See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/327984229

Saintis dan Pembangunan asyarakat: Apa Sumbangan al-Zahrāwī Berasaskan

Bukunya Altas Rīf li man 'Ajiza 'an al-Ta'līf

Article in Journal of Al-Tamaddun · December 2009

DOI: 10.22452/JAT.vol4no1.6

CITATIONS READS

0 481

1 author:

Roziah Sidik Mat Sidek

Universiti Kebangsaan Malaysia
41 PUBLICATIONS 73 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Roziah Sidik Mat Sidek on 23 April 2021.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 SAINTIS DAN PEMBANGUNAN MASYARAKAT: APA
SUMBANGAN AL-ZAHRĀWĪ BERASASKAN BUKUNYA AL-
TASRIF LI MAN ‘AJIZA ‘AN AL-TA’LĪF ?

Oleh:
Roziah Sidik @ Mat Sidek∗

Abstrak
Artikel ini mengupas peranan saintis kepada pembangunan masyarakat. Ia
memfokuskan kepada sumbangan al-Zahrāwī sebagai saintis abad ke-
10M yang bergiat cergas di sebelah Barat dunia Islam, ke arah
membangunkan masyarakat. Artikel ini ditulis berdasarkan kajian
kepustakaan dengan meneliti dan menyaring maklumat daripada sumber
primer dan juga sekunder. Hasil saringan mendapati bahawa al-Zahrāwī
memberi banyak sumbangan kepada pembangunan masyarakat. Antara
sumbangan beliau ialah menyediakan maklumat tentang ilmu perubatan
yang bukan sahaja boleh dicapai tetapi juga dijadikan rujukan oleh
masyarakat menerusi penghasilan karyanya yang tersohor iaitu al-Tasrīf
li man ‘Ajiza ‘an al-Ta’līf, melahirkan calon doktor bedah yang berkualiti,
menyediakan ruang untuk khidmat penjagaan kesihatan yang baik,
menyemarakkan aktiviti penterjemahan secara tidak langsung dan
memperkembangkan bidang perubatan di Eropah khususnya yang berkait
dengan pembedahan. Justeru, sumbangan beliau tidak hanya terbatas
kepada masyarakat setempat di negaranya sahaja tetapi menjangkau
sampai ke Eropah.

Kata kunci: al-Zahrāwī, Saintis Muslim.

Abstract
This article explains the role of scientist towards the development of the
society. It focuses on the contribution of al-Zahrāwī as a scientist during
10th century who flourished in the west of Islamic region towards the
development of the society. This article is written based on library
research by thoroughly looking and filtering information from primary as
well as secondary sources. The result shows that al-Zahrāwī gives many
contributions to the development of society. Among his contributions are
providing information on the knowledge of medicine which was not only
can be achieved but also can be refered by the society through the
production of his outstanding works al-Tasrīf li Man ‘Ajiza ‘an al-Ta’līf,
existing of high quality of surgeon, providing space for good service in

∗
Roziah Sidik @ Mat Sidek, M.Litt. ialah pensyarah di Jabatan Pengajian Arab dan
Tamadun Islam, Fakulti Pengajian Islam, Universiti Kebangsaan Malaysia.
Jurnal Al-Tamaddun, Bil. 4 (2009) 101 – 108

medical supervision, liven the activity of translation and developing field

of medicine in Europe especially related to surgery. Therefore, his
contribution is not only focused on Andalusian but also to European.

Keywords: al-Zahrāwī, Muslim Scientist

Pendahuluan

Abū al-Qāsim Khalaf bin ‘Abbās al-Zahrāwī merupakan seorang

saintis dan doktor yang berpengalaman luas terutamanya berkait dengan
ubat-ubatan tunggal dan sebatian1 serta pembedahan.2 Beliau telah
menghasilkan karya agung berjudul al-Tasrīf li man ‘Ajiza ‘an al-Ta’līf.
Sebagai doktor yang berpengalaman dan mempunyai karya yang disifatkan
oleh Seyyed Hossein Nasr3 sebagai kemuncak kegemilangan pembedahan
dalam Islam, tentu sekali beliau telah menyumbang sesuatu kepada
pembangunan masyarakat. Malah dalam banyak keadaan, sumbangannya
sering dikaitkan dengan karyanya al-Tasrīf.

Sumbangan Al-Zahrāwī Kepada Pembangunan Masyarakat

Al-Zahrāwī memberi sumbangan yang bukan sedikit kepada

pembangunan masyarakat. Sumbangannya meliputi aspek penyediaan
maklumat tentang ilmu perubatan yang boleh digunakan dan dijadikan
rujukan oleh masyarakat. Beliau turut menyumbang kepada penyediaan
ruang untuk khidmat penjagaan kesihatan yang baik, melahirkan calon
doktor bedah yang berkualiti, menyemarakkan aktiviti penterjemahan dan
memperkembangkan bidang perubatan di Eropah khususnya yang berkait
dengan pembedahan.

Rata-rata sumbangan al-Zahrāwī ini bertitik tolak daripada

penghasilan karya agungnya iaitu al-Tasrīf li man ‘Ajiza ‘an al-Ta’līf.
Penulis sendiri turut memiliki satu salinan buku ini yang diterbitkan oleh
Institute for the History of Arabic-Islamic Science, Frankfurt, German
pada tahun 1986 dengan kata pengantar oleh Fuad Sezgin.

1
Ibn Abi Usaybi’ah, Abu al-‘Abbas Ahmad bin al-Qasim bin Khalifah bin Yunus al-Sa’di
al-Khazraji (1965), ‘Uyun al-Anbā’ fi Tabaqāt al-Atibba’, Beirut: Dar Maktabat al-Hayah,
h. 501.
2
Haddah, F.S (1987), al-Zahrāwī: Jarrah al-‘Arab al-A’zam, Dlm. Burhan al-‘Abid,
Mukhtarāt min Tarikh al-Tib, Dimashq: Maktabat al-Dawadi, h. 89.
3
Nasr, Seyyed Hossein (1976), Islamic Science: An Illustrated Study, Tehran: World of
Islam Festival Publishing Company Ltd., h. 168.
102
 Saintis Dan Pembangunan Masyarakat: Apa Sumbangan Al-Zahrāwī
Berasaskan Bukunya Al-Tasrif Li Man ‘Ajiza ‘An Al-Ta’līf ?
Sumbangan Al-Zahrāwī Dari Segi Penyediaan Maklumat Tentang
Ilmu Perubatan yang Boleh Digunakan dan Menjadi Rujukan
Masyarakat

Al-Zahrāwī telah menyediakan maklumat mengenai ilmu

perubatan yang bukan sahaja boleh digunakan secara praktikal tetapi juga
boleh dijadikan rujukan oleh masyarakat khususnya di Andalus. Karya
agung beliau iaitu al-Tasrīf menjadi bukti kepada kenyataan ini. Karya ini
mengandungi 30 makalah yang memuatkan pelbagai maklumat mengenai
ilmu perubatan. Antara maklumat yang terkandung di dalamnya ialah
tentang klasifikasi penyakit, simptom dan cadangan rawatan, dadah
sebagai penawar yang berguna dalam semua kes keracunan, julap yang
sedap rasanya dan selamat digunakan, ciri-ciri pil julap yang dihasilkan
daripada dadah dan ditetapkan dalam pelbagai jenis penyakit, pengawetan
makanan, kegunaan, cara penyediaan dan juga penyimpanan makanan
yang diawet, serbuk julap dan serbuk bukan julap, pil julap dan pil
astringen, farmakologi, ubat gigi, ubat mulut dan tekak, ubat yang
digunakan untuk penyakit dada terutamanya batuk, diet untuk pesakit dan
juga untuk orang sihat yang disusun mengikut penyakit, ciri-ciri dadah,
potensi dan kualitinya, serta manual pembedahan yang melibatkan kauteri,
torehan, tebukan dan pemulihan.4

Maklumat-maklumat mengenai ilmu perubatan yang terdapat

dalam al-Tasrīf ini boleh digunakan dan dirujuk oleh masyarakat Islam
pada waktu itu. Ini kerana maklumat tersebut tersedia dalam bahasa Arab
yang menjadi bahasa yang digunakan dalam kehidupan seharian oleh
semua lapisan masyarakat. Ia merupakan bahasa orang awam, dan ia juga
merupakan bahasa yang digunakan oleh saintis dalam penulisan mereka.
Malah, inilah satu-satunya bahasa yang digunakan oleh seluruh
masyarakat Islam yang tinggal di dunia Islam sebelah Timur yang berpusat
di Baghdad ataupun di dunia Islam sebelah Barat yang berpusat di
Cordova.

Selain menyumbang dari segi penyediaan maklumat, al-Zahrāwī

juga sebenarnya turut menyediakan perkhidmatan. Walaupun maklumat
yang konkrit agak terhad, namun ada bukti mengatakan bahawa beliau
pernah berkhidmat sebagai doktor peribadi sama ada di istana Khalifah al-
Nāsir atau Khalifah al-Mustansir atau kedua-duanya khalifah tersebut atau

4
Al-Zahrawi, Abu al-Qasim Khalaf bin ‘Abbas (1986), al-Tasrīf li man ‘Ajiza ‘an al-
Ta’līf, Frankfurt: Institute for the History of Arabic-Islamic Science: Hamarneh, S.K dan
Sonnedecker, G (1963), A Pharmaceutical View of Abulcasis al-Zahrawi in Moorish Spain
with Special Reference to the ‘Adhan’, Leiden: E.J.Brill, h. 38-41.
103
Jurnal Al-Tamaddun, Bil. 4 (2009) 101 – 108

doktor peribadi kepada Ibn Abī ‘Amir al-Mansūr.5 Maklumat ini

menunjukkan bahawa beliau pernah menyediakan perkhidmatan kepada
khalifah dan juga ahli keluarga khalifah.

Sumbangan Al-Zahrāwī Dari Segi Penyediaan Ruang Untuk Khidmat

Penjagaan Kesihatan yang Baik

Menerusi maklumat tentang ilmu perubatan yang didedahkan

dalam karyanya al-Tasrīf, al-Zahrāwī secara tidak langsung telah
memberikan sumbangan kepada masyarakat dengan menyediakan ruang
untuk khidmat penjagaan kesihatan yang baik. Ini kerana karangan beliau
sarat dengan maklumat tentang penjagaan kesihatan yang baik. Salah satu
contoh maklumat tersebut ialah diet seharusnya dilihat dari segi khasiat
makanan dan bukannya kelazatan. Namun, makanan yang berkhasiat dan
lazat sangat digalakkan terutamanya dalam proses pemulihan atau
penyembuhan.6 Ini menunjukkan bahawa beliau telah menyediakan ruang
kepada masyarakat berkenaan cara penjagaan kesihatan yang baik dan
boleh dipraktikkan dalam amalan penjagaan kesihatan harian mereka.

Sumbangan Al-Zahrāwī Dalam Melahirkan Calon Doktor Bedah

yang Berkualiti

Al-Zahrāwī juga turut memberi sumbangan ke arah melahirkan

calon doktor bedah yang berkualiti. Ini kerana calon doktor bedah
disyaratkan supaya menguasai maklumat tentang pembedahan menerusi
karya al-Zahrāwī iaitu al-Tasrīf . Syarat ini diletakkan oleh Jabatan
Hisbah yang memainkan peranan penting dalam perlantikan doktor bedah.
Ini kerana karya al-Zahrāwī ini memuatkan satu bahagian khusus
mengenai pembedahan iaitu makalah ke-30. Ia terbahagi kepada tiga
bahagian. Bahagian pertama memaparkan perincian mengenai rawatan
penyakti secara kauteri, yang digunakan dalam merawat tidak kurang
daripada 50 jenis penyakit. Bahagian ini mengandungi 56 bab.

5
Sarton, G (1975), Introduction to the History of Science, Malabar: Robert E. Krieger
Publishing Company, h. 681; Hamarneh, S.K dan Sonnedecker, G (1963), A
Pharmaceutical View of Abulcasis al-Zahrawi in Moorish Spain with Special Reference to
the ‘Adhan’, h. 17-18; Chejne, A.G. (1973), Muslim Spain: Its History and Culture,
Minneapolis: The University of Minnesota Press, h. 355; Sanchez, E.G. (1992), Agriculture
in Muslim Spain, Dlm. Salma Khadra Jayyusi (ed.), The Legacy of Muslim Spain, Leiden:
E.J.Brill, h. 988.
6
Hamarneh, S.K dan Sonnedecker, G (1963), A Pharmaceutical View of Abulcasis al-
Zahrawi in Moorish Spain with Special Reference to the ‘Adhan’, h. 60.
104
 Saintis Dan Pembangunan Masyarakat: Apa Sumbangan Al-Zahrāwī
Berasaskan Bukunya Al-Tasrif Li Man ‘Ajiza ‘An Al-Ta’līf ?
Bahagian kedua pula memperkatakan sejumlah pembedahan yang
menggunakan alat seperti pisau. Bahagian ini mengandungi 99 bab.
Manakala bahagian ketiga pula membincangkan mengenai rawatan
anggota yang luka dan patah. Ia mengandungi 35 bab.7 Penguasaan
maklumat mengenai karya beliau ini yang digunakan sebagai salah satu
syarat kepada calon doktor bedah membuktikan bahawa al-Zahrāwī
memberi sumbangan kepada masyarakat ke arah melahirkan doktor bedah
yang berkualiti. Syarat ini juga menjadi bukti betapa bernilainya karya
beliau yang disifatkan oleh Hamarneh8 sebagai terhasil dari kajian dan
observasi peribadi selama lebih 40 tahun.

Sumbangan Al-Zahrāwī Dalam Menyemarakkan Aktiviti

Penterjemahan

Sumbangan al-Zahrāwī dalam menyemarakkan aktiviti

penterjemahan pula boleh dilihat apabila karyanya diterjemahkan ke
pelbagai bahasa Eropah. Makalah ke-30 yang khusus membicarakan
tentang pembedahan misalnya, telah diterjemahkan ke bahasa Latin oleh
Gerard pada abad ke-12M. Ia menggunakan tajuk Chirurgia. Ini diikuti
oleh terjemahan makalah pertama dan kedua menggunakan tajuk Liber
Theoricae Necnon Practicae Alsaharavii in Prisco Arabum Medicorum
Conventu Facile Principis. Makalah ke-28 juga turut diterjemahkan
menggunakan tajuk Liber Servitoris de Praeparatione Medicinarum
Simplicium.9

Spink dan Lewis10 menyenaraikan secara terperinci kemunculan

terjemahan kepada karya al-Zahrāwī. Ia dimulakan dengan kemunculan
pertama terjemahan versi Gerard yang berlaku serentak dengan versi Guy
de Chauliac yang bertajuk Cyrurgia Parva iaitu pada tahun 1497 di
Venice. Cetakan berikutnya ialah pada tahun 1499 dan 1500. Cetakan
berikutnya juga di Venice muncul pada tahun 1520, 1532 dan 1540.

7
Al-Zahrawi, Abu al-Qasim Khalaf bin ‘Abbas (1986), al-Tasrīf li man ‘Ajiza ‘an al-
Ta’līf; Hamarneh, S.K dan Sonnedecker, G (1963), A Pharmaceutical View of Abulcasis al-
Zahrawi in Moorish Spain with Special Reference to the ‘Adhan’, h. 52-53; Azizan
Baharuddin (1986), Pengenalan Tamadun Islam di Andalus, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa
dan Pustaka, h. 59.
8
Hamarneh, S.K dan Sonnedecker, G (1963), A Pharmaceutical View of Abulcasis al-
Zahrawi in Moorish Spain with Special Reference to the ‘Adhan’, h. 43.
9
Al-Zahrawi, Abu al-Qasim Khalaf bin ‘Abbas (1986), al-Tasrīf li Man ‘Ajiza ‘an al-
Ta’lif, h.5-6.
10
Spink, M.S dan Lewis, G.L (1973), Albucasis on Surgery and Instruments, London: The
Wellcome Institute of the History of Medicine, h. ix-xii.
105
Jurnal Al-Tamaddun, Bil. 4 (2009) 101 – 108

Selain terjemahan dalam bahasa Latin, karya al-Zahrāwī juga

turut diterjemahkan ke dalam bahasa Turki. Sabunju-oghlu Sharaf al-Din
Ibn ‘Alī al-Haj Ilyās telah menterjemahkan karya al-Zahrāwī
menggunakan tajuk Jarrahiye-I Ilkhaniye. Terjemahan ini bukan sekadar
memaparkan ilustrasi instrumen pembedahan, tetapi juga menggambarkan
keadaan pesakit dan doktor bedah dalam pelbagai kes pembedahan.

Karya al-Zahrāwī dalam edisi yang agak moden pula muncul di

Oxford pada tahun 1778. Ia turut disertakan dengan terjemahan dalam
bahasa Latin. Ini merupakan hasil usaha John Channing sebanyak dua jilid
menggunakan judul Albucasis de chirurgia, urabice et latine. Ia
diterbitkan oleh Oxford Press. Manakala terjemahan pertama mengenai
pembedahan yang dilakukan ke bahasa moden ialah dalam bahasa Perancis
oleh Lucien Leclerc. Ia diterbitkan bersiri pada peringkat awal dan
kemudian diterbitkan dalam bentuk buku, lengkap dengan pendahuluan. Ia
menggunakan tajuk La chirurgie d’Albucasis.

Penterjemahan yang banyak dilakukan ke atas karya al-Zahrāwī

khususnya ke dalam bahasa-bahasa Eropah menggambarkan bahawa al-
Zahrāwī secara tidak langsung telah berjaya menyemarakkan kegiatan
penterjemahan menerusi penghasilan karya agungnya iaitu al-Tasrīf.
Kegiatan ini juga membuktikan bahawa karyanya mempunyai nilai yang
tinggi sehingga berjaya menarik banyak pihak untuk mengetahui
maklumat yang terdapat di dalamnya dan bersedia pula
menterjemahkannya ke dalam bahasa mereka sendiri. Adalah difahamkan
bahawa, apa yang menarik dalam karya al-Zahrāwī sehingga mendorong
kegiatan penterjemahan ialah ia satu-satunya karya dalam bahasa Arab
yang menekankan rasional amalan pembedahan, serta perbincangan dan
penjelasan tentang operasi-operasi pembedahan dan ilustrasi instrumen
pembedahan.11

Jika dilihat dari sudut lain, kegiatan penterjemahan ini menjadi

bukti yang jelas bahawa Eropah memandang penting isu pemeribumian
sains12 apabila bersedia menterjemahkan karya yang mereka anggap
11
Hamarneh, S.K dan Sonnedecker, G (1963), A Pharmaceutical View of Abulcasis al-
Zahrawi in Moorish Spain with Special Reference to the ‘Adhan’, h. 24.
12
Pemeribumian sains ialah “suatu proses memindah sains semasa daripada kebudayaan
lain kepada negara atau bangsa yang lain dan pada masa yang sama menggali semula
khazanah lama sains yang ada pada bangsa tersebut atau pada bangsa-bangsa lain yang
hampir dengannya” (Shaharir bin Mohamad Zain (2004), “Keperluan, Kaedah, Status dan
Agenda Pemeribumian Sains di Malaysia: Tidak Ke Mana Kita”?, Kertas Kerja Seminar
Kebangsaan Sejarah dan Falsafah Sains). Definisi ini menekankan dua perkara iaitu
pemeribumian sains berkait rapat dengan pemindahan sains, dan pemeribumian sains
memerlukan kepada usaha menggali khazanah lama sains dari tamadun terdahulu atau yang
106
 Saintis Dan Pembangunan Masyarakat: Apa Sumbangan Al-Zahrāwī
Berasaskan Bukunya Al-Tasrif Li Man ‘Ajiza ‘An Al-Ta’līf ?
penting dan bernilai ke dalam bahasa mereka, supaya ia boleh digunakan
dan seterusnya dimanfaatkan dengan lebih meluas oleh semua lapisan
masyarakat.

Sumbangan Al-Zahrāwī Terhadap Perkembangan Bidang Perubatan

di Eropah Khususnya yang Berkait Dengan Pembedahan

al-Zahrāwī juga turut memberi sumbangan kepada perkembangan

bidang perubatan di Eropah. Ini diakui oleh Campbell13 apabila beliau
menyebut bahawa al-Zahrāwī adalah punca berkembangnya perubatan
dan pembedahan di Eropah. Malah, Sarton14 menegaskan bahawa
pengaruhnya berlanjutan hingga kepada zaman Renaissance. Sumbangan
al-Zahrāwī ini terbukti apabila karyanya yang telah diterjemahkan ke
dalam bahasa Latin oleh Gerard telah digunakan sebagai buku teks
standard di universiti-universiti di Eropah seperti di Salerno, Itali dan
Montpellier, Perancis serta beberapa buah sekolah perubatan lain di
Eropah.15 Penggunaannya sebagai buku teks berterusan sehingga abad ke-
17M. Malah, karyanya juga dianggap sebagai sangat penting untuk
pelajar-pelajar perubatan di Eropah pada waktu itu sehinggakan doktor
bedah Perancis yang terkemuka iaitu Guy de Chauliac telah menjadikan
versi Latin kepada karya al-Zahrāwī sebagai lampiran dalam bukunya
mengenai pembedahan.16 Caparwolph pula telah menerbitkan satu
bahagian daripada al-Tasrīf iaitu mengenai ginekologi dalam bukunya
Collection Gynaeciorum.17

Senario ini menjelaskan betapa besarnya sumbangan al-Zahrāwī

khususnya menerusi karyanya al-Tasrīf terhadap perkembangan bidang
perubatan di Eropah, sehingga ia menjadi rujukan penting bidang
perubatan di Eropah pada waktu itu.

paling hampir dengannya. Perkara yang pertama iaitu pemindahan sains sudah pasti akan
melibatkan soal bahasa.
13
Campbell, D (1974), Arabian Medicine and its Influence on the Middle Ages,
Amsterdam: Philo Press, h. 87.
14
Sarton, G (1975), Introduction to the History of Science, h. 651.
15
Khairallah, Amin A (1946), Outline of Arabic Contribution to Medicine, Beirut:
American Press, h. 136-137; Mirza, Mohammad R. dan Siddiqi, Muhammad Iqbal (1986),
Muslim Contribution to Science, Lahore: Kazi Publications, h. 12.
16
Mirza, Mohammad R. dan Siddiqi, Muhammad Iqbal (1986), Muslim Contribution to
Science, h. 11.
17
Ahmad, Jamil (1971), Hundred Great Muslims, Lahore: Ferozoono Ltd., h. 269.
107
 Jurnal Al-Tamaddun, Bil. 4 (2009) 101 – 108

Kesimpulan

Al-Zahrāwī ternyata memberi sumbangan yang besar kepada

pembangunan masyarakat, walaupun sumbangannya itu lebih jelas
kelihatan menerusi karyanya al-Tasrīf. Sumbangan beliau ternyata tidak
hanya terbatas kepada masyarakat di al-Andalus semata-mata. Bahkah ia
menjangkau kepada masyarakat luar, apabila karya beliau telah
diterjemahkan ke pelbagai bahasa Eropah, dan seterusnya dijadikan
sebagai buku teks di sekolah-sekolah perubatan di beberapa buah
universiti di Eropah.

108

View publication stats