Chƣơng 4.

Chéo hóa ma trận – Dạng toàn phƣơng

§1. TRỊ RIÊNG VÀ VÉCTƠ RIÊNG CỦA MA TRẬN

1.1. Định nghĩa. Cho ma trËn vu«ng A cÊp n. Sè ®ưîc gäi lµ trÞ
n
riªng cña A nÕu tån t¹i vÐct¬ x ,x sao cho Ax x
Khi đó vÐct¬ x ®ưîc gäi lµ vÐct¬ riªng cña A øng víi trÞ riªng

Chó ý. NÕu x lµ vÐct¬ riªng cña A øng víi trÞ riªng th× víi mäi sè
0 vÐct¬ x còng lµ vÐct¬ riªng cña A øng víi trÞ riªng
▪ §Ó t×m c¸c trÞ riªng cña ma trËn vu«ng A cÊp n, ta viÕt Ax x

thµnh Ax Ix ; I lµ ma trËn ®¬n vÞ cÊp n

A I x O : lµ hÖ phư¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh thuÇn nhÊt.

§Ó lµ trÞ riªng cña A th× hÖ trªn ph¶i cã nghiÖm x

A I 0 : ®©y lµ phư¬ng tr×nh ®Ó x¸c ®Þnh c¸c trÞ riªng cña A

vµ ®ưîc gäi lµ phư¬ng tr×nh ®Æc trưng cña A.

§a thøc PA A I : ®ưîc gäi lµ ®a thøc ®Æc trưng cña A.

▪ C¸ch t×m trÞ riªng vµ vÐct¬ riªng cña ma trËn vu«ng A:

B1. Gi¶i phư¬ng tr×nh ®Æc trưng A I 0 (víi Èn lµ ) ®Ó

t×m c¸c trÞ riªng cña A.

B2. Gi¶i hÖ phư¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh thuÇn nhÊt A I x O.

NghiÖm kh«ng tÇm thưêng cña hÖ chÝnh lµ vÐct¬ riªng cÇn t×m.
 n
§Þnh nghÜa 1. §Æt E x A I x O : lµ kh«ng
gian nghiÖm cña hÖ A I x O vµ ®ưîc gäi lµ kh«ng gian riªng
cña A øng víi trÞ riªng

§Þnh nghÜa 2. ▪ Béi ®¹i sè (B§S) cña trÞ riªng lµ béi cña trÞ riªng
trong phư¬ng tr×nh ®Æc trưng.
▪ Béi h×nh häc (BHH) cña trÞ riªng lµ sè chiÒu cña kh«ng gian riªng
øng víi trÞ riªng ®ã (tøc dim E( )).

§Þnh lý 1. BHH cña mét trÞ riªng lu«n bé hơn hoặc bằng B§S cña nã.

Chó ý. BHH cña trÞ riªng lu«n lín h¬n hoÆc b»ng 1.

§Þnh lý 2. C¸c vÐct¬ riªng øng víi c¸c trÞ riªng kh¸c nhau th× ®ltt.
VD. H·y t×m c¸c c¬ së cña kh«ng gian riªng cña ma trËn
3 2 0
A 2 3 0
0 0 5
1.2. Ma trËn ®ång d¹ng
§Þnh nghÜa. Cho A, B lµ hai ma trËn vu«ng cÊp n. Ma trËn B ®ưîc
gäi lµ ®ång d¹ng víi ma trËn A, ký hiÖu B A, nÕu tån t¹i ma trËn
vu«ng P cÊp n kh«ng suy biÕn sao cho B = P-1AP.
Chó ý. NÕu B Ath× A B
§Þnh lý. Hai ma trËn ®ång d¹ng cã cïng ®a thøc ®Æc trưng (tøc cã
chung tËp trÞ riªng).
 §2. CHÉO HÓA MA TRẬN
2.1. §Þnh nghÜa. Ma trËn vu«ng A cÊp n gäi lµ chÐo hãa ®ưîc nÕu A
®ång d¹ng víi ma trËn chÐo, tøc tån t¹i ma trËn kh¶ nghÞch P cÊp n
sao cho P-1AP = D lµ ma trËn chÐo.
Khi ®ã ta nãi ma trËn P lµm chÐo hãa ma trËn A.
(Như vËy chÐo hãa ma trËn A lµ t×m ra ma trËn kh¶ nghÞch P vµ ma
trËn chÐo D).
§Þnh lý. (§iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó ma trËn chÐo hãa ®ưîc)
§iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó ma trËn vu«ng A cÊp n chÐo hãa ®ưîc lµ A cã
n vÐct¬ riªng ®ltt.
Chøng minh. Xem [1]
ViÖc chøng minh §Þnh lý trªn ®· chøng tá r»ng:

 Ma trËn P cã c¸c cét lµ c¸c vÐct¬ riªng ®ltt cña A.

 Ma trËn D cã c¸c phÇn tö n»m trªn ®ưêng chÐo chÝnh lÇn lưît lµ
c¸c trÞ riªng tư¬ng øng víi c¸c vÐct¬ riªng t¹o nªn P.

HÖ qu¶ 1. NÕu ma trËn vu«ng A cÊp n cã n trÞ riªng ph©n biÖt th×
A chÐo hãa ®ưîc.

HÖ qu¶ 2. Ma trËn vu«ng A cÊp n chÐo hãa ®ưîc khi vµ chØ khi
BHH cña mäi trÞ riªng b»ng B§S cña chóng.
2.2. C¸c bưíc chÐo hãa mét ma trËn vu«ng A cÊp n
B1. Gi¶i phư¬ng tr×nh ®Æc trưng A I 0 ®Ó t×m c¸c trÞ riªng
cña A. X¸c ®Þnh B§S cña tõng trÞ riªng.
B2. Gi¶i c¸c hÖ phư¬ng tr×nh tư¬ng øng víi tõng trÞ riªng. T×m c¬ së
cña c¸c kh«ng gian riªng ®Ó tõ ®ã x¸c ®Þnh BHH cña tõng trÞ riªng.
B3. ▪ NÕu BHH cña mét trÞ riªng nµo ®ã bÐ h¬n B§S cña nã th× A
kh«ng chÐo hãa ®ưîc.
▪ NÕu HÖ qu¶ 2 tháa m·n th× A chÐo hãa ®ưîc. Ma trËn P cã c¸c cét
lµ c¸c vÐct¬ riªng c¬ së cña c¸c kh«ng gian riªng. C¸c phÇn tö trªn
®ưêng chÐo chÝnh cña D lÇn lưît lµ c¸c trÞ riªng øng víi c¸c vÐct¬
riªng t¹o nªn P. (Cã thÓ thay ®æi thø tù c¸c cét cña P miÔn sao trÞ
riªng cña ma trËn D øng víi c¸c vÐct¬ riªng t¹o nªn P)
VD. XÐt xem ma trËn A cã chÐo hãa ®ưîc kh«ng? NÕu ®ưîc h·y t×m
ma trËn P lµm chÐo hãa A, viÕt d¹ng chÐo cña A vµ tÝnh An.

3 2 0 3 3 2
1) A 2 3 0 ; 2) A 1 1 2
0 0 5 3 1 0

3 1 1 1 2 3
3) A 7 5 1 ; 4) A 0 2 3
6 6 2 0 0 3
 §3. CHÉO HÓA TRỰC GIAO
3.1. §Þnh nghÜa. ▪ Ma trËn vu«ng A cÊp n ®ưîc gäi lµ ma trËn trùc
giao nÕu: ATA = I ( hay A-1 = AT )
▪ Ma trËn vu«ng A cÊp n ®ưîc gäi lµ chÐo hãa trùc giao ®ưîc nÕu
tån t¹i ma trËn trùc giao P cÊp n sao cho P-1AP = D lµ ma trËn chÐo.
Khi ®ã ta nãi ma trËn P lµm chÐo hãa trùc giao ma trËn A.
§Þnh lý. (§iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó ma trËn chÐo hãa trùc giao ®ưîc)
§iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó ma trËn vu«ng A cÊp n chÐo hãa trùc giao
®ưîc lµ A cã mét hÖ trùc chuÈn gåm n vÐct¬ riªng.
3.2. ChÐo hãa trùc giao ma trËn ®èi xøng
§Þnh lý 1. §iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó ma trËn vu«ng A cÊp n chÐo hãa
trùc giao ®ưîc lµ A ®èi xøng.
§Þnh lý 2. Cho ma trËn vu«ng A ®èi xøng. Khi ®ã c¸c vÐct¬ riªng
øng víi c¸c trÞ riªng kh¸c nhau sÏ trùc giao.
3.3. Quy tr×nh chÐo hãa trùc giao ma trËn ®èi xøng A
B1. Gi¶i phư¬ng tr×nh ®Æc trưng A I 0 ®Ó t×m c¸c trÞ riªng
cña A.
B2. T×m mét c¬ së cho mçi kh«ng gian riªng cña A.
B3. Sö dông qu¸ tr×nh trùc giao hãa Gram-Schmidt vµo mçi c¬ së ®ã
®Ó ®ưîc mét c¬ së trùc chuÈn cho mçi kh«ng gian riªng.
B4. LËp ma trËn P cã c¸c cét lµ c¸c vÐct¬ c¬ së trùc chuÈn x©y dùng ë
B3. Ma trËn P nµy sÏ lµm chÐo hãa trùc giao ma trËn A vµ D = P-1AP
lµ ma trËn chÐo víi c¸c phÇn tö trªn ®ưêng chÐo chÝnh lÇn lưît lµ c¸c
trÞ riªng øng víi c¸c vÐct¬ riªng t¹o nªn P.
VD. H·y chÐo hãa trùc giao ma trËn A vµ tÝnh An, víi
2 1 1
A 1 2 1
1 1 2
 §5. DẠNG TOÀN PHƢƠNG

5.1. §Þnh nghÜa. Dạng toàn phương trong không gian véctơ n chiều
V đƣợc ký hiệu x1 ,..., xn là đa thức đẳng cấp bậc hai theo các
biến xi. Nghĩa là
n n
x1,..., xn aijxi xj ; aij , aij a ji , i 1, n, j 1, n
i 1 j 1

VD. x1 ,x2 ,x3 x12 2x22 x32 x1x2 3x2x3

là dạng toµn phư¬ng trong 3
5.2. Ma trËn cña d¹ng toµn phư¬ng
T
Ký hiệu: x x1 x2 ... xn và
A aij là ma trận vuông thực cấp n với các phần tử aij ;
Khi đó dạng toàn phƣơng có thể đƣợc viết dƣới dạng ma trận:
x xT Ax

Nhận xét. A là ma trận đối xứng thực.

VD 1. Dạng toàn phƣơng

x1 ,x2 ,x3 x12 2x22 x32 x1x2 3x2x3

có ma trận là
1
1 0
2
1 3
A 2
2 2
3
0 1
2
VD 2. Dạng toàn phƣơng

x1 ,x2 ,x3 2x12 2x22 x32 2x1x2 x1x3 4x2x3

có ma trận là
1
2 1
2
A 1 2 2
1
2 1
2
5.3. Dạng chính tắc của dạng toàn phương
5.3.1. Định nghĩa.
Giả sử ω là một dạng toàn phƣơng trên không gian véctơ n chiều V.
Nếu trong một cơ sở E ei ;i 1, n nào đó của V, dạng toàn
2 2
phƣơng ω có dạng x1 ,...,xn x
1 1 ... x
n n

thì (*) đƣợc gọi là dạng chính tắc của ω.

Ma trận của dạng chính tắc này trong cơ sở E là ma trận chéo
1 0 0
0 2 0
A

0 0 n

VD. x1 ,x2 ,x3 2x12 x22 5x32

5.3.2. Đưa dạng toàn phương về dạng chính tắc bằng phương
pháp Lagrange.
Giả sử E ei ;i 1, n là một cơ sở của V và dạng toàn
phƣơng ω trên V có dạng
n n
x x1 ,..., xn aij xi x j
i 1 j 1

TH1. Tồn tại một hệ số aii 0

a) Nếu a11 0 ta nhóm các số hạng chứa x1
x1 ,..., xn a11x12 2a12 x1x2 ... 2a1n x1xn ... x2 ,..., xn
1 2
a11 x1 a12 x2 ... a1n xn x2 ,..., xn
a11
Trong đó: không chứa x1
Đặt y1 a11x1 a12 x2 ... a1n xn
yk xk ; k 2, n
1 2
Ta có: x1 ,..., xn y1 ,..., yn y1 1 y2 ,..., yn
a11
trong đó: 1 y2 ,..., yn là dạng toàn phƣơng của n – 1 biến y2, ..., yn.
Lặp lại quá trình trên với dạng toàn phƣơng 1. Sau một số hữu hạn
bƣớc ta thu đƣợc dạng chính tắc của
VD. Đƣa dạng toàn phƣơng sau về dạng chính tắc bằng phép
biến đổi Lagrange và tìm cơ sở ứng với dạng chính tắc đó
1) x1 , x2 , x3 x12 5x22 4x32 2x1x2 4x1x3
2) x1, x2 , x3 5x12 8x22 7x32 6x1x3 14x2x3
3) x1, x2 , x3 3x12 12x1x2 6x1x3 9x22 6x2x3 5x32
b) Nếu aii 0 với i > 1 và a11 0 ta làm tƣơng tự nhƣ trên với
chú ý xi đóng vai trò x1. Tức là ta đặt
yi ai1x1 ai2 x2 ... ain xn
yk xk ; k i
1 2
Khi đó: x1 ,..., xn y1 ,..., yn yi 2 y1 ,..., yi 1 , yi 1 ,..., yn
ai1
Trong đó: 2 là dạng toàn phƣơng của n – 1 biến y1 ,..., yi 1 , yi 1 ,..., yn
Lặp lại quá trình trên với dạng toàn phƣơng 2
. Sau một số hữu hạn
bƣớc ta thu đƣợc dạng chính tắc của .
VD. Đƣa dạng toàn phƣơng sau về dạng chính tắc bằng phép
biến đổi Lagrange x1 , x2 , x3 2x1x2 4x1x3 x22 8x32
TH2. Mọi hệ số aii 0 và tồn tại một hệ số aij 0; i j
Ta đặt: xi yi yj
xj yi yj
xk yk ; k i, j

Khi đó ta có: 2aij xi x j 2aij yi2 y2j . Nghĩa là trong biểu thức của
dạng toàn phƣơng đã xuất hiện các số hạng bình phƣơng với hệ số
khác 0. Ta tiếp tục thực hiện nhƣ trong trƣờng hợp 1.

VD. Đƣa dạng toàn phƣơng sau về dạng chính tắc bằng phép
biến đổi Lagrange
x1 , x2 , x3 x1x2 x1x3 x2 x3
5.3.3. Đưa dạng toàn phương về dạng chính tắc bằng phép
biến đổi trực giao
Trong không gian véctơ n chiều V, cho dạng toàn phƣơng
x xT Ax
Vì A là ma trận đối xứng thực nên A chéo hóa đƣợc bởi ma trận
trực giao P và dạng chéo hóa của A là:

D P 1AP
 PDPT (do P trực giao nên P PT ). Khi đó
1 1
A PDP
T T T
x x PDP x P x D PT x
T

Đặt y PT x x Py
Ta đƣợc dạng chính tắc: 1 0 0 y1
T
0 2 0 y2
y y Dy y1 y2 yn

0 0 n yn
n n ; với 1, n là các trị riêng của A
2 2 2
y
1 1 y
2 2 ... y i ;i
Nhƣ vậy, dạng toàn phƣơng x xT Ax luôn luôn có thể đƣa
về dạng chính tắc y yT Dy bằng cách chéo hóa trực giao ma
trận A của dạng toàn phƣơng.
 Phép đổi biến (*) có ma trận chuyển cơ sở là ma trận trực giao
P nên phƣơng pháp này gọi là phép biến đổi trực giao. Phƣơng
pháp này dựa vào quy trình chéo hóa trực giao ma trận đối xứng
A nên cũng đƣợc gọi là phƣơng pháp chéo hóa trực giao ma trận.

B1. Viết ma trận A của dạng toàn phƣơng trong cơ sở chính tắc.

B2. Chéo hóa trực giao A bởi ma trận trực giao P và có đƣợc
dạng chéo của A là ma trận D.

B3. Kết luận: Dạng chính tắc cần tìm là

 1 0 0 y1
T
0 2 0 y2
y y Dy y1 y2 yn

0 0 n yn
n n ; với D là ma trận của dạng toàn
2 2 2
y
1 1 y
2 2 ... y
phƣơng trong cơ sở trực chuẩn tạo nên từ các cột của ma trận
trực giao P; 1 , 2 ,..., n lần lƣợt là các phần tử trên đƣờng chéo
chính của D.
Phép biến đổi cần tìm là: x = Py
VD. Đƣa dạng toàn phƣơng sau về dạng chính tắc bằng phép
biến đổi trực giao. Nêu rõ phép biến đổi.
x1 , x2 , x3 2x12 2x22 2x32 2x1x2 2x1x3 2x2 x3
5.4. Luật quán tính
Tồn tại nhiều phƣơng pháp để đƣa một dạng toàn phƣơng về dạng
chính tắc. Các dạng chính tắc này thƣờng khác nhau nhƣng các hệ
số trong dạng chính tắc tuân theo một luật mà đƣợc gọi là Định luật
quán tính.
Định lý. (Định luật quán tính)
Số các hệ số dƣơng, hệ số âm và hệ số bằng 0 trong dạng chính tắc
của một dạng toàn phƣơng trên một không gian véctơ không phụ
thuộc vào cơ sở của không gian véctơ đó (tức là không phụ thuộc
vào cách đƣa dạng toàn phƣơng về dạng chính tắc).
Định nghĩa.
Số các hệ số dƣơng, hệ số âm và hệ số bằng 0 trong dạng chính tắc
của một dạng toàn phƣơng đƣợc gọi là các chỉ số quán tính của .
 §6. DẠNG TOÀN PHƢƠNG XÁC ĐỊNH

6.1. Định nghĩa.

Giả sử là một dạng toàn phƣơng trên không gian véctơ V. Dạng
toàn phƣơng đƣợc gọi là xác định nếu x 0 x

6.2. Định nghĩa.

Giả sử là một dạng toàn phƣơng xác định
• Nếu x > 0; x thì đƣợc gọi là xác định dương
• Nếu x < 0; x thì đƣợc gọi là xác định âm
6.3. Định lý.
• Điều kiện cần và đủ để dạng toàn phƣơng xác định dƣơng là
tất cả các hệ số trong dạng chính tắc của nó đều dƣơng.
• Điều kiện cần và đủ để dạng toàn phƣơng xác định âm là tất
cả các hệ số trong dạng chính tắc của nó đều âm.
Hệ quả.
• Dạng toàn phƣơng xác định dƣơng khi và chỉ khi ma trận của
nó có tất cả các trị riêng dƣơng.
• Dạng toàn phƣơng xác định âm khi và chỉ khi ma trận của nó
có tất cả các trị riêng âm.
6.4. Định nghĩa.
Cho ma trận A aij . Các định thức:
n

1 a11
a11 a12
2
a21 a22
..............
a11 a12 a1n
a21 a22 a2n
n

an1 an 2 ann

đƣợc gọi là các định thức con chính của A

6.5. Định lý. (Tiêu chuẩn Sylvester)
n
• Dạng toàn phƣơng x1 ,..., xn aij xi x j là xác định
i, j 1

dƣơng khi và chỉ khi tất cả các định thức con chính của ma trận
A aij đều dƣơng. Tức là i > 0;i 1, n
n

• Dạng toàn phƣơng xác định âm khi và chỉ khi A có các định
thức con chính cấp chẵn dƣơng, cấp lẻ âm. Tức là:
i
1 i > 0;i 1, n
VD. Tìm m để dạng toàn phƣơng sau xác định dƣơng

x 2x12 x22 3x32 2mx1x2 2x1x3