilde tasarlanabilir.

9 Ö
03
Deprem
yükleri

IM
Deprem yükleri ve
zati yüklerle

M devrilme riskinin
artması
“A”
perde duvarı Kayma ve devrilmeye
Y yönü deprem dayanımı karşı dayanım
64
Şekil 4.6 Kendi düzleminde eğimli perde duvara örnek
 I
4.3.1 Betonarme Perde Duvarlarda Dayanım ve Enkesit Koşulları
R IM
S A
A sağlanır. Bu sebeple,
Betonarme perde duvarlarda dayanım deprem yükleri sonucu oluşan moment etkileri düşey

I T
donatılar sayesinde, kesme etkileri de hem yatay hem de düşey donatılarla
perde duvarlarda, özellikle alt katlarda, pence ve kapı gibi büyükP
Y A boşluklar açmak, bu donatılarda
süreksizlik yaratıp ve en nihayetinde boşluk bölgesindeIkesme ve rmoment dayanımını önemli
IK L çe
ölçüde azaltacağından sakınılması gereklidir.
N
A düzenli i n
Y
Mimari gereksinim sonucunda boşluk gerekliyse,
u D
boşluklara sahip çift perde duvar sistem
hesaplanıp, tasarlanmalıdır.
D A n s
a
E Tçekme gerilmeleri maksimum seviyede olduğundan
M
Betonarme perde duvarlarda uç bölgelerde
E ö r ihtiyaç duyarlar. Donatının da yeterli kalmadığı
bu kısımlar gövdeden daha
P R G
fazla donatıya
.
D E
durumlarda, perde kalınlığı
ğ r
sadece bu bölgelerde büyütülerek (kolonlaştırılarak) yüksek çekme

9 Ö
03de gördüğümüz üzere, perde duvarların temel seviyesinde, zemindeki emniyetli
gerilmelerine dayanım sağlanır.
Daha önce
IMgerilmeleri, devrilmeye ve kaymaya karşı stabilitesi sağlanmalıdır.
M
basınç

65
 I
R IM
Sünekliği yüksek betonarme perde duvarlarda mimari ön tasarım sırasında da
A dikkat edilmesi
gereken enkesit koşulları şunlardır: (TÜRKİYE BİNA DEPREM YÖNETMELİĞİ,S2018’e göre)
T A
P I
 7.6.1.2 – Perdeler, planda uzun kenarının kalınlığına A
Y r perdenin uzunluğu min.
oranı en az altı olan düşey
taşıyıcı sistem elemanlarıdır. (Örn: planda L30I cm kalınlıkta
I K çe
180 cm olmalıdır)
N i n
Adışında,u dikdörtgen
Y D ve U, L ve T gibi perdelerin
A nsyüksekliğinin 1/16’sından ve 250 mm’den
 7.6.1.3’te belirtilen özel durumlar
gövde bölgesindeki perdeDkalınlığı kat
E Ta 3 m olan bir betonarme yapıda perde duvar
E M r
küçük olmayacaktır.(Örn: kat yüksekliği
ö
P R
kalınlığı min. 25
. G
cm olmalıdır)
 Dikdörtgen
D E ğ r
perde veya perde kolu kalınlığı perdenin veya perde kolunun plandaki

3 9
yanal doğrultudaÖ tutulmamış boyunun 1/30’undan küçük olmayacaktır.
 0 Perde kolu her iki ucundan yanal doğrultuda bir perde ile tutulu ise, perde kolu
IM kalınlığı kat yüksekliğinin 1/20’sinden ve 250 mm’den küçük olmayacaktır
M
66
 I
4.3.2 Perde Duvarlarda Malzeme ve Yükseklik
R IM
S A
Aduvar oluşturmak belirli
Çoğunlukla perde duvarlar betonarme olarak tasarlansa da diğer malzemelerle de (Çelik, kerpiç
yığma, taş yığma, tuğla yığma, beton blok yığma ve ahşap) perde
I T
A P
Y
koşullarda mümkündür.

L I er
Tipik kat adedi
IK nç Yorum
N Di
MALZEME
sınırlaması
A
Y su
Çelik perde duvarlar genellikle mevcut çelik yapıların
Çelik perde duvar 4-8
A
güçlendirilmesinde kullanılıyor. Az da olsa yeni yapılarda da

Betonarme perde duvar E T D

1-20
n
denemeler mevcuttur.

a
Yerinde dökme ve prefabrik olarak en çok kullanılan ve aynı

M ör
zamanda betonarme yapılar için en güvenli depreme dayanıklı

E
sistemdir.

R .1-4G
1. Derece deprem bölgelerinde en fazla 2 kat, 2. ve 3. derece

Donatılı yığma perde duvarP

deprem bölgelerinde en fazla 3 kat, 4. derece deprem bölgelerinde

D E ğ r en fazla 4 kat yapılabilir. Ayrıca duvar uzunlukları, düşey ve yatay

Ö
hatıl boyutları, duvar yerleşimleri gibi yapısal koşullara uyulması

9 zorunludur.

03perde duvar
1. Derece deprem bölgelerinde en fazla 2 kat, 2. ve 3. derece
deprem bölgelerinde en fazla 3 kat, 4. derece deprem bölgelerinde
Donatısız yığma 1-4
IM
en fazla 4 kat yapılabilir. Ayrıca duvar uzunlukları ve duvar
yerleşimleri gibi yapısal koşullara uyulması zorunludur.

Mpanel perde duvar

Ahşap 1-5
Hafif ahşap yapıların depreme dayanımını sağlamak için tasarlanır.
Özellikle mukavemeti yüksek OSB gibi malzemeler kullanılarak
tasarlanır.

67
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
Çelik perde duvar
AN Di
Yerinde dökme betonarme perde duvar Prefabrik betonarme perde duvar

AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M Donatılı yığma duvar Donatısız yığma duvar Ahşap perde duvar

Şekil 4.8 Perde duvar tipleri

68
 I
4.3.3 Perde Duvarlarda Malzeme ve Süneklik
RIM
S A
A
Perde duvar tiplerinde süneklik aşağıdaki gibidir. Yüksek deprem bölgelerinde her zaman
süneklik düzeyi yüksek sistemler tercih edilir.
I T
A P
Y
I er
I L
K nç
A N Di
MALZEME Y u
Çelik perde duvar D
A n s Normal-Yüksek
Süneklik Düzeyi

Betonarme M
E
perde duvarr T a
R E Göduvar Normal-Yüksek

E P
Donatılı
r.
yığma perde Düşük-Normal

DDonatısız
Ö ğ
yığma perde duvar Yok

3 9
0 Ahşap panel perde duvar Normal-Yüksek

IM
M
69
 I
4.3.4 Boşluklu Betonarme Perde Duvarlar
R IM
A
Depreme dayanıklı betonarme yapılarda daha önce bahsettiğimiz üzereSperdelerde boşluklar
T A taktirde uygulanabilir.
I
yalnızca belirli bir düzen içerinde, her katta bağ kirişleriyle güçlendirildiği
Diğer bir deyişle; boşluk bırakılması, 2 perde duvarın derin bağPkirişleriyle bağlanmasıyla elde
Y A
edilen boşluklu perde duvar sistemle mümkündür.
L I er
I K boşluksuz
n ç
A N Di
Betonarme boşluklu perde duvarlarda, her perde parçası perde duvarların kalınlık ve
boyutlandırma koşullarına da uyacaktır.
A Y su
Derin bağ
kirişleri
E TD a n
E M ör
P R .G
D E ğ r
9 Ö
03
IM
M
Perde Duvar Boşluklu P. Duvar
70
Şekil 4.9 Betonarme boşluklu perde duvar
4.4 ÇAPRAZLI ÇERÇEVELER I
Deprem bölgelerinde yanal yüklere karşı dayanım sağlayan sistemlerden R IM
S A birisi de çaprazlı
çerçeve sistemlerdir.
T A
Çaprazlı çerçeveler, yatay deprem yüklerine karşı yapının dayanımını
P I sağlayan ve düşeyde yapı
yüksekliğinde çalışan konsol makaslar olarak da düşünebiliriz.A
I Y rsağlanır.
Diyagonal çaprazların oluşturduğu

K
üçgen konfigurasyon sayesinde yapının yanal yüklere karşı
I L ç
dayanımı
e
Çaprazlı çerçeveler;
N
A akslarının i n
Y u D
• Merkezi çaprazlı çerçeveler:
A ns farklı düğüm noktasında birleşmesi
Çapraz
• Dışmerkez çaprazlı çerçeveler:D Çapraz akslarının
aynı düğüm noktasında birleşmesi

E Ta
E
olarak 2 ana kategoriye ayrılır.
Ayrıca çapraz (diyagonal) R
M ö r
P . G
elemanlar işlevi açısından da;
r
D E
• Sadece çekmeye
ğ
çalışan çaprazlar (gergi halatları, gergi çubukları ve şerit plakalar gibi

3 9
oldukça Ö
narin olan elemanların kullanılmasıyla)
• 0Basınca ve çekmeye çalışan çaprazlar
IM2 tiptir.
M
olarak
Çaprazlı çerçeveler taşıyıcı sistemin çelik ve ahşap olduğu sistemlerde kullanılır. Betonarme
çaprazların yapım zorluğu ve boyutlarının mimari açıdan “hantal” olması sebebiyle kullanımı
71
nadirdir.
 I
MERKEZİ ÇAPRAZLI ÇERÇEVELER

RIM
A
Çapraz
Kiriş

AS
Kolon

I T
AP
Y
I er
I L
K nç
X çaprazlı çerçeve
AN DiTers V çaprazlı çerçeve Tek parça diyagonal X çaprazlı çerçeve
(Basınç ve çekme)
AY su (Basınç ve çekme) çaprazlı çerçeve (Sadece çekme)

D
E T a n (Basınç ve çekme)
DIŞMERKEZ ÇAPRAZLI ÇERÇEVELER
M ör
Dışmerkez (eksantirik) Dışmerkez (eksantirik)

E
R .G
E P r
D Ö ğ
9
03
IM
M
Ters V dışmerkez çaprazlı çerçeve Tek parça diyagonal dışmerkez çaprazlı çerçeve
(Basınç ve çekme) (Basınç ve çekme)
72
Şekil 4.10 Yaygın olarak kullanılan çapraz çerçeve tipleri
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
X çaprazlı çerçeve Ters V çaprazlı çerçeve (lamine ahşap)

E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M
Tek parça diyagonal çaprazlı çerçeve X çaprazlı çerçeve: Gergi çubukları 73
Şekil 4.11.a Çaprazlı çerçevelerin uygulama örnekleri
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D n
Ters V dışmerkez çaprazlı çerçeve

E T a
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M
Tek parça diyagonal dışmerkez çaprazlı çerçeve
74
Şekil 4.11.b Çaprazlı çerçevelerin uygulama örnekleri (devam)
 I
X Çaprazlar Çatı
RIM
S A
2. Kat
T A
P I
1. Kat

Y A
L I er
K
Zemin Kat

N I i n ç
Y A
X çaprazlı çerçeve: Mimari olarak çaprazların yeri

u D
geçişi, sirkülasyonu engellemeyecek şekilde
belirlenmelidir.
D A n s
E T a
M ör
V ve ters V şeklinde Çatı
çapraz sistem
E
R .G
E P r
2. Kat

D Ö ğ
9
03
1. Kat

IM
Zemin Kat

MTers V, tek parça diyagonal çaprazlı çerçeve: Bu tip çapraz sistemler mimari tasarımda koridor
V,
geçişlerinin, kapı ve pencere boşluklarının oluşturulmasına kolaylık sağlar.
75
 I
RIM
S A
T A
Dışmerkez
P I
Kiriş
Y A
(eksantiriklik)

L
LinkI er
IK nç
A N Di
Dışmerkez
A Y su
çapraz

E T D a n
E M ör
P R .G
Dışmerkez çaprazlarEgenellikle r
Şekil 4.12 Çaprazların dışmerkez olduğu çerçeveler

D Ö ğ yüksek sismik aktivite olan deprem bölgelerinde kullanılır.

(Türkiye, ABD,9Yeni Zelanda
3
0 elemanların aksları aynı düğüm noktasında kesişmemesidir.
gibi). Ters V çapraz sisteme benzese de dışmerkez denilmesinin

IM
sebebi, çapraz

M
“Link” adı verilen, çaprazlar arasında kalan kiriş segmenti sayesinde deprem enerjisini absorbe
etme kabiliyetine sahiptir, bu sebeple en sünek sistemlerden biridir.
Yine aynı şekilde koridor, geçiş mekanları, kapı ve pencere boşlukları oluşturulması kolaydır.
76
 I
4.4.1 Çaprazlı çerçevelerde yapısallık ve süneklik
RIM
S A C

A
Çaprazlı çerçeveler esasen bütün kolon-kiriş, çapraz-kiriş, çapraz-
kolon bağlantılarının mafsal olduğu (düğüm noktasında dönmenin T
P I T C C
A
T

Y
serbest olduğu, moment aktarmayan bağlantı) çerçevelerdir. C

L I er
Prensip olarak bağlantı açısının 30°-60° arasında olması verimlidir.
IK basınca n ç T C

N mafsalDibağlantı
Bu sebeple çaprazların yatay yük taşıma kabiliyetleri ve T C θ

Y A
çekmeye dayanımlarıyla başarılır. Diğer bir deyişle
u üzere
D A n s
ile kolon ve kirişlere bağlandığından daha önce bahsettiğimiz
E T a T: Çekme (tension)

E M yönü
düşeyde çalışan makas gibi davranırlar.
ö r her güçlü sarsıntıda
C: Basınç (compression)

P R
Yapıya gelen deprem yüklerinin
. G C

D
değiştiğinden; çapraz E eleman
ğ r
bir yönde gelen deprem yüküyle T C

9
3 kalır.
basınc alırken, diğer Ö
yönden deprem yükü geldiğinde çekme
T C

kuvvetine0
C T
maruz
IM doğrultusunda, yapının tasarım deprem yüklerini T C C

M
Bu prensipler T

tamamen karşılaması sayesinde, kolon ve kirişlerin

boyutlandırılmasında ekonomik sonuçlar elde edilir. Yani, çaprazlı
Şekil 4.13 Merkezi çaprazlı77
çerçeveler sayesinde tasarım ekonomik hale gelir.
çerçevelerde deprem yükü
 I
Dışmerkez çaprazlı çerçevelerde bu prensiplerin
RIM
yanında deprem sırasında dışmerkezlikten
S A
T A
I
(eksantirisite) kaynaklı olarak bağlandığı kirişler
eğilme momenti sonucu plastikleşir ve taşıyıcı
AP
I Y r
L
sistemin sünekliği artar.
Diğer bir deyişle dışmerkez çaprazlı sistemler K
I çe
A N Di n
Y su
diğer çaprazlı çerçevelere göre sünekliği en
yüksek çerçevelerden biridir.
D A n
Dışmerkez çerçevelerde sünekliğin E T a
artması

E Mçerçevelere
ö r göre
R görece
sebebiyle; diğer merkezi çapraz

P r. G
D E ğ
tasarımda deprem yüklerinde azaltma
yapılır.
Kirişlerdeki 3
9 Ö
0 “link” kısmı komplike detaylar ve

IM gerektirdiğinden merkezi çaprazlı

çözümler
M göre daha maliyetli ve uygulaması
çerçevelere
Şekil 4.14 Çaprazların dışmerkez olduğu çerçeveler

görece daha zordur.

78
 I
Sadece çekmeye çalışan merkezi çaprazlardan
RIM
oluşan çerçeveler deprem bölgelerinde genellikle
S A
T A
I
1-2 katlı bina tipi yapılarda, tek katlı hafif
endüstriyel yapılarda, geçici yapılarda uygulanır.
AP
I Y r
Deprem öncesi Ötelenme-İlk sarsıntı
L
Çapraz elemanların gergi halatları ve gergi
sistem K
I çe
n
çubuklarından oluşması sebebiyle

A N Di
Ydolayı su
ekonomiktir.
Çapraz elemanlar, narin olmalarından
D A n
deprem sırasında sadece çekmeye E T a
çalışırlar.
Basınca karşı çubuk veyaEşeritM elemanlar
ö r ani İlk sarsıntı sonrası Ötelenme-İkinci sarsıntı

P R elemanlar
. G
E ğ
olarak burkulur, halat
D r boşalıp
gevşekleşir.
9 Ö
3halatları ≈ 10 mm - 30 mm çapında
0
Gergi

IMGergi çubukları≈10 mm - 76 mm çapında

Msebeple bu tip çerçeveler, sünekliği en düşük
Bu
İkinci sarsıntı sonrası Stabilite kaybı

Şekil 4.15 Sadece çekmeye çalışan merkezi çaprazlardan

çaprazlı çerçevelerdendir.
oluşan çerçevelerin deprem davranışı
79
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM Şekil 4.16 Gergi çubuklarıyla yanal yüklere dayanım

M
80
4.5 MOMENT ÇERÇEVELERİ I
R IM
A
Deprem bölgelerinde yanal yüklerin kolonlar, kirişler, kolon-kiriş moment aktaran bağlantılar
ve/veya kolon-temel moment aktaran bağlantılar tarafından taşındığıS çerçeveler moment
T A
çerçeveleridir.
P I
Moment çerçeveleri deprem olmadığı durumlarda sadece A
I Y sırasında
düşey yüklerden oluşan moment,
r
L
K kuvvetlere
kesme ve eksenel kuvvetlere karşı dayanım sağlarken, deprem
I ç e da bu etkilere ek olarak

N
yanal yüklerden dolayı oluşan moment, kesme ve eksenel
A uD i n karşı da dayanımı olmalıdır.
Deprem Yükleri
A Y s
Düşey Yükler

D
E Ta n
E M ör
P R .G
D E ğr
03
9 Ö
+
IM
M
81
Şekil 4.17 Moment çerçevelerinde düşey yükler+deprem yükleri etkileri
Moment çerçeveleri, deprem yüklerine dayanım sağlayan diğer sistemlerdeIM
I
R
(perde duvar,
çaprazlı çerçeveler) olduğu gibi, depreme kendi düzlemindeki (veya aksında)A
Diğer bir deyişle, aksına veya düzlemine dik doğrultudaki deprem A
S doğrultuda etkilidir.

I T yüklerine karşı dayanım

sağlamaz. P
A (moment, kesme ve eksenel
I Y r
L
Hem düşey yüklerin ve hem de deprem yüklerinin etkilerine

I ç e
K çerçevelerinde
n
kuvvetler) bir arada dayanımını sağlaması için, moment kolon ve kiriş enkesit
N
A uD i
Y
boyutları deprem olmayan bölgelere göre daha fazladır.

D A
Doğal olarak yukarıdaki sebeplerden kaynaklı;
n s
moment çerçevelerinde güçlü kolon, kolonlara

E T
göre daha güçsüz kiriş boyutları tasarımda a
beklenir/gözlenir. Diğer bir deyişle, çerçevelerde her

E M birleşen
ö r kolonların taşıma gücü momentlerinin toplamı, o
R kirişlerin
bir kolon-kiriş düğüm noktasına

P r. G
toplamından en azD
E ğ olacaktır.
düğüm noktasına birleşen kolon yüzündeki kesitlerindeki taşıma gücü momentleri

9 Ö
%20 daha büyük
3 diğer çerçevelere ve sistemlere (perde duvar, çaprazlı çerçeveler) göre
0
Moment çerçeveleri

IM daha fazladır. Fakat yapı yüksekliği arttıkça deprem sırasında moment çerçeveli
sünekliği
M kat ötelenmeleri aşırılaştığı için rijitliği diğer sistemlere göre düşük kalabilmektedir. Bu
yapılarda
sebeple yüksek yapılarda karma sistemlerin kullanılması daha etkilidir.
82
 I
R I M
S A BİNA DEPREM
Sünekliği yüksek betonarme moment çerçevelerinde, kolon ve kirişler için mimari ön tasarım

A
sırasında da dikkat edilmesi gereken enkesit koşulları şunlardır: (TÜRKİYE
T
YÖNETMELİĞİ, 2018’e göre)
P I
 7.3.1.1 – Dikdörtgen kesitli kolonların en küçük enkesitA
Y r boyutu 300 mm’den ve dairesel

L I e
kolonların çapı 350 mm’den küçük olmayacaktır.
I K n ç
N i
 7.4.1.1 – (a) Kiriş gövde genişliği en az 250 mm olacaktır.
A veyauperdenin
Kiriş gövde genişliği, kiriş
D kirişe dik genişliğinin toplamını
A Y
yüksekliği ile kirişin birleştiği kolonun
s
geçmeyecektir. D n
E Takalınlığının 3 katından ve 300 mm’den daha az
E M r
 7.4.1.1 – (b) Kiriş yüksekliği, döşeme
ö
olmayacaktır. BuRşartı sağlamayan elemanlar, çözümlemede döşeme elemanları ile
P r . G
D E
beraber modellenecek,
ğ kiriş gibi donatılacak, ancak çerçeve kirişi olarak kabul

3 9
edilmeyecektir. Ö
Ayrıca, kiriş yüksekliği kiriş gövde genişliğinin 3.5 katından fazla
0
IM7.4.1.1 – (c) Kiriş yüksekliği, serbest açıklığın 1/4 ’ünden daha fazla olduğu durumda
olmayacaktır.

M kiriş gövdesinin her iki yüzüne, kiriş yüksekliği boyunca boyuna gövde donatısı
konulacaktır.
83
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M
84
Şekil 4.18.a Betonarme moment çerçeveleri
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M
Şekil 4.18.b Çelik moment çerçeveleri
85
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M
86
Şekil 4.18.c Lamine ahşap moment çerçeveleri
4.6 KARMA ÇERÇEVELER I
R I M
Karma sistemler; mimari gereksinim, mühendislik tasarım zorunluluğu ve/veya
S A sistemlerdir.
yapı ekonomisi

T A
düşünülerek bütün çerçeve tiplerinin çeşitli kombinasyonlarda birarada kullanıldığı
Bu sayede “Yeterli mukavemet, yeterli süneklik ve yeterli rijitlik“I prensibinden hareketle; bir
A P
I Y r
çerçeve tipinin dezavantajını karma olarak kullanılan diğer çerçeve tipinin avantajıyla
dengeleyebiliriz.
IK L ç e
N
A uD i n
Y
Deprem Perde Duvar

D A n s
E Ta
Moment

M ör
Çerçevesi

E
R .G
E P r
D Ö ğMoment

9
03
Çerçevesi

IM
M Döşeme
Perde
Duvar
Perde Duvar Moment Çerçevesi
87
Şekil 4.19 Betonarme yapıda karma sistem
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M
Şekil 4.20 Depreme dayanıklı çerçeve tiplerinde süneklik karşılaştırması (TÜRKİYE BİNA DEPREM YÖNETMELİĞİ, 2018)
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M
Şekil 4.20 Depreme dayanıklı çerçeve tiplerinde süneklik karşılaştırması (TÜRKİYE BİNA DEPREM YÖNETMELİĞİ, 2018)
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M
Şekil 4.20 Depreme dayanıklı çerçeve tiplerinde süneklik karşılaştırması (TÜRKİYE BİNA DEPREM YÖNETMELİĞİ, 2018)
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M
Şekil 4.20 Depreme dayanıklı çerçeve tiplerinde süneklik karşılaştırması (TÜRKİYE BİNA DEPREM YÖNETMELİĞİ, 2018)
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM
M DERSE DAHİL DEĞİL!!!

92
 I
RIM
S A
T A
P I
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM DERSE DAHİL DEĞİL!!!
M
93
5. YATAY KONFİGÜRASYON VE PLANDA DÜZENSİZLİKLER I
RIM
5.1 GİRİŞ
S A
T A
P I
Şimdiye kadar mimarlık ve mühendislikte depreme dayanıklı tasarım için gerekli olan temel

Y A nasıl davrandığını, yapılarda

I einceledik.
bilgileri; yani depremin doğasını, yapıların deprem karşısında
L r
I K
depreme dayanım için yatayda ve düşeyde uygulanan strüktürleri
n ç
A
Bu kısımla birlikte elde ettiğimiz ve incelediğimizN bu
D
temelibilgilerle beraber mimari tasarımda

A Y
depreme dayanıklı konfigürasyon, diğer bir deyişle
s u depreme dayanımı etkileyen yatay ve
düşeyde taşıyıcı düzenleri, ve yapıdaDmimari tasarımn
E T a süreçlerinde karşılaşılabilecek depreme

M
Eperspektifiyle
dayanımı azaltan temel 3-D düzensizlikleri
ö rinceleyeceğiz.

P R . G
E r
Yapıların sismik performans yapılan bütün değerlendirmelerde, karşılaşılan en

D
önemli ve kayda değer
Ö ğ
sonuçların başında (taşıyıcı sistemlerin dayanımları, rijitlikleri, süneklikleri

3 9
0
gibi yapısal performansların yanısıra) konfigürasyon gelmektedir.

I M
“Konfigürasyon, depremde yapıların yegane göçme sebebi değildir, fakat göçmenin en önemli

M Tarih boyunca, modern çelik ve betonarme yapılardan önce, iyi konfigürasyonla

paydaşıdır.
yapılan tasarımın, yapının deprem performansında en büyük etken olduğunu söyleyebiliriz”
Christopher Arnold
94
 I
IM
Rmimari konsept
Yapıların form, işlev ve programının belirleyicisi olan mimar, yapıların konfigürasyonundan
birincil derecede sorumludur. Diğer bir deyişle, mimardan beklenen, A
Sve düşeyde depreme
T A
I
çalışmalarında, yapıların fonksiyon, mekan ilişkileri ile birlikte planda
dayanıklı konfigürasyonu oluşturması ve düzensizliklerden mümkün
A P olduğu kadar kaçınacak
bilinci, ilkeleri ve kararlılığı tasarımda uygulayabilmesidir. Y
L I e r
I
Bu perspektifle yatay konfigürasyon ve plan düzensizlikleriK olarak
n çinceleyeceğimiz başlıklar:
N
A uD i
• Yapılarda burulma düzensizliğiA
Y s
• Planda girinti ve çıkıntılar
D
E Ta n
E M ör
Raks sistemleri
• Diyafram süreksizlikleri

P r. G
• Bitişik D
E ğ çekiçleme etkisi ve deprem derzleri
• Paralel olmayan ve etkileri

9 Ö
nizam yapılarda

03 arasındaki köprülerde ayrılma etkisi

• Yapılar

IM
M
95
5.2 YAPILARDA BURULMA DÜZENSİZLİĞİ I
RIM RM
Daha önce gördüğümüz üzere, yapılarda planda
A
Rijitlik Merkezi

kütle merkezi rijitlik merkeziyle çakışmadığı

AS
I T PERDE DUVAR
konfigürasyonlarda burulma etkisi oluşur. Bu etki
AP
mümkünse yok edilecek veya minimize edilecek
Y
I er
şekilde taşıyıcı konfigürasyonu mimari ve
I L
K nç
mühendislik tasarımında belirlenmelidir.
A N Di
AY su
Bütün deprem yönetmeliklerinde ve kodlarında

E TaD
mükemmel taşıyıcı sistem simetrisi sağlansa bile;n
a-) BURULMA DAYANIMI YOK!!!

E M r
“minimum burulma etkisi” yaratacak dışmerkezlik
ö
R
RM
(eksantrisite) mühendislik
P . G
hesaplarında dikkate
r
D E
alınır ve tasarım yapılır.
ğ
durumdaÖgörüldüğü üzere a-)
KUVVET

3
Yanda 2 simetrik9 KOLU

0
IMb-) de ise perde yerleşiminde kuvvet
konfigürasyonunda yapının burulma dayanımı

M
yoktur.
kolundan maksimum yararlanıldığı için bu yapıda b-) MÜKEMMEL BURULMA DAYANIMI

mükemmel burulma dayanımı sağlanmıştır. Şekil 5.1 İki konfigürasyon: Simetrik ve 4 perdeyle deprem
96
dayanımı. Farklı burulma dayanımı ve davranış!!!
 I
Biraz önce bahsettiğimiz üzere, taşıyıcı sistem
RIM
simetrik olsa bile yapılarda planda kütle
S A
T A
I
merkezlerinde kayma olasılıkları dikkate alınarak, KUVVET KOLU

mühendislik tasarımında güvenli tarafta kalmak

AP PERDE DUVARDA

I Y r
REAKSİYON

L
için minimum bir dışmerkezlik dikkate alınır.
Bu durumda yandaki şekildeki gibi deprem K
I çe
AN Di n KM

Y su
sırasında yapı rijitlik merkezi (bu örnekte

A
RM

E T
başlar. Her perde duvarda etki-tepki
D
diyaframın tam orta noktası) etrafında burulmaya
a
sonucunda
n
burulma etkisine karşı E M düzlemlerinde
ö r
R .G
kendi DEPREM

reaksiyonlar oluşur. P
KUVVETİ

Bu reaksiyonlarınD
E ğ r
9 Ö
kuvvet kolları ne kadar uzunsa
3 en dış akslarında) burulma
0
Şekil 5.2 Kuvvet kolu ve burulmaya dayanım
(burada yapının

IM maksimumdur.
dayanımı
Msebeple deprem dayanımı sağlamak için tasarlanan “perde duvarların, çaprazlı çerçevelerin
Bu
ve moment taşıyan çerçevelerin” planda dış akslara yerleştirilmesi burulma etkilerine de karşı
maksimum dayanımı sağlar. 97
 I
Aynı prensiplerle, burulma dayanımını daha da
RIM RM

artırmak için rijitlik merkezine yakın perdeler

S A
T A
I
konumlandırılması verimli değildir.
Diğer bir deyişle, RM’ne yakın eklenen perdelerin
AP
I Y r
DİYAFRAMDA

L
kuvvet kolları çok daha az olacağı için toplam
burulma dayanımına etkisi de az olacaktır.
IK nç e DÖNME

A N Di
Yyakın su
Diğer taraftan, yandaki örnekte olduğu gibi, a-) RM’ye YAKIN PERDELER EKLENMESİ
mimari sebeplerden dolayı, sadece RM’ne A
D an BURULMA DAYANIMINI AZ ARTTIRIR.
perdeleri deprem dayanımınını Esağlamak için
M r T
E ö
RM

R G dış
kullanmak zorunda kaldığımızda; burulma
dayanımını arttırmak Piçin perde. duvarların
E ğ r
akslara eklenenD alternatiften daha büyük
9 Ö
3 beklenen bir sonuçtur.
0
boyutlarda olması
YineIM özetle: Perde duvarların, çaprazlı
DİYAFRAMDA
DÖNME

M
çerçevelerin ve moment taşıyan çerçevelerin
planda dış akslarda planlanması burulma a-) SADECE RM’ye YAKIN PERDELERDE DIŞ
PERDELİ ALTERNATİFE GÖRE DÖNME ARTAR.
etkilerine de karşı maksimum dayanımı sağlar. 98
Şekil 5.3 RM’ne yakın konumlandırılan perdeler burulmaya
karşı efektif değildir!!!
 I
Yapılarda burulma düzensizliğinin sıkça rastlandığı
RIM
diğer bir durum şaft (çekirdek) perdelerinden
RM

S A Merdiven ve asansör

T A boşlukları

I
kaynaklı etkilerdir.
Yandaki örnekte görüldüğü üzere eksantrik
AP
Y
KM

yerleştirilmiş şaftın rijitlik merkezini

kaydırmasından dolayı yapıda burulma meydana K
L I e r
I
N Di n ç
A
Yyangın su
gelir. Bu durumda taşıyıcı perde duvarların yerine;

D
yapısal olmayan, görece rijitliği daha az, A n
dayanımı da sağlayan malzemelerle E T
şaft a
duvarları

E M ör
Riçin de,.mümkünse
oluşturulmalıdır.

P r G Taşıyıcı

E ğ duvarlar veya
olmayan duvar
Yapının deprem dayanımı dış RM

akslarda momentDç.leri, perde

Ö
KM

9
3 tasarım yapılmalıdır ya da burulma
etkisiIM
0
çaprazlı ç.lerle
minimize edilecek biçimde perdeler
Moment
çerçevesi

M tasarımıyla konumlandırılmalıdır.
mühendislik
Burulma düzensizliği, TBD YÖNETMELİĞİ, 2018’de
A1 düzensizliği olarak adlandırılır. Şekil 5.4 Yapıda eksantrik şaft (Çekirdek) yerleşimi 99
5.3 PLANDA GİRİNTİ VE ÇIKINTILAR I
RIM
Şimdiye kadar genellikle depreme dayanıklı
S A
tasarımla ilgili kavramların ve yapıların deprem
T A
davranışlarının kolay anlaşılabilmesi için
PI
çoğunlukla kare, dikdörtgen gibi formlar
Y A
L I er
üzerinden konuştuk.
Gerçekte yapılar form olarak sonsuz çeşitte I
K nç
A N Di
A
olabiliyor ve bu formların farklı kısımlarındaY su
deprem davranışları da farklılaşıyor. D n
E T a
E M
Bu da genellikle deprem dayanımı açısından
ö r
yapılarda sakıncalı etkilereRsebep olabiliyor.
P r . G
Yandaki şekilde L, T,E+, H gibiğgirintili
D
temel olarakÖ
basit formları,9
ve çıkıntılı

0 3 bu tip yapılara örnek

IM
olarak gösterebiliriz.

M
Şekil 5.5 Tipik girintili ve çıkıntılı yapı formları
100
 I
Yandaki örnekte görüldüğü üzere, L formundaki
RIM
yapının güçlü olan kısmı (Rijitliği çok daha büyük
S A ÖTELENME DAHA FAZLA

A
kolonlarda olası hasar
olan Y yönündeki kanadı) deprem sırasında daha
I T
az ötelenir. X yönündeki kanadı ise daha güçsüz
AP Diyaframlarda potansiyel

I Y r
hasar bölgesi

L
olduğu için Y yönünde depremde daha fazla
ötelenir.
IK nç e
A N Di DEPREM

Y Y su
Diğer bir deyişle yapının Y yönündeki deprem
doğrultusu için, X yönündeki kanadının
D A n
ÖTELENME DAHA AZ

yönündeki kanadına göre doğal titreşimE T a

periyodu

E M ör
R dolayı. GL formundaki
farklıdır. (Büyüktür)

E P
Bu ötelenme farklılıklarından
r
D Ö ğ
yapının
3 9olası hasar meydana gelebilir.
kanatlarının bağlandığı bölgede

AynıIM
0
diyaframlarda
şekilde X yönündeki kanadın görece aşırı
M
ötelenmesinden kaynaklı, en sağ akstaki DEPREM

kolonlarda olası hasar meydana gelebilir. Şekil 5.6 L tipi girintili çıkıntılı yapı formlarında deprem
davranışı ve diyaframlarda potansiyel hasar bölgeleri
101
 I
Bu durumda, yapıda girinti-çıkıntı kalmayacak
RIM
şekilde bu kısımları birbirinden ayırmak yapısal
S A
T A
I
olarak en doğru çözümdür.
Sonuçta, deprem derzleriyle parçalara ayrılan
AP
I Y r
L
düzenli yapı formlarının bağımsız yapılar olarak
depreme dayanıklı tasarımı yapılır.
IK nç e
A N Di DEPREM DERZİ

A Y su
D
E T a n
E M ör
P R .G
D E ğ r
9 Ö
03
IM
M
Şekil 5.7 Düzensiz yapı formunun deprem derzleriyle
ayrılarak düzenli hale getirilmesi
102
 I
R M
Eğer yapıda girinti ve çıkıntıların oranı belirli bir değerin altındaysa düzenli yapıIkabul edilir ve
yine tek parça olarak tasarımı yapılır. A
Sdolayı yapı kısımlara
T A
I
Fakat düzensizlik bu değerin üstündeyse ve mimari gerekliliklerden

P
Agüvenle aktarabildiği mühendislik
ayrılamıyorsa, 1. ve 2. derece deprem bölgelerinde, kat döşemelerinin kendi düzlemleri içinde

I Y r
L
deprem kuvvetlerini düşey taşıyıcı sistem elemanları arasında
hesaplarıyla doğrulanmalıdır.
IK nç e
A N Dolarak i adlandırılır.
Y su
TBD YÖNETMELİĞİ, 2018’de bu düzensizlik A3 düzensizliği

D A n
E T a
E M ör
P R .G
D E ğ r
9 Ö
03
IM
M
Şekil 5.8 Deprem Yönetmeliğinde A3 düzensizliği 103
5.4 DİYAFRAM SÜREKSİZLİKLERİ I
RIM
Daha önce depreme dayanıklı yatay strüktürleri
PERDE DUVAR
S A DİYAFRAM
incelerken, rijit diyafram etkisi sayesinde deprem
T A
yüklerinin düşey taşıyıcı sisteme verimli
PI
aktarıldığından bahsetmiştir.
Y A
L I er
Bazı durumlarda döşemelerde mimari gereksinim
sonucu açılan boşluklardan kaynaklı, yapıya gelen I
K nç
A N Di
deprem yükleri düşey taşıyıcı
A Y su
sisteme
aktarılamamakta ve toplam deprem
E TaD dayanımın

M
DİYAFRAMDA BOŞLUK

E
açısından sakınca oluşmaktadır.
ö r
Örneğin yandaki planda
PR . G
görüldüğü üzere,

D E
boşluğun bütün diyafram
ğ r
boyunca tasarlanması

3 9
sebebiyle, Y yönünde Ö
depremde diyaframa gelen
0 perde duvara aktarılamamaktadır,
IM oluşmaktadır.
yük sağdaki

M
süreksizlik Şekil 5.9 Büyük boşluk kaynaklı diyafram süreksizliği

104
 I
Diyaframlarda boşluk kaynaklı süreksizliği,
RIM
yandaki örneklerde olduğu gibi, boşluk bölgesine
S A
YATAY ÇELİK ÇAPRAZ

T A
I
yatayda çaprazlı çerçevelerle veya rijit moment
çerçeveleriyle diyaframın deprem yükünü düşey
A P
I Y r
L
taşıyıcı sisteme aktarımı sağlanmış olur.
Eğer mimari tasarımda örnekteki boşluk K
I çe
merdiven boşluğu olarak tasarlanmışsa, boşluğaN
A i n
Y
Y
çare su
D
yönünde yeni bir perde eklemekten başka
D A n
kalmamaktadır. E T a
E M ör RİJİT, MOMENT BAĞLANTILI ÇERÇEVE

P R .G
D E ğ r
9 Ö
03
IM
M Şekil 5.10 Büyük boşluklardan kaynaklı düzensizliklerde
diyafram rijitliğinin sağlanması

105
 I
Diğer bir diyafram süreksizliği de, döşemelerde
RIM
basamak kısımlarda kot farkıyla oluşan DÖŞEMEDE
S A
BASAMAK

T A
I
düzensizliktir.
Kot farkı sebebiyle bu tip diyaframlarda her iki
AP
I Y r
L
deprem yönünde (X ve Y) yapısal olarak sorunlar
meydana gelecektir.
IK nç e
A N Di
A Y su KOLON

D n
BASAMAK
Y yönü deprem
yükü
E T a
E M ör
Basınç
PR .G
D E ğr
Çekme 9 Ö
Basınç

03 Çekme Şekil 5.11 Döşemelerde kot farkı, basamak.

IM
M
Şekil 5.12 Y yönü depremde basamak bölgesinde kıvrılma

106
 I
R I
X yönü depremde kot farkı kaynaklı süreksizlikten dolayı deprem yükü X yönündeMçalışan perde
duvarlara iletilememektedir.
S A
T A
I
Bu durumda kot farkı yapılan diyafram bölgesi moment çerçevesiyle güçlendirilerek diyaframın

A P
yük aktarımı hem X hem de Y yönünde deprem için sağlanmış olur.
Y
I er
I L
K nç
KOT FARKI. SAĞDAKİ DİYAFRAMDAN

A N Di
Y su
GELEN X YÖNÜ DEPREM YÜKÜ

A
PERDELERE AKTARILAMIYOR
BASAMAK

D
DEPREM YÜKÜ

E T a n
E M ör
P R .G
D E ğ r
9 Ö
03
IM
Şekil 5.13 Döşemelerde kot farkı veya basamak olan bölgelerin tasarımda güçlendirilerek sürekliliğin sağlanması

M
107
 I
IM
R adlandırılır. A2
Diyafram süreksizlikleri, diğer bir deyişle boşluk kaynaklı döşeme düzensizlikleri ve kot farkı gibi

A
S düşey taşıyıcılara
düzlem içi ani süreksizlikler, TBD YÖNETMELİĞİ, 2018’de A2 düzensizliği olarak

T A
I
düzensizliğini oluşturan her iki durumda da, döşemelerin deprem yüklerini
güvenle aktarılması hesapla doğrulanmalıdır.
A P
Y
I er
I L
K nç
A N Di
A Y su
E TD a n
E M ör
P R .G
D E ğ r
9 Ö
03
IM
M
Şekil 5.14 Deprem Yönetmeliğinde A2 düzensizliği 108
 5.5 PARALEL OLMAYAN AKS SİSTEMLERİ VE ETKİLERİ I
RIM
Paralel olmayan aks sistemine sahip yapılarda her
A
PERDE DUVAR

S
iki yöndeki (X ve Y) deprem yüklerinin sonucunda
T A
oluşan 3-D etkiler ve iç gerilmeler ayrıca
PI
artırılarak mühendislik tasarımı yapılır. Bu sebeple
Y A
L I er
paralel akslara göre bütün taşıyıcı sistem
IK nç
boyutları daha büyük olur.
A N Di
A Y su
Perdedeki
reaksiyon
E T D a n
Diyaframda
Iç gerilmeler

E M ör
P R .G MOMENT ÇERÇEVELERİ

D E ğ r
9 Ö
03
IM
M
Y YÖNÜ DEPREM
YÜKÜ
109
Şekil 5.16 Paralel olmayan taşıyıcı aks sistemli yapıda gerilmeler Şekil 5.15 Paralel olmayan taşıyıcı aksları
5.6 BİTİŞİK NİZAM YAPILARDA ÇEKİÇLEME ETKİSİ VE DEPREM DERZLERİ I
RIM
Deprem sırasında bitişik nizam ve/veya ötelenme
S A
mesafelerinin yetersiz olduğu yapılar, birbirine
T A
çarparak, yani diğer bir deyişle çekiçleme
PI
etkisiyle, tasarımda öngörülemeyen hasar ve
Y A
L I er
göçmelere sebep olur.
Mimari ve mühendislik tasarımında yapının I
K nç
A N Di
A Y su
mevcut yapılarla olan mesafesinde bu maksimum

D
E Ta
görece ötelenmeler dikkate alınarak boşlukn

M ör
Şekil 5.17 Bitişik nizam yapılarda, deprem sırasında çekiçleme

E
bırakılması gereklidir. etkisiyle hasar

PR .G
D E ğ r
9 Ö
03
IM Maksimum

M
Maksimum ötelenme ötelenme
ve deprem derz boşluğu ve deprem
derz boşluğu

GÖRÜNÜŞ PLAN
110
Şekil 5.18 Depremde çekiçleme etkisini önlemek için mevcut yapılarla bırakılması gereken derzler
 I
IM
Rderz boşlukları
Ayrıca A3 düzensizliğine sahip, girintili-çıkıntılı yapıların bölünerek tasarlanan bağımsız yapıların
aralarında da aynı prensiple maksimum ötelenmeler düşünülerek deprem
S A
T A
I
oluşturulmalıdır.

A P
Y
I er
I L
K nç ÇATI KAPLAMASI

A N Di FLASHING DETAYI

HAREKETLİ KAPLAMA
A Y su DESTEK PLAKASI

DETAY
METAL PLAKA D
DÖŞEME

E T
BAĞLANTISI
a n
E M ör
P R .G
D E ğ r
9 Ö
03
IM
YANGIN
İZOLASYONU

M Şekil 5.19 Kat seviyelerinde ve çatıda deprem derz detayı örnekleri

111
 I
Derz boşluklarında yapının taşıyıcı sisteminin de
RIM
bağımsız olarak çalışması yandaki şekildeki 2
DEPREM DERZ BOŞLUĞU

S A KOLON

T A
I
yöntemle sağlanır. KİRİŞ

TBD YÖNETMELİĞİ, 2018’e göre, bırakılacak min.

AP
I Y r
L
derz boşluğu, 6 m yüksekliğe kadar en az 30 mm
olacak ve bu değere 6 m’den sonraki her 3 m’lik K
I çe
A N Di n
ALT. 1: BOŞLUĞUN HER İKİ TARAFINDA KOLON VE KİRİŞ

Y su
yükseklik için en az 10 mm eklenecektir. TASARLANARAK

D A n
KONSOL KİRİŞLER

E T a
E M ör KİRİŞ

PR .G
D E ğ r
9 Ö
03 ALT. 2: BOŞLUĞUN BİR TARAFINDA KOLON VE KİRİŞ

IM
TASARLANARAK
DEPREM DERZ BOŞLUĞU KAYAR MESNET

M
A-A KESİTİ
Şekil 5.21 Kat seviyesinde döşemede deprem derzi 112
Şekil 5.20 Derz boşluklarında taşıyıcı sistemlerin
ayrıştırılması için 2 alternatif yöntem
5.7 YAPILAR ARASINDAKİ KÖPRÜLERDE AYRILMA ETKİSİ I
RIM
Çekiçleme etkisinin tam tersi olduğu durumlarda,
S A
diğer bir deyişle deprem sırasında iki bağımsız
T A
yapı birbirinden görece maksimum uzaklaştığı
PI
durumlarda, yapılar arasındaki köprülerde, arada
Y A
L I er
oluşan mesafeler tasarımda gözönüne
IK nç
alınmadığında lokal göçmelerle karşılaşabiliriz.
A N Di
A Y su
Bu tip yapılarda mimari tasarımda dikkat edilmesi

E T D
gereken en önemli veri: Köprü tasarlanacak
a n
E M
kotlardaki maksimum yaklaşma ve uzaklaşma
ö r
P
mesafelerinin mühendislik R . G
analizi sonucu elde

D E
edilen bilgiler doğrultusunda
ğ r
uygulanmasıdır.
9 Ö
03
IM
M
113
Şekil 5.22 Depremde yapılar arasındaki köprülerde göçme
 I
RIM
S A
A
KAYAR MESNET

SABİT MESNET
I
+Y YÖNÜ ÖTELENME
T
KÖPRÜ
AP
Y
SABİT KAYAR

L I er MESNET MESNET

IK nç
AN Di c-) GÖRÜNÜŞ: MAKSİMUM GÖRECE YAKINLAŞMA

AY su -Y YÖNÜ ÖTELENME

D
E T a n
a-) PLAN: Y YÖNÜ GÖRECE ÖTELENME

E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
TEFLON+PASLANMAZ
SABİT KAYAR
ÇELİK KAYAR MESNET

IM
MESNET MESNET

M
b-) GÖRÜNÜŞ: MAKSİMUM GÖRECE UZAKLAŞMA
A DETAYI
(SABİT MESNET)
B DETAYI
(KAYAR MESNET)
Şekil 5.23 Yapıların görece ötelenmesi ve köprü detayı

114
6. DÜŞEY KONFİGÜRASYON VE DÜŞEYDE DÜZENSİZLİKLERI
RIM
6.1 GİRİŞ
S A
T A
Yapılarda deprem sırasında en yüksek
PI
performans, özellikle kütle dağılımlarının ve
Y A
düşeydeki düzensizliklerin azaltılması ve/veya yok
L I er
IK nç
edilmesiyle başarılabilir.
A N Di
Y
Deprem sonrası büyük hasarlı yapılarda genellikle
A s u
D
rastladığımız düşey düzensizlikler kabaca:
E göreTağır a n
• Bir katın diğer komşu katlara
E M ör
olması
P R . G
• Bir katın düşey E
D ğ r
taşıyıcı sisteminin üst katlara

9
3 etkileri
göre daha yumuşak Ö
olması
• Kısa0 kolon
• IM
M• Bina yüksekliğinde kat planı boyutlarında
Düşey taşıyıcı sistem süreksizlikleri

ani değişim
Şekil 6.1 Düşey düzensizlik sonucu hasarlar: Üst fotoğraf,
115
yumuşak kat; alt fotoğraf, kısa kolon etkisi
 I
Bu gözlenen düşey düzensizlikler depreme dayanıklı tasarım açısından bütün
R IM dünyada
tanımlanan düzensizliklerdir. A
S mühendislik olarak
T A
I
Bu düzensizliklerin bir kısmı daha sofistike, karmaşık hesap yöntemleriyle
kabul edilebilir düzeye indirgenebildiği gibi (örneğin bir katınPağırlığının fazla olması), diğer
Y Aetki etmektedir, bu sebeple mimari
düzensizlikler yapıların sismik performansına ciddi derecede
L I e r
tasarım süreçlerinden başlayarak önlenmesi gereklidir.
IK nç
A N başlıklar:
D i
Y
Kısacası düşey düzensizlikler olarak inceleyeceğimiz

A s u
• Yumuşak kat (Komşu katlar
D a
E T düzensizliği)
arası
n
rijitlik
• Kısa kolon etkileriEM r
ö
Rtaşıyıcı.sistem
G
P r
E ğ (baza) düzensizlikleri
• Zayıf kat, düşey süreksizlikleri (Komşu katlar arası dayanım süreksizliği)
• YüksekD
9 Ö
yapılarda podyum

03
IM
M
116
6.2 YUMUŞAK KAT I
(KOMŞU KATLAR ARASI RİJİTLİK DÜZENSİZLİĞİ)
RIM
Yumuşak kat, yapıda bir katın üstteki diğer katlara
S A
göre çok daha esnek ve rijitliğinin az olmasından
T A
kaynaklanan düşey düzensizlik tipidir.
P I
Y A
Örneğin aşağıdaki şekilde görüldüğü üzere, her
L I er
katta taşıyıcı olmayan tuğla dolgu duvar olan bir
IK n ç
yapıda yumuşak kat oluşmazken, dolgu duvarın
A N Di
zemin katta olmadığı diğer yapıda deprem
A Y su
E D katlaran
a
T
sırasında yumuşak kat etkisi oluşur, diğer
göre daha fazla ötelenerek M
E Gö yapınınr total
göçmesine sebep olabilir.R
E P r.
D Ö ğ
9
03 DEPREM Şekil 6.2 Depremde yumuşak kat hasarı
DEPREM

IM
M Tuğla dolgu
duvar

a-) DÜŞEYDE DÜZENLİ YAPI b-) ZEMİN KAT: YUMUŞAK KAT

117
Şekil 6.2 Deprem sırasında yumuşak katta toplam ötelenme
 I
I M
R oluşan
Yumuşak katlara örnek olarak: Dolgu duvar kaynaklı yumuşak katlar, bir katın yüksekliğinin

S A
komşu katlara göre daha fazla olmasıyla oluşan yumuşak katlar, kolon süreksizliğinden

T A
I
yumuşak katları sayabiliriz.

A P
Y
I er
I L
K nç
AN Di
A Y su
E T D a n
E M ör
P R .G
a-) Zemin katta tuğla dolgu b-) Zemin katın diğer katlardan c-) Zemin katta kolon
duvar olmaması

D E ğ r daha yüksek olması süreksizliği

3 9 Ö Şekil 6.3 Sık karşılaşılan yumuşak kat örnekleri

Yumuşak 0
IMcevabı her tasarıma göre değişkenlik gösterse de, genellikle mühendislerle beraber
kat düzensizlikleri mimari tasarıma aşırı müdahale yapmadan çözülebilir mi? Bu

M
sorunun
çalışıldığında verimli sonuçlara ulaşılabiliyor.

118
 I
Genellikle dolgu duvar kaynaklı yumuşak katlarda, ağırlığı ve
RIM
rijitliği tuğla dolgu duvara göre daha hafif ve esnek
S A
T A
I
cephe/duvarlarla bu etki azaltılabilir. Ayrıca bazı durumlarda
tuğla dolgu duvarları taşıyıcı sistemden derzlerle ayırmak da
AP
Y
I er
L
çözüm olabilmektedir.

IKçözüm nç
N
Kat yüksekliği kaynaklı yumuşak kat düzensizliğinde
A D i
Y
genellikle yüksekliğin görece fazla olduğu kat düşey
A u
bağ skirişleri
taşıyıcılarına (kolon, perde) döşemesiz
D a
E T Bu sayeden
M yapıöhaline
bağlanarak düzensizlik yok edilebilmektedir.
E r gelebilir.
R .G
Bağ kirişleri

P
yumuşak kat rijitleştirilerek düzenli (Döşemesiz)

D E ğ r
Ö
Normalde düşeyde düzenli yapılara da asma kat eklenirken
9
Mafsal

0 3
yumuşak kat düzensizliği meydana getirmemek için eklenen Bağlı
Asma kat

IM
asma katın kirişleri mafsal bağlanır ve aynı zamanda kirişleri

M
döşemeleri de derz yapılarak kolonların yatayda rijitliğini
arttırmaması sağlanır.

119
Şekil 6.4 Yumuşak kat çözümleri-1
 I
Kolon süreksizliğinden oluşan yumuşak kat Yumuşak kat
RIM
Kolonda Ek moment

A
oluşturan çerçeve süreksizlik aktaran çerçeve
düzensizliğinin zemin katta olması koşuluyla,
AS
moment aktaran ek çerçeveler ve/veya ek perde
I T
duvarlarla güçlendirilerek zemin katın rijitliği
AP
I Y r
L
arttırılır.
Yumuşak kat düzensizliği TBDY 2018’e göre B2 K
I çe
AN Di n ZEMİN KAT PLANI

Y su
düzensizliği olarak adlandırılır.

D A n Ek perde duvarlar

E T a
E M ör
P R .G
D E ğr
9 Ö
03 ZEMİN KAT PLANI

IM Şekil 6.5 Yumuşak kat çözümleri-2

M
120
6.3 KISA KOLON ETKİLERİ I
RIM
Kat yüksekliğinden kaynaklı yumuşak kat etkisinin
S A
yanında, kolonların yapıda farklı uzunluklarda olması da
T A
deprem performansında azalmaya sebep olur.
P I
Y A
2 tip kısa kolon etkisi vardır:
• Moment aktaran çerçevelerde kot farkı sebebiyleL
I er
bazı kolonların diğerlerinden kısa olması N
IK n ç
A D i
• Bant pencerelerde olduğu gibi; tuğla
A Y s u
dolgu
duvarların kat yüksekliğinde Dolmayıp, nkısmi
E T a Şekil 6.6 Bant pencerelerde kısa kolon etkisi
yükseklikte olması
E M ör
P R .G
D E ğr
9 Ö
Moment aktaran

03
KISA KOLON çerçeve

IM
KISA KOLONLAR

M TUĞLA DOLGU
DUVAR (KISMİ)

a-) Kot farkı kaynaklı kısa kolon b-) Kısmi yükseklikte tuğla dolgu duvar
121
Şekil 6.7 Kısa kolon düzensizlik tipleri
 I
Eğimli zeminlerde, kot farkı sebebiyle kısa kolonlar
DEPREM

RIM
deprem sırasında diğer kolonlara göre daha rijit
S A
T A KISA KOLON

I
olduğundan çok daha fazla kesme kuvvetine maruz
kalır. Örneğin yandaki şekilde olduğu gibi, L
AP
I Y r
L
uzunluktaki kısa kolonların rijitliği 2L uzunluktakilere
göre 8 katı daha fazla rijittir. Bu sebeple deprem
IK nç e
sırasında 8 katı büyüklükte kesme kuvvetlerine N i
Y A maruz
u D
Ötelenme Ötelenme

kalır. A
D an s Kesme

Aynı prensiple, yandaki şekildekiEbant pencerelerde

çatlakları

M r T KISA KOLON

R E
olduğu gibi, kısmi yükseklikteki
ö
tuğla dolgu duvarlar
G
P
Tuğla
bu .etkinin
E ğ r
dolgu duvar
da bağlandıkları kolonlarda oluşmasına
sebep olurlar.
9 D Ö
03
IM
M
DÜZENLİ KISA
KOLON KOLON ETKİSİ
122
Şekil 6.8 Kısa kolonların deprem davranışı
 I
Eğimli zeminlerde, kot farkı sebebiyle oluşan kısa
RIM
kolon etkileri yanda görüldüğü gibi; kazı yapılıp
S A
A
İstinat duvarı

T
I
kot farkı yok edilerek, istinat duvarlarıyla platform
oluşturularak ve kazıklı
AP
sistemlerle
Y
I er
İstinat duvarı

L
çözülebilmektedir.

IK nç a-) Kot farkı yok edilerek

AN Di
AY su
D
b-) İstinat duvarı ve platform

E T a n
E M ör
PR .G
D E ğr
9 Ö
03
IM c-) Kazıklı sistemlerle

M Şekil 6.9 Kot farkı kaynaklı kısa kolon etkilerinin

giderilmesi

123
 I
Dolgu duvar

Bant pencerelerdeki gibi, tuğla dolgu duvarlardaki

RIM
A
Daraltılmış

S
kısmi boşluklardan oluşan kısa kolon etkileri de: pencere boşluğu

T A
I
• Boşluğun daraltılıp, dolgu duvarların kolon-
kiriş köşelerine kadar devam ettirilmesiyle,
AP
I Y r
L
• Dolgu duvar-kolon birleşimlerinde özel derz
uygulayarak,
IK nç e
A N Di
Y su
• Bazı aks aralıklarında dolgu duvarlarda bant A-) BANT PENCERE BOŞLUĞU DARALTILARAK

boşluğu bırakmadan
D A n
Dolgu duvar

E T a
Duvar
çözülebilmektedir. birleşiminde derz

E M ör Duvar-kolon

R .G
birleşimi

E P r
Duvar

D ğ
birleşiminde derz

9 Ö B-) DOLGU DUVAR-KOLON ARASINA DERZ UYGULAYARAK

03 Kirişe kadar

IM dolgu duvar

M
C-) BAZI AKS ARALIKLARINDA TAM DOLGU DUVAR
124
Şekil 6.10 Boşluklardan kaynaklı kısa kolon etkilerinin
giderilmesi
6.4 ZAYIF KAT, DÜŞEY TAŞIYICI SİSTEM SÜREKSİZLİKLERİ I
(KOMŞU KATLAR ARASI DAYANIM SÜREKSİZLİĞİ)
RIM
S A
A
Bir yapıda yanal yüklere karşı dayanımı sağlayan taşıyıcı
sistemin, yani kolon, perde ve çaprazların bir katta
I T
AP
Y
devam etmemesi (süreksizliği) sonucunda, diğer katlara
göre yanal yüklere karşı dayanım büyük ölçüde azalır. I r
I L
K nç e
Buna zayıf kat denir.
A N Di
Y
En çok rastlanan düşey taşıyıcı sistem süreksizlikleri:
A s u
D
• Perde duvar süreksizlikleri (kolonlara ve/veya
E T a n
kirişlere oturtulması)
E Mdurumuör
• Kolonların ve E P R
• Kolonların kirişlere oturması
. G herhangi bir
perdelerin rbinanın
D Ö ğ
9
03
katında konsol kirişlerin üstüne ve/veya ucuna
oturtulması
• IM
M katında alttaki kolonlarda oluşturulan guselerin
Kolonların ve perdelerin binanın herhangi bir
Şekil 6.11 Perde duvar süreksizliğiyle oluşan zayıf kat

üstüne ve/veya ucuna oturtulması

125
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
A N Di
Y su
Şekil 6.12 Zayıf kat, düşey taşıyıcı sistem süreksizliği örnekleri

D A perden
E Tade
Yandaki şekilde görüldüğü gibi süreksiz DEPREM YÜKLERİ

E M r
duvarlar sebebiyle yapıda oluşan iç gerilmeler
ö
Ç B

R .G
Ç

E P
düzensiz bir biçimde dağılmaktadır.
r Ç B

ğ
B

9 D
İç gerilmelerdeki karmaşıklık
Ö
ve düzensizlik, perde

3
B Ç
duvarlardan beklenen depreme karşı dayanımı
0 tam aksine belirli bölgelerde
Ç Ç B

IM yapıda dayanımı daha da

sağlamamakta, Ç
B
Ç B
M
Ç
yoğunlaşarak
azaltmaktadır.
B: Basınç Ç: Çekme
126
Şekil 6.13 Süreksiz perde duvarlarda kuvvetlerde düzensizlikler
 I
RIM
S A
T A
P I
Y A
L I er
IK nç
A-) Perde duvarın kolonlara oturması
A N Di
B-) Perde duvarın kirişe oturması C-) Perde duvarın konsol ve guselere oturması

A Y su
Şekil 6.14 Deprem yönetmeliğinde izin verilmeyen süreksizlikler

E D a n
Toturtulmasına hiçbir zaman izin verilmez.
TBDY 2018’de B1 ve B3 düzensizliği olarak tanımlanan düşey taşıyıcı sistem süreksizliklerinde;

M r
E Gökatında, kendi düzlemleri içinde kirişlerin üstüne açıklık
A-) Üst katlardaki perdenin altta kolonlara
B-) Perdelerin binanın R
E P r .
herhangi bir

D Ö ğ
ortasında oturtulmasına hiçbir zaman izin verilmez.

3 9
0
C-) Kolonların binanın herhangi bir katında konsol kirişlerin veya alttaki kolonlarda oluşturulan

IM
guselerin üstüne veya ucuna oturtulmasına hiçbir zaman izin verilmez.

M
127
 I
RIM
S A
T A
P I
Y A
L I er
I K nç
N Di
D-) Kolonların kirişe oturması

A
Y su
Şekil 6.15 Deprem yönetmeliğinde mühendislik hesaplarında arttırılarak izin verilen süreksizlikler

D A n
E
Bunun yanında, mühendislik hesaplarıyla
T a
aşağıdaki koşulun sağlanması şartıyla izin verilen
düzensizlik; M
Eve DTS=2aö r
P R . G
r
D-) DTS=1, DTS=1a, DTS=2 olarak sınıflandırılan binalarda düşey deprem hesabı, bu
elemanların yerel E ğ
9 D Ö
düşey titreşim modları esas alınarak sadece bu elemanlar için 2.3.5’te

0
tanımlanan 3 düşey elastik ivme spektrumu’na göre 4.8.2’de verilen yöntemle yapılacaktır.

IM
Düşey deprem etkisinin bu şekilde hesabında tüm taşıyıcı sistemler için R/I = 1 ve D = 1

Malınacaktır
128
6.5 YÜKSEK YAPILARDA PODYUM (BAZA) DÜZENSİZLİKLERİ I
RIM
Özellikle yüksek yapılarda mimari olarak servis ve destek
S A
hizmetler için alt katlarda baza (podyum) oluşturulmaktadır.
T A
Ancak, deprem sırasında yüksek olan kule kısmın podyum
P I
Y A
bağlantılarında kesme kuvvetleri, ve moment etkileri
L I er
kaynaklı gerilmeler yoğunlaşmaktadır.
I K n ç
Bu durumda mimari olarak mümkünse, podyum
A N Di
kısımlarını
derzlerle ayırmak veya podyum bölgesiniYdepremde uyanal
D A n s
E
yük almayacak şekilde tasarlamak (podyum
T a
kolonları mafsal

M
E Gö
bağlantılı) en verimli çözümlerdir. r
R
P r. Şekil 6.16 Yüksek yapılarda podyum (baza) düzensizlikleri

D E ğ
9 Ö
03
KULE

IM
Transfer Mafsal

M
Diyaframı bağlantılı
Podyum kolonlar

Derzlerle ayrılmış podyum kısmı

129
Şekil 6.17 Yüksek yapılarda podyum (baza) düzensizlikleri çözüm alternatifleri
7. YAPISAL OLMAYAN ELEMANLARDA DEPREME DAYANIMI
RIM
7.1 GİRİŞ
S A
T A
Deprem sırasında taşıyıcı olmayan elemanların
P I
kısa kolon ve yumuşak kat düzensizliklerinde
Y A
olduğu gibi taşıyıcı elemanda hasar
L I er
oluşturmasının yanısıra, kendilerinde oluşan IK ç
A N Di n
A Y
hasarlar sonucunda da büyük can kayıplarına ve
s u
maddi hasarlara da sebep olmaktadır.
D
Bu bölümde taşıyıcı olmayanE elemanların a n
M r T
R E azaltma/yok
verdikleri zarar ve hasarları
G ö etme

E P r.
D ğ
amacıyla bazı basit yöntemlerden

Ö
bahsedeceğiz.

9
03 elemanlar:
Depreme dayanıklı çözümleri konuşacağımız
yapısal olmayan
• IM
M• Merdivenler
Dolgu duvarlar

• Cephe panelleri
130
• Asma tavan
Şekil 7.1 Yapısal olmayan elemanlarda deprem hasarı
7.2 TAŞIYICI OLMAYAN DOLGU DUVARLAR I
RIM
Daha önce kısa kolon ve yumuşak kat
S A
düzensizliklerinde bahsettiğimiz üzere, dolgu duvarların
T A
deprem dayanımını arttırmak ve aynı zamanda taşıyıcı
PI
sisteme zarar vermesini engellemenin en etkili yolu YA
dolgu duvarı derzlerle taşıyıcı sistemden ayırmaktır. L
I er
IK nç
N Di
Şekil 7.2 Taşıyıcı olmayan dolgu duvarda deprem hasarı

A
Y su
D A n
Kiriş

E T a
M ör
Dolgu

E
Duvar

P R .G Geçiş profili

D E ğ r Dolgu Duvar

9 Ö
03
Çerçeve ve dolgu duvar derzi Kesit 2
Kolon Kolon

IM
Elastik dolgu Elastik dolgu
Yaylı profil

M
Dolgu Duvar
Dolgu Duvar

Derz ≤ 25 mm Derz > 25 mm

Kesit 1 (Alternatif 1) Kesit 1 (Alternatif 2) 131
Şekil 7.3 Dolgu duvarlarda derz alternatifleri
7.3 MERDİVENLER I
RIM
Merdivenler katlar arasında taşıyıcı sisteme sabit bir
S A Basınç

şekilde bağlandığında, deprem sırasında çapraz

T A
sistemler gibi davrandığı için taşıyıcı sisteme ve
P I
Y A
kendilerine de öngörülemeyen yükler aktarabilirler.
Bu durumda mimari ve mühendislik tasarımındaL
I er
IK n ç
merdivenlerin kayar mesnetler oluşturularak
A N Di ana
taşıyıcı sistemden ayrılması gereklidir.
AY su
E T D a n
E M ör
P R .G
D E ğ r Merdiven

9 Ö Plastik levha

03
ile kayar mesnet

IM
MŞekil 7.5 Merdivenin taşıyıcı sistemden kayar mesnetle ayrılması Şekil 7.4 Sabit bağlanmış merdivende deprem
davranışı ve oluşan hasar

132
7.4 CEPHE PANELLERİ I
RIM
Yapının taşıyıcı sistemine doğrudan monte edilen
S A
cephe panellerinin bazıları hafif olsalar da, çoğunlukla
T A
kullanılan prefabrik beton veya fiber beton cephe
P I
panelleri gibi ağır cephe sistemleri deprem sırasında YA
L I er
can kaybına ve hasara yol açmaktadır.
IK n ç
Aynı prensiple deprem sırasında yapıyla beraber
A N Di
A Ysistemden
çalışmaması için bu tip ağır paneller taşıyıcı
s u
oval montaj delikleri ile ayrılmalıdır. D n
a
Şekil 7.6 Fiber beton cephe paneli

E T
E M ör Kat ötelenmesi

P R .G
E r
Oval delik

ğ
Sabit bağlantı

D
Kayar bağlantı

9 Ö
03
Cephe paneli Cephe paneli

IM Oval delik

M Kayar bağlantı Sabit bağlantı

Kat ötelenmesi
Üstten takılan panel Alttan takılan panel
Şekil 7.7 Cephe panelini taşıyıcı sistemden ayıran montaj detayları 133
7.5 ASMA TAVAN I
RIM
Özellikle ofis yapılarında, deprem sırasında yapıda
S A
herhangi bir hasar oluşmasa da, asma tavanlar
T A
depreme dayanıklı bir şekilde montajlanmadığında
P I
Y A
dolaylı can kaybına ve maddi zarara yol açmaktadır.
Asma tavanlar depremde yanal yüklere ayrıca maruzL
I er
IK n ç
A N Di
kalacağından çapraz sistemlerle veya mevcut dolgu ve

A Y su
bölme duvarlara yanal olarak mesnetlendirilerek
depreme dayanıklı hale getirilir. D
E T a n Şekil 7.8 Depremde asma tavan hasarı

E M ör
P R .G
D E ğ r
9 Ö
03
IM
MÇapraz elemanlarla sabitleme Dolgu duvarlara yanal mesnetlendirme Bölme duvarlara yanal mesnetlendirme

Şekil 7.9 Asma tavan sistemlerinde depreme dayanıklı alternatif çözümler

134
8. MEVCUT BİNALARIN GÜÇLENDİRİLMESİ I
RIM
8.1 GİRİŞ
S A
T A
Güçlendirme deprem sırasında mevcut yapının ve
PI
kullanıcılarının olabilecek en az zararı görmesi için
Y A
taşıyıcı sisteminin ve taşıyıcı olmayan kısımlarının
L I er
IK nç
sismik performansının arttırılmasıdır.
Güçlendirme aynı zamanda deprem sonrasıAaz
N Di
A
veya orta hasar görmüş bir yapının depreme s
Y u
D
dayanıklı halde tekrar kullanımaE açılmasıTiçin a n
E M modifikasyon,
ö r
yapılan tüm yapısal onarım,
P R . G
D
yenileme ve taşıyıcı E ğ r
sistemin geliştirilme

9 Ö
03öncelikli olarak deprem sonrası kullanımı gereken binalar, tarihi/kültürel yapılar,
çalışmalarının tümüdür. Şekil 8.1 Çok katlı betonarme bir yapıda güçlendirme

IM yoğun olarak bulunduğu binalar olmak üzere bütün yapılar gerekli mimari ve
Bu sebeple

M
insanların
mühendislik değerlendirmeleri doğrultusunda güçlendirme sayesinde kullanıma açılabilmekte ve
depreme karşı dayanım sağlanabilmektedir.
135
8.2 DEĞERLENDİRME VE GÜÇLENDİRME HEDEFLERİ I
R IM
Güçlendirmede amaç;
A
S yeni gelişmeler
A
T arttırmaktır. (Tarihi,
Deprem öncesi: Depreme dayanıklı tasarım teknolojisi ve bilimindeki
doğrultusunda yapıyı güncel hale getirebilmek ve ömrünü
P I
Y A
kültürel yapılar)
L I ve/veyaerrijitliğini ve/veya sünekliğini
IK
Deprem sonrası: Yapının yetersiz kalan dayanımını
n ç
A N
yeterli hale getirmek, varsa hasar görmesine
D i
sebep olan düzensizlikleri azaltarak/yok

A Y s u
ederek tekrar kullanımını sağlamaktır. (Bütün yapılar)

E D a n
T
Güçlendirme bina sahibi, mimar ve mühendisin değerlendirmeleri ve kararlarıyla beraber, bütün
deprem faaliyeti olan ülkelerdeMolduğu gibiryasalar doğrultusunda da zorunlu olabilmektedir.
E Gö gördüğü hasara göre güçlendirme veya yıkım kararı
Bu bağlamda, bir yapınınRdeprem sonrası
E P r.
D
bina sahibinin, yerel
Ö ğ
ve merkezi yönetimlerin, mimar ve mühendisin içinde olduğu teknik ve

3 9
0
hukuki bir karardır.

IM
Özetle mimarın ve mühendisin sorumluluğu, deprem öncesinde veya sonrasında, gerekli mesleki

Mteknik bilgi doğrultusunda titiz değerlendirmelerle, insanın yaşama ve barınma hakkını en

ve
önde tutarak , ekolojiye uygun tamamen etik kararları alabilmektir.

136
 I
Güçlendirme düşünülen yapı için yapılan değerlendirmeler, yapının mimari özellikleri, IM
R bilgiler, yapının
eleman

A
S alınacak malzeme
detayları ve boyutları, taşıyıcı sistem geometrisi ve malzeme özelliklerine ilişkin

T A
I
mimari ve mühendislik projeleri ve raporları, gözlem ve ölçümlerden, yapıdan

A P
örneklerine uygulanacak deneylerden elde edilen sonuçları kapsamaktadır.
Binalardan bilgi toplanması kapsamında yapılacak işlemler,Yyapısal sistemin tanımlanması, bina
L I e r
geometrisinin, temel sisteminin ve zemin özelliklerinin
IK saptanması,
n ç varsa mevcut hasarın ve

A N D i
Yderlenensutüm bu bilgilerin binanın varsa projesine
evvelce yapılmış olan değişiklik ve/veya onarımların belirlenmesi, eleman boyutlarının ölçülmesi,

D
malzeme özelliklerinin saptanması, sahada A n
uygunluğunun kontrolüdür. E T a
E M ö r 3 kategoriye ayırabiliriz:
R binanın
Mevcut yapılardan elde edilen bilgi düzeyini

P r . G
D E yapılacakğ ölçümlerle belirlenir. Sınırlı bilgi düzeyi “Deprem Sonrası Hemen
• Sınırlı bilgi düzeyi’nde taşıyıcı sistem projeleri mevcut değildir. Taşıyıcı sistem

9
özellikleri binada
Ö
3 Gereken Binalar” ile “İnsanların Uzun Süreli ve Yoğun Olarak Bulunduğu
0
Kullanımı

IMBinalar”için uygulanmaz.
M• Orta bilgi düzeyi’nde eğer binanın taşıyıcı sistem projeleri mevcut değilse, sınırlı bilgi
düzeyine göre daha fazla ölçüm yapılır. Eğer mevcut ise sınırlı bilgi düzeyinde belirtilen
ölçümler yapılarak proje bilgileri doğrulanır. 137
 I
• Kapsamlı bilgi düzeyi’nde binanın taşıyıcı sistem projeleri mevcuttur. Proje
R IM bilgilerinin
doğrulanması amacıyla yeterli düzeyde ölçümler yapılır.
S A
T A
P I
A
Güçlendirme hedeflerini de genel olarak aşağıdaki gibi özetleyebiliriz:
• Yapıda, kullanıcılara ve kamuya yönelik deprem Y
L I r
sırasında can güvenliği seviyesinin
e
yükseltilmesi
IK nç
A N yapıları,
D i
Y u
• Kamu yapılarında (itfaiye, hastane, haberleşme afet yönetim yapıları vs.) hemen
kullanımı sağlayacak hızlı ve güvenliA
stratejininsbelirlenmesi
D a n
E T çözümlerin ön plana çıkartılması
• Üretim yapılarında üretime devamı hızlandıracak
• Yapının tarihi, kültürelEveM r yok etmeyecek mimari planlamayla beraber
ö
R çalışmalarının
mimari özelliklerini
G
P
E ğ
alternatif mühendislik
r . yapılması.

9 D Ö
03
IM
M
138
8.3 GÜÇLENDİRME YAKLAŞIMLARI I
IM
R teknikler ve
Güçlendirmede ilk adımda genel prensip, yapıya minimum müdahaleyi yapabilecek
S A
yaklaşımlarla tasarıma başlamaktır.
T A
Buna göre güçlendirme yaklaşımları sırasıyla,
P I
Y A (kolon, kiriş, perde duvarlar,
• Sismik performansın iyileştirilmesi: Lokal güçlendirmeler
taşıyıcı yığma duvarlar ve döşemelerde), yatay L
I düzensizliklerin
ve düşey e r
IK n ç azaltılması/yok

A
edilmesi gibi olabilecek minimum müdahalerle N D i
yapının dayanımı, rijitliği ve sünekliğinin
yeterli seviyeye ulaştırılması.
A Y s u
E D a n
T yeni taşıyıcı sistem mevcut yapıya eklenerek
• Yeni yapısal sistemlerin sağlanması: Yukarıdaki iyileştirmelerin yeterli olmayıp çözüm

M
Eyanal yükler
olamadığı durumlarda, depreme
ö r
dayanıklı

P R . G
E r
deprem sırasında bütün bu yeni eklenen sistem tarafından taşınır.

D
• Yapı ağırlığının
Ö ğ
azaltılması: Taşıyıcı olmayan ağır dolgu duvarların azaltılması, döşeme ve

3 9
0
cephedeki ağır kaplama malzemelerinin hafifletilmesi gibi yapının zati (ölü) yüklerinde

IM
yapılan değişiklikler. Ayrıca hareketli yükler için kısıtlamalara gidilmesi.

M
139
 I
Mevcut moment
RIM
A
çerçevesi

AS
Perde duvar

I T
AP
Y
I er
I L
K nç
AN Di
AY su
D
E T a n
Çaprazlı çelik

M ör
çerçeve Şekil 8.3 Yeni perde duvarla lokal güçlendirme

E
R .G
E P r
D Ö ğ
9
Şekil 8.2 Betonarme Moment

03
çerçevesinde güçlendirme

IM
M
140
Şekil 8.4 Ahşap yapıda çelik çaprazlı çerçevelerle yumuşak kat düzensizliğinin azaltılması
 I
RIM
S A
T A
PI
Y A
L I er
IK nç
AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör
PR .G
E ğr
Şekil 8.5 Betonarme+yığma karma yapıda çelik çaprazlı çerçevelerle

D güçlendirme

9 Ö
03
IM
M
Şekil 8.6 Yığma yapıda çelik çaprazlı çerçevelerle 141
güçlendirme
8.4 TAŞIYICI ELEMANLARDA I
GÜÇLENDİRME TEKNİKLERİ
RIM
Daha önce bahsettiğimiz gibi güçlendirmeyle yapının ve
S A
yapı elemanlarının dayanımı, rijitliği ve sünekliği yeterli
T A
seviyeye çıkarılmalıdır. Taşıyıcı elemanlarda çok çeşitli
P I
güçlendirme tekniklerinden söz edilebilir, genellikle YA
betonarme ve yığma yapılarda en çok uygulananlarL
I er
I K n ç
aşağıdaki gibidir.
A N Di
A Y su
D
E T a n
E M ör
PR .G
D E ğ r
9 Ö
03
IM
M
Şekil 8.8 Betoname kolonlarda güçlendirme 142
Şekil 8.7 Betonarme kirişlerde ve kolon-kiriş birleşiminde
güçlendirme
 I
RIM
BETONARME KOLON

S A
KESME DAYANIMI ARTAR

A
ÇELİK SARGI Mevcut betonarme kolon BASINÇ DAYANIMI ARTAR

I TSÜNEKLİĞİ ARTAR

P
Kolonda büyültme

Y A Plakalarla sargı

L I er
K nç
KESİT

I
Kolon yüksekliğinde köşebent

AN Di
AY su
D
E T a n
E M ör KESİT

BETONARME KOLON

PR .G Yuvarlatılmış köşeler KESME DAYANIMI ARTAR

E r
LİFLİ POLİMER SARGI BASINÇ DAYANIMI ARTAR

D Ö ğ SÜNEKLİĞİ ARTAR

9
Lifli Polimer sargı

03
IM
KESİT

M
Şekil 8.9 Betonarme elemanlarda uygulanan güçlendirme teknikleri-1

143
 I
BETONARME KOLON
RIM
KESME DAYANIMI ARTAR

A
BETONARME SARGI Yeni düşey donatı BASINÇ DAYANIMI ARTAR

Yeni etriye
AS
SÜNEKLİĞİ ARTAR

I T
P
Yeni deprem çirozu

Y A Yeni beton manto

L I er
K nç
KESİT

BETONARME KOLON I
N Di KOLON RİJİTLİĞİ ARTAR

A
Mevcut betonarme kolon

Y su
EK YAPILMASI KOLON DAYANIMI ARTAR

A
GÜÇLÜ KOLON ELDE EDİLİR
Yeni ekle

D
E T a n büyültme

E M ör KESİT

PR .G
E r
BETONARME KİRİŞ
Döşemede delikler açılarak KESME DAYANIMI ARTAR

D ğ
ÇELİK SARGI VEYA
SÜNEKLİĞİ ARTAR

9 Ö
LİFLİ POLİMER
Mevcut betonarme kiriş

03
Çelik sargı veya lifli polimer

IM
M
KESİT

Şekil 8.10 Betonarme elemanlarda uygulanan güçlendirme teknikleri-2

144
 I
RIM
TAŞIYICI YIĞMA
S A
DÜZLEM DIŞI EĞİLME VE KESME

A
DUVAR Mevcut taşıyıcı yığma duvar DAYANIMI ARTAR
ÇELİK KOLON

I T
P
Belirli aralıkta çelik kolon

Y A Özel ankraj civataları

L I er
IK nç
AN Di
TAŞIYICI YIĞMA
AY su DÜZLEM DIŞI EĞİLME VE KESME

D
Mevcut taşıyıcı yığma duvar
DUVAR
ÇELİK HASIR VE
E T a n Ankraj donatısı
DAYANIMI ARTAR

M ör
ÖZEL SIVA Çelik hasır

E
R .G
Özel sıva veya shotcrete

E P r
D
TAŞIYICI YIĞMA
Ö ğ DÜZLEM DIŞI EĞİLME VE KESME

9
03
DUVAR DAYANIMI ARTAR
LİFLİ POLİMER VE Lifli polimer hasır

IM
ÖZEL SIVA

M
Özel sıva

Şekil 8.11 Taşıyıcı yığma duvarlarda uygulanan güçlendirme teknikleri 145

 REFERANSLAR
• Charleson A. ( 2008). Seismic Design For
Architects. Elsevier Ltd.
• FEMA 454, Designing for Earthquakes, A manual
for Architects (2006).
• TÜRKİYE BİNA DEPREM YÖNETMELİĞİ 2018
• ASCE/SEI 7-2022 Minimum Design Loads And
Associated Criteria For Buildings And Other
Structures
• NZS 1170.5:2004 Structural design actions - Part
5: Earthquake actions - New Zealand

HERKESE GEÇMİŞ OLSUN

VE
HERKESE BAŞARILAR… 
Öğr. Gör. Tansu DİNÇER