Ch-¬ng V.

Bµi to¸n vËn t¶i

I. Ph¸t biÓu bµi to¸n - §Þnh lý tån t¹i

I. 1. Ph¸t biÓu bµi to¸n

Bµi to¸n vËn t¶i lµ mét trong nh÷ng m« h×nh cã nhiÒu øng dông réng r·i trong
thùc tÕ cña QHTT. Mét trong nh÷ng diÔn gi¶i néi dung thùc tÕ cña nã ®-îc tr×nh
bµy trong ch-¬ng 3. ë ®©y chóng t«i giíi thiÖu thªm mét néi dung thùc tÕ kh¸c n÷a
cña bµi to¸n.
Cã m ®Þa ®iÓm S1, S2,.., Sm cïng s¶n xuÊt mét lo¹i hµng ho¸ nµo ®ã víi c¸c
l-îng hµng t-¬ng øng lµ a1, a2,..., am. Cã n ®Þa ®iÓm tiªu thô lo¹i hµng ho¸ nãi trªn
T1, T2,..., Tn. Víi c¸c yªu cÇu tiªu thô lo¹i hµng ho¸ nãi trªn b1, b2,...,bn.
§Ó ®¬n gi¶n ta sÏ gäi:
Si – lµ ®iÓm ph¸t i (i=1,...,m),
Tj – lµ ®iÓm thu j (j=1,...,n),
C¸c sè ai – lµ l-îng ph¸t,
bj – lµ l-îng thu,
Hµng ho¸ cã thÓ chë tõ mét ®iÓm ph¸t bÊt kú ®Õn mét ®iÓm thu bÊt kú
BiÕt cij- c-íc phÝ vËn chuyÓn mét ®¬n vÞ hµng tõ ®iÓm ph¸t i ®Õn ®iÓm thuj
(i=1,...,m, j=1,...,n)
H·y lËp kÕ ho¹ch vËn chuyÓn hµng tõ c¸c ®iÓm ph¸t ®Õn c¸c ®iÓm thu sao
cho tæng c-íc phÝ vËn chuyÓn nhá nhÊt.
Gäi xij – lµ l-îng hµng vËn chuyÓn tõ i (®iÓm ph¸t) ®Õn ®iÓm thu j (i=1,...,m,
j=1,...,n)
VËy m« h×nh to¸n häc cña bµi to¸n vËn t¶i cã d¹ng:
m n
  cij xij  min
i 1 j 1
(5.1)
m
 xij  a i , i  1, m
j 1
(5.2)
m
 xij  b j , j  1, n
i 1 (5.3)
xij  0, i= 1, m , j=1, n (5.4)
trong ®ã, ai  0, i= 1, m , bj > 0, j= 1, n
Bµi to¸n vËn t¶i chÝnh lµ bµi to¸n QHTT d¹ng chÝnh t¾c. Do vËy, ta cã thÓ gi¶i
nã b»ng c¸c thuËt to¸n cña QHTT (Tuy nhiªn viÖc lµm ®ã sÏ dÉn ®Õn nh÷ng chi phÝ
kh«ng cÇn thiÕt). Trong ch-¬ng nµy, tËn dông cÊu tróc ®Æc biÖt cña bµi to¸n vËn t¶i

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 71

ta cã thÓ cô thÓ ho¸ h¬n n÷a thuËt to¸n ®¬n h×nh vµ thu ®-îc thuËt to¸n ®¬n gi¶n vµ
hiÖu qu¶ h¬n ®Ó gi¶i nã.
Ta viÕt bµi to¸n vËn t¶i d-íi d¹ng ma trËn:
KÝ hiÖu
C=(c11, c12,..., c1n, c21, c22,...,c2n,...cm1, cm2,...,cmn)T
X=(x11, x12,...,x1n, x21, x22,...x2n..,xm1…,xm2…,xmn)T

1 1 ... 1 0 0 ... 0 ... 0 0... 0 

 
0 0 ... 0 1 1 ... 1 ... 0 0 ... 0
 
 ... ... ... ... 
 
0 0 ... 0 0 0 ... 0 ... 1 1 ... 1 
A
1 0 ... 0 1 0 ... 0 ... 1 0 ... 0 
 
0 1 ... 0 0 1 ... 0 ... 0 1 ... 0 
 ... ... ... ... 
 
 0 0 ... 1 0 0 ... 1 ... 0 0 ... 1 

B = (a1, a2.., am, b1, b2,,bn)T

Khi ®ã bµi to¸n vËn t¶i (5-1) - (5-4) cã thÓ viÕt l¹i d-íi d¹ng ma trËn nh-sau:
f(x) = CTx  min (5-5)
Ax = b,
x  0.
C¸c vÐc t¬ cét cña ma trËn A sÏ ®-îc ký hiÖu lµ Ai j ( i  1, m , j  1, n ), cßn c¸c dßng
cña nã ta sÏ ký hiÖu lµ Ri , i = 1,2…,m+n.
§Þnh nghÜa 4. VÐc t¬ x = (xi j) tho¶ m·n tÊt c¶ c¸c rµng buéc cña bµi to¸n vËn t¶i
sÏ ®-îc gäi lµ ph-¬ng ¸n.
Chóng ta dÔ thÊy r»ng tæng cña m dßng ®Çu trªn cña ma trËn A lµ b»ng tæng
cña n dßng cuèi cña nã.
m mn

R i
  Ri  e
i 1 i  m 1

Trong ®ã e Rm+n lµ vÐc t¬ gåm c¸c thµnh phÇn ®Òu lµ 1 .

V× vËy, rank A  m+n-1. MÆt kh¸c cã thÓ thÊy r»ng ®Þnh thøc cña ma trËn
cïng cÊp m+n-1 gåm c¸c phÇn tö cña ma trËn A n»m trªn giao cña c¸c cét.
A11, A21,…, Am-1.1, Am1, Am2..,Amn
Vµ c¸c dßng
R1, R2,…, Rm-1, Rm+1, Rm+2..,Rm+n lµ b»ng 1 vµ cã nghÜa lµ:
Rank A = m + n - 1 (5.6)

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 72

I. 2. Sù tån t¹i ph-¬ng ¸n tèi -u.
Víi bµi to¸n vËn t¶i, ta cã thÓ t×m ®-îc mét ®iÒu kiÖn rÊt dÔ kiÓm tra ®Ó nhËn
biÕt xem nã cã ph-¬ng ¸n tèi -u hay kh«ng?
§Þnh lý 4.2. (§Þnh lý tån t¹i). §iÒu kiÖn cÇnvµ ®ñ ®Ó bµi to¸n vËn t¶i cã ph-¬ng ¸n
tèi -u lµ tæng tÊt c¶ c¸c l-îng ph¸t ph¶i b»ng tæng tÊt c¶ c¸c l-îng thu.
m n

a  b i j (5.7)
i 1 j 1

Chøng minh: §iÒu kiÖn cÇn: Gi¶ sö bµi to¸n vËn t¶i cã ph-¬ng ¸n tèi -u
x* = (x*ij).
Khi ®ã ta cã:
n
 x ij  a i , i  1, m
*

j 1

m
 x ij  b j , j  1, n
*

i 1

Tõ ®ã suy ra:
m m n n m n

 ai    xij*    xij*   b j
i 1 i 1 j 1 j 1 i 1 j 1

tøc lµ cã c«ng thøc (5.7)

§iÒu kiÖn ®ñ: Gi¶ sö (5.7) ®-îc thùc hiÖn. Lóc ®ã, ta chØ ra r»ng bµi to¸n vËn t¶i
lu«n cã ph-¬ng ¸n.
m n
Q   ai   b j  0
i 1 j 1

§Æt X  xij  
X©y dùng vect¬ cã c¸c thµnh phÇn ®-îc x¸c ®Þnh nh- sau:
aib j
x ij  , i  1,..., m , j  1,..., n.
Q
n n n
ai b j ai ai
Ta cã:  xij   Q

Q
b j 
Q
Q  ai , i  1,..., m
j 1 j 1 j 1

m m ai b j bj m bj
i  x ij     ai  Q  b j , j  1,..., n
j 1 i 1 Q Q i 1 Q
Vµ râ rµng lµ xˆij  0, i  1,..., m , j  1,..., n . VËy x lµ ph-¬ng ¸n cña bµi to¸n
vËn t¶i. B©y giê ta cÇn ph¶i chøng minh r»ng hµm môc tiªu cña bµi to¸n vËn t¶i bÞ
chÆn d-íi.

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 73

Tõ (5.2) vµ (5.4) ta suy ra 0  xij  ai, i = 1,…, m, j= 1,…, n
 cij xij  0 nÕu cij  0
VËy 
 cij xij  cij ai nÕu cij  0

Do ®ã cijxij  min {0, cijai}, i = 1,…, m, j = 1,…,n

m n m n
Suy ra:   cij xij    min{0, c ij a aij }  const
i 1 j 1 i 1 j 1

VËy hµm môc tiªu bÞ chÆn d-íi trªn miÒn rµng buéc kh¸c rçng. Do vËy bµi
to¸n cã ph-¬ng ¸n tèi -u (Theo ®Þnh lý ®iÒu kiÖn tèi -u)
1 §iÒu kiÖn (5.7) ®-îc gäi lµ ®iÒu kiÖn c©n b»ng thu ph¸t.
2 Bµi to¸n vËn t¶i tho¶ m·n rµng buéc nµy sÏ gäi lµ bµi to¸n vËn t¶i c©n b»ng
thu ph¸t.

II. B¶ng vËn t¶i - chu tr×nh.

II. 1. B¶ng vËn t¶i

§Ó ghi sè liÖu b¶ng vËn t¶i vµ gi¶i nã b»ng c¸c thuËt to¸n, ta x©y dùng T gåm
m + 1 dßng ®-îc ®¸nh sè lµ 0, 1,…, m vµ n +1 cét ®-îc ®¸nh sè lµ 0, 1,…,n d-íi
d¹ng sau:
bj b1 … bj … bn
ai
a1 c11 c1j c1n
… … … …
a1 ci1 cij cin
… … … …
am cm1 cmj cmn
B¶ng 5.1
B¶ng vËn t¶i gåm (m+1)(n+1) «. ¤ n»m ë giao cña dßng i vµ cét j cña b¶ng lµ
« (i, j). Trong c¸c « (0, j), (j = 1,…, n) ta ghi c¸c sè bj. Trong c¸c « (i, 0) (i = 1,…,n)
ta ghi c¸c sè ai. TËp c¸c « U = {(i, j); i = 1,…, m, j = 1,…, n} ®-îc gäi lµ phÇn chÝnh
cña b¶ng vËn t¶i. Tõ ®©y thuËt ng÷ b¶ng vËn t¶i th-êng ®-îc dïng ®Ó chØ phÇn
chÝnh cña b¶ng vËn t¶i.
ë mçi « (i, j) trong phÇn chÝnh cña b¶ng vËn t¶i ta ®iÒn vµo gãc trªn bªn tr¸i
cña nã, c-íc phÝ vËn chuyÓn cij. Cã thÓ thÊy r»ng mçi « (i, j) (i = 1,.., m, j = 1,…, n)
cña b¶ng vËn t¶i sÏ t-¬ng øng víi mçi biÕn xij (cét Aij cña ma trËn A) vµ ng-îc l¹i.

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 74

 Gi¶ sö cho X = (xij) lµ mét ph-¬ng ¸n cña bµi to¸n vËn t¶i. Khi ®ã ta ®iÒn vµo
gãc d-íi bªn ph¶i cña mçi « (i, j) l-îng vËn chuyÓn xij trong ph-¬ng ¸n X. B¶ng vËn
t¶i x©y dùng nh- vËy gäi lµ b¶ng vËn t¶i t-¬ng øng víi ph-¬ng ¸n X.
Mçi « (i, j) cña b¶ng vËn t¶i t-¬ng øng víi ph-¬ng ¸n X mµ xij > 0 sÏ ®-îc
gäi lµ « sö dông . Ta dïng kÝ hiÖu G(x) ®Ó chØ tËp c¸c « sö dông trong b¶ng vËn t¶i
t-¬ng øng ph-¬ng ¸n X.
G(x) = {(i, j) : xij > 0}
§Þnh nghÜa 5: Mçi tËp ®-îc s¾p thø tù c¸c « cña b¶ng vËn t¶i ®-îc gäi lµ chu tr×nh
nÕu nh- nã tho¶ m·n c¸c tÝnh chÊt sau:
1. Hai « c¹nh nhau n»m trong cïng mét dßng hay cét;
2. Kh«ng cã 3 « nµo n»m trªn cïng mét dßng hay cét;
3. ¤ ®Çu tiªn n»m trong cïng mét dßng hay cét víi « cuèi cïng.
VÝ dô: D·y « sau ®©y cña b¶ng vËn t¶i lËp thµnh chu tr×nh.
a) (i1, j1), (i1, j3), (i2, j2), (i2, j3), …, (is, j2), (is, j1);
b) (i1, j1), (i2, j1), (i2, j2), (i3, j2), …, (is, js), (i1, j3);
Mét sè chu tr×nh trong b¶ng 5.2

* *   + +
* *
* *   + +
  + +
B¶ng 5.2

Gäi   U lµ mét tËp c¸c « nµo ®ã cña b¶ng vËn t¶i.

§Þnh nghÜa 6: Ta nãi  chøa chu tr×nh, nÕu nh- tõ c¸c « cña nã ta cã thÓ x©y dùng
®-îc Ýt nhÊt nét chu tr×nh. Trong tr-êng hîp ng-îc l¹i ta nãi  kh«ng chøa chu t×nh.
Kh¶ n¨ng nhËn biÕt xem mét tËp   U c¸c « cña b¶ng vËn t¶i cã chøa chu
tr×nh hay kh«ng ®-îc cho trong bæ ®Ò sau:
Bæ ®Ò 1.4: NÕu   U tho¶ m·n tÝnh chÊt, trong mçi dßng vµ cét cña b¶ng vËn t¶i
hoÆc lµ kh«ng cã « nµo cña  hoÆc lµ cã Ýt ra lµ hai « cña nã, thÕ th×  chøa chu
tr×nh.
Chøng minh: §Ó ®¬n gi¶n ta sÏ gäi c¸c « trong tËp  lµ c¸c « bÞ chän theo gi¶ thiÕt,
trong mçi dßng vµ cét cña b¶ng vËn t¶i hoÆc lµ kh«ng cã « nµo bÞ chän hoÆc lµ cã Ýt
ra lµ hai « bÞ chän. B¾t ®Çu tõ mét « bÞ chän nµo ®ã, ch¼ng h¹n « (i1, j1) ta ®¸nh dÊu
nã bëi dÊu +. Do trong dßng i1 cßn cã Ýt ra lµ 1 « bÞ chän kh¸c, gi¶ sö ®ã lµ (i1, j2)
nªn di chuyÓn theo dßng i1 ®Õn « nµy ta ®¸nh dÊu nã bëi dÊu - v× « (i1,j2) còng

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 75

kh«ng ph¶i lµ « ta chän duy nhÊt trªn cét j2. Do vËy, ta cã thÓ di chuyÓn theo cét J2
®Õn mét « bÞ chän míi (i2,j2) cïng n»m trªn cét nµy. §¸nh dÊu « míi ®Õn b»ng dÊu
+. TiÕp tôc tõ « (i2, j2) ta l¹i dÞch chuyÓn theo dßng vµ ®Õn ®-îc mét « bÞ chän n»m
trªn cét kh¸c... Qu¸ tr×nh nµy kh«ng thÓ kÐo dµi v« h¹n do sè c¸c « bÞ chän lµ h÷u
h¹n. V× vËy, ®Õn mét b-íc nµo ®ã ta sÏ quay l¹i mét « nµo ®ã mµ tr-íc ®ã ta ®· ®i
qua. §iÒu nµy cã nghÜa lµ ph¸t hiÖn ®-îc chu tr×nh. §iÒu ph¶i chøng minh.

§Þnh nghÜa 7: Ta nãi tËp  U c¸c « cña b¶ng vËn t¶i lµ ®éc lËp tuyÕn tÝnh (phô
thuéc tuyÕn t×nh) nÕu nh- tËp c¸c vect¬ cét {Aij: (i, j Y  } cña ma trËn A lËp thµnh
hÖ vect¬ ®éc lËp tuyÕn tÝnh (phô thuéc tuyÕn tÝnh)

Bæ ®Ò 1.5. TËp  U c¸c « cña b¶ng vËn t¶i lµ ®éc lËp tuyÕn tÝnh khi vµ chØ khi nã
kh«ng chøa chu tr×nh.
Chøng minh: §iÒu kiÖn cÇn: Ta cã  ®éc lËp tuyÕn tÝnh.
Gi¶ sö ng-îc l¹i lµ  chøa chu tr×nh vµ gäi K lµ mét chu tr×nh trong nã. §iÒn
vµo c¸c « trong chu tr×nh K c¸c sè +0, - 0 mét c¸ch xen kÏ nhau (tøc lµ sao cho
kh«ng cã hai « nµo c¹nh nhau trong K l¹i ®-îc ®iÒn cïng mét sè gièng nhau). Vµ
®iÒn 0 vµo c¸c « cßn l¹i cña b¶ng. Khi  = 1, tæng c¸c sè ®· ®iÒn trong mäi dßng vµ
mét cét cña b¶ng vËn t¶i ®Òu b»ng 0. §iÒu nµy cã nghÜa lµ nÕu ta ®em c¸c cét cña
ma trËn A t-¬ng øng víi c¸c « trong K nh©n víi +1 vµ nÕu « t-¬ng øng chøa +0 vµ
nh©n víi –1 nÕu « t-¬ng øng thõa -0, c¸c cét cßn l¹i nh©n víi 0, råi céng tÊt c¶ l¹i
th× ta thu ®-îc vect¬ kh«ng. Tõ ®ã suy ra vect¬ cét trong A t-¬ng øng víi c¸c « trong
 lËp thµnh mét hÖ vect¬ phô thuéc tuyÕn tÝnh ®iÒu nµy tr¸i gi¶ thiÕt vËy suy ra ®iÒu
ph¶i chøng minh.
§iÒu kiÖn ®ñ: Ta cã  kh«ng chøa chu tr×nh. Gi¶ sö ng-îc l¹i,  lµ phô thuéc tuyÕn
tÝnh. Khi ®ã, t×m ®-îc c¸c sè i, j, (i, j)  , kh«ng ph¶i tÊt c¶ ®Òu b»ng kh«ng sao
cho:
 ij Aij  0
 i , j  

§iÒn c¸c sè i, j, (i, j)  , trong biÓu diÔn trªn vµo c¸c « t-¬ng øng cña b¶ng
vËn t¶i. C¸c « cßn l¹i ta sÏ ®iÒn sè 0. Khi ®ã, tæng c¸c sè ®-îc ®iÒn trong mçi dßng
vµ mçi cét cña b¶ng vËn t¶i thu ®-îc ®Òu b»ng 0.
KÝ hiÖu K lµ tËp c¸c « cña b¶ng vËn t¶i víi c¸c sè ®-îc ®iÒn lµ kh¸c 0:
K = {(i, j) : i, j  0}
Do tæng c¸c sè ®-îc ®iÒn trong mçi dßng vµ mçi cét cña b¶ng vËn t¶i ®Òu b»ng 0,
nªn mçi dßng vµ mçi cét cña nã hoÆc kh«ng chøa « nµo cña K hoÆc ph¶i chøa Ýt ra
lµ 2 « cña K. Khi ®ã theo (bæ ®Ò 1.4). K ph¶i chøa chu tr×nh do K   nªn suy ra 

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 76

còng chøa chu tr×nh. §iÒu nµy m©u thuÉn gi¶ thiÕt nªn bæ ®Ò ®-îc chøng minh
§Þnh lý 4.3. Ph-¬ng ¸n X = (xij) cña bµi to¸n vËn t¶i lµ ph-¬ng ¸n c¬ së
chÊpnhËn ®-îc khi vµ chØ khi tËp c¸c « sö dông cña nã G(x) kh«ng chøa chu tr×nh.
Chøng minh: Theo kÕt qu¶ cña ch-¬ng 3. Ta ®· biÕt ph-¬ng ¸n X lµ ph-¬ng ¸n c¬
së chÊp nhËn ®-îc khi vµ chØ khi tËp c¸c vect¬ cét cña ma trËn rµng buéc øng víi
c¸c thµnh phÇn kh¸c 0 cña nã lËp thµnh hÖ vect¬ ®éc lËp tuyÕn tÝnh. ThÕ nh-ng ®iÒu
®ã theo (bæ ®Ò 1.5) lµ t-¬ng ®-¬ng víi viÖc G(x) kh«ng chøa chu tr×nh, ®iÒu ph¶i
chøng minh.
L-u ý: Do cã ®Þnh lý 4.3, nªn chóng ta th-êng gäi ph-¬ng ¸n c¬ së chÊp nhËn ®-îc
cña bµi to¸n vËn t¶i lµ ph-¬ng ¸n kh«ng chøa chu tr×nh.

II. 2. C¸ch x©y dùng vµ ph¸ vì chu tr×nh

Cho X lµ mét ph-¬ng ¸n cña bµi to¸n vËn t¶i. LËp b¶ng vËn t¶i t-¬ng øng víi
nã. NÕu tËp c¸c « sö dông G(x) kh«ng chøa chu tr×nh th× nã lµ ph-¬ng ¸n c¬ së chÊp
nhËn ®-îc. Cßn nÕu ng-îc l¹i, ta xÐt c¸ch ph¸ vì c¸c chu tr×nh trong nã. Nãi chÝnh
x¸c h¬n lµ t×m c¸ch tõ nã x©y dùng ph-¬ng ¸n kh«ng chøa chu tr×nh cña bµi to¸n
vËn t¶i.
§Þnh lý 4.4. Gi¶ sö X lµ ph-¬ng ¸n cña bµi to¸n vËn t¶i vµ G(x) chøa chu tr×nh. Khi
®ã bao giê tõ x ta còng cã thÓ chuyÓn sang mét ph-¬ng ¸n míi x kh«ng tåi h¬n
X(f( x )  f(x)) víi tËp c¸c « sö dông G( x ) kh«ng chøa chu tr×nh.
Chøng minh: Gi¶ sö K lµ mét chu tr×nh nµo ®ã trong G(x). §¸nh dÊu c¸c « trong K
bëi dÊu “+” vµ “-“ sao cho kh«ng cã hai « nµo c¹nh nhau trong K l¹i ®-îc ®¸nh dÊu
bëi cïng mét dÊu. Gäi K+ lµ tËp c¸c « trong K ®-îc ®¸nh dÊu bëi dÊu “+”. Cßn K- lµ
tËp c¸c « trong K ®-îc ®¸nh dÊu “-“. Kh«ng mÊt tÝnh tæng qu¸t cã thÓ coi r»ng:
 cij   cij (5.8)
 i , j  K   i , j  K 

X©y dùng ph-¬ng ¸n X = ( x i,j ) theo c«ng thøc


 x ij  0 , nÕu ( i , j )  K
 
x ij   x ij  0 , nÕu ( i , j )  K
x , nÕu ( i , j )  K
 ij

(5.9)
Trong ®ã
 = min {xij : (i, j)  K-} (5.10)
Tõ (5.9), (5.10) râ rµng lµ x ij  0,  (i, j). Ngoµi ra do K lµ chu tr×nh nªn tõ (5.9)

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 77

suy ra.
m m
 xij   xij  a i , i  1, m;
i 1 i 1

n n
 xij   xij  b j , j  1, ..., n;
j j 1
1

VËy X lµ ph-¬ng ¸n cña bµi to¸n vËn t¶i. MÆt kh¸c ta cã:
 
 
m n m n
f x    cij xij  c ij
xij     cij   cij  
i 1 j 1 i 1 j 1   i , j K

 i , j  K


m n

c ij
xij  f  x 
i 1 j 1

Do phÐp biÕn ®æi (5.9) trong ®ã  ®-îc x¸c ®Þnh theo (5.10) nªn sÏ cã Ýt nhÊt mét «
thuéc K- trong b¶ng vËn t¶i øng víi X sÏ kh«ng cßn lµ « sö dông n÷a. Do ®ã trong
G( X ) kh«ng cßn cã mÆt chu tr×nh K n÷a. NÕu G( X ) vÉn cßn chøa chu tr×nh th× thay
X bëi X vµ lÆp l¹i thñ tôc võa m« t¶. Cuèi cïng, sau mét sè h÷u h¹n lÇn lÆp, ta ph¶i
®i ®Õn mét ph-¬ng ¸n X kh«ng chøa chu tr×nh ®ång thêi kh«ng tåi h¬n ph-¬ng ¸n
xuÊt ph¸t. §iÒu ph¶i chøng minh.
Trong qu¸ tr×nh gi¶i bµi to¸n vËn t¶i, kh¸i niÖm chu tr×nh gi÷ mét vai trß rÊt
quan träng. Kh¶ n¨ng x©y dùng chu tr×nh ®-îc x¸c ®Þnh trong ®Þnh lý sau.

§Þnh lý 4.5. Gi¶ sö m, n  2. Khi ®ã tËp  gåm n + m « bÊt kú cña b¶ng vËn t¶i
lu«n chøa chu tr×nh.
Chøng minh: §Þnh lý 4.5 cã thÓ ®-îc nãi lµ hÖ qu¶ trùc tiÕp cña hÖ thøc (5.6) vµ bå
®Ò (1.5). Sau ®©y chóng ta chøng minh c¸ch x©y dùng ®Þnh lý nµy. C¸c « thuéc tËp
 sÏ ®-îc gäi lµ « bÞ chän.
Khi m = n = 2, râ rµng m+n = 2 + 2 = 4 « cña nã lËp thµnh chu tr×nh.
Gi¶ sö m > 2, n > 2. Chóng ta sÏ chøng minh ®Þnh lý nµy b»ng ph-¬ng ph¸p qui
n¹p theo tæng sè dßng cét cña b¶ng vËn t¶i K = m + n.
Gi¶ sö ®Þnh lý ®óng cho b¶ng vËn t¶i víi tæng sè dßng vµ cét k = m + n -1, ta
chøng minh nã ®óng cho b¶ng vËn t¶i gåm m + n dßng vµ cét.
Cã hai tr-êng hîp:
Tr-êng hîp 1: Trong sè m + n « bÞ chän cã mét « nµo ®ã n»m mét m×nh trong mét
dßng hay cét. Khi ®ã lo¹i bá dßng hay cét chøa « nµy, trong phÇn cßn l¹i gåm m +
n - 1 dßng vµ cét tõ m + n - 1 « bÞ chän theo gi¶ thiÕt qui n¹p lu«n cã thÓ t×m ®-îc
chu tr×nh.
Tr-êng hîp 2: Trong mçi dßng vµ cét cña b¶ng hoÆc lµ kh«ng cã « nµo bÞ chän,

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 78

hoÆc cã Ýt ra lµ 2 « bÞ chän. Khi ®ã  tho¶ m·n tÝnh chÊt nªu trong bæ ®Ò 3.1. V× vËy
nã ph¶i chøa chu tr×nh. §Þnh lý ®-îc chøng minh.
Theo chøng minh cña ®Þnh lý 4.5 ta tiÕn hµnh x©y dùng chu tr×nh tù lËp gåm m
+ n « cña b¶ng vËn t¶i theo thñ tôc sau:
Thñ tôc:
i) Xo¸ khái b¶ng vËn t¶i tÊt c¶ c¸c dßng cét chøa kh«ng qu¸ mét « bÞ chän.
ii) LÆp l¹i i cho ®Õn khi thu ®-îc b¶ng vËn t¶i mµ mçi dßng vµ cét cña nã
chøa Ýt nhÊt ra lµ 2 « bÞ chän.
iii) Tõ b¶ng thu ®-îc, chu tr×nh cã thÓ x©y dùng theo thñ tôc m« t¶ trong
chøng minh cña bæ ®Ò (1.4)

VÝ dô: X©y dùng chu tr×nh tõ c¸c « ®-îc ®¸nh dÊu bëi dÊu "*"

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1 * * * *
2 * * * *
3 * * * * *
4 * *

Ta tiÕn hµnh thùc hiÖn b-íc i vµ ii xo¸ ®-îc c¸c cét 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 vµ dßng 2.
VËy ta ®i ®Õn ®-îc b¶ng sau:
9 10 11
1 * *
3 * *
4 * *

Tõ b¶ng nµy ¸p dông thñ tôc m« t¶ trong chøng minh cña bæ ®Ò (1.5) ta thu
®-îc chu tr×nh.
K = {(1, 9)+, (1, 10)-, (4, 10)+, (4, 11)-, (3, 11)+, (3, 9)-}

III. T×m ph-¬ng ¸n xuÊt ph¸t cho bµi to¸n vËn t¶i.
Víi bµi to¸n vËn t¶i, hiÖn cã nhiÒu ph-¬ng ph¸p t×m ph-¬ng ¸n c¬ së chÊp
nhËn ®-îc rÊt hiÖu qu¶ cho nã. Trong phÇn III cña ch-¬ng nµy chóng t«i sÏ tr×nh
bµy mét sè ph-¬ng ph¸p phæ biÕn nhÊt.
III. 1. Ph-¬ng ph¸p gãc T©y - B¾c
LËp b¶ng vËn t¶i T, c¸c sè liÖu ai, bi, cij (i =1,..., m vµ j = 1, ..., n) ®-îc ghi vµo
b¶ng nh- ®· m« t¶ ë môc tr-íc. Qu¸ tr×nh x©y dùng ph-¬ng ¸n theo ph-¬ng ph¸p

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 79

gãc T©y b¾c ®-îc tiÕn hµnh nh sau:
B¾t ®Çu tõ « ë gãc bªn tr¸i b¶ng T tøc lµ « (1, 1) (nã n»m ë vÞ trÝ gãc t©y b¾c
cña b¶ng, tõ ®ã cã tªn gäi ph-¬ng ph¸p) tiÕn hµnh ph©n phèi l-îng hµng cÇn
chuyÓn vµo « nµy
x11 = min (a1, b1)
C¸c l-îng ph¸t vµ thu cßn l¹i lµ:
a'i = ai, i  1; a'1 = a1 - x11;
b'j = bj, j  1; b'1 = b1 - x11;
NÕu x11 = a1 = min(a1, b1) th× a'i, i = 1,...,m; b'j, j = 2,...,n.
§èi víi b¶ng T' ta l¹i thùc hiÖn thñ tôc ph©n phèi nh- lµ ®· ¸p dông ®èi víi
b¶ng T, tøc lµ: L¹i b¾t ®Çu tõ « t©y b¾c vµ ph©n phèi l-îng hµng vËn chuyÓn vµo nµy
sao cho hoÆc lµ chë hÕt hµng ë ®iÓm ph¸t, hoÆc, lµ tho¶ m·n hÕt nhu cÇu tiªu thô
cña ®iÓm thu t-¬ng øng víi nã.
Sau mçi lÇn ph©n phèi ta sÏ xo¸ ®i ®-îc 1 dßng hay cét cña b¶ng, nªn sau
®óng m + n - 1 lÇn ph©n phèi. Thñ tôc nµy ph¶i kÕt thóc (do ë lÇn ph©n cuèi cïng ta
xo¸ ®-îc ®ång thêi c¶ dßng lÉn cét). Do vËy ph-¬ng ¸n x©y dùng theo ph-¬ng ph¸p
gãc t©y b¾c sÏ cã kh«ng qu¸ m + n - 1 thµnh phÇn kh¸c kh«ng.
VÝ dô: x©y dùng ph-¬ng ¸n cho bµi to¸n vËn t¶i theo ph-¬ng ph¸p gãc T©y b¾c víi
sè liÖu cho trong b¶ng sau:

bj 30 60 46 25
ai
4 7 12 7
50 30 20
5 9 6 1
70 40 30
8 2 9 1
41 16 25
B¶ng 5.3
C¸c thµnh phÇn cña ph-¬ng ¸n t×m ®-îc X1 sÏ ®-îc ghi vµo gãc d-íi bªn
ph¶i cña mçi « (thµnh phÇn b»ng 0 bá qua).
Gi¸ trÞ hµm môc tiªu thu ®-îc theo ph-¬ng ph¸p gãc T©y B¾c lµ:
f(X1) = 4x30 + 7x20 + 9x40 + 6x30 + 9x16 +1x25 = 969

III. 2. Ph-¬ng ph¸p cùc tiÓu c-íc phÝ

ë ph-¬ng ph¸p gãc t©y b¾c, khi tiÕn hµnh ph©n phèi c¸c l-îng hµng vËn
chuyÓn ta lu«n chän ë gãc t©y b¾c mµ kh«ng l-u ý ®Õn c-íc phÝ vËn chuyÓn cña c¸c

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 80

«. V× vËy mét sè nghiªn cøu ®· ®Ò xuÊt nh÷ng ph-¬ng ph¸p ph©n phèi cã chó ý ®Õn
c-íc phÝ vËn chuyÓn víi hy väng t×m ®-îc ph-¬ng ¸n víi chi phÝ vËn chuyÓn nhá
h¬n. §ã lµ ph-¬ng ph¸p cùc tiÓu c-íc phÝ.
III. 2.1. Ph-¬ng ph¸p cùc tiÓu c-íc phÝ theo dßng (cét)
Qu¸ tr×nh ph©n phèi vµ biÕn ®æi b¶ng theo ph-¬ng ph¸p cùc tiÓu c-íc phÝ theo
dßng (cét) ®-îc thùc hiÖn gièng nh- trong ph-¬ng ph¸p gãc T©y B¾c chØ kh¸c lµ «
®-îc chän ®Ó ph©n phèi kh«ng ph¶i lµ « ë gãc T©y B¾c mµ lµ « cã c-íc phÝ nhá
nhÊt trong dßng (cét) ®Çu tiªn cña b¶ng.
VÝ du: Ta tiÕn hµnh x©y dùng ph-¬ng ¸n cho bµi to¸n vËn t¶i cho ë vÝ dô cña môc 1
theo ph-¬ng ph¸p cùc tiÓu c-íc phÝ theo dßng.
KÕt qu¶ tÝnh to¸n thÓ hiÖn ë b¶ng sau:
bj 30 60 46 25
ai
4 7 12 7
50 30 20
5 9 6 1
70 45 25
8 2 9 1
41 40 1
B¶ng 5.4
Ta cã hµm môc tiªu t¹i ph-¬ng ¸n x2 thu ®-îc theo ph-¬ng ph¸p cùc tiÓu c-íc
phÝ theo dßng lµ:
F(x2) = 4 x 30 + 7 x 20 + 6 x 45 + 1 x 25 + 2 x 40 + 9 x 1 = 644
III. 2.2. Ph-¬ng ph¸p cùc tiÓu toµn b¶ng.
Qu¸ tr×nh ph©n phèi vµ biÕn ®æi b¶ng vËn t¶i theo ph-¬ng ph¸p cùc tiÓu c-íc
phÝ toµn b¶ng ®-îc thùc hiÖn gièng nh- trong ph-¬ng ph¸p môc (III.2.1) nhng chØ
kh¸c lµ « ®-îc chän ®Ó ph©n phèi lµ « cã c-íc phÝ nhá nhÊt trªn toµn b¶ng.
VÝ dô: X©y dùng ph-¬ng ¸n cho bµi to¸n vËn t¶i trong vÝ dô cña môc 2.1 theo
ph-¬ng ph¸p cùc tiÓu c-íc phÝ toµn b¶ng.
KÕt qu¶ tÝnh to¸n ®-îc thÓ hiÖn ë b¶ng sau:

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 81

 bj 30 60 46 25
ai
50 4 7 12 7
30 19 1
70 5 9 6 1
45 25
41 8 2 9 1
41
B¶ng 5.5
Gi¸ trÞ hµm môc tiªu t¹i ph-¬ng ¸n x3 thu ®-îc theo ph-¬ng ph¸p nµy lµ:
F(x3) = 40 x 30 + 7 x 19 + 6 x 45 + 12 x 1 + 2 x 41 + 1 x 25 = 642
Chóng ta thÊy r»ng c¸c ph-¬ng ¸n t×m ®-îc theo ph-¬ng ph¸p cùc tiÓu c-íc phÝ nªu
trªn ®Òu cã c¸c sè c¸c « sö dông kh«ng qu¸ m + n - 1.
VÒ mÆt trùc quan cã thÓ nhËn xÐt r»ng c¸c ph-¬ng ¸n x©y dùng theo c¸c
ph-¬ng ph¸p cùc tiÓu c-íc phÝ cã gi¸ trÞ hµm môc tiªu lµ nhá h¬n so víi gi¸ trÞ hµm
môc tiªu t¹i ph-¬ng ¸n t×m ®-îc theo ph-¬ng ph¸p gãc t©y b¾c, vµ trong thùc tÕ
th-êng lµ nh- vËy. Tuy nhiªn vÒ mÆt lý thuyÕt, chóng ta cã thÓ x©y dùng nh÷ng vÝ
dô ®Ó cho bÊt cø mét ph-¬ng ph¸p nµo trong c¸c ph-¬ng ph¸p ®· m« t¶ ë trªn lµ tåi
h¬n c¸c ph-¬ng ph¸p cßn l¹i. MÆt kh¸c, mçi mét ph-¬ng ph¸p trong c¸c ph-¬ng
ph¸p ®ã, ®ßi hái mét khèi l-îng t×nh to¸n kh¸c nhau, trong ®ã chóng ta cã thÓ dÔ
nhËn thÊy lµ ph-¬ng ph¸p gãc t©y b¾c ®ßi hái mét khèi l-îng tÝnh to¸n Ýt nhÊt.
§Þnh lý 4.6. C¸c ph-¬ng ¸n t×m ®-îc theo c¸c ph-¬ng ph¸p m« t¶ ë trªn lµ c¸c
ph-¬ng ¸n c¬ së chÊp nhËn ®-îc c¸c bµi to¸n vËn t¶i, tøc lµ chóng lµ c¸c ph-¬ng
¸n kh«ng chøa chu tr×nh.
Chøng minh: Ta chøng minh ®Þnh lý b»ng ph-¬ng ph¸p qui n¹p theo tæng sè dßng
vµ cét cña b¶ng vËn t¶i.
Ta dÔ dµng thÊy r»ng ®Þnh lý ®óng cho b¶ng vËn t¶i víi:
m = n - 1, k = m + n = 1 + 1 = 2
Gi¶ sö ®Þnh lý ®óng víi b¶ng vËn t¶i cã tæng sè dßng vµ cét lµ: k = m + n - 1 (Tøc
lµ b¶ng vËn t¶i víi kÝch th-íc m-1, hoÆc m(n-1)).
Ta ph¶i chøng minh nã còng ®óng cho b¶ng vËn t¶i víi kÝch th-íc k = m.n.
XÐt « ®-îc ph©n phèi ®Çu tiªn trong c¸c ph-¬ng ph¸p ®-îc m« t¶ kÝ hiÖu «
®ã lµ (i1, j1). sau khi ph©n phèi l-îng hµng vËn chuyÓn vµo « nµy, ta sÏ xo¸ khái
b¶ng dßng i1 hoÆc lµ cét j1. Kh«ng mÊt tÝnh tæng qu¸t ta coi lµ sÏ xo¸ dßng i1 vµ thu
®-îc b¶ng T' cã tæng sè dßng vµ cét lµ m + n - 1. §èi víi T' thñ tôc ta sÏ thu ®-îc

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 82

tËp c¸c « sö dông  gåm m + n - 2 « vµ  kh«ng chøa chu tr×nh. §iÒu nµy chøng tá
  (i1, j1) còng kh«ng chøa chu tr×nh (bëi v× (i1, j1) lµ « duy nhÊt cña tËp c¸c «
®ang xÐt n»m trªn dßng i1). VËy ph-¬ng ¸n x©y dùng ®-îc kh«ng chøa chu tr×nh.
§iÒu ph¶i chøng minh.

IV. ThuËt to¸n thÕ vÞ gi¶i bµi to¸n vËn t¶i.

IV. 1. Tiªu chuÈn tèi -u.

XÐt bµi to¸n vËn t¶i (5.1) - (5.4)
m n
f ( x)  c ij
xij  min
i 1 j 1

n
 xij  a i , i  1,..., m
j 1

n
 xij  b j , j  1,..., n
i 1

xij  0, i = 1,..., m, j = 1,...,n;

Bµi to¸n ®èi ngÉu cã d¹ng
m n
 a i u i   b j v j  max
i 1 j 1
(5.11)
ui + vj  cij, i = 1,..., m, j = 1,..., n

§Þnh lý 4.7. Ph-¬ng ¸n x = (xij) cña bµi to¸n vËn t¶i lµ ph-¬ng ¸n tèi -u khi vµ chØ
khi t×m ®-îc c¸c sè ui, i = 1,..., m, vj, j = 1,..., n tho¶ m·n:
ui + vj  cij, (i, j) (5.12)
ui + vi = cij, (i, j) Є G(x) = {(i, j): xij > 0} (5.13)
Chøng minh:
§iÒu kiÖn ®ñ Gi¶ sö t×m ®-îc c¸c sè ui, i = 1,..., m; vj, j = 1,.., n tho¶ m·n (5.12),
(5.13). Ta ph¶i chøng minh x = (xij) lµ ph-¬ng ¸n tèi -u.
Gi¶ sö X   xij  lµ mét ph-¬ng ¸n nµo ®ã cña bµi to¸n vËn t¶i, tõ (5.12) ta cã

 
m n m n
F x    cij xij    u i
 v j  xij (*)
i 1 j 1 i 1 j 1

 
m n m n n m
  u i  v j xij   u i  xij   v j  xij 
i 1 j 1 i 1 j 1 j 1 i 1
Mµ

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 83

 m n m n n m
  u i a i   v j b j   u i  x ij   v j  x ij 
i 1 j 1 i 1 j 1 j 1 i 1

 
m n
   u i  v j x ij
i 1 j 1

Tõ (5.13) suy ra:

m n m n

  u i
 v j  xij    cij xij  f  x  (**)
i 1 j 1 i 1 j 1

Tõ hÖ (*) vµ (**) ta suy ra: f  x   f  x  . §iÒu nµy cã ý nghÜa x lµ ph-¬ng ¸n tèi –

-u.
§iÒu kiÖn cÇn: Gi¶ sö bµi to¸n vËn t¶i cã ph-¬ng ¸n tèi -u x = (xij), khi ®ã theo
®Þnh lý ®èi ngÉu cña bµi to¸n ®èi ngÉu (5.11) cña nã còng cã ph-¬ng ¸n tèi -u mµ
ta kÝ hiÖu Z = (u1, u2,…, um, v1, … vn)T. Do Z lµ ph-¬ng ¸n tèi -u cña bµi to¸n ®èi ngÉu
(5.11) nªn nã ph¶i tho¶ m·n tÊt c¶ c¸c rµng buéc cña bµi to¸n (5.11). §iÒu nµy cã ý
nghÜa:
ui + vj ≤ cij  (i, j)
MÆt kh¸c, do X, Z lµ cÆp ph-¬ng ¸n tèi -u cña bµi to¸n gèc vµ ®èi ngÉu nªn theo
®Þnh lý ®é lÖch bï ta cã:
(ZTA - c)T X = 0
Tõ ®ã suy ra nÕu xij > 0 th× ui + vj = cij, tøc lµ c¸c sè ui, i = 1, …, m, vj, j =1,…,n
tho¶ m·n (5.13). §iÒu ph¶i chøng minh.
1 C¸c sè ui, vj, i = 1,…,j = 1,…, n trong ®Þnh lý 4.7 ®-îc gäi lµ c¸c thÕ vÞ
2 C¨n cø theo tiªu chuÈn tèi -u võa chøng minh, ta cã thÓ x©y dùng thuËt to¸n
®Ó gi¶i bµi to¸n vËn t¶i.
IV. 2. ThuËt to¸n thÕ vÞ
B-íc khëi t¹o: T×m ph-¬ng ¸n xuÊt ph¸t X = (xij) theo mét trong sè c¸c ph-¬ng
ph¸p ®-îc m« t¶ trong môc tr-íc.
B©y giê ta chuyÓn sang m« t¶ b-íc lÆp tæng qu¸t cña thuËt to¸n thÕ vÞ.
B-íc lÆp: ë ®Çu b-íc lÆp ta ®· cã ph-¬ng ¸n X = (xij) víi tËp c¸c « sö dông G(x)
gåm m + n - 1 phÇn tö vµ kh«ng chøa chu tr×nh
i) X¸c ®Þnh c¸c thÕ vÞ ui, vj, i = 1,…, m, j = 1,…n tõ hÖ ph-¬ng tr×nh:
ui + vj = cij, (i, j)  G(x) (5.14)
hay d-íi d¹ng vect¬ hÖ (5.14) cã thÓ viÕt l¹i nh sau:
ZTAij =cij, (i, j) (5.15)
Trong ®ã, Z = (u1,…, um, v1,…, vn) vect¬ thÕ vÞ. Do G(x) kh«ng chøa chu tr×nh nªn
theo bæ ®Ò (1.5) hÖ c¸c vect¬ {Aij: (i, j)  G(x)} lµ ®éc lËp tuyÕn tÝnh ®iÒu nµy cã

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 84

nghÜa hÖ (5.14) lµ hÖ ph-¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh gåm m +n Èn sè vµ m + n - 1 ph-¬ng
tr×nh ®éc lËp tuyÕn tÝnh. V× vËy ®Ó gi¶i nã ta cã thÓ g¸n cho mét Èn nµo ®ã mét gi¸
trÞ cè ®Þnh (th-êng ®Æt u1 = 0), c¸c Èn cßn l¹i sÏ ®-îc x¸c ®Þnh mét c¸ch duy nhÊt
theo gi¸ trÞ cè ®Þnh (th-êng ®Æt u1= 0), c¸c Èn cßn l¹i sÏ ®-îc x¸c ®Þnh mét c¸ch
duy nhÊt theo gi¸ trÞ cña Èn nµy. Tõ hÖ (5.14) b»ng ph-¬ng ph¸p thÕ.
ii) TÝnh -íc l-îng cña c¸c « theo c«ng thøc:
ij = ui + vj - cij (i, j)
Ta ®iÒn c¸c -íc l-îng vµo gãc d-íi bªn tr¸i cña « t-¬ng øng trong b¶ng vËn t¶i.
iii) KiÓm tra tiªu chuÈn tèi -u: NÕu -íc l-îng cña tÊt c¶ c¸c « trong b¶ng
vËn t¶i lµ kh«ng d-¬ng (ij ≤ 0, (i, j)), th× X = (xij) lµ ph-¬ng ¸n tèi -u, thuËt to¸n
kÕt thóc
iV) Ng-îc l¹i, chän « (i*, j*) lµ « cã -íc l-îng lín nhÊt
i*j* = max{ij . i = 1, …, m, j = 1,…, n} > 0
Khi ®ã tËp  = G(x)  (i*, j*)
Theo ®Þnh lý (4.6) sÏ chøa chu tr×nh vµ râ rµng chu tr×nh nµy lµ duy nhÊt trong nã.
KÝ hiÖu chu tr×nh ®ã lµ K. Coi « (i*, j*) lµ thuéc tËp K+, tiÕn hµnh ®iÒu chØnh
ph-¬ng ¸n X theo thñ tôc m« t¶ ë môc "x©y dùng vµ ph¸ vì chu tr×nh" ta ®i ®Õn
ph-¬ng ¸n míi X   xij  víi

 x ij i , j   k

,

, i , j   k

x ij   x ij  

, i , j   k

 x ij  
Trong ®ã,  = xiojo = min {xij : (i, j)  k -}. Khi ®ã tËp c¸c « sö dông cña x sÏ lµ:
G  x   G  x  \ (i0, j0)  (i*, j*)

vµ G  x  kh«ng chøa chu tr×nh.

Thay X bëi X vµ lÆp l¹i b-íc lÆp, râ rµng ë mçi b-íc lÆp cña thuËt to¸n ta lu«n lµm
viÖc víi ph-¬ng ¸n c¬ së chÊp nhËn ®-îc cña bµi to¸n vËn t¶i. H¬n n÷a, nhËn thÊy
r»ng ë mçi b-íc lÆp cña thuËt to¸n, khi chuyÓn tõ ph-¬ng ¸n c¬ së chÊp nhËn ®-îc
X sang ph-¬ng ¸n c¬ së chÊp nhËn ®-îc X ta cã:
 
f x  f  x 
 i , j k
cij xij  
 i , j k
cij xij    i* j*

Tõ ®ã suy ra lµ nÕu X lµ ph-¬ng ¸n c¬ së chÊp nhËn ®-îc kh«ng tho¸i ho¸ th×
f  x   f  x      i* j*  0 , ®iÒu nµy cã nghÜa hµm liªn tôc sÏ gi¶m thùc sù. V× vËy
theo nh- chøng minh cña (®Þnh lý 3.6) (ë môc tÝnh h÷u h¹n cña thuËt to¸n ®¬n h×nh)

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 85

ta thu ®-îc:
§Þnh lý 4.8: Gi¶ sö bµi to¸n vËn t¶i lµ kh«ng tho¸i ho¸. Khi ®ã thuËt to¸n thÕ vÞ
kÕt thóc sau h÷u h¹n b-íc lÆp vµ t×m ®-îc ph-¬ng ¸n tèi -u cña bµi to¸n.
Râ rµng trong mçi b-íc lÆp cña thuËt to¸n, khi biÕn ®æi ph-¬ng ¸n ta kh«ng
ph¶i lµm mét phÐp chia nµo. Ngoµi ra, nÕu c¸c sè ai, i =1,…, m, bj, j = 1, …, n lµ c¸c
sè nguyªn th× ph-¬ng ¸n xuÊt ph¸t t×m theo mét cét trong sè c¸c ph-¬ng ¸n tèi -u
víi tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn ®Òu lµ c¸c sè nguyªn. Tøc lµ ta ®· chøng minh ®-îc.
§Þnh lý 4.9: NÕu tÊt c¶ c¸c l-îng ph¸t vµ thu cña bµi to¸n vËn t¶i ®Òu lµ c¸c sè
nguyªn, th× bµi to¸n vËn t¶i lu«n cã ph-¬ng ¸n tèi -u víi c¸c thµnh phÇn ®Òu lµ c¸c
sè nguyªn.
NhËn xÐt: §Þnh lý 4.9 cho chóng ta thÊy r»ng cã thÓ sö dông thuËt to¸n thÕ vÞ ®Ó
gi¶i bµi to¸n ph©n c«ng lµ tr-êng hîp riªng cña bµi to¸n vËn t¶i khi m = n, ai = bj =
1: xij cã ®ßi hái ph¶i lµ c¸c sè nguyªn (i = 1,…m, j = 1,…, n)
VÝ dô: Gi¶i bµi to¸n cho trong vÝ dô môc (III.1) b»ng thuËt to¸n thÕ vÞ.
Ta b¾t ®Çu thuËt to¸n tõ ph-¬ng ¸n t×m ®-îc theo ph-¬ng ph¸p gãc T©y b¾c.
Cã gi¸ trÞ hµm môc tiªu lµ 969.
a) C¸c kÕt qu¶ tÝnh to¸n theo c¸c b-íc lÆp cña thuËt to¸n ®-îc tr×nh bµy
trong c¸c b¶ng tõ (5.6)  (5.8)
Cét vµ dßng ®Çu tiªn cña b¶ng sÏ dïng ®Ó ghi c¸c thÕ vÞ
vj 4 7 4 -4
ai
0 4 7 12 7
30 20 - 8 -11
2 5 9 6 1
1 40 30 -3
5 8 2 9 1
1 10 16 25
B¶ng 5.6
1) TÝnh ui, vj tõ hÖ ph-¬ng tr×nh
ui + vj = cij, (i, j)  G(x)
2) ij = ui + vj - cij (i, j)
1. Tiªu chuÈn tèi -u ®· ®-îc tho¶ m·n v× 23 = 1 > 0, 31 = 1 > 0 vµ 32 =
10 > 0.
Do vËy ta chän  i*j* = 32 = 10
(i*j* = max{ij = (i = 1,…, m, j = 1,…, n)} > 0

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 86

 2. X©y dùng chu tr×nh:
K = {(3,2)+, (3,3)-, (2,3)+, (2,2)-}
T×m ®-îc  = min {x33, x22}= 16 theo c«ng thøc tÝnh  = min {xij, (i, j)  k-}.
 TiÕn hµnh biÕn ®æi ph-¬ng ¸n ta ®i ®Õn ph-¬ng ¸n míi víi gi¸ trÞ hµm môc
tiªu b»ng 969 - 16 x 10 = 809 vµ b¶ng vËn t¶i t-¬ng øng víi nã lµ b¶ng (5.7)
vj 4 7 4 6
ai
4 7 12 7
0 30 20 - 8 -1
5 9 6 1
2 1 24 46 7
8 2 9 1
-5 -9 16 -10* 25
B¶ng 5.7

theo f  x   f  x      i* j *

X  x  
ij

x  i, j  k
 ij ,
 
x   x  ,  i, j  k
ij ij


 xij   ,  i, j   k
 

 
G x  G  x  \ (i j )  (i , j )
3, 3 3 2

 TiÕn hµnh tÝnh c¸c ij míi nh- sau: B-íc tr-íc vµ thÊy r»ng tån t¹i.
 i j  = 24 = 7 nªn ch-a tho¶ m·n ®iÒu kiÖn tèi -u.
1 X©y dùng chu tr×nh K = {(2,4)+, (2,2)-, (3,2)+, (3,4)-}
2 TÝnh  = min {X2,2; X3,4} = 24
 BiÕn ®æi ph-¬ng ¸n ta ®i ®Õn ph-¬ng ¸n míi víi gi¸ trÞ hµm môc tiªu lµ:
809 - 24 x 7 = 641.
vµ b¶ng vËn t¶i t-¬ng øng víi nã lµ b¶ng (5.8)

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 87

 vj 4 7 11 6
ai
0 4 7 12 7
30 20 - 1 -1
-5 5 9 6 1
-6 -7 46 24
-5 8 2 9 1
-9 40 -3 1
B¶ng 5.8
 
G ' x  G  x  \ (i2, j2)  (i2, j4)

Trong b-íc nµy, nh×n vµo b¶ng 5.8 ta thÊy c¸c -íc l-îng ij ≤ 0, v× vËy ph-¬ng ¸n
®ang xÐt lµ ph-¬ng ¸n tèi -u, thuËt to¸n kÕt thóc.
Ta cã ph-¬ng ¸n tèi -u cña bµi to¸n lµ:
x*11 = 30, x*12 = 20, x*23 = 46, x*32 = 40, x*34 = 1, x*24 = 24, x*ij = 0, víi
nh÷ng chØ sè (i, j) cßn l¹i.
Gi¸ trÞ tèi -u: f* = 641

IV. 3. Bµi to¸n vËn t¶i kh«ng c©n b»ng thu ph¸t
IV.3.1. M« h×nh tr-êng hîp kh«ng c©n b»ng thu ph¸t:
ë môc tr-íc khi xÐt bµi to¸n vËn t¶i chóng ta ®· gi¶ thiÕt r»ng nã tho¶ m·n
®iÒu kiÖn c©n b»ng thu ph¸t. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ chóng ta th-êng ph¶i lµm viÖc
víi c¸c m« h×nh kh«ng tho¶ m·n rµng buéc nµy.
1 Bµi to¸n vËn t¶i kh«ng tho¶ m·n ®iÒu kiÖn c©n b»ng thu ph¸t sÏ ®-îc gäi lµ bµi
to¸n vËn t¶i kh«ng c©n b»ng thu ph¸t. Theo ®Þnh lý tånt¹i ta thÊy m« h×nh to¸n häc
cña bµi to¸n vËn t¶i kh«ng c©n b»ng thu ph¸t. Do vËy chóng ta t×m c¸ch c¶i biÕn m«
h×nh (5.1) - (5.4) ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra.
2 XÐt bµi to¸n vËn t¶i kh«ng c©n b»ng thu ph¸t. Khi ®ã cã hai kh¶ n¨ng:
a) HoÆc lµ tæng c¸c l-îng ph¸t cña c¸c ®iÓm ph¸t lín h¬n tæng c¸c l-îng thu
ë ®iÓm thu
m m

 ai   b j
i 1 j 1
(5.16)
b) HoÆc ng-îc l¹i

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 88

 m m

 ai   b j
i 1 j 1
(5.17)
Ta tiÕn hµnh xÐt tõng tr-êng hîp.
1 Tr-êng hîp a: Gi¶ sö bÊt ®¼ng thøc (5.16) ®-îc thùc hiÖn. Khi ®ã, chóng ta
®-a vµo ®iÓm thu gi¶ Tn+1 víi l-îng thu t-¬ng øng lµ
m m
bn 1   ai   b j  0
i 1 j 1

vµ xÐt bµi to¸n vËn t¶i víi m ®iÓm ph¸t vµ n + 1 ®iÓm thu
m n 1

c ij
xij  min (5.18)
i 1 j 1

n 1
 x ij  a i , i  1,..., m
j 1

m
 x ij  b j , j  1,..., n  1
i 1

xij  0, i = 1,…,m, j = 1,…, n+1

Trong ®ã, ci,n+1 = 0, i = 1,…m
Ta thÊy (5.18) lµ bµi to¸n vËn t¶i c©n b»ng thu ph¸t, v× vËy gi¶i nã b»ng thuËt to¸n
thÕ vÞ ta thu ®-îc ph-¬ng ¸n tèi -u. X* = (x*ij: i = 1,…,m, j =1,…, n+1).
NÕu xi*, n 1  0 , th× ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ ta kh«ng vËn chuyÓn hÕt hµng tõ ®iÓm ph¸t
Si, ë ®ã cßn ®äng l¹i mét l-îng hµng lµ x*i, n+1. VËy sö dông m« h×nh (5.18) chóng
ta cã thÓ gi¶i quyÕt ®-îc bµi to¸n thùc tÕ ®Æt ra.
m n
2 Tr-êng hîp b:  ai   b j
i 1 j 1

T-¬ng tù ta ®-a vµo ®iÓm ph¸t gi¶ Sm+1 víi l-îng ph¸t t-¬ng øng lµ
n m
a m 1   b j   a i  0
j 1 i 1

XÐt bµi to¸n vËn t¶i víi m + 1 ®iÓm ph¸t vµ n ®iÓm thu
m1 n
  c ij x ij  min
i 1 j 1
(5.19)
n
 x ij  a i , i  1,..., m , m  1
j 1

m 1
 x ij  b j , j  1,..., n
i 1

xij  0, i =1, …, m+1, j = 1,…, n

Trong ®ã, cm+1, j = 0, j = 1,…,n

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 89

 Bµi to¸n (5.19) lµ bµi to¸n c©n b»ng thu ph¸t. Do vËy gi¶i nã b»ng thuËt to¸n
thÕ vÞ ta thu ®-îc ph-¬ng ¸n tèi u:
X* = (x*ij: i = 1,…, m + 1, j =1,…, n).
NÕu x*m+1, j > 0 th× ®iÒu nµy chøng tá r»ng ta kh«ng ®¸p øng ®ñ nhu cÇu tiªu thô cña
®iÓm thu Tj. ë ®ã cßn ®ßi hái mét l-îng hµng lµ x*m + 1, j. ViÖc sö dông m« h×nh bµi
to¸n (5.19) cã thÓ ®¸p øng nhu cÇu thùc tÕ cÇn gi¶i quyÕt.

IV. 3.2. Bµi to¸n vËn t¶i d¹ng bÊt ®¼ng thøc
Trong thùc tÕ nhiÒu khi chóng ta ph¶i lµm viÖc víi m« h×nh bµi to¸n vËn t¶i
d¹ng bÊt ®¼ng thøc d¹ng sau:
m n

c ij
xij  min (5.20)
i 1 j 1

n
 x ij  a i , i  1,..., m
j 1
(5.21)
m 1
 x ij  b j , j  1,..., n
i 1 (5.22)
xij  0, i =1, …, m, j = 1,…, n (5.23)
Trong ®ã, ai > 0, bj > 0, cij  0, i =1,..., m, j = 1,...,n.
B»ng ph-¬ng ph¸p chøng minh t-¬ng tù ®Þnh lý tån t¹i (4.2) ta cã thÓ chØ ra
r»ng. Bµi to¸n (5.20)  (5.23) cã ph-¬ng ¸n tèi -u khi vµ chØ khi tæng l-îng ph¸t Ýt
nhÊt lµ b»ng tæng l-îng thu, nghÜa lµ:
m n

a i
 b j
(5.24)
i 1 j 1

Gi¶ sö bÊt ®¼ng thøc (5.24) ®-îc thùc hiÖn. Khi ®ã cã hai tr-êng hîp x¶y ra.
 Tr-êng hîp 1: Gi¶ sö
m n

ai  b j
i 1 j 1

Khi ®ã ta cã thÓ chøng minh ®-îc r»ng mäi ph-¬ng ¸n cña bµi to¸n vËn t¶i
(5.20) – (5.23) ®Òu ph¶i tho¶ m·n c¸c rµng buéc (5.21), (5.22) d-íi d¹ng dÊu
b»ng. V× vËy, trong tr-êng hîp nµy ta cã thÓ thay c¸c dÊu bÊt ®¼ng thøc trong
(5.21), (5.22) bëi dÊu ®¼ng thøc vµ gi¶i bµi to¸n thu ®-îc b»ng thuËt to¸n thÕ vÞ.
 Tr-êng hîp 2: Gi¶ sö
m n

ai  b j
i 1 j 1

Khi ®ã cã thÓ chøng minh ®-îc r»ng bµi to¸n vËn t¶i (5.20), (5.23) lu«n cã ph-¬ng
¸n tèi -u tho¶ m·n (5.22) d-íi d¹ng dÊu b»ng. Tøc lµ bµi to¸n (5.20) - (5.23) lµ

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 90

t-¬ng ®-¬ng víi bµi to¸n sau:
m n

c ij
xij  min (5.25)
i 1 j 1

n
 x ij  a i , i  1,..., m
j 1

m 1
 x ij  b j , j  1,..., n
i 1

xij  0, i =1, …, m, j = 1,…, n

§-a vµo c¸c biÕn phô xi, n+1  0, i = 1,.., m víi hÖ sè ë hµm môc tiªu lµ
ci, n+1 = 0 ta cã thÓ chuyÓn bµi to¸n (5.25) vÒ bµi to¸n vËn t¶i c©n b»ng thu ph¸t.
m n 1

c ij
xij  min (5.25)
i 1 j 1

n 1
 x ij  a i , i  1,..., m
j 1

m
 x ij  b j , j  1,..., n  1
i 1

xij  0, i =1, …, m, j = 1,…, n + 1

m n
Trong ®ã, bn+1 =  ai   b j  0
i 1 j 1

Gi¶i bµi to¸n nµy b»ng thuËt to¸n thÕ vÞ, tõ ph-¬ng ¸n tèi -u cña nã ta sÏ nhËn ®-îc
ph-¬ng ¸n tèi -u cña bµi to¸n xuÊt ph¸t.

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 91

Bµi tËp ch¬ng 5.
1. Chøng minh r»ng nÕu B lµ mét c¬ së cña bµi to¸n vËn t¶i th× det B = 1. Tõ ®ã suy ra
r»ng nÕu ai vµ bj lµ c¸c sè nguyªn (i=1,…, m, j = 1,…, n) th× mäi ph-¬ng ¸n c¬ së chÊp
nhËn ®-îc cña bµi to¸n vËn t¶i ®Òu lµ vÐct¬ víi tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn lµ sè nguyªn.
2. Gi¶i bµi to¸n vËn t¶i b»ng thuËt to¸n thÕ vÞ, trong ®ã vect¬ l-îng ph¸t a, vect¬ l-îng thu
b vµ ma trËn c-íc phÝ C = (cij) ®-îc x¸c ®Þnh nh sau:
a) a = (17, 14, 21, 43)
b = (19, 22, 23, 17, 14)
 12 11 25 17 21 
 
 22 14 8 1 14 
C 
13 2 28 15 21 
 
 21 43 
 23 4 27
b) a = (8, 10, 30)
b = (5, 4, 9, 8, 22)
9 6 4 11 19 
 
C  8 6 8 12 8 
1 6 
 12 3 23
c) a = (4, 6, 10, 10)
b = (7, 7, 7, 7, 2)
 30 27 26 9 23 
 
 13 4 22 3 1 
C 
3 1 5 4 24 
 
 16 16 
 30 17 10
H·y gi¶i c¸c bµi to¸n trªn víi c¸c ph-¬ng ¸n xuÊt ph¸t t×m theo c¸c ph-¬ng ph¸p
kh¸c nhau. §¸nh gi¸ hiÖu qu¶ cña thuËt to¸n víi c¸c ph-¬ng ¸n xuÊt ph¸t ®ã.

Khoa C«ng nghÖ Th«ng tin 92