Czym jest izolowany układ ciał?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna (schemat)
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Czym jest izolowany układ ciał?

Czy to nie ciekawe?

W fizyce wielokrotnie spotykamy się z pojęciem izolowanego układu ciał. Dzieje się tak na
przykład w analizie zasady zachowania pędu, zasady zachowania ładunku oraz przy okazji
zagadnienia I zasady termodynamiki. Czym jest taki układ i jakie kryteria musi spełniać
rzeczywisty układ, abyśmy mogli nazwać go izolowanym. W tym materiale poznasz
przykłady izolowanych układów ciał oraz dowiesz się, dlaczego możemy je za takie uznać.

Twoje cele

Pracując z tym e‐materiałem:

poznasz model izolowanego układu ciał,

zrozumiesz, dlaczego niektóre układy możemy uznać za izolowane, a inne nie,
zapoznasz się z przykładami izolowanych układów ciał,
wykorzystasz zdobytą wiedzę do rozwiązania problemów i zadań.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Układem fizycznym nazywamy zbiór ciał oddziałujących na siebie, które tworzą pewną
wyodrębnioną całość. Jeżeli ciała wchodzące w skład układu nie oddziałują z otoczeniem -
nie działają na nie siły zewnętrzne lub siły zewnętrzne równoważą się - to taki układ
nazywamy izolowanym układem ciał.

Zwróćmy uwagę na to, że ciała wchodzące w skład układu fizycznego mogą oddziaływać
w różny sposób. Rozpatrywane siły mogą być przejawem różnego rodzaju oddziaływań.
Model izolowanego układu ciał zakłada brak jakiegokolwiek oddziaływania elementów
układu z otoczeniem. Nie wymienia on zatem z otoczeniem masy, ładunku i energii. Jest on
równoznaczny z tym, że siły zewnętrzne nie mają wpływu na elementy układu.

Przykładem izolowanego układu ciał może być zbiór cząsteczek mających ładunek
elektryczny, które umieszczone zostały w zewnętrznym polu elektrycznym, niwelującym
wpływ oddziaływania elektrostatycznego z otoczeniem. Takie rozwiązanie stosowane jest
na przykład w wielkim zderzaczu hadronów LHC (ang. Large Hadron Collider), będącym
największym na świecie akceleratorem cząstek, należącym do Europejskiej Organizacji
Badań Jądrowych CERN (fr. Conseil Européen pour la Recherche Nucléaire).

Rys. 1. Wielki zderzacz hadronów (LHC).

W LHC wiązki naładowanych cząstek zderzają się. W chwili zderzenia układ może być
traktowany jako izolowany układ ciał. Spełniona jest w nim zasada zachowania pędu,
energii, ładunku oraz momentu pędu.

Innym przykładem izolowanego układu ciał jest układ izolowany termodynamicznie. Nie
wymienia on z otoczeniem masy, ładunku oraz energii. Urządzeniem spełniającym to
kryterium jest kalorymetr, służący do pomiarów ciepła właściwego substancji lub ciepła
topnienia. Aby zrozumieć, jak działa i jak jest zbudowane takie urządzenie, wyobraźmy
sobie zamknięty termos, wewnątrz którego możemy zmierzyć temperaturę.

Rys. 2. Kalorymetr.

Termos zbudowany jest najczęściej z dwóch aluminiowych ścianek, zewnętrznej oraz

wewnętrznej, pomiędzy którymi znajduje się warstwa powietrza. Zamknięcie termosu
zapobiega wymianie materii oraz energii z otoczeniem. Substancje znajdujące się w nim nie
wymieniają energii z otoczeniem, ponieważ warstwa powietrza pomiędzy ściankami izoluje
wnętrze termosu. Zwróćmy uwagę na to, że substancje znajdujące się w kalorymetrze mogą
oddziaływać z wewnętrznymi ściankami termosu oraz znajdującym się w nim
termometrem. A zatem elementy te również stanowią część układu izolowanego
termodynamicznie (zamkniętego układu termodynamicznego).

Przykładem izolowanego układu ciał jest również tor powietrzny, na którym umieszczone
są wózki.
Rys. 3. Tor powietrzny.

Siła grawitacji działająca na wózki jest równoważona przez siłę podmuchu powietrza
wydobywającego się z dysz umieszczonych wewnątrz toru. Wózki unoszą się nad torem,
a zatem w analizowanym przykładzie nie występuje siła tarcia. Ruch wózków oraz
oddziaływanie pomiędzy nimi może odbywać się jedynie w kierunku poziomym. Wózki
mogą oddziaływać ze sobą zderzając się - sprężyście lub niesprężyście.

Innym przykładem izolowanego układu ciał mogą być pułapki magnetyczne lub
elektromagnetyczne, służące do przechowywania naładowanych cząstek. Cząstki znajdują
się w obszarze wewnątrz pułapki, gdzie wytworzona jest próżnia. Mogą się poruszać
i zderzać. Nie mogą natomiast wylecieć poza obszar, ponieważ nie pozwala na to
zewnętrzne pole elektryczne i magnetyczne. Przykładem takiego urządzenia jest pułapka
Penninga.
Rys. 4. Pułapka Penninga.

Słowniczek
Hadrony

(ang.: hadrons) silnie oddziałujące cząstki elementarne. Hadronami są, na przykład,

proton i neutron.

Pułapka Penninga

(ang.: Penning trap) urządzenie pozwalające na przechowywanie naładowanych cząstek.

 Grafika interaktywna (schemat)

Czym jest izolowany układ ciał?

1. Armata Armata w trakcie wystrzału zostaje odepchnięta do tyłu z prędkością v

→a w wyniku
zjawiska odrzutu. Prędkość tuż po wystrzale może być wyznaczona z zasady zachowania
pędu. Pęd armaty jest równy pędowi wystrzelonego pocisku.

2. Pocisk Pocisk tuż po wystrzale porusza się z prędkością v

→p . Prędkość pocisku tuż po
wystrzale jest znacznie większa niż prędkość, z jaką zostanie odrzucone działo. Wynika to
z zasady zachowania pędu. Całkowity pęd układu złożonego z armaty i pocisku, w chwili
wystrzału i tuż po nim, jest stały.

3. Podłoże Armata znajduje się na podłożu. Pomiędzy podłożem a działem występuje siła
tarcia, przeciwdziałająca ruchowi armaty po wystrzale. Prędkość armaty maleje. Układ
złożony z armaty i pocisku może być traktowany jako izolowany układ ciał tylko w chwili
wystrzału.

Lance Corporal Samantha L. Jones, USMC / Public domain

Polecenie 1

Zastanów się nad tym, co (jakie ciała) musimy uwzględnić jeszcze w układzie z armatą
i pociskiem, aby uznać taki układ za izolowany.
Polecenie 2

Czy sam pocisk podczas lotu może zostać uznany za układ izolowany?
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Uzupełnij zdania:

Izolowanym układem ciał nazywamy zbiór elementów oddziałujących / nieoddziałujących ze

sobą wzajemnie i oddziałujących / nieoddziałujących z otoczeniem. Wypadkowa wszystkich sił
zewnętrznych w izolowanym układzie ciał jest równa zero / może być większa od zera.

Ćwiczenie 2 輸

Układ wózków znajdujący się na torze powietrznym:

 nie jest izolowanym układem ciał, ponieważ na wózki działa siła ciężkości.

 możemy uznać za izolowany układ ciał, ponieważ na wózki nie działa siła ciężkości.

możemy uznać za izolowany układ ciał, ponieważ siła ciężkości wózków


równoważona jest przez siłę podmuchu powietrza.

Ćwiczenie 3 輸

Które z podanych układów możemy uznać za izolowany układ ciał?

 Armata w chwili t = 2s po wystrzale pocisku.

 Kule bilardowe, tuż po zderzeniu.

 Statek kosmiczny poruszający się w przestrzeni międzyplanetarnej.

Ćwiczenie 4 醙
Na torze powietrznym umieszczono dwa wózki o masach m1 = 1 kg i m2 = 0, 5 kg. Wózki te
poruszają się naprzeciw siebie z prędkościami v1 = 0, 9 m
s
i v2 = 1, 2 m
s
. W pewnej chwili
pomiędzy wózkami dochodzi do zderzenia niesprężystego, po którym wózki poruszają się
wspólnie z prędkością końcową vk . Wyznacz wartość prędkości końcowej. Wynik podaj
z dokładnością do jednej cyfry znaczącej.

vk = m
s
.

Ćwiczenie 5 醙
Na torze powietrznym, na wózku o masie mw = 0, 5 kg, umieszczono pistolet pneumatyczny
o masie mp = 2 kg. Początkowo wózek wraz z pistoletem pozostawał w spoczynku.
W pewnej chwili z pistoletu wystrzelono pocisk o masie mx = 20g z prędkością wylotową
vx = 50 ms . Wyznacz prędkość, z jaką po wystrzale poruszać się będzie wózek wraz
z pistoletem. Wynik podaj z dokładnością do jednej cyfry znaczącej.

v= m
s
.

Ćwiczenie 6 難
Na pewnym torze powietrznym umieszczono dwa wózki o masach m1 = 0, 25 kg i
m2 = 0, 50 kg. Wózki te połączone zostały ściśniętą nieważką sprężyną oraz linką, która
zapobiega zwolnieniu sprężyny. W pewnej chwili linka została przecięta, a zwolnienie
sprężyny spowodowało ruch wózków. Lżejszy z wózków po zwolnieniu sprężyny poruszał się
z prędkością v1 = 1, 6 s . Wyznacz prędkość, z jaką po zwolnieniu sprężyny poruszać się
m

będzie cięższy z wózków. Wynik podaj z dokładnością do jednej cyfry znaczącej.

v= m
s
.
Ćwiczenie 7 難

W symulatorze skoku spadochronowego skoczek umieszczony jest w pionowej tubie, do

której od spodu wdmuchiwane jest powietrze pod dużym ciśnieniem. W ten sposób siła
ciężkości skoczka równoważona jest przez siłę podmuchu powietrza. W pewnym
eksperymencie skoczek o masie ms = 80 kg ma przy sobie odważnik o masie mo = 5 kg.
Unosząc się, skoczek wyrzuca poziomo odważnik z prędkością vo = 4 ms
. Jaki będzie skutek
tego działania?

Skoczek zacznie poruszać się poziomo z prędkością około 0, 24 s . Zwrot wektora

m


prędkości będzie taki sam, jak zwrot wektora prędkości odważnika.

 Skoczek pozostanie w spoczynku.

Skoczek zacznie poruszać się poziomo z prędkością 0, 25 m . Zwrot wektora


s

prędkości będzie przeciwny względem wektora prędkości odważnika.

Ćwiczenie 8 難
W izolowanym układzie ciał, znajdującym się w przestrzeni kosmicznej, znajdują się dwa ciała
o masach m1 = 100 ton i m2 = 200 ton. Ciało lżejsze oddziałuje na ciało cięższe siłą
grawitacji, której wartość jest równa Fg = 1, 33 ⋅ 10−4 N. Wyznacz przyspieszenie, z jakim
porusza się cięższe z ciał. Wynik podaj w jednostce nm
2
s
(nanometry na sekundę kwadrat)
z dokładnością do trzech cyfr znaczących.

a= nm
s2
.
Dla nauczyciela

Scenariusz lekcji:
Imię i nazwisko autora: Bartłomiej Klus

Przedmiot: Fizyka

Temat zajęć: Czym jest izolowany układ ciał?

III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres

Grupa docelowa:
rozszerzony

Cele kształcenia – wymagania ogólne

II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem
praw i zależności fizycznych.
III. Planowanie i przeprowadzanie obserwacji lub
doświadczeń oraz wnioskowanie na podstawie ich
wyników.

Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Podstawa programowa: I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
4) przeprowadza obliczenia liczbowe posługując się
kalkulatorem;
19) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz
wskazuje czynniki istotne i nieistotne dla jego
przebiegu.
II. Mechanika. Uczeń:
15 ) Wykorzystuje zasadę zachowania pędu do opisu
zachowania się izolowanego układu ciał.

Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady UE

z 2018 r.:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

informacji,
Kształtowane kompetencje
kompetencje cyfrowe,
kluczowe:
kompetencje matematyczne oraz kompetencje
w zakresie nauk przyrodniczych, technologii
i inżynierii,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.
 Uczeń:

1. objaśnia model izolowanego układu ciał,

Cele operacyjne: 2. tłumaczy, dlaczego niektóre układy możemy
uznać za izolowane, a inne nie,
3. wymienia przykłady izolowanych układów ciał.

Strategie nauczania: strategia eksperymentalno ‐ obserwacyjna

Metody nauczania: pokaz eksperymentalny, analiza pomysłów

Formy zajęć: praca w grupach, praca indywidualna

Środki dydaktyczne: tor powietrzny, zestaw zadań

Materiały pomocnicze: e‐materiał: „Czym jest izolowany układ ciał?”

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Na początku lekcji nauczyciel wprowadza pojęcie układu izolowanego jako zbioru ciał
nie oddziałujących z otoczeniem. Nauczyciel tłumaczy uczniom, że izolowanym
układem ciał nie musi być układ, w którym nie występują siły zewnętrzne. Wystarczy,
aby wypadkowa sił zewnętrznych oddziałująca na elementy układu była równa zero.
Uczniowie próbują podać przykłady izolowanych układów ciał.

Faza realizacyjna:

Nauczyciel przeprowadza doświadczenie na torze powietrznym, w którym wózki

zderzają się sprężyście i niesprężyście. Uczniowie powinni zauważyć, że siła ciężkości
wózków jest równoważona przez siłę podmuchu powietrza. Nauczyciel przekazuje
informację, że tor powietrzny spełnia kryteria izolowanego układu ciał wtedy i tylko
wtedy, gdy siła podmuchu powietrza równoważy siłę ciężkości wózków. W kolejnym
doświadczeniu nauczyciel zmniejsza siłę podmuchu powietrza na torze powietrznym.
Wózki zaczynają dotykać toru. Nauczyciel zwraca uwagę, że w układzie pojawia się siła
tarcia związana z naciskiem wózków na rurę. W takim przypadku siła ciężkości nie jest
równoważona przez siłę podmuchu. Wykonanie doświadczenia staje się niemożliwe.
Uczniowie wyciągają wniosek, że w tej sytuacji układ nie spełnia kryteriów izolowanego
układu ciał. Uczniowie na tablicy rozwiązują zadanie 6 z dołączonego zestawu zadań,
odnosząc się do eksperymentu przeprowadzonego na lekcji.

Faza podsumowująca:

Uczniowie, wykorzystując zdobytą wiedzę, w grupach rozwiązują zadania 7 i 8 z zestawu

ćwiczeń.
Uczniowie odnoszą się do postawionych sobie celów lekcji, ustalają które osiągnęli,
a które wymagają jeszcze pracy (jakiej i kiedy). W razie potrzeby nauczyciel dostarcza im
informację zwrotną kształtującą.
Praca domowa:

Uczniowie utrwalają wiedzę i poszerzają rozumienie czytając tekst e‐materiału

i zapoznając się z grafiką interaktywną. Uczniowie rozwiązują samodzielnie w domu
zadania 1‐4 z dołączonego zestawu zadań.

Wskazówki metodyczne Multimedium bazowe może zostać wykorzystane

opisujące różne zastosowania w trakcie lekcji i połączone z dyskusją na temat
danego multimedium modelu izolowanego układu ciał.