Motyw syna marnotrawnego w literaturze

i malarstwie

Wprowadzenie
Przeczytaj
Prezentacja mul medialna
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Ga 4, 21–26, [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z

języków oryginalnych, oprac. Zespół Biblistów Polskich z inicjatywy Benedyktynów
Tynieckich, Poznań-Warszawa 1980, s. 1321.
Źródło: Łk 14, 11–32, [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z
języków oryginalnych, oprac. Zespół Biblistów Polskich z inicjatywy Benedyktynów
Tynieckich, Poznań-Warszawa 1980, s. 1201.
Źródło: Janusz Stanisław Pasierb, Syn marnotrawny, [w:] tegoż, Wiersze religijne, Poznań
1983, s. 45.
Źródło: Leopold Staff, Syn marnotrawny, [w:] tegoż, Poezje, Lublin 1986, s. 327.
Źródło: Leopold Staff, Syn marnotrawny, [w:] tegoż, Dzień duszy, Lwów 1908, s. 77–78.
Źródło: Tadeusz Różewicz, Syn marnotrawny (z obrazu Hieronima Boscha), [w:] tegoż, Poezja,
t. 1, Kraków 1988, s. 326–329.
Źródło: Janusz Stanisław Pasierb, Przypowieść o ojcu, [w:] tegoż, Rzeczy ostatnie i inne
wiersze. Things ul mate and other poems, tłum. Charles Lambert, Pelplin 2001, s. 9.
Źródło: Janusz Stanisław Pasierb, Syn marnotrawny [2], [w:] tegoż, Wierzę, Pelplin 1998, s.
51.
 Motyw syna marnotrawnego w literaturze i malarstwie

Witraż, kościół św. Mildreda, Tenterden

Źródło: Jules & Jenny, dostępny w internecie: flickr.com, licencja: CC BY 2.0.

Powrót syna marnotrawnego Rembrandta jest jednym z najsłynniejszych dzieł

inspirowanych biblijną przypowieścią o miłosierdziu. Motyw ten od wieków pojawia się
w malarstwie i w literaturze – na obrazie Hieronima Boscha postać syna marnotrawnego
nosi znamiona autoportretu. Być może tutaj należy szukać wyjaśnienia, dlaczego
przypowieść zawarta w Ewangelii św. Łukasza jest tak inspirująca. Metaforyczna opowieść
o błędzie i miłosierdziu porusza, bo jest uniwersalna. Każdy bywa synem marnotrawnym
w jakimś sensie – każdy popełnia błędy i przyznaje się do nich, licząc, że zostaną mu
zapomniane. Możliwe jest także utożsamianie się z postacią ojca, który tracąc syna, jest
gotów wszystko mu wybaczyć, by tylko go odzyskać. Poza religijnym znaczeniem
przypowieści, ważna jest jej wymowa uczuciowa. Powrót syna marnotrawnego to alegoria
wybaczenia, którego człowiek pragnie dla samego siebie – pragnie także wybaczać tym,
których kocha.

Twoje cele

Na podstawie analizy dzieł plastycznych i poetyckich określisz, z czego wynika

ponadczasowość losów syna marnotrawnego.
Wskażesz na twórcze podejście artystów do przypowieści o synu marnotrawnym.
Zinterpretujesz utwory literackie ks. Janusza Stanisława Pasierba, inspirowane
przypowieścią o synu marnotrawnym.
Przeczytaj

Alegoria biblijna
Tradycja wytworzyła różne sposoby odczytywania sensu biblijnych ksiąg. Niektóre
fragmenty można rozumieć dosłownie i interpretować je literalnie. Są jednak w Piśmie
Świętym takie miejsca, których zrozumienie wymaga zastosowania analizy uwzględniającej
używanie przez autora języka alegorycznego. Konieczne jest też rozpoznanie formy
literackiej: inaczej bada się psalm, inaczej – dzieło o charakterze apokaliptycznym.

Dostrzeganie w Biblii pozaliteralnego sensu pozwala na takie jej rozumienie, które wskazuje
na istnienie poziomu duchowego. Aby pojąć sens wybranych fragmentów Starego i Nowego
Testamentu, trzeba wyróżnić te elementy tekstu, które niosą znaczenie wykraczające poza
dosłowność i mają charakter symboliczny (metaforyczny).

O tym, że taka metoda czytania Pisma Świętego jest konieczna, przekonywali już twórcy
biblijni. Św. Paweł w Liście do Galatów pouczał:

“ Ga 4, 21–26
4. 21 Powiedzcie mi wy, którzy chcecie żyć pod Prawem, czy Prawa
tego nie rozumiecie? 22 Przecież napisane jest, że Abraham miał
dwóch synów, jednego z niewolnicy, a drugiego z wolnej. 23 Lecz ten
z niewolnicy urodził się tylko według ciała, ten zaś z wolnej – na
skutek obietnicy. 24 Wydarzenia te mają jeszcze sens alegoryczny:
niewiasty te wyobrażają dwa przymierza; jedno, zawarte pod górą
Synaj, rodzi ku niewoli, a wyobraża je Hagar: 25 Synaj jest to góra
w Arabii, a odpowiednikiem jej jest obecne Jeruzalem. Ono bowiem
wraz ze swoimi dziećmi trwa w niewoli. 26 Natomiast górne
Jeruzalem cieszy się wolnością i ono jest naszą matką.
Źródło: Ga 4, 21–26, [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, oprac. Zespół
Biblistów Polskich z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich, Poznań-Warszawa 1980, s. 1321.

Św. Paweł wskazał na jeden fragment Starego Testamentu. Jednak lektura, w której alegorie
biblijne zostają rozpoznane i zinterpretowane, dotyczy nie tylko Księgi Rodzaju, do której
nawiązywał autor Listu do Galatów. Jest ona konieczna m.in. przy poszukiwaniu sensu
przypowieści, np. poświęconej synowi marnotrawnemu.
“ Łk 14, 11–32
Przypowieść o synu marnotrawnym

11 Powiedział też [Jezus]: „Pewien człowiek miał dwóch synów.

12 Młodszy z nich rzekł do ojca: »O jcze, daj mi część majątku, która na
mnie przypada«. Podzielił więc majątek między nich. 13 Niedługo
potem młodszy syn, zabrawszy wszystko, odjechał w dalekie strony
i tam roztrwonił swój majątek, żyjąc rozrzutnie. 14 A gdy wszystko
wydał, nastał ciężki głód w owej krainie i on sam zaczął cierpieć
niedostatek. 15 Poszedł i przystał do jednego z obywateli owej krainy,
a ten posłał go na swoje pola żeby pasł świnie. 16 Pragnął on napełnić
swój żołądek strąkami, którymi żywiły się świnie, lecz nikt mu ich nie
dawał. 17 Wtedy zastanowił się i rzekł: »Iluż to najemników mojego
ojca ma pod dostatkiem chleba, a ja tu z głodu ginę. 18 Zabiorę się
i pójdę do mego ojca, i powiem mu: O jcze, zgrzeszyłem przeciw Bogu
i względem ciebie; 19 już nie jestem godzien nazywać się twoim
synem: uczyń mię choćby jednym z najemników«. 20 Wybrał się więc
i poszedł do swojego ojca. A gdy był jeszcze daleko, ujrzał go jego
ojciec i wzruszył się głęboko; wybiegł naprzeciw niego, rzucił mu się
na szyję i ucałował go. 21 A syn rzekł do niego: »O jcze, zgrzeszyłem
przeciw Bogu i względem ciebie, już nie jestem godzien nazywać się
twoim synem«. 22 Lecz ojciec rzekł do swoich sług: »Przynieście
szybko najlepszą szatę i ubierzcie go; dajcie mu też pierścień na rękę
i sandały na nogi! 23 Przyprowadźcie utuczone cielę i zabijcie:
będziemy ucztować i bawić się, 24 ponieważ ten mój syn był umarły,
a znów ożył; zaginął, a odnalazł się«. I zaczęli się bawić.
25 Tymczasem starszy jego syn przebywał na polu. Gdy wracał i był
blisko domu, usłyszał muzykę i tańce. 26 Przywołał jednego ze sług
i pytał go, co to ma znaczyć. 27 Ten mu rzekł: »Twój brat powrócił,
a ojciec twój kazał zabić utuczone cielę, ponieważ odzyskał go
zdrowego«. 28 Na to rozgniewał się i nie chciał wejść; wtedy ojciec
jego wyszedł i tłumaczył mu. 29 Lecz on odpowiedział ojcu: »Oto tyle
lat ci służę i nigdy nie przekroczyłem twojego rozkazu; ale mnie nie
 dałeś nigdy koźlęcia, żebym się zabawił z przyjaciółmi. 30 Skoro
jednak wrócił ten syn twój, który roztrwonił twój majątek
z nierządnicami, kazałeś zabić dla niego utuczone cielę«. 31 Lecz on
mu odpowiedział: »Moje dziecko, ty zawsze jesteś przy mnie
i wszystko moje do ciebie należy. 32 A trzeba się weselić i cieszyć
z tego, że ten brat twój był umarły, a znów ożył, zaginął, a odnalazł
się«”.
Źródło: Łk 14, 11–32, [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, oprac. Zespół
Biblistów Polskich z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich, Poznań-Warszawa 1980, s. 1201.

Literackie nawiązania do Przypowieści o synu marnotrawnym

Przypowieść o synu marnotrawnym stała się przedmiotem interpretacji teologów, ale także
źródłem inspiracji dla twórców. Nawiązania do przypowieści o synu marnotrawnym są
widoczne zawłaszcza w sztukach plastycznych oraz literaturze. Utwory literackie
zawierające te odwołania można podzielić na dwie główne kategorie:

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o.

Dla kultury większe znaczenie mają dzieła należące do drugiej kategorii, które różnią się
sposobem i zakresem nawiązania do biblijnego wzorca syna marnotrawnego:
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o.

We współczesnej literaturze odmiennym rozwiązaniom fabularnym towarzyszą dwa różne

sposoby odczytywania symbolicznego sensu Przypowieści o synu marnotrawnym. Do
pierwszego nurtu zalicza się te utwory, w których akcentowany jest konflikt pokoleń,
wynikający z wyznawania przez ojca oraz syna odmiennych systemów wartości – młody
człowiek najpierw neguje wartości ważne dla rodzica, a później weryfikuje swoje poglądy
i dochodzi do pojednania między przedstawicielami dwóch pokoleń. Do drugiego nurtu
należą dzieła, w których szczególny nacisk kładzie się na akceptację potrzeby buntu, nawet
jeśli nie oznaczał on osiągnięcia celów – znaczenie ma samo dostrzeżenie możliwości
obrania własnej drogi życiowej.

Słownik
alegoria

(gr. allēgorein – mówić obrazowo) – element świata przedstawionego w utworze

literackim, mający obok znaczenia dosłownego dodatkowy sens, trwale związany z tym
elementem

apokaliptyka

(gr. apokalyptein – odkryć, objawić) – rodzaj literatury charakterystyczny dla późnego

judaizmu i wczesnego chrześcijaństwa; jej głównym założeniem jest pełniejszy wgląd
w objawione słowo Boże oraz poszukiwanie sensu historii świata i człowieka
w kontekście wydarzeń historycznych

ekfraza
(gr. ekfrasis – dokładny opis) – artystyczny opis dzieła sztuki w literaturze pięknej

przypowieść

(gr. parabole – zestawienie obok siebie) – jeden z najstarszych gatunków literackich

z kręgu literatury dydaktycznej. Charakterystycznymi cechami przypowieści (paraboli)
są: uproszczona fabuła, schematyczne postaci, brak jasno określonego czasu i miejsca
akcji, uniwersalizm, obecność alegorii i symboli. Świat przedstawiony przypowieści
podporządkowany jest ukrytemu, przenośnemu sensowi danej historii, którego
rozszyfrowanie jest kluczowe dla zrozumienia całej przypowieści

psalm

(gr. psaltarion – nazwa instrumentu, psállein – śpiewać, szarpać struny) - 1. lit. gatunek
liryczny o treści pochwalnej, błagalnej, dziękczynnej; 2. rel. biblijny utwór poetycki
przeznaczony do śpiewania o modlitewno‐hymnicznym charakterze, którego adresatem
jest Bóg, rzadziej człowiek; 3. typ pieśni religijnej, pochwalnej wywodzącej się z tradycji
hebrajskiej

reinterpretacja

(łac. re – przedrostek oznaczający „znowu”, „ponownie”; interpretatio – interpretacja) –

ponowna interpretacja tekstu literackiego lub dzieła sztuki, odmienna od tradycyjnej,
zakorzenionej w kulturze
Prezentacja mul medialna

Polecenie 1

Wyjaśnij w jaki sposób obrazy nawiązujące do przypowieści o synu marnotrawnym dowodzą,

że jest to historia uniwersalna i ponadczasowa?

domena publiczna

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/PHmw7CpRd

Przypowieść o synu marnotrawnym inspirowała wielu malarzy, niektórzy z nich

podejmowali ten temat nie jeden raz. Tak postąpił m.in. francuski malarz James
Tissot, który w 1882 r. stworzył obraz Syn marnotrawny. Treść dzieła pokazuje,
jak uniwersalny przekaz zawiera biblijna przypowieść, a wydarzenia w niej
przedstawione mogą dziać się „zawsze i wszędzie”. U Tissota pozostał
właściwie tylko gest pojednania się dziecka z ojcem, natomiast sceneria
wydarzenia została zupełnie zmieniona (być może jeszcze jedną aluzją do
ewangelicznej historii jest obecność zwierząt hodowlanych – w opowieści
Jezusa młody człowiek musiał wypasać świnie). Warto zwrócić uwagę na fakt,
że postaci ojca i syna znajdują się w centrum dzieła, co wskazuje na znaczenie
sceny ich spotkania. Trzeba jednak też podkreślić, że niemal nikt inny nie
dostrzega tego wydarzenia – wyjątek stanowi kobieta znajdująca się po prawej
stronie.

domena publiczna

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/PHmw7CpRd

Nieco później James Tissot stworzył kolejne dzieło ukazujące to samo

wydarzenie. Grafika zatytułowana Powrót syna marnotrawnego powstała
między 1886 a 1894 r. Tissot zmienił scenerię, ale postaci przytulających się
ojca i syna są niemal takie same jak na obrazie z 1882 r. Można to
zinterpretować jako znak, że niezależnie od okoliczności, miłość rodzica do
skruszonego dziecka jest niezmienna.
Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/PHmw7CpRd

Przypowieść o synu marnotrawnym jest bardzo „gęsta” od znaczeń – każdy

z epizodów w niej przedstawionych może stać się źródłem inspiracji
artystycznych. XVII-wieczny flamandzki artysta David Teniers Młodszy ok.
1640 r. namalował Syna marnotrawnego. Zdecydował się na przedstawienie
sceny, która nie zapowiada tego, co wydarzy się na końcu – młody człowiek
korzysta z życia, nie przeczuwając nadchodzących nieszczęść. Symbolem jego
losu jest postać małpki z przytroczoną do nogi żelazną kulą, co oznacza
niemożność oderwania się od doczesnych przyjemności. Scenę na obrazie
Teniersa można również odczytać w szerszym kontekście, bo oddaje ona
typowe w baroku przekonanie o tym, że świat poznawany zmysłami jest
zmienny i pełen pozorów.
CC0

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/PHmw7CpRd

Barokowy twórca francuski Abraham Bosse ok. 1636 r. wykonał cały cykl rycin
ukazujących różne etapy dziejów syna marnotrawnego – to jedno z takich
dzieł. Przedstawia ono moment, w którym młodszy z synów zażyczył sobie
należnej mu części majątku.

W Izraelu za czasów Jezusa było naturalne, że dorobek ojca przechodził na

synów, ale też – że najstarszy otrzymywał podwójną część (Bosse
zasygnalizował to, przedstawiając na stole dwa mieszki z pieniędzmi), lecz
działo się to dopiero po śmierci rodziciela, bo za jego życia dzieciom nie
należało się nic. To oznacza, że młodszy syn, żądając przypadającej mu 1/3
majątku, łamał zasady moralne i religijne i mógł zostać po prostu wygnany.

Rycina scenę biblijną przenosi w realia typowe dla czasów, w których żył
Bosse. Nie musiało to jednak wynikać z chęci podkreślenia uniwersalnej
wymowy ewangelicznej przypowieści, bo myślenie historyczne, a więc
uwzględniające zmienność kultury w czasie, nie było wówczas powszechne.
Należy natomiast zwrócić uwagę na obecne w dziele motywy, które nie
wynikają z treści paraboli wygłoszonej przez Jezusa. Należy do nich ukazana
w lewym rogu scena próby okiełznania konia. Ma ona znaczenie symboliczne
i przypomina, że człowiek powinien potrafić opanować swoje żądze.
domena publiczna

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/PHmw7CpRd

Około 1879 r. Pierre Puvis de Chavannes też nawiązał do ewangelicznej historii

i namalował obraz zatytułowany Syn marnotrawny. Francuski twórca pokazał
głównego bohatera w momencie, gdy ten już wiedział, co stracił, ale jeszcze nie
zdecydował się na powrót do domu. Charakterystyczna jest pustka, w jakiej
znalazł się główny bohater dzieła. Jego sytuację podkreśla też kolorystyka
obrazu: szarość symbolizuje brak nadziei. Warto jednak zwrócić uwagę na to,
że postać syna marnotrawnego przypomina złożonego do grobu Chrystusa.
W ten sposób Puvis de Chavannes wskazał, że możliwe jest
„zmartwychwstanie” nawet wtedy, gdy sytuacja wydaje się beznadziejna.
domena publiczna

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/PHmw7CpRd

Niemiecki malarz Hans Peter Feddersen, żyjący na przełomie XIX i XX w.,

specjalizował się w pejzażach (zwłaszcza wiejskich) i portretach – widać to
również w obrazie, który przedstawia jeden z epizodów historii o synu
marnotrawnym. Namalowane w 1907 r. dzieło nosi tytuł Powrót syna
marnotrawnego. Ukazuje moment spotkania ojca i skruszonego dziecka.
Feddersen w samym centrum umieścił obie sylwetki – wprawdzie strój ojca
mógłby wskazywać na to, że wydarzenie rozgrywa się w czasach
ewangelicznych, ale wygląd budynku w głębi obrazu nie potwierdza takiego
usytuowania wydarzeń. Szczególnego znaczenia nabierają natomiast gest ojca,
który nagość dziecka chce okryć swoją szatą, a także – kolorystyka otoczenia:
optymistyczna zieleń traw i rozpościerająca się nad głównymi postaciami
korona drzewa przypominają przestrzeń raju.
domena publiczna

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/PHmw7CpRd

Przypowieść inspirowała również twórców XX w. – dowodzi tego wykonana

w 1939 r. litografia amerykańskiego artysty Thomasa Harta Bensona,
zatytułowana Syn marnotrawny. Benson reinterpretuje ewangeliczną historię.
Polega to nie tylko na wprowadzeniu realiów typowych dla pierwszej połowy
ubiegłego stulecia (samochód, walizka, ubiór), bo istotniejsze jest, w jaki
sposób autor ukazuje rodzinny dom tytułowego bohatera. Inaczej niż
w przypowieści, dom znajduje się w ruinie, a poza tym nic nie wskazuje, aby
ktoś ją zamieszkiwał (np. brak dymu z komina), co oznacza, że ojciec nie
doczekał się powrotu dziecka. Wymowa dzieła jest pesymistyczna: brak w nim
sceny, która stała się dla wielu innych twórców najważniejsza –
bezwarunkowego przyjęcia skruszonego syna przez miłosiernego rodzica.
domena publiczna

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/PHmw7CpRd

Wśród dzieł nawiązujących do Przypowieści o synu marnotrawnym

prawdopodobnie należy praca Hieronima Boscha z 1498 r. Wątpliwości, czy
niderlandzki twórca rzeczywiście inspirował się biblijną przypowieścią,
wynikają z faktu, że wcześniej namalował inny (lecz bardzo podobny) obraz
i zatytułował go Wędrowiec. Część interpretatorów twórczości Boscha
dostrzega w głównej postaci – syna marnotrawnego (dlatego ta druga praca
bywa nazywana Syn marnotrawny, ewentualnie Pielgrzym), a w rysach twarzy
– autoportretu artysty.

Obraz zawiera wiele motywów symbolicznych, np. kij oznacza

pielgrzymowanie, brak domu; kocia skórka odnosi się do miłosnych zdobyczy;
łyżka – do błazeńskiego usposobienia i skłonności do marnotrawstwa. Również
elementy scenerii mają dodatkowe, zaszyfrowane znaczenie: karczma
symbolizuje życie hulaszcze, a widoczna w drzwiach ściskająca się para
oznacza rozpustę. Jednak znaki kojarzące się z grzechem nie wypełniają całości,
bo np. furtka, do której zmierza syn marnotrawny, ma symbolizować bramę do
lepszego życia.

Niemal 450 lat po namalowaniu Wędrowca przez Boscha polski poeta

i dramaturg Tadeusz Różewicz (1921-2014) napisał wiersz, który nazwał Syn
marnotrawny (z obrazu Hieronima Boscha). Jak wskazuje tytuł, inspiracją dla
Różewicza była praca Niderlandczyka. Poetycki utwór znalazł się w wydanym
w 1955 r. tomiku Srebrny kłos. Część tekstu przywołuje motywy obecne na
obrazie, dlatego można go określić jako ekfrazę, czyli utwór poetycki
poświęcony opisowi dzieła plastycznego.

Tadeusz Różewicz

Syn marnotrawny (z obrazu Hieronima Boscha)

Między zamknięciem

i otwarciem drzwi

w gospodzie

„Pod Białym Łabędziem”

między otwarciem

i zamknięciem drzwi

coś się stało

tyle wiosen

zim tyle jesieni odleciało

między zamknięciem

i otwarciem drzwi

ujrzałem życie

z wilczą szczęką

ryj świński

pod kapturem

mnicha

otwarty brzuch świata

widziałem wojnę

na ziemi i niebie

ludzi na krzyżach

którzy nie zbawiali

berło i jabłko
które zgniło w dłoni

widziałem koniec

i początek świata między zamknięciem i otwarciem drzwi

w gospodzie

„Pod Białym Łabędziem”

widziałem ziemię

co przez deszcz

łez i krwi

świeciła

trupim światłem

stygnącego ciała

wypiłem kufel piwa

„Pod Białym Łabędziem”

marne tu piwo

letnia popłuczyna

rzuciłem ostatnią

wytartą monetę

długo się dziewka

przyglądała

czy nie fałszywa

i mojej twarzy

pilnie się przyjrzała

wyszedłem

nikt mnie nie poznał nikt moich rysów

zatartych

nie przejrzał
ten chłop za rogiem karczmy

tyłem odwrócony

to mój przyjaciel

w tym wielkim koszu

nie niosę gościńca

skórka mi kocia

szczęścia nie przyniosła

nikt mnie nie wita

i nikt nie poznaje

świat ten

dokoła

jest pełen beze mnie

drzwi za mną zamknęła

Małgosia

biała jak owoc otwarty

otwarła starka

szpetna i obwisła

nikt nie wie

że wróciłem

jeszcze czas

ucieknę

nikt nie będzie wiedział

że byłem tu i nie byłem

ten ptak w klatce

nad drzwiami

tak jak sztuczny śpiewa

ja tam w świecie

noce przepłakałem

myślałem

każdy dom

wyciągnie ramiona

gałązka każda

ptak kamień

wyjdą na powitanie

nie wejdę

do tego domu

wszystko tu stare

brudne małe

starsze brudniejsze

i mniejsze ode mnie

a ja myślałem

że wracam do gniazda

do gwiazdy

to była moja

najjaśniejsza gwiazda

w wędrówce przez noc

popiół

ogień świata

zemknąć zniknąć

póki mnie nie pozna

ta stara wiedźma

co przez okno patrzy

„Pod Białym Łabędziem”

myślałem że moje miejsce

tu na mnie czekało

teraz widzę

nie miałem miejsca

myślałem puste miejsce

po mnie tu zostało

ale życie

jak woda

już je wypełniło

jestem jak kamień

ciśnięty w głębinę

jestem na dnie

tak jestem

jakby mnie nie było

którzy

przezornie

na miejscu zostali

i wkoło siebie

zabiegali skrzętnie

myślą

że przy tym stole

są niezastąpieni

myślą

że nawet słońce

kiedy wschodzi
pyta o nich

to ja odszedłem

a oni zostali

ty w tej oberży

„Pod Białym Łabędziem”

już ich nie widzę

oni mnie nie widzą

ja idę szybciej

i dalej i dalej

wracać nie trzeba

Źródło: Tadeusz Różewicz, Syn marnotrawny (z obrazu Hieronima Boscha), [w:]

tegoż, Poezja, t. 1, Kraków 1988, s. 326–329.

domena publiczna

Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/PHmw7CpRd

Rembrandt van Rijn (1606–1669) był niderlandzkim malarzem, grafikiem

i rysownikiem epoki baroku. Jego ostatni obraz nosi tytuł Powrót syna
marnotrawnego. Historycy malarstwa nie wiedzą dokładnie, kiedy powstał:
jedna z możliwych dat to rok 1668. Badacze podkreślają natomiast, że na treść
i formę dzieła wpłynęły osobiste przeżycia twórcy. Rembrandt był wówczas
w krytycznym momencie. Po latach sukcesów i szczęścia rodzinnego stracił
niemal wszystko: zbankrutował, jego dom zlicytowano, ale przede wszystkim
kolejno umierali jego najbliżsi, w tym żona Saskia i dzieci. W 1668 r. zmarło
ostatnie dziecko z małżeństwa z Saskią – syn Tytus. Na płótnie
przedstawiającym epizod z przypowieści o synu marnotrawnym Rembrandt
ukazał sześć postaci, ale najważniejsi to: ojciec, syn marnotrawny oraz starszy
z synów (stoi z boku). Scena jest pełna emocji – Rembrandta nazywano
„malarzem duszy”.

Obraz Rembrandta również stał się źródłem inspiracji poetyckich. Jednym

z przykładów jest tekst pieśni autorstwa Jacka Kaczmarskiego (1957-2004),
polskiego poety, prozaika, kompozytora i piosenkarza. Znalazła się ona na
nagranym przez Kaczmarskiego wraz z Przemysławem Gintrowskim
i Zbigniewem Łapińskim albumie zatytułowanym Wojna postu z karnawałem
(1993).

Jacek Kaczmarski

Syn marnotrawny (wg obrazów H. Boscha i Rembrandta van Rijn)

Jestem młody, nie mam nic i mieć nie będę.

Wokół wszyscy na wyścigi się bogacą,

Są i tacy, którym płacą nie wiem za co,

Ale cieszą się szacunkiem i urzędem,

Bo czas możliwości wszelakich ostatnio nam nastał…

Mogę włóczyć się i żyć z czego popadnie,

Mogę okraść kantor, kościół czy przekupkę,

Żyć z nierządu albo doić chętną wdówkę,

Paradować syty i ubrany ładnie –

A chyłkiem, jak złodziej o zmroku wymykam się z miasta…

Mogłem uczyć się na księdza lub piekarza

(Duch i ciało zawsze potrzebują strawy),

Na wojaka mogłem iść i zażyć sławy,

Co wynosi i przyciąga – bo przeraża,

A młodość to ponoć przygoda, a wojsko to szkoła…

Mogłem włączyć się do bandy rzezimieszków,

Niepodzielnie rządzić lasem lub rozstajem,

Zostać mnichem i dalekie zwiedzać kraje

Rozgrzeszając niespokojne dusze z grzeszków,

A chyłkiem przez życie przemykam i drżę, gdy ktoś woła…

Jestem młody, jestem nikim – będę nikim.

Na gościńcach zdarłem buty i kapotę.

Nie obchodzi mnie co będzie ze mną potem,

Tylko chciałbym gdzieś odpocząć od paniki,

Co goni mnie z miejsca na miejsce o głodzie i chłodzie…

Ludzie, których widzę – stoją do mnie tyłem:

Ten pod bramą leje, ów na pannę czeka.

 Nawet pies znajomy na mój widok szczeka…

Sam się z życia nader sprawnie obrobiłem,

Więc chyłkiem powracam do domu o zmroku – jak złodziej.

Jakaś ciepła mnie otacza cisza wokół,

Padam z nóg i czuję ręce na ramionach,

Do nóg czyichś schylam głowę, jak pod topór.

Moje stopy poranione świecą w mroku,

Lecz panika – nie wiem skąd wiem – jest już dla mnie skończona.

Źródło: Jacek Kaczmarski, Syn marnotrawny (wg obrazów H. Boscha

i Rembrandta van Rijn); tekst został zaśpiewany na albumie studyjnym:
Kaczmarski, Gintrowski, Łapiński, Wojna postu z karnawałem, 1993 Pomaton
Emi

Polecenie 2

Na podstawie analizy obrazu Thomasa Harta Bensona oraz utworów poetyckich Tadeusza
Różewicza i Jacka Kaczmarskiego ułóż plan wystąpienia na temat: „W XX wieku powrót syna
marnotrawnego nie oznacza powrotu do szczęścia”.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wskaż poprawną odpowiedź odnoszącą się do obrazów francuskiego malarza Jamesa Tissota:

 Tylko pierwsze z dzieł oddaje realia nowotestamentowej przypowieści.

Autor postarał się, by na obu obrazach wiernie odtworzyć realia


nowotestamentowej przypowieści.

 Jedynie drugi z obrazów przedstawia realia nowotestamentowej przypowieści.

 Żaden z utworów nie odzwierciedla realiów nowotestamentowej przypowieści.

Ćwiczenie 2 輸

James Tissot ten sam motyw przedstawił na dwóch obrazach, nie zawsze dążąc do wiernego
odtworzenia realiów nowotestamentowej historii. Jaki wniosek na temat sensu przypowieści
o synu marnotrawnym można wysnuć z tego faktu? Odpowiedz w krótkim tekście, koniecznie
odnosząc się do obu przedstawionych dzieł.
Ćwiczenie 3 輸
Uporządkuj obrazy w takiej kolejności, by przedstawiały losy syna marnotrawnego w sposób
chronologiczny.

Źródło: domena publiczna.

Źródło: domena publiczna.

Ćwiczenie 4 輸

Wybierz jeden z prezentowanych obrazów i w 70‒80 słowach napisz, w jaki sposób jego treść
uzupełnia to, co przekazuje przypowieść Jezusa.

Jednym z obrazów nawiązujących do Przypowieści o synu marnotrawnym jest dzieło, które

mogłoby nosić tytuł , lecz zostało przez autora nazwane
. Malarz przedstawił w nim epizod z przypowieści, ale dzieło
nie jest tylko ilustracją wydarzeń, o których mówił Jezus. Twórcze podejście do przypowieści
widać w tym, że:
Ćwiczenie 5 醙

Dokonaj analizy utworu Janusza Stanisława Pasierba Syn marnotrawny, koncentrując się na
charakterystyce podmiotu lirycznego. Na tej podstawie sformułuj argumenty udowadniające,
że postawa podmiotu lirycznego jest / nie jest podobna do tej, którą prezentował młodszy
z synów w biblijnej przypowieści. Formułując argumenty, użyj cytatów z wiersza.

“
Janusz Stanisław Pasierb

Syn marnotrawny

wracam
zaledwie domyślam się domu
tak bo ta droga wspina się na wzgórze
tak bo ten kamień przy którym tak dawno
muzyka czy ją usłyszę
uczta jak przełknąć choćby kęs pieczeni
świąteczna szata nie ogrzeje wystygłego ciała
pierścień ześlizgnie się z palca
wszystko przychodzi za późno
dla mnie
który odszedłem za wcześnie
który nie mam siły
otworzyć oczu
i drążąc w ciemności
czuję tylko drżący
dotyk to
objęcie

Źródło: Janusz Stanisław Pasierb, Syn marnotrawny, [w:] tegoż, Wiersze religijne, Poznań 1983, s. 45.
Ćwiczenie 6 醙

Napisz liczący 80-100 słów tekst, w którym zinterpretujesz dzieło autorstwa Thomasa Harta
Bentona.

Thomas Hart Benton, Syn marnotrawny, 1939

Źródło: domena publiczna.
Ćwiczenie 7 難

Na podstawie wiersza Janusza Stanisława Pasierba Syn marnotrawny [2] napisz jak rozumiesz
metaforę drogi. Rozważ swoją interpretację w kontekście Przypowieści o synu marnotrawnym.

“
Janusz Stanisław Pasierb

Syn marnotrawny [2]

która jest dłuższa

droga odejścia
czy droga powrotu
nie potrafię uciec
nigdy tak daleko
żebym nie mógł wrócić
dokąd od Ciebie uciekam
tam jesteś
czekasz

Źródło: Janusz Stanisław Pasierb, Syn marnotrawny [2], [w:] tegoż, Wierzę, Pelplin 1998, s. 51.
Ćwiczenie 8 難

Na podstawie wiersza Janusza Stanisława Pasierba Przypowieść o ojcu oraz wybranego przez
ciebie obrazu nawiązującego do przypowieści o synu marnotrawnym – scharakteryzuj postać
ojca.

“
Janusz Stanisław Pasierb

Przypowieść o ojcu

Kiedy się starasz zapomnieć

pamięta

kiedy nie możesz zasnąć

czeka aż się obudzisz

kiedy nie myślisz wracać

wygląda ciebie

kiedy nie widzisz wyjścia

każe otwierać wrota

kiedy umierasz z głodu

poleca nakrywać stoły

kiedy się kulisz w łachmanie

wybiera dla ciebie szatę

gdy mówisz wstanę i pójdę

rusza naprzeciw

gdy trzesz oczy jak suche kamienie

płacze nad tobą
 kiedy nie śmiesz wyciągnąć ręki
oplatają cię jego ramiona

gdy twój brat wypomni żeś odszedł

odpowie że właśnie wróciłeś

Źródło: Janusz Stanisław Pasierb, Przypowieść o ojcu, [w:] tegoż, Rzeczy ostatnie i inne wiersze. Things ul mate and
other poems, tłum. Charles Lambert, Pelplin 2001, s. 9.

Praca domowa

Dokonaj porównania postawy podmiotu lirycznego z dwóch utworów Leopolda Staffa

zatytułowanych Syn marnotrawny.

Wskazówki:

koniecznie odwołaj się do biblijnej przypowieści;

zwróć uwagę na emocje, które opisuje każdy z podmiotów literackich;
sprawdź, czym różnią się postawy obu podmiotów lirycznych wobec ojca.

“
Leopold Staff

Syn marnotrawny
Złamany wśród pogromu,
W łzach cały, pełen sromu...
Syn wracam marnotrawny,
Ni bogacz, ani sławny...
Nie zamykajcie domu!...
Syn wracam marnotrawny,
W łzach cały, pełen sromu...

Dwunastu starców sproście...

Nogi im umyć muszę
I ucałować w skrusze...
 Dwunastu starców sproście,
Niech przyjdą święci goście...
Od stóp im się nie ruszę!...
Dwunastu starców sproście,
Nogi im umyć muszę...

Niech mi przebaczą winę,

Choć śmierci godny zbrodzień...
O litość łka przechodzień,
Niech mi przebaczą winę!
Chcę chwili ciszy... Ginę
A próżno tęsknię co dzień... Niech mi przebaczą winę,
Choć śmierci godny zbrodzień...

O, że też serce moje

Jeszcze się w piersi tłucze...
Snem bezczuć je obłóczę...
O, że też, serce moje,
Zabić się ciebie boję,
Choć tęsknić nie oduczę!
O, że też serce moje
Jeszcze się w piersi tłucze!...
Źródło: Leopold Staff, Syn marnotrawny, [w:] tegoż, Dzień duszy, Lwów 1908, s. 77–78.

“
Leopold Staff

Syn marnotrawny
Nie było ciebie długo, tak długo. I oto,
Jakbyś był znowu, nagły, niespodziany odruch
Każe mi do pnia drzewa tulić skroń z tęsknotą,
Na klęczkach, jak ku twemu ojcowskiemu biodru.

O, nie żądam od ciebie dowodu ni znaku,

Tylko rosą czystości powieki mi pomaż,
Bom przejrzał i dotykam w każdym kwiecie maku
Żywej rany w twym boku, najwierniejszy Tomasz.
Jesteś blisko, wciąż bliżej: krążysz po kryjomu
Wkoło mnie, wyczuwalny na pół, niemal jawny,
By wkraść się we mnie jak w sień rodzinnego domu,
Jak gdybyś to ty właśnie był syn marnotrawny.

Jak mogłem się dopuścić nieludzkiego czynu,

Wypędzając cię, O jcze mój, z serca, jak wroga?
„Choć wszechwiedzący, tego sam nie wiem, mój synu.
Wszystko jest w mocy Boga, prócz bojaźni Boga”.
Źródło: Leopold Staff, Syn marnotrawny, [w:] tegoż, Poezje, Lublin 1986, s. 327.
Dla nauczyciela

Autor: Małgorzata Kosińska‐Pułka, Maria Gniłka‐Somerlik

Przedmiot: język polski

Temat: Motyw syna marnotrawnego w literaturze i malarstwie

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
8) wykazuje się znajomością i zrozumieniem treści utworów wskazanych w podstawie
programowej jako lektury obowiązkowe;
10) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania: świata przedstawionego (fabuły, bohaterów, akcji,
wątków, motywów), narracji, sytuacji lirycznej; interpretuje je i wartościuje;
15) wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, szczególnie kontekst
historycznoliteracki, historyczny, polityczny, kulturowy, filozoficzny, biograficzny, mitologiczny,
biblijny, egzystencjalny;
16) rozpoznaje obecne w utworach literackich wartości uniwersalne i narodowe; określa ich rolę
i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości.
2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:
1) przetwarza i hierarchizuje informacje z tekstów, np. publicystycznych, popularnonaukowych,
naukowych;
6) odczytuje pozaliterackie teksty kultury, stosując kod właściwy w danej dziedzinie sztuki;
III. Tworzenie wypowiedzi.
1. Elementy retoryki. Uczeń:
1) formułuje tezy i argumenty w wypowiedzi ustnej i pisemnej przy użyciu odpowiednich
konstrukcji składniowych;
2. Mówienie i pisanie. Uczeń:
4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia,
komentarze, głos w dyskusji;
6) tworzy spójne wypowiedzi w następujących formach gatunkowych: wypowiedź o charakterze
argumentacyjnym, referat, szkic interpretacyjny, szkic krytyczny, definicja, hasło
encyklopedyczne, notatka syntetyzująca;
IV. Samokształcenie.
1. rozwija umiejętność pracy samodzielnej między innymi przez przygotowanie różnorodnych
form prezentacji własnego stanowiska;
2. porządkuje informacje w problemowe całości poprzez ich wartościowanie; syntetyzuje
poznawane treści wokół problemu, tematu, zagadnienia oraz wykorzystuje je w swoich
wypowiedziach;
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu
podstawowego, a ponadto:
1) odczytuje tekst w jego warstwie semantycznej i semiotycznej;
8) rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego: aliterację, paronomazję,
kontaminację, metonimię, synekdochę, synestezję, odmiany inwersji, gradację; określa ich
funkcje;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;
kompetencje w zakresie wielojęzyczności.

Cele operacyjne. Uczeń:

rozpoznaje ponadczasowość losów bohatera literackiego (syna marnotrawnego);

analizuje obrazy i teksty literackie na podstawie odbioru dzieła oraz wiedzy
o okolicznościach jego powstania;
interpretuje utwory literackie księdza Janusza Stanisława Pasierba inspirowane
przypowieścią o synu marnotrawnym;
bada funkcjonowanie motywu w kulturze.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja;
rozmowa kierowana.

Formy pracy:

praca indywidualna;
 praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg zajęć:

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel inspiruje rozmowę o powodach nawiązywania do tego samego motywu

w różnych dziełach sztuki. Zapisuje na tablicy pytanie: Po co wracać do tego samego
tematu? Uzupełnia je pytaniami pomocniczymi:

Jaki jest cel sięgania po temat, do którego wcześniej odwoływali się już inni artyści?
Czy działanie artystów wynika z chęci rywalizacji, czy może powodowane jest
dostrzeganiem czegoś, co nie zostało dotąd w kulturze wyrażone?
A może artystom zależy na takim przedstawieniu motywu, by stał się bardziej czytelny
dla współczesnych odbiorców?
Czy może artyści liczą na łatwiejszą sprzedaż swoich dzieł?

Uczniowie wymieniają się swoimi poglądami na temat reminiscencji w kulturze. Ustalają, że

pytania nie odnoszą się jedynie do twórców, którzy nawiązywali do przypowieści o synu
marnotrawnym, by ją namalować, wyrzeźbić czy opisać po raz kolejny. Dotyczą one kręgów
topoi (wspólnych motywów kulturowych, należy do nich figura syna marnotrawnego).

2. Na podstawie e‐materiałów uczniowie przypominają sobie Przypowieść o synu

marnotrawnym. Dostrzegają jej sens dosłowny i przenośny.

3. Nauczyciel poleca uczniom zapoznanie się z treścią sekcji „Przeczytaj” i możliwymi

sposobami korzystania z pierwowzoru biblijnego (tabela i schemat).

3. Przedstawienie celu zajęć i podanie tematu.

Faza realizacyjna:

Praca z multimedium

1. Uczniowie zapoznają sie z galerią zdjęć interaktywnych („Prezentacja multimedialna”).

Analizują sposoby ukazania tej samej postaci i sytuacji przez różnych artystów.

2. Na podstawie obserwacji wybranych dzieł w galerii zdjęć interaktywnych uczniowie

wyjaśniają przyczynę ponadczasowości tego motywu biblijnego (polecenie 1.
z multimedium).
3. Nauczyciel zwraca uwagę na pojęcie ekfrazy i poleca uczniom lekturę wiersza Tadeusza
Różewicza: Syn marnotrawny (z obrazu Hieronima Boscha), następnie omawia z uczniami
nawiązanie do biblijnego pierwowzoru, zarówno obrazu jak i wiersza polskiego poety.

4. Nauczyciel odtwarza nagranie utworu Jacka Kaczmarskiego: Syn marnotrawny (wg

obrazów H. Boscha i Rembrandta van Rijn). Po wysłuchaniu utworu muzycznego zadaniem
uczniów jest porównanie go z tytułowymi obrazami. Uczniowie skupiają swoją uwagę na
emocjonalności wykonania, sposobach nawiązania do szczegółów z obrazów.

5. Uczniowie dokonują kolejnego porównania tekstów literackich: T. Różewicza i J.

Kaczmarskiego (polecenie 2. z multimedium) - tym razem z obrazem Thomasa Harta
Bensona. Formułują plan wystąpienia na temat: „W XX wieku powrót syna marnotrawnego
nie oznacza powrotu do szczęścia”.

6. W podsumowaniu pracy z multimedium uczniowie wykonują interaktywne ćwiczenie 3.

(z sekcji „Sprawdź się”).

Praca z tekstem

Uczniowie zapoznają się z umieszczonymi w sekcji „Sprawdź się” utworami księdza Janusza
Stanisława Pasierba, a następnie formułują argumenty uzasadniające podobieństwa
i różnice w postawie podmiotu lirycznego i bohatera przypowieści ewangelicznej.
Wykonują ćwiczenia: 5, 7, 8.

Faza podsumowująca

Nauczyciel zwraca się do uczniów z prośbą o ponowne przyjrzenie się dziełom malarskim.
Zadaje pytania o powtarzalność pewnych gestów, motywów. Co charakterystycznego
pojawia się we wszystkich przykładach? Co skłania nas do skojarzeń z pierwowzorem
biblijnym?

Uczniowie notują podsumowującą notatkę.

Praca domowa:

Dokonaj porównania postawy podmiotu lirycznego z dwóch utworów Leopolda Staffa

zatytułowanych Syn marnotrawny.

Materiały pomocnicze:

Maria Rzepińska, Siedem wieków malarstwa europejskiego, Wrocław 1986.

Mieczysław Wallis, Późna twórczość wielkich artystów, Warszawa 1975.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Uczniowie mogą z galerii zdjęć interaktywnych zrobić animację. W tym celu powinni
wybrać obrazy i cytaty poetyckie i tak je zestawić, by ilustrowały sens sformułowania: aby
malarstwo było jak poezja, a poezja jak malarstwo.