1.2 - Bai Giang - Ma Tran Bac Thang-Hang - Dinh Thuc Cua Mot Ma Tran

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - LUẬT
KHOA TOÁN KINH TẾ
TOÁN KINH TẾ
BÀI 1. MA TRẬN VÀ CÁC ỨNG DỤNG(tt)
Võ Thị Lệ Uyển
Thành phố Hồ Chí Minh, Ngày 16 tháng 10 năm 2023
VTLU TOÁN KINH TẾ 1 / 82

NỘI DUNG
1 MA TRẬN BẬC THANG DÒNG
2 CÁC PHÉP BIẾN ĐỔI SƠ CẤP TRÊN DÒNG
3 HẠNG CỦA MỘT MA TRẬN
Định nghĩa
Cách tìm hạng của một ma trận khác không
4 MA TRẬN KHẢ NGHỊCH - MA TRẬN NGHỊCH ĐẢO
Định nghĩa
Ma trận khả nghịch
Tìm ma trận nghịch đảo của một ma trận vuông
Ứng dụng của ma trận nghịch đảo
5 ĐỊNH THỨC CỦA MỘT MA TRẬN
Định thức của các ma trận vuông có cấp nhỏ
Định thức của các ma trận vuông cấp n
Tính chất của định thức
Tìm ma trận nghịch đảo
Hạng ma trận
MA TRẬN BẬC THANG DÒNG
Ma trận bậc thang theo dòng
Định nghĩa
Ma trận bậc thang theo dòng là ma trận thỏa:
1 Đối với hai dòng bất kỳ, nếu tính từ trái qua phải , phần tử khác 0
đầu tiên (nếu có) của dòng dưới luôn nằm bên phải so với phần
tử khác 0 đầu tiên (nếu có) của dòng trên.
2 Dòng có tất cả các phần tử bằng 0 (nếu có) luôn nằm phía các dưới
dòng có phần tử khác 0 (nếu có).

MA TRẬN BẬC THANG DÒNG
Định nghĩa
Định nghĩa
Ma trận A cấp m × n là ma trận bậc thang dòng khi và chỉ khi thỏa:
aij = 0, ∀i > j
Các dòng bằng 0 nằm ở phía dưới cùng của ma trận.
Ví dụ:
 
a11 a12 . . . a1r . . . a1n 
1 3 −2 0 1 4

 0 a22 . . . a2r . . . a2n  0 0 3 4 0 1
 
 . . . . . .. . . . ..  
0 0 0 8 9 −1

 
 0 0 . . . arr . . . arn  
0 0 0 0 1 5

 
 0 0 ... 0 ... 0  0 0 0 0 0 3
0 0 ... 0 ... 0

CÁC PHÉP BIẾN ĐỔI SƠ CẤP TRÊN DÒNG
Định nghĩa
Định nghĩa
Xét ma trận: A = (aij )m×n , với mọi m ≥ 2.
Gọi di , i = 1, m là dòng thứ i của A, các phép biến đổi sơ cấp
trên dòng của A bao gồm:
1 Đổi chỗ dòng thứ i, di , với dòng thứ k, dk ,
di ↔ dk 1≤ i ̸= k ≤ m
2 Thay một dòng nào đó bằng tích của nó với một số λ ̸= 0
di → λdi 1≤i ≤m
3 Thay dòng thứ i bằng di cộng với λdj
di → di + λdj 1 ≤ i ̸= j ≤ m

Sử dụng các phép BĐSC đưa ma trận về dạng BTD
Ví dụ
∗ ∗ ∗ ∗
 
1 1 0 0 0 0
∗ ∗
 
1 0 0 0 0 1 0 0 ∗ ∗ 0 ∗
0 1 ∗ ∗  
A=
0
,
0
B= 0 0 0 1 0 ∗ ∗ 0 ∗
0 0 0 
0 0 0 0 0 1 ∗ ∗ 0 ∗
0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 1 ∗
−1
 
1 1 3 0 2
0 −1
 
1 0 2
0
0 −1 2 1 −3 0
1 0 3 4  
C= 0
B= 0 4 3 0 1
,
0 0 0 1 2 
0 0 0 −2 3 1
0 0 0 0 0
0 0 0 0 1 5

Ví dụ
Trong các ma trận sau, ma trận nào có dạng bậc thang dòng?
   
1 4 5 9 7 3 0 2 1 4
0 0 4 6 1   0 1 6 7 3
A= 0 0 , B= 
0 5 0 0 0 0 5 3
0 0 0 0 1 0 0 0 1 0
   
1 0 3 3 7 2 1 0 3 3
0 1 2 4 9 0 0 4 1 0
C=
0
, D= 
0 5 0 1 0 0 1 3 2
0 0 0 0 3 0 0 0 0 1

Ví dụ
Sử dụng các phép BĐSCTD như sau:
1 Bước 1:d1 ↔ d2
2 Bước 2:d1new được chọn là cơ sở và tiến hành các phép biến đổi:
1 d2new → d2new + (−2)d1new
2 d3 → d3 + 4d1new
3 d4 → d4 + (−2)d1new
Từ ma trận được cho bên dưới, ta thu được kết quả là:
 
2 1 −1 3
 1 −1 2 1 
 
 −4 6 −7 1 
2 0 1 3

Ví dụ
1 Bước 1:d1 ↔ d2
2 d3 → d3 + 4d1new
3 d4 → d4 + (−2)d1new
   
2 1 −1 3 1 −1 2 1
 1 −1 2 1 
  2 1 −1 3 

 −4 → 
6 −7 1   −4 6 −7 1 
2 0 1 3 2 0 1 3

Ví dụ
1 Bước 1:d1 ↔ d2
2 d3 → d3 + 4d1new
3 d4 → d4 + (−2)d1new
   
2 1 −1 3 1 −1 2 1
 1 −1 2 1 
  0 3 −5 1 

 −4 → 
6 −7 1   −4 6 −7 1 
2 0 1 3 2 0 1 3

Ví dụ
1 Bước 1:d1 ↔ d2
2 d3 → d3 + 4d1new
3 d4 → d4 + (−2)d1new
   
2 1 −1 3 1 −1 2 1
 1 −1 2 1 
  0 3 −5 1 

 −4 → 
6 −7 1   0 2 1 5 
2 0 1 3 2 0 1 3

Ví dụ
1 Bước 1:d1 ↔ d2
2 d3 → d3 + 4d1new
3 d4 → d4 + (−2)d1new
   
2 1 −1 3 1 −1 2 1
 1 −1 2 1 
  0 3 −5 1 

 −4 → 
6 −7 1   0 2 1 5 
2 0 1 3 0 2 −3 1

Sau khi tiến hành 2 bước trên, ta thu được ma trận mới như sau:
Ví dụ
 
1 −1 2 1
 0 3 −5 1 
 
 0 2 1 5 
0 2 −3 1
Tiếp tục tiến hành các phép biến đổi sơ cấp trên dòng với khối mới,
nhỏ hơn (khối được tô màu vàng).
Quá trình này lặp lại cho đến khi thu được một ma trận có dạng bậc
thang dòng.

Ví dụ
Đưa ma trận sau về dạng ma trận bậc thang bằng phép BĐSCTD.
 
2 −4 3 1 0
 1 −2 1 −4 2 
A=  0 1 −1 3 1 

1 −7 4 −4 5


Giải
   
2 −4 3 1 0 1 −2 1 −4 2
1 −2 1 −4 2 d 1
 −→ ←→d 2
2 −4 3 1 0
A= 
0 1 −1 3 1 0 1 −1 3 1
1 −7 4 −4 5 1 −7 4 −4 5
   
1 2 1 −4 2 1 −2 1 −4 2
d4→d4 −d1  0 0 1 9 −4  d2 ←→d3  0 1 −1 3 1 
−→   −→  
d2 →d2 −2d1  0 1 −1 3 1   0 0 1 9 −4 
0 −5 3 0 3 0 −5 3 0 3
   
1 −2 1 −4 2 1 −2 1 −4 2
d4 →d4 +5d2  0 1 −1 3 1  d4 →d4 +2d3 0 1 −1 3 1
−→   −→  
 0 0 1 9 −4  0 0 1 9 −4
0 0 −2 15 8 0 0 0 33 0
Ví dụ
   
1 2 3 1 2 3
 4 5 6 
 d2 →d 2 −4d1  0
 −3 −6 
 −→ 
 7 8 9  d3 →d3 −7d1  0 −6 −12 
10 12 15 d4 →d4 −10d1 0 −8 −15
     
1 2 3 1 2 3 1 2 3
d2 →− 13 d2  0 1 2   0 1 2   0 1 2 
−→   d4 →d
−→4 +8d2  d3 ←→d
 −→  4 
 0 −6 −12  d3 →d 3 +6d2
 0 0 0   0 0 1 
0 −8 −15 0 0 1 0 0 0

Ví dụ
   
1 2 6 1 4 6 1 2 6 1 4 6
d2 →d2 −2d1
 2 4 9 2 8 9  −→  0 0 −3 0 0 −3 
d3 →d3 −d1
1 2 9 2 10 9 0 0 3 1 6 3
   
d2 →− 31 d2
1 2 6 1 4 6 1 2 6 1 4 6
−→  0 0 1 0 0 1  d3 →d
−→3 −3d2 
0 0 1 0 0 1 
0 0 3 1 6 3 0 0 0 1 6 0

HẠNG CỦA MỘT MA TRẬN Định nghĩa
Định nghĩa
Cho A là ma trận khác O, dùng BĐSC để đưa A về dạng bậc thang dòng
thì:
Dạng bậc thang dòng không duy nhất tùy vào các phép BĐSCTD.
Tuy nhiên, số dòng khác không của các dạng bậc thang dòng tìm
được của A luôn bằng nhau.
Định nghĩa
Cho A là ma trận khác O, hạng của A bằng với số dòng khác không của
mỗi dạng bậc thang dòng tìm được của A.
Kí hiệu: rank(A) hoặc r (A)

Chú ý:
Nếu A là ma trận cấp n × m thì 0 ≤ r(A) ≤ min(n, m)
HẠNG CỦA MỘT MA TRẬN Cách tìm hạng của một ma trận khác không
Quy trình thực hiện
Cho A là ma trận khác O , khi đó:

Nếu A là một ma trận bậc thang dòng thì rank(A) = số dòng khác 0
của A.
Nếu A chưa có dạng bậc thang dòng, để tìm hạng của A, ta tiến
hành các bước sau:
1 Dùng các phép BĐSC trên dòng để đưa A về dạng bậc thang dòng.
2 Đếm số dòng khác không của dạng bậc thang dòng vừa tìm được;
→ số dòng khác 0 đó chính là hạng của A .

Một vài ví dụ
Ví dụ
Tìm hạng của ma trận A được cho như sau:
 
0 0 −3 −12 9
 0 1 3 16 −5 
A=  0

2 2 16 2 
0 3 1 16 9

Một vài ví dụ
Ví dụ
Tìm hạng của ma trận A được cho như sau:
 
0 0 −3 −12 9
 0 1 3 16 −5 
A=  0

2 2 16 2 
0 3 1 16 9
Giải
Một dạng bậc thang dòng của A là:
 
0 1 0 4 4
 0 0 1 4 −3  → rank(A) = 2
 
 0 0 0 0 0 
0 0 0 0 0
Ví dụ
Tìm hạng của ma trận A như sau:
 
2 −2 −2 −6
A =  3 −3 −2 −8 
−3 3 3 9

Ví dụ
Tìm hạng của ma trận A như sau:
 
2 −2 −2 −6
A =  3 −3 −2 −8 
−3 3 3 9
Giải
Một dạng bậc thang dòng của A là:
 
1 −1 0 −2
 0 0 1 1 
0 0 0 0
→ rank(A) = 2.

MA TRẬN KHẢ NGHỊCH - MA TRẬN NGHỊCH ĐẢO Định nghĩa
Đặt vấn đề
Ví dụ
Xét hệ phương trình sau:

2 3 x 8 2x + 3y = 8
= ⇔
5 7 y 1 5x + 7y = 1
Hệ phương trình trên có thể viết ở dạng ma trận:
A.X = B
Câu hỏi đặt ra là X = ?

Đặt vấn đề
Ví dụ
Xét phương trình: a.x = b.
Ta có: x = b
a = 1a .b = a−1 .b (a ̸= 0)
Ta có thể lập luận tương tự như trên để đưa ra kết luận
A.X = B ⇔ X = A−1 .B
hay không?
Nếu có thể, vậy thì A−1 là ma trận được định nghĩa như thế nào?

Đặt vấn đề
Ví dụ
Thực hiện biến đổi: Tương tự, ta cũng có:
a.x = b A.X = B
−1 −1
⇔a .a.x = a .b ⇔A−1 .A.X = A−1 .B
⇔1.x = a−1 .b ⇔I .X = A−1 .B
⇔x = a−1 .b ⇔X = A−1 .B
Việc cho rằng: A−1 .A = I có đúng không?

Định nghĩa
Định nghĩa
Cho A là ma trận vuông cấp n.
Nếu tồn tại ma trận B vuông cấp n sao cho:
A.B = B.A = In .
Khi đó,
1 Ma trận A được gọi là ma trận khả nghịch
2 Và B được gọi là ma trận nghịch đảo của ma trận A.
Ký hiệu
Ma trận nghịch đảo của A thường được ký hiệu là A−1 .
Từ định nghĩa trên, ta có: A.A−1 = A−1 .A = In

MA TRẬN KHẢ NGHỊCH - MA TRẬN NGHỊCH ĐẢO Ma trận khả nghịch
Các khẳng định tương đương
Định lý
Giả sử A là một ma trận vuông cấp n × n. Khi đó các khẳng định sau đây
là tương đương:
1 A là ma trận khả nghịch.
2 Ax = 0 khi và chỉ khi x = 0.
3 Dạng bậc thang theo dòng rút gọn của A là In .
4 Ax = b là có nghiệm với mọi b.
5 Ax = b có nghiệm duy nhật với mọi b.

Ma trận khả nghịch
Nhận xét
Từ định lý trên, ta thấy:
Nếu (1) đúng, thì suy ra (2) cũng đúng, ký hiệu là (1) ⇒ (2).
Tương tự, (2) ⇒ (3), (3) ⇒ (4), (4) ⇒ (5), (5) ⇒ (1).
Tính chất tương đương của các
khẳng định được minh họa như sau:
Lưu ý
Vậy, khi một khẳng định đúng, thì
tất cả các khẳng định còn lại cũng
đúng.
→ Khi một khẳng định sai,
thì tất cả các khẳng định khác
cũng sai, đúng không?
Các tính chất tương đương có thể được chứng minh theo trình tự
như sau:
1 Chứng minh : (1) ⇒ (2)

Giả sử (1) đúng, nghĩa là A là ma trận khả nghịch,
ta cần chứng minh Ax = 0 ⇔ x = 0.
(→) Nếu x = 0, thì Ax = A0 = 0. (do t/c của phép nhân hai ma trận)
(⇒) Nếu Ax = 0, ta cần chứng minh x = 0.

Khi đó, vì A−1 tồn tại, ta có:
A−1 Ax = A−1 (Ax) = A−1 0 = 0
A−1 Ax = A−1 A x = I x = x

⇒x =0
2 Tương tự, thực hiện chứng minh: (2) ⇒ (3), . . . , . . .
Tính chất
Nhận xét
1 Ma trận đơn vị In là ma trận khả nghịch
Và In−1 = In với n ∈ N∗ .
2 Ma trận On không khả nghịch vì:
0n .A = A.0n = 0n , với mọi A ∈ Mn (R), n ∈ N∗

MA TRẬN KHẢ NGHỊCH - MA TRẬN NGHỊCH ĐẢO Tìm ma trận nghịch đảo của một ma trận vuông
Sử dụng các phép BĐSCTD
Phương pháp
1 Bước 1: Lập ma trận bổ sung của ma trận A
Ghép ma trận đơn vị In vào bên phải A .
Ma trận bổ sung, [A | In ], cấp n × 2n, có dạng như sau:
 
a11 a12 . . . a1n 1 0 ... 0
[A | In ] =  a21 a22 . . . a2n 0 1 ... 0 .
an1 an2 . . . ann 0 0 ... 1
2 Bước 2: Thực hiện các phép biến đổi sơ cấp trên dòng , khi đó:
Nếu RA = In thì A khả nghịch và B = A−1 .
̸ In thì A không khả nghịch.
Nếu RA =
Trong đó,
RA là phần bên trái dấu phân cách của dạng BTD tìm được của ma trận [A | In ].
B là phần bên phải dấu phân cách của dạng BTD tìm được của ma trận [A | In ].
Một vài ví dụ
Ví dụ
Tìm ma trận nghịch đảo (nếu có) của ma trận sau:
 
1 2 1
A= 2 3 5 
1 2 0
Giải
Ma trận bổ sung của A, có dạng:
 
1 2 1 1 0 0
[A | I ] =  2 3 5 0 1 0 
1 2 0 0 0 1

Một vài ví dụ
Giải
Sử dụng các phép BĐSCTD, ta thu được dạng BTD rút gọn như sau:
 
1 0 0 −10 2 7
−1

I |A = 0 1
 0 5 −1 −3 
0 0 1 1 0 −1
Vậy, Ma trận A khả nghịch và

 
−10 2 7
A−1 = 5 −1 −3 
1 0 −1

Ma trận nghịch đảo của ma trận vuông cấp 2
Ví dụ
Tìm ma trận nghịch đảo (nếu có) của ma trận sau:

a b
A=
c d
Giải
Lập ma trận bổ sung như sau:

a b 1 0
c d 0 1

Giải
1
d1 → 1a d1 1 ba

a b 1 0 a 0
Ta có: −→
c d 0 1 c d 0 1
b 1 b 1

d2 →d2 −cd1 1 a a 0 (Viết lại dòng cuối) 1 a a 0
−→ bc −→
0 d− a − ca 1 0 ad−bc
a − ca 1
1 d b
a
1 ba

d2 → ad−bc d2 0 d1 →d1 − ba d2 1 0 ad−cb − ad−cb
−→ a −→
c a c a
0 1 − ad−cb ad−cb 0 1 − ad−cb ad−cb
Vậy
d b
− ad−cb 1 d −b
A−1 = ad−cb
c a =
− ad−cb ad−cb ad − cb −c a


Nhận xét
Với điều kiện: ad − bc ̸= 0, ta có

a b d −b ad − bc 0
= = (ad − bc)I2
c d −c a 0 ad − bc
Vì vậy, nếu

a b 1 d −b
A= và B=
c d ad − bc −c a
Thì
AB = I và do đó B = A−1

Phương pháp
Nếu A là một ma trận vuông cấp 2 có dạng:

a b
A=
c d
thỏa điều kiện ad − bc ̸= 0 thì ma trận nghịch đảo của A là:

1 d −b
A−1 = ad−bc −c a

MA TRẬN KHẢ NGHỊCH - MA TRẬN NGHỊCH ĐẢO Ứng dụng của ma trận nghịch đảo
Giải hệ phương trình tuyến tính
Định lý
Nếu một hệ phương trình tuyến tính được biểu diễn dưới dạng phương
trình ma trận:
Ax = b, trong đó A là ma trận khả nghịch,
thì
x = A−1 b
Chứng minh.
Nhân vào phía trước 2 vế của phương trình Ax = b với A−1 , ta có :
A−1 (Ax) = A−1 b

A−1 (Ax) = A−1 A x = Ix = x

Suy ra: x = A−1 b.

Ví dụ
Giải hệ phương trình sau:

 x1 + 2x2 + x3 = 1
2x1 + 3x2 + 5x3 = 1
x1 + 2x2 =1

Giải
Đặt:    
1 2 1 1
A= 2 3 5
  và b = 1 

1 2 0 1

Giải
Thực hiện tính toán, tìm được ma trận nghịch đảo của A là:
 
−10 2 7
−1
A =  5 −1 −3 
1 0 −1
Suy ra,     
−10 2 7 1 −1
x = 5 −1 −3   1  =  1 
1 0 −1 1 0
→ Hệ phương trình có nghiệm duy nhất là: x1 = −1, x2 = 1, x3 = 0.

Ví dụ
 
−3 4 6
1 −1 2
Tìm ma trận X sao cho: X ·  0 1 1  =
0 1 2
2 −3 −4
Giải
Giải phương trình ma trận X .A = B.
Nếu A khả nghịch thì phương trình có nghiệm duy nhất: X = B · A−1 .
Để tìm X , cần thực hiện các bước:
1 Xét tính khả nghịch của A
2 Tìm ma trận nghịch đảo của A.
3 Tìm X theo công thức X = B · A−1

ĐỊNH THỨC CỦA MỘT MA TRẬN
Giới thiệu bài toán
Ví dụ

ax + by = c
Xét hệ phương trình:
a′ x + b ′ y = c ′
a b
Đặt D= = ab ′ − a′ b
a′ b ′
c b a c
Dx = = cb ′ − c ′ b, Dy = = ac ′ − a′ c
c ′ b′ a′ c ′
 Dx
 x = D
Nếu D ̸= 0, hệ có nghiệm duy nhất cho bởi công thức:
 Dy
y = D

ĐỊNH THỨC CỦA MỘT MA TRẬN
Giới thiệu bài toán

Ví dụ

 a11 x + a12 y + a13 z = b1
Xét hệ phương trình: a21 x + a22 y + a23 z = b2
a31 x + a32 y + a33 z = b3

a11 a12 a13 b1 a12 a13
Khi đó: D = a21 a22 a23 =?, Dx = b2 a22 a23 =?
a31 a32 a33 b3 a32 a33
a11 b1 a13 a11 a12 b1

Dy = a21 b2 a23 =?, Dz = a21 a22 b2 =?
a31 b3 a33 a31 a32 b3
 Dx
 x = D
Dy
̸ 0, hệ có nghiệm duy nhất cho bởi công thức:
Khi D = y = D
 Dz
z = D
ĐỊNH THỨC CỦA MỘT MA TRẬN Định thức của các ma trận vuông có cấp nhỏ
Định thức của các ma trận vuông cấp 2

Định nghĩa
Định thức của một ma trận vuông cấp 2 được tính theo công thức:
a11 a12
D2 = = a11 a22 − a12 a21 .
a21 a22
Ví dụ
Tính định thức sau:
2 3
D=
5 6


Định nghĩa
Định thức của một ma trận vuông cấp 2 được tính theo công thức:
a11 a12
D2 = = a11 a22 − a12 a21 .
a21 a22
Ví dụ
2 3
D= = 2 × 6 − 5 × 3 = −3.
5 6

Định nghĩa
Tính định thức của ma trận vuông cấp 3 theo quy tắc tam giác:
a11 a12 a13

D3 = a21 a22 a23
a31 a32 a33
= (a11 a22 a33 + a31 a12 a23 + a13 a32 a21 )
− (a13 a22 a31 + a33 a21 a12 + a11 a32 a23 )

Định thức của ma trận cấp 3 - Quy tắc tam giác
Ví dụ
1 2 3
Tính định thức sau: D = 2 4 1
3 5 6
Giải
Bước 1. Áp dụng quy tắc tam giác theo đường chéo chính
Minh họa như hình bên dưới
Kết quả
Ta được một tổng gồm 3 số hạng:
(1 · 4 · 6 + 3 · 2 · 1 + 3 · 2 · 5)

Định thức của ma trận cấp 3 - Quy tắc tam giác
Ví dụ
1 2 3
Tính định thức sau: D = 2 4 1
3 5 6
Giải
Bước 2. Áp dụng quy tắc tam giác theo đường chéo phụ
Minh họa như hình dưới:
Kết quả
Ta được một tổng gồm 3 số hạng:
(3 · 4 · 3 + 6 · 2 · 2 + 1 · 1 · 5)


Quy tắc tam giác
Giải
Khi đó, giá trị của định thức D là:
D = tổng 3 số hạng được tính theo đường chéo chính trừ đi tổng 3 số
hạng được tính theo đường chéo phụ.
Cụ thể là:
D = (1 · 4 · 6 + 3 · 2 · 1 + 3 · 2 · 5) − (3 · 4 · 3 + 6 · 2 · 2 + 1 · 1 · 5)
= (24 + 6 + 30) − (36 + 24 + 5)
= 60 − 65
= −5.


Quy tắc tam giác
Ví dụ
Tính định thức của ma trận sau
3 1 4
D= 5 −2 0
6 −1 7
Giải
Áp dụng quy tắc tam giác, ta có
D = [3 · (−2) · 7 + 6 · 1 · 0 + 4 · 5 · (−1)]
− [4 · (−2) · 6 + 7 · 1 · 5 + 3 · 0 · (−1)]
= −62 + 13 = −49
Định thức của ma trận cấp 3 - Quy tắc Sarrus

Ví dụ
2 1 5
Tính định thức sau: −1 4 0 = −108
3 6 −2
Giải
Quy tắc Sarrus được minh họa như trong hình:
Kết quả
D = 2.4.(−2) + 1.0.3 + 5.(−1).6

− 5.4.3 − 2.0.6 − 1.(−1).(−2)
= −16 + 0 − 30 − 60 − 0 − 2 = −108

Ví dụ
Sử dụng quy tắc Sarrus, tính định thức sau:
2 4 −1
D= 3 5 6
0 2 −3

Ví dụ
2 4 −1
D= 3 5 6
0 2 −3
Giải
D = −36 + 12 = −24

Ví dụ
3 1 −2
D= −3 4 0
1 2 −5

Ví dụ
3 1 −2
D= −3 4 0
1 2 −5
Giải
D = −55

ĐỊNH THỨC CỦA MỘT MA TRẬN Định thức của các ma trận vuông cấp n
Khái niệm
Định nghĩa
Cho [aij ]n là một ma trận vuông cấp n. Định thức của ma trận A được kí
hiệu:
a11 a12 . . . a1n
a21 a22 . . . a2n
det A = |A| =
... ... ... ...
an1 an2 . . . ann

Phần bù đại số của một phần tử thuộc ma trận
Định nghĩa
Cho A là nột ma trận vuông cấp N, gọi aij là một phần tử của A.
Phần bù đại số của aij ,kí hiệu là Aij , được xác định theo công thức
sau:
Aij = (−1)i+j .det(Mij )
Trong đó, Mij là một ma trận được tạo thành từ ma trận A bằng
cách bỏ đi dòng thứ i và cột thứ j.

Ví dụ
 
1 2 2 3
 −1 4 5 3 
Cho ma trận sau: A =  . Tìm |M23 | và A23
 3 4 8 −1 
1 2 2 1
Giải
Bỏ d2 và c3 của ma trận A, ta được:
 
1 2 3
M23 =  3 4 −1 
1 2 1
→ |M23 | = 4 và A23 = (−1)5 4 = −4.

Ví dụ
 
1 4 −3
Cho ma trận sau: A =  5 2 1 . Tìm A11 , A12 và A13
−3 6 0
Giải
2 1
A11 = (−1)1+1 det(M11 ) = (−1)2 = −6
6 0
5 1
A12 = (−1)1+2 det(M12 ) = (−1)3 = −3
−3 0
5 2
A13 = (−1)1+3 det (M13 ) = (−1)4 = 36
−3 6

Định thức của ma trận vuông cấp n
Định nghĩa
Cộng thức tính định thức của ma trận vuông A = [aij ]n
Bằng cách khai triển theo dòng thứ i, là:
det A = ai1 Ai1 + ai2 Ai2 + . . . + ain Ain , i = 1, n
Bằng cách khai triển định thức theo cột thứ j, là:
det A = a1j A1j + a2j A2j + . . . + anj Anj , j = 1, n
Nhận xét
Nếu ma trận A có: một dòng bằng 0 hoặc hai dòng bằng nhau, hoặc
hai dòng tỉ lệ với nhau, thì det(A) = 0.

Ví dụ
1 4 −3
D= 5 2 1
−3 6 0
Giải
Tính D bằng cách khai triển theo dòng thứ nhất, i = 1
D = a11 A11 + a12 A12 + a13 A13

= 1 · (−6) + 4 · (−3) + (−3) · 36
= −126

Ví dụ
1 4 −3
D= 5 2 1
−3 6 0
Giải
Tính D bằng cách khai triển theo cột thứ ba, j = 3
D = a13 .A13 + a23 .A23 + a33 .A33

= −3.36 + 1.(−18) + 0.A33
= −126

ĐỊNH THỨC CỦA MỘT MA TRẬN Tính chất của định thức
Định thức-phép nhân ma trận với số vô hướng
Định lý
Cho một ma trận vuông A cấp n × n, và một số vô hướng k, ta có:
det(kA) = k n det(A)

Định thức của ma trận chéo, ma trận tam giác
Định lý
Cho một ma trận vuông A là ma trận chéo cấp n × n.
Khi đó, định thức của A bằng tích các phần tử nằm trên đường chéo chính.
Hệ quả
Định thức của ma trận tam giác A bằng tích các phần tử nằm trên đường
chéo chính của A.

Trường hợp đặc biệt của Tổng các định thức
Định lý
Giả sử A, B và C là các ma trận vuông cấp n × n, và chỉ khác biệt ở một
dòng duy nhất (ví dụ: dòng thứ r ).
Giả sử dòng thứ r của C có được bằng cách cộng các phần tử tương ứng
trong dòng thứ r của A và B. Khi đó,
det(C ) = det(A) + det(B)
Lưu ý
Tính chất det(A + B) = det(A) + det(B) không phải luôn đúng,
Tính chất này chỉ đúng trong một vài trường hợp (chẳng hạn trường
hợp trên).

Trường hợp ngoại lệ của Tổng các định thức
Tính chất này, có thể được mở rộng như sau:

Định thức của Tích Hai Ma trận
Định lý
Nếu A và B là hai ma trận vuông cùng cấp, thì
det(AB) = det(A) · det(B)

Định thức của ma trận Khả nghịch
Định lý
Nếu A là ma trận khả nghịch, thì
1
det(A−1 ) =
det(A)

ĐỊNH THỨC CỦA MỘT MA TRẬN Tìm ma trận nghịch đảo
Ma trận phụ hợp
Định nghĩa
Cho A = (aij )n là ma trận vuông cấp n.
Ma trận phu hợp của A, ki hiệu PA đuoọc định nghĩa như sau:
 
A11 A12 . . . A1n
 A21 A22 . . . A2n 
PA =   ... ... ... ... 

An1 An2 . . . Ann
Trong đó Aij là phần bù đại số của phần tử aij của ma trận A.

Ví dụ
Tìm ma trận phụ hợp của ma trận sau:
 
1 2 3
 3 4 −1 
1 2 1


Giải
 
A11 A12 A13
PA =  A21 A22 A23 
A31 A32 A33

−1 3 −1

4 3 4
det − det det
21 1 1 1 2 

 
 32 1 3 1 2 
= − det det − det 
2
1 1 1 1 2 

 
 23 1 3 1 2 
det − det det
−1
4 3 −1 3 4
 
6 −4 2
= 4 −2 0 
−14 10 −2
Ví dụ
 
1 2 3 A11 = 28 A21 = −29 A31 = −12
A =  −2 4 0  A12 = 14 A22 = −5 A32 = −6
4 −5 7 A13 = −6 A23 = 13 A33 = 8
   
A11 A21 A31 28 −29 −12
PAT =  A12 A22 A32  =  14 −5 −6 
A13 A23 A33 −6 13 8

Ví dụ
 
2 0 0 A11 = −1 A21 = 0 A31 = 0
A= 5 1 0  A12 = 5 A22 = −2 A32 = 0
3 4 −1 A13 = 17 A23 = −8 A33 = 2
   
A11 A21 A31 −1 0 0
PAT =  A12 A22 A32  =  5 −2 0 
A13 A23 A33 17 −8 2

Định lý
Ma trận vuông A khả nghịch khi và chỉ khi định thức của nó khác 0.
Khi đó, ma trận nghịch đảo của A được xác định theo công thức:
1
A−1 = T
det(A) .PA

Tìm ma trận nghịch đảo bằng định thức
Phương pháp
Cho ma trận A = (aij )n×n , để tìm ma trận nghịch đảo của A, ta tiến hành
các bước sau:
1 Bước 1: Tính det(A), khi đó:
Nếu det(A) = 0 thì không tồn tại A−1 . ⇒ Bài toán kết thúc ở đây.
Nếu det(A) ̸= 0 thì A không suy biến nên tồn tại A−1 .
⇒ Tiếp tục thực hiện các bước tiếp theo.
2 Bước 2: Lập ma trận phụ hợp PA
3 Bước 3: Tìm ma trận nghịch đảo của A theo công thức:
1
A−1 = · Pt
det A A

Ví dụ
Tìm ma trận nghịch đảo của ma trận sau:
 
1 2 3
A =  −2 4 0 
4 −5 7

Ví dụ
 
1 2 3
A =  −2 4 0 
4 −5 7
Giải
 
28 −29 −12
1
A−1 = ×  14 −5 −6 
38
−6 13 8

Ví dụ
 
0 2 3
A= 1 0 −1 
4 5 0

det(A) =? 1
⇒ A−1 = PT
PA =? det(A) A
 
5 15 −2
1
Suy ra: A−1 = −4 −12 3 
7
5 8 −2

Định thức của một ma trận
Ví dụ
 
1 2 3
Tính định thức của ma trận M = 4 5 6 Ta có:
7 8 9

5 6 4 6 4 5
det(M) = 1 −2 +3
8 9 7 9 7 8
= 1.(5 · 9 − 8 · 6) − 2.(4 · 9 − 7 · 6) + 3.(4 · 8 − 7 · 5)

= 0
Suy ra, M −1 không tồn tại vì det M = 0.

Ví dụ
 
1 2 3
Xét ma trận: N = 4 0 0.
7 8 9
Lưu ý
Một bạn đã giải bài toán này như sau:
Vì dòng thứ hai có nhiều số không, đổi chỗ dòng thứ nhất và dòng thứ hai
của N và tính định thức:
1 2 3 4 0 0
det(N) = 4 0 0 = 1 2 3
7 8 9 7 8 9

Lưu ý
1 2 3 4 0 0
det(N) = 4 0 0 = 1 2 3
7 8 9 7 8 9
2 3
=4
8 9
= −24
Câu hỏi:
Bạn đã giải đúng hay sai?
Từ đó, ta có thể rút ra nhận xét gì?

Lưu ý
1 2 3 4 0 0
det(N) = 4 0 0 = 1 2 3
7 8 9 7 8 9
2 3
=4
8 9
= −24
Câu hỏi:
Bạn đã giải đúng hay sai?
Từ đó, ta có thể rút ra nhận xét gì?
⇒ Khi đổi chỗ hai dòng của một định thức, ta phải đổi dấu của
định thức đó.
Định lý
Với bất kỳ ma trận vuông A, ta luôn có:
det M T = det M
Ví dụ
 
1 2 3
Xét M = 0 5 6.
0 8 9
Ta có:
5 8
det M = det M T = 1 = −3
6 9

Ví dụ
   
3 −1 −1 2 0 2
Cho ma trận: A = 1 2 0  biết, A−1 = −1 3 −1 .
0 1 1 1 −3 7
Thực hiện phép nhân 2 ma trận, ta có:
    
3 −1 −1 2 0 2 6 0 0
1 2 0  −1 3 −1 = 0 6 0
0 1 1 1 −3 7 0 0 6
 −1  
3 −1 −1 2 0 2
1
⇒ 1 2 0 = −1 3 −1
6
0 1 1 1 −3 7
Phương pháp tìm ma trận nghịch đảo này được gọi là Quy tắc Cramer.
ĐỊNH THỨC CỦA MỘT MA TRẬN Hạng ma trận
Ma trận con cấp r của một ma trận
Định nghĩa
Cho A là ma trận cấp m × n.
Ma trận được tạo thành từ các phần tử nằm ở phần giao nhau giữa
r dòng và r cột của ma trận A gọi là ma trận con cấp r của A.
Định thức của ma trận con cấp r của A gọi là định thức con
cấp r của A.

Ma trận con cấp r của một ma trận
Ví dụ
Tìm một ma trận con cấp 2 của ma trận sau:

1 2
⇒ A12
12 =
2 4

Hạng của một ma trận
Định nghĩa
Hạng của ma trận A là cấp cao nhất của các định thức con khác
không có trong A.
Kí hiệu hạng của ma trận A là rank(A) hay r(A).
Nhận xét
Nếu rank(A) = k thì:
A có ít nhất một ma trận con cấp k có định thức khác 0.
Mọi ma trận con có cấp lớn hơn k của A đều có định thức bằng 0.

Các tính chất
Nhận xét
Ma trận O có hạng bằng 0.
Nếu A là ma trận cấp m × n thì 0 ≤ r (A) ≤ min(m, n).
Nếu A là ma trận vuông cấp n có:

det(A) ̸= 0 thì rank(A) = n
det(A) = 0 thì rank(A) < n

Ma trận không suy biến
Định nghĩa
Cho A là ma trận vuông cấp n, khi đó:
A được gọi là ma trận không suy biến nếu r(A) = n.
Ngược lại, nếu r(A) < n thì A gọi là ma trận suy biến.

Các tính chất tương đương
Bổ đề
Cho A là ma trận vuông cấp n, các khẳng định sau là tương đương:
1 A khả nghịch
2 det A ̸= 0
3 Rank(A) = n

Biện luận theo m hạng của một ma trận
Ví dụ
Hãy biện luận theo m hạng của ma trận A được cho như sau:
 
1 5 6
A= 0 4 7 
0 0 m
Giải
m=0 ⇒ r(A) = 2
m ̸= 0 ⇒ r(A) = 3

Biện luận theo m hạng của một ma trận
Ví dụ
Hãy biện luận theo m hạng của ma trận B được cho như sau:
 
1 9 0 7
 0 2 4 8 
B= 2

 0 0 (m − 1) m − 1 
0 0 0 0
Giải
m=1 ⇒ r (A) = 2
m = −1 ⇒ r (A) = 3
m ̸= ±1 ⇒ r (A) = 3

1.2 - Bai Giang - Ma Tran Bac Thang-Hang - Dinh Thuc Cua Mot Ma Tran

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1.2 - Bai Giang - Ma Tran Bac Thang-Hang - Dinh Thuc Cua Mot Ma Tran

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ - LUẬT

KHOA TOÁN KINH TẾ

Thành phố Hồ Chí Minh, Ngày 16 tháng 10 năm 2023

VTLU TOÁN KINH TẾ 1 / 82

Ma trận bậc thang theo dòng

VTLU TOÁN KINH TẾ 3 / 82

VTLU TOÁN KINH TẾ 4 / 82

2 Thay một dòng nào đó bằng tích của nó với một số λ ̸= 0

3 Thay dòng thứ i bằng di cộng với λdj

VTLU TOÁN KINH TẾ 5 / 82

Sử dụng các phép BĐSC đưa ma trận về dạng BTD

VTLU TOÁN KINH TẾ 6 / 82

Sử dụng các phép BĐSC đưa ma trận về dạng BTD

VTLU TOÁN KINH TẾ 7 / 82

Sử dụng các phép BĐSC đưa ma trận về dạng BTD

VTLU TOÁN KINH TẾ 8 / 82

Sử dụng các phép BĐSC đưa ma trận về dạng BTD

VTLU TOÁN KINH TẾ 8 / 82

Sử dụng các phép BĐSC đưa ma trận về dạng BTD

VTLU TOÁN KINH TẾ 8 / 82

Sử dụng các phép BĐSC đưa ma trận về dạng BTD

VTLU TOÁN KINH TẾ 8 / 82

Sử dụng các phép BĐSC đưa ma trận về dạng BTD

VTLU TOÁN KINH TẾ 8 / 82

Sử dụng các phép BĐSC đưa ma trận về dạng BTD

VTLU TOÁN KINH TẾ 9 / 82

Sử dụng các phép BĐSC đưa ma trận về dạng BTD

VTLU TOÁN KINH TẾ 10 / 82

Sử dụng các phép BĐSC đưa ma trận về dạng BTD

Sử dụng các phép BĐSC đưa ma trận về dạng BTD

VTLU TOÁN KINH TẾ 12 / 82

Sử dụng các phép BĐSC đưa ma trận về dạng BTD

VTLU TOÁN KINH TẾ 13 / 82

Kí hiệu: rank(A) hoặc r (A)

Quy trình thực hiện

Cho A là ma trận khác O , khi đó:

→ số dòng khác 0 đó chính là hạng của A .

VTLU TOÁN KINH TẾ 15 / 82

VTLU TOÁN KINH TẾ 16 / 82

VTLU TOÁN KINH TẾ 17 / 82

VTLU TOÁN KINH TẾ 17 / 82

Hệ phương trình trên có thể viết ở dạng ma trận:

Câu hỏi đặt ra là X = ?

VTLU TOÁN KINH TẾ 18 / 82

Ta có thể lập luận tương tự như trên để đưa ra kết luận

VTLU TOÁN KINH TẾ 19 / 82

Thực hiện biến đổi: Tương tự, ta cũng có:

Việc cho rằng: A−1 .A = I có đúng không?

VTLU TOÁN KINH TẾ 20 / 82

VTLU TOÁN KINH TẾ 21 / 82

Các khẳng định tương đương

VTLU TOÁN KINH TẾ 22 / 82

Ma trận khả nghịch

1 Chứng minh : (1) ⇒ (2)

(⇒) Nếu Ax = 0, ta cần chứng minh x = 0.

A−1 Ax = A−1 (Ax) = A−1 0 = 0

2 Ma trận On không khả nghịch vì:

0n .A = A.0n = 0n , với mọi A ∈ Mn (R), n ∈ N∗

VTLU TOÁN KINH TẾ 25 / 82

Sử dụng các phép BĐSCTD

VTLU TOÁN KINH TẾ 27 / 82

Vậy, Ma trận A khả nghịch và

VTLU TOÁN KINH TẾ 28 / 82