दे वनागरी बाराखडी आणि स्वराांशाची (स्वरचचन्ह) शास्रोक्त माांडिी- एक अभ्यास

डॉ. वलजम इंगोरे

वायांळ:

जगातीर वलाात ळास्त्रीमदृष्ट्मा फोररी आणण रीशरी जाणायी बाऴा आणण रीऩी म्शणून
वंस्त्कृत बाऴेरा भान्मता मभऱारी आशे . ऩाणणनी मा ळास्त्रसाने ४०० (इवाऩल
ु )ा लऴी मा बाऴेचे
व्माकयण प्रस्त्ताऩीत केरे आणण आजशी ते दे लनागयी मरऩीत लाऩयरे जाते. बाऴेतीर स्त्लय आणण व्मंजन
शे कारान्तयाने ब्राम्शी मरऩीतन
ू उदमाव आरे अवतीर ऩयं तु स्त्लयांळ (काना, भारा, उकाय आणण इतय
चचन्शे ) कळी उदमाव आरी तवेच तमांची स्त्लय आणण व्मंजना बोलतीची भांडणी, बमू भतीम आकाय,
यचना कळालय आणण कळी झारी मा फद्दर भाहशती उऩरब्ध नाशी. मा भागे काशी वलसान, तकाळास्त्र
तवेच भख
ु ळयीययचनाळास्त्र इ. आशे त काम माचा अभ्माव खारीर रेखात केरा आशे .

प्रस्त्तालना:

जगात आहदकाऱाऩावन
ू अनेक मरऩी अस्स्त्ततलात आशे त. मवंधू वंस्त्कृती ऩावन
ू एस्जस््तळअन,
वेभेयीअन, योभन, ल्माहिन अळा अनेक मरऩी वाऩडतात. मरऩीचा उदम शा प्राणमांचे अकाय, भानली
ळयीयाचे लेगलेगऱे अंग मालरून झारा अवाला अवे ळारासांचे भत ऩडते. बायत खंडात ब्राम्शी मरऩीचे
(ई.व. ऩल
ू ा ४००) आधाय दगडालयीर मळल्ऩात कोयरेरे आढऱतात. नंतय फौध कारीन ग्ु त मरऩीचा
(ई.व. ऩल
ू ा ३२० ) उदम झारा. तेव्शाची फोरीबाऴा काम शोती आणण वंस्त्कृत बाऴेचा उदम केव्शा झारा
माफद्दर ठोव ऩयु ाले नाशीत ऩण वंस्त्कृत बाऴेत (ई.व. ऩल
ू ा ४००० ते ४००) अनेक लेदांचे तवेच
उऩननऴदांचे भौणखक ऩाठांतय केल्माचे ऩयु ाले आशे त. वंस्त्कृत म्शणजे दे लनागयी मरऩीचा मरणखत उल्रेख
ई.व. नंतय १०० ते ४०० मा काऱात लेगलेगळ्मा ऩरांत आढऱतो. ऩाणणनी मा बाऴा ळास्त्रसाने ४००
(इवाऩल
ु )ा लऴी मा बाऴेचे व्माकयण प्रस्त्थावऩत केरे अवा उल्रेख आशे . दे लनागयी मरऩी शी बायतातीर
अनेक बाऴाभधे वला प्रचुय आशे आणण तमात भयाठीचाशी वभालेळ आशे . दे लनागयीतीर भऱ
ू ाषय का
आणण कळी आरीत शा मा रेखाचा भऱ
ू उद्मेळ नवल्माने केलऱ भयाठी फायाखडीतीर स्त्लयांळ मांचाच
ऊशाऩोश केरेरा आशे .

उद्देळ-

भयाठी बाऴेतीर भऱ
ु ाषयात भख्
ु मतलेकरून १२ स्त्लय (फायाखडीच्मा रुऩात) आणण ४८ व्मंजने
आशे त. काशी स्त्लय शे वंमक्
ु त स्त्लरूऩाचे अवन
ू तमात अ स्त्लयावोफत र आणण य मांचा लाऩय केरेरा
आशे . स्त्लय आणण व्मंजनाचे एकत्ररत उच्चायातन
ू ळब्द फनतात आणण भख
ु ातीर भख्
ु मतले करून जीब
मा अलमाच्मा लेगलेगळ्मा आकायाने, शारचारीने आणण नतच्मा भख
ु ातीर हठकाणालरून ळब्दांचे उच्चाय
फाशे य मेतात. मात स्त्लयमंर, स्त्लावाचा लेग, ओठ, भख
ु आणण नाकाची ऩोकऱी मांचा भशतलाचा
वभालेळ आशे . खारीर तक्तमात ‘क’ व्मंजन आणण लेगलेगऱे स्त्लयांळ मांचा उऩमोग करून स्जबेचा
आकाय आणण स्स्त्थती, ओठांचा आकाय आणण इतय अलमल कवे फदरतात शे दाखवलरे आशे .

शब्दोच्चार भाग १

-शस्त्ल दीघा -शस्त्ल दीघा -शस्त्ल दीघा -शस्त्ल दीघा

अकाय आकाय इकाय ईकाय उकाय ऊकाय एकाय ऐकाय
दोन
काना लेरांिी लेरांिी उकाय उकाय एक भारा
भारा

व्मंजन क का की की कु कू के कै

ओठांचा
आकाय
प्रथभ
स्जबेचा
आकाय
आणण हदळा
दय्ु मभ
स्जबेचा
आकाय
आणण हदळा
प्रथभ आणण आधी, आधी, आधी, आधी लय आधी आधी आधी आधी
दय्ु मभ नंतय नंतय नंतय लय लक्र, नंतय नंतय नंतय नंतय लय लय नंतय
स्जबेची आडली आडली लक्र वभांतय खारी खारी खारी
हदळा वभांतय वभांतय
स्त्लयांळाची अमबप्रेत काना लक्र लक्र उकाय उकाय एक दोन
व्मंजना उजली इकाय इकाय खारी, खारी, भारा लय भारा लय
बोलतीचे कडे, लय, लय, काना हदळा हदळा
स्त्थान नंतय काना उजलीकडे डालीकडे उजलीकडे
डालीकडे
 शब्दोच्चार भाग-२

दीघा दीघा -शस्त्ल दीघा -शस्त्ल दीघा दीघा दीघा

ओकाय औकाय भकाय आशाकाय '-श काय ऋ काय अय काय कॉ काय
काना काना दोन
अनस्त्
ु लाय वलवगा -श काय
भारा भारा

व्मंजन को कौ कं क: क्र कृ का कॉ

ओठांचा
आकाय
प्रथभ
स्जबेचा
आकाय
आणण
हदळा
दय्ु मभ
स्जबेचा
आकाय
आणण
हदळा
प्रथभ आधी आधी आधी आधी, नंतय आधी, आधी आधी आधी
आणण नंतय लय वभांतय नंतय आडली नंतय नंतय नंतय नंतय
दय्ु मभ नंतय लय वभांतय आडली खारी लय लय
स्जबेची खारी वभांतय
हदळा
स्त्लयांळाची काना काना अनस्त्
ु लाय वलवगा, दोन डालीकडे खारी लय उबा लय
व्मंजना उजलीकडे, उजलीकडे, लय लयखारी ये घ उबा अधा चंद्र अधा
बोलतीचे एक भारा दोन हिंफ अधा चंद्र चंद्र
स्त्थान लय भारा लय
 स्वराांशाचे स्थान
अनस्त्
ु लाय इ.
ओ काय भारा
ए काय भारा
लेरांिी

-शस्त्ल स्वर दीघा

काना व्यांजन काना

उ काय
ऊकाय
ऋ काय

लयीर आकृतीलरून हदवन

ू मेते की स्त्लय, व्मंजना बोलातीच्मा चाय जागा रीवऩकायांनी पाय
कल्ऩक रयतमा लाऩयरेल्मा आशे त. लेरांिीरा दोन िोके अवल्माने तमाच्मा ऩण
ू ता लाव काना ची गयज
अवते म्शणून लेरांिी वोफत एक काना मेतो. –शस्त्ल ळब्द उच्चायताना जीब षणबय भागे जाते आणण
नंतय वभांतय शोते तवेच श्लाव कभी लेगाने मेतो म्शणून इकाय ‘कक’ ळब्दात काना आधी मेतो आणण
तमालय लेरांिी वरु
ु शोते. तवेच दीघा ‘की’ ळब्दात काना नंतय मेतो आणण तमालय लेरांिी वरु
ु शोते. इतय
–शस्त्ल भऱ
ु ाषयात, तवेच ळब्दांभध्मे काना मेत नाशी तय तो अमबप्रेत अवतो. ‘को’ आणण ‘कौ’ ळब्द शे
भऱ
ु ातच दीघा अवल्माने उच्छलाव ज्मास्त्त लेगाने मेतो म्शणून दोन्शी ळब्दात काना नंतय मेतो. म्शणजे
अवे म्शणता मेईर की काना शा स्जबेचा भख
ु ातीर वाभान्तय ऩणा दाखवलतो (तक्ता ऩशा) आणण तमाचे
व्मंजना आधीचे ककं ला नंतयचे स्त्थान स्त्लावाचा लेग कभी ( -शस्त्ल) ककं ला ज्मास्त्त ( दीघा) मालय ठयवलरे
जाते.

उकाय (तक्ता ऩशा) ‘कु’ शा –शस्त्ल ळब्द आशे आणण उच्चायतांना जीब खारी अवते आणण स्त्लय
छोिा अवतो तमाभऱ
ु े उकायचे चचन्श भऱ
ु ाषयाच्मा खारी अवते. तवेच ओठांचा गोर चंफू झारा
अवल्माने उकायात गोरारा एक नतयकव ये घ जोडरी अवते. उकायाची ये घ स्जबेचे रूऩ अवन
ू ओठांचा
गोर चंफू एका लतऱ
ुा ाच्मा स्त्लरुऩात जोडरेरा अवतो. श्लाव छोिा अवल्माने ये घ शी व्मंजनाच्मा डाव्मा
हदळेने ये खािरेरी अवते.

ऊकाय (तक्ता ऩशा) ‘कू’ शा दीघा ळब्द आशे भध्मे जीब खारी अवते आणण स्त्लाय रांफ
अवतो तमाभऱ
ु े ऊकाय शे भऱ
ु ाषयाच्मा खारी अवतात. तवेच ओठांचा गोर चंफू झारा अवल्माने
उकायरा गोरारा एक नतयकव ये घ जोडरी अवते. ऊकायाची ये घ स्जबेचे रूऩ अवन
ू ओठांचा गोर चंफू
एका लतऱ
ुा ाच्मा स्त्लरुऩात जोडरेरा अवतो. श्लाव दीघा अवल्माने ये घ शी व्मंजनाच्मा उजव्मा हदळेने
ये खािरेरी अवते.
 इकाय (तक्ता ऩशा) ‘कक’, ‘की’ शे –शस्त्ल आणण दीघा ळब्द आशे त. ते उच्चायतांना जीब लय
घळाकडे लक्र अवते म्शणून स्जबेची अधागोर लेरांिी नतच्मा रूऩात भऱ
ु ाषयाच्मा लय जोडरेरी अवते
आणण –शस्त्ल ‘कक’ भध्मे काना शा लेरांिीचा वंमक्
ु त बाग झारेरा आशे . मा ळब्दातीर काना फद्दर लय
वललयण हदरेरे आशे .

एकाय (तक्ता ऩशा) ‘के’ शा –शस्त्ल ळब्द आशे . तो उच्चायतांना जीब लय एका कोनात अवते
म्शणन
ू स्जबेचे रूऩ एक नतयऩी ये घ म्शणजे भारा भऱ
ु ाषायाच्मा लय जोडरेरी अवते.

ऐकाय (तक्ता ऩशा) ‘कै’ शा दीघा ळब्द आशे . तो उच्चायतांना जीब लय आणण आधी एका
कोनात अवते आणण नंतय खारी मेते म्शणजे मात स्जबेचे दोन स्त्थाने मेतात म्शणन
ू स्जबेची रूऩ
दोन नतय्मा ये ऴा म्शणजे भारा भऱ
ु ाषायालय जोडरेल्मा अवतात.

ओकाय (तक्ता ऩशा) ‘को’ शा दीघा ळब्द आशे . तो उच्चायतांना जीब लय दाताकडे एका कोनात
अवते तवेच ओठांचा गोर चंफू झारा अवतो म्शणून भऱ
ु ाषाया नंतय एक काना आणण लय स्जबेची एक
नतयऩी ये घ म्शणजे भारा भऱ
ु ाषयाच्मा लय काना वोफत जोडरेरी अवते.

औकाय (तक्ता ऩशा) ‘कौ’ शा दीघा ळब्द आशे . तो उच्चायतांना आधी जीब लय दातांकडे एका
कोनात अवते आणण नंतय ती खारी मेते म्शणजे मा उच्चायात स्जबेची दोन स्त्थाने मेतात म्शणन
ू
स्जबेची दोन नतय्मा ये ऴा म्शणजे भारा भऱ
ु ाषायाच्मा लय एका काना रा जोडरेल्मा अवतात. तो
उच्चायतांना ओठांचा आधी भोठा गोर चंफू झारा अवतो ऩण नंतय तो रशान शोतो. मा ळब्दातीर
काना फद्दर लय वललयण हदरेरे आशे .

अनस्त्
ु लाय ककं ला भकाय (तक्ता ऩशा) ‘कं’ शा –शस्त्ल ळब्द आशे . तो उच्चायतांना जीब लय अवते
म्शणन
ू भऱ
ु ाषायाच्मा लय एक हिंफ हदरेरे अवते. उच्चायतांना ओठ फंद अवतात म्शणन
ू शा
अनन
ु ामवक ळब्द आशे .

वलवगा ककं ला अ्काय (तक्ता ऩशा) ‘क:’ शा दीघा ळब्द आशे . तो उच्चायतांना जीब वभांतय
अवते आणण उघड्मा ओठातन
ू श्लाव फाशे य जातो म्शणून भऱ
ु ाषयाच्मा नंतय लयखारी दोन हिंफ हदरेरे
अवतात.

क्र, कृ, का ह्मा ळब्दांभध्मे भऱ

ु ाषय आणण ‘य’ मा स्त्लरुऩात स्जबेचे लय खारी स्त्ऩंदन शोते
आणण नतचे स्त्थान अनक्र
ु भे वभांतय, खारी आणण लय शोत अवल्माने स्त्लयांळ स्जबेच्मा लक्र स्त्लरुऩात
भऱ
ु ाषया वभोय, खारी आणण लय अनक्र
ु भे रावलरेरी अवतात.
 कॎ आणण कॉ मा ळब्दाभध्मे जीब लय कडे अधाा चंद्राकाय आकायात अवते म्शणून
भऱ
ु ाषयाच्मा लय स्जबेचे रूऩ अधाचंद्राभध्मे काढरेरे अवते. कॎ आणण कॉ मा ळब्दाचा उच्चाय
हशंदीभध्मे कै आणण ‘कौ’ वायखा ऩण कयतात, ऩयं तु भयाठी भधे माचा उच्चाय लेगऱा आशे . ‘कौ’ भध्मे
तो उच्चायतांना ओठांचा आधी भोठा अवतो ऩण नंतय तो रशान शोतो. ऩयं तु ‘कॉ’ भध्मे ओठांचा
अकाय भोठा अवतो ऩयं तु नंतय तो रशान शोत नाशी.

अनभ
ु ान:

लयीर वललयणालरून आणण वलश्रेऴणालरून अवे हदवन

ू मेते की

१. कभी श्लाव म्शणजे –शस्त्ल आणण स्त्थान भऱ

ु ाषयाच्मा आधी कानाच्मा स्त्लरुऩात (केलऱ
इकयात).
२. जास्त्त श्लाव म्शणजे दीघा आणण स्त्लयांळाचे स्त्थान भऱ
ु ाषयाच्मा नंतय कानाच्मा
स्त्लरुऩात.
३. जीब खारी अवेर तय स्त्लयांळाचे स्त्थान भऱ
ु ाषयाच्मा खारी.
४. जीब लय अवेर तय स्त्लयांळाचे स्त्थान भऱ
ु ाषयाच्मा लय.
५. जीब लक्र आणण लय अवेर तय स्त्लयांळ भऱ
ु ाषयाच्मा लय लेरांिी च्मा स्त्लरुऩात.
६. जीब लय दाताकडे नतयऩी अवेर तय एक भारा आणण स्त्लयांळाचे स्त्थान भऱ
ु ाषयाच्मा लय
७. जीब लय दाताकडे नतयऩी अवेर आणण नंतय खारी मेत अवेर तय दोन भारा आणण
स्त्लयांळाचे स्त्थान भऱ
ु ाषयाच्मा लय
८. जीब लक्र आणण स्त्ऩंदन शोत अवेर तय स्त्लयांळ अधाा चंद्राकाय.

लयीर वललयनालरून आणण वलश्रेऴणालरून अवे हदवन

ू मेते की स्त्लयांळात म्शणजे स्त्लाय चचन्शात
उकाय, इकाय, ओकाय अवेत इतय फायाखडी ळब्तात प्रतमेक उच्चायात चचबेचे स्त्थान आणण आकाय
प्रतीत शोतो. भऱ
ु ाषयाच्मा आधीचा काना, उकयातीर उजलीकडीर नतयऩी ये घ, एकयातीर एक लेरांिी
ह्मा –शस्त्ल ळब्द दळावलतात तवेच भऱ
ु ाषयाच्मा नंतयचा काना, ऊकयातीर डालीकडीर नतयऩी ये घ,
ऐकयातीर दोन लेरांिी, ओकायातीर एक काना आणण दोन भारा ह्मा दीघा ळब्द दळावलतात तवेच
उकयातीर ओठाचा आकाय एक लतऱ
ूा दळावलतात. ह्मा वला वलश्रेऴणालरून भऱ
ू वंळोधकांनी अतमंत
ळास्त्रीम आणण तकाळद्ध
ु ऩद्धतीने भऱ
ु ाषयांना ( SEMANTIC) फायाखडीत नैवाचगाक स्त्लयचचन्शानी कवे
ध्लनीफद्ध (PHONETIC) केरे आशे ते हदवते आणण तमाभऱ
ु े आऩण जवे फोरतो तवे मरहशतो.
तमाभऱ
ु े UNO नी दे लनागयीरा एक आगऱे लेगऱे स्त्थान हदरेरे आशे . तथावऩ लेगलेगळ्मा भामफोरीभऱ
ु े
उच्चायात थोडापाय फदर शोतो आणण भौणखक अलमलांच्मा स्स्त्थतीत स्स्त्थतीत तवेच शारचारीत पयक
अवने अमबप्रेत आशे .