ी नृ

सह सर वती

ज म:लाडाचे
कारं
जा, पौष शु इ. स. १३७८
आई/व डल:आं
बामाता / माधव
वे
ष:सं
यासीमु
ज
ं:इ. स. १३८५
गु:कृणसर वती
सं
यास:इ. स. १३८८
तथाटन:इ. स. १३८८ ते
१४२१
औ ं
बर चातु
मास: इ. स. १४२१
नरसोबावाडी:इ. स. १४२२ ते
१४३४
गाणगापु
र:इ. स. १४३५ ते१४५८
कायकाळ:इ.स. १३७८ ते १४५८
नजानं
द गमन:इ. स. १४५८
 वशे
ष:द ावतार,
धमसं
थापने
चे
काय च र थ
ं, ी गुच र
श यपरंपरा:१) माधव सर वती२)
बाळसार वती३) कृणसर वती४) उप माधव
सर वती५) सदानंद सर वती६) ान यो त
सर वती७) स सर वती
। व ा ापक तू ंच होसी । हा व णू
ोमकेशी ।। ध रला वे
ष तूमानु
षी । भ जन
तारावया ।।१०।।
ी गुदे
व द हा परमेराचा ‘अनं त कालाचा
अनंत भावाचा । अनं त जीवाचा कनवाळू ’
अवतार आहे . ‘नाश क पा तीही असे ना’ असा हा
अवतार आहे . ‘नाना अवतार होऊ नया गे ले
।
द व सं चले जैसे तै
से ।’ अशी या अवताराची
थोरवी ाच ू गु
लाबमहाराज वणन करतात. हा
अवतार ‘भोगमो सु ख द:’ आहे . ीपाद
ीव लभ हा ीद भू च
ंा सरा अवतार.‘कलौ
 ीपाद ीव लभ:’ अशी या अवताराची याती
आहे . ीनृ सह सर वती हेीद भू च
ंे तसरे
आ ण ीपाद ीव लभां चेउ रावतार आहे त.
ते
च पुढे ी अ कलकोट वामी समथ हणू न
स पावले . ीनृ सह सर वती द ोपासने चे
संजीवक होते. तेरा ा शतका या अखे रीस
द ोपासने या पुराण वाहात संजीवन ओत याचे
काय ीनृ सह सर वत नी के ले
. सम
महारा ा या सां कृ तक जीवनात ते
द प तंभासारखे मागदशक ठरले . ी नृसह
सर वतीचा अवतार काल शके १३०० ते १३८०
(इ.स. १३७८ ते १४५८) असा आहे . ीगुच र
हा अपूव थ ंद संदायाचा वे दतु य, ाण य
थ
ंआहे . ापं चकांचा आ ण पारमा थकां चा तो
मनोकामना पू ण करणारा चतामणीच आहे . या
वे
दतु य गुच र ाचे च र नायक आहे त. ी
नृसह सर वती. ी गुच र ात अ याय ११ ते
५१ या अ यायात यां चेसम लीलाच र आले ले
आहे
. ी नृसह सर वती सं
यासधमाचे
सव म
आदश होते
.

चा ज म व बालपण

पूवावतार ीपाद ीव लभां या कृपाशीवादाने

श न दोष त क न शवोपासना करणारी
कुग ीची अं बाबाई व हाड ां तात, करं
ज
नगरात वाजसने य शाखे या ा णाची सु क या
होऊन ज माला आली. याही ज मी तचे नाव
‘अं बा’ असेच ठे
व यात आले . पू
वसं कारानुप
ती या ज मीसुा शवभ क लागली. याच
ामातील माधव नामक शवोपासक त णाशी
तचा ववाह झाला. ववाहो र तचे मूळचे
‘अं बा’ हे
च नाव कायम ठेव यातआले . हे
ई र-
न दा प य ी शवोपासने त म न असतानाच
ीद भू न
ंी वचन द या माणे पौष शु
 तीये
ला, श नवारी मा या हकाळ यां या पोट
सु
पु पाने अवतार धारण के ला- हे
च ी नृसह
सर वती होत.
ज म होता च ते
बालक । ॐ कार श द हणतसे
अलौ कक पा न झालेतट थ लोक । अ भनव
हणो न तये वे
ळ ॥
ज मताच ते ॐचा जप क लागले . सवसामा य
मुला माणे रडलेनाहीत. यामु ळेसवाना आ य
वाटले. त कालीन महान यो तषां नी हा
मुलगासा ात ई रावतार अस याचे सांगतले .
हा लौ कक मु लगा ीहरी माणे सव नरां चेपाप,
ताप, दैय हरण करणारा होईल हणू न याचे नाव
‘नरहरी’ असे ठे
वावे असेयां नी सु
चवले . या या
पशाने आई या तनां तनूअमाप ध वत असे .
कौतुकात बाळ वाढू लागले. पण वय वाढत
चालले तरी ॐकाराखे रीज कोणताच श द याला
बोलता येत नसे. हा मु
लगा मुका नघणार क
काय ? अशी शंका आली. सात वषापयत बाळाने
सरा श दच कधी उ चारला नाही. या या
मु
ज
ंीचा बेत ठरला. पण हा कु
मार मंो चार कसा
करणार, हणू न सवाना काळजी होती. बाळाने
नाना चम कार क न दाख वले . लोखंडाला हात
लावताच याने बाव कशी सोने क न दाख वले .
मु
लाचे समा य ययास ये ऊन
ं
‘तूतारक शरोमणी । कार णक पुष कु
ळद पक
॥ तुझेन सव व लाधल । बोलतां
आ ह नाह
ऐ कल । अ ानमाये न वेल । मु
क ऐस हण
तुज ॥’ (११.५७-५८)
अशी कबु ली माते
नेदली.यथा वधी नरहरीचा
तबं
ध कर यात आला. गाय ी मंाची द ा
घे
ऊन कु मार माते
जवळ भ स ेाठ आला. या
वे
ळ बाळाने ऋ वे
दातील मंाचा प उ चार
के
ला, ‘अ नमीळे पु
रो हतं
’ या मंाचा उ चार
ऐकताच सवाना नवल वाटले . यजु
वद, सामवे द
 हणून बाळानेसग या लोकां
ना च कत के
ले. हा
कुमार अवतारी पुष अस याची खा ी सवाना
पटली. माते
ला बाळानेएक भ ा मा गतली,
‘ नधार रा हला मा झया च ा । नरोप ावा
आ हांव रता । जाऊं तीथ आचरावया ॥’
(११.८३)
वेदा यास कर यासाठ सव सं चार कर याचा
बाळाचा मानस पा न माता प यां
स :ख झाले .
पुर क होईल, या आशे वर जगले या माते
ची
नराशा झाली. आईचे:ख ओळखू नमुलाने
तला ान सां
गतले. तला आणखी चार पु
होतील असे आ ासन दले आ ण पू वज माची
मृ
ती क न दली. याबरोबर
‘ ीपाद ीव लभ व पता । दसतसे
तो
बाळक ॥’ (११.९३)
या ीपाद पीनरहरीला ओळखू न माते
ने
बालकाचेचरण धरले.मु
ज
ंीनं
तर ते
लवकरच
तीथया े
ला नघाले . पण व सलमाते या
आ हा तव ते एक वष करं ज ामातच रा हले .
माते
ला आणखी दोन सु पुां
ची ा ती झा यानंतर
तेी ेकाशीला नघाले . याणकाली यां नी
माते
ला ैमतू द - व पात दशन दे ऊन
पू
वावतारातील ीपाद ीव लभ आपणच
अस याचे दाखवू न दले. मरण करशील
यावे
ळ मी तुला दशन देईन असेआ ासन
दे
ऊन तेी ेकाशीला नघाले . ी नृ सह
सर वती

ीगु
ंचे
काशी ेी याण

ी ेकाशीला यां नी उ अनुान आरं

भले
.या
बाल चारी साधू
ची ती भ यु पण कठोर
साधना, तप या पा न ी ेकाशीतील
लहानथोर, व ान पं डत, आबालवृ
आ यच कत झाले . सवजण यां ना वन भावाने
नम कार क लागले ; पण इ छा असू नही
सं यासी लोकां
ना नम कार करता ये ईना. हणू न
काशीतील त कालीन यातक त, सव े,
वयोवृसं यासी ीकृणसर वती वाम नी
यां
ना चतुथा म वीकार याची वनं ती केली.
पतृतुय ऋ षतु य ी वाम या वनं तीला मान
दे
ऊन यां नी संयासद ा वीकारली. वृ ी
कृणसर वती वाम नीच यां ना चतु
था माची
द ा दली. यां या हाती दंड दला. यांचे ‘ ी
नृसहसर वती’ असे नूतन नामकरण के ले.पायी
खडावा, कट ला कौपीन अं गावर भगवी छाट ,
ग यात ा माळा, हातात दं ड कमं डलू,
कपाळ भ म, मु खावर सा वक मतहा य,
संपणूदेहावर तप यचे ते
ज, दयात ानंद
असले लेद ावतारी ी नृ सहसर वती सवाना
सा ात ी काशी व ेरच वाटत. यामु ळे
सं याशां
सह सव काशीकर जन भु वनवं ी
नृ सहसर वती वाम ना व धयु वं दन करीत.
अ यं त वनयाने , मेानेयां ना शरण ये त. यां या
दशनाने सवध य होत. कृ ताथ होत. लवकरच
यांनी ी ेकाशीचा नरोप घे तला. तेी े
यागला यां चेतीन वष वा त होते . या
वा त ात यां ना अने क श य लाभले . यां
पकै
सात जणां ना यां
नी व धयु सं यासद ा दली.
माधवसर वती, बाळकृण – सर वती,
उप सर वती, सदानं दसर वती,
ान योतीसर वती, कृणसर वती, आ ण
स सर वती हे सात श यो म होत.मं जा रका
नावा या गावी माधवार य नावाचे एक मु नी
नृ सहाचे उपासक होते . मानसपू जत
े यानाची जी
मूत ते पाहात होते, ती ीगु ंचीच हणजे
नृ सहसर वत चीच आहे हेयानात ये ताच यां नी
ीगु ंना आपले सव व अपण के ले. ीगु ंनी
यांना आ मबोध के ला. ते
थनूते वासर ेर
नावा या ेास आले . ये
थे गोदावरी या पा ात
 नान करीत असताना यां ना एक क ण य
दसले . एक ा ण पोट खी या वकाराने त
होऊन आ मह या कर या या वचारात होता.
ीगुं चेया याकडे ल गे लेव याला यां नी
रोगमु चा उपाय सां गतला.याच वे ळ
गंगा नानास सायं दे
व नावाचा एक ामा धकारी
आला. यानेीगु ंना मनोभावेवं दन के ले
. हा
सायंदेव आप तं ब शाखे चा कौ ड य गो ी असू न
कडगं चीचा रहाणारा, पण उदरभरणाथ यवनां ची
सेवा करणारा होता. याचा भाव पा न ीगु
याला हणाले , ‘या ा णास पोट खीचा वकार
आहे . तूयाला घरी घेऊन जा व पोटभर म ा
घाल. याची था र होईल.’ सायं देवाने
ीगुं नाही आमंण दले . ीगु सायं दे
वा या
घरी आले . या या प नीने , जाखाईनेीगु ं ची
मनोभावे षोडषोपचार पू जा केली. ‘तु
ला अने क
पुहोती. तु या घरात गुभ वाढे ल’ असा
तला आशीवाद मळाला. ा णाचा पोट खीचा
वकारही संपला.‘कृणसर वती’ नावाचेएक वृ
संयासी होते
. ते
केवळ ानी असून
ने
हभावानेसवाकडे पहात.
‘लोकानुहकारण । तु
ह आतां संयास घे
ण।
आ हां सम तां
उ रण । पू
जा घे
ण आ हांकरवी
॥’ (१२.९१)
या वृ वामीची व इतरही सं याशां
ची ही वनंती
मा य क न नरहरीने कृणसर वत कडू न
सं यासद ा घे तली. नरहरीस कृणसर वती गु
झाले . या कृणसर वत ची गुपी ठकाही अ यं त
थोर कारची होती. आ दपीठाचे शंकर हे प हले
गु. यानं तर व णू, यानं
तर दे
व हेमूळपीठ
असू न पुढे व स , श , पराशर, ास, शु क,
गौडपादाचाय, गो वदाचाय, शं कराचाय,
व पाचाय, ानबोधी ग रय, सह ग रय,
ई रतीथ, नृ सहतीथ, व ातीथ, शवतीथ,
ानतीथ, म ळयानं द, दे
वतीथसर वती,
सर वतीयादवे आ ण श य कृणसर वती
असून यां
चकेडून नरहरीने
संयासद ा
वीकारली. ीनृसहसर वती असेनवे
नाव
नरहरीने
धारण केले.

ी गु
ंचे
तीथाटन

उ रेकडील वा त सं पवून तेस त श यां सह

द णे कडे वळले . नर नरा या तीथाना यां नी
भेट द या. त बल तीस वषानी ते मागदशनाथ
वगृ
ही करं जनगरला परतले . करं
ज ामातील
लोकांनी यांचे
उ फू त वागत के ले. संयासी
बनले या अलौ कक बाळा या मं गल दशनाने
माता- पता कमालीचे आनं दत झाले . यां
नी
माता प याला मेाने आ लगन दले . यावेळ
उभयतां ची काया तेजाळून ते ख या सुखाचे
अ धकारी बनले . काही दवस करं जपुरीत रा न
तेलोको ारासाठ पु न बाहे र पडले . यांया
भोवती भा वकां चा अ रश: गराडा असे . ते
लोकां या आ ध ाधी हरण करीत. नपुकां ना
सुपुदे त. यांनी के
ले याअभू तपूव चम कारां नी
यां
ची क त सव पसरली. अने क प ततां चा,
पा यां
चा यांनी लीलया उ ार के ला. अने कां
ना
यां
नी स मागाला लावले . वाढत जाणा या
जनसं पकापासू न थोडेदवस र राह यासाठ ते
वै
जनाथ ये थेएक वष गु त रा हले . एकांतवासाचे
सुख उपभोगू लागले . से
वलेा स सर वती
नावाचे श य होते . ीगु ंया गु त र हवासात
एक उ कट ज ासे चा ा ण यां या
दशनासाठ आला; पण वषभर याला दशन झाले
नाही. स सर वत नी याला ‘गुच र ’
सांगतले . आज या लोक य गुच र ाचा न मा
भाग अशा रीतीने वै
जनाथ ये थे तयार झाला.
एका वषा या गु त अनुानानं तर ी गु ंचा
पु
न अखं ड संचार सु झाला. कृणा तरी
 भलवडी ये थील भु वनेरी दे वीस ध असले या
ी ेऔ ं बरी यांनी एक चातु मास वा त
केले . तथून तेकृणा-पं चगं गा सं
गमावर रा हले .
तथे यां
चेबारा वष हणजे एक तप वा त होते .
‘मनोहर पा का’ थापू न यां नी या थानाचा
नरोप घे तला. तथू न तेभीमा-अमरजा सं गमावर
ी ेगाणगापू रला आले . तथेयांचे तेवीस
वष वा त होते . या कालखं डात यां
नी
अने कांचा उ ार के ला. ी ेगाणगापू र
गुभ ां ची काशी ठरली. द भ ां ची पंढरी
झाली. ी गु ंची क त भारतभर पसरली. च
दशां तन
ूलोक यां या दशनाला ये ऊ लागले .
उ रो र यां चा भ प रवार वाढतच गे ला.
ीगुऔ ं बरतळ च का नवास करतात? याही
ाचेउ र ीगुच र ा या
एको णसा ाअ यायात आले लेआहे. नृ सह
अवतारा या वे ळ हर यक शपू या
उदर वदारणामु ळे भगवं ता या हातां
ची, नखां ची
आग होत रा हली; ती उं बरा या फळात हात
खुपस यावर शमली. हणू न शीतल उपचारां चे
तीक हणू नऔ ं बराची याती ीगु ंया
सं
दभात झाली. अमरेराजवळ या चौस
यो गनी ीगु ं चीपूजा कर यासाठ मा या ह
समयी ये त. ये
थच ेगंगानु
जावर कृ पा क न
ीगुंनी याचे ही दैय हरण के ले
.औ ं बर हा
क पवृआहे ; आप या मनोहर पा काही ते थचे
आहे त, तुही तेथच ेवास करावा असे सां
गन
ू
ीगु भीमातीरी असले या गाणगापूर या गावी
ये
ऊन थरावले .

ी ेगाणगापु
रातील लीला

गाणगापु
र ये
थेीगु ंनी जवळजवळ ते वीस वष
वा त क न द न : खतां चा उ ार के
ला
अस यानेगाणगापु
रास द पंथीयां
त फारच
मह वाचेथान मळाले आहे
. या थानाचे
माहा य ीगुच र ात वणन करताना हटले
आहे ,
‘भीमा उ रवा हनीसी । अमरजा सं
गम वशे षी ।
अ यवृप रये स । महा थान वरदभू मी ॥
अमरानद तीथ थोर । सं गम जाहला भीमातीर ।
यागसमान असेे। अ तीथ असती ते थ ॥’
(२२.११-१२)
अशा या गाणगापु रात रा न ीगु ंनी अने
क
लीला कट क न भ जनां चा उ ार केला. या
गावा या एका ा णा या वं या हशीचेध
पऊन ीगु सं तुझाले . यां
नी याचे
दा र य
्ही र के ले. ते
थील एका रा साचाही
यां
नी उ ार केला. शेजारीच कु मशी नावा या
गावात व मभारती नावाचा एक तापसी
राहात असे. याने गाणगापू र ये
थील ीगु ंया
चम कारांची नदा के ली. दांभक सं यासी हणू न
यां
ची याने थ ाही केली. यास जाणीव
देयासाठ ते कु मशीस नघाले . व मभारती
नर सहाचे उपासक असू न या याच मानसपू जते
होते
. यांना नर सहा या ऐवजी एका
दं
डधारी पुषाचे च दशन होत रा हले . खरा कार
व मा या यानी आला व तो ीगु ं
ना शरण
गेला. अनेक कारेयानेीगु ंची तु ती केली.
ीपाद अवतारी या वरदानानु सार एक रजक
आता वैरी अथवा बदर नगरीत ले छ जातीत
ज मास ये ऊन बादशहा झाला होता.
पूवसं कारामुळेया या मनात ह ं ब ल् े ष
न हता. ा णां चा तो स मान करी. व ां या
दे
वालयां चा तो मान राखी. एक दवशी या
राजा या मांडीस एक फोड झाला. कोण याही
उपायाने तो बरा होईना. याला फारच यातना
सहन करा ा लागत हो या. स पुषाची से वा
केयास हा फोड बरा होईल अशी याची खा ी
झाली. गाणगापु रास एकयती स पुष अस याचे
याला समजले . यानेगाणगापु रास जाऊन
 ीगुंचेदशन घेतले. ‘का रे
रजका कोठे
असतोस ? आमचा दास असू नही फार दवसां नी
भेटलास ?’ असेीगु ंनी हणताच ले छ
राजास पूव ज माचेमरण झाले . ीगु ंना याने
सा ां
ग नम कार के ला. ीगु ंया कृ
पेनेयाचा
फोड पूणपणे बरा झाला. सह था या न म ाने
ीगु ना शक- यंबकेरा या या े स नघाले .
गौतमीत नान क न ते गाणगापु
रास आले . परं
तु
या वे
ळ यां या मनात भलतीच कालवाकालव
होत होती.
‘ गट झाली ब या त । आतां
रहाव गौ य
आ ही ॥’ (५०.२५४)
असा वचार श यां
ना बोलू
न दाखवू
न आणखी ते
हणाले,
‘या ा प ीपवतासी । नघाल आतां प रये
स ।
गट बोल ा च वभावस । गौ य प रा ं
येथ च ॥ थान आमु
च गाणगापु
र । ये
थुनन
वच नधार। लौ ककमत अवधारा । बोल क रत
ीशै
लया ा ।’ (५०.२५५ – ५६)
नरवा नरव कर या या भाषे
त तेहणाले
,
‘ गट नघ या े सी । वास नरं
तर
गाणगाभुवनासी । भ जन तारावयासी । रा ं
आ ही नरंतर । कठ ण दवस यु गधम । ले छ
रा य ूरकम । गट असतां घडे अधम । सम त
लेछा ये
थ ये ती । राजा आला हणो न । ऐ कल
जाती यवन ।'
कृणसर वती, उपेसर वती, सदानं दसर वती,
ान यो तसर वती, स सर वती इ याद
आणखी काही श यां चा नदश माग के लेला
आहेच. स सर वतीस ीगु ंचा सहवास
पुकळच असू न तोच यां या नजानंदगमनापयत
सा यात होता. याने
च ीगु ंचेसं कृतचर
तयार के
लेअसावे व या संकृत च र ा या
आधाराने स नामधारकसं वादा या पाने पु
ढे
सर वती गंगाधराने व यात असा ‘ ीगुच र ’
नावाचा मराठ थ ं ल हला. नामधारक हणजे
वत: सर वती गंगाधर व स हणजे
स सर वती असे मानावयास हरकत नाही.
ीगुनृ सहसर वत या काळासं बधंानेमतभे द
आहे त. शके १३८० हणजे सन १४५८ हा
सवसामा य असणारा यां चा नजानं दगमनकाल
कायम के ला व ीगु ंचेआयु मान शी वषाचे
मानले तर यांचा ज म अंदाजे शके १३००
हणजे सन १३७८ असा ये तो.
ीनृ
सहसर वत नी आप या द घ
आयु यात तकू ल प र थतीत लोकर णाचे व
धमसं थापनेचेफार मोठेकाय के लेआहे .
नृसहवाडी व गाणगापू र या जु या तीथाना नवा
उजाळा देऊन यां नी यांचेमाहा य वाढ वले .
लोकांना स माग दाख वला.
सकळ ये
तील मनकामनी । हणो न गौ य राह
आतां
॥...पु
ढ ये
तील दन । कारण रा य यवन
। सम त ये
तील करावया भजन । हणो न गौ य
राह आतां॥’ (५०.२५७-६१)
या माणेनरोप घेऊन ीगु पवतया े स
हणजेीशै यपवताला नघाले. भ जनां या
अंत:करणास फारच वेदना झा या. यां
नी
ीगुंया चरणां
ची मनोभावेपु
न:पुन: ाथना
केली.
भ जनां
‘तू ची कामधेनु। होतासी आमुचा
नधानु। आ हां बाळकांसोडून । जातांहणो न
वन वताती । न य तुझ दशन । रत जात
पळो न । जेजे आमु ची कामना मन । व रत
पावेवा मया ॥ बाळकां त सोडून माता । क व
जाय अ हे रता । तू
ं
च आमु चा माता पता । नको
अ हे हणता त ॥’ (५१.१०-१२)
शोक करणा या श यांचेीगु ंनी परोपरीने
सां
वन के
ले. आ ही या गाणगापु
रातच आहोत
असेयां
नी पटवू
न दले .
‘ ात: नान कृणातीर । पं
चनद सं गम औ ंबरी
। अनुान बरव या े । मा या ह ये त
भीमातट ॥ सं गमी नान करो न । पू
जा घे
ऊं
मठ नगु णी ॥ चता न करा अं
त:करण ॥’
(५१.१६-१७)
असेयां
नी समज वले
.
‘अ थ न हे क पवृ। सं गमी असे य । ज
ज तु
म या मन अपे। व रत सा य पू जतां॥
क पवृात पू जोन। यावेआमुच जेथ थान ।
पा का ठेवत नगु ण । पू
जा करावी मनोभाव ॥’
(५१.२०-२१)
असे सां
वन क न ीगु ीपवताकडे आले .
सांगत या माणे शेवत
ंी, कमळ, क हार, मालती
इ याद पुपां
चेएक सुरेखसे आसन श यां नी
कदळ पानावर तयार के ले. गं
गेया पा ावर
आसन ठे वू
न होताच ीगु ंनी श यां
ना परत
जा यास सांगतले. आप या भ ां चेसांवन
क न
‘उठलेीगुते थून ।पुपासन बै सो न । नरोप
देती भ ांसी ॥ ‘क यागती’ बृह पतीसी ।
‘ब धा य’ नाम संव सरेसी । सूय चाले‘उ र
दगंत’े
सी । संां त ‘कु
ं
भ’ प रयेसा ॥
‘ श शरऋतु ’ माघ मास । ‘अ सत’ प
‘ तपदसी’ । ‘शुवारी’ पु य दवशी । ीगु
बैसलेनजानं द ॥’ (५१.३५-३७)
जाताना यां
नी
‘गायन कराव माझ मरण । यां
चेघर अस
जाण। गायन ी त ब मज ।’ (५१.४०)
अशी सू चना दली. थो ाच वे ळानेयांची
सादपु पेही श यां
साठ आली. ती सायं देव,
नंद , नरहरी व स या चार श यां नी वाटू
न
घेतली. ीनृ सहसर वत या च र ाचे व कायाचे
समालोचन कर यापू व च ढेरे
यां
नी ल हले आहे ;
रा ा शतका या अखे
‘ते रीपयत द ोपासने चा जो
पु
राण वाह वाहत आला होता, यात जीवन
ओत याचे काय ीनर सहसर वत नी के ले
.
यां
चे जीवनकाय के वळ द ोपासने या ेातच
न हे
, तर सम महारा ा या सां कृतक जीवनात
द प तं भासारखे मागदशक ठरले आहे . यां या
जीवनकाळात जी सं घषमय प र थती नमाण
झाली होती या प र थती या गभातू नच
महापुषां या उदयाचा कंार ऐकूये
त होता. या
काळात एका आ मणशील सं कृ
तीने ह
परं
परे चा ास घे यासाठ महारा ात सव सं चार
चाल वला होता. या सं कटातू
न महारा ाला मु
कर याचे महान्काय ीनृ र सहसर वत नी
केले
.’

ी गु
ंया वा त ाने
पु
नीत तीथ ेे

ी ेऔ ं
बर ी नृ
सह सर वत या मु
ख
 थानांपकै एक असू न तेअ यं त जागृत थान
आहे . हे नसगर य तीथ ेसां गली ज ात
आहे . कृणे चा अथां ग पण शां त डोह,
द णवा हनी पु यस लला कृणा, त या उभय
काठांवरील नेसु खद, स , सदार हत मळे ,
प म तीरावरील सु बकसा स घाट, वर
बर वृां ची मनोहर राई आ ण यात लपले ले
छोटेसे पण अ यं त सुबक असेी द मं दर, ी
मं दरात असंय भ ां ची माउली असले या
ीद गु ंया वमल, पावन पा का, ी
मं दरा या वर या बाजू स सभोवताली वड, पपळ,
चच व लब यां ची दाट झाडी व दाट ने थाटले ली
पुजा यांची पाच-पं चवीस घरे असे हेसुद
ंर
नसगर य औ ं बर ेआहे .‘ध य कृणातीर ।
धयऔ ं बर । जे थेगुवर । वसतसे ॥’
(जनादन वामी) ी ेनरसोबावाडी ही तर ी
‘द भू च
ंी राजधानी’ च हणू न स आहे .
ीमत् वासुदेवानं
द सर वती ट ये वामी महाराज
हणतात –
“नरसोबावाडी जेलोकमा या । कृणातीरी
शोभवी जेध या ॥अ या तै
सी देखीली या न
साची । ी द ाची राजधानी सुखाची ॥”
ी नृ सह सर वत नी या ठकाणी बारा वष
तप या के ली. या ठकाणी यांनी अनेक लीला
केया. हणू नच यां या नावाव न या थानाला
‘नृ सहवाडी’ कवा ‘नरसोबावाडी’ असे नाव
पडले . ी ेनरसोबावाडी हणजे द भ ां चे
दयच! हे तीथ े हणजे भू
त, ते, पशा चां
चे
कदनकाळच ठरले लेआहे . लाखो भ ांनी इथे
ापं चकआ ण पारमा थक उ यन क न घे तले
आहे .
या थानाचेमाहा य सां
गताना ी शं
कर वामी
हणतात –
‘दा र य
्ा स धन, आरो य मळे , रोग असे
याजला । टळे अपमृ युन तो या थळा ॥कु ,
अप मारी, अंध, ब हरे
, दयशू ळ पां गळे।
मं
दमती मूक होती चांगले ॥धम, अथ, काम, मो
चारी पुषाथ आगळे । या थळ ते ही लाभती
सगळे ॥ ी गुपा ं काचनी फळ सौ य समृ
मळे । दै
य, अघ, ताप य मावळे ॥’

ी नृ
सहसर वती अवतार समा ती

अवतार समा ती द घ काळ भ काय क न

ी नृसहसर वती अवतार समा तीची भाषा बोलू
लागले. भीमा-अमरजा सं
गम हा गं गायमुनां
चा
सं
गम आहे . इथेन य नान करा. स व थ
भ ाला क पवृा माणे फळ दे णा या इथ या
अ थाची न य पू जा करा. ‘या क पत या
छायेत जो उपासना करील तो कृ ताथ होईल’,
अशी अभय वाणीउ चा न ते महा थानास
स झाले . ी स गुनृ सह सर वत या
आ ेमाणेनवाणाची तयारी कर यात आली.
केळ या पानां वर फुलांचेआसन रच यात आले .
गुनामा या घोषात ते आसन नद या पा यात
ठेव यात आले . ी गुदे वांनी यावर आरोहण
केले. सव श यांच,ेभ ां चे अ भवादन
वीका न तेवाहा या दशे नम
ेाग थ झाले.
माग थ होताना यां नी ‘सु
खधामी गे यानं
तर चार
पु पेसाद हणू न पाठवू न दे
तो.’ असेसांगतले
या माणे पुपेसाद हणू न परत आली. या
काळात महारा ाची वाटचाल घनां धकारातू
न
चालू होती, या काळात ी नृ सह सर वत चे
जीवनकाय पथ दशक खर योतीसारखे
क याणकारक ठरले . महारा भूमीला भ चा,
मु चा माग दाख वणारा हा महापुष मराठ
सं कृती या इ तहासात ‘युगपुष’ हणू न चरंतन
राहील.या भ चंाला, धमसू याला
भ भावपू वक कोट कोट णपात!
 ीगु
ंया लीला व भ ां
चा उ ार

गुच र ा या बा वसा ा अ यायात

गुमहाराजांनी एका द र ा णाघरी भ ा
मा गत याची कथा आहे , मा या ह काळ
महाराज या घरी भ ल ेा गेले ते हा केवळ
गृ
ह वा मनी घरी होती. महाराज भ ल ेा आलेले
पहाताच ती पुढेआली व हणाली गृ ह वामी
भ क ेरता गे लेआहे त ते ये
ई तोवर थां बावे
. या
घरी एक हैस महाराजां ना दसली, यावर
गुमहाराज हणालेह है स ये थे आहे तचेध
का आ हास दे त नाहीस? यावर ती ी हणाली
है
स वां
झ आ ण दं तहीन आहे . तचा उपयोग
आ ही मृका वाह याक रता करतो. आज
कोणी ने याक रता आले नाही हणू न ती ये
थे
आहे . यावर गुमहाराज हणाले , तचेध
काढून आ हास ावे , गुवा य माण मानू न
तनेध काढले आ ण आ य(चम कार) हणजे
ती हैस ध देती झाली. या ीनेध ताप वले
आ ण गुमहाराजां ना यावयास दले .
गुमहाराज दा र य्न झाले असेहणू न
आशीवाद दे ऊन तेथनू नघाले. या कथेत के
वळ
या ा णावर कृ पा के ली असेनाही तर या
हशीवर महाराजांनी दोन कारे कृपा के
ली. इह
आ ण पर. इह हणजे तचेअ यंत क दायक
असे भोग सं
पवले. आ ण पर हणजे य
गुमहाराजांचेदशन आ ण सा य या
ा याला मळाले तो त न जाणार नाही काय?

गुपरं
परा

ी शं
कर।
ी व णू
।
ी ा।
 ीवस ।
पराशर।
ास।
शु।
गौडपादाचाय।
गो वदाचाय।
शं
कराचाय।
व व पचाय।
ानबोध गरी।
सह गरी।
ई रतीथ।
नृ
सह तथ।
दे
वतीथ।
व ातीथ।
शवतीथ।
भरती तथ।
व ार य।
व ातीथ।
मा लयानं
द।
दे
वतीथ।
सर वती यादवे।
कृणा सर वती।
नृ
सह सर वती

ीनृ
सहसर वती ाथना

अनसूया मज हे जगपालका । तुज वणा कु

ण ना
ज ग बालका । त र कथी म ंमी कवणा त ।
शरण मी नर सहसर वती ।। १ ।।
मग मला गमला पथ हा बरा । तव पद च असो
न य आसरा । पु रती हे
तू
कध मम हे कथ ।
क र दया नरा सहसर वती ।। २ ।।
मज कडो नच घे ऊनी चाकरी । मग ह दे
शल
यो य न तेजरी । शशुस मोबदला कु ण मागती ।
क थ बरे नर सहसर वती ।। ३ ।।
न त तुया पद अ प त ककर । अभय देश र
ठेव गु
रो कर । थरमती रमती न य ा थती ।
क र दया नर सहसर वती ।। ४ ।।
मद य लोचन साथक जाहले । सगुण स गु
स प पा हले । बघ मना प मंगल हे कती ।
क र दया नर सहसर वती ।।५ ।।
तव कृपेवण जीव च घाबरे। अभय दे श्
ि◌ र
ठे
व च ह त रे। तव पथा गु वास च पाहती ।
क र दया नर सहसर वती ।।६ ।।
ब त भो गय या गु आपदा । चु क व दा व
अता तु झया पदा । तगती अ ज धाव च सं कट
। क र दया नर सहसर वती ।। ७ ।।
कतीतरी अळवू तु
ज ीगु । ब त ही मल
भ व ले
क ं।क श दया तुजला लव ये न गा ।
अनसूया मज भो मज पाव गा ।। ८ ।।
तु
ज सम अरी मज गां जती । लवभरी तु जला
कशी ना ती । उ गच कां शु ला ध रल अगा ।
अनसूया मज भो मज पाव गा ।। ९ ।।
मद य ाण हरीला च काळ तो । मग तुझा
उपयोग च काय तो। हणुन मी पु
सतो क ध ये श
गा । अनसू
या मज भो मज पाव गा ।। १० ।।
सदयता दय लव तू ंधरी । भज न मं
डळ हे
गु उ दरी । व कय आ त रपू आ ण नदका ।
अनसूया मज भो मज पावगा ।। ११ ।।
अदयता ध रली अ श कां
बरे । भवपु
री बु
डतो
जव घाबरे।पु
र व हे
तु
न मी गु दास गा ।
अनसू
या मज भो मज पाव गा ।। १२ ।।
।। अवधू
त चतन ीगुदे
व द ।।
नृसह सर वती महाराजां चेथानां तर व
नजगमनानं द सवच अ त ुव गू ढ सं ग. यवन
राजाला बरे केले
, आधी या रजक ज माची
आठवण क न दली. र र वर सगळ कडे
स झाली. महाराजां ना हे च नको होते.
दे
वावतार आ ण इतर यात हाच फरक असतो.
महाराजां ना पू
ण ान होते , पण फ वाथ ठे वू
न
येणारेखू पअसतात. यां ना र ठे वणे अवघड
असते .महाराजां ची 4 ठकाणे सोडतानाचे
सहजता खू प अचं बत करते . ८ ा वष (ज हा
आप यासारखे लोक खाणे , भावं डां
शी भां
डणे
यात म न असतो) कारं जा, घर, आईव डलां ना
सोडणे , तेही असे क जणू काहीच झाले नाही.
वैक श नेयां ना आतू न सू चना केयाचे
जाणवते . यातही आधी बोल ये त नसतां ना माझी
म ज करा हणू न हातात कां ब घे ऊन सोने क न
दाखवणे , सगळे अ त ु. सरा औ ं बर, तसरा
आजची नृ सह वाडी सोडताना आ ण चवथा
कदळ वन गमन."ऐ य होऊ म लकाजु नी" हे
वा य खू प गूढ आहे . ४ श यांना कना यावर
ठे
वून पु
ढे जाणे हे ततके च गूढ जतके कारं जा
गृ
ह सोडणे . गाणगापूर, कदळ वन गू ढ आहे त.
कारंजा हे कमळ फु ला सारखेस ता दे त,े
औ ं बर, नृ सहवाडी ही आ त करतात.
गाणगापू र हेजीवना या गू ढाकडे घेऊन
जाते.एक माणू स श यां ना ये
ऊन सां गतो
"काशाय व डोईव न, अ त ुकां ती आ ण
सो या या पा का" असले ले मु
नी मला दसले ".
महाराज न क कोण या ठकाणी म लकाजु न
ऐ य झाले हेसां
गणे अवघड आहे , पण काही
प व खु णा दस या आ ण हे ठरवले गेले.
कदा चत यां चेथोर श य टबेवाम ना नद शत
केलेअसे ल. यावे ळ गुच र वाचतां ना मी
स मु नी, सायंदे
व आ ण सर वती गं गाधर यां ची
गुच र ाशी सां गड लावायचा य न के ला. दोन
नं
द यु म (जोडी, जी कवने करत होती आ ण
 यां
ना बरे केले ), सायंदे
व हेकधी प श य झाले
तेप कळते . पण स मु नी न क कधी श य
झाले कळत नाही. सगळे गू
ढ आहे . नामधारक
हे
ही गूढच आहे . असे वाटतेक ी गु ंया
आ न ेे स मु न नी सर वती गं गाधर यां ना पू
ण
च र ऐकवले . पण स मु नी हे
तर
सायनदे वां या पढ चे ! अग य आहे . मा या मते
स मु नी हेवैक श ने कारंजा नच
महाराजां या बरोबर सोडले लेश य असावे त.
यां
ना बालपणीची पू ण मा हती होती. यातील
नामधारक हे आप या समजश या पलीकडचे
आहे .

नृ
सह सर वती अ क

इ कोट ते
ज क णा सधु
भ व सलम |
नं
दना सु
नद
ू म दरा ीगुम |
गं
ध मा य अ ता द वृद
ंदेव वं
दतम | वं
दया म
नार सह सर वतीश पा ह माम ||१||
माया पाश अं
धकार छाया र भा करम |
आयता पा ह याव लभे शनायकम |
से भ -वृ द
ंवरद भूयो भू
यो नमा यहम |
वं
दया म नार सह सर वतीश पा ह माम ||२||
कामा द श म ा गजांकुसम वाम | च जा द
वग षटक म वारणां कुशम |
त व सार शो भत आ म द या व लभम |
वं
दया म नार सह सर वतीश पा ह माम ||३||
ोम ते
ज वायूआप भू मी कतु
म इ रम | काम
ोध मोह र हत सोम सू
य लोचनम |
का मताथ दातृ
भ कामधे नूीगुम | वं
दया म
नार सह सर वतीश पा ह माम ||४||
पु
डरीक आयता कु ंद ल ते
जसम | चं
ड रत
खं
डनाथ दं
डधा र ीगुम |
म डलीक मौली मातडभा सताननम | वंदया म
नार सह सर वतीश पा ह माम ||५||
वे
द शा तुय पाद आ द मू
त ीगुम | नाद
ब कलातीत-क पपाद सेयम|
से भ वृ द
ंवरद भूयो भू
यो नमा यहम |
वं
दया म नार सह सर वतीश पा ह माम ||६||
अ योग त व न तु ान वा रधीम | कृणा
वे
णी तीर वास पं
चनद से
वनम|
क दै य री भ तुका य दायकम | वं दया म
नार सह सर वतीश पा ह माम ||७||
नार सह सर वती नाम अ मौ कम | हारकृ
त
शारदेन गं
गाधर आ मजम|
धारणीक दे
व द गुमू त तो षतम | वं
दया म
नार सह सर वतीश पा ह माम ||८||
परमा मा नं
द या पुपौ दायकम, नार सह
सर वतीय अ कंच यः पठे
त|
घोर संसार सधूतारणा य साधनम, सार ान द घ
आयु र आरो या द सं
पदम,
चा वग का य लाभ वारं
वार य: जपे
त ||
इ त ी गुच र ां
तगत ी नर सहसर वती
अ क संपण
ूम ||

गुच र ा या आधारानेवामीची भटकं

ती,
ठळक घटना अशा आहे त:
इ.स. १३७८: ज म – करं
जनगरी
इ.स. १३८५: उपनयन
इ.स. १३८६: गृ
ह याग
इ.स. १३८८: सं
यास घे
तला – काशी,
इ.स. १४१६: करं
जनगरी ला आई व डलां
ना
पु
नदशन
इ.स. १४१८: गौतमी तटाक या ा
इ.स. १४२०: परळ -वै
जनाथी वास
इ.स. १४२१: औ ं
बरी वास ( भलवडी जवळ)
इ.स. १४२२-१४३४: नरसोबा वाडी वास
इ.स. १४३५-१४५८: गाणगापु
री वास
इ.स. १४ जाने
वारी १४५९: नजानं
दागमन
ीशै
ल पवती
गुच र ा या अकरा ा अ यायात वाम चा
ज म सां गतला आहे, वामी बाळाने प हला श द
“ओम” उ चारला होता, न तोच शे वटचा श द
होता – सात ा वष तबं धन सं कार होईतो.
आई व डलां ना काळजी वाटली हणू न यां नी
लोह गो याला सुवणात पां तर केले. वाम या
लीलांना सुवात इथू
न सुझाली. तबं धना या
वेळ प हली भ ा घे ताना ऋ वेदा या ओ ा
न पणास हत सां गत या, सया भ ल ेा
यजुवद. क येक व ान पं डत यां या कडे
शकायला येऊ लागले . आ ण मग एक दवस
 वाम नी यांया जीवनाचा उ े
श सां
गतला, आई
व डलांना ख या पाचे दशन दलेन यां या
पू
व ज माची आठवण क दली.
घर सोडले , काशीला ी कृण सर वती कडू न
संयास घे तला, यांनी ी नर सह सर वती
नामा भदान के लेआ ण मग तीथाटन सुझाले .
दले या वचना माणे आई व डलां ना दशन
देयासाठ करं ज नगरीला पोचले , यावेळ यां चे
वय ३० वष असावे . अनेक तीथाना भेट दे त,
अनेकां ना अनेक काराने मदत करत, अने क
लीला दाखव या. सं तां
चे
तीथाटन खरे तर अबोध
लोकांना दशन दे णे, यांचेक याण करणे हे
च
असते , कारण सं त वत:च तीथ असतात. शे वट
मा ब याच काळ वामी गाणगापु री रा हले.
पू
व ज मीचा वाम चा दास – रजक, या या
इ छे
नसुार न वाम या आशीवादाने राजा
झाला, मुलम राजा, बदरचा सु
लतान बहमनी
स तनतीचा. याला भयानक फोड झाला न
बरेच उपचार क नही तो बारा होईना. राजा
ा णांचा आदर करायचा, स मान ायचा.
यानेा णां ना वचारले , त हा यां
नी सां
गतले
क एखा ा परम गु ं
ना भे ट, न मग अशा रीतीने
तो वाम कडे गाणगापु री आला, वाम चा
प हला श द होता, का रेरजका, कुठेहोतास
इतकेदवस. याच णी राजाला पु वायुयाचे
मरण झालेन नेी अ ध ुारा वा लाग या.
याचा तेफ़ोटकही नाहीसा झाला.
स गु वाम चे काम तेया काळात आले
तदनुसार ब घतले पा हजे
. मु
गल सा ा य होते ,
ा णां ना चं ड ास होत होते
, चाल होत होता.
आ ण हणू न धम पु
न थापना गरजे ची होती,
:खी द र लोकां ची सं
कट र करणे गरजेचे
होते
, यां यात आ म व ास नमाण करणे
गरजे चेहोते
. या ीकोनातून बघणे आव यक
आहे . आप या वैदक परंपरे
वर न ा पु न:
 था पत करायची होती. दना या आयु यात
आधी आनं द, मग ई रा ती ा, व ास
थापना, न नंतर यांना मो मळवू न दे
णे हे
उदाहरण देवनूसमाजाला दाखवायचे होते.
आ ण हणू न जथू न मुलम राजवट जवळ होती
या गाणगापुरी यां
नी वास के
ला जा त दवस.
आ ण मग हे च वाम चे काय पु
ढे आले या
शवाराया सार या राजाला न रामदास,
तु
कारामांसार या संतां
ना उपयोगी पडले. तसे
पाहता हेखूप खाठ न काय होते, पायाभरणी
करायची होती, धम लयाला गेला होता, याची
पु
न थापना करायची होती, आ ण हणू नच
भगवान द ा े यां
चेअवतार काय आव यक होते .
यांचेकाय यथा थत पार पड यावर, साया
धमाचे लोक गाणगापु
री येऊ लागतील हणू नच
वामी कदळ वनात नघू न गे
ले
… पुढेयाच
कदळ वनात काही शतकानं तर वामी समथाचे
अवतार काय सुझाले (चवथा अवतार).
*********************

आरती ी नृ
सह सर वती वामी महाराजां
ची

कृणापंचगं
गासंगम नज थान। च र दाउ न
के
लेगाणगापुर गमन ।
ते
थभ े व मय तजाण। व प
तया दधलदशन ॥ १ ॥
जयदे
वजयदेवजयस गुद ा । नृ
सहसर व त
जय व ं
भ रता॥ धृ
.॥
वंया साठ वषपुनीधान । मृ
त ा ण उठवीला
तीथ शपून॥ वां
झम हषी काढ व धदोहोन ।
अंयव वदवी नगमागमपू ण ॥ जय. ॥ २ ॥
शुलाका प लवदावुन लवलाही। कुी
ा ण के
ला शु नजदे
ही ॥ अ भनवम हमा
याचा वणूमीकायी। ल छराजा ये
उ न वं
द
ीपाय ॥ जयदे
व. ॥ ३ ॥
दपवाळ चे दवश भ ये उन।
आठ हजणठे वीत म तक ीचरण ॥ आठ ह ाम
भ ाकेलीत न । न मषमा े तु
त
ंक
ने
ला शव थान ॥ जय. ॥ ४ ॥
ऎसे
च र दावु न जडमु
ढउ रले । भ व सल
ऎसेीद मर वल॥ अगाधम हमा हणउ न
वे
द ुतबोले। गं
गाधरतनय सदावं
द पाउल॥ ५
॥
***********************
सं
कलन : अशोककाका कु
लकण