Kabanata XXIV

Mga Pangarap
Buod

Mag-uusap sina Isagani at Paulita sa Luneta. Handang-handa si Isagani

sa pagbabagsak ng kanyang galit sa gabi. Pany raw ang tingin ni Isagani sa mga Pransesa. Kaya
raw siya sumama kay Juanito ay para nga magkita sila ni Isagani. Si Donya Victorina raw ang
may ibig kay Pelaez. Nagkatawanan ang dalawa.

Nagkapalitan sila ng mga pagtanaw sa kinabukasan. Nais ni Isagani na sa nayon manirahan. Pinakaiibig raw niya ang kanyang bayang iyon. Bago raw
niyanakita si
Paulita, ang bayang iyon ang tangi niyang kaligayahan at magandang-maganda para sa kanya. Nguni’t nang makilala niya si Paulita ay naging parang
may kulang sa kanya ang bayang iyon at
Natiyak niyang ang kulang ay si Paulita

Nguni’t ayaw ni Paulita na tumungo roon. Ayaw niyang magdaan sa mga bundok na malimatik. Ang ibig niyang paglalakbay ya sa pamamagitan ng tren.

Pinaghambing ni Isaganisa isip ang pansin ng mga taong pamahalaan sa

nagkaramdam na si Simoun at ang mga sugatang kawal na galling sa digma. Sa huli’y ni walang pumapansin. Nguni’t kay Simoun ay nabahala ang
marami. Iba na raw ang mayaman, ayon sa
binata. Ang bayang nasa isip niya ay di lamang Pilipinas kundi pati ang Espanya.

Dumating sina Paulita. Nginitian nito si Isagani. Nangiti na rin ang binata
at napawi ang lahat ng kanyang mga hinanakit sa dalaga. Nalubos na sana ang kanyang tuwa nang
itanong sa kanya ni Donya Victorina kung nakit ang binata ang pinaghahanap na asawang Kastila.
Ipinagkaila ng binata na alam niya dahil sa kanilang bayan sa nayon (kay Padre Florentino) nag-
tatago si De Espadana. Sinabi ng donya na nais niyang mag-asawa uli. Nagtanong pa ang donya kumg ano’t pakasal siya kay Pelaez. Ang pilyong Isagani
naman ay namuri pa sa kinaiinisan niyang
kamagaral. Pinagbigyan ng donya ang pamangkin at binatang kausap. Kung matutuloy ng naman si Paulita kay Isagani, magiging sarili niya si Juanito.
Kabanata XXV
Tawanan at Iyakan

Buod

Idinaos ang piging ng mga estudyante sa Panciteris Macanista de Buen Gusto. Labing–apat sila, kasama si Sandoval. Pinakyaw nilang lahat ang
mesa. Ani ng isang paskin: “Luwalhati kay Don Custodio sa kaitaasan at Pansit sa lupa sa mga Binatang may Magagandang Kalooban!”

Matatlim ang mga salita ng mga estudyante. Naghalakhakan sila’y pilit at may tunog ng paghihinakit.

Dumating si Isagani. Si Pelaez na lang ang kulang. Ani Tadeo sana’y si Basilio na ang inanyayahan nila sa halip ng impormal na si Juanito. At
malala-sing pa raw sana nila si Basilio upang mapagtapat ng mga lihim ukol daw sa nawawalang bata at sa isang mongha.

Nagkainan. Inihandog nila ang pansit-langlang klay Don Custodio. Ang sopas ay tinaguriang sopas ng panukala;lumpiang intsik ay inalay kay
Padre Irene ; ang torta’y inukol sa prayle (torta de Frailes). Tumutol si Isagani. May isa raw prayleng di dapat isama sa panunumpa. Tumutol
din si Tadeo. Kahabag-habag daw na inihambing ang alimasag sa mga prayle; ang pansit gisado ay inukol sa pamahalaan at sa bayan. Ayon kay
Makaraig, ang pansit ay katutubong lutuing Pilipino. May ibig mag-alay ng pansitkay Quiroga na isa raw sa apat na kapangyarihan sa Pilipinas.
Anang isa naman ay sa Eminencia Negra (Simoun) raw dapat ialay ang pansit.

Pinapagtalumpati si Tadeo. Di ito nakahanda. Nagsimula ito kahit papaano. Sinigawan siya ng mga kasamahan . Gaya daw ang binigkas ni
Tadeo. Naghingian ng pagkain. Nahilingan ng talumpati si Pecson. Inatake ni Pecson ang mga prayle. Mula raw sa kamusmusan hanggang sa
libingan ay prayle ang kasama natin.

May nakakita sa utusan ni Padre Sibyla, ang biserektor sa Unibersidad. Sumakay ito sa karuwahe ni Simoun. Nagtiktik ito sa mga estudyante.
Ani Makaraig: “Ang busabos ng bise-rektor na pinglilingkuran ng panginoon ng Heneral!”

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit nagdaos ng piging ang mga estudyante?

Sagot

Patuyang pagsang-ayon sa mungkahi ni Don Custodio, ayon kay Padre Irene, upang ipagdiwang ang pagkakasang-ayon ng Don sa mungkahing
paaralan. Maging ang paskin ukol sa kaluwalhatian para kay Don Custodio ay tigib ng panunuya at pagdaramdam.

2. Ilang lahat ang nagdiwang na mga estudyante? Sinu-sinoang mga kilala ninyo?

Sagot

Una’y labintatlo ang mga Pilipino at isa ang Kastila, si Sandoval. Dumating si Isagani, kaya naging labinlima. Labing-anim sana sila nguni’t di
dumating si Basilio. Naroon sina Makaraig, Tadeo, at Pecson.

3. Ano ang ibig sabihinni Pecson sa bahagi ng kanyang talumpati na: “...ang langit ay ipinipinid sa mayayaman, kaya’t sila (ang
mga prayle), mga bagong sasagip at mga tunay na alaga ng Manunubos ay gumagawa ng iba’t ibang uri ng mga lalang upang
gampanan ang inyong mga kasalanan...” Paano pinagagaan ang kasalanan ng mayayaman?

Sagot

Karaniwang itinuturo ng mga pare noon na ang mayayaman ay di nakapapasok sa pinto ng langit at mga prayle lamang ang makapagbubukas
niyon para sa mayaman. Paano? Pamisa, panobena, abuloy, at higit sa lahat, pagpapamana ng mga ari-arian ng isang prayle o sa simbahan.
Kabanata XXVI
Mga Paskil

Buod

Maagang nagbangon si Basilio upang magtungo sa

ospital. Nais niyang pakialaman ang kanyang
linsensiyatura sa Unibersidad pagkatapos madalaw
ang may sakit. Uutang siya kay Makaraig ng perang
gugugulin. Ang naimpok niya ay naipanubos kay
Huli.

Sa tapat ng San Juan de Letran ay may nagtanong

sa kanya ukol sa pagbabangon. Iniugnay niya sa isip
ang pagkakatungo sa kanya ni Simoun. Marami raw
nadadamay na mga estudyante ayon sa nagbabalita.
Nagpatuloy sa paglalakad si Basilio.

Nakasalubong niya ang isang katedratiko na malapit

ang loob sa kanya. Itinanong kung nasa piging ng
mga estudyante si Basilio. Mabuti raw at wala. Nang
malamang kasapi si Basilio sa kapisanan ay
pinayuhan nitop ang binata na umuwi na’t sirain niya
ang lahat ng kasukatang magdadawit sa kanya.
Nabanggit ni Basilio si Simoun. Wala raw kinalaman
dahil nahihiga ang mag-aalahas dahil sa sinugatan
ng kung sino. Dito’y may ibang mga kamay na
nakapangingilabot, anang katedratiko.

Itinanong ni Basilio kung may kasangkot na tulisan.

Wala raw. Panay raw mga estudyante. Nagkatagpo
raw sa unibersidad ng mga paskil o mga paskin
(posters) na mapanghimagsik.

May nasalubong silang isa pang katedratiko na

kakilala ni Basilio,. Ang una: Nangangamoy na si
Kapitan Tiyago. Nilalapitan na siya ng mga uwak at
buwitre.

Nagpatuloy si Basilio sa paglalakad. Mga

karagdagang balita. Marami raw estudyante ang
papupugutan ng ulo, ipabibilanggo, ibabagsak sa
pag-aaral.

Nagunita ni Basilio ang sinabi ni Simoun. Sa oras na

kayo’y itiwalag nila di kayo makatatapos sa inyong
karera. Pinaghinalaan ni Basilio na may kinalaman si
Simoun sa mga paskil.

Nakita niya si Sandoval. Tinawag ito. Naging bingi ito

sa tawag niya.

Tuwang-tuwa si Tadeo. Wala na raw klase.

Ibibilanggo raw lahat ang kasama sa kapisanan ng
mga estudyante. Tuwang-tuwa pa rin ito dahil wal ng
klase.

Si Pelaez naman ay parang baliw na paulit-ulit ang

pagsasabi: Wala-wala akong kinalaman, wala akong
kinalaman ; ikaw ang saksi ko Basili, na sinabi kong
isang quijoterias ang lahat

Mabilis tumalilis si Juanito nang makita ang isang

tanod na palapit sa kanila.

Natanaw ni Basilio si Isagani. Namumutla ang huli

ngunit pinagpupuyusan ng kalooban.
Nakapagtataka, mga ginoo, na walang kakuwenta-
kuwentang mga bagay ay nagkakagulo tayo na
parang mga mayang paking na itinaboy ng tau-
tauhang panakot. Ito lang ba ang pangyayari na ang
kabataan ay mabibilanggo dahil sa kalayaan? Nasaan
ang mga binitay, ang mga pinagbabaril? Bakit tayo
magsisiurong ngayon?

May nagtanong: Sino ba ang ungas na sumulat

naiyon?

Walang halaga ang kung sino ang sumulat. Tungkulin

nilang ( mga kura ) alamin niyon. Nguni’t di tayo
dapat patangay sa kaguluhang ito kung saan naroon
ang panganib ay doon tayo dumako dahil naroon ang
karangalan. Kung nasasabi sa paskil ay kaayon ng
ating kalooban, sino man ang sumulat noon ay dapat
nating pasalamatan. Kung hindi naman ay sapat
nang tutulan natin at tanggihan, ani Isagani.

Tumalikod si Basilio. Di siya sang-ayon sa sinabi ng

kaibigan. Tutungo siya kay Makaraig upang
mangutang. Di niya alintana ang mahiwagang senyas
ng mga kalapit bahay ni Makaraig.

Napadubo siya at napaharap sa dalawang tanod na

beterana. Anya: Naparito ako upang makipagkita ako
sa kaibigan kong si Makaraig. Nagkatinginan ang
dalawang tanod.

Dumating si Makaraig at ang kabo at dalawang

kawal. Nagtaka si Makaraig kay Basilio. Anito:
Marangal na pagkatao! Sa panahon ng kapayapaan
ay umiwas kayo sa amin ..
Inusig ng kabo si Basilio. Dinakip rin ito nang pakilala
kung sino Pati ba ako? tanong ni Basilio. Nagatawa si
Makaraig. Huwag kayong mag-alala. Mabuti’t ng
maibalita ko sa inyo ang ukol sa hapunan kagabi
samantalang nasa sasakyan tayo.

Sa sasakyan ay ipinagtapat ni Basilio ang kanyang

pagsasadya kay Makarai. Sinabi ni Makaraig na ma-
aasahan siya ni Basilio at sa magtatapos raw ng
madodoktor ay aanyayahan pa nila ang mga kawal
na dumakip sa kanila.

Mga Tulong sa Pag-aaral

1. Si Basilio ay isa nang nagsasanay sa panggagamot

sa ospital.

2. Noon ay walang titulong Doktor ang mga

Pilipinong nagtatapos ng medisina. Licienciatura
lamang ang pinagkaloob. Ngunit sila’y
nakapanggagamot din.

3. Pinakaiiwasan ni Basilio ang pagkasangkot sa

pulitika dahil sa kanyang mga karanasan noong bat
pa siya. Ngunit ngayo;y dina naiwasan ang
pagkasangkot.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit di makautang si Basilio kay Kapitan

Tiyago?

Tugon

Baka sabihin ng Kapitan na iyon ay paghingi niya ng

pauna sa lagi nang
ipinangangaking pamana;nahihiya na siya nang
gayon.

2. May kinalaman kaya si Simoun sa mga

paskin?

Tugon

Ayon na rin sa katedratikong nakausap ni Basilio,

wala. Si Simoun ay nahihiga dahil sa kapahamakang
inabot dalawang araw na.

3. Sino ang nakakita ng mga paskil?

Tugon

Walang nagkakita sa mga nagbabalita. Maaga raw

itong ipinabakbak ng Bise Rektor (Sibyla) at
ipinadala sa pamahalaang sibil upang gawing patibay
sa pagsusuplong laban sa mga estudyante na siyang
tiniyak na may kagagawan niyon.

4. Ano ang ibig sabihin ng katedratiko na si

Kapitan Tiyago ay nangangamoy bangkay na ?

Tugon

Napapadalas na raw ang dalaw ni Padre Irene at ni

Simoun na siyang nagbabalitang lalong
makikinabang sa pagkamatay ni Kapitan Tiyago
parang mga uwak at buwitre (vulture).

5. Bakit namumutla si Isagani sa kanyang

pagtatalumpati?

Tugon
Sa galit sa mga pangyayari at hinanakit sa mga
kasamahang nangawala ang ulo sa takot sa mga
pangyayari.

6. Sino ang may kagagawan sa mga paskil?

a. Si Simoun? Hindi magagawa ni Simoun dahil

nahihiga sa karamdaman. Hindi kaagad makakikilos
ang mga kasamahan ni Simoun ukol doon.
Nagkatiwa-tiwalag sila. Hindi magagawa iyon ng mga
kawal o ng mga manong. Di rin ng mga tulisan o
Penitente kaya. Kung iyon ay noong gabi ng
himagsikan mismo natagpuan, maaari pang si
Simoun. Ngunit isang araw pa ang nakalipas bago
nagkaroon ng mga paskin.

b. Ang mga prayle? Wala nang iba pang

magnanasang magbagsak sa mga estudyante kundi
ang mga kura lalo na ang bise-rektor o si Padre
Sibyla. Sila ang may palakad ng resolusyon laban sa
paaralan ng Wikang Kastila na di nilagdaan ni
Placido.

7. Bakit nasabi ni Makaraig na si Basilio ay

isang marangal na kaibigan?

Tugon

Akala kasi ni Makaraig ay nakikisama sa kanila si

Basilio nang malamang pinaghuhuhuli na ang mga
estudyanting kasapi sa kapisanan. Si Basilio ay di
nila maisama sa mga lakad na pangkasaysayan o
noong wala pang gulo at ngayon nagkakagulo ay
saka nakikisama si Basilio, sa akala ni Makaraig.
Kabanata XXVII
Ang Prayle at ang Estudyante

Buod

Si Isagani ay ipinatawag ni Padre

Fernandez na isang katedratiko. Labis na
iginagalang ito ng binata.

Ayon sa pari narinig nito si Isagani sa

pagtatalumpati ng binata. Itinata-nong ng
kura kung kasama si Isagani sa hapunan.
Pinuri rin ang pagkakaroon ni Isagani ng
paninindigan . Pinaupo ang binata. Nguni’t
nanatiling nakatayo si Isagni. Patuloy na
nagsalita ang pari. May mga dalawang
libong estudyante na raw ang naturuan
niya o sinikap niyang turuang mabuti at
karamiha’y pumupula at lumalalos sa mga
prayle nguni’t walang makapagsalita nang
tapatan o harapan.

Ayon kay Isagani ay di kasalanan iyon na

kabataan na pag nagsalita laban sa
maykapangyarihan ay kaagad nang
sinasabing pilibustero at alam ng pai ang
ibinubunga ng gayong paratang. “Baliw
ang sino mang magsabi nang malakas sa
kanyang iniisip sapagka’t siya’y magtitiis
ng pag-uusig,” ani Isagani.

Sinabi ng prayle na di niya inuusig si

Isagani at malaya itong nakapagsasalita
ng anuman sa kanyang klase. Sa halip ay
paborito pa niya si Isagani.

Pangiting nagpasalamat ang binata. Sinabi

niyang itinatangi rin niya ang katedratiko.
“Nguni’t di tayo maguusap dito ng ukol sa
ating sarili kaya’t ipinakikiusap ko sa aking
katedratiko na ibahin na ang paksa.”

Maaari raw si Padre Fernandez ay gayon

nga nguni’t di raw gaya ng katedratiko
ang ibang prayleng Domoniko. At tiniyak
ni Isagani ang mga sakit sa pagtuturo ng
mga prayle. “Binabawasan hangga’t
maaari ang pagbibigay ng mga kaalaman
sa pagpatay sa sigla at sigasig ng
magaaral. Walang inihahasiksa amin kundi
mga kaisipang luma, mga lisyang
simulaing kasalungat ng pagkakasulong.
Parang mga bilanggong gobyerno ang
mga estudyante. Salat na salat ang mga
ito sa natututuhan tulad ng pagkasalat ng
bilanggo sa pagkaing inirarasyon ng
nakasubasta sa pagpapakain”. At sinabi ni
Isagani na parang may sabuwatan ang
pamahalaan at ang mga Pilipino upang
manatili sa kamangmangan ang mga ito.
Napakagat-labi si Padre Fernandez. Sinabi
nitong lampas na sa guhit ng pag-uusap
ang mga paratang ni Isagani.

“Hindi, Padre,” ganti ni Isagani. “Ang mga

prayle sa lahat ng orden ay naging mga
kontratista ng karunungan at sila ang
nagsasabi mismo na kami ay hindi
nararapat matuto pagka’t baling araw ay
magpapahayag kami ng paglaya. Ito’y
pagtanggi na ang bilanggo ay pakanin pa
upang di na makalabas sa bilangguan.
Ang kalayaan ay katambal ng tao at,
gayundin, ng talino at katarungan. Ang
pagtanggi ng mga prayle na maging amin
iyan ang dahilan ng kawalan naming ng
kasiyahan”.

“Ang karunungan ay hindi ipinagkakaloob

kundi sa karapat-dapat lamang,” anang
Pari. “Ipagkaloob iyan sa mga walang
tibay ng loob at kapos sa wastong asal ay
taliwas sa layunin niyon”.

Tinutulan ito ni Isagani. Hindi raw totoo

iyon. “Kung ano kami ay kayo ang may
gawa. Ang bayang inaalipin ay natutong
magkunwari; ang paghaharian ay lumikha
ng mga alipin. Ipagpalagay natin, kahit di
totoo, na ang mga estudyante ay
mgawalang dakilang asal at katibayanng
loob. Sino ang may kasalanan? Kami o
kayong nagturo sa amin sa loob ng may
tatlong siglo? Kung pagkatapos ng
panahong iyon ay walang nayari ang
manggagawa ng palayok kundi mga sira
siya’y napakatanga marahil.”

“O masama at marumi ang putik na

ginagamit?”

“Kung gayo’y higit pang napakahangal

gayong alam na palang masama at
marumi ang putik ay bakit nagpapatuloy
pa sa pagsasayang ng panahon, at di
lamang hangal, kundi manlilinlang at
magnanakaw pa dahil alam nang walang
ibubunga ang ginagawa niya’y patuloy pa
sa pagtangap kabayaran….. at di lamang
hangal , mandaraya at magnanakaw kundi
isa pang talipandas dahil ayaw nilang
subukin ang kakayahan ng iba sa
paggawa ng magiging kapakipakinabang.”

Nakilala ni Padre Fernandez ang kanyang

kagipitan. Noon lamang siya nakaranas
niyon—pagkatalo sa isang estudyanteng
Pilipino lamang. Anang kura:
“Kinapopootan ng bayan ang sundalo na
dumakip at hindi ang hukom na
nagpanaog ng hatol na pagkabilanggo…
Kami’y napapagitna sa dalawang sibat sa
inyo at sa pamahalaan . Kung ano ang
utos sa amin ay siya naming sinusunod.
Ang nag-uutos sa pagpapaputok ay
masasabung siya na ring naglalagay ng
balas a kanyon”.

Pinulaan ni Isagani ang pagtatago ni Padre

Fernandez sa likod ng pamahalaan.
Nangatwiran ang katedratiko. “Ang ibig
kong sabihi’y may mga batas na mabuti
ang layon nguni’t masama ang
ibinubunga. Upang maiwasan ang isang
pagdaraya ay nagpapatibay ng maraming
panugpo na pinaglalaruan lamang ng mga
mamamayan. Maglagda kayo ng isang
batas, kahit sa Espanya, at pag-aralan ng
mga tao kung paano ito madaraya.
Nguni’t nalalayo tayo tayo sa paksa… Kaya
sasabihin kong ang masamang ugali ninyo
ay di dapat isisi sa amin ni sa Pamahalaan
kundi sa masamang pagkakatatag n
gaming kapisanan. Ang naghahangad
magpatotoo ng lahat ay wala isa mang
napatutunayan. Ang mga kapisanan ay
nawalan ng pg-iingatdahil sa umaapaw na
kasaganaan”.

“Opo, may pumipilit na sila’y mag-aral.

Katungkulan ng bawat tao na hanapin ang
kanilang kaganapan ng pagkatao.
Katutubo sa tao na linangin ang kanyang
talino at lalong matindi ang nais na ito rito
dahil ito’y hinahadlangan.Ang bumubuhay
sa pamahalaan ay humihingi sa
pamahalaan ng liwanag upang lalong
makatulong sa bansa. Pamahalaan na rin
at ang mga prayle na rin ang pumipilit na
kaming mga indiyo ay maghanap ng
karunungan dahil sa inyong pag-aglahi sa
amin sa kawalangpinag-aralan at
kamangmangan. Kami’y inyong
hinuhubaran at pagkarapos ay
pinagtatawanan ninyo an gaming
kahihiyan”.
Mga Tanong at Sagot

1.Ano ang ibg sabihin ni Isaganina

walang ginagawa ang mga prayle
kundi magrasyon ng kaisipang luma?

Sagot

Huling-huli sa takbo ng panahon ang

itinuturo ng mga prayle — bukod sa
kakatiting pa. Batid ito ng kabataan dahil
sa may ilang nanggaling sa Europa ang
matapos maghambing-hambing ay
nakapagsabing huling-huli ang Pilipinas sa
panahon.

2. Ano ang puna ni Rizal sa

pagkakaroon ng ordeng Dominiko ng
tanging karapatan sa pagtuturo sa
mga Pilipino?

Sagot

Parang isinubasta raw ng pamahalaan ang

pagpapaturo sa mga Pilipino at hindi man
ginagawa ng Dominiko ang tungkulin ay di
pinapansin ng pamahalaan dahil kapwa
sila nakikinabang. Inihambing ni Rizal ang
paraan ng pagtuturo ng Dominiko at ibang
orden sa pagpapakain sa bilanggo na
isinusubasta sa mga komersiyante.

3. Ang kahuluganng kasabihang latin

na “Vox populi ,vox dei” ? Ipaliwanag.

Sagot
Ang tinig ng bayan ay tinig ng Diyos. Kung
bayan na ang humihingi ng isang bagay
ipinalalagay na iyon ay Diyos na rin ang
may kahilingan. Ang paghihimagsik ng
bayan ay paghihimagsik na rin ng Diyos
laban sa may masamang pamamahala.

4. Bakit daw walang mangahas sa

mga estudyante na gawin nang
harapan ang pamumuna sa mga
prayle ayon kay Isagani?

Sagot

Baliw raw ang sino mang gumawa nang

sapagka’t pag-uusigin.

Kabanata XXVIII
Pagkatakot

Buod

Ipinangalandakan ni Ben Zayb sa El Grito na tama siya sa madalas niyang sabihing nakasasama sa Pilipinas ang pagtutuo sa kabataan.
Ito’y pinatunayan ng mga paskil.

Naging takot ang lahat mula sa Heneral hanggang sa mga intsik. Ang mga prayle ay di nakasipot sa basar ni Quiroga. Ang intsik man
ay nag-ayos ng tindahan na madaling maisara kung sakali. Inisip ni Quiroga na magtungo kay Simoun at isangguni kung panahon na
upang gamitin ang mga baril at pulbura’t bala na ipinatago nito sa kanya. Ayon sa himatong ni Simoun iyon ay palihim na ilalagay sa
mga bahay-bahay at saka magpapahalughog ang pamahalaan. Daami ang madarakip at mabibilanggo. Maami, lalo sa mayayaman,
ang patutulong sa kanila ni Simoun at iyon ay mangangahulugan ng malaking salapi. Nguni’t di niya nakausap si Simoun. Ipinasabi
lamang na huwag galawin ni Quiroga ang anuman sa kinalalagyan.

Nagtungo si Quiroga kay Don Custodio upang isangguni kung dapat sandatahan ng intsik ang sariling tahanan. Ayaw ring tumanggap si
Don Custodio ng sinuman. Kay Ben Zayb nagtungo ang intsik. Nang makita niya na nakapatong sa mga papeles ng manunulat ang
dalawang rebolber, kaagad nagpaalam ang intsik. Umuwi ,nahiga at nagdahilang maysakit.

Kinahapunan ay kumalat pa ang balitang may panayam ang mga estudyante at mga tulisan sa San Mateo; niyari daw ang balak na
paglusob sa lungsod sa isang Pansiterya; may bapor pandigma aw ang mga Aleman sa look, katulong ng mga estudyante; may mga
estudyante pa aw na nagtungo sa Malakanyang upang magpahayag ng pagkamaka-Kastila ngunit nahulihan sila ng armas kaya’t
pinagpipit; naligtas daw ang Heneral dahil noo’y nakikipanayam sa mga puno ng orden o provincial sa Pilipinas.

May nagpanukalang magpabaril kaagad ng isang dosenang pilibusterilyo upang matigil ang gulo. Anang isa’y sapat nang palakarin sa
mga lansangan ang mga kawal na kabayuhan at may hilang kanyon at ang lahat ay magsisipanhik ng bahay upang manahimik. Anang
isa naman, pagpapatayin ang mayayaman at linisin ang bayan.

Kina Kapitan Tiyago. Una’y ibinilanggo na si Basilio at naghaluhog sa mga kasulatan ng binata. Nayanig ang kahinahunan ni Kapitan
Tiyago. Saka ngayo’y dumating si Padre Irene at nagbabalita ng kung anu-anong mga nakatatakot. Nanginig sa takot ang matanda.
Nakadilat ang mata na napakapit sa kura. Nagpilit bumangon. Nguni’t di nakaya. Bumagsak na bumubula ang bibig. Patay na.
Nasindak ang kura. Tumakbo. Nakahawak sa kanya ang patay na nakaladkad niya hanggang sa gitna ng silid.

Kinagabihan. Sa isang binyagan ay may nagsabog ng kuwalta. Nag-agawan ang mga bata. Nagkaingay sa may pinto ng simbahan.
Isang opisyal ang nagdaan. Nabigla ito sa pag-aakalang gawa iyon ng mgs pilibusterilyo. Hinabol ng sable ang mga batang nagsipasok
sa simbahan. Nagtakbuhan ang mga tao. Nagsimula na raw ang himagsikan.

Dalawang tao ang nahuling nagbabaon ng sandata sa silong ng isang bahay na tabla. Hinabol ng mga tao ang dalawa upang ibigay sa
pamahalaan. Di ito nangahuli. Ang mga baril ay lumang eskopeta na maari pang makasugat sa gagamit.

Isang beterano ang napatay dahil pinagkamalan ng isang kawani na yaon ay estudyante. Isang bingi ang sinino sa Dulumbayan. Hindi
ito sumagot. Binaril. Patay!

Sa isang tindahan ay si Tadeo kaagad ang ipinakibalitaan. Binaril na raw, anang pinagtanungan. Napadaing ang babae. Malaki raw ang
utang ni Tadeo sa kanya. Anang kausap ay baka raw madamay pa kay Tadeo ang may tindahan. Natahimik ang babae.

Luku-luko raw si Isagani. Kusa pa raw nagpadakip. Babarilin daw malamang. Walang anuman daw sa kanya’t walang utang sa kanya si
Isagani, anang ginang na may tindahan. Ano raw kaya ang gagawin ni Paulita. Baka raw pakasal sa iba, anang tumugon. Halos lahat
ng bahay ay may mga nagrurosaryo.

Sa tirahan nina Placido Penitente, hindi naniniwala ang platero sa mga paskil. Gawa lang daw iyon ni Padre Salvi. Ayon naman sa isa’y
si Quiroga ang may gawa. May ibig daw ipasok na kontrabando si Quiroga at nasa look na sandaang libong pisong mehikano.
Nagkaroon daw ng kaguluhan. Pinadulasan ang mga kawani sa adwana at nakalusot ang salapi.
May narinig silang mga yabag. Natigil ang usapan kay Quiroga. Kunwa’y binanggit ng isa si San Pascual Bailon. Ang dumating ay si
Placido . Kasama ang manggagawa ng kuwitis o pulbura si Simoun.

Hindi raw nakausap ni Placido ang mga bilanggo.Tatlumpu raw. Ayon sa manggagawa ng pulbura ay magpupugutan ng ulo sa gabing
iyon. Hindi raw mangyayari iyon, anang isa, dahil si Simoun na siyang madalas magpayo niyon ay maysakit. Nagkapalitan ng tingin
ang dalawang bagong dating.

Nang gabing iyon ay pinalitan ang mga tanod sa pinto ng siyudad. Ipinalit ay mga artilyerong Kastila. Kinabukasan ay nakatagpo sa
Luneta, malapit sa pinto, ng bangkay ng isang dalagitang kayumanggi. Halos hubad. Ngunit nakita man iyon ni Ben Zayb ay di na
nabalita.

Mga Tanong at Sagot

1. Ano ang palatandaan na takot ang mga prayle sa mga pangyayari?

Sagot

Ni isa’y walang sumipot sa tindahan ni Quiroga gayong may mga bagong dating na panindang "nabibili" ni (nang walang bayad) sa
intsik.

2. Bakit ayon kay Ben Zayb ay nakasisira ang pagtuturo sa Pilipinas?

Sagot

Natututo raw na maging rebelde ang mga Pilipinong dumudunong. Iisa sila ng katuwiran ni Padre Damaso (Noli Me Tangere)

3. Ano ang balak ni Simoun sa mga baril at kartutsong ipinatago niya kay Quiroga?

Sagot

Ipamamahagi iyon sa mga taong bayang sasanib sa kanyang paghihimagsik.

4. Bakit ayaw makipagkita si Simoun kahit kay Quiroga?

Sagot
Siya ay sugatan. Ayaw niyang mausisa ukol doon. Masama rin ang kanyang loob sa mga pangyayari. Namatay si Maria Clara. Nasira
ang balak na paghihimagsik. Mainit ang kanyang ulo. Kailangan niya ang mapag-isa , makapagisip-isip.

Kabanata XXIX
Ang Huling Pati-ukol kay Kapitan Tiyago

Buod

Marangal ang libing ni Kapitan Tiyago. Si Padre irene ang hinirang na tagapamahala at tagapagpatupad ng testamento ng
kapitan. Paghahati-hatiin ang kanyang kayaman sa Sta. Clara, sa Papa, sa Arsobispo, at sa mga orden. P20.00 ay itinira para
pangmatrikulang mga estudyante mahihirap. Iminungkahi ito ni Padre Irene para masabing tagatangkilik siya ng mga
estudyante. Inalis ni kapitan Tiyago ang P25.00 pamana kay basilio dahil sa kawalang-utang na loob ngunit isinauli ni paddre
Irene at siya raw ang magpapaluwal sa sariling bulsa.

Nang nakaburol si Kapitan Tiyago ay marami ang usap-usapan ukol sa kanya. Nakita raw ng mga mongha ang nagliliwag na
kaluluwa ni Kapitan Tiyago. Iyon daw ang utang sa maraming pamisang nagawa ni Kapitan.

Naisip ng sakristan na ipanabing ang kaluluwa ni Kapitan Tiyago ay may hawak pang mangkok ng taho. May nangaghaka
namang hamunin ni Kapitan Tiyago ng sabong si San Pedro. Pero paano magkakamatayan o magkakatalo mag manok na
kaluluwa? Ayon kay Pilosopo Primotivo, di magkakatalo sagka’t ang pagkatalo’y kaugnay ng sama ng loob ay walang puwang
sa langit.

Hinandugan ni Quiroga ng isang tabako si Don Primotivo. Saka nagtanong nang malumanay: Sigulo puede de contalata aliedo
galela con kilisto, a? Cuando muele, mia contalista, ja? May nagtalo sa damit na isusuot kay KapitanTiyago. Abito? Mayroon
nito si kapitan tinong. Lumang-luma at binayaran niya ng P36.00. Ipagkakaloob niya ito sa mahal na kaibigan. Tumutol ang
sastre.Prak daw ang kailangan nakaprak ang kaluluwang nakita ng mga mongha. May yari na ang sastre na P32.00 ang
halaga, dahil suki niya ang namatay. Lumang damit ang ipinasuot ni Padre Irene. Hindi raw mahalaga sa langit ang damit.

Tatlong prayle ang dapit sa libing ni Kapitan. Maraming kamanyang nang sinunog at gayundin ang iwinisik na agua bendita.

Si Donya Patrocinio na matandang kaagaw ni Kapitan Tiyago sa pagpapataasan ng ihi sa pagkabanal ay nagnais mamatay na
kinabukasan upang malibing siya ng lalong dakila at kahanga-hanga.

Mga Tulong sa Pag-aaral

1. Lahat ng tadhana ng testamento ni Kapitan Tiyago ay gawagawa ni padre Irene Sa ganitong paraan nagkakamal ng
malaking lupa at kayamanan ang mga orden, at ang simbahan at kadalasan ang mga anak ng namatay na mayaman ay
nangauulila maging sa pamana.

2. Pati sa damit na isusuot ay nagtipid si Padre Irene. Mababawasan pa ang kanyang makakaparte.

Mga Tanong at Sagot

1. Ano ang kahulugan ng tanong ni Quiroga kay Primitivo: Sigulo puede contalata aliendo galela con kilisto, ja?
Cuando mia muele mia contalatista, ha?

Tugon

Ito’y nagpapakita ng kataliman ng intsik sa negosyo, mapagkakakitaan; walang bawal-bawal. Ito ri’y nagpapakitang ang
intsik na ilan, kaya nagkristyano ay di dahil sa pananampalataya kundi sa lalong ikaluluwalhati ng kanilang nagosyo. At
totooito sa karamihan ng mga intsik na nagsisikuha ng pagmamamayang pilipino-sa ikaluluwag lamang ng kanilang
kabuhayan. Ito ang kahulugan o salin ng pagagong kastila ni Quiroga: Kung mamatay ako, maaari marahil na ako’y
makipagkontrata kay kristo sa pagtatayo ng sabungan sa langit, ha?

Kabanata XXX
Si Huli

Buod

Nabalita sa San Diego ang pagkamatay ni Kapitan Tiyago at ang pagkadakip kay Basilio. Dinamdam ng bayan nang higit ang
huli. Maari raw ipatapon o patayin ang binata. Enero rin daw nang bitayin ang tatlong martit sa Kabite. Mga pari na iyon,
nabitay pa. Tiyak daw na bibitayin din si Basilio.

Nagkagayon daw si Basilio, ayon kay Hermana Penchang, dahil di nag-aagwa bendita sa Simbahan dahil narurumihan sa
tubig. Hindi raw nakasasakit ang agwa bendita. Nakagagaling pa nga raw ito. May ilan pa ang nanisi rin sa binata.
Ngunit marami ang nagsasabing di dapat mangyari iyon kay Basilio.Tahimik ito. Naghihiganti raw lamang ang mga prayle
dahil sa pagkakatubos ni Basilio kay Huli na anak ng tulisang si Tales.

Mabuti raw at pinaalis na niya si Huli, ani Hermana Penchang. Ayaw daw niyang magalit ang mga prayle sa kanya. Ang
totoo’y di niya ibig ipatubos si Huli.

Si Hermana Bali ang nagbalita kay Huli ng tungkol kay Basilio. Hinimatay pa si Huli dala ng balita. Sa Pilipinas ay kailangan
ang ninong sa ano mang pagkilos. Wala nang tagatangkilik si Basilio sa pagkamatay ni Kapitan Tiyago kaya’t tiyak na
mabubulok sa bilangguan si Basilio o mabibitay wala mang kasalanan.

Naisip niyang tulungan si Basilio. At may kung anong nagbulong sa kanya na patulong kay Padre Camorra, ang
nakapagpalaya kay Tandang Selo. Kung sabagay, nang pasalamatan niya ang kura ay di ito nasiyahan. Humingi ito ng “
pagpapasakit” pa. Mula noo’y iniwasan na ito ni Huli. Gayunman, may mga binatang binambo ni Padre Camorra nang
mangharana ang mga iyon sa dalaga. May nangagsapantaha na ng di mabuti kay Huli ukol kay Padre Camorra.Pinarunggitan
siya sa paglalakad niya.

Mula noo’y naging malungkutin si Huli. Minsa’y naitanong kay Hermana Bali kung nahuhulog sa impiyerno ang
nagpapakamatay. Di natuloy ang balak niya. Natakot siya sa impiyerno.

Ipinayo ni Hermana Bali na magtanong sila sa tribunal. Kaunting pabagsak lang daw at papayuhan na sila nito. Ngunit ang
tagasulat ay walang nagawa o naipayo kundi patunguhin ang dalawang babae sa hukom pamayapa. Sa wakas ay nagpayo
ang hukom: “ Ang tanging makapagliligtas kay Basilio ay si Padre Camorra – kung iibigin niya”, sabay turo kay Huli.

Hindi kumibo si Huli. Inaakala ni Hermana Bali na tumpak ang payo. Ayaw ni Huli na magtuloy sila sa kumbento. Batid ni
Hermana Bali ang dahilan. Si Padre Camorra
ay tinaguriang Si Kabayo – sadyang malikot sa babae.

Nakiusap si Huli na ang manang na lamang sana pumasakumbento. Wika ng hukom ay higit na mabisa ang pamanhik ng
isang dalagang may mukhang sariwa kaysa mukha ng isang matanda. Nanaog ang dalawa. Nang nasa daan na’y ayaw na
naman ni Huli. Ang pagpapakasakit na hinihingi ni Padre Camorra ay pinagbingihan ni Huli mangahulugan ng di kapatawaran
ng sariling ama. Ngayon ba’y gagawin niya iyon dahil kay Basilio? Magiging isa siyang lusak. Maging si Basilio’y mandidiri sa
kanya.

May ilang nagparunggit na di siya papatulan ng kura. Maraming dalaga sa bayan. Aanhin nito ang isang taganayon lamang. At
babarilin si Basilio!
Binangungot si Huli nang gabing iyon. Dugo! Sindak! Mga putok. Nakita ang ama. Si Basilio’y naghihingalo.

Kinahapunan ng sumunod ng araw ay kumalat ang balitang may mga binaril na sa mga estudyante. Ipinasiya ni Huli na
kinabukasan uli ay magsasadya na siya sa kumbento, mangyari na ang mangyari. Ngunit nang mag-uumaga na’y di rin siya
nagtungo sa kumbento. Dumaan ang mga araw. Umasa si Huli sa isang himala. Gabi-gabi’y di siya pinatulog ng mga
pangamba.

Sa wakas ay dumating ang balita mula sa Maynila na si Basilio na lamang ang nabibilanggo. Nakalaya ng lahat ang
kasamahan. Ipatatapon na raw sa Carolinas si Basilio. Ito ang nag-udyok kay Huli na hanapin si Hermana Bali. Nagbihis ng
pinakamahusay na damit.

Kinagabihan ay naging usap-usapan ang nangyari kay Huli nang hapong iyon. Tumalon sa bintana ng kumbento at patay na
dinampot sa batong nakabunton sa ibaba. Si Hermana Bali ay patakbong bumaba sa pinto ng kumbento at nilibot ang daan at
nagsisigaw at nagpupukpok sa pinto ng kumbento si Tandang Selo. Itinaboy ito ng palo at tulak.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit nasabi ni Hermana Penchang na mabuti nang napaalis niya si Huli?

Sagot

Hindi totoong pinaalis niya si Huli. Masama ang loob niya nang tubusin ni Basilio ang dalaga. Ayaw niyang kasamaan siya ng
loob ng mga prayle. May kaunting katwiran siya. Noo’y madaling madawit sa isang suliraning pampulitika at pangsimbahan at
dahil dinakip si Basilio, at kasintahan ni Basilio si Huli, maaring madawit si Hermana Penchang na siyang pinaglilingkuran ng
dalaga.

2. Ano ang hiningi ni Padre Camorra na kapalit ng pagtulong nito sa pagkapalaya kay Tandang Selo?

Sagot

Ang pagkababae ni Huli, ang puri ng dalaga na malaon nang pinagmimithian ng kura.

3. Bakit sa simula pa lamang ay alam na ni Huli na magiging kabayaran ni Padre Camorra sa paglaya ni Basilio?

Sagot
Tulad ng hiling ni Padre Camorra nang tulungang palayain si Tandang Selo – ang katawan at puri ng dalaga.

4. Bakit nagtungo pa rin sa kumbento si Huli?

Sagot

Una, sa malaking pag-ibig at utang na loob kay Basilio. Nais niyang lumaya ang binata. Ikalawa, ang pagtiyak ni Hermana
Bali na walang masamang mangyayari.
Kabanata XXXI
Ang Mataas na Kawani

Buod

Hindi man lamang nabalita sa mga pahayagan ang nangyari kay Huli. Nangakalaya ang mga estudyanye. Una’y si
Makaraig. Pinakahuli si Isagani. Nabalita sa tulong ni Ben Zayb, ang pagiging mahabagin ng Heneral. Ang tanging di
nakalaya ay si Basilio.

Ipinagtanggol ng Mataas na Kawani si Basilio. Mabuting bata raw at matatapos na ng panggagamot. Lalong
napahamak si Basilio dahil lahat ng sabihin ng Kawani ay tinututulan ng Heneral. At kailangan daw magkaroon ng
halimbawang di dapat tularan ang mga mahilig sa pagbabago. Si Basilio ay pinagbintangan ng Heneral na gumamit
ng bawal na aklat sa medisina. Sinabi ng Kawani na dapat matakot ang Heneral sa bayan. Natawa ang Heneral wala
raw siyang pakialam sa bayan dahil ang naghalan sa kanya ay ang bayang Espanya hindi ang bansang Pilipinas.

Kapag itinanggi sa isang bayan ang liwanag, tahanan, katarungan at kalayaan ituturing ng bayan na magnanakaw
ang nagtanggi ng mga ito.

Nang nasa kanyang sasakyan na ang Mataas na Kawani ay nasabi niya sa kanyang kutserong katutubo: “Kapag
dumating ang araw ng inyong pagsasarili ay alalahanin mong sa Espanya’y hindi nawalan ng mga pusong tumitibok
dahil sa inyo”.

Makaraan ang dalawang oras ay nagbitiw sa tungkulin ang Kawani at nagsabing siya’y uuwi sa Espanya lulan ng
kasunod na koreo (bapor).

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit Matanglawin ang naging bansag kay Kabesang Tales?

Sagot

Sinasabing ang lawin ay may napakatalas na mga mata. Parang lawin naman ang mga mata ni Kabesang Tales sa
likod ng kanyang baril.Bawat matingnan, napatatamaan.

2. Sino ang unang nakalaya sa mga estudyante? Sino ang huli? Sino ang hindi nakaalpas? Bakit?

Sagot

Sa tulong ng kanyang salapi, una sa lath ng nakalabas sa bilangguan ay si Makaraig. Huli si Isagani dahil sa malayo
ang kanilang bayanat natagalan bago dumating ang amaing pari. Si Basilio ang tanging naiwan sa kulungan. Wala
siyang padrino o ninong na nagmalasakit.

3. Bakit nagiging tila maka-Pilipino ang Mataas na Kawani?

Sagot

Una, siya’y isang taong marangal at may puso. Ikalawa, naniniwala siyang ang pagbibigay ng katarungan sa mga
Pilipino ay higit na nakapagpapadakila sa bansang Espanya.

4. Ano ang kahalagahan ng Mataas na Kawani sa nobelang ito?

Sagot

Sa tulong ng paglalarawan sa Mataas na Kawani ay naipakita ni Rizal ang kanyang kawalang–pagkiling sa

pamumuno niya sa mga sakit ng bayan. Binatikos niya ang masamng Kastila; Pinuri niya ang marangal at dakila.
Kabanata XXXII
Ang Bunga ng mga Paskil

Buod

Dahil sa mga nangyayari sa mga estudyante ang maraming magulang ay din a nagpaaral ng mga anak.
Buti pa ang maglimayom o kaya’y masaka.

Marami ang di nakasulit sa eksaming ibinigay ng serbisyo sibil. Natuwa pa si Tadeo, sinigan ang kanyang
mga aklat. Si Pelaez ay napatali sa negosyo ng ama. Napasa-Europa si Makaraig. Si Isagani’y sa aklat
lamang ni Padre Fernandez nakasulit. Si Salvador ay nakapasa dahil sa kahusayang magtalumpati. Si
Basilio lamng ang di nakakuha ng pagsusulit. Nasa bilangguan pa siya. Doon niya nabatid ang pagkawala ni
Tandang Selo sa tulong ni Senong na kutsero na tanging dumadalaw sa bilanggong kanayon.

Si Simoun ay mabuti na’t ayon kay Ben Zayb ay di mag-uusig at sa halip ay madaraos ng isang pistang
walang katulad bago umalis sa bayan.

Naipayo ni Ben Zayb na bilin ni Simoun ang bahay ni Kapitan Tiago na nabili ng ama ni Pelaez. Mula noo’y
madalas si Simoun sa tindahan ng mga Pelaez na wika ng iba’y pinakisamahan na niya. At tumagal ang
ilang linggo ay nabalitang ikakasal si Juanito kay Paulita.

Higit na magkabagay si Juanito at Paulita. Kapuwa walang isip at muning lampas sa pansariling kaligayahan
kapwa anak-Maynila.

Hinintay-hintay ng buong Maynila ang piging sa kasal ng dalawa. Si Simoun daw ang mamamahala. Ito’y
ganapin dalawang araw bago umalis ang Heneral. Ang mga taga-Maynila ay nakipag-agawan sa
pakikipagkilalakay Simoun upang sila’y anyayahan sa piging.

Mga Tanong at Sagot

1. Anong pangunahing pangyayari ang ibinunga ng mga paskil sa mamamayan ?

Sagot

Pagkakatakot, pambayang pagkakatakot.

2. Ano ang nangyari kay Isagani, Makaraig, at Basilio matapos silang dakpin ?

Sagot

Si Isagani ay nakapasa sa asignatura ni Padre Fenandez lamang, si Makaraig ay kumuha ng pasaporte at

nagtungo sa Europa at si Basilioay nanatili sa bilangguan.

3. Pano nabalitaan ni Basilio ang nangyari kay Huli ?

Sagot

Sa tulong ng kutserong si Sinong na dumalaw sa bilangguan.

4. Bakit nalimot ni Paulita si Isagani ?

Sagot

Natakot siya sa kagitingan ni Isagani. Maaring may nakatulong pa si Donya Victorina sa pagsulsul sa dalaga
na limutin ang kasintahan at si Juanito na ang ibigin. Magkalayo ang daigdig ni Isagani na tinagurian ni
Paulita na rin, na “mga pangarap “ samantalang ang kawalang isip at pagkamakasarili ni Paulita ay
kataliwas sa pagmamalasakit ni Isagani sa ibang tao at sa bayan.

Kabanata XXXIII
Ang Huling Matuwid

Buod

Araw ng pag-alis ni Simoun. Sasama na siya sa Kapitan

Heneral. Nakahanda na ang kanyang dadalhingmga alahas at
lahat na. Paniwala ng marami na hindi makapangahas
magpaiwan si Smoun. Maring paghigantihan siya ng mga galit
sa kanya o pag-uusigin siya ng kahaliling Heneral.

Nagkulong si Simoun sa kanyang silid. Wala raw dapat

tanggapin kundi si Basilio. Dumating ang binata. Pinatuloy
siya sa utusan Kay laki ng ipinagbago ni Basilio. Payat na
payat, gusot ang buhok at walang ayos ang pananamit. Wala
ang dating kaamuan sa kanyang mga mata.Matalim na ang
mga iyon. Para siyang bangkay na nabuhay. Maging si
Simoun ay nagulumihan sa anyo ng kababayan. Sinabi ni
Basilio kay Simoun na siya ay naging masama na anak at
kapatid na nilimot niya ang pagkapatay ng kapatid kaya siya
ay pinarusahan ng Diyos. Siya ngayon ay nakahanda ng
gumanti ng samasama. Sinabi niya na ang pag-iwas niya sa
gulo na tulad ng pakikiisa kay Simoun ay nagbunga lamang
ng kanyang pagkabilanggo Sasanib na raw siya kay Simoun.

Noon lamang nagsalita si Simoun . Nasa sa panig daw pala

niyang talaga ang katwiran. Ang kanyang usapin ay siyang
usapin ng mga sawimpalad na tulad ni Basilio.

Tumindig si Basilio na maaliwalas na ang mukha. Sinabi

niyang matutuloy na ang himagsikan dahil hindi na siya nag-
aatubili. Sinabi ni Simoun na ang mga ating mapayapa at
ayaw ng gulo ang siyang nagtulak sa kanya upang ipagtuloy
ang kanyang mga balak. Kung noon sana’y nagkatulungan na
ang mga nasa sa mataas na lipunan at ang mga nasa ibaba
ang gawain sana ay mapagkawanggawa at hindi madugo at
buktot.Sa mga imbi niya natagpuan ang kanyang mga
katulong. Kung sila man ay hindi makagawa ng makinis na
estatuwa sapat nang simulan nila ang paglilok at bahala na
ang mga susunod sa kanila.

Di maunawaan ni Basilio si Simoun. Nagtuloy sila sa

laboratoryo. Sa mesa roon ay may isang kakaibang ilawan.
Ang pinakalalagyan ay anyong Granada, may bitak at naiino
pa ang mga tila buto nito. Tinanggal ni Simoun ang mitsa.
Bakal na may dalawang sentimetro ang kapal na sisidlan na
may isang litrong gas. Binuhusan ito ni Simoun ng likido.
Nabasa ni Basilio ang nakatitik sa lalagyan ng likido –
nitroglisirina.

Tumango si Simoun. Ipinaliwanag niya na ang granada ay

hindi isang payak na dinamita. Iyon daw ang mga tinipon na
luha ng mga api na siyang panglaban nila sa lakas at dahas.
Noon lamang nakakita ng dinamita si Basilio. Hindi makakibo
ang estudyante. Tinurnilyuhan ni Simoun ang isang
masalimuot na kasangkapang inilagay sa ilawan.Sinabi ni
Simoun na ang ilawan ay gagamitin sa isang pista. Pagkaraan
ng 20 minuto ang liwang nito’y mangungulimlim at kapag
ginalaw ang mitsa ay sasabog ang Granada kasunod ang mga
supot ng pulbura sa kainan at walang makaliligtas sa mga
bisita ng kapistahan.

Nabigo ang pagkakagulong katulong sana ang mga artilyero

dahil sa kawalan ng pangangasiwa.Ngayon kailangan niya si
Basilio upang mangunguna sa labanan. . Kukunin nila sa
tindahan ni Quiroga ang mga baril at patayin ang lahat ng
kalaban at ayaw sumama at patayin. Hindi na sinuri ni Basilio
ang narinig. Binulag na siya ng tatlo’t kalahating buwang
pagkabilanggo.Nais niyang maghiganti.

Mga Tanong at Sagot

1. Ano ang paniwala ng maraming mapamahiing
Pilipino ukol kay Simoun at sa Kapitan Heneral?

Sagot

Si Simoundaw ay isang demonyong nagkatawang tao at

siyang kumukubabaw sa Kapitan Heneral at nang-uupat sa
huli sa paggawa ng kaimbihan. Kaya sa pag-alis ng Kapitan
Heneral ay kasama ring aalis si Simoun.

2. Ano ang malaking ipinagbago ng anyo ni Simoun sa

loob ng dalawang buwan

Sagot

Nawalan siya ng sigla dala ng malaking pag-aalinlangan sa

katuwiran ng kanyang paghihiganti. Hindi tulad ng una, may
layunin siya sa paghihimagsik—pagbibigay ng bagong –buhay
kay Maria Clara. Nguni’t ngayon ay wala na iyon. Isa na
lamang payak na pagnanasang pumatay at magsabog ng
lagim upang mabawasan ang matinding hapdi ng awa niya sa
sarili na lagi niyang ipinagkakamaling para sa kapakanan ng
bayang naaapi.

3. Bakit nasabi ni Simoun na nasa mga imbi

natatagpuan niya ang kanyang mga katulong?

Sagot

Ang pinakamalaking tulong na nakuha ni Simoun ay mula sa

imbing pamahalang sibil at sa simbahan. Ang kasamaang
ipinakita ng mga ito, sa tulong na rin ng kanyang panunulsol,
ay siyang lalong nagpabulok sa bayan., lalong naghanda sa
bayan sa di-maiiwasang paghihimagsik.

Nakatulong din niya ang imbing kawal dahil sa kanyang

imbing pagsisinungaling na pagtangkilik kunwa sa imbing
heneral. Naroon din ang mga imbing manong sa kanilang mga
kamangmangan.

4. Ipaliwanag ang sinabi ni Simoun na kailangang

baguhin ang lahi. Ang amang duwag ay magkakaanak
lamang ng alipin.

Sagot

Ang ibig sabihin ni Simoun , hindi dapat magkaanak ang mga

amang hindi sasama sa paghihimagsik niya sapagka’t duwag
ang mga itoat ang amang duwag ay mananatili sa
pagkaalipin, samakatuwid , maging alipin din ang mga anak
nito. Dahil dito,kailangang pagpapatayin ang lahat na ayaw
sumapi sa himagsikan dahil ang mga iyon ay mga duwag na
kailangang mamatay upang di magbunga ng marami pang
alipin.

Kabanata XXXIV
Ang Kasal ni Paulita

Buod

Nasa sa daan si Basilio. Ika-8 ng gabi.

Makikituloy sana siya kina Isagani nguni’t
hindi umuwi ang kaibigan sa buong araw
na iyon. Dalawang oras na lamang at
sasabog na ang ilawan ni Simoun.
Maraming dadanak na dugo. Marami ang
mamamatay. Sinalat ni Basilio ang
kanyang rebolber at mga bala. Naalala
niya ang babala ni Simoun na siya ay
lumayo sa daang Anloague.
Naghinala si Basilio. Ang bahay ni Kapitan
Tiyago ay nasa daang iyon.May binanggit
na kasayahan si Simoun. Sa bahay na
iyon idaraos ang piging sa kasal nina
Paulita at Juanito. nakita niyang dumating
ang sasakyan ng bagong kasal. Nahabag
si Basilio kay Isagani. Naisip niyang
yakaginng sumama sa kanya si
Isagani.Siya rin ang tumugon. Hindi
papayag si Isagani sa gayong madugong
pagpatay sa marami. Hindi pa
nararanasan nito ang nangyari sa kanya.

Nagunita niya ang pagkabilanggo, ang

kabiguan sa pag-aaral,ang nangyari kay
Huli. Muling hinaplos ang puluhan ng
rebolber at ninasang dumating na sana
ang sandaling hinihintay. Nakita niyang
dumating si Simoun. Si Sinong ang
kutsero ni Simoun. Sumunod ang
sasakyan ni Simoun sa mga bagong kasal.

Nagtungo si Basilio sa Anloague. Doon ang

tungo halos ng lahat – sa bahy ni Kapitan
Tiyago. Ang Kapitan Heneral ang ninong
at dadalo sa hapunan, dala ang isang
tanging ilawang handog naman ni Simoun.

Ang mga dingding ng bahay ay dinikitan

ng magagarang papel ar magagarang
aranya at mga bulaklak ang palamuti. Mga
angkat ang alpombra. Kurtinang pulang
pelus na nabuburdahan ng ginto at may
unang titik ng pangalan ng mag-asawa.
May tinuhog na artipisyal na bulaklak ng
suha. Magarang- magara ang bahay na
iyon. Parang hapag ng mga diyoses ang
pagdarausan ng hapunan. Ang mesa para
sa mga dakilang panauhin at mga diyus-
diyusan ay sa asotea nakalagay. Pipito
ang doon ay luluklok.Naroon ang
pinakamasarap at pinakamamahaling alak.
Ubos-kaya si Don Timoteo.Kung sinabi
lamang ng Heneral na ibig nitong makain
ng tao, gagawin iyon ni Don Timoteo.

Mga Tanong at Sagot

1.Saan naroon si Isagani at wala sa

pinangangaserahan?

Sagot

Mababasa ito sa kasunod na kabanata.

2. Ano ang katunggakan at pagka-isip

alipin ni Don Timoteo sa sining ang
ipinakita ni Rizal?

Sagot

Ang tungkol sa pinturang larawan na

tinutulan niyang ilagay ni Simoun sa
bahay ni Kapitan Tiyago bilang kapalit ng
mga inalis na mga santo. Baka raw
pagkamalan siya na tumatangkilik sa mga
pintor na Pilipino pagkat kaya ng mga ito
ang gumuhit ng larawan na wala naman
siyang kamuwangan. Inibig pa niya ang
mga palamuting kromo dahil hindi
gumagawa nang gayon ang mga Pilipino.
3. Ano ang kahalagahan sa pag-
unawa ng mga pangyayari ng
pagiging kutsero ni Simoun si Sinong?

Sagot

Lalong lumilinaw na may kinalaman si

Simoun sa matagal na pagkapiit ni Basilio.
Si Sinong ang laging dumadalaw sa
estudyante sa bilangguan at nagiging
taga-hatid balita, lalo na ang ukol kay
Huli.Ang tangang si Sinong , sa sariling
kusa, ay hindi makapangahas dulaw sa
bilangguan ng isang may’malaking’
pagkakasalang tulad ni Basilio. Maari
siyang idawit ng mga may kapangyarihan.
Ang pagdalaw niyang iyon ay isang
misyon para kay Simoun – upang
dagdagan ng pait ang pagkabilanggo ni
Basilio at tuluyang lasunin ng ngitngit ang
isip nito at damdamin.
Kabanata XXXV
Ang Piging

Buod

Ikapito ng gabi nang magsisimulang

dumating ang mga may paanyaya.
Una ang maliliit. Sunod ang palaki sa
katayuan sa tungkulin at sa
kabuhayan. Lahat ay pinagpupugayan
ni Don Timoteo.

Dumating ang bagong kasal. Kasama

si Donya Victoria. Batian. Kamayan.
Naroon na sina Padre Salvi nguni’t
wala pa ang Heneral. Nais tumungo ni
Don Timoteo sa palikuran nguni’t di
siya makaalis at wala pa ang Heneral.
May pumintas sa mga kromo sa
pader. Nagalit si Don Timoteo. Iyon
saw ang pinakamahal na mabibili sa
Maynila. Sisisngilin daw niya ang
utang ng namintas kinabukasan.

Dumating na rin ang heneral. Nawal

ang mga dinaramdam ni Don Timoteo.
May nagsabi na ang araw ng kapitan
dahil natititigan na tio nang harap-
harapan.

Si Basilio ay nasa harap ng bahay at

pinapanood ang mga nagdaratingan.
Naawa siya sa mga inakala niyang
mga walang malay na mamamatay
roon. Naiisip na bigyan ng babala ang
mga iyon. Nguni’t siyang pagdating
ng sasakyan nina Padre Slavi at Padre
Irene. Nagbago siya ng isip.

Hindi ako dapat magmalabis sa

pagtitiwalang inilagak sa akin. Ako’y
may utang na loob sa kanya; sa
kanila’y wala. Siya ang humukay ng
libingan ng aking ina na pinatay nila.
Ako’y nagpakabuti; pinagsikapan
kong magpatawad, ano ang ginawa sa
akin? Mangamatay na nga sial na ang
aming pagtitiis, nasabi ni Basilio.

Nakita niya si Simoun, dala ang

ilawan. Waring kakila-kilabot ang
anyo ni Simoun na naliligid ng apoy.
Parang nag-alinlangan sa pagpanhik
sa hagdan si Simoun. Nguni’t
nagtuloy rin ito. Nang dumating ang
Kapitan Heneral ay sandaling
nakipag-usap dito at sa ibang naroon
ang mag-aalahas. Saka ito nawala sa
paningin ni Basilio.

Namayani na naman ang kabutihang-

loob ni Basilio. Nalimot ang ina, ang
kapatid, si Huli, ang sariling kaapihan.
Ninais na iligtas ang nangasabahy.
Nguni’t hinadlangan siya ng mga
tanod dahil sa marusing niyang anyo.
Namutla si Simoun nang makita si
Basilio na iniwan ng tanod-pinto
upang magpugay sa mag-aalahas.
Matigas ang mukha ni Simoun na
tumuloy sa sasakyan at nag-utos. Sa
Eskolta. Matulin!

Mabilis ding lumayo si Basilio. Nguni’t

may nakita siyang isang lalaking
tatanaw-tanaw sa bahay. Si Isagani!
Niyaya niya itong lumayo. Marahang
itinulak ni Isagani ang kaibigan.
Nagpilit si Basilio. Bakit ako lalayo
Bukas ay hindi na siya ang dati. May
hapdi ang tinig ni Isagani.
Ipinaliwanag ni Basilio ang ukol sa
ilawan. Hinila niya si Isagani. Tumutol
ito. Mabilis na lumayo si Basilio.

Nakita ni Isagani na nagtungo sa

kainan ang mga tao. Naisip niyang
sasabog ang bahay kasama si Paulita.
Mabilis na nagpasya ito.

Sa loob ay nagkatagpo ang

nagpipiging ng isang kaputol na papel
na ganito ang nakasulat.

MANE THACEL PHARES

JUAN CRISOSTOMO IBARRA

Isa raw biro iyon, ani Don Custodio.

Patay na raw si Ibarra. Nang makita
ni Padre Salvi ang papel at sulat ay
namutla ito. Sinabi nitong iyon nga
ang lagda ni Ibarra. Saka nahilig sa
sandigan ng silya ang kura nanlambot
sa takot.

Nagkatinginang takot na takot ang

lahat. Tatawag sana ng mga kawal
ang Kapitan Heneral. Walng nakita
kundi mga utusang di niya kilala.
Nagkunwang hindi takot.
Magpapatuloy tayo sa pagkain, aniya.
Huwag intindihin ang isang
pagbibiro.
Nguni’t nagsalita si Don Custodio.
Ipinalagay kong ang kahulugan ng
sulat ay papatayin tayo ngayong
gabi .

Di nakakibo ang lahat. May nagsabi.

Baka lasunin tayo. Binitiwan ang mga
kubyertos. Lumabo ng ilawan.

Iminungkahi ng Kapitan Heneral kay

Padre Irene na itaas ng huli ang mitsa
ng ilawan. Biglang may mabilis na
pimasok, tinabig ang utusang
humadlang, kinuha ang ilawan,
itinakbo sa asotea at itinapon sa ilog,
May humingi ng rebolber, may
magnanakaw raw. Ang anino ay
tumalon sa rin sa ilog.

Mga Tanong at Sagot

1. Ano ang kahulugan ng Mane Thacel

Phares?

Tugon

Tuald ng pamagat na Noli Me Tangere,

ito ay hango rin sa Bibliya, sa Lumang
Tipan, Daniel, Kapitulo 5, bersikulo
25-28. Ayoin dito, ang Haring
Belshazzar ng Babilonya ay nagdaos
ng isang malaswan pagtitipon.
Samantalang nagkakatuwa sa
kalaswaan ang mga tao ay nakita nila
ang isang kamay na buong hiwagang
sumusulat sa pader ng: Mane, Mane,
Thacel, Upharsin , isang babalang
nagsasabing Tinakdaan na ng Diyos
ang Babilonya at nabibilang na ang
mga araw ng kahariang ito. Di
nagtagal at ang Babilonya ay sinakop
ng ibang kaharian at pinaghatian ng
mga Mane at mga Persiyano.

Sa kabanatang ito, ang pakahulugan

marahil sa isinulat ni Ibarra o Simoun
ay: Hinukuman na na ang paghahari
ninyo rito at napagpuang nagkasala
at kayo’y nahatulan ng kamatayan.

2. Kangino naianyo ni Basilio si

Simoun samantalang dala niyon ang
ilawan ng kamatayan?

Tugon

Sa isang demonyo o kay Satanas na

naliligid ng apoy.

3. Bakit si Padre Salvi lamang ang

nakakilala sa lagda ni Ibarra?

Tugon

Siya lamang ang nakakita na ng lagda

ni Ibarra sa sulat ng binata kay Maria
Clara na ibinigay sa kanya ng dalaga
bilang kapalit ng 3 liham ng ina nito
kay Padre Damaso. Ito ay kaniyang
hinuwad sa mga kasulatang nagdawit
kay Ibarra sa himagsikang
kagagawan nila ni Lucas.
4. Bakit di sumabog ang ilawan?

Tugon

Hindi nagalaw ang pihitan ng mitsa na

siya sanang magpasabog sa lalagyan
ng nitroglisirina.

5. Paano nakapasok sa nahay si

Isagani?

Tugon

Maayos ang kaniyang bihis. Inakala

ng mga tanod na siya ay isang
panauhin.

6. Sino ang kumuha ng ilawan at

naghagis noon sa ilog?

Tugon

Si Isagani.

7. Bakit hindi nakita ni Basilio si

Isagani sa bahay ng huli nang
kanyang paroonan ang kaibigan?

Tugon

Tulad ng di iilang nabigo nang

napakapait sa isang tapat at
matinding pag-ibig, si Isagani marahil
ay nagtungo sa isang lugar na mag-
isa ay malaya siyang
makapagmumuni-muni ukol sa
kanyang kalagayan. Saka siya
nagtungo sa pagdarausan ng piging
upang makita man lamang si Paulita
sa mga huling sandali nito sa
pagkadalaga.

Kabanata XXXVI
Mga Kapighatian ni Ben Zayb

Buod
Mula sa bahay ni Kapitan Tiyago ay patakbong tinungo ni Ben Zayb ang kanyang tanggapan upang sulatin ang pangyayari. Pinalabas niyang bayani ang
Kapitan Heneral, sina Padre Irene, Don Custodio at Padre Salvi. Ang lathalain ay isa ring paghahangad ng mabuting pagyao at paglalakbay ng Heneral.

Ngunit ang kanyang isinulat ay ibinalik sa kanya ng patnugot ng pahayagan. Ipinagbawal ng Heneral ang pagbanggit ng ano mang ukol sa pangyayari.

Dumating ang balita mula sa Pasig. Nilusob dawn g maraming tulisan ang bahay-pahingahan ng mga prayle at nakatangay ng may dalawang libong piso.
Malubha ang isang prayle at dalawang utusan. Gumalaw ang guni-guni ni Ben Zayb. Gagawin niyang bayani ang kura na sa pagtatangol ay nagkasira-sira ang
isang silyang ginamit laban sa mga tulisan.

Nagtungo siya sa Pasig. Natagpuan niyang ang nasugatan ay si Padre Camorra. Doon siya pinapagtika sa kasalanang ginawa sa Tiyani. May isang maliit na
sugat sa kamay at may pasa sa ulo. Tatlo ang mga magnanakaw na may taglay ng gulok. Limampung piso ang nanakaw. Ayon kay Ben Zayb ay hindi tama
ang salaysay ni Padre Camorra. Kailangan daw gawing marami ang mga tulisan.

May nadakip sa mga tulisan. Sila raw ay inanyayahang sumama sa pangkat nina Matanglawin upang sumalakay sa kumbento at mga bahay ng mayayaman.
Pangungunahan sila ng isang Kastila na mataas, kayumanggi, puti ang buhok at ang pasabi’y kumikilos sa utos ng Kapitan Heneral na kaibigan niyang
matalik. Katulong pa raw nila ang mga artilyero. Wala raw dapat ikatakot. Ang hudyat daw ay isang malakas na putok. Walang putok. Inakala ng mga tulisan
na sila ay nilinlang. Nagsiurong ang ilan Ang iba’y nagsibalik sa bundok. Balak nilang maghiganti sa Kastila na makalawa nang lumoko sa kanila. Ang tatlong
tulisan ay nagpasiyang manloob.

Ayaw paniwalaan ang mga tulisan sa paglalarawang si Simoun ang puno nila. Nguni’t si Simoun ay di matagpuan sa bahay niya . Maraming bala at pulbura
roon. Si Don Custodio ay naghanda ng habla laban kay Simoun. Mabilis na kumalat ang balita ukol sa mag-aalahas. Marami ang di makapaniwala.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit daw ayon kay Ben Zayb, nagtungo sa ilalim ng mesa si Padre Irene nang pumasok ang umagaw sa ilawan ni Simoun?

Sagot

Para raw mabilis at walang sagabal na mahabol ang di kilalang tao. Ang totoo: para magtagodahil sa takot. Doon niya nakita ang mga balutan ng pulbura sa
ilalim ng mesa.

2. Bakit daw hinimatay si Padre Salvi?

Sagot

Dahil daw hindi nagbunga ng mabuti ang mga sermon niya sa mga indiyo. Sa likod ng mga sermon niya sa mga indiyo. Sa likod ng mga sermon niya sa
pagpapakabuti, may mga indiyo pang nagiging pangahas at masama.

3. Ano pa ang ibang laman ng balita ni Ben Zayb ukol sa handaan sa kasal nina Paulita at Juanito?

Sagot

Pawang pagpuri sa “kagitingan at katapangan” ng mga Kastila - taong pamahalaan mula sa Kapitan Heneral hanggang sa mga prayle.

4. Ano ang naging parusa kay P. Camorra dahil sa ginawa niyang paghalay kay Huli sa Tiyani?

Sagot

Inilayo siya. Pinapagpahinga siya sa bahay-liwaliwan ng mga prayle sa Pasig. Higit na paglalayo lamang sa kanya sa kapahamakan ng paghihiganti, lalo na ni
Kabesang Tales, ang gayon kaysa isang pagpaparusa.

Kabanata XXXVII
Ang Hiwagaan

Buod
Nabatid din ng madla, sa likod ng pagpigil sa balita, ang mga pagbabangon at mga supot ng pulbura . Ito ang naging paksa ng usapan ng lahat
- palihim nga lamang. Si Chikoy kasi, payat na platero. Ay nagdala ng hikaw para kay Paulita nang tinatanggal na ang mga palamuti at mga
hapag sa bahay ni Kapitan Tiyago at nakita niya mismo ang suput-supot na pulbura sa ilalim ng mesa, sa silong, sa bubungan, sa likod ng mga
upuan.

Ayon daw kay G. Pasta ay iisa ang maaring gumawa ng gayon-isang kaaway ni Don Timoteo o kaagaw ni Juanito.

Naroon sa bahay ng mga platero si Isagani. Anang may-aring si Kapitan Loleng ay magtago si Isagani.

Ngumiti lamang si Isagani.

Nagpatuloy si Chikoy. Dumating daw ang mga sibil. Wala namang mapgbintangan. Si Don Timoteo lamang daw at si Simoun ang nangasiwa sa
pag-aayos ng bahay na iyon. Pinaalis daw ang lahat ng mga di kailangan sa imbestigasyon.

Naku, kung may isa man lang daw na nanigarilyo sa mga trabahador, sasabog ang buong daan ng Anlogue. Kung sumabog daw ang mga
pulbura ang noong gabi.

Nangatakot ang mga babae. Naghulaan kung sino ang pinaghihinulaan. Mga prayle. Si Quiroga. Isang estudyante. Si Makaraig. At tumingin si
Kapitan Toringgoy kay Isagani. Ani Chikoy: ayon sa ilang kawani, si Simoun. Nagtaka ang lahat.

Naalala ni Momoy, isang dumalo sa piging, ang pagalis ni Simoun sa bahay bago magsimula ang hapunan.
Si Simoun daw ay nawawala, patuloy ni Chikoy. Kasalukuyang ito’y pinaghahanap ng mga sibil. Lalong nabuo sa isip ng mga kababaihan ang
pagiging demonyo ni Simoun na nagkakatawang-tao.

Naalala uli ni Momoy ang pagkakaagaw sa ilawan ni Simoun na nuo’y namamatayan ng ningas. Nagpayo’t dito sa silid ni Isagani.Nagpatuloy si
Chikoy.Tinataya raw ng mga maykapangyarihan na ang ilawan ay siyang magpapasiklab sa pulbura.

Nahintakutang gayon na lamang si Momoy. Nguni’t nang makita ang kasintahang si Siensa na nakatingin sa kanya ay nagtapang-tapangang
nagsabi: Masama ng ginawa ng magnanakaw. Mamatay sanang lahat! Nag-antanda sa takot ang lahat ng matanda at babae. Lumapit si
Momoy kay Isagani.

Hindi nga mabuting kumuha ng di kanya. Ani Isagani na mahiwang nakangiti. Kung nalaman lamang ng magnanakaw na iyon kung ano ang
nilalayon .kung siya ana ay nakapag-isip-isip tiyak na di niya gagawin ang gayon. Pantayan man ng kahit ano . Hindi ako tatayo s kanyang
kalagayan!

Saka nagpaalam si Isagani. Ngunit upang hindi na bumalik pa sa kanyang amain.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit pinapagtatago ng mga kasamahan si Isagani?

Tugon

May hinalang siya ang naglagay ng mga pulbura sa bahay ni Kapitan Tiyago upang paghigantihan si Juanito. Ito’y hindi totoo. Napatunayan
ding si Simoun ang may kagagawan niyon.

2. Bakit hindi nailihim sa sambayanan ang kaguluhan sa bahay ni Don Timoteo at ang kaugnayan dito ni Simoun?

Tugon

May mga manggagawa, mga kawani sa pamahalaan, nangakakita’t nagakasaksi sa mga pangyayari sa gabi ng hapunan at nang magtanggalan
na ng mga gamit sa piging. May pakpak ang balita; may tainga ang lupa.

3. Patunayan na si Isagani ang kumuha ng ilawan at nagtapon nito sa ilog.

Tugon

(a) Siya ang huling kausap ni Basilio na tanging nakababatid ng layunin ng ilawang iyon. Ang hindi niya naisisip ay ang layunin ni Simoun sa
pagpapasabog sa bahay ni Kapitan Tiyago. Ang tanging nasa isip niya nuon ay si Paulita. Si Isagani ang pumasok sa bahay nang makaalis na si
Basilio.

(b) Sa salita na rin niya na kung ang magnanakaw ay nakababatid lamang ng layunin ng pagsabog ng ilawang iyon o kung makapaglimi
lamang ito ng bahagya . Hindi sana ginawa ng ginawa ng magnanakaw na iyon ang gayon! At sa salita niyang Pantayan man ako ng kahit ano
ay di ako lalagay sa tayo ng magnanakaw! ay isang paghihiwalay niya sa katauhan ng lito at baliw sa pag-ibig na Isagani at ng Isaganing
nagsisisi at nalason na ng poot at pait ng pagkabigo at paghihiganti. Sa katauhan niya ngayon, ang ibig sabihin ni Isagani, ay hindi niya
gagawin ang kanyang gingawang pagkuha sa ilawang iyon.

Kabanata XXXVIII
Kasawiang-palad

Buod
Buong Luzon halos ang nilaganapan ni Matanglawin sa kanyang panunulisan. Siya’y pumatay sa hukom pamayapa sa Tiyani,
nanunog, nangulimbat. Ngayo’y sa Batangas, bukas ay sa Kabite, di maglilipat-araw ay sa Tayabas, pagkatapos ay sa
Panggasinan o sa Albay. Laging naliligtasan ni Matanglawin ang mga habol sa kanya. At sa kawalangkaya ng mga sibil sa
dumakip sa mga tulisan ay mga magsasakang walang sala ang kanilang dinarakip.

May anim o pitong magsasaka ang dinakip ng mga sibil matapos ang isang pagsalakay ni Kabesang Tales. Abut-siko at kabit-
kabit ang gapos ng mga ito na inilakad nang tanghaling tapat sa kainitan ng Mayo walang sombrero at nakayapak. Ang pawis
nila’t alikabok ay nagpuputik sa kanilang mukha ang magkahalong poot at kawalang pag-asa.

Ni hindi nila mapahid ang mahapding pawis na sumisigid sa kanilang mga mata. Kung may isang nabubuwal sa hapo at gutom
ay hinahagupit silang lahat at ang nabuwal ay makakaladkad sa kanilang pagtakbo. Sumisigaw ang nabuwal na patayin na siya.
Umiiyak. Parang bata. Isinusumpa ang oras ng kanyang pagsilang.

Nilalait pa sila ng mga guwardiya sibil. Nguni’t may isang sibil na tutol sa gayong pagmamalupit. Nang di makatiis ay sumisigaw
na rin ito sa mapagparusa: Hoy, Mautang, bayaan mo silang magsilakad nang payapa!

Nagpakikilalang bago ka nga lamang Carolino patuya pang tugon ni Mautang. Ano ba ang ginagawa ninyo sa mga bihag ng
digma?

Pinakukundanganan namin. Tugon ni Carolino:

Mangyari’y kaaway na nagsilaban ang mga iyon ang mga ito’y mga kababayan natin! ganti ng mapagpahirap. At bumubulong
kay Carolina: Ginaganyan natin iyan upang lumaban o tumakas at nang barilin na lamang natin.

Isang bilanggo ang sinumpong ng pagdumi o pag-ihi marahil at nakiusap na payagan muna siyang makatigil nang sandali. Di
siya pinayagan. Mapanganib daw ang lugal na iyon. Naliligid sila ng bundok.

Higit kang malupit pa kaysa mga Kastila, anang bihag.

Isang putok nang narinig. Gumulong-gulong si Mautang tutop ang dibdib na nilabasan ng dugo sa bibig

Alto! Sigaw ng kabong putlang-putla. (matatapang lamang sa walang laban). Isang putok pa at ang kabo naman ang tinamaan
sa bisig at namaluktot sa sakit.

Itinuro ng kabo ang mga bilanggo. Fuego! sigaw niya. At ang mga bihag ay pinagbabaril. Saka pa lamang lumaban ng putukan
sa mga nasa batuhan sa bundok. Ang mga nasa batuhan ay tinayang may tatatlong riple lamang. Lumusob ang mga sibil. Ang
unang umakyat patungo sa pinangungublihan ng mga di kilalang kalaban ay gumulong-gulong na pababa.

Hala, Carolino! Nahan ang mabuti mong pagpapatama! pasigaw na wika ng kabo.

Isang lalaki ang biglang lumitaw sa ibabaw ng isang talampas. Nagwawasiwas ito ng baril.

Paputukan! sigaw ng kabo kasabay sa pagmumura.

Tatlong kawal ang nangagputok. Patuloy na may isinisigaw ang lalaki. Hindi siya mauunawaan.

Natigilan si Carolino. Parang nakilala niya iyon. Tinutukan siya ng baril ng kabo. Ipinagbabaril sa kanya ang lalaki. Tumalima si
Carolino. Gumulong at nawala sa talampas ang lalaki. May isinigaw ito. Natulig si Carolino.

Parang nagsitalilis ang mga nagtatago sa itaas. Lumusob ang mga sibil. Isa pang lalaki ang lumitaw, sa talampas. Iniamba ng
lalaki ang sibat. Pinaputukan siya ng mga kawal. Nabulid ang lalaki.

Ang unang umabot sa kaitaasan ay may dinatnang matandang lalaking naghihingalo. Binayuneta ito. Di man lamang kumurap
ang matanda. Nakatingin kay Carolino. Nakaturo ang daliri sa likod ng talampas.

Gulila’t at putlang-putla si Carolino. Nakilala niyang ang matanda’y ang ingkong niyang si Tandang Selo. Nakita niyang ang mga
nanlalalim na mata ng matanda ay mga salamin ng matinding hinanakit. At nang mamatay ito ay patuloy na may itinuturo sa
likod ng talampas.

Mga Tulong sa Pag-aaral

1. Noon pa man ay isa nang parusahan o tapunan ng bilanggo ang Siberya sa Rusya. Ayon ka Rizal, ang kalamigan ng Siberya
ay mainam pa marahil kaysa parusang tinatanggap ng mga dinarakip ng mga sibil gapos na pinalalakad nang walang pandong at
walang sapin sa paa sa kainitan maalikabok na lansangan sa kaparangan kasaby ng mga paglait at paghagupit.

2. Dito’y inilalarawan ni Rizal di lamang ang katangahan ng mga sibil kundi ang kanilang kalupitan sa mga kababayan. Basahin
ang sinabi ng sibil ka Tano kung bakit daw pinagmamalupitan nila ang mga bihag. At ang wika ng bihag sa sibil: malupit ka pa
kaysa sa mga kastila. Katutubo kaya sa atin ang ganitong kalupitan? Makatutukoy ang mga kalupitan ng Pilipino noong panahon
ng Hapones.

3. Ang mga guwardiya sibil, liban sa mga puno nito ay karaniwang mga Pilipino rin. (Ang bumaril kay Rizal ay isang pangkat ng
mga sibil na Pilipino.)

4. Si Tano, tulad ng hula ng marami, sa simula pa lamang kanyang pagkakawal ay naging guwardiya sibil. Matapos ang kanyang
paglilingkod sa Carolinas ay nagsibil na siya at tinawag siyang Carolino o galing sa Carolinas.

5. Ang kabanatang ito ay maihamahambing sa kabanatang Noche Buena sa Noli Me Tangere sa taglay na damdamin pagkikita ng
matagal na nagkawalay na mag-anak na humantong sa trahedya. Sa kabanatang ito ay may parikala o irony ng Tadhana. Si
Carolino o si Tano na rin ang nakapatay sa kanyang ama, kay Kabesang Tales.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit pinatay ni Matanglawin ang hukom sa Tiyani?

Tugon

Ito ang humatol na pag-aari ng mga Dominiko ang lupain ni Kabesang Tales.

2. Bakit naging mapanagumpay ang panunulisan ni Kabesang Tales?

Tugon

Walang pananggol ang bayang hindi pinagkatiwalaan ng sandata. Walang ginagawa ang mga tao noon kundi umalis sa kanilang
bayan at pabayaan ang kanilang mga bukid at kabuhayan sa sandaling mabalitang sumalakay si Kabesang Tales sa malapit na
bayan.

(Ganito rin ang nangyari ngayon. Ang mga mabuting mamamayan ay sumusunod sa utos na bawal ang pag-iingat ng baril.
Samantala, hindi masamsam ng pamahalaan ang mga baril ng mga gangster at mga tulisan, kasama rito ang mga pulitiko at
ang kanilang mga kampon, kaya’t ang mga mamamayan ay laging nasa anino ng lagim at pangamba sa mga sandatahang
pangkat na ito.)

3. Anuo-anong ang ibinunga ng panunulisan ni Kabesang Tales?

Tugon

Tulad ng nais mangyari ni Simoun, ang bnayan ay lalong naging lugami. Natitiwangwang ang mga bukirin, nagkakamatay ang
mga hayop sa pagsasaka, namamayani ang madudugong pagpatay at nagkatakot ang sambayanan. Namamatay ang negosyo o
kalakalan sa bawa’t pook na litawan ni Matanglawin. Lumilitaw ang kawalang kaya ng pamahalaan. Mga dukha at mangmang at
walang salang magbubukid ang madalas na dinarakip ng mga sibil upang pagbintangang tulisan o kinaalam ng mga tulisan dahil
di nila inaabutan at madakip sina Kabesang Tales. Lalong nahihinog ang bayan sa paghihimagsik.

4. Bakit daw pinahihirapana ng mga sibil ang nangabihag na magsasaka?

Tugon

Ayon ka Mautang ay upang magsilaban at tumakas at nang pagbarilin na lamang nila.

5. Bakit kaya Mautang ang ipinangalan ni Rizal sa guwardiya sibil na ito?

Tugon
Marami nga marahil ang utang nito.

6. Sino ang itinuturo ni Tandang Selo kay Tano?

Tugon

Si Kabesang Tales. Mapupunang nang bumagsak ang unang lalaki sa talampas ay nagpulasan na ang mga kasamahan nito.
Nangangahulugang puno nila ang napatay. Walang taong lalantad nang gayon sa mga kalaban liban na lamang kung dala ng
matinding damdaming sandaling nakapagpawala ng matinong muni o isip. Naging gayon si Kabesang Tales sa di-inaasahang
pagkakakita sa anak. Tangi sa rito, may isinigaw ang lalaking iyon na nakatulig kay tano. Marahil ang sigaw ay Tano o anak ko!

Kabanata XXXIX
Katapusang Kabanata

Buod
Malungkot na tumugtog ng kanyang armonyum si Padre Florentino. Kaaalis ni Don Tiburcio de Espadana na nag-
akalang siya ang Kastilang tinutukoy sa telegrama na darakpin daw sa gabing iyon. Inakalang siya’y natunton na
ni Donya Victorina.

Ang telegrama ay pinabasa ng tenyente ng guwardiya sibil sa bayan kay Padre Florentino sa ngalan ng
pagkakaibigan. Anang telegrama: “Espanyol escondido casa Padre Florentino cojera remitara vivo muerte”.

Ang totoo, si Simoun ang Kastilang tinutukoy sa telegrama. Sugatang dumating doon si Simoun may dalawang
araw na. Di man lamang siya inusisa ay tinanggap siya ng pari. Hindi pa nakabalita ang pari ng nangyari sa
Maynila. Inakala ng pari na dahil wala na ang Kapitan Heneral ay may nagtangkang maghiganti kay Simoun. Ang
sugat niya’y buhat daw sa kawalang-ingat, ayon sa mag-aalahas. Nagkasiya ang pari sa mga palagay. At
nakatulong ang hinala ng pari na si Simoun ay tumakas samga kawal na tumutugis nang tanggapin nito ang
telegrama.

Si Simoun ay tumangging paggamot pa sa mediko sa kabesera. Pumayag siyang paalaga kay Dr. de Espadana
lamang. Malubha ang mga sugat ni Simoun.

Tumigil sa pagtugtog si Padre Florentino. Iniisip ng pari ang kahulugan ng pakutyang ngiti ni Simoun nang
mabatid nito ang tungkol sa telegrama at sa ikawalo ng gabi ang dating mga darakip. Naisip ni Padre Florentino
na isang taong palalo si Simoun. Dati’y makapangyarihan, ngayo’y kahabag-habag. Nguni’t bakit sa kanya pinili ni
Simoun na makituloy? At darakpin na lamang nang patay o buhay ay nakukuha pang ngumiti nang pakutya. Inisip
ni Padre Florentino kung paano maililigtas ng isang paring Pilipino si Simoun gayong noong kapanahunan nito ay
humamak sa kanyang pagkamahabang-uri ng pagkapari at pagka-indiyo.

Di pinansin ni Simoun ang pakisuyo ni Padre Florentino may dalawang buwan ang nakalilipas upang tulungang
makalaya si Isagani sa piitan. Si Simoun ang gumawa ng mga kaparaanan upang mapadali ang pagaasawa ni
Paulita kay Juanito na lubos na ipinagdamdam ni Isagani at ikinalalayo nito sa mga kapwa tao. Nilimot ni Padre
Florentino ang lahat. Wala siyang inisip kundi ang pagliligtas kay Simoun. Nguni’t parang walang pagnanasang
mailigtas ni Simoun ang sarili.

Pumasok si Padre Florentino sa silid ni Simoun. Wala nang mapangutyang anyo sa mukha ni Simoun. Waring
isang lihim na sakit ang noon ay tinitiis ng mag-aalahas.

Napaghulo ng pari na uminom ng lason si Simoun. Nabaghan ang pari.

Tinangka ni Padre Forentino na ihanap ng lunas si Simoun. Pasigaw na sinabi ng mag-aalahas na huwag na silang
mag-aksaya ng panahon dahil mamatay siyang dala niya ang kanyang lihim. Ang pari ay lumuhod sa kanyang
reclinatorio (luhuran sa pagdarasal) at nanalangin sa paanan ng imahen ni Hesukristo at pagkatapos ay buong
kabanalang kanyang inilapit ang isang silyon sa maysakit, at tumalagang makinig.

Ipinagtapat ni Simoun ang tunay niyang pangalan. Halos nasindak ang pari. Malungkot na ngumiti ang maysakit.
Tinakpan ng pari ng panyo ang mukha at tumungo upang makinig. Isinalaysay ni Simoun ang kanyang buhay.
Labintatlong taon siya sa Europa. Nagbalik siyang puno ng pangarap at pag-asa.Pinatawad ang mga nagkasala sa
kanyang ama pabayaan lamang siyang mabuhay nang payapa. Ngunit mahiwagang mga kamay ang nagtulak sa
kanya sa isang kaguluhang gawa-gawa at ang lahat ay nawala sa kanya.: pangalan, yaman, pag-ibig,
kinabukasan, kalayaan at naligtas lamang siya sa kamatayan sa tulong ng isang kaibigan. Tinika niyang
maghiganti. Nangibang bansa siya dala ang bahagi ng kayamanan ng kanyang magulang at siya’y nangangalakal.
Nakilahok siya sa himagsikan sa Kuba. Nakilala niya roon ang kapitan heneral na noon ay kumandante pa lamang.
Pinautang siya. Naging kaibigan matalik dahil sa kawalanghiyaan ng kapitan na si Simoun ang nakaalam. Sa
tulong ng salapi ay nakuha niyang maging kapitan heneral ang kaibigan at naging sunud-sunuran sa kanya dahil
sa katakawan sa salapi.Inupatan niya ang kapitan sa paggawa ng maraming kabuktutan.

Mahaba ang pagtatapat ni Simoun at gabi na nang matapos. Sandaling naghari ang katahimikan. Inihingi ng
tawad ng pari ang mga pagkukulang ni Simoun at hiniling niya kay Simoun na igalang ang kalooban ng Diyos
Mahinahong nagtanong si Simoun kung bakit hindi siya tinulungan ng Diyos sa kanyang layunin. Ang sagot ng pari
ay dahil masama ang kanyang pamamaraan.Hindi maililigtas ng krimen at kasamaan ang mga dinumihan ng
krimen at kasamaan.Ang poot ay walang nalilikha kundi mga panakot ; ang krimen ay mga salarin ang nalilikha.
Pag-ibig lamang ang nakagagawa ng mga bagay na dakila. Ang katubusan ay kabutihan; ang kabutihan ay
pagpapasakit, ang pagpapasakit ay pag-ibig.

Tinanggap ni Simoun ang lahat na sinabi ng pari. Inamin niyang siya ay nagkamali. ngunit naitanong niya ng dahil
ba sa magkakamaling iyon ay ipagkait na ng Diyos ang kalayaan ng isang bayan at ililigtas ang napakaraming
higit pang salarin kaysa sa kanya. Ang matatapat at mababait ay nararapat na magtiis nang ang mga adhika nila
ay makilala at lumaganap.Ang nararapat na gawin ay magtiis at gumawa ang tugon ng pari.

Napailing si Simoun. Ang magtiis at gumawa ay madaling sabihin sa mga hindi pa nakaranas ng pagtitiis at
paggawa. Anong klaseng Diyos ang humingi ng ganoon kalaking pagpapasakit. Sinabi ng pari ay ito raw ang isang
Diyos na makatarungan.Diyos na nagpaparusa sa kakulangan natin ng pananalig at sa mga gawa nating
masama.Pinabayaan natin ang kasamaan kaya’t katulong tayo sa paglikha nito. Ang kalayaan ay di natin dapat
tuklasin sa tulong ng patalim. Tuklasin natin ito sa tulong ng nagpapataas ng uri ng katwiran at karangalan ng
tao.. Gumawa tayo ng mabuti , tapat at marangal hanggang mamatay tayo dahil sa kalayaan.

Pinisil ni Simoun ang kamay ng pari. Naghari ang katahimikan. Dalawang pisil pa. Nagbuntunghininga si Simoun.
Higit na mahabang katahimikan.

Nang mapunang hindi umiimik ang maysakit ay pabulong na nagwika si Padre Florentino; “Nasaan ang kabataang
naglalaan ng magagandang sandali, ng kanilang mga pangarap at kasiglahan alang-alang sa ikabubuti ng kanilang
bayan ? Saan naroon ang handang magpakamatay upang hugasan ng dugo ang napakaraming pagkakasala?
Upang karapatdapat ang pagpapakasakit ito’y kailangang malinis at busilak. Nasaan ang kabataang may lakas na
tumanan na sa aming mga ugat, ng kalinisan ng diwa na narumihan na sa amin, ng apoy ng sigla na patay na sa
aming puso? O kabataan, kayo’y aming hinihintay!”

Nangilid ang luha sa mga mata ng pari. Binitawan ang kamay ni Simoun. Lumapit sa durungawan. May kumatok
na utusang nagtanong kung magsisindi na ng ilawan. Sa tulong ng isang lampara ay tinanglawan si Simoun.
Hinipo ito; nabatid na ito ay patay na.Lumuhod at nanalangin si Padre Florentino.

Tinawag ang mga utusan, pinaluhod at pinagdasal. Umalis sa silid si Padre Florentino Kinuha ang takbang bakal ni
Simoun. Dinala ito sa talampas na laging inuupuan ni Isagani upang sisirin ng tingin ang kalaliman ng dagat. Doon
ay inihagis ng pari ang mga takba ng brilyante at alahas ni Simoun. Nilulon ng dagat ang kayamanang yaon.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit kina Padre Florentino nagtungo si Simoun?

Sagot
Siyang inaakala ni Simoun na makauunawa sa kanya ng higit sa iba.

2. Ano ang taglay na hiwaga ng malungkot at mapangutyang ngiti ni Simoun nang mabatid niyang siya
ay darakpin kinagabihan?

Sagot

Buo na isipan niya ang pagpapatiwakal.

3. Bakit nagtakip ng mukha si Padre Florentino nang maipagtapat ni Simoun ang tunay niyang
pangalan?

Sagot

Upang ituring na ang pagtatapat na iyon ni Simoun ay isang pangungumpisal. Kung sa gayon, hindi siya mapipilit
ng sino mang kapangyarihan na ibunyag ang mga nabatid sa mag-aalahas sapagkat yaon ay lihim ng kumpisalan.

4. Ayon sa salita ni Padre Florentino, makaitlong nabigo ang mga balak ni Simoun. Alin ang una,
pangalawa at pangatlong pagkabigo?

Sagot

Una ang kabiguang bunga ng di-inaasahang pagkamatay ni Maria Clara. Nalito si Simoun. Hindi niya naisagawa
ang hudyat ng pagbabangon. Ang ikalawa ay sa kawalan ng ingat sa maaring mangyayari. Ang ikatlo ay dahil sa
kaparaanang lubhang mahiwaga.