BAØI 6

TÍCH PHAÂN XAÙC ÑÒNH

I. ÑÒNH NGHÓA TÍCH PHAÂN XAÙC ÑÒNH
Ñònh nghóa : Cho haøm soá y  f  x  xaùc ñònh treân ñoaïn  a,b  . Chia ñoaïn  a,b  thaønh

n ñoaïn nhoû tuyø yù bôûi caùc ñieåm chia a  xo  x1  x2  ......  xn1  xn  b . Treân moãi
ñoaïn  xi 1 ,xi  laáy moät ñieåm baát kyø  i   xi 1 ,xi  vaø ñaët xi  xi  xi 1  i  1, 2 ,...,n  , laäp

toång
n
Sn   f    x
i 1
i i

Toång Sn ñöôïc goïi laø toång tích phaân cuûa haøm y  f  x  treân ñoaïn  a,b  .

Cho n   sao cho max xi  0 maø Sn coù moät giôùi haïn xaùc ñònh S, khoâng phuï
thuoäc vaøo caùch chia ñoaïn  a,b  , cuõng nhö caùch choïn ñieåm  i   xi 1 ,xi  thì ta goïi S laø

tích phaân xaùc ñònh cuûa haøm y  f  x  treân ñoaïn  a,b  vaø kyù hieäu laø
b

S   f  x  dx .
a

Luùc ñoù, ta noùi haøm y  f  x  laø KHAÛ TÍCH treân ñoaïn  a,b  . Vaäy ta coù :
b
 n

 f  x  dx = lim 
n   f   x i i
a max xi 0  i 1

Trong tích phaân xaùc ñònh  f  x  dx

a
ta goïi :
 +)  laø daáu tích phaân.

+) x laø bieán laáy tích phaân.

+) a, b laø hai caän laáy tích phaân, a laø caän döôùi, b laø caän treân.
+) f  x  laø haøm laáy tích phaân.

+) f  x  dx laø bieåu thöùc döôùi daáu tích phaân.

b

Ñònh lyù : (ñieàu kieän toàn taïi  f  x  dx )

a

Haøm y  f  x  lieân tuïc treân ñoaïn  a,b  thì khaû tích treân ñoaïn  a,b  .

Chöùng minh : (Ta thöøa nhaän keát quaû vaø khoâng chöùng minh ñònh lyù naøy).
Chuù yù raèng ta coù caùc keát quaû khaùc maïnh hôn nhö sau :
Ñònh lyù : Haøm y  f  x  bò chaën vaø coù moät soá höõu haïn ñieåm giaùn ñoaïn treân ñoaïn

 a,b thì khaû tích treân ñoaïn  a,b .

Ñònh lyù : Haøm y  f  x  bò chaën vaø ñôn ñieäu treân ñoaïn  a,b  thì khaû tích treân ñoaïn

 a,b .
1

Ví duï : Duøng ñònh nghóa tích phaân xaùc ñònh ñeå tính I  x 2 dx 
0

Giaûi
1

Haøm y  x lieân tuïc treân ñoaïn  0,1 neân khaû tích treân  0,1  I  x 2 dx toàn taïi 
2

khoâng phuï thuoäc vaøo caùch chia ñoaïn  0,1 vaø caùch choïn ñieåm  i   xi 1 ,xi  . Do ñoù, ta

seõ chia ñoaïn  0,1 vaø choïn ñieåm  i   xi 1 ,xi  ñaëc bieät ñeå tính toaùn ñöôïc deã daøng hôn.
i
Ta chia ñoaïn  0,1 thaønh n ñoaïn baèng nhau bôùi caùc ñieåm chia xi  vaø choïn
n
i i i 1 1
 i  xi   i  0 ,1,...,n  . Luùc ñoù, xi  xi  xi 1 =  = .
n n n n
n n 2 n
i 1
 Sn   f  i  xi =   
1
= 3 i 2
=
1 2
3 
1  22  ...  n 2 
i 1  
i 1
n n n i 1
n
n  n  1 2n  1 n  n  1 2n  1
 Sn  3
(chuù yù : 12  22  ...  n 2 = )
6n 6
 n  n  1 2n  1
1
1
 
I  x 2 dx = lim S n = lim
0
n n 6n3
=
3
.

1
1
 
Vaäy I  x 2 dx =
0
3
.

Nhaän xeùt : Qua ví duï treân ta thaáy, vieäc duøng ñònh nghóa ñeå tính tích phaân xaùc ñònh laø
b

moät baøi toaùn daøi doøng, phöùc taïp. Sau naøy, trong thöïc teá ñeå tính  f  x  dx
a
ta seõ söû duïng

caùc tính chaát cuûa tích phaân xaùc ñònh vaø keát quaû cuûa coâng thöùc NEWTON – LEIBNITZ.
b

Luùc ñoù, vieäc tính toaùn  f  x  dx trôû neân deã daøng hôn raát nhieàu.
a

II. TÍNH CHAÁT CUÛA TÍCH PHAÂN XAÙC ÑÒNH

Töø ñònh nghóa tích phaân xaùc ñònh ta suy ra ñöôïc caùc tính chaát sau : (vôùi giaû thuyeát
laø caùc haøm trong daáu tích phaân laø khaû tích).
Tính chaát 1 : Tích phaân xaùc ñònh khoâng phuï thuoäc vaøo bieán laáy tích phaân, töùc laø :
b b

 f  x  dx =  f t  dt
a a
b a

Tính chaát 2 :  f  x  dx =  f  x  dx
a b
a

Tính chaát 3 :  f  x  dx = 0
a
b c b

Tính chaát 4 :  f  x  dx =  f  x  dx +  f  x  dx
a a c
c   a,b 

b b

Tính chaát 5 :   . f  x  dx =   f  x  dx
a a
( = haèng soá)

b b b

Tính chaát 6 :   f  x   g  x  dx =  f  x  dx   g  x  dx

a a a
b b

Tính chaát 7 : Neáu f  x   g  x  x   a,b  thì  f  x  dx   g  x  dx

a a
 b b

Tính chaát 8 :  f  x  dx   f  x  dx
a a

Tính chaát 9 : Neáu m  f  x   M x   a,b  thì

b

m b  a    f  x  dx
a
 M b  a 

Tính chaát 10 : (Ñònh lyù giaù trò trung bình tích phaân)
Neáu haøm y  f  x  khaû tích treân ñoaïn  a,b vaø m  f  x   M x   a,b  thì
   m,M  ñeå
b

 f  x  dx =  . b  a 
a

Tính chaát 11 : (Ñònh lyù giaù trò trung bình tích phaân)
Neáu haøm y  f  x  lieân tuïc treân ñoaïn  a,b  thì c   a,b  ñeå
b

 f  x  dx =
a
f  c  b  a 

Chöùng minh : (tính chaát 11)

Do haøm y  f  x  lieân tuïc treân ñoaïn  a,b   ñaït giaù trò lôùn nhaát M vaø nhoû nhaát

m treân ñoaïn  a,b    m, M  R ñeå m  f  x   M x   a,b  .

b

 m b  a    f  x  dx
a
 M b  a 

b
1
 m 
b-a  f  x  dx
a
 M (1)

Maët khaùc, haøm y  f  x  lieân tuïc treân ñoaïn  a,b   y  f  x    m,M  (2)
b
1
Töø (1) vaø (2) ta suy ra c   a,b  ñeå f  c  =
b-a  f  x  dx
a
 ñfcm.

*) Coâng thöùc Newton - Leibnitz

Ñònh lyù : (Coâng thöùc Newton – Leibnitz)
Neáu haøm f(x) lieân tuïc treân [a,b] vaø haøm F(x) laø moät nguyeân haøm cuûa haøm f(x) treân
 b

 f  x  dx = F  x  a  F  b   F  a 
b
[a,b] thì
a
b

Nhaän xeùt : Coâng thöùc Newton – Leibnitz cho ta caùch tính tích phaân xaùc ñònh  f  x  dx
a

thoâng qua nguyeân haøm. Do ñoù, vôùi caùc phöông phaùp tính tích phaân baát ñònh ñaõ hoïc, veà
nguyeân taéc ta coù theå aùp duïng ñeå tìm nguyeân haøm roài töø ñoù tính ñöôïc tích phaân xaùc ñònh,
maø khoâng caàn phaûi duøng ñònh nghóa (traùnh ñöôïc vieäc tính toaùn phöùc taïp).
III. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP TÍNH TÍCH PHAÂN XAÙC ÑÒNH
1. Phöông phaùp ñoåi bieán soá
b

Xeùt tích phaân xaùc ñònh I   f  x  dx

a
vôùi f  x  laø haøm soá lieân tuïc treân  a,b  .

a) Ñoåi bieán daïng 1 :

ñaët t    x  , vôùi t laø bieán soá môùi, trong ñoù

- Haøm   x  bieán thieân ñôn ñieäu ngaët vaø coù ñaïo haøm lieân tuïc treân  a,b  .

- f  x  dx trôû thaønh g  t  dt , vôùi g  t  laø moät haøm soá lieân tuïc theo bieán t treân ñoaïn

  a  ,  b   .

Thì ta coù
b  b 

I   f  x  dx =   g t  dt
a  a

b) Ñoåi bieán daïng 2 :

ñaët x    t  , vôùi t laø bieán soá môùi, trong ñoù

- Haøm   t  coù ñaïo haøm lieân tuïc treân  ,   .

-     a ;      b

- Khi t bieán thieân trong  ,   thì x bieán thieân treân ñoaïn  a,b  .

Thì ta coù
b 
I   f  x  dx =  f  t   '  t  dt
a 
Ví duï Tính caùc tích phaân
2 3

1) I1   4  x dx 2) I 2   x. 1  xdx
2

0 0
1
2 2
dx ex
3) I 3   x.
2 x 1
2
4) I 4  x
1
2
dx

Giaûi
  
1) Ñaët x  2.sint    t    dx  2.cos t.dt ; 4  x 2  2.cos t
 2 2
Ñoåi caän

x 0 2

t 0
2
 

2 2
 sin 2t  2
0
 0
 
 I1  4. cos 2 t.dt = 2. 1  cos 2t  .dt = 2. t    
2 0

2) Ñaët t  1  x  x  t 2  1  dx  2t.dt
Ñoåi caän
x 0 3
t 1 2
2 2
 t5 t3 
   116
 I2  2 t  1 .t .dt = 2    =
2 2

 5 3 1 15
1

3) Sinh viên tự giải

4) Sinh viên tự giải
2. Phöông phaùp tích phaân töøng phaàn
Töø coâng thöùc
 uv '  u' .v  v' .u  v' .u   uv ' - u' .v

laáy tích phaân hai veá ta ñöôïc

 b b

 u.dv =  uv   vdu
b
a
-
a a

Goïi laø coâng thöùc tích phaân töøng phaàn

Ví duï Tính caùc tích phaân

ln 2 2
1) I1   2) I 2   x .sin xdx
x 2
x.e dx
0 0
1
2 3

3) I 3   arcsin x.dx
0
4) I 4   ln  x  1 dx
2

Giaûi
u  x  du  dx
1) Ñaët  x
  x
dv  e dx  v  e
ln 2
1  ln 2
 -xe   
ln 2 ln 2

 e  x dx = -xe x  e x = .
x
 I1  
0 0 2
0

u  x 2  du  2 xdx
2) Ñaët   
 dv  sin xdx v   cos x

 2
 I2  x 2
cos x  2
0 
 2 x.cos xdx
0

u  x  du  dx
Ñaët   
dv  cos xdx v  s inx

  2
 I2  x 2
cos x  2
0 
+  2 x sin x  02 - 2 sin xdx
0
 
 I2    x cos x  2 x sin x
2
 2
0
+  2 cos x  02 =   2 .
 dx
u  arcsin x du 
3) Ñaët    1  x2
 dv  dx v  x

 1 1
1 2
x.dx 1
1 d 1 x
2 2
 
 I3   x.arcsin x  2
0
-  0 1  x2
=  x.arcsin x  2
0
+
2
0

1  x2
1

 I3 =

12
+  1  x2  2

0
=

12
+
2
3
1

 dx
u  ln  x  1 du 
4) Ñaët    1 x
dv  dx v  x
3 3
x.dx  1 
 x.ln 1  x   2
3
 I4  - 
2
x 1
= 3 ln 4  2 ln 3 - 
2
1 

 dx
x 1
3 3
dx
 dx   x  1 = 3 ln 4 - 2 ln 3 - x 2  ln 1  x  2
3 3
 I 4  3 ln 4 - 2 ln 3 -
2 2

 I 4  8 ln 2 - 3 ln 3 - 1
I. BAØI TAÄP (Sinh viên tự giải)
Baøi 1 : Duøng phöông phaùp ñoåi bieán tính caùc tích phaân sau
3 e
arctg x dx
1) I1 
1
 x 1 x
dx 2) I 2   x. 1  ln
1
2
x

1 2
ex cos x.dx
3) I 3  
0 e x  e x
dx 4) I 4  
0
2  cos 2 x
1 
2 4
arcsin x dx
5) I 5  
0
1  x2
.dx 6) I 6   cos x.
0 4 cos 2 x  sin 2 x
1
2 1
1 1 x  x 2 dx
7) I 7 
0

1  x 2
.ln 

 .dx
1 x 
8) I 8  
0 x6  4
7
2 1
dx  1  sin x  x
9*) I 9  x. 10*) I10     .e dx
1  cos x 
x  
5
1
3 7 7
1 0


ln 1  x 
1
x sin x
11*) I11 
0
1  
cos 2
x
dx 12*) I12  
0
1  x2
dx
Baøi 2 : Duøng phöông phaùp tích phaân töøng phaàn tính caùc tích phaân sau

3 4
xdx ln xdx
1) I1  

sin 2 x
2) I 2  
1
x
4
1 
4 2
arcsin x.dx x  sin x
3) I 3  
0
1 x
4) I 4  

1  cos x
dx


3

5) I 5  
0

ln x  1  x 2
dx 6) I 6  
0
 3x  x3 
arctg 
 1  3 x 2 

dx

e
 ln x 
2 1

xln x  1  x 2  dx
7) I 7  
1

 x 
 dx 8) I 8  
0 1  x2
 BAØI 7
TÍCH PHAÂN SUY ROÄNG
I.TÍCH PHAÂN SUY ROÄNG LOAÏI 1

Chuù yù : Ta goïi haøm 1 bieán y = f(x) laø khaû tích treân ñoaïn [a, b]  Tích phaân xaùc
b
ñònh  f ( x)dx toàn taïi höõu haïn.
a

1. Ñònh nghóa
Ñònh nghóa : Cho haøm y = f(x) xaùc ñònh treân [a,+) vaø khaû tích treân moïi ñoaïn höõu haïn
 b
[a,b]. Ta ñònh nghóa  f ( x)dx = Lim  f ( x)dx . Neáu
b 
a a

b 
 Lim  f ( x)dx toàn taïi (höõu haïn) thì ta noùi  f ( x)dx laø hoäi tuï.
b 
a a

b 
 Lim  f ( x)dx baèng voâ cöïc hoaëc khoâng toàn taïi thì ta noùi  f ( x)dx laø phaân kyø.
b 
a a

YÙ nghóa hình hoïc :


Neáu f(x)  0 x[a, +) thì  f ( x)dx chính
a

baèng dieän tích cuûa hình thang voâ haïn ôû hình beân.
Hoaøn toaøn töông töï ta coù
Ñònh nghóa : Cho haøm y = f(x) xaùc ñònh treân (-,b] vaø khaû tích treân moïi ñoaïn höõu haïn
b b
[a,b]. Ta ñònh nghóa  f ( x)dx = Lim  f ( x)dx
a 
 a

b b
 Lim  f ( x)dx toàn taïi (höõu haïn) thì ta noùi  f ( x)dx laø hoäi tuï.
a 
a 

b b
 Lim  f ( x)dx baèng voâ cöïc hoaëc khoâng toàn taïi thì ta noùi  f ( x)dx laø phaân kyø.
a 
a 

Ñònh nghóa : Cho haøm y = f(x) xaùc ñònh treân (-,+) vaø khaû tích treân moïi ñoaïn höõu
 a 
haïn [a,b]. Ta ñònh nghóa  f ( x)dx =  f ( x)dx +  f ( x)dx a(-,+)
  a

 a 
 Tích phaân  f ( x)dx hoäi tuï khi vaø chæ khi  f ( x)dx vaø  f ( x)dx hoäi tuï.
  a
  a 
 Tích phaân  f ( x)dx phaân kyø khi vaø chæ khi  f ( x)dx hoaëc  f ( x)dx phaân kyø.
  a

Chuù yù : Neáu F(x) laø moät nguyeân haøm cuûa f(x), thì ta coù theå kyù hieäu ôû daïng hình thöùc:


 f ( x)dx = F ( x) a = F(+) – F(a)
a

 f ( x)dx = F ( x)  = F(b) – F(-)

b





 f ( x)dx = F ( x)  = F(+) – F(-)


Trong ñoù, F () = lim F ( x) , F () = lim F ( x)

x  x 

Ví duï : Tính
 
dx dx
1) I1 = 1
x
2) I 2 =  1  x2


 0
1
3) I 3 = 4) I 4 =  xe
x
 x  3x  2
2
dx dx
3 

 
dx dx
5) I 5 = 
e
x ln 2 x
6) I 6 = x
0
2
 2x  4

Giaûi
b
dx
  = lim  ln b  ln1 = lim  ln b  = +.
b
1) Caùch 1 : I1 = lim =
b  x
lim ln x
b 1 b b
1

 I1 phaân kyø.
1
Caùch 2 : F(x) = ln x laø moät nguyeân haøm cuûa haøm f(x) =
x

dx  
 I1 =  = F ( x) 1 = ln x 1 = ln     ln1 = lim  ln x  +  I1 phaân kyø.
x x 
1

 0  0 b
dx dx dx dx dx
2) Caùch 1 : I 2 =  =  1  x2 + 0 1  x2 = alim  + lim 

1  x 2  1  x
a
2 b 1  x 2
0

  
= lim  arctgx  0 + lim  arctgx  a = lim  arctgb  - lim  arctga  =
b 0
  = 
b  a  b  a  2  2
 I2 hoäi tuï.
 
1 dx
Caùch 2 : F(x) = arctgx laø moät nguyeân haøm cuûa haøm f(x) =  I2 =  1  x2 =
1  x2
 
F ( x)  =  arctgx   = arctg     arctg    = lim  arctgx  - lim  arctgx  =
x  x 

  
  = 
2  2
 I2 hoäi tuï.
b b
1  1 1 
dx = lim  ln x  1  ln x  2  =
b
3) I3 = Lim  dx = Lim    
b 
3 x  3x  2
2 b 
3  x 1 x2 b  3

b
 x 1   b 1   b 1 
lim  ln = lim  ln  ln 2  = ln  lim  ln 2 = - ln2  I3 hoäi tuï.
b 

 x2 3 b 
 b2   b  b  2 
0 0
4) I4 = Lim  xe dx =   xe  e  x dx =   xe  x  e  x 
0 0
+ = e  x  x  1  = +
x 0

x
a   
a 

0
 I4 phaân kyø. (Chuù yù : vôùi tích phaân  xe  x dx ta duøng phöông phaùp tích phaân töøng phaàn,
a

u  x  du  dx
ñaët  x
  x
)
dv  e dx  v  e
d  ln x 
b b b
dx  1   1 1 
5) I 5 = lim  = = lim   = blim  =1
b  ln 2 x
lim  
b x ln 2 x
e e 
b ln x
e 
 ln b ln e 
du 1
 I5 hoäi tuï. (Chuù yù keát quaû : u 2
  C . (C = const))
u
d  x  1
b b b
dx dx
b   x 2  2 x  4 b  x  1 2  3
6) I 6 = lim = =
b 
lim lim
0    
2
0  x  1 
2
0 3
b
 1 x 1 1 1 1 1  1  
= lim  arctg  = arctg    - arctg = . - . =
b
 3 3 0 3 3 3 3 2 3 3 6 3
du 1 u
 I6 hoäi tuï. (Chuù yù keát quaû : u  arctg + C . (C = const))
2
a 2
a a

2. Caùc tieâu chuaån hoäi tuï

a.) Tröôøng hôïp f(x)  0.


Ñònh lyù 1 : Neáu f(x)  0 x[a,+) thì  f ( x)dx hoäi tuï khi vaø chæ khi M>0 sao cho
a
b

 f ( x)dx  M. b[a,+).
a

Chöùng minh
b
Xeùt haøm (b) =  f ( x)dx  (b) laø haøm ñôn ñieäu taêng, bò chaën treân  hoäi tuï
a

vaø ngöôïc laïi (ñfcm).

Ñònh lyù 2 : Cho f(x), g(x) laø hai haøm khoâng aâm vaø khaû tich treân a,b, b  a. Neáu  M
 R ñeå f(x)  g(x) x  M, luùc ñoù
 
  g ( x)dx hoäi tuï
a
  a
f ( x)dx hoäi tuï.

 
  f ( x)dx phaân kyø   g ( x)dx phaân kyø.
a a

Ví duï : Xeùt söï hoäi tuï cuûa caùc tích phaân

1) I1 =

dx
2) I 2 =

e x
 3 x dx
1 x3  3 x 
2
x

Giaûi
1 1
1) Ta coù ñaùnh giaù  ; x  1;   
x 3x
3
x3
  
dx  1  1 dx
Maø I1 =  =  2 = hoäi tuï  I1 =  hoäi tuï.
x3  3 x
3
1
x  2x  1 2 1

e x
3x  > 1 ; x  2;
2) Ta coù ñaùnh giaù, vì e x 3

 x  1; x   2;    
x x
 

Maø I1 =

dx 
= ln x 2 =  phaân kyø  I 2 =

e x
 3 x dx  phaân kyø.
2
x 
2
x

Ñònh lyù 3 : Cho f(x), g(x) laø hai haøm khoâng aâm vaø khaû tich treân a,b, b  a vaø
f ( x)
lim = k, luùc ñoù
x g ( x )

 Neáu k = 0 thì
 
-  g ( x)dx hoäi tuï   f ( x)dx hoäi tuï.
a a
  
-  f ( x)dx phaân kyø   g ( x)dx phaân kyø.
a a

 
 Neáu 0 < k < +, thì hai tích phaân  f ( x)dx ,  g ( x)dx cuøng hoäi tuï hoaëc cuøng phaân
a a

kyø.
 Neáu k = +, thì
 
-  f ( x)dx hoäi tuï   g ( x)dx hoäi tuï.
a a

 
-  g ( x)dx phaân kyø   f ( x)dx phaân kyø.
a a

Ví duï : Xeùt söï hoäi tuï cuûa caùc tích phaân

1
 sin 
3. x  sin 2 x
1) I1 = 
1
x
x dx 2) I 2 = 
2
x x 1
dx

Giaûi
1
sin
1) Xeùt hai haøm soá f  x  x vaø g  x   1 vôùi x  1;   thì ñaây laø hai haøm
x x2
döông. Ta coù :
1
f  x  1
sin
x = lim sin u  1 (vôùi u  1 ).
lim = lim  x sin  = lim
x  g  x  1
x 
 x x  u 0 u x
x
1
 sin 
x dx vaø 1
 I1 =  x 2
dx cuøng hoäi tuï hoaëc cuøng phaân kyø.
1
x 1

1
   sin
1  1  x dx hoäi tuï.
Maët khaùc, x 2
dx =   = 1 hoäi tuï  I1 = 
1  x 1 1
x

3. x  sin 2 x 1
2) Xeùt hai haøm soá f  x  vaø g  x   vôùi x   2;   thì ñaây laø hai
x x 1 x
 sin 2 x 
 3  
f  x  3x x  x sin 2 x  x  = 3.
haøm döông. Ta coù : lim = lim   = lim 
x  g  x  x x 1
x 
 
x 
 1 1 
 x x 

  sin 2 x  sin 2 x 1
(chuù yù lim   = 0 theo nguyeân lyù keïp, vì ta coù ñaùnh giaù 0   ).
x 
 x  x x
 
3. x  sin 2 x 1
 I2 = 
2
x x 1
dx vaø 2
x
dx cuøng hoäi tuï hoaëc cuøng phaân kyø.

 
1  3. x  sin 2 x
Maët khaùc,  dx =  ln x  2 = + phaân kyø  I 2 =  dx phaân kyø.
2
x 2
x x 1

b.) Tröôøng hôïp f(x) coù daáu tuøy yù.


Ñònh lyù 4 : (Daáu hieäu hoäi tuï Coâsy)  f ( x)dx hoäi tuï khi vaø chæ khi, >0,  A > a ñeå
a

b'
b > A, b’ > A , luoân coù  f ( x)dx < .
b

Ñònh lyù 5 : (Daáu hieäu hoäi tuï Abel) Cho haøm f(x), g(x) xaùc ñònh trong khoaûng [a,+)
thoûa :

- Tích phaân  f ( x)dx hoäi tuï
a

- Haøm g(x) ñôn ñieäu vaø bò chaën treân [a, +)


Khi ñoù, tích phaân  f ( x).g ( x)dx hoäi tuï.
a


1
Ví duï : Xeùt söï hoäi tuï cuûa tích phaân I = e. dx
1
x
2 x2  1
Giaûi
 
1 1
Tích phaân I = e. dx coù daïng  f ( x).g ( x)dx vôùi f(x) = , g(x) =
1
x
2x 1 2
a ex
  
1 1 1 1
. Vôùi  f ( x)dx =  x
dx = x = hoäi tuï.
2 x2  1 1 1
e e 1 e

1  1 2 x
Haøm g(x) = coù  g ( x)  ' =  ' = < 0 x  1  Haøm
2 x2  1  2x  1   2x  1
2 2 3

1
g(x) = ñôn ñieäu giaûm vaø bò chaën treân [1, +) (vì ta coù ñaùnh giaù 0 < g(x) =
2 x2  1

1 1 1
 x  1)  I = e. dx hoäi tuï theo daáu hieäu Abel.
2 x2  1 3 1
x
2 x2  1
Ñònh lyù 6 : (Daáu hieäu hoäi tuï Dirichlet)
Cho haøm soá f(x) vaø g(x) xaùc ñònh treân [a, +) thoûa
b
- f(x) khaû tích treân  ñoaïn [a, b], sao cho  f ( x)dx  M,  b  a, M = const.
a

- Haøm g(x) khaû vi, lieân tuïc, ñôn ñieäu daàn veà 0 khi x +, ( lim g ( x)  0 )
x 


thì  f ( x).g ( x)dx hoäi tuï.
a


sin x
Ví duï : Xeùt söï hoäi tuï cuûa tích phaân I =  dx
1
x

Giaûi
 
sin x 1
Tích phaân I =  dx coù daïng  f ( x).g ( x)dx vôùi f(x) = sinx, g(x) = .
1
x a x
b b
Ta coù  f ( x)dx =  sin xdx = cos1  cos b  2 b
1 1

1
Haøm g(x) = khaû vi, lieân tuïc, ñôn ñieäu daàn veà 0 khi x +
x
1
( lim g ( x) = lim = 0)
x  x  x


sin x
 Tích phaân I =  dx thoûa maõn Daáu hieäu hoäi tuï Dirichlet neân hoäi tuï.
1
x

3. Hoäi tuï tuyeät ñoái, baùn hoäi tuï

 
Ñònh lyù 7 : Neáu  f ( x) dx hoäi tuï thì  f ( x)dx hoäi tuï.
a a

Chuù yù :
  
 Neáu  f ( x) dx hoäi tuï thì ta noùi  f ( x)dx hoäi tuï tuyeät ñoái, neáu  f ( x)dx hoäi tuï
a a a

 
nhöng  f ( x) dx phaân kyø thì ta noùi  f ( x)dx laø baùn hoäi tuï (hay hoäi tuï khoâng tuyeät
a a

ñoái).
b 
 Caùc tích phaân  f ( x)dx ,  f ( x)dx coù caùc daáu hieäu hoäi tuï töông töï.
 
4. Caùc ví duï

Ví duï 1 : Tính caùc tích phaân sau

 
dx
1) I1 =  x 2  2 x  5 2) I2 = e
 ax
sin bxdx (a > 0)
0

 
1 1 1
3) I3 =  2
sin dx 4) I4 =  1 x 4
dx
2 x x 0

 
dx x ln x
5) I5 = x 6) I6 =  (1  x ) 2 2
dx
1 1  x5  x10 1

 
( x 2  1)dx arctgx
7) I7 =  8) I8 =  dx
1
x4  1 0 (1  x 2 )3

x 1

e x 1  e x  dx
9) I9 =  x dx 10) I10 = 
2
x 1 1
e2 x  1
 
(2 x  1)dx dx
11) I11 =  12) I12 =  (x
0
( x  2) 2 
2
 1)( x 2  4)
 
( x  1)dx
13) I13 =  4x2  4x  3
14) I14 =  x .e
n x
dx n  N 
+

1 0

Giaûi
 0 
dx dx dx
1) I1 =  x2  2 x  5 =  x2  2 x  5 + 0 = J1 + J2.
x  2x  5
2

0 0 0
x 1
0
dx dx dx 1
Vôùi J1 =  x 2  2 x  5 = alim  = lim  = lim arctg
 x  2 x  5
2 a  ( x  1) 2  4 2 a  2 a
a a

1  1 a 1 1 1
= lim  arctg  arctg  =   arctg  .
2 a 
 2 2  2 2 2

1
b b
dx dx 1 x 1 1
Töông töï J2 =  = lim  2 = lim arctg =   arctg 
0 x  2x  5
2 b  x  2 x  5
0 2 b  2 0 2 2 2

1 1 1 1 
Vaäy I1 =   arctg  +   arctg  = .
2 2 2 2 2 2 2
 A
2) I2 = e
 ax
sin bxdx = lim  e  ax sin bxdx
A
0 0

A
Xeùt tích phaân K =  e  ax sin bxdx
0
 du  ae ax dx
u  e  ax 
Duøng phöông phaùp tích phaân töøng phaàn, ñaët    1
dv  sin bxdx v  cos bx
 b
A A
 1  a
 K =  e  ax cos bx  -  e  ax cos bxdx (1)
 b 0 b0

 ax du  ae ax dx
A
ue 
Xeùt J =  e  ax cos bxdx  ñaët   1
0 dv  co s bxdx v  sin bx
 b
A A
1  a
 J =  e  ax sin bx  +  e  ax sin bxdx (2)
b 0 b0

A A
 1   a  a2
Töø (1) vaø (2)  K =  e  ax cos bx  -  2 e  ax sin bx  - 2 I2.
 b 0 b 0 b
A
a2  b2  1 a 
 2
K =  e ax cos bx  2 e ax sin bx 
b  b b 0

A
b 2  1  ax a  a sin bA  b cos bA  aA b
 K = 2 2  e cos bx  2 e  ax sin bx  =  e + 2
a b  b b 0 a b
2 2
a  b2

 a sin bA  b cos bA  aA
A
b  b
Vaäy I2 = lim  e  ax sin bxdx = lim   e  2 2 
= 2 2
A
0
A
 a b
2 2
a b  a b

 Tích phaân laø hoäi tuï.

  

=  cos  = 1  Tích phaân hoäi tuï.

1 1 1 1 1
3) I3 =  2
sin dx =   sin d
2 x x 2 x x  x 2
  

  
1 1 1
4) I4 =  dx =  dx =  (x dx
0 1 x ( x  1)2  2 x 2
4 2
0 0
2
 2 x  1)( x 2  2 x  1)

Phaân tích ôû daïng

 1 1
 A , B=
1 Ax  B Cx  D  2 2 2
= 2 + 2 
( x  2 x  1)( x  2 x  1) x  2x  1 x  2x 1 C  1 , D  1
2 2

 2 2 2
 
1 x 2 1 x 2
 I4 =  dx - x dx
2 2 0 x2  2x  1 2 2 0
2
 2x 1
J K
 1 1 2
 (2 x  2)    d (x  )
1 2 2 dx = 1 (2 x  2)dx 1
Vôùi J =   +  2
2
2
2 2 0 x2  2x  1 4 2 0 x2  2x  1 4 0  2  2
x   
 2   2 

 1 1 
 J=  ln( x 2  2 x  1)  arctg ( x 2  1) 
4 2 2 2 0
dx 1 x
Chuù yù keát quaû : x = arctg  C
2
a 2
a a

 1 1 
Töông töï ta coù K =  ln( x 2  2 x  1)  arctg ( x 2  1) 
4 2 2 2 0

 1 x2  2x  1 1 1 
 I4 =  ln 2  arctg ( x 2  1)  arctg ( x 2  1) 
 4 2 x  2x 1 2 2 2 2 0
 1 x2  2x 1 1 1 
 I4 = lim  ln 2  arctg ( x 2  1)  arctg ( x 2  1) 
 4 2 x  2x 1 2 2
x  2 2 

 I4 =  Tích phaân laø hoäi tuï.
2 2
 1 
   d 5 
5) I5 =
dx
=
dx
= 
1 x 
x 1  x5  x10
 2 5  2
1 1  1  1 1  1  1
 5   5 1  5   5 1
6
x
x  x x  x
1
Ñaët u =  ñoåi caän
x5

1 1
d (u  )
1  1 3 
1 1 2
1 du 1 1 
I3 =  =  2 = ln  u    u    
5 0 u  u 1
2 50  2
1 3 5  2  2 4 
 0
u   
 2 4

1 3 2 3 1 3 1 3 2 3
= ln - ln = ln  Tích phaân laø hoäi tuï.
5 2 5 2 5 3

(chuù yù keát quaû 

dx
x a
2 2 
= ln x  x 2  a 2  + C, baèng caùch ñaët u = x  x 2  a 2 ).
  dx
 u  ln x  du 
x ln x   x
6) I6 =  (1  x ) dx ñaët  xdx  
1
2 2
dv  ( x 2  1)2 v  1
  2( x 2  1)

    
  ln x  dx   ln x  dx xdx
 I=   +  = 2  +  -  2( x
 2( x  1)  1 2 x(1  x )  2( x  1)  1  1)
2 2 2
1 1
2x 1


  ln x 1 x2    ln x 1 x2  1 1
 I=  2  ln 2 
= lim   ln 2 
+ ln 2 = ln 2
 2( x  1) 4 1  x  1  2( x  1) 4 1  x 
x  2
4 4

 Tích phaân laø hoäi tuï.

Chuù yù raèng ta coù

  ln x 
lim  = lim
  ln x  ' = lim 1 = 0

x  2( x  1)

2
 
x  2( x 2  1) '
 x 4 x2
1 x2  1   x2   1
lim  ln 2 
= ln  lim  2 
= ln1 = 0
x  4
 1 x  4  x 
 1 x   4

1 1  1
  (1  ) dx  (1 )dx  dx 
( x  1)dx
2
x2 x2  x
7) I7 =  =  =  = 
x4  1 x2  2
1  1
2
 1
2

x  2 x  2
1 1 1 1
x  x  x

1 1  1 1 1  1 
 I7 = arctg x  = lim arctg x  =
2 2 x 1 2 x  2 x 2 2

 Tích phaân laø hoäi tuï.

 A
arctgx arctgx
8) I8 =  dx = lim  dx
A
0 (1  x ) 2 3
0 (1  x 2 )3
1 dx
ñaët u  arctgx  x = tgu  1+ x2 = 1 + tg2u = vaø du 
2
cos u 1  x2

arctgA

 I8 = lim u cos udu = lim  u sin u  cos u  0 =  1  Tích phaân laø hoäi tuï.
arctgA

A 
0
A 2

x 1 x 1 x 1
b
u2 1
9) I 9 = lim  x dx , ñaët u  >0 u 
2
 x 2 
b
2
x 1 x 1 x 1 u 1
 4u
dx  du
u  1
2 2


e x 1  e x  dx
10) I10 = 
1
e2 x  1

(2 x  1)dx
11) I11 = 
0
( x  2) 2
  
dx 1  1 1  1 1 x
12) I12 =  2 =   2  2  dx =  arctgx  arctg  =

( x  1)( x  4)
2
3   x  1 x  4  3 2 2  

1     1      dx
      =  I12 =  (x hoäi tuï.
3 2 4  3 2 4  6 
2
 1)( x 2  4)

( x  1)dx
13) I13 =  4x
1
2
 4x  3

14) I14 =  x .e
n x
dx n  N 
+

Ví duï 2 : Xeùt söï hoäi tuï cuûa tích phaân

 2 
e x 1  x2
1) I1 =  dx 2) I2 =  3 dx
1
x2 1
x
 
ln(1  x ) sin x
3) I3 =  dx 4) I4 =  dx
1
x 1 x
 
arctgx arctgx
5) I5 =  dx 6) I6 =  dx
0 x 0 x
 
1 xdx
7) I7 =  dx 8) I8 = 
3 x( x  1)( x  2) 0 e2 x  1
 
ln x sin x
9) I9 = x dx 10) I10 =  dx (a > 0)
1 x 12
0 x (a  x)
 
x sin ax
11) I11 =  dx (a, k  0) 12) I12 = x
  x
e dx (,  > 0)
0 k 2  x2 0

 
 2 x2
13) I13 =   1  cos  dx 14) I14 =  dx
1 
x 1
x4  x2  1

Giaûi :
 2 2
e x e x 1
1) I1 =  dx , ta coù ñaùn h giaù < x[1,+)
1
x2 x2 x2
   2
1 e x
Do  dx hoäi tuï   dx hoäi tuï tuyeät ñoái, theo daáu hieäu so saùnh.
1
x2 1
x2
1 x 2
1 1 1
2) Ta coù ñaùnh giaù 3
= 3  > x  1.
x x x x
 
1 1  x2
Do dx  ln x 1    phaân kyø  I2 = 1 x3 dx phaân kyø, theo daáu hieäu


1
x

so saùnh.
 
ln(1  x )
e
ln(1  x ) ln(1  x) e
ln(1  x )
3) I3 =  dx = 1 x dx +  dx  Do  dx laø tích phaân xaùc
1
x e x 1
x

ñònh, luoân toàn taïi  Söï hoäi tuï, hay phaân kyø cuûa I3 truøng vôùi söï hoäi tuï hay phaân kyø cuûa

ln(1  x)
I=  dx .
e x
 
ln(1  x) 1 1 ln(1  x)
Ta coù ñaùnh giaù > x[e,+), Do  dx phaân kyø   dx phaân
x x e x e x

ln(1  x )
kyøï, theo daáu hieäu so saùnh  I3 =  dx phaân kyø.
1
x
   
sin x sin 2 x 1 1  cos 2 x 1 1
4) Ta coù ñaùnh giaù I   dx   dx =  dx =  dx -
1 x 1 x 2 1 x 2 1 x

1 cos 2 x
2 
1 x
dx


1 cos 2 x
Do J   dx thoûa caùc ñieàu kieän Daáu hieäu hoäi tuï Dirichlet vôùi f(x)= cos 2 x vaø
2 1 x
1
g(x)= neân J laø hoäi tuï.
x

1 1 
Maët khaùc, tích phaân K   dx = x = +  K phaân kyø
2 1 x 1

Vaäy I = J + K phaân kyø  I4 khoâng hoäi tuï tuyeät ñoái. (1)

 
sin x 1
Xeùt I 4   dx  I4 coù daïng I 4   f ( x ).g ( x ) dx vôùi f(x)= sinx vaø g(x)= .
1 x 1 x
b b
Ta coù  f ( x ) dx =  sin xdx = cos1  cos b  2 b
1 1

1
Haøm g(x) = khaû vi, lieân tuïc, ñôn ñieäu daàn veà 0 khi x +
x
 1
( lim g ( x) = lim = 0).
x  x  x

sin x
 I4 =  dx thoûa maõn Daáu hieäu hoäi tuï Dirichlet neân hoäi tuï (2)
1 x

(1) vaø (2)  I4 laø baùn hoäi tuï.

 1 
arctgx arctgx arctgx
5) Ta coù I5 =  dx = 0 x dx +  dx = I + J
0 x 1
x

arctgx
Vôùi J   dx laø tích phaân suy roäng loaïi 1.
1
x
1
arctgx
I   dx laø tích phaân suy roäng loaïi 2.
0 x

arctgx arctgx 1 f ( x)
Xeùt J   dx , vôùi f ( x)  vaø g ( x)  thì lim = lim arctgx
x x x x  g ( x ) x 
1

 
 arctgx 1
=   dx vaø  x dx cuøng hoäi tuï hoaëc cuøng phaân kyø (theo daáu hieäu so saùnh),
2 1
x 1

 
1 arctgx
do dx phaân kyø

1
x
dx  ln x 1     J  1
x
1
arctgx arctgx f ( x) arctgx
Xeùt I   dx , vôùi f ( x)  vaø g ( x)  1 thì lim = lim
0 x x x 0 g ( x) x 0 x
1 1
arctgx
=1  dx vaø  dx cuøng hoäi tuï hoaëc cuøng phaân kyø (theo daáu hieäu so saùnh), do
0 x 0

1 1
arctgx
 dx = 1 hoäi tuï  I 
0

0 x
dx hoäi tuï.

 I5 = I + J laø phaân kyø.


arctgx
6) I 6 =  dx laø tröôøng hôïp toång quaùt cuûa caâu 5). Ta coù phaân tích
0 x
 1 
arctgx arctgx arctgx
I6 =  dx = 0 x dx +  dx = I + J
0 x 1
x

arctgx
Vôùi J   dx laø tích phaân suy roäng loaïi 1.
1
x
1
arctgx
I   dx laø tích phaân suy roäng loaïi 2.
0 x
 
arctgx arctgx 1
Töông töï caâu 5), xeùt J   
dx , vôùi f ( x)  
vaø g ( x)  
1
x x x
 
f ( x)  arctgx 1
Thì lim = lim arctgx =   dx vaø  x dx cuøng hoäi tuï hoaëc cuøng
x  g ( x) x  2 1
x 1

phaân kyø (theo daáu hieäu so saùnh),

 
1 arctgx
Do  dx hoäi tuï khi  > 1  J   dx hoäi tuï khi  > 1
1
x 1
x
1
arctgx arctgx 1
Xeùt I   
dx , vôùi f ( x)  
vaø g ( x)   1
0 x x x
1 1
f ( x) arctgx arctgx 1
thì lim 
= lim 
=1 0 x dx vaø  x 1
dx cuøng hoäi tuï hoaëc cuøng phaân
x 0 g ( x) x 0 x 0

kyø (theo daáu hieäu so saùnh),

1 1
1 arctgx
Do x  1
dx hoäi tuï khi  - 1 < 1   > 2  I   dx hoäi tuï  > 2.
0 0 x

 I6 = I + J laø hoäi tuï khi 1<  < 2, phaân kyø trong caùc tröôøng hôïp coøn laïi.
7) Ta coù ñaùnh giaù x(x-1)(x-2) < x.x.x = x3  x  3  x( x  1)( x  2)  x3  x  3.
  
1 2 2 1
Do  dx = = hoäi tuï  I7 =  dx hoäi tuï theo daáu
3 x 3
x 3 3 3 x( x  1)( x  2)

hieäu so saùnh.

8) Chuù yù raèng, do lim

x
= lim
 x ' = lim
e2 x  1
=0
x  0
e2 x  1 x  0
 e2 x  1 '  x  0 e2 x

x
 haøm f ( x) = bò chaën taïi ñieåm xo = 0
e 1
2x


xdx
 I8 =  laø tích phaân suy roäng loaïi 1.
0 e2 x  1

x 1 f ( x) x 1  x  2

Maët khaùc, xeùt haøm f ( x) = vaø g ( x) = thì lim = lim

e2 x  1 1 x 2 x  g ( x ) x 
e2 x  1

= 0 (aùp duïng quy taéc L’Hospital cho daïng voâ ñònh )

 
1  
Maø  g ( x)dx =  1  x 2
dx = arctgx 0 = (hoäi tuï)
0 0 2
 
xdx
 I8 =  hoäi tuï (theo daáu hieäu so saùnh).
0 e2 x  1

9) Chuù yù raèng, do lim

ln x
= lim
 ln x  ' = 0
x 1 
x x 1
2 x 0 

 x x '
3

ln x
 haøm f ( x) = bò chaën taïi ñieåm xo = 1
x x2 1

ln x
 I9 = x dx laø tích phaân suy roäng loaïi 1.
1 x2 1
ln x 1 f ( x) x 3 ln x
Maët khaùc, xeùt haøm f ( x) = vaø g ( x) = thì lim = lim
x x2 1 x3 x  g ( x) x 
x x2 1
 
 1 ln x  ln x  ln x  ' = 0
= lim  .  = lim = lim
x   1
 1 2
x

x  x x 
x '  
 x 

(aùp duïng quy taéc L’Hospital cho daïng voâ ñònh )

  
1 2
Maø  g ( x)dx =  3
dx = = 2 (hoäi tuï)
1 1 x x 1


ln x
 I9 = x dx hoäi tuï (theo daáu hieäu so saùnh).
1 x2 1

sin x  sin x 1  1
10) Chuù yù raèng, do lim = lim  . 
 =
x  0 x (a  x) x 0
 x ax a

sin x sin x
 haøm f ( x) = bò chaën taïi ñieåm xo = 0  I10 =  dx (a > 0) laø tích
x (a  x) 0 x (a  x)

phaân suy roäng loaïi 1.

 1 
sin x sin x sin x
Ta coù phaân tích I10 =  dx =  dx +  dx
0 x (a  x) 0 x (a  x ) 1 x (a  x)
1
sin x
Do  dx laø tích phaân xaùc ñònh  Söï hoäi tuï hay phaân kyø cuûa I10 truøng vôùi
0 x (a  x )

sin x
söï hoäi tuï hay phaân kyø cuûa tích phaân I =  dx
1 x (a  x)

sin x 1
Ta coù ñaùnh giaù  (1)
x (a  x) x ( a  x)
 1 1
xeùt haøm f ( x) = vaø g ( x) =
x (a  x) x3
f ( x) x3 x 1
thì lim = lim = lim = .
x  g ( x) x  x (a  x) x  ax a
   
1 2 1
Maø  g ( x )dx =  dx = = 2 (hoäi tuï)   dx hoäi tuï (2)
1 1 x3 x 1 1 x (a  x)

sin x
Töø (1) vaø (2)  I =  dx hoäi tuï tuyeät ñoái (theo daáu hieäu so saùnh).
1 x (a  x)

sin x
 I10 =  dx hoäi tuï tuyeät ñoái.
0 x (a  x)

x
11) I11 coù daïng  f ( x).g ( x)dx vôùi g ( x) = , f(x) = sinax
0 x  k2
2

k2 - x2 x
Do g '( x) = < 0  x > k  haøm g ( x) = ñôn ñieäu giaûm daàn veà 0
x 
2 2 x  k2
2
2
k
b b
x
khi x  + ( lim g ( x) = lim = 0) vaø  f ( x )dx =  sin axdx bò chaën b.
x  x  x  k 2
2
0 0


x sin ax
 I11 =  dx (a, k  0) hoäi tuï theo daáu hieäu Dirichlet.
0 k 2  x2
 1 
12) Ta coù phaân tích I12 =  x e  x dx =  x e dx +
  x
x
  x
e dx
0 0 1

1
Tích phaân  x e   x dx (,  > 0) laø tích phaân xaùc ñònh, neân söï hoäi tuï hay phaân kyø
0


cuûa I12 truøng vôùi söï hoäi tuï hay phaân kyø cuûa tích phaân I = x
  x
e dx
1

1
xeùt haøm f ( x) = x e  x vaø g ( x) =
1  x2

thì lim
f ( x)
= lim
1  x  x 2 

= lim
x 
 x  2  '
= 0 (AÙp duïng lieân tieáp quy taéc
x  g ( x) x  e x x 
e  '
x


L’Hospital cho daïng voâ ñònh ).

 
1  
Maø  g ( x)dx =  1  x 2
dx = arctgx 1 = (hoäi tuï)
1 1
4
 
 I= x
  x
e dx hoäi tuï
1


 I12 = x
  x
e dx hoäi tuï.
0

 
 2 2 1
13) I13 = 1 1  cos x  dx = 2 1 sin x dx
Xeùt haøm g(u) = u – sinu u[0,1]  g’(u) = 1 – cosu  0 u[0,1]  g(u) ñoàng
bieán u[0,1]  g(u) = u – sinu  g(0) = 0 u[0,1]  u  sinu u[0,1]

1 1 1
 Ta coù ñaùnh giaù sin 2 < 2 x[1,+), maø x 2
dx hoäi tuï
x x 1


 2
  1  cos x  dx hoäi tuï (tuyeät ñoái), theo daáu hieäu so saùnh.
1

x2 1 f ( x)  x2 
14) Xeùt haøm f ( x)  4 2 vaø g ( x)  2 thì lim = lim  4 2 .x 2  = 1.
x  x 1 x x  g ( x) x  x  x  1
 
   
1 1 x2
Do  g ( x)dx =  dx = = 1 hoäi tuï  I14 =  dx hoäi tuï.
1 1
x 2
x 1 1
x4  x2  1

II. TÍCH PHAÂN SUY ROÄNG LOAÏI II.

1. Ñònh nghóa
Ñ/n : Haøm y = f(x) ñöôïc goïi laø khoâng bò chaën taïi ñieåm xo neáu lim f ( x) =  .
x  xo

Ñ/n : Cho haøm y = f(x) xaùc ñònh vaø khaû tích treân moïi ñoaïn [a, b - ] ( > 0 beù tuøy yù)
vaø khoâng bò chaën beân traùi taïi ñieåm b, töùc laø lim f ( x) =  . Luùc ñoù, tích phaân
x b 
b B

 f ( x)dx  lim  f ( x)dx (1)

B b
a a

ñöôïc goïi laø tích phaân suy roäng loaïi II (tröôøng hôïp haøm y = f(x) khoâng bò chaën taïi caän
treân b). Coâng thöùc (1) coøn ñöôïc vieát ôû daïng
b b 

 f ( x)dx  lim  f ( x)dx (2)

 0
a a

b B
Ta noùi, tích phaân  f ( x)dx  lim  f ( x)dx hoäi tuï neáu giôùi haïn laø toàn taïi höõu haïn,
B b
a a

phaân kyø trong caùc tröôøng hôïp coøn laïi.

Neáu F(x) laø moät nguyeân haøm cuûa haøm f(x) treân [a,b) thì ta coù theå vieát tích phaân
 b B
suy roäng  f ( x)dx  lim  f ( x)dx ôû daïng hình thöùc
B b
a a

 f ( x)dx
b
 F ( x) a  F (b)  F (a)
a

vôùi F(b)  lim F ( x)

x b 

Töông töï, ta coù hai loaïi tích phaân suy roäng loaïi II sau :
+) Tröôøng hôïp haøm y = f(x) khoâng bò chaën beân phaûi taïi ñieåm a, töùc laø lim f ( x) =  .
x a 
b b b


a
f ( x)dx  lim  f ( x)dx  lim
Aa
A
 0  f ( x)dx
a

b b b
vaø tích phaân  f ( x)dx  lim  f ( x)dx  lim  f ( x)dx hoäi tuï neáu giôùi haïn laø toàn taïi
Aa  0
a A a 

höõu haïn, phaân kyø trong caùc tröôøng hôïp coøn laïi.
Neáu F(x) laø moät nguyeân haøm cuûa haøm f(x) treân (a,b] thì ta coù theå vieát tích phaân
b b
suy roäng  f ( x)dx  lim  f ( x)dx ôû daïng hình thöùc
A a
a A

 f ( x)dx
b
 F ( x) a  F (b)  F (a)
a

vôùi F(a)  lim F ( x)

x a 

+) Tröôøng hôïp haøm y = f(x) khoâng bò chaën taïi ñieåm c  [a, b].
b c b


a
f ( x)dx  
a
f ( x)dx +  f ( x)dx
c

b c b c
tích phaân  f ( x)dx   f ( x)dx +  f ( x)dx hoäi tuï neáu caû hai tích phaân suy roäng  f ( x)dx
a a c a

b c b
vaø  f ( x)dx hoäi tuï, phaân kyø neáu  f ( x)dx hoaëc  f ( x)dx phaân kyø.
c a c

YÙ nghóa hình hoïc : YÙ nghóa hình hoïc cuûa tích phaân suy roäng loaïi II chính laø dieän tích
cuûa caùc hình thang cong voâ haïn nhö hình veõ.
Ví duï : Tính caùc tích phaân suy roäng loaïi II sau
0 1
1 dx
1) I1 =  dx 2) I 2 = 
1
x 0 sin x

3 1
dx dx
3) I 3 =  4) I 4 = 
0 1 x
3
1  x2  4 x  3

Giaûi
0
1 1 1
1) Xeùt haøm f ( x)  , do lim f(x)  lim = -  I1 =  x dx laø tích phaân suy roäng loaïi
x x 0 x 0 x
1

II (tröôøng hôïp haøm f(x) khoâng bò chaën taïi caän treân).

1
Haøm F ( x )  ln x laø moät nguyeân haøm cuûa haøm f ( x)  treân [-1,0) neân
x
0
1
=  ln x  = lim  ln x  - ln 1 = -  I1 phaân kyø.
0
I1 =  x dx
1
1 x  0

1
1 1 dx
2) Xeùt haøm f ( x)  , do lim f(x)  lim = +  I 2 =  laø tích phaân suy
sin x x 0 x 0 sin x
0 sin x

roäng loaïi II (tröôøng hôïp haøm f(x) khoâng bò chaën taïi caän döôùi).
x 1
Haøm F ( x)  ln tg laø moät nguyeân haøm cuûa haøm f ( x)  treân (0,1] neân
2 sin x
1 1
dx  x 1  x
I2 =  =  ln tg  = ln tg - lim  ln tg  = +  I1 phaân kyø.
0 sin x  2 0 2 x 0  2

1 1
1) Xeùt haøm f ( x)  = ,
x  4x  3
2
(1  x )( x  3)
1 1
do lim f(x) = lim = + , lim f(x)  lim = +
x 1 x 1 ( 1  x )( x  3 ) x  3 x  3 ( 1  x )( x  3 )
3
dx
 I3 =  laø tích phaân suy roäng loaïi II (tröôøng hôïp haøm f(x) khoâng bò chaën
1 x  4x  3
2
taïi caû hai caän).
dx d ( x  2)
Ta coù,  =  = arcsin(x- 2) + C (C = const)
x2  4x  3 1  ( x  2) 2
1
 F(x) = arcsin(x - 2) laø moät nguyeân haøm cuûa haøm f ( x)  treân (1,3),
x  4x  3
2

3
dx  
=  arcsin(x - 2) 1 = arcsin1 - arcsin(-1) = - =
3
 I3 = 
1  x2  4 x  3 2 2

 I3 hoäi tuï.
1 1 1
4) Xeùt haøm f ( x)  = , do lim f(x) = lim = +
1 x 3
1  x  1  x  x 2  x 1 x 1 1  x
3

1
dx
 I4 =  laø tích phaân suy roäng loaïi II (tröôøng hôïp haøm f(x) khoâng bò chaën taïi
0 1  x 3

caän treân).
1 1 1 x2 
Ta coù phaân tích = 
1  x  1  x  x 2  3 1  x x  x  1
2

x2  x2
1 1 1 1
dx 1 1 1 dx 1
 I4 =  = 0 3 1  x  x2  x  1 dx = 3 0 1  x + 3 0 x2  x  1 dx = K + J
0 1  x 3

x2
1
1
Vôùi J =  2 dx laø tích phaân xaùc ñònh bình thöôøng cuûa moät haøm lieân tuïc
3 0 x  x 1

 J laø moät soá höõu haïn.

1
1 d (1  x) 1
1 1
1 dx  1 
K=  =  =  ln 1  x  = lim  ln 1  x  = +.
3 0 1 x 3 0 1 x  3 0 3 x 1

 I4 = K + J laø phaân kyø.

2. Caùc tieâu chuaån hoäi tuï
Ta chæ xeùt caùc tieâu chuaån hoäi tuï cho tích phaân suy roäng loaïi II, vôùi tröôøng hôïp haøm
y = f(x) laø khoâng bò chaën taïi caän treân b. Caùc tröôøng hôïp coøn laïi xeùt töông töï.
b
Ñònh lyù 1 : Cho haøm y = f(x)  0 treân a, b-,  > 0 beù tuøy yù, luùc ñoù  f ( x)dx hoäi tuï
a

c
khi vaø chæ khi  f ( x)dx  M = const, c [a,b).
a

Ñònh lyù 2 : (tieâu chuaån so saùnh)

Cho 0  f(x)  g(x) treân a,b-,  > 0 beù tuøy yù, luùc ñoù
 b b
  g ( x)dx hoäi tuï
a
  f ( x)dx
a
hoäi tuï.

b b
  f ( x)dx phaân kyø   g ( x)dx phaân kyø.
a a

Ñònh lyù 3 : (tieâu chuaån so saùnh)

Cho f(x), g(x) laø hai haøm khoâng aâm, khaû tích treân a,b-,  > 0 beù tuøy yù, thoûa
f ( x)
lim  k
x b g ( x)
b b
 Neáu 0 < k < + thì  g ( x)dx vaø  f ( x)dx cuøng hoäi tuï hoaëc cuøng phaân kyø.
a a

 Neáu k = 0 thì
b b
-  g ( x)dx hoäi tuï   f ( x)dx hoäi tuï.
a a

b b
-  f ( x)dx phaân kyø   g ( x)dx phaân kyø.
a a

 Neáu k = + thì
b b
-  f ( x)dx hoäi tuï   g ( x)dx hoäi tuï.
a a

b b
-  g ( x)dx phaân kyø   f ( x)dx phaân kyø.
a a

Ví duï : Xeùt söï hoäi tuï cuûa tích phaân

1) I = 
1

ln 1  3 x  dx 2) J =
1
x
0 e sin x
1  sin x dx
0

Giaûi

1) Haøm f ( x) =

ln 1  3 x  xaùc ñònh, döông, lieân tuïc treân (0,1]
e sin x
1
 khaû tích treân [,1]  0 <   1. Taïi ñieåm xo = 0, ta coù

lim f ( x) = lim

ln 1  3 x  = lim ln 1  x  ' = lim3
1
= +
x 0 x 0 e sin x
1 x 0 
e sin x
 1 ' x 0 
cos x.e sin x
3x  3. x 
3

 I=
1

ln 1  3 x  dx laø tích phaân suy roäng loaïi II (tröôøng hôïp haøm f(x) khoâng bò chaën
0 e sin x
1
taïi caän döôùi).

Ta coù lim

ln 1  3 x   1, lim
esin x  1
 1 (AÙp duïng quy taéc L’Hospital khöû daïng
3
x 0 x x 0 x
0
voâ ñònh )
0

xeùt hai haøm döông f ( x) =


ln 1  3 x  vaø g ( x) =
3
x

1
treân (0,1], thì
e sin x
1 x 3
x2

f ( x) x.ln 1  3 x
= lim sin x =1
  1 1
lim
x 0 g ( x) x 0
 e  1 . 3 x  g ( x)dx vaø
0
 f ( x)dx
0
cuøng hoäi tuï hoaëc cuøng phaân

1 1
1
 
1
kyø (theo daáu hieäu so saùnh), maët khaùc  g ( x)dx =  3
dx = 3. 3 x = 3 hoäi tuï
0 0 x2 0

 I=
1

ln 1  3 x  dx hoäi tuï.
0 esin x  1

x
2) Haøm f ( x) = xaùc ñònh, döông, lieân tuïc treân (0,1]
sin x
 khaû tích treân [,1]  0 <   1. Taïi ñieåm xo = 0, ta coù

lim f ( x) = lim
x
= lim
x '  
= lim
1
= +
x 0 x 0 sin x x  0  sin x  ' x  0 2 x .cos x

1
x
 J=  sin x dx laø tích phaân suy roäng loaïi II (tröôøng hôïp haøm f(x) khoâng bò chaën taïi
0

caän döôùi).
x 1 f ( x) x
xeùt hai haøm döông f ( x) = vaø g ( x) = treân (0,1], thì lim = lim
sin x x x 0 g ( x) x 0 sin x

1 1
=1  g ( x)dx vaø  f ( x)dx cuøng hoäi tuï hoaëc cuøng phaân kyø (theo daáu hieäu so saùnh),
0 0

1 1 1
1
  x
1
maët khaùc  g ( x)dx =  dx = 2. x = 2 hoäi tuï  J =  sin x dx hoäi tuï.
0 0 x 0
0

Ñònh lyù 4 :
b b b
Neáu  f ( x) dx hoäi tuï thì  f ( x )dx cuõng hoäi tuï. (luùc ñoù ta noùi  f ( x)dx hoäi tuï tuyeät
a a a

ñoái).
Nhaän xeùt :
 b b
-  f ( x )dx hoäi tuï thì khoâng suy ra ñöôïc  f ( x) dx hoäi tuï.
a a

b b b
- Neáu  f ( x)dx hoäi tuï maø  f ( x) dx phaân kyø thì ta noùi  f ( x)dx laø baùn hoäi tuï (hoäi tuï
a a a

khoâng tuyeät ñoái).

3. Ví duï

Ví duï 1 : Tính caùc tích phaân suy roäng loaïi 2 sau

1 1
dx
1) I1 =  2) I2 =  ln xdx
1 1  x2 0

1
x2
2
ln 3 x
3) I3 =  dx 4) I4 = 0 x dx
1 x 1
1
2 x
2
dx
5) I5 =  6) I6 =  dx
0 (2  x ) 1  x 0
2 x
3 2
x 2 dx x 5 dx
7) I7 =  8) I8 = 
3 9  x2 0 4  x2
2 1
dx
9) I9 =   x  1 2
10) I10 =  x ln
2
xdx
0 0

1 1
xdx dx
11) I11 =  2 12) I12 = 
0
x 1 0 x(1  x)
  
2 2 2
x
13*) J =  ln  cos x  dx , K =  ln  sin x  dx 14*) I10 =  tgx dx
0 0 0

Chuù yù : Tröôùc khi laøm baøi taäp naøy ta caàn chuù yù keát quaû, haøm y = f(x) bò chaën treân
[a,b] vaø coù moät soá höõu haïn ñieåm giaùn ñoaïn treân [a,b] thì khaû tích treân [a,b], töùc laø tích
b
phaân  f ( x)dx toàn taïi, höõu haïn vaø laø tích phaân xaùc ñònh bình thöôøng, khoâng phaûi laø tích
a

phaân suy roäng loaïi II.

Giaûi
1
1) Haøm f ( x) = xaùc ñònh, döông, lieân tuïc treân (-1,1)  khaû tích treân [c,d] c,
1  x2
 1
1 dx
d  (-1,1). Deã thaáy, f ( x) =   khi x  1- vaø x  -1+   laø tích
1  x2 1 1  x2
phaân suy roäng loaïi II (tröôøng hôïp haøm f(x) khoâng bò chaën taïi caû hai caän treân vaø döôùi).
Ta coù
1 0 1
dx dx dx
I1 =  =  +  =J+K
1 1 x 2
1 1 x 2
0 1  x2
0
dx
0
dx 0

Vôùi J =  = lim   = lim  arcsinx  = arcsin0 - lim arcsinA =
 
.
1 1  x2 A1
A 1  x2 A1 A A1 2
1
dx
B
dx B

K=  = lim  
= lim  arcsinx  = lim arcsinB - arcsin0 =

.
B 1
0 1  x2 B 1
0 1  x2 0 B 1 2
1
dx
 I1 =  =  (hoäi tuï).
1 1  x2
2) Haøm f ( x) = ln x xaùc ñònh, lieân tuïc treân (0,1]  khaû tích treân [,1]  0 <   1. Do
1
lim f ( x) = lim  ln x  = -   ln xdx laø tích phaân suy roäng loaïi II (tröôøng hôïp haøm f(x)
x 0 x 0
0

khoâng bò chaën taïi caän döôùi).

Xeùt tích phaân I =  lnxdx

 1
u = lnx du =
Ñaët   x
dv = dx v = x

 I = xlnx -  dx = xln x - x + C (C = const).
1 1
1
I 2 =  lnxdx = lim  lnxdx = lim  xln x - x  = 1  lim  Aln A - A  =
A 0 A0 A A 0
0 A

1  lim  Aln A  = -1. (chuù yù raèng lim  Aln A  coù daïng voâ ñònh 0. , ñeå aùp duïng
A 0 A 0 

0  ln A
quy taéc L’Hospital ta phaûi ñöa veà daïng hoaëc nhö sau lim  Aln A  = lim =
0  A 0 A0 1
A

lim
 ln A ' = lim ( A) = 0)  I 2 =  lnxdx hoäi tuï.
1

A 0 1 A 0
 '
0
 A
x2
3) Haøm f ( x) = xaùc ñònh, lieân tuïc treân (1,2]  khaû tích treân [,2]  1 <   2.
x 1
 x2 x2
2
Do lim f ( x) = lim = -   dx laø tích phaân suy roäng loaïi II (tröôøng hôïp
x 1
x 1 
x 1 1 x 1
haøm f(x) khoâng bò chaën taïi caän döôùi). Ta coù
2
x2
2
x2 2 2
dx 
I4 =  dx = lim  dx = lim   x  1dx   
1 x 1 A1
A x 1 A1
A A x 1 
2 2
2 3
  1
 4
= lim   x  1 2  - lim  2  x  1 2  =
A1  3 A A 1  A 3

x2
2
 I3 =  dx hoäi tuï.
1 x 1
ln 3 x
4) Haøm f ( x) = xaùc ñònh, lieân tuïc treân (0,1]  khaû tích treân [,1]  0 <   1. Do
x
ln 3 x 0
lim f ( x) = lim = + (AÙp duïng quy taéc L’Hospital lieân tieáp cho daïng voâ ñònh )
x 0 x 0 x 0
1
ln 3 x
 0 x dx laø tích phaân suy roäng loaïi II (tröôøng hôïp haøm f(x) khoâng bò chaën taïi caän
döôùi). Ta coù
1
1
ln 3 x 1
ln 3 x
1
 ln 4 x  ln 4 A
I4 =  dx = lim  dx = lim  ln 3 x.d (ln x) = lim   = - lim = + .
x x 4 A 0  4
0
A 0
A
A 0
A
A 0
  A

1
ln 3 x
 I4 = 0 x dx phaân kyø.
1
5) Haøm f ( x) = xaùc ñònh, döông, lieân tuïc treân [0,1)  khaû tích treân [0,]
(2  x) 1  x
1
1 dx
 0   < 1. Do lim f ( x) = lim = +   (2  x) laø tích phaân suy
x 1 x 1 (2  x ) 1  x
0 1 x

roäng loaïi II (tröôøng hôïp haøm f(x) khoâng bò chaën taïi caän treân).
dx
Xeùt tích phaân I =  (2  x) 1 x
Ñaët u  1  x  x  1  u 2  dx = - 2udu
2udu du
 I=  (1  u = 2 = 2arctgu + C = 2arctg 1  x + C (C = const).
2
)u 1 u2
1 B
dx dx
 
B
I5 =  = lim  = lim 2arctg 1  x = 2 lim arctg 1  B +
0 (2  x ) 1  x 0 (2  x ) 1  x
B 1 B 1 0 B 1

 
2arctg1 = (chuù yù raèng arctg1  vaø lim arctg 1  B = 0 )
2 4 B 1
 1
dx
 I5 =  (2  x) hoäi tuï.
0 1 x
2 x
6) Haøm f ( x) = xaùc ñònh, lieân tuïc treân [0,2)  khaû tích treân [0,]  0   < 2.
2 x
2
2 x 2 x
Do lim f ( x) = lim = +   dx laø tích phaân suy roäng loaïi II (tröôøng
x 2 x2 2 x 0
2 x

2 x
hôïp haøm f(x) khoâng bò chaën taïi caän treân). Xeùt tích phaân I   dx
2 x
2 x 2u 2  2 8udu
Ñaët u   x   dx =
2 x u2 1  
2
1 u2

8u 2 du du du du
 I =  (1  u 2 )2 = 8 1  u 2 - 8 1  u 2 = 8arctgu - 8K vôùi K =  .
  1  u 
2 2 2

du
Chuù yù raèng : Vôùi tích phaân I n   (a > 0, a = const), baèng phöông phaùp tích
a 2
u 2 n

 1  2nxdx
u   du 
phaân töøng phaàn, ñaët   x 2  a 2     x 2  a 2  ta ñöa ra ñöôïc coâng thöùc truy
n n 1

 
dv  dx v  x
u 2n  1
hoài laø I n 1   In

2na 2 a 2  u 
2 n 2na 2

du 1 u
Trong ñoù, I1   = arctg + C
a u
2 2
a a
AÙp duïng coâng thöùc treân ta coù
du u 1
 K=  =  arctgu + C
1  u 2 2

2 1  u2  2

4u 2 x
 I = 4arctgu - + C = 4.arctg - 4 - x2 + C
1+u 2
2 x
B
2
2 x 2 x B
2 x 
I4 = 0 dx = lim  dx = lim  4.arctg - 4 - x 2  =   2 .
2x B2
0
2 x B2
 2 x  0

 
Chuù yù keát quaû : arctg ()  , arctg (1)  .
2 4
 x2
7) Haøm f ( x) = xaùc ñònh, lieân tuïc treân (-3,3)  khaû tích treân [a,b]
9 x 2

3
x2 x2 x 2 dx
 -3 < a < b < 3. Do lim = lim = +   laø tích phaân suy
x 3
x 3
9  x2 9  x2 3 9  x2
roäng loaïi II (tröôøng hôïp haøm f(x) khoâng bò chaën taïi caû hai caän).
x 2 dx
Xeùt tích phaân I   . Ta coù
9 x 2

x 2
 9  9 dx  = 9
dx
-
I   9 x 2
9x 2  9  x 2 .dx

Chuù yù raèng :
dx x
+)  = arcsin + C (baûng caùc tích phaân cô baûn)
a2  x2 a
x 2 2 a2 x
+)  a  x .dx =
2 2
a - x + arcsin + C (Ñeå tính tích phaân naøy, ta coù theå ñoåi
2 2 a
 
bieán baèng pheùp ñaët x = a.sint vôùi   t  hoaëc duøng phöông phaùp tích phaân töøng
2 2
  xdx
u  a 2  x 2 du 
phaàn baèng pheùp ñaët    a2  x2 )
dv  dx v  x

AÙp duïng coâng thöùc treân ta coù
9 x x
 I= arcsin - 9 - x2 + C
2 3 2
B
B
x 2 dx 9 x x  9  9    9
 I 7 = lim  = lim   arcsin - 9 - x2  = .    = .
A3
B 3 A
9  x2 A3  2
B 3
3 2  A
2 2 2  2  2

 
Chuù yù keát quaû : arcsin(1)= , arcsin(-1)= .
2 2
x5
8) Haøm f ( x) = xaùc ñònh vaø lieân tuïc treân [0,2)  khaû tích treân [0,]
4  x2
2
x5 x 5 dx
 0   < 2. Do lim f ( x) = lim = +   laø tích phaân suy roäng loaïi
x 2 x 2
4  x2 0 4  x2
II (tröôøng hôïp haøm f(x) khoâng bò chaën taïi caän treân).
x5
Xeùt tích phaân I   dx
4  x2
Ñaët u  4  x 2  x 2 = 4 - u 2  xdx = - udu
4
 4  u  . udu  =  4  u
2 2

   
x 2 2
 I   xdx =  du =   16  8u 2  u 4 du
4 x 2 u

u5 4  x  2 5
8
 I =  16u  u 3 
3 5
+ C = 16 4  x 2 
8
3
4  x  2 3

5
+C
B
 
B 5
 4  x  2 5
 256
 I 8 = lim 
B  2
x dx
= lim  16 4  x 2 
8
4  x  2 3
  = .
0 4  x2 B2
 3 5  15
 0

 2ln x
 du  dx
u  ln x  x
2
10) Duøng coâng thöùc tích phaân töøng phaàn   
 dv  xdx v  x
2

 2
  x2 1

2 
1 1 1
 I =  x ln xdx = lim  x ln xdx = lim   ln x    x ln xdx 
2 2
A0  A0   2 
0 A
 A A 
 dx
 du 
u  ln x  x
Ñaët   
 dv  xdx
2
v  x
 2
  x2 1 1

2   x2  1
1
I = lim   ln x    ln x    xdx  =
A0   2 
 A  2 A 2A 

2
13*) Chuù yù raèng, do lim  ln(sin x)  = -   ln  sin x  dx laø tích phaân suy roäng loaïi II
x 0
0

(tröôøng hôïp haøm f(x) khoâng bò chaën taïi caän döôùi) vaø lim  ln(cos x)  = -
x
2


2
  ln  cos x  dx laø tích phaân suy roäng loaïi II
0

(tröôøng hôïp haøm f(x) khoâng bò chaën taïi caän treân).


2
  
Xeùt J =  ln  cos x  dx , ñaët x =  t thì 0  x <  0<t  , dx = - dt.
0 2 2 2
 

  
0 2
J = -  ln  cos   t   dt =  ln  sin x  dx =K
   2  0
2

  
2 2 2
 2K = J + K =  ln  cos x  dx +  ln  sin x  dx =  ln  cos x  + ln  sin x   dx
0 0 0

   
2
1 
2
 2 2
=  ln  sin 2 x  dx =  ln  sin 2x  dx -  ln 2dx =  ln 2 +  ln  sin 2 x  dx (1)
0 2  0 0 2 0

(chuù yù tính chaát ln  A.B  = lnA + lnB vaø sin2x = 2sinx.cosx)


2
dt
Xeùt tích phaân H =  ln  sin 2 x  dx , ñaët t = 2x thì dx =
0 2

  2 

1 1  1
H =  ln  sin t  dt =   ln  sin t  dt +  ln  sin t  dt  =  K  G  (2)
20 2 0   2
 2 

Trong tích phaân G =  ln  sin t  dt , ñaët u =  - t  du = - dt

2


0 2
 G = -  ln  sin   u   du =  ln  sin u  du = J = K (3)
 0
2

 1 
Töø (1), (2) , (3)  2K =  ln 2 +  K  K   K =  ln 2 .
2 2 2

Do J = K neân ta cuõng coù J =  ln 2 .
2
 
2 2
x x x x
14*) I10 = 0 tgx dx Do xlim
= 1 vaø lim 
= 0  tgx dx khoâng phaûi laø tích phaân
0 tgx
x  tgx

0
2

u  x

suy roäng. Duøng phöông phaùp tích phaân töøng phaàn, vôùi pheùp ñaët  dx
dv  tgx

du  dx dx cos xdx d  sinx 
  (chuù yù dv = = = = d ln  sin x   ). Ta coù
v  ln  sin x  tgx sin x sin x

 2
 
I10   x ln  sin x   2 -  ln  sin x  dx = ln2 - lim  xln  sinx  = ln 2 . (chuù yù keát quaû cuûa
0 2 x 0 2
0
caâu 9).
Chuù yù raèng : Giôùi haïn lim  xln  sinx  coù daïng voâ ñònh 0.. Ñeå aùp duïng ñöôïc quy
x 0

0 
taéc L’Hospital, ta caàn ñöa veà daïng voâ ñònh hay nhö sau :
0 
cos x
ln  sinx    ln  
sinx  '
lim  xln  sinx   = lim (daïng ) = lim  = lim sin x
x 0 x 0 1  x 0 1 x 0 1
  '
x  x x2
 x 
= lim    x cos x   = 0.

x 0 sin x


Ví duï 2 : Xeùt söï hoäi tuï cuûa tích phaân


1
ln x 2
ln  sin x 
1) I1 =  dx 2) I 2 =  dx
0 1  x2 0 x
1 1
dx x
3) I 3 =  4) I 4 = e dx
x  e x  e x  1
sin x
0 3 0

Giaûi
ln x ln x
1) Do lim f ( x) = lim = - vaø lim f ( x) = lim
x 0 x 0 x 1 x 1
1  x2 1  x2
 ln 1   x  1  x  1  x 1 1 x
= lim  .  = lim =  lim =0
x 1
  x  1 1  x2  x1 1  x
2 x 1 1 x

ln x
 haøm f ( x) = chæ coù moät ñieåm khoâng bò chaën laø ñieåm x = 0
1  x2
1
ln x
 I1 =  dx laø tích phaân suy roäng loaïi II (tröôøng hôïp haøm f(x) khoâng bò chaën
0 1  x2
taïi caän döôùi).
ln x 1
Ta xeùt hai haøm f ( x) = vaø g ( x) =
1  x2 x
ln x 1
thì lim
f ( x)
= lim 1  x
2
= lim
x .ln x
= lim
ln x
= lim
  = lim x
ln x '
x 0 
g ( x) x 0 1 x 0
1 x 2 x0 1 x 0  1  x 0  1
  '
x x  x 2. x3
= 2 lim x = 0.
x 0

1
dx
 
1
Maët khaùc, do tích phaân  = 2 x = 2 hoäi tuï
0 x 0

1
ln x
 I1 =  dx hoäi tuï theo daáu hieäu so saùnh
0 1  x2
cos x
2) lim f ( x) = lim
ln  sin x 
= lim
 ln  sin x   ' = lim sin x = lim
2 x cos x
x 0 x 0 x x 0
 x ' x 0 1 x 0 sin x
2 x
2 x cos x 2cos x x ln  sin x 
= lim = lim = + (chuù yù : lim  1 )  haøm f ( x ) =
x 0 x sin x x 0 x x 0 sin x x
chæ coù moät ñieåm khoâng bò chaën laø ñieåm x = 0

2
ln  sin x 
 I2 =  dx laø tích phaân suy roäng loaïi II (tröôøng hôïp haøm f(x) khoâng bò chaën
0 x
taïi caän döôùi).
ln  sin x 
ln  sin x  1 f ( x) x
Ta xeùt hai haøm f ( x ) = vaø g ( x) = thì lim = lim
x 3
x2 x 0 g ( x) x 0 1
3
x2
3
x 2 .ln  sin x   ln  sin x   ln  sin x 
= lim = lim  6 x13 .  = lim 6 x13 . lim = 0.
x 0 x x 0
 x 2
 x 0 x 0 x2
cos x
(chuù yù : lim
ln  sin x 
= lim
 ln  sin x   '
= lim sin x = lim 2 x cos x = 2).
x 0 x 2
x0
 x2  ' x 0 2 x x 0 sin x

 


 
2 2
1
Maët khaùc, do tích phaân  g ( x)dx =  dx = 3 x 3 2
= 3. 3 hoäi tuï
0 0
3
x 2 0 2

2
ln  sin x 
 I2 =  dx hoäi tuï theo daáu hieäu so saùnh
0 x
1 1
3) lim f ( x) = lim = +  haøm f ( x ) = chæ coù moät ñieåm
x 0 x 0 3
x e  e
x x
 3 x e  ex x

 1
dx
khoâng bò chaën laø ñieåm x = 0  I 3 =  laø tích phaân suy roäng loaïi II (tröôøng
0 3 x  e x  e x 

hôïp haøm f(x) khoâng bò chaën taïi caän döôùi).

1 1
Ta xeùt hai haøm f ( x ) = vaø g ( x) =
x  e x  e x  x2
3
3

1
f ( x)
3 x  e  e x 
x
x x  x '
thì lim = lim = lim 3 = 3 lim = lim =
 e x  e x  '
3
x 0 g ( x ) x 0 1 x0 e  e x
x
x 0 e  e x
x
x 0
3
x2
1 1
3 lim x
= 3 .
x 0 e e
x
2
1 1
1
 
1
Maët khaùc, do tích phaân  g ( x)dx =  dx = 3 3 x = 3 hoäi tuï
3
0 0 x2 0

1
dx
 I3 =  hoäi tuï theo daáu hieäu so saùnh.
0 3 x  e x  e x 

4) lim f ( x) = lim
x
= lim
x '
= lim
  1
+
x 0 x 0 e 1
sin x
 
x 0 esin x  1 ' x 0 2 x .cos x.esin x

x
 haøm f ( x) = chæ coù moät ñieåm khoâng bò chaën laø ñieåm x = 0
e sin x
1
1
x
 I4 = e dx laø tích phaân suy roäng loaïi II (tröôøng hôïp haøm f(x) khoâng bò chaën
0
sin x
1

x 1
taïi caän döôùi). Ta xeùt hai haøm f ( x) = vaø g ( x) =
e sin x
1 x
x
thì lim
f ( x) sin x x
= lim e  1 = lim sin x
 x  ' = lim 1
= lim sin x =1.
x 0 g ( x ) x 0 1 x 0 e  1 x 0  e  1 ' x 0 cos x.e
sin x

x
1 1
1
 
1
Maët khaùc, do tích phaân  g ( x)dx =  dx = 2. x = 2 hoäi tuï
0 0 x 0

1
x
 I4 = e dx hoäi tuï theo daáu hieäu so saùnh.
0
sin x
1
 BAØI 8
TÍCH PHAÂN KEÙP

I. KHAÙI NIEÄM TÍCH PHAÂN KEÙP

1. Baøi toaùn tính theå tích vaät theå

Cho
 D  Oxy laø mieàn ñoùng bò chaën coù bieân .
 z = f(x,y) laø haøm soá xaùc ñònh lieân tuïc, khoâng aâm treân mieàn D.
Tính theå tích cuûa vaät theå hình truï giôùi haïn bôûi maët cong z=f(x,y), mieàn ñaùy D vaø
caùc ñöôøng sinh töïa treân bieân  vaø song song vôùi truïc Oz. (hình veõ h6.4.1)
Chia mieàn D tuøy yù thaønh n mieàn con nhoû,
khoâng “daãm” leân nhau moãi mieàn coù dieän tích laø
Si (i=1, 2, …, n) Xeùt caùc hình truï giôùi haïn bôûi maët
cong z = f(x,y) coù ñaùy laø mieàn nhoû Si coù ñöôøng
sinh chaïy treân bieân cuûa mieàn Si vaø song song vôùi
truïc Oz. Trong mieàn nhoû Si choïn ñieåm Mi(xi, yi)
tuøy yù, thì f(Mi).Si laø xaáp xyû cuûa theå tích Vi cuûa
hình truï nhoû thöù i noùi treân.
Do ñoù, theå tích V cuûa hình truï ban ñaàu ñöôïc tính xaáp xyû baèng
n n
V  Vi   S i f ( xi , yi ) .
i 1 i 1

Pheùp xaáp xyû caøng chính xaùc neáu n caøng lôùn vaø caùc Si coù ñöôøng kính di caøng nhoû.
n
Giôùi haïn cuûa toång  Si f ( xi , yi ) khi maxdi0 (neáu toàn taïi) chính baèng theå tích V cuûa
i 1

vaät theå hình truï ban ñaàu. Vaäy

n
V Lim  Si f ( xi , yi )
max di  0 i 1

Chuù yù : Ñöôøng kính cuûa moät mieàn laø khoaûng caùch lôùn nhaát giöõa hai ñieåm baát kyø thuoäc
mieàn ñoù.
2. Ñònh nghóa tích phaân keùp
Cho haøm soá z = f(x,y) xaùc ñònh treân mieàn ñoùng bò chaën DOxy. Chia mieàn D tuøy
yù thaønh n mieàn con nhoû, khoâng “daãm” leân nhau moãi mieàn coù dieän tích laø Si (i=1, 2, …,
n). Treân moãi mieàn nhoû Si laáy moät ñieåm Mi(xi, yi) tuøy yù. Toång
n
I n   S i f ( xi , yi )
i 1
ñöôïc goïi laø toång tích phaân cuûa haøm f(x,y) trong mieàn D. Khi n sao cho maxdi0
maø In coù giôùi haïn höõu haïn I khoâng phuï thuoäc vaøo caùch chia mieàn D, caùch choïn ñieåm
Mi(xi, yi), thì giôùi haïn ñoù ñöôïc goïi laø tích phaân keùp cuûa haøm f(x,y) trong mieàn D vaø ñöôïc
kyù hieäu laø

 f ( x, y)ds
D
D ñöôïc goïi laø mieàn laáy tích phaân, f laø haøm döôùi daáu tích phaân, ds goïi laø yeáu toá dieän
tích. Luùc ñoù, ta noùi haøm f(x,y) laø khaû tích treân mieàn D. Vaäy
n

 f ( x, y )ds  Lim
max di 0
 Si f ( xi , yi ) (1)
D i 1

Nhaän xeùt
a. Neáu f(x,y) laø haøm khaû tích treân mieàn ñoùng, bò chaën D thì giaù trò cuûa tích phaân
keùp khoâng phuï thuoäc vaøo caùch chia mieàn D vaø caùch choïn ñieåm Mi(xi, yi). Do ñoù, ta coù
theå chia mieàn D thaønh caùc phaàn nhoû bôûi heä thoáng caùc ñöôøng thaúng song song vôùi truïc
Ox vaø Oy. Luùc ñoù, moãi phaàn Si laø moät hình chöõ nhaät neân ds=dx.dy vaø ta coù theå vieát

 f ( x, y)ds   f ( x, y)dxdy
D D
b. ÔÛ baøi toaùn tính theå tích vaät theå ôû treân ta coù V   f ( x, y)dxdy
D
c. Neáu f(x,y)= 1 thì  f ( x, y)dxdy   dxdy  SD
D D
vôùi SD laø dieän tích cuûa mieàn D.
Töông töï nhö trong tích phaân xaùc ñònh 1 bieán, ôû tích phaân keùp ta coù
Ñònh lyù : Haøm f(x,y) lieân tuïc trong mieàn ñoùng, bò chaën D thì khaû tích treân D.
Chöùng minh : Ta thöøa nhaän keát quaû treân.
II. TÍNH CHAÁT

Giaû söû caùc haøm xeùt döôùi ñaây ñeàu khaû tích treân mieàn D, ta coù caùc tính chaát sau:
Tính chaát 1 :   f ( x, y)  g ( x, y)dxdy   f ( x, y)dxdy   g ( x, y)dxdy
D D D
Tính chaát 2 : f ( x, y)dxdy    f ( x, y )dxdy (  const)
D D
Tính chaát 3 : Neáu mieàn D ñöôïc chia thaønh hai mieàn D1 vaø D2 khoâng daãm leân nhau thì

 f ( x, y)dxdy   f ( x, y)dxdy   f ( x, y)dxdy

D D1 D2

Tính chaát 4 : Neáu f(x,y)  g(x,y), (x,y)D thì

 f ( x, y)dxdy   g ( x, y)dxdy
D D
Tính chaát 5 : Neáu m  f(x,y)  M, (x,y)D, m, M laø caùc haèng soá, thì
mS D   f ( x, y)dxdy  MSD
D
vôùi SD laø dieän tích mieàn D.
Tính chaát 6 : Neáu f(x,y) lieân tuïc trong mieàn ñoùng vaø bò chaën D, thì trong D coù ít
nhaát moät ñieåm (, ) sao cho

 f ( x, y)dxdy  f ( ,  ).SD
D
(ñònh lyù veà giaù trò trung bình)

III. CAÙCH TÍNH TÍCH PHAÂN KEÙP TRONG TOÏA ÑOÄ ÑEÀ CAÙC

TH1. D = [a,b][c,d]

Ñònh lyù 1: Cho D = [a,b][c,d], f : DR laø haøm khaû tích treân D. Neáu:
d
x[a,b], haøm soá f(x,y) khaû tích theo bieán y treân [c,d] thì haøm soá I ( x)   f ( x, y)dy
c

laø khaû tích theo bieán x treân [a,b]

 b
d b

vaø  f ( x, y )dxdy   I ( x)dx     f ( x, y )dy  dx
D a ac 
y[c,d], haøm soá f(x,y) khaû tích theo bieán x treân
[a,b] thì haøm soá
b
J ( y)   f ( x, y )dx
a

laø khaû tích theo bieán y treân [c,d] vaø

d d
b 
 f ( x, y )dxdy   J ( y )dy     f ( x, y)dx  dy
D c ca 
Heä quaû : Neáu f(x,y) laø haøm lieân tuïc treân
[a,b][c,d] thì ta coù
d
b  b
d 
 f ( x, y)dxdy   
 f ( x , y ) dx  dy   
 f ( x , y ) dy  dx (2)
D ca  ac 
Coâng thöùc (2) ñöôïc goïi laø coâng thöùc ñoåi thöù töï laáy tích phaân.
Ví duï 1: Tính caùc tích phaân keùp sau
 
1) I1   y.cos xdxdy vôùi D  0,    0, 2
D  4

x 2 dxdy
2) I 2   vôùi D   0,1   0,1
D 1  y2

3) I 3    2 x  3 y  dxdy vôùi D  1,3   0,3

D

4) I 4   x 2 ydxdy vôùi D   0,1   0, 2

D

Giaûi:
1) Do haøm f  x, y   y.cos x laø haøm lieân tuïc treân

 
D  0,    0, 2 , neân ta coù
 4

2 4
I1   ydy  co s xdx  2
0 0
 x2
2) Do haøm f  x, y   laø haøm lieân tuïc treân
1  y2
D   0,1   0,1 , neân ta coù
1 1
1 
I2   x dx 
2
dy =
0 0 1 y 2 12

3) Do haøm f  x, y   2 x  3 y laø haøm lieân tuïc treân D  1,3   0,3 , neân ta coù

3 3 3
 3
3y2 
I3      2 x  3 y  dy  dx =   2 xy  2  dx
 
10  1  0
3 3
 27   27 
=   6 x   dx =  3x 2  x  = 51.
1  2   2 1

4) Do haøm f  x, y   x 2 y laø haøm lieân tuïc treân

D   0,1   0, 2 , neân ta coù

12 2
 1
x2 y 2
1
I4     x ydy  dx =
2
 2 dx =  2x dx =
2
 
00  0 0 0
1
2 x3 2
=
3 3
0

TH2. D = a x  b, y1(x)  y  y2(x) 

Ñònh lyù 2 : Cho f(x,y) laø haøm khaû tích treân D = a x  b, y1(x)  y  y2(x) , trong
ñoù y1(x)  y2(x) x[a,b] vaø laø hai haøm khaû tích theo bieán x treân [a,b]. Neáu x[a,b],
haøm soá f(x,y) khaû tích treân ñoaïn [y1(x), y2(x)] thì haøm soá
y2 ( x )
I ( x)   f ( x, y )dy
y1 ( x )

khaû tích treân [a,b] vaø

b  y2 ( x )
b 
 f ( x, y)dxdy   I ( x ) dx   
 f ( x , y ) dy  dx

D a a  y1 ( x ) 
Heä quaû: Neáu haøm f(x,y) lieân tuïc treân D = a x  b, y1(x)  y  y2(x). y1(x), y2(x)
laø hai haøm lieân tuïc treân [a, b] thì ta coù
  y2 ( x )
b 
 f ( x, y )dxdy     f ( x, y )dy  dx
 
D a  y1 ( x ) 
b. D = x1(y) x  x2(y), c  y  d 

Ñònh lyù 3 : Cho f(x,y) laø haøm khaû tích treân D = x1(y)  x  x2(y), c  y  d, trong ñoù
x1(y)  x2(y) y[c,d] vaø laø hai haøm khaû tích theo bieán y treân [c,d]. Neáu y[c,d],
haøm soá f(x,y) khaû tích treân ñoaïn [x1(y), x2(y)] thì haøm soá
x2 ( y )

J ( y)   f ( x, y ) dx
x1 ( y )

khaû tích treân [a,b] vaø

d  x2 ( y )d 
 f ( x, y)dxdy   J ( y ) dy   
 f ( x , y ) dx  dy

D c c  x1 ( y ) 
Heä quaû: Neáu haøm f(x,y) lieân tuïc treân D = x1(y)  x  x2(y), c  y  d. x1(y), x2(y)
laø hai haøm lieân tuïc treân [c, d] thì ta coù
 x2 ( y )
d 
 f ( x, y )dxdy     f ( x, y )dx  dy
 
D c  x1 ( y ) 
TH3. D laø mieàn ñôn lieân baát kyø, giôùi haïn bôûi ñöôøng cong kín sao cho caùc ñöôøng
thaúng song song vôùi truïc Ox, hay Oy caét bieân cuûa D taïi toái ña laø 2 ñieåm.
Goïi [a,b][c,d] laø hình chöõ nhaät bao mieàn D. Caùc caïnh cuûa hình chöõ nhaät tieáp xuùc vôùi
bieân cuûa mieàn D taïi laàn löôït caùc ñieåm M, N, P, Q. (Hình veõ h6.4.2)
Caùc ñieåm M, N, P, Q chia bieân cuûa mieàn D thaønh caùc cung coù phöông trình laàn löôït laø
PMQ laø y1(x), PNQ laø y2(x)

MQN laø x1(y), MPN laø x2(y)

Do ñoù, aùp duïng caùc ñònh lyù treân, neáu f(x,y) laø
haøm lieân tuïc treân D thì ta coù theå vieát:

b  y2 ( x )  d  x2 ( y ) 
 f ( x, y )dxdy     f ( x, y )dy  dx =  
 f ( x , y ) dx  dy

a  y1 ( x )
 
D  c  x1 ( y ) 
Ñaây laø coâng thöùc ñoåi thöù töï laáy tích phaân.
Ví duï 2 : Tính caùc tích phaân sau
1) I1   x
2
ydxdy vôùi D laø mieàn tam giaùc vôùi caùc ñænh laø O(0,0), A(1,0), B(1,1)
D

2) I 2   sin ydxdy vôùi D laø mieàn giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng 2y=x, y=2x, x=
D

3) I 3    x 
 xy dxdy vôùi D laø mieàn giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng y  x 2 , y  x
3

4) I 4   e
x y
dxdy vôùi D laø mieàn giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng y  e x , y  2, x  0
D

5) I5    x 
 y 2 dxdy vôùi D laø mieàn giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng
2

y  x, x  0, y  1, y  2 .
1
6) I 6   x
2
ydxdy vôùi D laø mieàn giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng y  x, y  , x2
D
x

Giaûi:
x
x 2
1
 1 2 y2 1
1 4 1
1) I1   dx   x ydy    x dx   x dx 
0 0  0 2 0 20 10

2) Ta tính tích phaân treân theo hai caùch vôùi thöù töï laáy tích
phaân khaùc nhau.
Caùch 1:
 2x 

 dx  sin ydy  cos y

2x
I2   x dx  2
0 x 0 2
2

Caùch 2: Neáu laáy tích phaân laëp theo bieán x tröôùc thì ta phaûi

chia mieàn D thaønh hai phaàn D1 vaø D2 bôûi ñöôøng thaúng y 
2
. (hình veõ)
I2   sin ydxdy
D1
  sin ydxdy
D2


2 2y 2 
I2   dy y sin ydx   dy y sin ydx

 2
0
2 2 2
 x
1 x
 xy 2 
1
3) I 3   dy   
x  xy dx =   x3 y 
3
 dx
0 x2 0
2  x2
1
 3 x 2 x5  5
=  x x  x 5
   dx =
0
2 2 36
ln 2  2  ln 2
2
4) I 4   e x y
dy  dx =  e x y dx
 x  ex
0 e  0

 e 
ln 2
x
= x 2
 e x e dx
0

 
ln 2 ln 2 ln 2
ex x
 I4  e x 2
 e .e
x
dx =  e x 2
.dx -  e x .ee dx
0 0 0

 
ln 2 ln 2 ln 2
 e d e 
x2 ex
= e
x2
.d  x  2  - ex x
= e - e  e
0 0 0

2 y y
 2
 x3 
5) Caùch 1 : I 5      
x  y dx  dy =    y 2 x  dy
2 2
 3
10  1 0
2
y4
2
4 y3
=  dy =  5.
1
3 3
1

Caùch 2 : Chia mieàn D thaønh 2 mieàn nhoû D1, D2 bôûi ñöôøng

thaúng x  1 nhö hình veõ. Ta coù
 I5    x  y 2 dxdy     x  y 2 dxdy
2 2

D1 D2

2 2 1
 2
2 2 
 I5
 
    x  y 2 dy  dx +   
 x  y 2

dy  dx = 5. 
01  1 x 
x  2 x
 2 2
 x2 y 2
2
6) I 6     x ydy  dx =  2 dx =
1
21 x 4  1 dx  
11  1
1
x  x

2
1  x5  13
=   x  .
2  5 
1 5

Chuù yù : Neáu ta laáy tích phaân theo bieán x tröôùc thì ta phaûi chia
mieàn D thaønh hai mieàn nhoû bôûi ñöôøng thaúng y=1.
 IV. PHÖÔNG PHAÙP ÑOÅI BIEÁN SOÁ

1) Coâng thöùc ñoåi bieán

Xeùt tích phaân keùp  f ( x, y )dxdy vôùi f(x,y) laø haøm soá lieân tuïc treân D. thöïc hieän
D

pheùp ñoåi bieán x=x(u,v) y=y(u,v) trong ñoù

i.x(u,v), y(u,v) laø caùc haøm soá lieân tuïc, coù caùc ñaïo haøm rieâng lieân tuïc trong mieàn ñoùng, bò
chaën D* cuûa maët phaúng O’uv.
ii.Heä thöùc x=x(u,v), y=y(u,v) xaùc ñònh moät song aùnh töø mieàn D* leân mieàn D cuûa maët
phaúng Oxy.
D ( x, y ) xu' xv'
iii.Ñònh thöùc Jacobi J    0 trong mieàn D*.
D (u , v ) yu' yv'

Khi ñoù, ta coù coâng thöùc

 f ( x, y )dxdy   f ( x(u, v), y(u, v)) J dudv (3)

D D*

2) Ñoåi bieán trong toïa ñoä cöïc

Trong heä truïc toaï ñoä ñeà caùc Oxy xeùt ñieåm M(x,y). Ñaët

 
r  OM vaø goùc   OM , Ox . Luùc ñoù, ñieåm M(x,y) ≠ O(0,0)

xaùc ñònh duy nhaát moät caëp  r ,  vaø ngöôïc laïi. Caëp  r ,  ñöôïc

goïi laø toïa ñoä cöïc cuûa ñieåm M. Giöõa toaï ñoä ñeà caùc  x, y  vaø toïa

 x  r.cos 
ñoä cöïc  r ,  cuûa ñieåm M lieân heä vôùi nhau bôûi coâng thöùc  . Deã thaáy caëp
 y  r.sin 
y
 r ,  ñöôïc xaùc ñònh bôûi r  x 2  y 2 vaø tg  . Vôùi goác toaï ñoä O(0,0) ta quy öôùc
x
 r ,    0,0  .
 x  r.cos 
Thöïc hieän pheùp ñoåi bieán trong toïa ñoä cöïc  . Neáu r>0, 0<2 thì coâng
 y  r.sin 
thöùc treân xaùc ñònh moät song aùnh töø toïa ñoä Ñeàcaùc (x,y) vaø toïa ñoä cöïc (r,). Ñònh thöùc
D ( x, y ) cos  r sin 
Jacoâbi J    r  0 tröø taïi goác toïa ñoä O(0,0). Do ñoù
D(r , ) sin  r cos 
  f ( x, y)dxdy   f (r cos  , r sin  )rdrd
D D*

coâng thöùc vaãn ñuùng caû trong tröôøng hôïp mieàn D chöùa goác toïa ñoä O(0,0)
Chuù yù :
1) Neáu mieàn D ñöôïc xaùc ñònh bôûi     , r1()  r  r2()
thì ta coù
 r2 ( )

 f ( x, y)dxdy
D
  d 
r1 ( )
f (rcos , r sin  )rdr

laø coâng thöùc tính tích phaân keùp trong toïa ñoä cöïc.
x2 y2
2) Neáu mieàn laáy tích phaân D coù daïng ellip   1 thì ta thöôøng duøng pheùp
a2 b2
 x  a.r.cos 
ñoåi toaï ñoä cöïc suy roäng  . Luùc ñoù, ñònh thöùc JACOÂBI laø
 y  b.r .s in
D ( x, y ) a cos   ar sin 
J    abr  0
D(r ,  ) b sin  br cos 

  f ( x, y)dxdy
D
  f (a.r.cos , b.r.sin  ).a.b.r.drd
D*

Ví duï 5 : Tính caùc tích phaân keùp sau

1) I1   (7 x  9 y)dxdy
D
vôùi D laø hình quaït giôùi haïn bôûi hình troøn ñôn vò x 2  y 2  1

1
vaø hai ñöôøng y = x, y  x (x0).
3
 x 2  y 2  a 2
2) I 2   a  x  y .dxdy vôùi .
2 2 2
D : 
D  y  0,  a  0 

 x  1  y 2  1
2
3) I 3   ydxdy
D
vôùi D : 
 y  0
.

4) I 4   ln  x 
 y 2 dxdy vôùi D : e2  x 2  y 2  e 4 .
2

y2  x 2  y 2  1
5) I 5  
D
x2
dxdy vôùi D : 
 x  1  y  1
2 2
.
Giaûi.
 x  r.cos 
1) AÙp duïng coâng thöùc ñoåi bieán trong heä truïc toïa ñoä cöïc  . Ta coù phöông
 y  r .sin 
1
trình caùc ñöôøng x 2  y 2  1 , y = x, y  x (x0) trong toaï ñoä cöïc laàn löôït coù daïng
3
 
    
r  1,   ,  D* : 6 4
4 6 0  r  1

4 1
 I1   (7 x  9 y)dxdy =  d  (7r cos  9r sin  )rdr
D 0
6
 

4 31 4
r 1 1
 
4
= (7 cos   9sin  ) d = (7 cos   9sin  )d = (7sin  9cos )
3 0 3 3 
 6
6 6

16 2  9 3  7
= .
6
2) AÙp duïng coâng thöùc ñoåi bieán trong heä truïc toïa ñoä cöïc
 x  r.cos 
 . Deã thaáy 0     , 0  r  a .
 y  r.sin 
a 
 a  r .rdrd = 

a  r .rdr  d
2 2
 I2  2 2
 
D* 00 
 a a
1     a3
  a 
3
= d   = 2
a2  r 2 d a2  r 2   r2  
2 3  0 3
0 0

3) AÙp duïng coâng thöùc ñoåi bieán trong heä truïc toïa ñoä cöïc
 x  r.cos 
 . Ta coù phöông trình ñöôøng  x  12  y 2  1 trong
 y  r.sin 

toaï ñoä cöïc coù daïng  r cos   12   r sin  2  1

 
0   
 r  2cos   D * :  2 .
0  r  2cos 
 
2  2cos  
 I3   r sin  .rdrd =  


0
r 2 .sin  dr  d

D* 0 
  
2cos 
 r3 
2
8
2
8
2
 I3 
  
0
3
0
.sin  .d =
3 
cos3  .sin  .d =
0
3
cos3  .d  cos  
0

 2cos   24
2
=   = .
 3 0 3

4) AÙp duïng coâng thöùc ñoåi bieán trong heä truïc toïa ñoä cöïc
 x  r.cos  0    2
 . Ta deã daø n g suy ra  D * :  .
 y  r.sin 
2
e  r  e
2  e 2 
 I4    
ln r 2 .r.drd =    
 ln r 2 .r.dr  d
 
D* 0 e 
2 e2 2 e2
1 2 
 
 I 4  2. d r.ln r.dr = 2.  r 2 .ln r 
2
r
4   d =  e 3e  1 .
2 2
 
0 e 0  e
 1
 du  dr
u  ln r  r
Chuù yù : Duøng coâng thöùc tích phaân töøng phaàn   
 dv  r.dr v  1 r 2
 2
e2
1  1
e2
1
e2
r 2 
e2

e 2 . 3e 2  1 
 
e
r.ln r.dr =  r 2 ln r  -
2 e 2
e 2

r.dr =  r 2 .ln r 
4
 =
e 4
.

2) AÙp duïng coâng thöùc ñoåi bieán trong heä truïc toïa ñoä cöïc
 x  r.cos 
 .
 y  r.sin 

Ta coù phöông trình caùc ñöôøng x2  y 2  1,  x  12  y 2  1

trong toaï ñoä cöïc laàn löôït coù daïng r  1 , r  2cos   giao
ñieåm cuûa hai ñöôøng laø nghieäm cuûa phöông trình 2cos   1 
  
   
   D* :  3 3
3 1  r  2 cos 
 

r 2 sin 2 
3  2cos  
 I5  
r 2
cos 2

.r.drd =  


  1
r.tg 2 .dr  d

D* 
3
 
3 2cos  3
r 2  sin 2 
 
1
 .tg  .d = 4cos   1 . 2 .d
2 2
 I5   
 
2 1 2  cos 
3 3
  
3 3 3
1  sin 2   1 1 1  cos 2 
   =   -  
.d
2 2
 I5   4sin   d 4sin .d
2   cos 2   2  2  cos 2 
3 3 3
 
3 3
1  1 
 I5   1  cos 2 .d

+  1   .d
2   cos 2  
3 3
 
 1 3 1 3 3
+   tg 
3
 I 5 =    sin 2  =  .
 2   2  2
3 3

Baøi taäp. Tính caùc tích phaân sau

(x-1)  y  1
2 2
dxdy
1) I1  
D 4  x2  y 2
D: 
 y  0

1  x  y  2
2 2


2
 y2
2) I 2  ex dxdy D: 
D
 x  0, y  0

Giaûi :

 x  r.cos 
1) AÙp duïng coâng thöùc ñoåi bieán trong toïa ñoä cöïc  .
 y  r.sin 

Ñònh thöùc JACOBI J = r. phöông trình (x-1)2 + y2 = 1 trong toïa ñoä cöïc laø r = 2.cos.
 
0   
Vaäy mieàn D* :  2
0  r  2cos 
  
2 2cos  2
rdr
 I1  
0
d 
0 4  r2

 2 (1  sin  )d    2
0

2) AÙp duïng coâng thöùc ñoåi bieán trong toïa ñoä cöïc
 
 x  r.cos  0   
 . Mieàn D* :  2.
 y  r .sin  1  r  2
 
2 2 2
e4  e e 3
  
r2
 I2  d e rdr  d  (e  1)
2 4
0 1 0
 BAØI 9
PHÖÔNG TRÌNH VI PHAÂN CAÁP 1
I. CAÙC KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN

Ñònh nghóa Phöông trình chöùa caùc haøm soá caàn tìm, ñaïo haøm (hay vi phaân) caùc caáp cuûa
caùc haøm soá ñoù cuøng vôùi nhöõng bieán soá ñoäc laäp ñöôïc goïi laø phöông trình vi phaân.
Phöông trình vi phaân ñöôïc phaân loaïi nhö sau :
Ñònh nghóa : Phöông trình chæ chöùa ñaïo haøm hay vi phaân cuûa moät bieán soá ñoäc laäp thì
ñöôïc goïi laø phöông trình vi phaân thöôøng, neáu noù chöùa caùc ñaïo haøm rieâng thì ñöôïc goïi
laø phöông trình vi phaân ñaïo haøm rieâng. Caáp cao nhaát cuûa ñaïo haøm hay ñaïo haøm rieâng
coù maët trong phöông trình ñoù, ñöôïc goïi laø caáp cuûa phöông trình vi phaân.
Ví duï :
d2y dy
+ Phöông trình 2
+  2 x  3 = 2e x  1 laø phöông trình vi phaân thöôøng caáp 2. Vôùi
dx dx
y(x) laø haøm caàn tìm, x laø bieán soá.
d 3u du
+ Phöông trình (2t 4  5) 3
+  2t  1 = et laø phöông trình vi phaân thöôøng caáp 3.
dt dt
Vôùi u(t) laø haøm caàn tìm, t laø bieán soá.
3 z z
+ Phöông trình  2 y  1
x 3 
+ x2  1 
y
= z laø phöông trình vi phaân ñaïo haøm rieâng

caáp 3. Vôùi z(x,y) laø haøm caàn tìm, x, y laø hai bieán soá.
Chuù yù : Trong toaøn boä chöông trình hoïc ta chæ nghieân cöùu loaïi phöông trình vi phaân
thöôøng, coøn ñöôïc goïi taét laø phöông trình vi phaân (PTVP).
Ñònh nghóa : Phöông trình vi phaân caáp n laø phöông trình coù daïng :
F(x,y,y’,y’’, ……,y(n)) = 0 (1)
Hay ôû daïng ñaõ giaûi ra ñöôïc vôùi ñaïo haøm y(n) laø
y(n) = f(x,y,y’, ……, y(n-1)) (2)
Trong ñoù, x laø bieán soá, y = y(x) laø haøm caàn tìm, y’, y’’, ……, y(n) laø caùc ñaïo haøm töø
caáp 1 ñeán caáp n cuûa haøm y(x).
Moïi haøm soá y = (x) xDR, thoûa maõn phöông trình vi phaân (1) hoaëc (2) ñöôïc
goïi laø nghieäm cuûa (1) hoaëc (2) treân mieàn D. Ñoà thò cuûa nghieäm y = (x) xD ñöôïc
goïi laø ñöôøng cong tích phaân töông öùng.
II. PHÖÔNG TRÌNH VI PHAÂN CAÁP 1

Ñònh nghóa : Töø caùc khaùi nieäm treân, ta suy ra phöông trình vi phaân caáp 1 laø phöông
trình vi phaân coù daïng
F(x,y,y’) = 0 (1)
Hay vieát ôû daïng giaûi ra ñöôïc theo ñaïo haøm y’ laø
y’ = f(x,y) (2)

1. Baøi toaùn Coâsy

Baøi toaùn Coâsy cuûa PTVP caáp 1, laø baøi toaùn tìm nghieäm cuûa PTVP (1) hoaëc (2) thoûa
maõn ñieàu kieän y(xo) = yo (vôùi xo, yo laø hai giaù trò cho tröôùc). Ta goïi ñieàu kieän y(xo) = yo
laø ñieàu kieän ban ñaàu cuûa baøi toaùn Coâsy noùi treân vaø thöôøng ñöôïc vieát laø y x  x  yo .
o

Ñònh lyù (Peano – Cauchy – Picard veà söï toàn taïi duy nhaát nghieäm cuûa baøi toaùn Coâsy).
 y '  f ( x, y )
Xeùt baøi toaùn Coâsy  (3), neáu haøm soá f(x,y) lieân tuïc trong mieàn môû
 y x  xo  yo
D  R2, thì  dieåm (xo, yo)  D, baøi toaùn Coâsy (3) coù ít nhaát moät nghieäm y = y(x) xaùc
f ( x, y )
ñònh trong moät laân caän naøo ñoù cuûa xo. Ngoaøi ra, neáu haøm cuõng lieân tuïc treân
y
mieàn D thì nghieäm ñoù laø duy nhaát.

2. Nghieäm toång quaùt, nghieäm rieâng, nghieäm kyø dò

a) Nghieäm toång quaùt

Ñònh nghóa : Haøm soá y = (x,C), phuï thuoäc vaøo moät haèng soá C tuøy yù, ñöôïc goïi laø
nghieäm toång quaùt cuûa PTVP y’ = f(x,y) neáu :
+) y = (x,C) laø nghieäm ñuùng cuûa PTVP y’ = f(x,y) vôùi baát kyø giaù trò naøo thöøa nhaän
ñöôïc cuûa C.
+) Vôùi moïi ñieàu kieän ban ñaàu baát kyø y(xo) = yo cho tröôùc, (xo, yo)  D. Ta luoân tìm ñöôïc
giaù trò töông öùng Co cuûa C ñeå (x,Co) laø nghieäm cuûa baøi toaùn Coâsy töông öùng

Chuù yù : Ñoâi khi ta khoâng tìm ñöôïc nghieäm toång quaùt y = (x,C) ôû daïng töôøng minh
maø vieäc giaûi PTVP y’ = f(x,y) daãn ñeán heä thöùc (x,y,C) = 0, heä thöùc naøy xaùc ñònh
nghieäm toång quaùt ôû daïng aån. Ta goïi heä thöùc (x,y,C) = 0 laø tích phaân toång quaùt cuûa
PTVP y’ = f(x,y).
b) Nghieäm rieâng
Ñònh nghóa : Nghieäm rieâng cuûa PTVP y’ = f(x,y) laø nghieäm y = (x,Co) thu ñöôïc khi
ta cho haèng soá C trong nghieäm toång quaùt y = (x,C) moät giaù trò cuï theå Co. Heä thöùc
(x,y,Co) = 0 khi ta cho haèng soá C trong tích phaân toång quaùt (x,y,C) = 0 moät giaù trò
cuï theå Co ñöôïc goïi laø tích phaân rieâng.
c) Nghieäm kyø dò
Ñònh nghóa : Nghieäm cuûa PTVP y’ = f(x,y) maø khoâng theå nhaän ñöôïc töø nghieäm toång
quaùt y = (x,C) cho duø haèng soá C laáy baát kyø giaù trò naøo goïi laø nghieäm kì dò. Luùc ñoù,
taïi moïi ñieåm naèm treân ñöôøng cong tích phaân töông öùng, ñieàu kieän duy nhaát nghieäm bò
vi phaïm.
Ví duï : Giaûi caùc baøi toaùn Coâ sy sau :
1) y’ = 2x, y x 1  3 (1)

3
2) y’ = e2x, y x0  (2)
2
Giaûi
1) Deã thaáy y = x2 + C (C=const) laø nghieäm toång quaùt cuûa ptvp (1). Töø ñieàu kieän ban
ñaàu y x 1  3  1 + C = 3  C = 2  y = x2 + 2 laø nghieäm cuûa baøi toaùn (1).

1
2) Deã thaáy y  e 2 x  C (C=const) laø nghieäm toång quaùt cuûa ptvp (2). Töø ñieàu kieän
2
3 1 3 1
ban ñaàu y x0    C   C = 1  y  e 2 x  1 laø nghieäm cuûa baøi toaùn (2).
2 2 2 2

III. MOÄT SOÁ DAÏNG PTVP CAÁP 1 GIAÛI ÑÖÔÏC

1. Phöông trình vi phaân taùch bieán

Ñònh nghóa : PTVP taùch bieán (coøn goïi laø PTVP vôùi bieán soá phaân ly) laø PTVP coù daïng
f(x)dx + g(y)dy = 0
Caùch giaûi : Laáy tích phaân hai veá ta ñöôïc tích phaân toång quaùt laø

 f ( x)dx +  g ( y )dy = C (C = const)

Ví duï : Giaûi phöông trình vi phaân

dy
1)   2 x  1 dx  0 (1)
y
 ydy xdx
2)  0 (2)
1  y 1  x2
2

Giaûi
1) Ptvp (1) laø ptvp taùch bieán, laáy tích phaân hai veá ta coù
dy
   2 x  1 dx  C (C = const)
y 
p/t (1) 

 ln y  x 2  x  C  
 ln y  x 2  x  C
2 2
 x C x
 y  ex  y   eC .e x

(K = const, vôùi K =  eC ) laø nghieäm toång quaùt cuûa p/t (1).

2
x
 y  K .e x
ydy xdx
2) p/t (2)  1 y  1 x 2 2
 C (C = const)

 
do d 1  y 2  2 ydy , d 1  x 2  2 xdx  

d 1  y2   d 1  x   2C2

  1  y2  1 x 2


 ln 1  y 2  ln 1  x 2  2C  
1  y2
 ln  ln K (K = const, K > 0, vôùi lnK = 2C)
1  x2
1  y2
  K laø tích phaân toång quaùt cuûa p/t (2).
1  x2

 Moät soá daïng PTVP caáp 1 ñöa ñöôïc veà daïng taùch bieán.

*) Daïng 1 : Xeùt phöông trình

M(x).N(y)dx + P(x).Q(y)dy = 0 (2)

Tröôøng hôïp 1 :
Neáu N(y).P(x) = 0 coù nghieäm x = a hoaëc y = b thì x = a hoaëc y = b laø nghieäm cuûa
phöông trình (2).
Tröôøng hôïp 2 :
Neáu N(y).P(x)  0, chia caû hai veá cuûa p/t (2) cho N(y).P(x) ta ñöôïc phöông trình
taùch bieán laø
 M ( x) Q( y )
dx  dy  0
P ( x) N ( y)
Laáy tích phaân hai veá, ta ñöôïc tích phaân toång quaùt cuûa p/t (2) laø
M ( x) Q( y)
 P( x) dx +  N ( y) dy = C (C = const)

Ví duï : Giaûi caùc phöông trình vi phaân

dy
1)  xy  y  2  (1)
dx
2) y 1  x 2 dy  x 1  y 2 dx  0 (2)

 
3) xy 2  y 2 dx  x 2

 x 2 y dy  0 (3)

4)  y  1 dx + xy 2 dy  0 , ñieàu kieän ban ñaàu y(1) = 0. (4)

5) y 'cot x  y  2 , ñieàu kieän ban ñaàu y(0) = - 1 (5)

Giaûi :
1) Tröôøng hôïp 1 : Neáu y(y + 2) = 0  y = 0  y = -2 laø nghieäm cuûa p/t (1).
Tröôøng hôïp 2 : y(y + 2)  0 chia hai veá cuûa p/t (1) cho y(y + 2) ta ñöôïc
dy
p/t (1)   xdx laø phöông trình vi phaân taùch bieán
y  y  2

dy 1 11 1 
  y  y  2    xdx (chuù yù raèng    )
y  y  2 2  y y  2 

1 1 1  1 2 1
     dy  x  ln K (K = const, K > 0)
2  y y2 2 2
1
(chuù yù raèng : Haèng soá C trong tích phaân baát ñònh coù theå vieát ôû daïng ln K )
2
y 1 y 
 ln  ln K  x 2  ln  x
2

y2 K y2 
y y
 Ce x (C = const, C = K) laø tích phaân toång quaùt
2 2
  Ke x 
y2 y2
cuûa Ptvp (1).
2) Tröôøng hôïp 1 : Neáu 1  x 2 1  y 2  0  y = 1  x = 1 laø nghieäm cuûa p/t
(2).
Tröôøng hôïp 2 : 1  x 2 1  y 2  0 chia hai veá cuûa p/t (2) cho 1  x 2 1  y 2
 xdx ydy
p/t (2)  
1  x2 1  y2
xdx ydy
  1  x2
  1  y2
1 1
chuù yù raèng : xdx 
2
 
d 1  x 2 , ydy  d 1  y 2
2
 
1 d 1  x
2
 1 d 1  y
2
  

2 
1  x2

2 1 y2

du 1
chuù yù raèng :  
u 2
u  C , C = const

 1  x2  C  1  y 2

 1  y 2  1  x 2  C laø tích phaân toång quaùt cuûa Ptvp (2).

3) Sinh viên tự giải
4) Sinh viên tự giải
cos x
5) Phöông trình (5)  dy   y - 2  dx  0
sin x
 
Tröôøng hôïp 1 : Neáu  y  2  cos x  0   x   k , k  Z  laø nghieäm cuûa p/t
2

y  2
(5), caùc nghieäm naøy khoâng thoaû ñieàu kieän ban ñaàu y(0) = -1  loaïi.
Tröôøng hôïp 2 :  y  2  cos x  0
dy sin xdx
p/t (4)    0
y2 cos x
dy sin xdx
  y2   cos x
 C (C = haèng soá)

d cos x
 ln y  2 -  cos x
 C

 ln y  2 - ln cos x  C
y2
 ln  C  y   eC cos x  2
cos x
 y  K cos x  2 (vôùi K   eC ) laø nghieäm toång quaùt cuûa phöông
trình (4). Töø ñieàu kieän ban ñaàu y(0) = -1  K = -3
 Vaäy nghieäm rieâng öùng vôùi ñieàu kieän y(0) = -1 cuûa phöông trình (5) laø
y  - 3cos x  2

*) Daïng 2 : Xeùt phöông trình

y’ = f(ax + by + c)
u  ax  c u ' a
baèng pheùp ñoåi bieán u = ax + by + c  y   y'  ta coù theå ñöa
b b
phöông trình treân veà daïng phöông trình taùch bieán
u ' a
 f (u )
b
Ví duï : Giaûi phöông trình vi phaân
dy
1)  2x  y (1)
dx
dy
2)  x 2  2 xy  y 2  1 (2)
dx
dy
3)  cos  x  y  1 (3)
dx
dy
4)  2x  y  3 (4)
dx
dy 1
5)  1 (5)
dx x  y
Giaûi
1) Ñaët u  2 x  y  y  u  2 x  y '  u ' 2
p/t (1)  u '  2  u  du   u  2  dx (1*)

Tröôøng hôïp 1 : Neáu u  2  0  u = - 2 laø nghieäm cuûa p/t (1*)  2 x  y  2 

y  2 x  2 laø nghieäm cuûa p/t (1).
Tröôøng hôïp 2 : Neáu u  2  0 , chia hai veá cuûa p/t cho u  2 ta ñöôïc
du du
p/t (1) 
u2
 dx   u  2   dx  ln u  2  x  C (C = haèng soá)

 u   eC e x  2  u  Ke x  2 (vôùi K   eC )
 2 x  y  Ke x  2
 y  Ke x  2 x  2 laø nghieäm toång quaùt cuûa p/t (1).
Deã thaáy, nghieäm y  2 x  2 laø nghieäm rieâng cuûa phöông trình (1), öùng vôùi K = 0.
 dy
2) Phöông trình (2)    x  y  1
2

dx
Ñaët u  x  y  y  u  x  y '  u ' 1
p/t (2)  u '  1  u 2  1  du  u 2 dx (2*)
Tröôøng hôïp 1 : Neáu u  0  u = 0 laø nghieäm cuûa p/t (2*)  x  y  0  y   x
laø nghieäm cuûa p/t (2).
Tröôøng hôïp 2 : Neáu u  0 , chia hai veá cuûa p/t cho u 2 ta ñöôïc
du du 1
p/t (2) 
u2
 dx  u 2 
 dx 
u
  x  C (C = haèng soá)

1
 u
x  C
1
 x y 
x  C
1
 y   x laø nghieäm toång quaùt cuûa p/t (2).
x  C
Deã thaáy, nghieäm y   x laø nghieäm kì dò cuûa phöông trình (2).
3) Sinh viên tự giải
4) Sinh viên tự giải
5) Sinh viên tự giải
2. Phöông trình vi phaân thuaàn nhaát
Ñònh nghóa : Haøm f(x,y) ñöôïc goïi laø haøm ñaúng caáp baäc k (hay coøn goïi laø haøm thuaàn
nhaát baäc k) neáu f(tx,ty) = tk.f(x,y) tR, (x,y)Df..
Ví duï :
+) Haøm f(x,y) = 2x – y laø haøm ñaúng caáp baäc 1, vì f(tx,ty) = 2tx – ty = t(2x – y) = tf(x,y)
tR, (x,y)Df..
+) Haøm f(x,y) = x3 – 3xy2 laø haøm ñaúng caáp baäc 3, vì f(tx,ty) = (tx)3 – 3(tx)(ty)2 = t3(x3
– 3xy2) = t3f(x,y) tR, (x,y)Df..
3x  y 3tx  ty
+) Haøm f ( x, y )  laø haøm ñaúng caáp baäc 0, vì f (tx, ty )  =
x  2y tx  2ty
3x  y
 f ( x, y )  t 0 . f ( x, y ) .
x  2y
dy
Ñònh nghóa : Phöông trình vi phaân  f  x, y  goïi laø PTVP ñaúng caáp (hay coøn goïi laø
dx
PTVP thuaàn nhaát), neáu haøm f(x,y) laø haøm ñaúng caáp baäc 0.
Nhaän xeùt : Neáu f(x,y) laø haøm ñaúng caáp baäc khoâng thì ta coù f(tx,ty) = f(x,y), do ñoù,
1 1 1   y
neáu choïn t  , thì f  tx, ty  = f  x, y = =  .
x x x  x

*) Caùch giaûi PTVP ñaúng caáp :

y
Ñaët z   y = z.x  y’ = z + x.z’. Luùc ñoù, PTVP thuaàn nhaát
x
dy
 f  x, y  (1)
dx
dy  y dz dz
coù daïng    z  x =  z  x =   z  z (2)
dx x dx dx
Tröôøng hôïp 1 : Neáu   z   z = 0 coù nghieäm z = a, thì z = a laø nghieäm cuûa PTVP (2)
y
  a  y = ax laø nghieäm cuûa PTVP ñaúng caáp (1).
x
Tröôøng hôïp 2 : Neáu   z   z ≠ 0
dz dx dz dx
PTVP (2)  =    z  z =  laø tích phaân toång quaùt cuûa PTVP
 z  z x x
y
(2). Sau ñoù, thay z  vaøo nghieäm treân ta ñöôïc nghieäm cuûa PTVP (1).
x
Ví duï : Giaûi PTVP
dy y
1)  2 (1)
dx x
2) x 2

 y 2 dx  xydy  0 (2)

dy 2 xy
3)  2 (3)
dx x  y 2
dy x 2  xy  y 2
4)  (4)
dx xy
dy x  y
5)  (5)
dx x  y
Giaûi
y
1) Ñaët z   y = z.x  y’ = z + x.z’.
x
 dz
P/t (1)  zx = z2
dx
dz 2
 x 2  dz  dx
dx x
2
  dz =  x dx
 z  2ln x  ln C (C = haèng soá, C > 0)
y
 z  ln Cx 2   ln Cx 2
x
y
 Cx 2
 e , (C = haèng soá) laø tích phaân toång quaùt cuûa PTVP (1).
x

2) Baèng caùch theá vaøo phöông trình (2), deã thaáy, x = 0 laø nghieäm, coøn y = 0 khoâng phaûi
laø nghieäm cuûa phöông trình (2). Vôùi xy  0 , chia hai veá cuûa phöông trình (2) cho xy
ta ñöôïc
x2  y 2 y x
P/t (2)  y'   y'  
xy x y
y
Ñaët z   y = z.x  y’ = z + x.z’.
x
dz 1
P/t (2)  zx  z
dx z
dz 1 dx
 x   zdz  .
dx z x
dx
  zdz   x
z2
  ln x  ln C (C = haèng soá)
2
z2
 z 2  2 ln Cx  z 2  ln  Cx 
2
  ln Cx
2
 Cx  (ñaët K = C2)
2 2
  ez
2
 y
y  
Thay z  vaøo ta ñöôïc Kx 2  e x
(K = haèng soá, K > 0) laø tích phaân toång
x
quaùt cuûa PTVP (2).
3) Sinh viên tự giải
4) Sinh viên tự giải
5) Sinh viên tự giải
4. Phöông trình vi phaân tuyeán tính
Ñònh nghóa : PTVP daïng
y’ + p(x).y = q(x) (1)
vôùi p(x), q(x) laø caùc haøm soá lieân tuïc, ñöôïc goïi laø PTVP tuyeán tính. Trong ñoù :
+) Neáu q(x) = 0 thì ta goïi PTVP y’ + p(x).y = 0 laø PTVP tuyeán tính thuaàn nhaát.
+) Neáu q(x) ≠ 0 thì ta goïi PTVP (1) laø PTVP tuyeán tính khoâng thuaàn nhaát.
Caùch giaûi :
+) Xeùt PTVP tuyeán tính thuaàn nhaát y’ + p(x).y = 0 (2)
dy
   p  x y
dx
Tröôøng hôïp 1 : Neáu y = 0  y = 0 laø nghieäm cuûa p/t vp (2)
Tröôøng hôïp 2 : Neáu y ≠ 0
dy dy
P/t vp (2)    p  x  dx   y   p  x  dx
y
 ln y  ln K    p  x  dx (K = const, K > 0)

 y  Ce 
 p x dx
(C = const, C = ±K) laø nghieäm toång quaùt cuûa P/tvp (2)
Nhaän thaáy y = 0 laø nghieäm rieâng cuûa PTVP (2), öùng vôùi tröôøng hôïp C = 0.
+) Xeùt PTVP tuyeán tính khoâng thuaàn nhaát y’ + p(x).y = q(x) (3)
Ñeå tìm nghieäm cuûa P/tvp (3) ta duøng phöông phaùp bieán thieân haèng soá nhö sau :

Xem nghieäm cuûa P/tvp (3) coù daïng y  C ( x).e 

 p x  dx
(vôùi C(x) luùc naøy khoâng phaûi laø
moät haèng soá, maø laø moät haøm soá cuûa bieán x).
  p x  dx    p x dx 
 y '   C ( x).e    C ( x).  e 
 p x  dx
 ' = C '( x).e '
   

 y '  C '( x).e 

 p  x  dx
 C ( x). p( x)e 
 p  x  dx

Theá y’ tìm ñöôïc ôû treân vaøo ptvp (3) vaø ruùt goïn ta tìm ñöôïc

 C ( x )  C   q ( x )e 
p  x  dx
dx (C=const)


 p  x  dx   p x dx dx  laø nghieäm toång quaùt cuûa P/tvp (3).
 y ( x)  e 

C   q ( x ) e 

Ví duï : Giaûi caùc phöông trình vi phaân
dy
1)  y cos x  e  sin x (1)
dx
dy
2)  y cot x  2 x sin x  x  k  (2)
dx
y
3) y '   x2 (3)
x
4) y '  2 xy  xe  x (4)
2

2y 1
5) y '   x  1 , ñ/k ban ñaàu y  0  (5)
3

x 1 2
x 1
6) y '  y  , ñ/k ban ñaàu y  0   0 (6)
1 x 2
1  x2
Giaûi :
1) Ta coù p(x) = cosx, q( x)  esin x  nghieäm cuûa Ptvp (1) laø
 cos xdx  
y ( x)  e   C   e  sin x  cos xdx
e dx  = e  sin x C  dx 
 (C = const)
   

Vaäy y = e  sin x C  x  laø nghieäm toång quaùt cuûa p/tvp (1).

2) Ta coù p(x) = - cotx, q(x) = 2xsinx

Xeùt Ptvp tuyeán tính thuaàn nhaát
dy
 y cot x  0  x  k 
dx
 ln y   cot xdx  ln C  y  C .sin x

Goïi y(x) = C(x).sinx laø nghieäm cuûa Ptvp (2),  y’ = C’(x)sinx + C(x).cosx thay
vaøo PTVP (2) ta ñöôïc
 C '( x)sin x  C ( x).cos x  C ( x ).cos x  2 x sin x
 C '( x)sin x  2 x sin x  C '( x )  2 x  C ( x)  x 2  C


Vaäy y ( x)  x 2  C sin x  laø nghieäm toång quaùt cuûa p/tvp (2).

1
3) Ta coù p  x   - , q( x)  x 2  nghieäm cuûa Ptvp (3) laø
x
 
dx
 2  x

dx

dx  = e C   x 2e dx  (C = const)
 ln x
y ( x )  e C   x e
x ln x

  


 x2 
Cx  x xdx
  x  0
 y  x  x C   x dx   Cx  x xdx  x  0
  
 x3
Cx   x  0
 y  x   2
 x3
 Cx +  x  0
2
x3
Keát hôïp laïi ta coù y  x  Cx  laø nghieäm toång quaùt cuûa p/tvp (3).
2
4) Sinh viên tự giải
2
5) Ta coù p  x   , q ( x )   x  1  nghieäm cuûa Ptvp (5) laø
3

x 1
dx  
2 2
y ( x)  e  x1 C    x  1 e  x1 dx 
3  dx
(C = haèng soá)
 

y ( x )  e   C  e   dx 
2 2

  x  1
ln x 1 3  ln x 1

 

 x  1 C 
  x  1 dx 
2
 y ( x) 

  x  1
2
  x  1
4

y ( x)   x  1 C   = C  x  1 
2 2

 2  2

 x  1
4

Suy ra y  x   C  x  1 laø nghieäm toång quaùt cuûa p/tvp (5). Töø

2

2
1
ñieàu kieän ban ñaàu y  0    C = 0.
2
 x  1
4

Vaäy nghieäm rieâng cuûa phöông trình (5) laø y  x  

2
6) Sinh viên tự giải
IV. BAØI TAÄP (Sinh viên tự giải)
*) Phöông trình vi phaân bieán soá phaân ly
Baøi 1 : Giaûi caùc phöông trình vi phaân sau
1) xydx  1  x  dy = 0
2)  xy 2
 
 x dx  y  x 2 y dy = 0 
3) xyy '  1  x 2

4) 1  y 2 dx  xydy  0
5) xy '  y  y 3
Baøi 2 : Tìm caùc nghieäm rieâng cuûa phöông trình vi phaân thoûa maõn ñieàu kieän ban ñaàu
1) 2 y ' x  y ; y  4  1

  1
2) y '   2 y  1 cotx ; y  
4 2
3) x 2

 1 y ' 2 xy 2  0 ; y  0  1

4) y 'cot x  y  2 ; y  0   1

Baøi 3 : Giaûi caùc PTVP sau baèng pheùp doåi bieán ñöa veà daïng bieán soá phaân ly
2
1) y '   x  y 

2)  2 x  3 y  1 dx   4 x  6 y  5 dy  0
3)  2 x  y  dx   4 x  2 y  3 dy  0
4) y '  cos  y  x 

*) Phöông trình vi phaân ñaúng caáp

Baøi 4 : Giaûi caùc phöông trình vi phaân sau
1)  x  2 y  dx  xdy = 0
y2
2) y '  2  2
x
x y
3) y '  
x
4)  x  y  ydx  x 2 dy  0
5) 2 x3 y '  y 2 x 2  y 2 
x y
6) xy ' y   x  y  ln
x
Baøi 5 : Tìm caùc nghieäm rieâng cuûa phöông trình vi phaân thoûa maõn ñieàu kieän ban ñaàu
y
1)  xy ' y  arctan  x; y 1  0
x
2) y 2

 3 x 2 dy  2 xydx  0; y  0  1

*) Phöông trình vi phaân tuyeán tính

Baøi 6 : Giaûi caùc phöông trình vi phaân sau
dy y
1)  =x
dx x
2) y '  2 x  1  4 x  2 y

3) x  y ' y   e x

4) y  x  y ' x cos x 

5)  x  y  dy  ydx
2

Baøi 7 : Tìm caùc nghieäm rieâng cuûa phöông trình vi phaân thoûa maõn ñieàu kieän ban ñaàu
1) xy ' y  e x  0 ; y (1)  3 2)
y
xy ' x; y 1  0
x 1
*) Phöông trình vi phaân toaøn phaàn
Baøi 8 : Giaûi caùc phöông trình vi phaân sau
 y2  2y
1)  4  2  dx  dy = 0
 x  x


2) e  y dx  1  xe  y dy  0 
3)
y
x

dx  y 3  ln x dy  0 
xdy  ydx
4) xdx  ydy 
x2  y 2
2x y 2  3x 2
5) 3 dx  dy  0
y y4
 BAØI 10
PHÖÔNG TRÌNH VI PHAÂN CAÁP 2
I. CAÙC KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN

Ñònh nghóa : Phöông trình vi phaân caáp 2 laø phöông trình vi phaân coù daïng
F(x,y,y’,y’’) = 0 (1)
Hay vieát ôû daïng giaûi ra ñöôïc theo ñaïo haøm caáp hai y’’ laø
y’’ = f(x,y,y’) (2)

Ví duï : Phöông trình

+)  2 x  1 y ''  yy '  x 2

+) y ''  y'x 2  y

laø nhöõng phöông trình vi phaân caáp 2.

1. Baøi toaùn Coâsy

Thoâng thöôøng nghieäm cuûa phöông trình vi phaân caáp hai phuï thuoäc vaøo hai haèng
soá C1, C2 naøo ñoù coù daïng y    x, C1 , C2  (nghieäm toång quaùt) hoaëc   x, y, C1 , C2 

(tích phaân toång quaùt).

Baøi toaùn Coâsy cuûa PTVP caáp 2, laø baøi toaùn tìm nghieäm rieâng (öùng vôùi hai giaù trò
cuï theå cuûa C1, C2) cuûa PTVP (1) hoaëc (2) thoûa maõn hai ñieàu kieän y(xo) = yo vaø y’(xo) =
y’o (vôùi xo, yo, y’o laø caùc giaù trò cho tröôùc). Ta goïi hai ñieàu kieän y(xo) = yo vaø y’(xo) =
y’o laø caùc ñieàu kieän ban ñaàu cuûa baøi toaùn Coâsy noùi treân vaø thöôøng ñöôïc vieát laø
y x  x  yo , y ' x  x  yo' .
o o

Ñònh lyù 1 (Peano – Cauchy – Picard veà söï toàn taïi duy nhaát nghieäm cuûa baøi toaùn Coâsy).

 y ''  f ( x, y, y ')

Xeùt baøi toaùn Coâsy  y x  xo  yo (3)

 y ' x  xo  y 'o

f f
neáu haøm soá f(x,y,y’) lieân tuïc vaø coù caùc ñaïo haøm rieâng , lieân tuïc trong
y y '
mieàn môû D  R3, thì vôùi moïi ñieåm (xo, yo, y’o)  D, baøi toaùn Coâsy (3) toàn taïi duy
nhaát moät nghieäm y = y(x) xaùc ñònh trong moät laân caän naøo ñoù cuûa xo.

2. Nghieäm toång quaùt, nghieäm rieâng, nghieäm kyø dò

a) Nghieäm toång quaùt

Ñònh nghóa : Haøm soá y = (x,C1, C2), phuï thuoäc vaøo hai haèng soá C1, C2 tuøy yù, ñöôïc
goïi laø nghieäm toång quaùt cuûa PTVP caáp 2 y’’ = f(x,y,y’) trong mieàn DR3 neáu :
+) y = (x,C1, C2) laø nghieäm ñuùng cuûa PTVP caáp 2 y’’ = f(x,y,y’) vôùi baát kyø giaù trò
naøo thöøa nhaän ñöôïc cuûa C1, C2.
+) Vôùi moïi ñieàu kieän ban ñaàu baát kyø y x  x  yo , y ' x  x  yo' , vôùi (xo, yo, y’o) cho tröôùc
o o


 D. Ta luoân tìm ñöôïc giaù trò töông öùng C1o , C2o cuûa C1 vaø C2 ñeå y   x, C1o , C2o  laø

nghieäm cuûa baøi toaùn Coâsy töông öùng

Chuù yù : Ñoâi khi ta khoâng tìm ñöôïc nghieäm toång quaùt y    x, C1 , C2  ôû daïng töôøng

minh maø vieäc giaûi PTVP y’’ = f(x,y,y’) daãn ñeán heä thöùc   x, y, C1 , C2   0 , heä thöùc

naøy xaùc ñònh nghieäm toång quaùt ôû daïng aån. Ta goïi heä thöùc   x, y, C1 , C2   0 laø tích

phaân toång quaùt cuûa PTVP y’’ = f(x,y,y’).

b) Nghieäm rieâng
Ñònh nghóa : Nghieäm rieâng cuûa PTVP y’’ = f(x,y,y’) laø nghieäm y   x, C1o , C2o thu 
ñöôïc khi ta cho haèng soá C1 vaø C2 trong nghieäm toång quaùt y    x, C1 , C2  moät giaù trò

 
cuï theå C1o , C2o . Heä thöùc  x, y, C10 , C20  0 khi ta cho haèng soá C1 vaø C2 trong tích

phaân toång quaùt   x, y, C1 , C2   0 moät giaù trò cuï theå C1o , C2o ñöôïc goïi laø tích phaân

rieâng.
c) Nghieäm kyø dò
Ñònh nghóa : Nghieäm cuûa PTVP y’’ = f(x,y,y’) maø khoâng theå nhaän ñöôïc töø nghieäm
toång quaùt y    x, C1 , C2  cho duø haèng soá C1 vaø C2 laáy baát kyø giaù trò naøo goïi laø nghieäm

kì dò. Luùc ñoù, taïi moïi ñieåm naèm treân ñöôøng cong tích phaân töông öùng, ñieàu kieän duy
nhaát nghieäm bò vi phaïm.

II. PHÖÔNG TRÌNH VI PHAÂN CAÁP 2 TUYEÁN TÍNH

1. Ñònh nghóa : Phöông trình vi phaân tuyeán tính caáp 2 laø phöông trình vi phaân coù daïng
 y '' p  x  y ' q  x  y  f  x  (1)

Vôùi p(x), q(x), f(x) laø nhöõng haøm soá lieân tuïc. Phöông trình goïi laø thuaàn nhaát neáu
f  x   0 , laø khoâng thuaàn nhaát neáu f  x   0 . Vaäy phöông trình vi phaân tuyeán tính caáp

2 thuaàn nhaát coù daïng

y '' p  x  y ' q  x  y  0 (2)

Nhaän xeùt : Kyù hieäu veá traùi cuûa phöông trình (1) laø L(y), töùc laø
L  y   y '' p  x  y ' q  x  y

thì L(y) laø moät aùnh xaï tuyeán tính (ta coù theå chöùng minh ñieàu naøy baèng caùch chöùng
minh heä thöùc L  y1   y2    L  y1    L  y2  ).
Phöông trình (1) vaø (2) coù theå vieát laïi ôû daïng
p/t (1)  L  y   f  x 

p/t (2)  L  y   0

töø caùc tính chaát tuyeán tính ta thaáy, neáu y1  x  , y2  x  laø hai nghieäm cuûa phöông trình

thuaàn nhaát (2) thì C1 y1  x   C2 y2  x  cuõng laø nghieäm cuûa phöông trình (2).

2. Nghieäm toång quaùt cuûa PTVP khoâng thuaàn nhaát y’’ + p(x)y’ + q(x)y = f(x)
Xeùt phöông trình vi phaân caáp hai tuyeán tính khoâng thuaàn nhaát
y '' p  x  y ' q  x  y  f  x  (1)

Ñònh lyù 1 : Nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình khoâng thuaàn nhaát (1) baèng toång cuûa
nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình thuaàn nhaát töông öùng
y '' p  x  y ' q  x  y  0 (2)

vôùi moät nghieäm rieâng naøo ñoù cuûa phöông trình khoâng thuaàn nhaát (1).
Ñònh lyù 2 : (nguyeân lyù choàng chaát nghieäm) Neáu y1(x) laø moät nghieäm rieâng cuûa phöông
trình khoâng thuaàn nhaát
y '' p  x  y ' q  x  y  f1  x 

vaø y2(x) laø moät nghieäm rieâng cuûa phöông trình khoâng thuaàn nhaát
y '' p  x  y ' q  x  y  f 2  x 

Thì y(x) = y1(x) + y2(x) laø moät nghieäm rieâng cuûa phöông trình khoâng thuaàn nhaát
y '' p  x  y ' q  x  y  f1  x   f 2  x 
3. Phöông trình vi phaân caáp 2 tuyeán tính vôùi heä soá khoâng ñoåi
a) Phöông trình thuaàn nhaát
laø phöông trình coù daïng
y ''  py '  qy  0 (1)
vôùi p, q laø caùc haèng soá. Ta bieát raèng, muoán tìm nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình
thuaàn nhaát (1) ta chæ caàn tìm hai nghieäm rieâng ñoäc laäp tuyeán tính cuûa noù. Ta seõ tìm
nghieäm rieâng cuûa (1) ôû daïng y = e kx vôùi k laø haèng soá caàn tìm. Theá y = e kx vaøo
phöông trình (1) ta ñöôïc

 
e kx k 2  pk  q  0 (do e kx  0, x )

 k 2  pk  q  0 (2)
Vaäy y = e kx seõ laø nghieäm cuûa phöông trình (1) neáu k thoûa maõn phöông trình
(2). Phöông trình (2) ñöôïc goïi laø phöông trình ñaëc tröng cuûa phöông trình vi phaân (1).
Phöông trình (2) laø phöông trình baäc hai ñoái vôùi k, coù theå coù nghieäm thöïc hoaëc phöùc. Ta
xeùt caùc tröôøng hôïp sau :
Tröôøng hôïp 1 : Phöông trình (2) coù hai nghieäm thöïc k1, k2 khaùc nhau. Khi ñoù, phöông
trình (1) coù hai nghieäm rieâng laø y1 = e k1x vaø y2 = e k2x ñoäc laäp tuyeán tính. Do ñoù,
nghieäm toång quaùt cuûa (1) laø
y = C1e k1x  C2 e k2x (C1, C2 laø haèng soá)
Ví duï : Giaûi phöông trình vi phaân
1) y ''  y '  2 y  0 (1)
2) y ''  4 y '  3y  0 (2)
Giaûi :
1) Phöông trình daëc tröng cuûa (1) laø k 2  k  2  0  k1 = 1, k2 = -2
 nghieäm toång quaùt cuûa (1) laø
y  x   C1e x  C2e 2 x (C1, C2 laø haèng soá)

2) Sinh viên tự giải

Tröôøng hôïp 2 : Phöông trình (2) coù hai nghieäm thöïc truøng nhau k1 = k2. Khi ñoù,
phöông trình (1) coù moät nghieäm rieâng laø y1 = e k1x , ta seõ tìm moät nghieäm rieâng y2(x)

ñoäc laäp tuyeán tính vôùi y1(x) coù daïng y2  u  x  .ek1x . Ta coù
 y2'  u ' ek1x  k1ue k1x , y2''  u '' e k1x  2k1u ' e k1x  k12ue k1x
theá vaøo phöông trình (2) ta ñöôïc

 
e k1x u ''   2k1  p  u '  k12  pk1  q u  0  (3)

vì k1 laø nghieäm keùp cuûa phöông trình ñaëc tröng neân ta coù
p
k12  pk1  q  0 , k1  hay 2k1  p  0
2
Do ñoù, phöông trình (3)  e k1x .u ''  0  u ''  0  u  x   Ax  B (vôùi A, B laø

caùc haèng soá tuyø yù). Coù theå choïn A = 1, B = 0 ta ñöôïc u(x) = x.
 y2  x   x.ek1x laø nghieäm rieâng thöù hai ñoäc laäp tuyeán tính vôùi y1 = e k1x .

Vaäy nghieäm toång quaùt cuûa (1) trong tröôøng hôïp naøy laø
y  C1ek1x  C2 xe k2 x (C1, C2 laø haèng soá)
Ví duï : Giaûi phöông trình vi phaân
1) y '' - 4y '  4y  0 (1)
2) y '' - 6y '  9y  0 (2)
Giaûi :
1) Phöông trình daëc tröng cuûa (1) laø k 2  4k  4  0  k1 = k2 = 2 (nghieäm keùp)
 nghieäm toång quaùt cuûa (1) laø
y  x   C1e2 x  C2 xe 2 x (C1, C2 laø haèng soá)

2) Sinh viên tự giải

Tröôøng hôïp 3 : Phöông trình (2) coù hai nghieäm phöùc lieân hôïp k1     i ,

k2     i . Khi ñoù, phöông trình (1) coù hai nghieäm rieâng laø y1* = e   i x = e x .e  ix

vaø y*2 = e
   i x
= e x .e   ix . Nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình (1) laø

y  x   e x  C1 cos  x  C2 sin  x  (C1, C2 laø haèng soá)

Ví duï : Giaûi phöông trình vi phaân

1) y '' + 2y ' + 4y  0 (1)
2) y '' - 2y '  5y  0 (2)
Giaûi :
1) Phöông trình ñaëc tröng cuûa (1) laø k 2  2k  4  0  k1,2  1  i 3 (nghieäm phöùc)

 nghieäm toång quaùt cuûa (1) laø

 
y  x   e  x C1cos 3x  C2 sin 3x  (C1, C2 laø haèng soá)

2) Sinh viên tự giải

b) Phöông trình khoâng thuaàn nhaát
Laø phöông trình coù daïng
y ''  py '  qy  f  x  (1)

vôùi p, q laø caùc haèng soá. ÔÛ treân ta ñaõ bieát phöông phaùp tìm nghieäm toång quaùt cuûa
phöông trình thuaàn nhaát y ''  py '  qy  0 , ta caàn tìm moät nghieäm rieâng yr  x 

cuûa phöông trình khoâng thuaàn nhaát (1) baèng phöông phaùp bieán thieân haèng soá. Tuy
nhieân, trong moät soá daïng ñaëc bieät cuûa haøm f(x) ta coù theå tìm nghieäm rieâng yr  x  cuûa

phöông trình khoâng thuaàn nhaát (1) baèng phöông phaùp ñôn giaûn hôn nhö sau :
Tröôøng hôïp 1 : haøm f(x) coù daïng f  x  = e x Pn  x  vôùi Pn  x  laø moät ña thöùc baäc

n vaø  laø haèng soá.

+) Neáu  khoâng phaûi laø nghieäm cuûa phöông trình ñaëc tröng thì ta tìm nghieäm rieâng
yr  x  ôû daïng

yr  x   e xQn  x 
vôùi Qn  x  laø ña thöùc baäc n vôùi (n+1) heä soá chöa ñöôïc xaùc ñònh

+) Neáu  laø nghieäm ñôn cuûa phöông trình ñaëc tröng thì ta tìm nghieäm rieâng yr  x  ôû

daïng
yr  x   xe xQn  x 
+) Neáu  laø nghieäm keùp cuûa phöông trình ñaëc tröng thì ta tìm nghieäm rieâng yr  x  ôû

daïng
yr  x   x 2e xQn  x 

Ví duï : Giaûi phöông trình vi phaân

1) y '' - y ' 2 y  4 x 2 (1)
2) y '' + 3y ' 4 y  x (2)
3) y '' y '  e x  x  1 (3)

4) y '' 6 y ' 9 y  xe3 x (4)

5) y '' y  xe x  2e  x (5)
 6) y '' 5 y ' 6 y  e x  2 x  1 (6)

Giaûi :
 k1  1
1) Phöông trình ñaëc tröng k2  k  2  0    Nghieäm toång quaùt cuûa
 k2  2
phöông trình thuaàn nhaát töông öùng laø y  x  = C1e-x  C2 e2 x (C1, C2 = haèng soá)
Vaäy f  x  = e x Pn  x  thì  = 0 khoâng phaûi laø nghieäm cuûa phöông trình ñaëc tröng

 ta tìm nghieäm rieâng ôû daïng ña thöùc baäc hai

yr  Ax 2  Bx  C
Laáy ñaïo haøm roài theá vaøo phöông trình (1) ta ñöôïc


2 A   2 Ax  B   2 Ax 2  Bx  C  4x 2 
caân baèng heä soá hai veá ta được: A = -2, B = 2, C = -3.
 yr  2 x 2  2 x  3
Vaäy nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình (1) laø
y  x  =  2 x 2  2 x  3  C1e-x  C2e 2 x (C1, C2 = haèng soá)
2) Sinh viên tự giải
3) Sinh viên tự giải
4) Sinh viên tự giải
5) Sinh viên tự giải
6) Sinh viên tự giải
Tröôøng hôïp 2 : haøm f(x) coù daïng f  x  = e x Qm  x  cos  x  Pn  x  sin  x  vôùi

Qm  x  , Pn  x  laø caùc ña thöùc baäc töông öùng m vaø n vaø ,  laø haèng soá. Khi ñoù, ta

tìm nghieäm rieâng ôû daïng

yr  x   x s e x  Rk  x  cos  x  H k  x  sin  x 

trong ñoù
-    i laø nghieäm boäi s cuûa phöông trình ñaëc tröng. Neáu    i khoâng laø
nghieäm cuûa phöông trình ñaëc tröng thì s = 0.
- k  max m, n

- Rk  x  , H k  x  laø ña thöùc baäc k.

Deã thaáy, tröôøng hôïp 1 laø tröôøng hôïp rieâng cuûa tröôøng hôïp 2.
Ví duï : Giaûi phöông trình vi phaân
1) y '' + y  x sin x (1)
2) y ''  y '  2cos 2 x (2)
3) y '' 2 y ' 2 y  xe x sin x (3)
4) y '' 2 y ' 5 y  2cos x (4)
5) y '' 2 y ' 2 y  e x  x cos x  3sin x  (5)

Giaûi :
 k1  i
1) Phöông trình ñaëc tröng k 2  1  0    Nghieäm toång quaùt cuûa phöông
 k2  i
trình thuaàn nhaát töông öùng laø y  x   C1 cos x  C2 sin x (C1, C2 = haèng soá)

Vaäy f  x  = e x Qm  x  cos  x  Pn  x  sin  x   x sin x thì  = 0, Pn  x   x ,

  1 . Do   i   i laø nghieäm cuûa phöông trình ñaëc tröng  ta tìm nghieäm rieâng
yr ôû daïng
yr  x  Ax  B  cos x   Cx  D  sin x 

Laáy ñaïo haøm roài theá vaøo phöông trình (1) ta ñöôïc
 4Cx  2  A  D   cos x  
 4 Ax  2  C  B   sin x  x sin x
caân baèng heä soá hai veá
 4 A 1
 4C 0
 1 1
  A   , B  0, C  0, D  .
 A  D 0 4 4
 C  B  0

x
 yr   sin x  x cos x 
4
Vaäy nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình (1) laø
x
y  x   sin x  x cos x   C1 cos x  C2 sin x (C1, C2 = haèng soá)
4
 k1  0
2) Phöông trình ñaëc tröng k 2  k  0    Nghieäm toång quaùt cuûa phöông
k2  1
trình thuaàn nhaát töông öùng laø y  x   C1  C2e x (C1, C2 = haèng soá)

f  x   2cos 2 x  1  cos 2 x  theo nguyeân lyù choàng chaát nghieäm thì nghieäm rieâng yr
cuûa phöông trình (2) coù theå tính theo coâng thöùc
yr  yr 1  yr 2
Vôùi yr1, yr2 laø nghieäm rieâng töông öùng cuûa phöông trình
y ''  y '  1 vaø y ''  y '  cos 2 x
Ta coù
+) y ''  y '  1  e x vôùi  = 0  nghieäm rieâng y1r  Ax  theá vaøo phöông trình
ta ñöôïc A = -1  y1r  -x
+) y ''  y '  cos 2 x thì f  x  = e x Qm  x  cos  x  Pn  x  sin  x   cos 2 x   = 0,

Qm  x   1 ,   2 . Do   i   2i khoâng phaûi laø nghieäm cuûa phöông trình ñaëc

tröng  ta tìm nghieäm rieâng yr2 ôû daïng

yr 2  B cos 2 x  C sin 2 x
2 1
Laáy ñaïo haøm roài theá vaøo phöông trình (2) ta ñöôïc B , C .
10 10
2 1
 yr 2   cos 2 x  sin 2 x
10 10
Vaäy nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình (1) laø
2 1
y  x  - x  cos 2 x  sin 2 x  C1  C2e x (C1, C2 = haèng soá)
10 10
3) Sinh viên tự giải
4) Sinh viên tự giải
5) Sinh viên tự giải
III. BAØI TAÄP (Sinh viên tự giải)
Tìm caùc nghieäm rieâng cuûa phöông trình vi phaân thoûa maõn ñieàu kieän ban ñaàu

 
1) 1  x 2 y '' - 2 xy '  0 ; y  0   0, y '  0   3

2) 1   y '  2 yy '' ; y 1  1, y ' 1  1

2

3
3) yy ''  y '    y '  ; y  0   1, y '  0   1
2

4) yy '' yy ' 2 y 2  0 ; y  0   2, y '  0   2