XXI. Menderako Gaitasunak DBH 1

IR AK ASLEARENTZAKO LIBURUTEGIA
XXI. menderako
gaitasunak
DBH
xxi. menderako gaitasunak Zubia Editoriala, S. L.ren eta

Santillana Educación, S. L.ren Hezkuntza Argitalpenetarako
Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta Teresa Grence
Ruizen zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko
talde-lana da.
Proiektu honen prestatze- eta argitaratze-lanean

honako talde honek esku hartu du:
TESTUA
Roser Batlle
Aída Caño
Luis Díez del Corral
José Luis Domínguez
Gabriela González
Gabriela Martín
Eva Margarita Ramis
EDIZIOA
Lourdes Herrera
Belén Saiz
PROIEKTUAREN ZUZENDARITZA
Ainhoa Basterretxea
Mercedes Rubio
Aurkibidea
Aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1. Lan kooperatiborako proiektuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2. Gizarte-proiektua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
3. Adimen emozionala eta etikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

Proiektu berria
gizarte berrirako
Azkenaldian, gizarte-eredua azkar eta sakon ari da eraldatzen. XXI. mendearen hastapenetan,
Informazioaren, Ezagutzaren eta Ikaskuntzaren Gizartean (IEIG) bizi gara. Testuinguru
horretan igarotzen da gure bizitza, eta horretarako prest ez daudenak eguneroko jarduera
ohikoenetatik kanpo geratuko dira.
Gizarte berri horren zer ezaugarrik eragiten dio gehien hezkuntzari?

Gizarte postindustriala da eta pertsona gehienek zerbitzuetan jarduten dute; beraz, askok
1.
ideiekin eta ideien komunikazioarekin egiten dute lan.
2. Berrikuntza oinarrizko elementua da lehiarako. Sormena eta asmamena guztiz balioetsita
daude. Ideia berriak edo ideia zaharren aplikazio berriak sortzeko ahalmena da sormena; bai
eta ezaguna den zerbait beste testuinguru batzuetan aplikatzeko ahalmena ere, erantzun
erabilgarriak emate aldera.
Etengabeko aldaketen gizartea da; ezin iragarrizko hainbat eta hainbat arazo sortzen dira,
3.
eta pertsonak behar izaten dira:
Problemei aurre egiteko eta erabakiak hartzeko gai diren pertsonak, baliabide zaha-
–
rrek dagoeneko balio ez duten testuinguruetan.
– Pertsona malguak eta moldakorrak, eta bizitzan zehar etengabe ikasteko ahalmena
eta gogoa dutenak.
Pertsona malguak eta moldakorrak, eta bizitzan zehar etengabe ikasteko ahalmena
eta gogoa dutenak.
Inteligentzia kolektiboko gizartea da. Arrakasta edo porrota ez dago norberaren ekarpe-
4.
nen baitan, pertsonen, taldeen eta erakundeen arteko sinergiaren mende baizik. Zeren
emaitza dira ingurune berritzaileenak? Hainbat enpresatako eta organismotako pertsonen
arteko milaka kontaktu formal eta informalen emaitza dira. Beraz, zaila da berrikuntza bat
pertsona bakar batekin lotzea. Hori horrela, lankidetzan lan egitea eta pertsonarteko
komunikazioa oinarrizko trebetasunak dira gure gizartean.
Hedabideen gizartea da, eta horregatik, funtsezkoa da komunikabideak deskodetzen
5.
erakustea, hedabide digitala barne.
6. Mundu globala da, eta zenbait gizarte-erronka berrik hartu dute garrantzia: aberastasuna-
ren banaketa desorekatuak, indibidualismo gero eta handiagoak, gizarte-lotura tradiziona-
len ahultasunak eta abar. Erronka horiek direla-eta, gero eta garrantzitsuagoa da gure
gazteak balioetan eta emozioetan heztea. Beharrezkoa da gazteek tolerantzia, kosmo-
politismoa eta besteekiko enpatia garatzea, norbanakoak komunitatearekiko dituen loturak
indartzea eta arduraren etika sustatzea, gizarte-arazoekiko ardurak gero eta lausoagoak,
urrunak eta ukiezinak direla dirudien mundu honetan.
4 XXI. MENDERAKO GAITASUNAK, DBH 1 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L.
Zein dira xxi. menderako
gaitasunak?
Guztiok dakigu deskribatutako gizarte horretan behar diren ahalmenak eta orain dela
gutxi behar zirenak oso desberdinak direla. Honako trebetasun hauek dituzten pertsonak behar
ditugu:
Problemei
irtenbidea aurkitzea
Hausnarketa-
Komunikatzea kultura, eta
pentsamendua
hainbat modutan
aplikatzea
Alfabetatze digitala
eta multimedia Ekintzailetza
Lankidetzan
Adimen emozionala lan egitea
eta etikoa
Herritar-
konpromisoa
HEZIBERRIk gaitasunetan oinarritutako ikaskuntza proposatzen du, irakasteko eta ikasteko

metodologia berri gisa; hain zuzen ere, ikaskuntza hori egokia da XXI. mendeko gizarteak behar
dituen trebetasunak garatzeko. Argi geratu da zenbait metodologia bereziki eraginkorrak direla
gaitasunetan oinarritutako ikaskuntza hori garatzeko:
• Testuinguruetan kokatutako jarduerak eta lanak egitea.
• Lankidetzan lan egitea.
• Proiektuetan oinarrituta lan egitea.
EGITEN JAKIN proiektuaren Irakaslearentzako liburutegiko material honetan biltzen den
proiektu multzoak lagundu egingo dizu dinamikak eta egoerak garatzen, ikasleek XXI. MENDE-
RAKO GAITASUNAK errazago gara ditzaten.
Sustapen-pack honetan, XXI. MENDERAKO GAITASUNAK materialaren liburuki hau osatzen

duten proiektu guztien lagin txiki bat duzu. Proiektu osoek ikasliburuaren unitate guztiak har-
tzen dituzte barnean.
XXI. MENDERAKO GAITASUNAK, DBH 1 Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. 5
DBH 1eko Lan
kooperatiborako proiektuak
1. proiektua: Aztiak
2. proiektua: Arkeologoak
3. proiektua: Heroiak
Aída Caño
Luis Díez del Corral (koordinatzailea)
Gabriela González
Eva Margarita Ramis
LAN
KOOPERATIBORAKO
PROIEKTUAK
AURKIBIDEA
SARRERA
Proiektukako lana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Zergatik egin lan proiektuka?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Lan kooperatiborako proiektuak eta gaitasunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Nola egin lan-proposamen honekin? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Irakaslearen talde-lana edo lan autonomoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Tenporalizazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Proiektu bakoitzaren egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Proiektuen ebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
DBH 1-EKO LAN KOOPERATIBORAKO PROIEKTUAK
1. proiektua: Aztiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2. proiektua: Arkeologoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
3. proiektua: Heroiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
XXI. MENDERAKO GAITASUNAK, DBH 1 LAN KOOPERATIBORAKO PROIEKTUAK Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. 9
LAN
KOOPERATIBORAKO
PROIEKTUAK
SARRERA
Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako lehen mailarako Lan kooperatiborako proiektuak proposa-

menaren helburua ezagutzara hurbiltzeko beste modu bat bilatzen duten irakasle eta ikasle-
entzako materiala izatea da. Material honekin ez dira testuliburuak ordezkatu nahi; izan ere,
testuliburuetan, ikasgai bakoitzaren curriculumeko eduki guztiak era egokian garatzen dira.
Proposatzen diren proiektuen helburua ikasgelan beste ikuspegi batetik lan egiteko aukera
estimulatzailea eskaintzea da.
PROIEKTUKAKO LANA
Proiektukako lana, landu nahi ditugun edukiak abiapuntutzat hartuta, produktu material eta
immaterial baten garapenean oinarritutako metodologia da guretzat.
Gero eta zabalduago eta onartuago dago metodologia hori Haur Hezkuntzako eta Lehen Hez-
kuntzako ikasgeletan; hala ere, ez da orokortu Bigarren Hezkuntzan, nahiz eta jardunbide
ohikoa eta arrakastatsua izan gure inguruko Europako herrialdeetan. DBHren eskema akade-
mikoak berak ez du beti errazten antolamendu mota hau. Hori dela eta, proiektukako lanak
eskaintzen dituen abantailetan sinetsita, bide hori jorratzeko tresna erabilgarri bat eskaini nahi
diegu interesa duten irakasleei. Material honetan, talde bakoitzaren beharrei egokitu daitekeen
planteamendu ireki bat eta irakasleari gehiegizko lana kenduko dion sistematizazio-maila uz-
tartzen dira.
Zergatik egin lan proiektuka?

Lehenik, amaierako produktu bat sortzera bideratuta dagoen metodologia denez, era nabar-
men batean hauteman dezakete ikasleek beren lana eta, era berean, era eraginkorrago batean
finkatzen dira edukiak.
Hala ere, badira beste hainbat arrazoi proiektuka lan egiteko:
1. Ikasleentzako estrategia motibatzaile bat da, ezaugarri erakargarrienak dituzten curriculu-

meko edukiak nabarmendu eta aukeratu baitaitezke. Edukiak ikuspegi desberdinetatik eta
haiekin elkar eraginez lantzen dira, eta, horrela, hertsiki intelektuala den esparrua gainditzen
du ikasleak, eta prozeduren eta jarreren hainbat alderdi jorratzen ditu.
2. Ikasgelako elkarbizitza hobetzen du. Hainbat proiektu lankidetzan egiteko daude diseinatu-
ta; izan ere, zailtasunak dituzten ikasleek ikaskideengandik ikasteko balio dute, bai eta haiek
ikaskideei beren trebetasunak agertzeko ere. Era berean, ikaskideekin elkarrekintzarako
duten gaitasuna hobetzen dute gai batean erraztasuna duten ikasleek, eta bai batzuk, bai
besteak indartu egiten dira, guztion arrakastaren ondorioz.
3. Estrategia motibatzailea da irakasleentzat ere; izan ere, irakasle taldearen edo zenbait ira-
kasleren arteko koordinazioan oinarritutako metodologia proposatzen da, talde batekin
proiektu bateratu bat garatu ahal izateko. Horrenbestez, talde-lana ez ezik, ikasle talde jakin
baten ebaluazio koordinatua eta koherentea egiteko aukerak ere handituko dira irakasleen
artean.
4. HEZIBERRIk oinarrizko gaitasunak lortzera bideratzeko beharra jasotzen du. Funtsezko gai
horretan, adostasuna hezkuntza-komunitatearen baitan oso zabala dela esan daiteke. Ikasgai
guztietan lantzen dira gaitasun horiek zeharkako modu batean, baina ikasgelan modu konpar-
timentatu batean jarduten baldin bada, ez da beti erraza izaten gaitasun horiek garatzea. Hain
zuzen, horrekin apurtzeko balio du proposatzen dugun lan-ereduak. Honako hauek dira oina-
rrizko gaitasunak:
• Hizkuntzarako gaitasuna.
• Matematikarako gaitasuna.
• Zientziarako gaitasuna.
• Teknologiarako gaitasuna.
10 XXI. MENDERAKO GAITASUNAK, DBH 1 LAN KOOPERATIBORAKO PROIEKTUAK Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L.
• Arterako gaitasuna.
• Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna.
• Hitzez, hitzik gabe eta era digitalean komunikatzeko gaitasuna.
• Ikasten eta pentsatzen ikastea.
• Izaten ikastea.
• Elkarbizitzarako gaitasuna.
• Ekimena eta ekintzaile-sena.
Material honetan proposamen didaktikoa asko zaintzen dugu, ikasgaien artean ez ezik, gai-
tasun guztien artean ere oreka egoteko, eta, horrela, ikasleek ezagutzak eskuratzea zerbait
globala bezala ikus dezaten.
5. Egungo hezkuntza-sisteman funtsezkoak diren bi elementu eransten ditugu: alde batetik,

informazio- eta komunikazio-teknologien erabilera, eta, bestetik, eleaniztasuna. Bi oinarri
horietan eraikitzen dituzte ikasleek beren ezagutzak; halaber, beste gaitasun batzuk esku-
ratzeko oinarrizko tresnak ere badira. Hori dela eta, beharrezkotzat jotzen dugu elementu
horiek proiektu guztien garapenean egotea.
Lan kooperatiborako proiektuak eta gaitasunak.
Gaitasun esaten zaio hartutako ezagutzak, trebetasunak eta jarrera pertsonalak, askotariko
testuingurutan eta egoeratan, modu integratuan praktikan jartzeari. Hiru osagai dituzte gaita-
sunek: jakitea (edukia), eginez jakitea (prozedura bat, trebetasun bat…) eta izaten jakitea edo
egoten jakitea (jarrera jakin bat). Planteatzen diren proiektuen helburuak ikasleek beren gaita-
sun-mailak esparru desberdinetan adierazteko eta erabiltzeko, bai eta ariketa praktikoen bidez
hobetzeko ere, aukeratzen dira. Gaitasun horien lorpena alor guztietatik sustatu behar da.
NOLA EGIN LAN PROPOSAMEN HORREKIN?
Material honetan garatzeko hiru proiektu eskaintzen dira, ikasturteko hiru hiruhilekoetarako.
Proiektu bakoitzean izenburua ematen dion ardatz tematiko bat dago, bai eta amaierako pro-
duktu zehatza eta ebaluagarria ere.
Irakaslearen talde-lana edo lan autonomoa
Beharrezko malgutasuna eskaini nahi da proposamen honen bitartez irakasle bakoitzaren as-
kotariko beharrei erantzun egokia emateko. Halaber, materialen erabilera egingarria izatea nahi
da, irakasle talde bat koordinatuz lan egiten baldin bada nahiz ikasgai jakin batetik soilik landu
nahi baldin bada proposamena. Amaierako emaitza bat lortzen da era globalean planifikatutako
lanean; hau da, proiektu bat. Ikasgai bakoitzeko ekarpenek aberasten dute proiektua, bai eta
irakasle bakoitzak garatutako diziplina anitzeko ikuspuntuek nahiz ikuspuntu osagarriek ere.
Hala ere, ikasgai batetik abiatuz egingo den lanari zentzua emateko egituratuta dago proposa-
mena. Era globalean ikastea era naturalago batean ikastea da, ikaskuntza formaletik kanpo
geratzen diren arloetan ikasteko erabiltzen dugun eraren antzekoagoa da; hau da, bizitza
errealari lotuago dagoen ikaskuntza mota bat da.
Irakasle guztien arteko proiektu bat egiteko zailtasuna ulertzen dugu; horregatik, proposamen
honen antolamenduaren bidez, jarduera-multzo bat gara daiteke proposatutako gaiaren ingu-
ruan, ikasgai desberdinetatik abiatuta. Proiektuak errusiar panpinek bezala funtzionatzea da
asmoa; hau da, lan guztiak lan komun batean sartu ahal izatea, baina, aldi berean, lan bakoitzak
zentzua izatea bere kabuz.
Edukiak
Edukiak Bigarren Hezkuntzako lehen mailako curriculumera egokituta daude. Araudian oso izae
ra independentearekin ageri dira, eta, horren ondorioz, ezinezkoa da hiruhileko bakoitzerako
proposatutako ikasgai guztietako edukiak normalean lantzen diren ordenan jorratzea. Halaber,
nahiz eta proiektu bakoitzean ikasgai guztiak egotea ezinezkoa izan, nahitaezko eskaintzako
ikasgai guztiak proiektuetan sartzen ahalegindu gara. Egiazki, edukiak aurrez aukeratzea eska
tzen du proiektukako lanak, eta, aukeraketa orotan bezala, kanpoan geratzen dira ikasgai bako
itzeko eduki nagusiak. Hori dela eta, material hau ezinbestean da osagarria, eta ez du ordezten
ikasgaiaren testuliburua.
Lana egituratzen duten ardatz tematikoetako bat garatzen du proiektu bakoitzak. Zenbait ka
sutan, pisu handiagoa izango dute gizarte- eta hizkuntza-arloko ikasgaiek; zenbaitetan, berriz,
pisu handiagoa izango dute zientzia- eta teknologia-arlokoek, eta, beste zenbaitetan, izaera
artistiko handiagoa duten ikasgaiek. Dena den, proposamenaren diziplina anitzeko izaera na
barmendu nahi da.
Tenporalizazioa
Tenporalizazio ireki bat planteatzen da, proposamena malgua izateko. Zenbait kasutan, proiek
tuaren zati bat soilik aukeratzea interesatuko da; beste zenbaitetan, berriz, beste ikasgaiekin
batera garatzea, modu etengabe batean. Halaber, material osagarri gisa erabil daiteke zenbait
egun berezitan: kultura-jardunaldietan, azterketa ondorengo garai jakinetan edo oporren au
rreko garaian.
Proposatutako saio kopurua orekatua izaten saiatzen da. Ikasgaien ordu kopuru desberdina
kontuan hartzen da, bai eta, horren ondorioz, proiektua garatzeko eskaini daitekeen denbora
guztia ere.
Proiektu bakoitzaren egitura

Proiektu bakoitzak berezko identitatea du, eta, horren ondorioz, zenbait elementu aldatu egin
behar dira kasu bakoitzean. Hala ere, proiektu guztiek barne hartzen dute:
1. Hasierako orri bikoitz bat. Bertan, proiektua identifikatzeko balio duen irudi bat (horma-irudi
gisa edo amaitutako produktuaren aurkezpenerako erabili daiteke), sarrerako testu labur
eta motibatzaile bat, eta proiektuaren gaia eta landuko diren hainbat gaietako edukiak lotu
ko dituen ideien mapa bat.
2. Eskuratu nahi den produktuari buruzko sarrerako azalpen bat eta proiektua garatzeko es
kaintzen den bideari buruzko ildo orokorrak ematen dira.
3. Proiektuaren garapena. Honako elementu hauek barne hartzen ditu:
• Hasieratik amaierara, proiektu osoa lotzen duen hari koherentea. Halaber, hari horrek egin
nahi den lanaren inguruko azalpenak emateko oinarria izan behar du.
• Ardatz tematiko nagusiaren inguruko jarduerak. Dagokion ikasgaia adierazten da kasu
bakoitzean. Jarduera horiek ez dira ikasgaiaren arabera sailkatzen, baizik eta beharrezko
koherentzia tematikoaren arabera. Lotura horien bidez, proiektu global bat nahiz autono
moagoa den beste bat konfiguratu daitezke, arestian azaldu den gisara.
Era berean, hiru taldetan bereizten dira jarduerak:
– Sarrerako eta ikasleek aurrez dakitena hautemateko jarduerak (1. fasea).
– Ikerketa-jarduerak (2. fasea).
– Aplikatzeko eta sortzeko jarduerak (3. fasea).
Ikaskuntza eraikitzaile bat errazten du egitura sinple horrek. Aurrez dituzten ezagutzetatik
ikerketa gehiago egiten diren fase batera igaroko dira ikasleak, eta, pixkanaka, proiektua
ren alderdi sortzaileenera eramango ditu ikasleak, era natural batean. Jarduera bakoi
tzean, proiektuan dauden ikasgaiak adierazita daude, eta hainbat gaitasun indartzeko
errefortzu zehatzekin ariketak lotzeko balio duten ikurrak ageri dira.
Hauek dira gaitasunei dagozkien ikurrak:
Arloko gaitasunak Zehar gaitasunak
Hizkuntza- eta literatura-komunikaziorako Hitzez, hitzik gabe eta era digitalean

gaitasuna komunikatzeko gaitasuna
Matematikarako gaitasuna Ikasten eta pentsatzen ikasteko
gaitasuna
Zientziarako gaitasuna
Elkarbizitzarako gaitasuna
Teknologiarako gaitasuna Ekimenerako eta ekintzaile-sena
garatzeko gaitasuna
Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna
Arterako gaitasuna Izaten ikasteko gaitasuna
Mugimendurako gaitasuna
– Fotokopiatzeko materiala (fitxatan antolatuta): Amaierako lanaren barruan proiektu

txikien gisara proposatzen diren jarduera jakinak garatzeko, eta, era berean, egindako
aurrerapenak ebaluatzeko.
– Proiektuko ikasgai bakoitzaren tenporalizazio orientagarrirako proposamena.
PR OIE
KT UA
1 Zientz
ia
Arrau -magia:
tza ja
uzilar
Izena:
ia
an dago 5. FIT
prozesu XA
n duen ten ura
baliatze tzen du
rtzeko k xurga balio-
tzaz so landaree atzeko
en lagun bidez, lorea ald ina, Maila:
uz kik o argiar rim en tuaren i lor een ko ne an , zuBirto
ologia
ia Eg Espe az tie de
be re elikaga
pe rim entua. o da , eta gure toe tar a iristen eta Ge
ologia
Data:
ak es sik os da.
Landare
gu re bigarren iris ten den iku
. Ko lor ea lore-h a ikusiko
tem
oinarritu
ta
eetara
nola jarraituz hodi-sis an hartu
ra eta lor urratsei darearen ri kontu MAbat
ERAK hostoeta n diren da, lan beraz,
epe ho naratze
GOAR
JARDU
FASEA xa n azaltze en ba ldin ba dir a; es ze EN ER
RO
RREN 4. fit behar duko
EKO zatitz NKA
HIRUGA ko die, zatitan itxaron eko mo «Zenba
KT UA
SORTZ hera, bi t ordu txunditz t iraut
O ETA
PR OIE en du
goitik be , 24 ba sleak Hautsi
1
tore: arraut
egiteko eta iku na.
ATZEK
gabe, za-azal
osorik zeko, ait fak an barre jauzi eg
APLIK ko zenb
prestat batek
entua
-azoka oa egite zurtoineBEHARR inarazik hautsi
Esperim magia laburrag igo ko da ura EZKO o diot
arraut arte?
da ho ri go M AT za bati»
beharko epe karra toetara. – Arra ERIALA
ko. ko . Badira ua n eta az e-h os ut za ba
.
sustatze pentsa
tze
izan lor
ea, ord
o da ura
lor
era.
t.
IA en arreta ko go a irit sik lor – Ozpin
IA-MAG daiteke Egunero freskoa rrago
go iritsik
o da a.
la izan rrean. at eta du, azka
ZIENTZ olog ia sle beza steon au propo- • Ze nb
baldi n ba
ea az ka rra – Plasti
eta Ge en a eta iku o dit uzte be en tu erraz os torik ez da, kolor kozko
ed
ologia , so rm eging espe rim k n ba o krista
Bi iko dugu ailuak» o hiru • Lorea baldi
bil im itu tak luzea ez lezko
ontzi tap
ntzia era
«magia-
trik
etan oin
arr ina oso oraindik,
netan zie gazteek elementu n alderd
iak • Zurto NTIFIKO
A dute,ES
aduna.
Atal ho re azti turako itezkee PEN ZIE egiten PE n bat
ako, gu n eta na izan da EN AZAL nspiratu agarrireRIMENTUAR
Horretar ntueta itsuak k: ENTUAR izan, tra ak kolor EN PR
o eleme garrantz i horie k egin ESPERIM str airik ez sik o da. Ur n. ESTAKE
bizitzak entzat a alderd ko, aztia on eta
su tara irit ea
art • Sartu TA
dit ugu. eg ite ko ikasle egituratzen dir rke zte eb akita eg ra eta loree ze ha r dabilen arrautza
satze n k titan a au lorea k
hosto eta dietan Estali on ontzi ba
rimentua Lau za re buru Nahiz eta k, eta ura ura ho rruan,
n, espe xara). enei, be ko hodie ngo da tzia, eta eta be
Fitxen
atalea tik 5. fit uko dir zurtoine rea tinda
tuz joa • Adier utzi be
rtan 24 te ontzi
(3. fitxa bertarat azitako a ozpin
jasota -azokara a, landa denbora ordu eta ez, arr
daude Magia badaram Begiratu 48 ord autza
guztiz
onka. zer geakatukoigarotzean u artea estali art
Az tia ren err zp en a. zil ar ia ere , arr sti ko bil rtatu za , atera
arrautza
n.
e.
•
duen au
rke
utza jau ga
au
zteek ela tza oes5. tal fit xanion arrautza , garbitu
behar Ar ra az ti ak tze ri, ba
material
a. entua: duzu?
Gure • Ares rretar
da. Hotiko espearrautzaren en mintza os
n du ina arg
i ibili eta
ongi oz
pina ke
rrezko rta. es perim n ba ng o
• Beha modua. ldera so rre n n jartze le iza azba tekooa
da rim en iza n o haus ez bota ntzeko.
egiteko tzeko ga Hiruga t oz pineta eg ite a posib go go r okak iku sle
s-t ru keatue tan ge rta
korra da
,
arrautza
rimentua era lan tza ba in bote larrukara aurrere kin ga en auiarre te tzen ze eta hautsi oso go
• Espe ntzia iza gizakion da arrau , harek Material
ea z pre sta i hand
du
an n beza egin da itik; iza
ren zie rtatzen gehiago oko ald rikustze
presta la, ho n
rimentua ltzioa da n Zer ge bat; are
r zaie. ak kanp • Be raz, ze
a.
da oz-
tu espe
rimentua netan ere, ez
iteke.
Es pe k t da. Ka ran; iza autza tu beha (kume ; beste iradoeraldatzen
• biguna etako ba n egitu dute arr ei jarrai arria da atoa da , oso ga in dene
Hezur ugarien hezurre untza- en urrats iragazg karbon eta ko-azala kizun bat: oz rrantzits z magia
entua: kimiko rala da da, hazk ten dir denez, kaltzio arrautza loretako pinari ua da -
es perim ele mentu ez ko mine ba ldin ba r-e- adieraz rotsua nagusia su honetan . ak lortuk kolorag eszena
Lehe n dago en sia. Fu nts
ioa fal ta en hezu baina , po os ag ai
nek: Ka tuk o da o dituz arr ia gehit rat zea
zalean ai nagu k. Kaltz za la osatz io azala; -azalaren perimentu ho bat lor u! zen ba
ga ina n os ag se nd oa
da beha
r be n, ka ltz
Arrautza ndigarri ldin ba
Lurraren hezurre rrak eta eta ez urtzaroa dezan). eta es ktu txu diozu,
Kaltzioa rtzen eta in gogo gortzen ere, ha k kaltz
ioa entuak eta efe arrautza
alien ho rrak ha , batez esperim ginez, elastiko
eta anim a hezu ez da go etan, eta bitamina lehen aren era GALDER
n ere, D
ak
esker dir rtilagoa rai guzti en azido AK
, ka ltzioari zu rre tako ka biz itz ako ga jatea ere; iza pinak du tikoaren
ere he , A aze
an daud
en
garrantz
itsua dutenak zur IFIKO Erantzu ozpinaren azi
do
prozesu da hain amina goen he N ZIENT
eta D bit oari. tuan da AZALPE o dun galde gas-burbuilak
rregatik ea, bai organism kontak dute ika
s-
TUAREN bat izang dir a ha
ra
huna. Ho gaiak jat tzen dio batekin izango ESPERIM
EN ea kzi o
jariat ze n ue i., aza la
ten elika n lagun , azido si ahal eta, au
- toak err 1 eta
la ; beraz
asko du erabiltze n bidez den iku ri dela karbona –hori de Zer ge rtzen da kzio
eta ongi entuare untzen ekoa. Ho teko. kaltzio rtuko da t ere sortatzenizeneko errea
tze n pe rim no la big un art st iza -azaleko xidoa so agarri ba mosi da arrautmintz
xurga
n lehen
es eta st eg
hezurra
k pre Arrautza rbono dio ktu disolb 2 egNo n da os en za ozpin
du gu ltz en duen hir u eta bo o ad ierazi- , eta ka er, produ oa itelakoara estaltzen du etan sa
atzen la ga r da , du tak ats ak eraginez . Halab handiag
Propos go rta suna no eg in beha un era ko bigun ha rreko urr ren azaletik– ea n. Arrautza no iris ten
De da hu da arraut
sk da . za
rtzean?
Zergati
na be ribatu 48
bere go jarraipe okaren
eg jarraitu arrautza da azken a arrau
tzarai bilakatz
en (ko orduz k gerta
batek uneko magia-az aztiak egingo , ozpin-ur
kora
stiar lorea, ozpinet tzen da
nbait eg en da, iala eta disolbatu z; hau da n ondo
rioz, ela utza eg tamain an egon ?
leek. Ze mendatz o mater rio rre osiaren a, gogo eta ge
itea go harrezk baten on
do tuz . Ho an tzik? Ze rtasuna ro?
rrez eg nak, be zeharka 3
Zergati rtan be …). Ba
ntzitsue zko rra k da ha reizten al du
i garra erdiiraga ndiagoa dira?
Alderd xa n. fosfatoa
Zergati
k da ha arraut
e 3. fit A , kaltzio uskorra za? pe n-e pe
ta daud NTIFIKO esanda , ertue jar rai Ze rg ati
PEN ZIE hatzago kin estal
iko a bek k egin
EN AZAL rrak; ze perimen rean?eta dezake
ENTUAR k hezu ozpinare atzen la ere,
hiru es unetara, bote?
ESPERIM gogorra a duen an bilak A bost eg
o dira ha in az eti ko ntz iat
k, eta, ALIZAZIO iteko. Ha unetik
dutelak
azido ait susta hezurre TENPOR tuak eg hiru eg
zurrak ste zenb perimen tuetan
kaltzioa ako. He gatza be en dute hiru es perimen
Barnean rbo na toa dutel ez , kaltzio- ota su na galtz eg ing o dira, hir ug arren es .
io ka n eragin send zke. Bi saio lehen eta ordura
eta kaltz itilikoare gortasu
na eta tu daite te; ord utik 48
Azido az oan, go la toles jakin ba
t du
entuan
24
ditugu. galdutak lira beza esperim
horiek ngo ba
zkoak iza bigarren
da. Gatz z, goma
ondorio 42
horren ak ez. XXI. ME
ren lo
re ileen bid NDERA
zen di rgatza . KO GA 31
o ile xu
ITASUNA
z aldat rtzen da K, DBH cación
, S. L.
Kolore straietak bea so 1 LAN KO na Edu
entua: uzte, su landuga bidez, OPER ala, S.L.
/ Santilla
es perim ha rtzen dit a, eta izerdi int esiaren ATIBO
©RA ia Editori
ik tos nikoen
n dir KO
Zub
lurret n . Fo PROIE
Bigarre mi neralak an nahaste tan barrena ntz ia orga pia tzeko ma
teriala KTUA
K Fot
eta ga
tz
ren ba
rru ko ho die Su sta ztie- Fotoko okopia
en da. lula gu KTUAK tzeko
ek ura landarea zurtoine bilakatz ren ze PROIE materiala
Landare neralak ten da landu landarea uzkiko ATIBO
RAKO © Zub
etara iris aria, Eg
ia Editor
gatz mi izerdi etatik OPER iala, S.L
Ura eta ri hosto da, eta . Hosto reak jan LAN KO ./ Santilla
gabe ho du landa
H1
lan du lda tu egiten oa k batez ere rtz en ITASUN
AK, DB na Edu
cación
Izerdi bea era gluzid la so KO GA , S. L.
landuga du hori, . Horre XXI. ME
NDERA
izerdi rdi lan barrena
t da ize dietan
nahask
eta ba ineko ho
da zurto cación
, S. L.
natzen na Edu
tara ba r. ala, S.L.
/ Santilla
es ke ia Editori
argiari materi
ala © Zub
piatzeko
Fotoko
KTUAK
PROIE
RAKO
OPER ATIBO
H1 LAN KO
AK, DB
KO GAITASUN
NDERA
XXI. ME
30
Proiektuen ebaluazioa
Proiektukako lana amaierako produktuaren garapenean ebaluazio-prozesua txertatu nahi duen

metodologian oinarritzen da. Halaber, kontuan hartzen du amaierako proiektura eramaten du-
ten jardueren prozesuan egin beharreko ebaluazio batutzailea.
Gogora dezagun hezkuntza-sistema honekin lan egitean lortu nahi zen helburua: ikasleek es-
kuratutako ezagutzak sendo finkatuta geratzea. Horretarako, ikasgai ezberdinetako informa-
zioa konektatu behar da, eta ahazteko zaila den kontzeptu-egitura sendo bat sortu behar da.
Egitura horretan, proiektua bera da lorpenak era orokor batean ebaluatzeko balio duen kohe-
sio-elementua. Hori dela eta, azterketen eta proba objektiboen bidezko ebaluazioak egitea ez
dugu aholkatzen; izan ere, egiazki lortu diren helburuak islatu gabe utz ditzake. Hori guztia
kontuan hartuta, prozedura desberdinei jarraituz egin daiteke proiektu honen ebaluazioa.
Prozedura horien artetik, prozesuaren behaketa zuzena eta amaierako emaitza edo produktua-
ren azterketa proposatzen dugu guk.
Halaber, ikaskuntza-prozesua irakasleen eta ikasleen ikuspuntutik ebaluatzea ere erabilgarria

izan daiteke. Ikasleen eta irakasleen iritzia jakiteko, bi galdera-sorta egingo dira:
• P
roiektua amaitzean, ikasleek galdera-sorta sinple bati erantzun behar diote. Ikasleek beren
parte-hartzearen eta proiektuaren emaitzaren gainean duten iritziari buruzko informazioa
lortuko dugu galdera-sorta horrekin.
• Irakasleek beste galdera-sorta bati erantzun behar diote. Galdera-sorta horren bidez, proze-
suan behatutakoa adieraziko dute irakasleek, proiektua era sistematikoan eta azkarrean ba-
lioesteko.
Proposatutako bi galdera-sortekin batera, eredu bat sor daiteke proiektu bakoitzerako. Eredu
horretan jaso behar dira ebaluatu beharreko funtsezko itemak, garatu diren gaitasunak eta
proiektuak barne hartzen dituen ikasgaien araberako ezagutzak kontuan hartuta.
Proiektuaren ebaluazioa: ikasleen balorazioa
Bikaina Ona Nahikoa Txarra
Nolakoak izan dira jardueren

aurkezpenak eta azalpenak?
Zer inplikazio-maila izan duzu lan

honetan?
Nolakoak iruditu zaizkizu landutako

edukiak?
Nolakoa iruditu zaizu lanaren prozesua?
Zer iritzi duzu amaierako emaitzari buruz?
Nolakoa izan da talde-lana?
Zer iruditu zaizu ikasgai desberdinen

arteko lotura?
Nolakoa iruditu zaizu proiektua bere

osotasunean?
Lanaren edo emaitzaren zer beste

alderdi balioetsiko zenituzke?
Proiektuaren ebaluazioa: irakasleen balorazioa
Asko Nahikoa Gutxi Ezer ez
Ikasleek aurrez dakitenera egokituta

dago proiektua.
Erabilitako baliabideak eta materialak
nahikoak eta egokiak izan dira.
Metodologia egokia izan da.
Sarrerako eta ikasleek aurrez dakitena
hautemateko jarduerak onuragarriak
izan dira.
Ikerketa-jarduerak interesgarriak eta
emankorrak izan dira.
Aplikatzeko eta sortzeko jarduerak
erakargarriak izan dira.
Amaierako lana interesgarria eta egokia
izan da.
Ikasleen inplikazio-maila adierazgarria
izan da.
Motibatzailea izan da proiektua
ikasleentzat.
Motibatzailea izan da proiektua
irakasleentzat.
Egindako lanen eta jardueren maila
altua da.
Ikasgelan ikuspegi desberdin batetik lan

egiteko aukera estimulatzailea izan da.
Era eraginkorrean finkatuta daude

edukiak.
Proiektuak barne hartzen dituen
ikasgaietako edukiek era dinamikoan
elkarreragiten dute.
Ikasgelako elkarbizitza hobetzeko balio
izan du proiektuak.
Irakasleek era koordinatuan egin dute
lan.
Gaitasunak landu dira.
Era eraginkor batean erabili dira
teknologia berriak.
Ikasleen lanerako autonomia hobetzea
lortu da.
Beste zenbait ohar eta proposamen:
1. proiektua
Aztiak
«Ez duenak magian sinesten, ez du inoiz aurkituko».
Roald Dahl
1. PROIEKTUA
Aztiak
ARLOKAKO EDUKIAK
Hasierako galdera-multzoa.
Euskara eta Literatura ...................................................... 23
Historiako azti onenak ezagutu

nahi al dituzu?
Orakuluak eta druidak.

Geografia eta Historia; Euskara eta Literatura .................. 29
«Gorde ongi hemen Zientzia-magia.

ikasiko dituzun Biologia eta Geologia ....................................................... 30
sekretuak; saioak egin,
Ikusizko magia.
jostatu behin eta berriz Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntza ........ 32
entrenatuz, harik eta
hobeto ateratzeko. Ez Konjuruen liburua.
esan inori trikimailuak, Euskara eta Literatura;
Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntza ........ 33
iruzurrak eta sekretuak.
Ez errepikatu jolasak Matemagia.
jada ikusi dituztenei, Matematika ..................................................................... 34
nahiz eta haiek belauniko
Egiptoko zinginarriak.
erregutu. Horretan datza Geografia eta Historia; Atzerriko hizkuntza (Ingelesa);
aztia izatea, besteei Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntza ........ 36
ilusioak eragitean».
Proiektuaren amaiera: Magia- eta
Juan Tamariz, ilusionismo-azoka.
Juan Tamarizen mundu magikoa. Ikasgai guztiak ................................................................. 37
PROIEKTUA
1 SARRERA
«Aztiak» proiektua DBH 1-eko lehen hiruhilekorako dago pentsatuta, eta ho-
nako ikasgai hauek barne hartzen ditu: Euskara eta Literatura, Biologia eta
Geologia, Geografia eta Historia, Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hez-
kuntza, Atzerriko Hizkuntza (Ingelesa) eta Matematika.
Proiektu bakoitzari lotzen zaizkion ikasgaiak proiektuaren jarduera bakoi
tzean daude adierazita. Jarduerak elkarrekin landu daitezke ikasgai jakin
baten ikuspegitik, edo, bestela, era autonomoan landu daiteke jarduera
bakoitza. Logikoki, proiektua ikasgai guztien inplikazioarekin egiten baldin
bada, amaierako emaitza osoagoa izango da, eta gaiaren ikuspegia abe-
rasgarriagoa eta sakonagoa.
Magiaren eta ilusionismoaren azoka bat abian jartzea da proiektua-
ren azken helburua. Horretarako prestatutako espazio batean, egiazko
azoka bat antolatuko dute ikasleek, hainbat posturekin, eta, horrela, ikas-
kideek gure azti gazteen trikimailuak eta ilusioak ikusiko dituzte. Azokara
bertaratutakoak historiako azti onenekin hitz egin ahalko dute, beren de-
sirak betetzeko konjuruak erosi ahalko dituzte, esperimentu sinesgaitzen
bidez gozatuko dute matematikaren magiarekin eta ilusio optiko zoraga-
rriak ikusiz harrituko dira.
Hiru taldetan bereizten dira proiektu honetan proposatzen diren jarduerak.
Jarduera horiek proiektu orokorraren eraikuntzako hiru fase progresiboei
dagozkie:
1. Sarrerako eta ikasleek aurrez dakitena hautemateko jarduerak.
2. Ikerketa-jarduerak.
3. Aplikatzeko eta sortzeko jarduerak.
Jarduera-multzo horietako bakoitza amaierako lanari egiten zaion ekarpe-
na da. Hala ere, jarduera bakoitzak, berez, zentzua izatea da helburuetako
bat, bai eta dagokion ikasgaiko eskoletan era autonomoan erabili ahal iza-
tea ere.
Proiektuan zehar, fotokopiatu daitezkeen materialak aipatzen dira. Proiek-
tuan agertzen diren ordena berean daude zenbaki bidez ordenatuta, eta
proiektuko azken orrietako fitxetan daude egituratuta material horiek.
PROIEKTUA LEHEN FASEA
1 SARRERAKO ETA AURREZ DAKITENA

HAUTEMATEKO JARDUERAK
Gizakia, adimendun izakia denez, inguruan gertatzen ziren gertakariei

buruzko galderak egiten hasi zen bere psikismoaren garapenak horretarako
aukera eman zion bezain laster. Erantzunak inork eman ez zizkionez, mundu
ilun eta gogor batean murgilduta sentitu zen, eta, nolabait, mundu horretaz
babestu behar zuen. […] Hasieratik sentitu zuen, ziur aski, berekin lotura
zutela eguraldiaren aldaketek, gaixotasunek eta, batez ere, heriotzak; eta izua
eragin zion. Gizaki horren adimena gertakari horiek guztiak goi-izakiei
leporatzen hasi zenean, agian naturako indarrak jainkotuz, [...] pentsatuko
zuen jainko horiek zorigaitza eragiteko gai baldin baziren, lortu zezakeela
jainkoek bere alde egitea, haien babesa bereganatuz.
Juan Blázquez, Eros eta Tanatos.

Sorginkeria, aztikeria eta sineskeria Espainian.
Latineko magia hitzetik dator magia hitza, eta, era berean, grezierako nayfía hitzetik eratorri
tako hitza da. Magush persierako hitzean dago, ziur aski, hitzaren jatorria; hain zuzen ere, hi
tzaren erroa magh da, eta bere esanahia gai izan edo boterea izan da. Euskaltzaindiaren Hiz-
tegian, honela dago definitua magia hitza: «Azti lana, isileko edo ezkutuko bidez gertakari
miragarriak edo itxuraz miragarriak sortzeko antzea; antze horri dagokion jakintza».
Naturako indarrak menderatzeko ezintasunak eragindako frustrazioan dago, argi eta garbi,
magiaren jatorria. Heriotza garaitzea, iragana aldatzea, etorkizuna aurreikustea, gorputza eta
burua sendatzea, naturako fenomenoak aldatzea, amestutakoa egia bilakatzea, ikus daitekee
na baina harago zer dagoen ikustea edo maitasuna eragitea eta desegitea ez dira gizaki
«arruntek» egin ditzaketen gauzak. Horregatik dago, hain zuzen, magiaren beharra, aztien be
harra; naturaren sekretuak ezagutuz eta menderatuz, haren boterea norberaren onurarako
erabiltzeko.
Magiak, magikoa denak, haurtzaroarekin ere lotzen gaitu; hau da, guztia posible zen eta fisika
ko legeek nahiz arrazionaltasunak zein logikak fantasia garaitu ez zezaketen lurralde harekin.
Hortzak txanponen truke aldatzen zituzten saguak; eskuen mugimendu soil batekin agertzen
eta desagertzen ziren sudurrak; gauetan bisita egiten ziguten iratxoak; sorgin gaiztoak eta
maitagarri zintzoak; eskuragarria zen ilargia… Azken finean, irudikatutako guztia posible zen
mundu bat.
Zientzia eta logikatik harago dagoela dirudien orok eragiten duen liluratik abiatuta landuko
dugu proiektua. Horregatik, magikoa denak eragiten digun liluragatik, sortu zen antzinako Egip
ton magiaren ordezko arrazional bat: ilusionismoa. Honela definitzen da ilusionismoa Harluxet
hiztegi entziklopedikoan: «ikusgarriak eta ulertezinak diruditen ikuskizunak, trebezia eta agu
deziaz sortzean datzan artea». Ilusionismoaren bidez, magiaren ilusioa eragin dezakegu une
batez; uler dezakeguna baino harago garamatzan zerbait ikustea, azalpenik ez duenaren au
rrean liluratzea, ezinezko gauzen aurrean harrituta geratzea… Nahiz eta iruzurra dela jakin,
«amets egitera» garamatza berriz ere ilusio horrek.
Mago batek bere kapelatik untxia ateratzen duenean, haurtzarora itzultzen gara: magiak ha
rritzen gaitu, liluratzen gaitu, dibertitzen gaitu… Bada, izen gaitezen berriz ere haur, eta gera
gaitezen aho zabalik, ikuskizuna hastera doa eta!
Ongi etorri Magiaren eta Ilusionismoaren azokara!
HASIERAKO GALDERA SORTA
Euskara eta Literatura
Magia-azoka baten ospakizunarekin amaituko den proiektu hau hasteko, Euskara eta Literatu-
ra ikasgairako aurreikusitako hasierako galdera sorta bat eskaintzen da. Magia, sorginkeria eta
ilusionismo kontzeptuei buruz hausnartzeko abiapuntu bezala balioko dute proposatutako
galderek.
Aurrez ezer landu gabe ikasleei banatzeko pentsatuta dago galdera sorta (1. fitxa); horrela,
talde-lanaren aurretik, hausnarketa pertsonal bat egingo dute ikasleek.
Ikasleen erantzunak bildutakoan, interesgarria izango litzateke irakasleak talde osoaren haus-
narketa bat bideratzea planteatutako galderen inguruan. Badira bateratze-lanean proposatu
daitezkeen hainbat gai interesgarri, hala nola magia- eta ilusionismo-kontzeptuak zertan be-
reizten diren, zergatik saiatzen diren gizarte guztiak magiaren bidezko erantzun bat ematen
azalpen gabekoari, ea ilusionismoa iruzurra den edo magiaren eta sorginkeriaren arteko des-
berdintasunak zein diren.
Halaber, motibatzeko jardueraren bat ikasgelan egitea proposatzen da; esaterako, magia gai
tzat duen filmen bat ikustea edo gaiarekin zerikusia duten literaturako testu-zatiak irakurtzea.
Hainbat aukerak daudenez, hona hemen zenbait proposamen:
BALIABIDEAK: FILMAK
Ozeko aztia, 1939, Victor Fleming. Magorium jaunaren denda magikoa,
Ladyhawke, 1985, Richard Donner. 2007, Zach Helm.
Eraztunen jauna (trilogia), Houdini handia: heriotzarekin dantzan,
2001-2003, Peter Jackson. 2007, Gilliam Armstrong.
Harry Potter (saga), 2001-2011, hainbat Stardust, 2007, Matthew Vaughn.
zuzendari. Oz handi boteretsua, 2012,

Ilusionista, 2006, Neil Burger. Sam Raimi.
TENPORALIZAZIOA
Saio bat egingo da galdera-multzoa egiteko, eta beste saio bat filma ikusteko edo testuak irakurtzeko.
PROIEKTUA BIGARREN FASEA
1 IKERKETA-JARDUERAK
Orain hasiko da proiektuaren bigarren fasea: ikerketa eta informazio bilketa. Ikasleek zer alder-
diri buruzko informazio-bilketa egin behar duten ongi zehaztu, eta erabil ditzaketen iturrien
gaineko aholkuak eman ondoren, ikasle talde txikiak egitea gomendatzen da jarduera egiteko.
Proposatutako gaiak baino harago doazen zenbait helburu planteatzen ditugu. Ikasleak honako
ekintza hauek egiteko gai izatea da asmoa:
• Beharrezko informazioa identifikatzea.
• Iturri egokienak eta garrantzizko informazioa aukeratzea.
• Informazioa ordenatzea eta egituratzea.
• Informazioa interpretatzea.
• Informazioa laburbiltzea.
• Informazioa komunikatzea, entzule motari dagokion erregistroa erabiliz.
Idatzizko iturriak (testuliburuak, ikastetxeko liburutegia edo espezializatutako aldizkariak), itu-

rri teknologikoak (Internet) edo ikus-entzunezko iturriak (dibulgaziozko bideoak) erabiltzea ira-
doki diezaiekegu ikasleei.
HISTORIAKO AZTI ONENAK EZAGUTU NAHI AL DITUZU?
Lehen jardueran taldekako ikerketa bat proposatzen da. Ikerketaren helburua da magia-azokan
historiako azti eta sorgin onenen aurkezpena egitea. Sorgin eta azti horiek beren burua aur-
keztu, beren historia eta trebetasunak azaldu eta, azkenik, publikoaren galderei erantzun be-
harko diete. Talde bakoitzeko kide batek taldeak aukeratutako azti edo sorginaren papera egin
beharko du, eta, horretarako, jantzi egokiak jarri beharko ditu soinean.
Lana hasteko, taldeak egin behar dira, eta, ondoren, ikertu beharreko aztiak eta sorginak au-
keratuko dira, aurrerago proposatuko den zerrenda batean oinarrituta (informazio osagarria)
edo taldearen proposamenei jarraituta.
Ikerketa egin eta gero, informazio garrantzitsuena eta bitxiena aukeratu behar du talde bakoi
tzak, eta taldeak aurkeztuko duen azti edo sorginak publikoaren aurrean irakurri beharreko
testua idatzi behar dute. Testua lehen pertsonan idatzi behar da, antzezteaz arduratuko den
ikasleak pertsonaiaren beraren azaletik hitz egingo baitie azokara bertaratuko direnei. Pertso-
naia bizi izan zen garaiari eta pertsonaiaren eta haren magiaren jatorriari buruzko informazioa
agertu beharko da testuan; halaber, haren ahalmen harrigarrienei eta haren abentura zirrara-
garrienetako bati buruzko informazioa ere jaso behar du aurkezpen horrek.
Testua prestatutakoan, taldeak egun batez azti edo sorgin bilakatuko den taldekidea aukera-
tuko du. Taldekide horrek ongi ikasi beharko du bere papera, antzezpena ahalik eta sinesga-
rriena izateko. Entsegu modura, komenigarria da aztiek eta sorginek beren antzezpena ikaski-
deen aurrean egitea azokan antzeztu baino lehen. Ikaskideek, gainera, antzezten dituzten
pertsonaiei buruzko galderak egin ditzakete.
Hauek izango dira gainerako taldekideen zereginak:

• Jantziak diseinatzea eta egitea.
• L iburuxka bat egitea (orri-laurden bat nahikoa izango litzateke), bertaratuko direnen artean
oroigarri gisa banatzeko. Bertan, aztiari edo sorginari buruzko informazioa jasoko da, eta
espazio bat utz daiteke aztiak edo sorginak bere «sinadura» jar dezan.
• Aztiaren edo sorginaren aurkezpena egitea entzuleen aurrean
Aztia edo sorgina agertuko den etxola prestatzeko, ikasgelako ikasle guztien lankidetza behar
da. Batetik, honako lelo hau ageri den errotulu bat egin behar da: «Historiako azti eta sorgin
onenak ditugu bisitan. Ezagutu nahi al dituzu?». Bestetik, gonbidatutako aztiak eta sorginak zer
ordutan ikusi ahal izango diren adierazten duen kartela ere egin behar da. Adibidez:
Abenduaren 12an, hemen izango ditugu:
09.30: Harry Potter
10.00: Merlin
11.00: Zelestina
11.30: Zirtze
12.00: Gandalf
12.30: Nicolas Flamel
Prestaketa-lanak amaitu ondoren, azoka-eguna noiz iritsiko den itxarotea soilik geratzen da!
Hainbat eta hainbat dira literaturaren eta zinemaren bidez ezagutzen ditugun aztiak eta sorgi-
nak, grekolatindar klasikoetatik hasi eta Harry Potterrera arte. Hori dela eta, aukerak askota-
rikoak dira. Ikasleei proposa dakizkiekeen zenbait adibide daude jarraian. Ematen diren azal-
penak nahita dira laburrak eta osatu gabeak, ikerketa ikasleek egiteko. Ziur aski ezagutzen ez
dituzten zenbait azti eta sorgin kokatu ahal izateko xehetasun batzuk emango zaizkie ikasleei,
bai eta bilaketa bideratzeko, aurkezpena aberasteko eta iturri literarioak ezagutzeko zenbait
testu ere.
INFORMAZIO OSAGARRIA
Aztiak eta sorginak: zenbait iradokizun
MERLIN
Artur erregearen sagako pertsonaia literarioa da. Antza denez, Galesen bizi izan zen Merlin aztia
VI. mendean, eta berari esker izan omen zen Artur Britainiako errege. Merlinen balentriak kon-
tatzen dituzten lan literarioen arabera, hainbat ahalmen zituen: animaliekin hitz egin zezakeen,
hainbat formatan eraldatu zitekeen, ikusezin bihur zitekeen eta, harrigarriena, natura kontrola
zezakeen, klima eta naturako elementuak menderatuz. Arturiar zikloko eleberrietan, hitz hauekin
deskribatzen dira Merlinen ahalmenak:
Gauza ororen esentzia ezagutzen zuen, haien eraldaketa eta haien berritzea;
ezagun zituen Eguzkiaren eta Ilargiaren sekretua, zeruko izarren ibilbidea
gobernatzen duten legeak; airearen eta hodeien irudi magikoak; itsasoko
misterioak. Ilargiaren azpira ametsak bidaltzen dituzten deabruak ezagutzen
zituen. Belearen karranka latza, zisneen hegaldatze kantaria eta fenixaren
berpizkundea ulertzen zituen. Beleen hegaldatzea, arrainen norabidea eta
gizakien ideia itsuak interpreta zitzakeen, eta etorkizuneko gertakariak
aurreikus zitzakeen.
MORGANA
Azti ahaltsua da, Merlinen etsaia; arturiar zikloko beste pertsonaia bat da.
Vita Merlini lanean, bederatzi ahizpa bizi dira uharte horretan [bere itzulera
mesianikora arte, Artur dagoen lekua], eta guztien buru da Morgana. Emakume
ederra eta jakintsua da Morgana, eta testuan Morgen izenez ageri da. Ondorengo
arturiar testuetan sarritan agertuko den zorioneko pertsonaia hori lehen aldiz eta
modu argi batean agertzen da lan horretan naturaz gaindiko izaki gisara; izan ere,
sendatzeko, itxuraldatzeko eta elementuak menderatzeko ahalmena du. Halaber,
nimphae («ninfak») hitza erabiltzen du Geoffrey berak, Morgana eta haren ahizpak
izendatzeko; beraz, nabarmena da autoreak ematen dien naturaz gaindiko izakien
izaera: Avalonen bizi diren «ninfak» maitagarriak dira, eta bat datoz ondorengo
arturiar tradizioko datuekin; izan ere, lan horietan Morgan Le Fay (maitagarria) izenez
agertzen da. Gerora, Arturren arreba zen Ana pertsonaiarekin identifikatzen zen
Morgana; baina, ez zuen izan garrantzi berezirik ondorengo arturiar literaturan.
Gloria Torres Asensio, Arturiar literaturaren jatorria.
ZELESTINA
Kalisto eta Melibearen tragikomediako pertsonaia da. Zelestina gisa ezagunagoa da lan hori,
eta XV. mendearen amaiera aldera idatzita dago. Fernando de Rojasi egotzi izan zaio egiletza.
Zelestinak hainbat eta hainbat ofizio ditu, eta haietako bat «sorginarena». Obraren hainbat
pasartetan aipatzen dira Zelestinaren sorginkeriak; horietako pasarte batean Pluton bera, az-
pimunduko jainkoa, konjuratzen du:
Zelestina. Konjuratzen zaitut, Pluto goibela, Infernu-zulo sakonetako errege, gorte

hondatuaren enperadore, aingeru kondenatuen kapitain harro, etnatar mendiek
jariatzen duten sufrezko sugarren jaun, arima bekatarien oinazeen eta
oinazetzaileen gobernadore eta ikuskatzaile, […]; Estige eta Diteren erresumako
gauza makur guztien administratzaile, bere infernutar urmael eta itzal guztiekin eta
anabasa liskartiarekin […]. Nik, Zelestinak, zure bezero xume ezagunena naizen
honek, konjuratzen zaitut letra gorri hauen ahalmen eta indarragatik, idatziak
dauden gautar hegaztiaren odolagatik, paper honetan jasoak dauden izenen eta
ikurren larritasunagatik, olio hau egina dagoen suge-pozoi latzagatik zeinarekin
igurtzi baitut hari-mataza hau, zatozela berehalaxe nire borondatea obeditzera,
ardura zaitezela eta une batez ere aldendu gabe jardun dezazula, harik eta
Melibeak, horretarako abagunea iritsirik, erosten duen arte, eta ondoren halako
suertez gera dadila nahasmendua zeren zenbat eta gehiago begiratuko dion
orduan eta areago samurtuko zaio bihotza nire eskariari men egiteko. Eta
Kalistorenganako amodio anker eta bortitzez zauritua utz dezazula, hainbesteraino
ze, onestasun oro bertan behera utzita, niregana joko duen eta nire joan-etorri eta
mezu guztiak sarituko dituen; eta hori egin ondoren, zeure esanetara naukazu
behar duzunerako. Agindutakoa bizkor egiten ez baduzu, neu izango naiz zure
areriorik gaiztoena; argiaz zaurituko ditut zure ziega goibel eta ilunak; erruki gabe
salatuko ditut zure etengabeko gezurrak; hitz garratzez hertsatuko dut zure izen
higuingarria, eta beste behin eta beste behin konjuratzen zaitut, eta horrela,
daukadan ahalmen handiaz fidaturik, banoa harantz neure hari matazarekin, non
uste dudan zaramatzadala.
Fernando de Rojas, Zelestina.
NICOLAS FLAMEL
Frantzian, 1330. urtearen inguruan, jaiotako pertsonaia historikoa da. Bere egunerokoan ida
tzi zuen metalak urre nola bihurtu azaltzen zuen liburu bat erakutsi ziola aingeru batek ame-
tsetan; hain zuzen ere, hura zen Erdi Aroko Alkimiaren helburu nagusia. Zoritxarrez, jarraibi
deetan osagai sekretu bat zegoen adierazita: filosofoen harria. Hainbat hamarkadatan
esperimentuak egin eta gero, Flamelek esan zuen aurkitu egin zuela, eta metala urre bihur
tzea lortu zuela. Hilezkortasuna ematen zuen «biziaren elixirra» ere eskuratu zuela uste dute
Flamelen jarraitzaileek.
ZIRTZE
Greziar mitologiako jainkosa eta sorgina da. Sortzen zituen edabe magikoen bidez, animali
bihur zitzakeen bere etsaiak. Odisean agertzen da Zirtze; Odiseoren (Ulises) ontziko eskifaia
oturuntza batera gonbidatzen du, eta, oturuntzan, sorginkeria egin, eta zerri bihurtzen ditu.
MEDEA
Grekoerromatar mitologiako pertsonaia da. Medea sorgin ahaltsua eta pozoietan aditua da, eta
naturako elementuak eta astroak menderatzen ditu. Jasonekin maitemindu, eta Urrezko Ardi-larrua
lortzen lagunduko dio bere magiaz. Hori egitean, aitari traizio egingo dio eta ihes egin beharra du,
bidean hainbat krimen eginez. Azkenean, Medeari traizio egingo dio Jasonek, eta ezingo du Jasonen
maitasuna berreskuratu, nahiz eta bere magiazko trebetasun guztiak erabili.
Medeak izarretara luzatu zituen besoak hiru bider; hiru bider busti zuen ilea
ibaiko uraz, hiru garrasirekin astindu zuen airea, eta, gero, hau esan zuen
lurrean belaunikatuz:
—O Gaua, sekretuen gordailua zarena! Eguneko argia ordezten duzuen izarrak

eta Ilargia! Eta zu, Hekate hiruburudun, nire asmoak gomendatzen dizkiodan
hori eta nire babeslea! Aztikeriak, konjuruak, belarrak eta hain landare
ahaltsuak; haizeak, mendiak, ibaiak, aintzirak,basoetako jainkoak, gautar
jainkoak, zatozte guztiok nigana! Zuek, ibaien ibilguak bortxatuz haien bidea
leheneratzen duzuenok; zuek, nire konjuruei harroturiko itsasoa baretzeko nahiz
ekaitzak eragiteko ahalmena ematen diezuenok; Zuengatik urra ditzaket hodeiak
eta berriz elkartu, haizeen bortxa gelditu, sugeen eztarriak hautsi, zuhaitzak
nahiz harkaitzak errotik erauzi, mendiak astindu, lurra ikaratuz hilobietako
arimak irtenarazi. Nik zerutik jaitsarazten zaitut Ilargi ahaltsu, ez izateko estalia.
Nik distira kentzen diet egunsentiari eta Eguzkiaren gurdiari, zeinarengandik
baitator nire leinua.
Ovidio, Metamorfosiak.
NOSTRADAMUS
Michel de Nôtre-Dame, «Nostradamus» izen latinizatuaz ezaguna, 1503. urtean jaio zen. Sen
dagile eta astrologo frantziar horrek idatzi zuen, ustez, hainbat profezia garrantzitsu biltzen
dituen liburu bat. Esaten denez, Nostradamusek iragarri egin zituen bere garaitik 3797. urtera
arteko hondamendi guztiak; hain zuzen ere, Nostradamusen profezien arabera, urte horretan
amaituko da mundua.
GANDALF
J. R. R. Tolkienen Eraztunen jauna laneko azti handia da. Sauroni aurre egitea, eta Erdialdeko
Lurraldeko biztanleak hartaz babestea dira Gandalfen helburuak. Gandalfi esker, Boterearen
Eraztuna suntsitzea lortuko du Frodo Zorrozabalek, eta, horrela, Sauron aztiaren indar iluna
desagerraraziko du Erdialdeko Lurraldetik.
HARRY POTTER
Azti gazte bat da. J.K. Rowling-en eleberri arrakastatsuetako protagonista da, bai eta gerora egin-
dako izen bereko film-saga ezagunekoa ere. Lord Voldemort, iluntasunaren jauna, garai guztietako
azti maltzurrena, suntsitzeko gai den azti bakarra da Harry Potter; bera da hautatua izan dena.
ALBUS DUMBLEDORE
Azti handi hau Harry Potterren babeslea da, bai eta Hogwarts magia-ikastetxeko zuzendaria ere.
Azti onbera da («maitasuna da munduko magia garrantzitsuena eta ahaltsuena» da bere leloa),
Fenixaren Ordenaren fundatzailea eta Lord Voldemort suntsitzeko balioko duen planaren egilea.
GED GABIRAI
Ursula K. Le Guin-ek idatzitako Itsaslurreko Zikloko erabateko protagonista da. Ahalmen magiko-
ak ditu Gabiraik, eta heroi bilakatuko dela iragartzen dute profeziek. Hainbat proba gainditu
beharko ditu, eta barne-borroka gogor bat biziko du.
TENPORALIZAZIOA
Saio bat egingo da, zenbait aztiri eta sorgini buruzko informazioa bilatzeko eta pertsonaia
aukeratzeko; bi saio egingo dira, aukeratutako aztiari edo sorginari buruzko ikerketa egiteko
eta testua prestatzeko; saio bat egingo da, ikaskideen aurrean entsegua egiteko; saio bat
edo bi egingo dira, jantziak eta kartelak prestatzeko.
Harry Potter eta Azkabango

presoa (2004) filmeko
fotograma, Alfonso Cuarón-ek
zuzendua.
PROIEKTUA HIRUGARREN FASEA
1 APLIKATZEKO ETA SORTZEKO JARDUERAK
ORAKULUAK ETA DRUIDAK
Geografia eta Historia; Euskara eta Literatura
Etorkizuna aurrez iragar zitekeela uste zuten greziarrek. Horretarako, zenbait iragarpen-teknika
erabiltzen zituzten; oro har, galdera egiten zitzaien jainkoei, eta modu askotarikoak izan zitez-
keen erantzunak itxaroten zituzten. Jainkoek etorkizuna argitzen zuten lekuak ziren oraku-
luak. Delfoseko orakulua izan zen famatuena; iragarpenak eskuratzera joaten zen jendea, bai
eta agintariak eta hiriak ere. Delfosera leku guztietako greziarrak bertaratzen ziren. Delfosen,
Pitia izenez ezaguna zen emakume baten bidez adierazten zen Apolo. Trantzean sartzen zen
emakume hori, eta era ulertezin batean erantzuten zien galderei. Ondoren, apaizek interpre-
tatzen zituzten hitz haiek, eta erantzun ulergarriak ematen zituzten.
Mota guztietako galderak egiten zizkieten orakuluei, bai eta, ziur aski, gaur egun harrigarriak
egiten zaizkigunak ere. Greziarrek orakuluari egiten zizkioten galderei buruz ikasleek gehiago
jakiteko, Dodonako Zeusen eta Dioneren orakuluari egindako zenbait galdera jarri dira adibide
gisara 2. fitxan. Fitxak landu eta gero, ikasleen sormena, bat-batean jarduteko gaitasuna eta
ahozko adierazpidea indartzeko balio duen jarduera bat proposa dezakegu: orakulu bilakatzea,
eta azokara bertaratuko direnei iragarpenak egitea. Horretarako, ikasleei etorkizunaren ingu-
ruan gehien interesatuko zaizkien galderak aurrez ikusi behar dira, bai eta galdera horien
erantzunak ere.
Jarduera prestatzeko, taldetan banatuko dira ikasleak. Talde bakoitzak, bere ustez, orakuluari
gehien galdetuko zaizkion gaiei buruzko bost galdera prestatu behar ditu: ea ikaskideren bati
gustuko natzaion, ea ikasgai hura gaindituko dudan eta abar. Gero, zenbait erantzun posible
idatzi beharko dituzte, horretarako hizkuntza egokia erabiliz. Orakuluari galdera bat egiten
zaionean, aurrez prestatutako erantzunen bat emango du, edo, bestela, bat-batean asmatu
beharko du; izan ere, aurrez prestatutako gairen bati buruz galdetzen baldin badiote, interpre-
taziorako dituen dohainak erakutsi beharko ditu orakuluak. Ikasle guztien artean adostu dai-
tezke galderak eta erantzunak, edo, bestela, talde bakoitzak bere Pitia eta apaizak aukera
ditzake magia-azokarako.
Orakuluen lanketa egitean, druidekin lot ditzakegu orakuluak. Druidei buruz ikasleek aurrez
dakitenarekin lotzeko Panoramix erabil dezakegu. Panoramix druidak egiten du Asterix eta
Obelixen herrixkako galiarrak garaiezin egiten dituen edabe magikoa.
Zelten gizartean, erlijioaz arduratzen zirenei esaten zitzaien druida. Baziren horrelako apaizak
Galian nahiz Britainiar uharteetan; baina, dirudienez, Iberiar penintsulako zeltek ez zituzten drui-
dak izaten. Druidak ziren jakintzaren eta ohituren zaindariak, eta, hori dela eta, beraiengana jotzen
zuten aholkuak eta erabakiak hartzeko, Greziako orakuluen gisara. Ez zituzten erlijio-errituak
zuzentzen soilik; izan ere, erabaki politikoetan ere parte hartzen zuten. Gainera, komunitateari
eragiten zion edozein gatazkatan, bitartekari lana egiten zuten; hau da, epaileak ziren. Zelten ar-
tean gizarte talde errespetatuena zen druidena.
Etorkizuna iragartzeko ahalmenak lotzen ditu druidak eta orakuluak; hori dela eta, druidaren
papera ere egin dezakete, edabe magiko eta guzti.
TENPORALIZAZIOA
Saio bat egingo da, Geografia eta Historiako zati teorikoari buruz informatzeko; saio bat
egingo da, Euskara eta Literaturako fitxak prestatzeko.
ZIENTZIA-MAGIA
Biologia eta Geologia
Atal honetan zientzia erabiliko dugu, sormena eta ikusle bezala izan daitekeen arreta sustatzeko.
Horretarako, gure azti gazteek «magia-trikimailuak» egingo dituzte besteon aurrean. Eguneroko
bizitzako elementuetan eta naturako elementuetan oinarritutako hiru esperimentu erraz propo-
satzen ditugu.
Fitxen atalean, esperimentuak egiteko ikasleentzat garrantzitsuak izan daitezkeen alderdiak

daude jasota (3. fitxatik 5. fitxara). Lau zatitan egituratzen dira alderdi horiek:
• A
ztiaren erronka. Magia-azokara bertaratuko direnei, bere burua aurkezteko, aztiak egin
behar duen aurkezpena.
• Beharrezko materiala.
• Esperimentua egiteko modua.
• Esperimentuaren zientzia izaera lantzeko galdera sorta.
Lehen esperimentua: Hezur bigunak
Kaltzioa Lurraren gainazalean dagoen elementu kimiko ugarienetako bat da. Kaltzioa da gizakion
eta animalien hortzen eta hezurren osagai nagusia. Funtsezko minerala da hezurren egituran; izan
ere, kaltzioari esker dira hezurrak hain gogorrak eta sendoak. Kaltzioa falta baldin bada, hazkuntza-
prozesuan dauden hezurretako kartilagoa ez da gogortzen eta ez da behar bezala osatzen hezur-e-
huna. Horregatik da hain garrantzitsua, bizitzako garai guztietan, eta, batez ere, haurtzaroan, kaltzio
asko duten elikagaiak jatea, bai eta D bitamina dutenak jatea ere; izan ere, D bitaminak kaltzioa
xurgatzen eta ongi erabiltzen laguntzen dio organismoari.
Proposatzen dugun lehen esperimentuaren bidez, azido batekin kontaktuan dagoen hezur
batek bere gogortasuna nola galtzen duen eta nola biguntzen den ikusi ahal izango dute ikas-
leek. Zenbait eguneko jarraipena egin behar da, hiru eta bost egun artekoa. Hori dela eta, au-
rrez egitea gomendatzen da, magia-azokaren egunerako bigundutako hezurrak prest izateko.
Alderdi garrantzitsuenak, beharrezko materiala eta aztiak jarraitu beharreko urratsak adierazi-
ta daude 3. fitxan.
ESPERIMENTUAREN AZALPEN ZIENTIFIKOA
Barnean kaltzioa dutelako dira hain gogorrak hezurrak; zehatzago esanda, kaltzio fosfatoa
eta kaltzio karbonatoa dutelako. Hezurrak azido azetikoa duen ozpinarekin estaliko
ditugu. Azido azitilikoaren eraginez, kaltzio-gatza beste zenbait sustantziatan bilakatzen
da. Gatz horiek galdutakoan, gogortasuna eta sendotasuna galtzen dute hezurrek, eta,
horren ondorioz, gomazkoak izango balira bezala tolestu daitezke.
Bigarren esperimentua: Kolorez aldatzen diren loreak
Landareek ura eta gatz mineralak lurretik hartzen dituzte, sustraietako ile xurgatzaileen bidez.
Ura eta gatz mineralak landarearen barruan nahasten dira, eta izerdi landugabea sortzen da.
Izerdi landugabe hori hostoetara iristen da zurtoineko hodietan barrena. Fotosintesiaren bidez,
izerdi landugabea eraldatu egiten da, eta izerdi landu bilakatzen da. Sustantzia organikoen
nahasketa bat da izerdi landu hori, gluzidoak batez ere. Hostoetatik landarearen zelula guztie-
tara banatzen da zurtoineko hodietan barrena. Horrela sortzen du landareak janaria, Eguzkiko
argiari esker.
Landareak bere elikagaia Eguzkiko argiaren laguntzaz sortzeko baliatzen duen prozesuan dago
oinarrituta gure bigarren esperimentua. Esperimentuaren bidez, landareek xurgatzen duten ura
hostoetara eta loreetara nola iristen den ikusiko da, eta gure aztiei loreen kolorea aldatzeko balio-
ko die, 4. fitxan azaltzen diren urratsei jarraituz. Kolorea lore-hostoetara iristen denean, zurtoina,
goitik behera, bi zatitan zatitzen baldin bada, landarearen hodi-sistema ikusiko da.
Esperimentua osorik egiteko, 24 bat ordu itxaron behar dira; beraz, epe hori kontuan hartu
beharko da magia-azoka prestatzeko, eta ikusleak txunditzeko moduko eszenaratze bat
pentsatzeko. Badira epe hori laburragoa egiteko zenbait faktore:
• Zenbat eta freskoagoa izan lorea, orduan eta azkarrago igoko da ura zurtoinean barrena.
• Loreak ostorik ez baldin badu, azkarrago iritsiko da ura lore-hostoetara.
• Zurtoina oso luzea ez baldin bada, kolorea azkarrago iritsiko da lorera.
Nahiz eta loreak ebakita egon eta sustrairik ez izan, transpiratu egiten dute, oraindik,
zurtoineko hodiek, eta ura hostoetara eta loreetara iritsiko da. Urak koloragarriren bat
badarama, landarea tindatuz joango da ura hodietan zehar dabilen artean.
Hirugarren esperimentua: Arrautza jauzilaria
Zer gertatzen da arrautza bat ozpinetan jartzen baduzu? Gure azti gazteek elastiko bilakatuko
dute arrautza bat; are gehiago, harekin bote egitea posible izango da. Horretarako 5. fitxan
adierazten diren urratsei jarraitu behar zaie. Material larrukara gogor batekoa da arrautzaren
azala; baina, porotsua denez, iragazgarria da (kumeak kanpoko aldearekin gas-trukea izan
dezan). Arrautza-azalaren osagai nagusia kaltzio karbonatoa da; beraz, zerikusi handia dute
lehen esperimentuak eta esperimentu honek: Kasu honetan arrautza-azala eraldatzen da oz-
pinak duen azidoaren eraginez, eta efektu txundigarri bat lortuko da.
Arrautza-azaleko kaltzio karbonatoak erreakzio bat izango du ozpinaren azido azetikoaren

eraginez, eta karbono dioxidoa sortuko da –hori dela eta jariatzen dira gas-burbuilak
arrautzaren azaletik–. Halaber, produktu disolbagarri bat ere sortzen da; beraz, azala
disolbatu egingo da azkenean. Arrautza handiagoa egiten da osmosi izeneko erreakzio
baten ondorioz; hau da, ozpin-ura arrautzaraino iristen da hura estaltzen duen mintz
erdiiragazkorra zeharkatuz. Horren ondorioz, elastiko bilakatzen da.
TENPORALIZAZIOA
Bi saio egingo dira, hiru esperimentuak egiteko. Hala ere, hiru esperimentuek jarraipen-epe
jakin bat dute; lehen eta hirugarren esperimentuetan hiru egunetik bost egunetara, eta
bigarren esperimentuan 24 ordutik 48 ordura.
IKUSIZKO MAGIA
Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntza
Gure magia-azokan, tarte bat egingo diegu «ikusizko ilusioei», eta zenbait irudi bidezko jolas
landuko ditugu. Efektu optiko bat jarriko dute erakusgai ikasleek azokan jarriko den postu
bakoitzean; horrez gain, beste material osagarria ere jar dezakete, hala nola kartelak, argazkiak
edo marrazkiak. Talde bakoitzak ilusio optikoari eman nahi dion izena jarriko dio postuari, bai
eta ilusioaren jatorrizko sortzailearen izena ere. Azalpen guztiak eman eta gero, ilusio optikoa
laburbilduko duen orri-laurden bat banatuko da ikusleen artean.
Fenomeno bisualek nola funtzionatzen duten ulertzen baldin badugu, errazagoa izango da
gure ingurunea nola hautematen dugun azaltzea. Oro har, bi taldetan banatu ditzakegu feno-
menoak:
• Izaera fisiologikoa duten fenomenoak; hau da, gure begien eta garunaren gehiegizko estimu-
lazioan oinarritutako fenomenoak.
• Izaera kognitiboko fenomenoak; hau da, munduari buruz dugun ezagutzan eta bizitako es-
perientzia bisualetan oinarritutako fenomenoak.
Jarduera hau egiteko, lanaren gaia aurkeztuko dugu, eta argi azalduko diegu ikasleei zein den
helburua eta zer emaitza lortu nahi dugun. Garrantzitsua da material bisual askotarikoa es-
kaintzea ikasleei, proposatutako gaia hobeto ezagutzeko. Hainbat ilusio optiko Interneten
aurkitu daitezke, jarduera irudiz hornitzeko. Honako hiru web orri hauetatik abiatu daiteke
(gainera, web orri hauek izan dira ikasleei banatu beharreko fitxetako irudien iturriak):
• michaelbach.de/ot/index.html;
• ilusionario.es;
• www.librosmaravillosos.com.
Hiru edo lau ikasleko taldeak egitea proposatzen da. Talde bakoitza 6. fitxan ageri diren ilusio
optikoetako bati buruz jardungo da modu monografikoan. Ikasleek informazioa irakurriko dute,
eta ilusio horren funtzionamendu-araua ikertuko dute, eta, ondoren, ilusio horren beste zenbait
bertsio sortuko dituzte, eman zaien ilusio optikoaren funtzionamendu-arauan oinarrituz. Infor-
mazio osagarria eta ilusio bera eragiten duten beste zenbait irudi bilatu ditzakete Interneten.
Bertsioak egiten dituztenean, bat edo bi aukeratuko dituzte beren dosierrerako edo argibide-
triptikorako; gainera, DIN A-0 neurrira handiagotuko dituzte irudiak. Hori egiteko, kartoi mehea
edo paper jarraitua eta errotuladoreak erabil ditzakete. Halaber, taldekideen artean erabaki
behar dute nola erabiliko duten postuarentzako egokitu zaien espazioa, eta nola antolatuko
diren dagokien ilusio optikoa ahoz azaltzeko.
Ilusio optiko ezagunenetako batzuk daude deskribatuta 6. fitxako orrietan, ikasleek oinarrizko
informazioa izan dezaten beren lanak egiteko. Ilusio optiko bakoitzaren egilearen izena, zen-
bait irudi eta azalpen laburrak ageri dira orri horietan.
TENPORALIZAZIOA
Saio bat egingo da ilusio optikoa aztertzeko, eta hiru saio egingo dira dosierra edo argibide-
triptikoa sortzeko eta irudiak DIN A-0 neurrira handitzeko.
KONJURUEN LIBURUA
Euskara eta Literatura; Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntza
Senda mina,
putzu urdina
joan da, joan da
zure mina.
Sendatzeko konjuru herrikoia
Konjuru hori hitzen ahalmen magikoaren adibide bat baino ez da; izan ere, txikitan nori ez zaio
mina joan magia izango balitz bezala, horrelako konjuru baten hitzak entzutean? Esaterako, Ali
Baba eta berrogei lapurrak ipuineko altxorraren haitzuloa irekitzen zuen «Ireki zaitez Sesamo»
konjuruak, eta Harry Potter sagan berehalako heriotza eragiten zuen «Avada Kedavra» konju-
ruak; izan ere, gizakiak errealitatea eraldatzeko ahalmen magikoak egotzi dizkie hitzei Antzi-
narotik, eta hainbat dira adibideak.
Jarraian proposatzen den jarduera zirraragarria da; izan ere, ikasleek konjuru-liburu bat sortuko
dute. Jarduerak ikasleen sormena eta idazmena (kasu honetan, neurtitzak) lantzeko balio du;
eta, are garrantzitsuagoa dena, ikasleek beren nahiei eta helburuei buruzko hausnarketa egi-
teko balio du.
Hasteko, aztikeria eta konjuru hitzak definituko ditugu. Aztikeria deritzo errealitatea eralda
tzeko edo manipulatzeko egiten den edozein erritu magikori. Aztikeria egiteko, eskuarki, natu-
raz gaindiko indarrei hel egiten zaie, eta horretarako zenbait tresna erabiltzen dira, konjuruak
esaterako. Honela jasotzen du Harluxet Hiztegi Entziklopedikoak: «Espiritu edo eragin kaltega-
rriak uxatzeko esakunea, araoa; exorzismoa». Helburua lortzeko, hitzen bidez soilik hel egiten
zaie naturaz gaindiko indarrei. Sarritan, konjuruak neurtitzak izaten dira, eta ohikoa da latina
edo beste antzinako hizkuntzak erabiltzea; izan ere, ozen esaten baldin badira konjuruak, han-
ditu egiten da hitz horien sugestio-gaitasuna. Halaber, baldintza jakin batzuetan esan behar
dira maiz konjuruak: esaterako, Ilargi betearen argitan, sutondoan edota zoruan marraztutako
bost puntako izar baten gainean.
Gauza asko lortu daitezke konjuruekin. Sua egiteko, beste munduetako izakiei deitzeko, tele-
transportatzeko, etsaiengandik babesteko, maitasuna lortzeko, sendatzeko eta abarretarako
balio dute ohikoenek. Ikasleek erabaki beharko dute zer lortu nahi duten. Jardueraren helburua
konjuru sorta bat egitea da (hogei edo hogeita hamar bat), ikasleek, horretarako jarriko den
postu batean, magia-azokara bertaratzen direnei eskaini ahal izateko. Halaber, liburu batean
jasoko dira konjuru guztiak, eta azoka egin eta gero ikastetxeko liburutegiari emango zaio.
Proposatutako jarduera hasteko, ikaskide guztien artean irakasleak gidatutako hausnarketa

bat egingo da, ikasleek gehien zer desiratzen duten argitzeko. Honako hau da galdera: «Desira
bat eskatu ahalko bazenute, zer eskatuko zenukete?». Ikasleek zer konjuru nahi dituzten ados-
tu behar dute, hala nola azterketa gainditzeko konjurua, maitasuna lortzeko konjurua, gura-
soek paga igotzeko konjurua, nire futbol taldeak liga irabazteko konjurua, zigorrik ez jasotzeko
konjurua, zoriontsua izateko konjurua eta abar.
Zer konjuru asmatuko dituzten erabakitzen dutenean, egin lau edo bost ikasleko taldeak, eta
banatu konjuruak taldeen artean. Egokitu zaizkien konjuruak egin behar dituzte taldeek. Kon-
juruak neurtitzetan egin behar dituzte (gutxienez lau lerrokoak), errima kontsonantedunak edo
asonantedunak. Era berean, izena ere eman behar diote konjuru bakoitzari; ahal baldin bada,
latinezkoa edo latin kutsukoa izan dadila. Eredu gisa baliatu daitezke Harry Potter sagan era-
biltzen diren aztikerien izenak: Ascendio (pertsona edo objektu bat igoarazteko), Confundus
(pertsona baten oreka eta koordinazioa nahasteko), Desmaius (zorabioa eragiteko), Expecto
Patronum (etsaien aurkako babesa sortzeko), Lumos (makila magikoa argiztatzeko), Imperio
(konjuratuak direnen borondatea manipulatzeko), Oppugno (objektuak jaurtitzeko), Petrificus
Totalus (aurkaria mugitu ezinik uzteko) eta abar.
Konjuruak sortutakoan, magia-azokan aurkeztuko diren orriak eta gutun-azalak prestatu behar
dira. Ahalik eta kaligrafia onenarekin idatzi behar dira konjuruak pergamino gisako paper ba-
tean, eta, gero, gutun-azal batean sartu eta lakrez itxi behar da. Talde guztiek amaitzen dute-
nean, konjuru guztiak jaso, eta aukeran dauden konjuru guztiekin zerrenda bat egin behar da
kartel batean, magia-azokako postuko leku ikusgarri batean jartzeko.
Azkenik, Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntza ikasgaiaren klasean, liburu bat
egin daiteke asmatutako konjuru guztiekin. Liburuari erraz egiteko moduko azala jarriko diogu,
eta «Indusketa baten egunerokoa» jarduerako eta «Arkeologoak» jarduerako 3. fitxako jarrai-
bideak erabiliko ditugu liburua egiteko.
TENPORALIZAZIOA
Prestaketa-saio bat egingo da aztikeria eta konjuru hitzei buruz hitz egiteko, informazioa
bilatzeko, Harry Potterren filmetako zatiren bat ikusteko edo film horietako aztikeriaren bat
Interneten bilatzeko; saio bat egingo da zer konjuru sortuko dituzten pentsatzeko eta
erabakitzeko, bai eta taldeen artean banatzeko ere; bi saio egingo dira konjuruak sortzeko
eta magia-azokarako prestatzeko; saio bat egingo da kartela egiteko.
MATEMAGIA
Matematika
Matematikak beti izan du zerbait magikoa: asmatu, aurkitu, jakin, bilatu… Hainbat matematikako
enuntziatuk zuzenean garamatzate magikoa denaren unibertsora. Matematikaren ikuspegitik
magia-azokarako egiten dugun proposamena zenbakiekin egin daitezkeen jolasetan oinarrituta
dago, aurreikusteko modukoak, baina, aldi berean, harrigarriak diren magia-trikimailuen bidez.
Zenbaki ezkutua da lehen jolasa, eta eragiketa matematikoen bidez zenbaki bat «asmatzean»
datza (7. fitxan daude ikasleentzako jarraibideak).
Urtebetetze-eguna da proposatzen dugun bigarren jolasa. Aztiek magia-azokara bertaratzen
den orori asmatuko diote urtebetetze-eguna. Jolas hau egiteko, 8. fitxan dituzte ikasleek ja-
rraibideak. Kasu honetan, oinarri hamartarreko zenbaki bat (eskuarki ikusten ditugun gisara)
oinarri bitarrekoan adieraztean datza trikimailua. Zenbaki oro adieraz daiteke honela: a20 + b21
+ c22 + d24 + … + p2n. Adierazpen horretan a, b, c, d, …, p koefizienteak zeroak eta batak
dira, eta, horren ondorioz, oinarri bitarreko zenbakia segida bat izango da: zeroz eta batez
osaturiko abcd…p segida.
Urtebetetze egun baten aukerak 1etik 31ra artekoak dira; beraz, balio duten 2ko berretura
bakarrak hauek dira: 20, 21, 22, 23 eta 24; hau da, 1, 2, 4, 8 eta 16. Hain zuzen ere, zenbaki horiek
taula bakoitzeko lehen zenbakiak dira, eta urtebetetze-eguna asmatzeko baliatzen ditugu. Ho-
nenbestez, honela adieraz daiteke asmatu nahi den urtebetetze-egun oro: a1 + b2 + c4 + d8
+ e16, non a, b, c, d eta e zeroak eta batak diren. Esaterako, 28 = 0 × 1 + + 0 × 2 + 1 ×
4 + 1 × 8 + 1 × 16; hau da, 28 zenbakia C, H eta A txarteletan soilik agertuko da, horiek
baitira 4, 8, eta 16 zenbakiekin hasten diren txartel bakarrak, eta F eta E txarteletan soilik ez
da agertuko; izan ere, txartel horiek 1 eta 2 zenbakiekin hasiko dira. Beraz, oinarri hamarta-
rrean 28 da zenbakia, baina oinarri bitarrean 11100. Ondoren, txartel bakoitzeko edukia eraikiz
joango gara; kontu handiz jarri behar da urtebetetze-egun bakoitza bere forma bitarrean 1
zenbakia duten txarteletan; ez da jarri behar, ordea, 0 dagoenetan.
Zenbaki betierekoa da azken jolasa. Jolas honekin beti zenbaki bera lortuko dugu, 9. fitxan
adierazitako urratsei jarraituz. Edozein jolas matematikoen erlaziotan aurkitu daitekeen triki-
mailuetako bat 1089 zenbakiarena da, edo, kasu honetan, 109989 zenbakiarena.
Hiru zifra desberdinetako zenbaki bat edo, behintzat, palindromoa ez den zenbaki bat pentsa
tzeko eskatzen zaio ikusleari. Ondoren, aztiak, pentsamendua irakurriko balu bezala, zenbaki
bat idatziko du paper zati batean, tolestu egingo du eta idazkari lanak egingo dituen beste
ikusle bati emango dio gordetzeko. Ikusleei honako eragiketa hauek egiteko eskatuko zaie:
1. Trukatu pentsatutako zenbakiaren lehen eta azken zifrak.
2. Kendu pentsatutako zenbakiari zifra aldatzean lortu dugun zenbakia (zenbaki handienari
txikiena kentzen zaio).
3. Trukatu aurreko kenketaren emaitzaren lehen eta azken zifrak.
4. Azkenik, batu 2. urratseko kendura 3. urratsa egin ondoren lortutako emaitzari. Batura eta
aztiak paperean idatzitakoa zenbaki bera da: 1089.
Ikusi adibide zehatz bat. Ikusleak 734 zenbakia pentsatuko balu, hauek izango lirateke eman
beharreko urratsak:
1. 437 zenbakia lortuko dut.
2. Kenketa hau egingo dut: 734 - 437 = 297.
3. 792 zenbakia lortuko dut.
4. Azkenik, batuketa hau egingo dut: 297 + 792 = 1089.
Hau da beti gertatzen dela egiaztatzen duen froga: Hartu abc zenbakia (a > c baldintzatik abia-
tuko gara). Zifrak aldatzean cba izango da emaitza, eta kenketa egiten baldin badugu (zifren
arabera deskonposatuz), hau lortuko dugu:
(100 a + 10 b + c) - (100 c + 10 b + a) =
= 100 (a c) + (c a); a > c denez, c - a negatiboa da
Zenbaki negatibo hori baliogabetzeko 100 bateko kenduko ditugu, honako eragiketa hauek
eginez: 100 (a c) + (c a) = 100 (a c 1) + 100 + (c a) = 100 (a c 1) + 90 + (10 + c a); modu
horretan, 10 + c a lortuko dugu; hau da, 1 eta 9 arteko osoko zenbaki positiboa. Ikus daitekee-
nez zenbaki horren bigarren zifra 9 da beti, eta lehen eta azken zifren arteko batura ere 9 da
beti; izan ere, a c 1 + 10 + c a = 9.
Orain, lehen eta azken zifra trukatzen baditugu, eta batuketa egiten badugu, emaitza hau lortuko
dugu:
[100 (a c 1) + 90 + (10 + c a)] + [100 (10 + c a) + 90 + (a c 1)] =

= 100 (10 + c a + a c 1) + 180 + (10 + c a + a c 1) = 900 + 180 + 9 = 1089
Trikimailu honetan, eszenaratzea funtsezkoa da ikusmina sortzeko, eta ikusleak zeharo txun-
dituta uzteko. Hitz bat idatz dezakegu paperean zenbakiaren ordez. Ikusleak zenbakia pentsa
tzen duenean liburua emango zaio, eta eragiketa guztiak amaitzen dituenean liburuan honela
bilatzeko eskatuko zaio: bila dezala zenbakiaren lehen bi zifrek osatzen duten zenbakia duen
orrialdea; orrialde horretan bila dezala hirugarren zifrari dagokion lerroa, eta, azkenik, bila de-
zala lerro horretan azken zifrari dagokion hitza. Hitz hori da paperean idatzita dagoena.
1 ACTIVIDADES DE INTRODUCCIÓN Y CAPTACIÓN

DE CONOCIMIENTOS
APLIKATZEKO ETA SORTZEKO
PREVISOS
JARDUERAK
Trikimailua aurkezteko beste modu bat telefono-gida bat erabiltzea da. Eman ikusleari telefo-
no-gida, eta eragiketa guztiak egindakoan, esan bilatzeko zenbakiaren lehen hiru zifrei dago-
kien orrialdea, eta, bertan, azken zifrari dagokion telefono-zenbakia. Paperean zer zegoen
idatzita begiratzean, han egongo da telefono-zenbaki bera, aztiak aurrez idatzi duena.
Prozesua edozein zifra kopururekin egin daiteke; hala ere, bi zifraz egiten baldin bada, emaitza
beti da 99. Esaterako, bost zifrako zenbaki bat hartzen baldin badugu, honelakoa izan behar du
prozesuak:
1. 27835 aukeratu dugu.
2. Trukatu lehen eta azken zifrak, eta egin kenketa hau: 57832 - 27835 = 29997.
3. Trukatu lehen eta azken zifrak, eta egin batuketa hau: 29997 + 79992 = 109989.
Beti emaitza bera lortuko da: 109989.
EGIPTOKO ZINGINARRIAK
Geografia eta Historia; Atzerriko Hizkuntza (Ingelesa); Plastikako,

Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntza
Zinginarriak haien jabeak gaitzetatik babesteko objektuak dira, eta gizakiak historia osoan
erabili izan ditu. Egiptoko herriak hainbat eta hainbat zinginarri utzi dizkigu, mota askotakoak.
Objektu magikoak diren neurrian, ezin dute gure magia-azokatik kanpo geratu. Gainera, ikas-
leek Egiptoko kulturari eta gizarteari izaten dioten mirespena indartu daiteke Egiptoarren
ehorzketak eta beste bizitzara igarotzeko egin beharreko erritualak berrikusten baldin baditu-
gu; izan ere, une horretan zuten zinginarriek garrantzi handiena. Momifikazio prozesuan, ben-
den artean sartzen zituzten objektu horiek.
Jarduera hau egiteko, gogora ekarriko dugu Egiptoren ezagutzaren hedapenean arkeologo in-
gelesek izan zuten papera. Howard Carter har dezakegu eredutzat, eta bigarren hiruhilekorako
proposatutako «Arkeologoak» proiektuaren lehen jarduerako testu bat erabil dezakegu ikas-
leak motibatzeko irakurgai gisa («Arkeologoen garaia»). Ondoren, ikasleei azalduko diegu
Ikertzaile haiek zer garrantzia ematen zioten zinginarrien kopiak egiteari eta nola utzi zituzten
jarraibideak ingelesez haiek egiteko.
Jarduera honekin lortu nahi duguna zera da: Egiptoko gizarteko zenbait oinarrizko alderdi be-
rrikustea ikasleekin, ingelesaren erabilera indartzea jarraibide sinpleei jarraituz eta FIMO® tek-
nika bolumetrikoa erabiltzen ikastea. FIMO® erabiliz zenbait zinginarri egiptoar egitea propo-
satzen da. Zinginarri horietako asko lepotik zintzilik eramaten zirenez, erakargarriagoa egin
dezake jarduera ikasleentzat. Lana bakarka edo binaka egitea proposatzen da, eta Egiptoko
kulturan eta ikonografian murgiltzeko aukera ematen du. Honako gai hauek proposa daitezke
ikasleek informazioa bilatu dezaten:
• Egiptoko zinginarriak.
• Magia Egipton.
• Lepokoak eta apaingarriak egiteko antzinako teknikak.
Ondoren, FIMO® orea nola erabili azaltzen duten jarraibideak emango zaizkie ikasleei (10. fi-
txa). Hasteko, egingo duten zinginarriaren zirriborroa sortu beharko dute, eta, gero, ore zati
bat, zenbait zotz eta aluminiozko paper zati bat emango zaie, zinginarria egiteko. Orea gogor
tzeko, edukiontzian zehaztutako jarraibideei jarraitu behar diegu soilik.
PROIEKTUAREN AMAIERA: MAGIA- ETA ILUSIONISMO-AZOKA
Ikasgai guztiak
Proiektu honen amaieran magiaren eta ilusionismoaren azoka bat egingo da, ikasleek egin-
dako lana publikoari ezagutarazteko. Jarduera gehienetako emaitzak besteei erakusteko hel-
buruarekin daude pentsatuta.
Azokaren muntaketa zenbait baldintzen araberakoa izango da:

• Proiektuan parte hartu duen irakasle kopurua (eta, ondorioz, egin den jarduera kopurua).
• Parte hartu duten talde kopurua.
• Ikastetxeko espazioak erabiltzeko dagoen aukera eta ordutegia.
• Ikastetxean egon daitezkeen mugak eta aukerak, hala nola ikasleek eta haien familiek izan
ditzaketen parte hartzeko aukerak.
Hiruhilekoa amaitzeko, jarduera erakargarria izan daiteke magiaren eta ilusionismoaren azoka;
hau da, Eguberrietako oporren aurreko egunetan. Hala ere, beste ikasmailatako publikoa ere
lor daiteke, zenbait egunez, jolas-orduan antolatzen baldin bada. Halaber, ikasleek prestatuko
dituzten postuak eta kartelak non eta nola jarriko diren, nolakoak izango diren, eta nola iraga-
rriko diren ez da berdina izango ikastetxe guztietan.
Dena dela, proiektu honetan egindako lana besteei erakusteak ez du soilik ikasleek egindako
ahalegina besteei erakusteko eta adierazteko gaitasuna indartzeko balio, baizik eta emaitzari
garrantzia handiagoa emateko ere balio du.
PROIEKTUA
1
1. FITXA
Hasierako galdera sorta
Izena: Maila: Data:
Erantzun zure kabuz galdera hauei. Ondoren, mahaigaineratu eta eztabaidatu erantzunak
zure ikaskideekin.
1 Nola definituko zenuke magia?
2 Ahalmen berak al dituzte azti eta sorgin batek? Zertan bereizten dira?
3 Irakurri al duzu aztiak edo sorginak agertzen diren libururik? Ikusi duzu pertsonaia horiek
agertzen diren filmik? Zer liburu eta zer film?
4 Zertan bereizten dira aztiak eta ilusionistak?
5 Zertan bereizten dira magia-trikimailuak eta aztikeriak?
6 Ezagutzen dituzu magia mota desberdinak? Zein?
7 Ba al dakizu zer den magia beltza? Azaldu.
8 Hiru aztikeria egiteko aukera bazenu, zein izango lirateke?
9 Zergatik behar izan du gizakiak magia betidanik?
10 Sinesten duzu magian? Zergatik?
PROIEKTUA
1
2. FITXA
Ikusizko magia
Orakuluak eta druidak
Izena: Maila: Data:
Geografia eta Historia; Euskara eta Literatura
Orakulua Grezian
Delfoseko orakulua izan zen Greziako orakulu famatuena, eta mundu helenikoko erlijio-gune
nagusia izatera iritsi zen. Apolo jainkoari eskainita zegoen orakulua, eta Grezia osoko jende
arrunta eta gobernariak ez ezik, heroiak eta pertsonaia famatuak ere joaten ziren galderak
egitera. Pitia esaten zitzaion emakume baten bidez hitz egiten zuen Apolok; emakume hori
trantzean sartzen zen, eta orakulu ulergaitzak eta anbiguoak esaten zituen. Ondoren, apaizek
interpretatzen zituzten Pitiaren hitzak, eta galdera egiten zuenari azaltzen zizkioten.
Mota guztietako galderak egiten zizkioten orakuluari, bai osasunari, diruari eta maitasunari buruzko
galdera pertsonalak, bai politikarekin lotutako oso galdera konplexuak. Esaterako, K.a. VI. mendean,
Kresok, Lidiako erregeak, Persia erasotzeko egokitasunari buruz galdetu zion orakuluari. Honela
erantzun zion orakuluak: «Kresok Halis ibaia zeharkatzen baldin badu, inperio handi bat suntsituko
du». Kresok Halis ibaia zeharkatu zuen; baina, suntsitu zen inperioa Kresorena izan zen; izan ere,
Persiako Ziro II.ak garaitu zuen.
Dodonako orakuluari egindako kontsultak
Dodonako orakulua zen Greziako orakulu zaharrena eta Delfosekoa soilik zen hura baino ga-
rrantzitsuagoa. Epiroko eskualdean zegoen santutegia, Tomaro mendiaren magalean. Orakulu
hori Zeusi eta Dione ama-jainkoari eskainita zegoen. Dodonako orakuluari ere mota guztietako
galderak egiten zitzaizkion. Egiten ziren galderen hainbat aztarna arkeologiko aurkitu dira; izan
ere, berunezko xafletan idazten zituzten galderak. Hona hemen, Dodonako orakuluari egindako
zenbait galdera:
Dodonarrek galdetzen diote Zeusi eta Dioneri ea pertsona baten lizunkeriak

eragiten duen eguraldi txarra.
Agisek galdetzen die Zeusi eta Dioneri ea burukoak galdu egin dituen edo
etxetik kanpoko norbaitek lapurtu dizkion.
Kleutasek galdetzen die Zeusi eta Dioneri ea komeni zaion artzain izatea.
Jainkoa, nork bahitu du Aristoklesen esklaboa? Arkonidasek, Arkebiok

–Arkonidasen semeak– edo Sosandrok, Arkonidasen aspaldiko esklaboak?
Jainkoa, Zeus, Dione, komenigarria al da ni Alizeiara joatea?
Zer egiten zaizu deigarria galdera horietan? Zein izango lirateke balizko erantzunak?
PROIEKTUA
Zientzia-magia:
1
3. FITXA
Hezur bigunak
Izena: Maila: Data:
MAGOAREN ERRONKA «Gomazkoak balira bezala tolestuko ditut hezurrak».
BEHARREZKO MATERIALA
– Oilasko-hezurrak.
– Ozpina.
– Hezurrak sartzeko adinako edukiera duen plastikozko edo kristalezko ontzi tapaduna.
ESPERIMENTUAREN PRESTAKETA
• G
arbitu ongi urarekin oilasko hezurrak, eta ziurtatu ez dela haragi zatirik geratzen.
Egiaztatu hezurren gogortasuna eta haiek tolesteko nahiz hausteko ezinezkotasuna.
• S
artu hezurrak ontzian, eta bete ontzia ozpinez, hezurrak guztiz estali arte. Estali ontzia,
eta utzi bertan hiru egun eta bost egun artean.
• A
dierazitako denbora igarotzean, atera hezurrak, garbitu ongi ozpina kentzeko, eta
saiatu hezurrak tolesten.
GALDERAK
Erantzun galdera hauei:
1 Deskribatu hezurrak esperimentua egin ondoren (kolorea, tamaina, gogortasuna…).
2 Bilatu ozpinaren eta hezurren konposizioari buruzko informazioa, eta azaldu

gertatutakoa.
PROIEKTUA
Zientzia-magia:
1
4. FITXA
Kolorez aldatzen diren loreak
Izena: Maila: Data:
MAGOAREN ERRONKA «Zer kolorekoa da krabelin zuri bat? Loreak kolorez aldatzea
lortuko dut».
– Krabelin zuriak (krabelin bat erabiliko den kolore bakoitzeko).

– Janari-koloragarria (nahi diren kolore guztiak).
– Antzeko edalontzi edo ontziak (erabiliko diren koloreak adina).
– Ura.
– Guraizeak.
• B
ete urez ontziaren erdia edo laurden bat. Gehitu beharrezko koloragarri kantitatea
(10-20 tanta, ontziaren tamainaren arabera), eta irabiatu hagaxka batez koloragarria
ongi disolbatzeko.
• E
baki zurtoinaren muturra diagonalean, eta sartu ontzi barruan. Itxaron 12 eta 24 ordu
artean, eta ikusi prozesua.
• E
sperimentuaren amaieran, aztertu arretaz lorea (zurtoina, hostoak, lore-hostoak)
kolorea hartu duten zatiak ikusteko. Bi zatitan ebaki daiteke zurtoina, goitik behera,
landarearen hodiak ikusteko.
• O
hartu epe bat behar dela esperimentua osatzeko; beraz, aurrez prestatu behar da
magia-azokan egingo den eszenaratzea.
GALDERAK
Erantzun galdera hauei.
1 Nahiz eta landareak ebakita egon, zergatik

funtzionatzen du esperimentuak?
2 Zer gertatuko litzateke krabelinaren zurtoina

zatitu, eta zati bakoitza kolore desberdin
batean sartuko bazenu?
3 Zer faktoreri esker murriztu daitezke

lorearen lore-hostoak tindatzeko
itxaron beharreko denbora?
PROIEKTUA
Zientzia-magia:
1
5. FITXA
Arrautza jauzilaria
Izena: Maila: Data:
MAGOAREN ERRONKA «Zenbat irauten du arrautza-azal batek hautsi arte?

Hautsi gabe, jauzi eginaraziko diot arrautza bati».
– Arrautza bat.
– Ozpina.
– Plastikozko edo kristalezko ontzi tapaduna.
• S
artu arrautza ontzi barruan, eta bete ontzia ozpinez, arrautza guztiz estali arte.
Estali ontzia, eta utzi bertan 24 ordu eta 48 ordu artean.
• A
dierazitako denbora igarotzean, atera arrautza, garbitu ongi ozpina kentzeko.
Begiratu zer gertatu zaion arrautzari, baina argi ibili eta ez bota arrautza oso goitik; izan
ere, arrautza estaltzen duen mintza oso hauskorra da, eta hautsi egin daiteke.
• A
restiko esperimentuetan gertatzen zen bezala, honetan ere, ezin denez magia-
azokako ikusleen aurrean prestatu esperimentua, oso garrantzitsua da eszenaratzea
aurrez prestatzea.
• B
este iradokizun bat: ozpinari koloragarria gehitzen baldin badiozu, arrautza elastikoak
eta koloretakoak lortuko dituzu!
GALDERAK
Erantzun galdera hauei.
1 Zer gertatzen da arrautza ozpinetan sartzean? Zergatik gertatzen da?
2 Nolakoa da arrautza 48 orduz ozpinetan egon eta gero?

Deskribatu (kolorea, tamaina, gogortasuna…). Ba al du
arrautza egosiaren antzik? Zertan bereizten dira?
3 Zergatik da handiagoa arrautza? Zergatik egin dezake bote?

Zergatik da hauskorra, era berean?
PROIEKTUA
1
6. FITXA
Ikusizko magia
Izena: Maila: Data:
Fraserren ilusioa
James Fraser psikologo britainiarrari zor dio izena ilusio honek. Fraserrek zenbait ilusio
ikusgarri argitaratu zituen 1908. urtean, British Journal of Psichology aldizkarian, «A new
visual illusion of direction» izeneko artikuluan. Ilusio horiek erdigunetik pixkanaka urrunduz
doazen zirkulu zentrokideetan daude oinarrituta. Ingeradak soka zuri-beltz baten forma
dute, eta jatorrizko kurbak deformatzearen efektua sortzen dute.
Beheko irudi hau da adibide ezagunena eta «Fraserren kiribila» izenez da ezaguna. Hala ere,
ez da kiribil bat, baizik eta hainbat zirkulu zentrokide dira. Hori egiaztatzeko, irudiaren gainean
atzamarraz zirkunferentziari jarraitu besterik ez dugu egin behar. Hain da handia egiten duen
efektua, kiribilak atzamarra xurgatzen duela baitirudi.
Ilusio optiko beraren beste irudi batzuk dira hauek:
PROIEKTUA
1 Ikusizko magia
Izena: Maila: Data:
Azken irudia Alsina Munné-ren lana da, eta J. Estalella-ren Jolaserako zientzia liburuan ageri
da. Ilusio horretan, zirkulu perfektuek obalatuak dirudite. Fraserrek letrak erabili zituen irudi
original honetan, ilusio optiko berbera egiteko:
Irudian ikus daiteke nola letren aldeek, zuzenak izanik, zeiharrak diruditen txirikorda formako
lerroei esker.
Zöllnerren ilusioa
Johann Karl Zöllner astrofisikariari zor dio izena ilusio honek. 1860. urtean proposatu zion ilusio
optiko hau Zöllnerrek antzeko ilusioak egiten zituen J. C. Poggendorff fisikari alemanari. Zöllne-
rren ilusioan, paraleloak ez diruditen zenbait lerro ikusten ditugu. Lerroek zeiharrak dirudite,
baina paraleloak dira egiazki; izan ere, lerroen norabidearen pertzepzioa aldatzen dute lerro
horiek zeharkatzen dituzten zuzen txikiek.
Arestian ikusitako Fraserren ilusioarekin gertatzen den bezala, Zöllnerren ilusioaren beste
bertsio batzuk ere aurkitu daitezke. Hona hemen Zöllnerren ilusioaren printzipioan oinarrituta-
ko bi bertsio:
6. FITXA

Ezkerreko irudia Zöllnerren 1860. urteko bertsio originala da. Eskuineko irudia, berriz, sinplifika-
tuta dago, baina, aldi berean, efektu handia lortzen da. Irudi hori mathworld.wolfram.com/
ZoellnersIllusion.html web orrian aurkitu daiteke.
Heringen ilusioa
Ilusio hau Ewald Hering psikologo alemanak proposatu zuen 1961ean. Ilusio honetan, bi lerro
zuzenak lerro errradialen sortaren gainean marraztuta daude, eta kurbatu egiten direla dirudi.
PROIEKTUA
1 Ikusizko magia
Izena: Maila: Data:
Wundten ilusioa izenekoa Wilhelm Wundt psikologo alemanak sortu zuen 1896an. Heringen ilu-
sioaren antzeko efektua eragiten du, baina kontrako zentzuan; hau da, lerro erradialak erdigunean
elkartzen dira, eta gaineko bi lerroak paraleloak dira. Honako irudi honetan ikus daiteke efektua.
Ondoren, Heringek egindako beste bertsio bat ikus daiteke. Goiko irudian lerro paraleloak er-
digunetik aldentzen direla dirudi; azpiko irudian, berriz, bi lerroak elkartu egingo direla dirudi.
Jastrowren ilusioa
Ilusio optiko hau Joseph Jastrow psikologo estatubatuarrak sortu zuen 1891. urtean. Ilusio optiko
ezagunenetakoa da, eragiten duen efektua handia baita, bai eta harrigarria ere! Ilusio honetan,
bi objektu berdin bata bestearen gainean jartzen dira, baina desberdinak balira bezala hautema-
ten dira. Honako irudi honetan ikus daiteke nola goikoak behekoa baino txikiagoa dirudien.
6. FITXA
Bi objektuak bata bestearen azpian ez daudelako gertatzen da efektua; izan ere, bi objektuen
alde zeiharrari jarraituz daude jarrita. Hain zuzen, horregatik dago beheko pieza ezkerrekoa
baino eskuinerago. Objektuaren beheko aldea goikoa baino laburragoa izateak ere laguntzen
du efektua areagotzen.
Ezkerrean ageri den irudi honetan ere ilusio optiko bera ikus dezakegu. Müller-Lyer psikologo
eta soziologo alemanak proposatu zuen 1889an (beraz, Jastrowren ilusioa baino lehenagokoa
da). Hala ere, eskuineko irudian lortzen da efekturik harrigarriena. Irudi hori, Yakov I. Perelma-
nen Jolaserako problemak eta esperimentuak liburutik hartuta dago.
Ondorengo irudietan, objektu errealekin eginda dago Jastrowren ilusioa. Lehen irudian bi ba-
nana ageri dira, nahiz eta, izatez, banana bera errepikatuta dagoen. Bigarren irudian, jostailu
bateko bidea eraikitzeko zatiak ageri dira; nahiz eta desberdinak diruditen, berdinak dira (jue-
gosdeingenio.org).

PROIEKTUA
1 Ikusizko magia
Izena: Maila: Data:
Ponzoren ilusioa
Mario Ponzo psikologo italiarrak 1911n demostratu zuen ilusio hau lehen aldiz. Ilusio optiko hori de-
mostratzeko, objektu baten tamaina atzealdean, hondoan, duenaren araberakoa dela dioen ideian
oinarritu zen. Horrenbestez, bi zuzen hurbilkorren (trenbideak bezalakoak) gainean beste zenbait
elementu jartzen dira. Nahiz eta luzera bereko bi zuzenki paralelo ageri diren ondorengo adibidean,
ez dirudite berdinak: gainekoak handiagoa dirudi bi zuzen hurbilkorretatik gertuago dagoelako.
Interesgarria da ilusio hau ingurune errealetara eramatea. Esaterako, azpian dagoen igerilekua-
ren argazkiaren gainean marraztutako zuzenkiek tamaina berbera dute (ilusionario.es).
6. FITXA
Poggendorffen ilusioa
J. C. Poggendorffek sortu zuen ilusio hau 1860an Zöllnerrek bidali zizkion marrazkietan oina-
rrituta. Lerro zeihar bat objektu nahiko handi batek eteten duenean, lerro horren bi zuzenkiek
ez dirudite zuzen berekoak.
Ondorengo irudietan Poggendorffen ilusioaren bi bertsio ageri dira, Yakov I. Perelmanen Jo-
laserako problemak eta esperimentuak liburutik hartuta dago:
Lehen irudian, nahiz eta zuzen jarraitua izan, lerro zeiharra zenbait puntutan hausten dela
dirudi horizontalean jarrita dauden lerroek eragiten duten efektuaren ondorioz. Bigarren iru-
dian, ilusioa lerro kurbatuetan gertatzen da; nahiz eta bi zatiak berdinak izan, arkuak hautsi-
ta dagoela dirudi lerro zuzen eta bertikalaren efektuaren ondorioz.
PROIEKTUA
1
7.
FICHA
FITXA
1
Cuestionario
Zenbaki ezkutua
inicial
Izena: Maila: Data:
Matematika
Jolas honetan, aztiak bere ahalmen telepatikoak erakutsiko ditu, pertsona batek buruan dituen
zenbakiak asmatuz. Matematikak ematen dituen aukera txundigarriei esker, azokara bertara
tutako zenbait bisitarik pentsatutako zenbakiak idatzi egingo dituzu, eta, trikimailua amaitzean
publikoa txundituta utziko duzu; izan ere, hasieran idatzitako zenbakia erakutsi eta asmatuko
duzu.
Ikusle baten laguntza eskatu behar duzu. Paper batean bi zifrako zenbaki bat idazteko eskatu
ko diozu, eta, ondoren, papera kontuz tolestu eta itzuliko dizu. Une horretan, ikusleen ikusmi
na handitzeko, papera bekokian igurtz dezakezu, paperak magiaren bidez datuak igorriko ba
lizkizu bezala.
Eskatu boluntarioari eragiketa hauek egiteko:
1. Pentsatu duen lehen zenbakiaren hamarreko zifra 5ez biderkatu behar du, eta 7 batu emai
tzari. Lortzen duen zenbakia 2z biderkatu behar du oraingo honetan.
2. Ondoren, lortutako emaitzari bigarren zenbakia eta batekoen zifra batuko dizkio, eta, azke
nik, 14 kendu.
Boluntarioak eragiketen emaitza ematen duenean, arduratu ikaskideei erakusteaz lortutako

emaitza eta paperean idatzitakoa zenbaki bera dela!
Non dago trikimailua? Beti bezala, matematikaren aparteko ahalmenenean. Gure zenbaki-sistema
hamartarra denez, bi zifradun 35 zenbakia honela ere eman daiteke: 3 × 10 + 5.
Eragiketa hauek egin dira hamarrekoen zifrarekin: hamarrekoen zifra 10ez biderkatzen da,
baina bi fasetan; lehenik, 5ez biderkatzen da eta, gero, 2z; eta, azkenik, batekoen zifra batzen
zaio eta azken emaitza lortzen da. Hala ere, eragiketen artean, 7 bat batu dugu, eta, gainera,
2z biderkatu dugu ikusleak nahasteko; beraz, emaitza zuzena lortzeko, azkenean 14 kendu
behar zaizkio emaitzari.
PROIEKTUA
1
2. FITXA
8.
Oráculos y druidas
Urtebetetze-eguna
Izena: Maila: Data:
Matematika
Jolas honekin magia-azokara bertaratzen direnak txundituko dituzu; izan ere, urtebetetze egu-
na asmatuko diezu. Hasteko, urtebetetze-eguna dagoeneko buruan duzula, eta, kanpora ate-
ratzeko, haiek zenbakia zure buruan aktibatzea soilik falta dela konta diezaiekezu. Jolasean
parte hartu nahi duen orok azpiko taulak begiratuko ditu bere urtebetetze-egunaren zifra
aurkitzeko. Taula hauek bereziak dira; izan ere, taula guztien izenek EGUNA hitza osatzen dute,
aztikeria izango balitz bezala. Parte-hartzaileek tauletan beren jaioteguna aurkitzen dutenean,
zuri eman behar dizkizute taula horiek, zuk urtebetetze-egunak asmatzeko:
Hona hemen taulak:
E TAULA
1 9 5 31
3 15 19 17
13 29 25 7
21 11 27 23
G TAULA
2 31 18 27
10 30 26 3
7 19 22 11
6 23 15 14
U TAULA
4 20 29 31
12 28 15 5
30 23 6 13
14 22 7 21
PROIEKTUA
1
FICHA
8. FITXA
1
Urtebetetze-eguna
Izena: Maila: Data:
N TAULA
8 25 27 11
30 9 29 10
28 15 31 12
26 13 24 14
A TAULA
16 17 25 28
31 18 29 20
26 30 23 19
22 27 21 24
Bilatzen ari zaren eguna aurkitzeko, parte-hartzaile bakoitzak eman dizkizun tauletako lehen
zenbakiak batu behar dira (lehen zutabeko eta lehen lerroko zenbakiak). Esaterako, pertsona
bat hilaren 20an jaio baldin bada, U eta A taulak emango dizkizu. Taula horietako lehen zen-
bakiak batzen baldin baditugu:
4 + 16 = 20,
bilatzen ari garen zenbakia izango dugu. Artxila mortxila!
PROIEKTUA
1
2. FITXA
9.
Oráculos yzenbakia
Betiereko druidas
Izena: Maila: Data:
Matematika
Magoak ikaskide bati eskatuko dio bost zifrako zenbaki bat idazteko orri batean. Edozein zen-
baki izan daiteke, baldin eta zifra guztiak desberdinak badira. Magoak zenbait eragiketa egin
behar ditu emaitza 109 989 zenbakia izateko.
Hauek dira eman beharreko urratsak:

1. Eskatu ikaskideari orri berean zenbaki bera idazteko, baina lehen eta azken zifra trukatu
behar ditu.
2. Ondoren, zenbaki handienari zenbaki txikiena kendu behar dio.
3. Emaitza horren azpian, azkeneko emaitza idatziko du, baina lehen eta azken zifra trukatuta,
ondoren bi zenbakiak batuko ditu. Orduan, hau izango da emaitza: 109 989.
Adibidez, 64 321 zenbakia erabiliko dugu.

Lehen eta azken zifrak trukatuko ditugu: 14 326.
Zenbaki handienari zenbaki txikiena kenduko diogu: 64 321 - 14 326 = 49 995.
Lortutako emaitzari lehen eta azken zifrak trukatu, eta batu egingo ditugu bi
zenbakiak: 49 995 + 59 994 = 109 989.
Galdetu bi ikaskideri, eta idatzi aurrekoa bezalako beste bi

adibide bost zifrako zenbakiekin.
PROIEKTUA
1
10.
FICHA
FITXA
1
Cuestionario
Egiptoko zinginarriak
inicial
Izena: Maila: Data:
Ikasgai guztiak
Zinginarri esaten zaio ustez naturaz gaindiko indarra duen eta gainean eramaten den objektu,
apaingarri edo jantziari. Hainbat materialez eginda egon daitezke, Egipton gertatzen zen bezala.
Guk egiptoar estiloko zinginarri bat diseinatuko dugu, baina gaur egungo materialekin: FIMO®
orearekin. Erabili jarraibide hauek FIMO® erabiltzeko:
Instructions
HOW CAN WE USE FIMO®?
hat is FIMO®? It is a polymer clay similar to plasticine prepared to bake in a standard oven.
• W
It can be easily found in a local store near you and it comes in different colours.
• Where should we work with it? We should work with it on a surface with aluminum foil.
• H
ow can we model FIMO®? We should knead it until the clay is ductile and soft. You should
wash your hands before changing colours to avoid mixing them.
• It is easy to mix different colours in order to obtain different shades and create interesting
effects.
• O
nce you are ready, preheat the oven and place the figure inside it on aluminum foil for
approximately 25 minutes at 130 degrees.
Hona hemen Egiptoko zenbait zinginarri eta lepoko.
2. proiektua
Arkeologoak
«Zerbait bistaratzea lortu baino lehen nahiko denbora
pasatu zen; barruko aire beroak kandelaren garra
dardarazten zuen, baina, nire begiak argi ahulera
egokitu bezain laster, ganberak gordetzen zuena agertu
zitzaidan pixkanaka... hango objektu berdingabe eta
ederren nahasketa harrigarri eta liluragarria! Lord
Carnarvonek honela galdetu zidan: «Zer edo zer ikusten
duzu?». Erantzun nion: «Bai, hau liluragarria da».
Howard Carter, Egunerokoa.
2. PROIEKTUA
Arkeologoak
ARLOKAKO EDUKIAK
Arkeologoen denborak.
Geografia eta Historia; Biologia eta Geologia;
Arkeologia Indusketaren egunerokoa.

Euskara eta Literatura; Plastikako, Ikusizko eta Ikus-
«diziplina eder eta
entzunezko Hezkuntza .................................................... 62
zirraragarria da,
eraginkorra eta Denboraren neurketa Arkeologian.
interesgarria, Biologia eta Geologia; Geografia eta Historia;
Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntza ........ 63
garrantzitsua eta
erakargarria; uztartzen Egipton induskatzen.
ditu landa-lana eta buru- Matematika; Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko
Hezkuntza; Geografia eta Historia .................................... 65
lana, ikerketa enpirikoa
eta kezka teorikoak, Negretta harria.
eskorga eta 3D-ko Euskara eta Literatura; Geografia eta Historia;
eskanerra, pikatxoia eta Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntza;
Atzerriko hizkuntza (Ingelesa) .......................................... 67
laborategia, laborategia
eta liburutegia, jendarte Aztarnategia prestatzen.
arrunta eta goreneko Matematika; Biologia eta Geologia; Geografia
espezializazioa, jarduera eta Historia; Gorputz Hezkuntza ...................................... 69
zientifikoa eta proiektu Fosil-sorkuntza.

konplexuen kudeaketa, Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntza ........ 71
esfortzu fisikoa eta talde-
Denboraren kapsula.
zuzendaritza, azterketa eta
Teknologia; Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko
zabalkundea, gozamen Hezkuntza; Euskara eta Literatura.................................... 71
intelektuala eta balioa
sortzea». Proiektuaren amaiera: aztarnategi arkeologikoa.
Matematika; Teknologia; Plastikako, Ikusizko eta Ikus-
Felipe Criado-Boado: entzunezko Hezkuntza; Geografia eta Historia;
«Zer da Arkeologia gaur egun?». Biologia eta Geologia ....................................................... 73
PROIEKTUA
2 SARRERA
DBH 1eko bigarren hiruhilekorako Arkeologoak proiektua prestatu da, eta

ikasgai hauei lotutako jarduerak egingo dituzte ikasleek: Euskara eta Litera-
tura; Matematika; Biologia eta Geologia; Geografia eta historia; Plastikako,
Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntza; Atzerriko hizkuntza (Ingelesa); Tek-
nologia eta Gorputz Hezkuntza.
Proiektuaren jarduera bakoitzean argi adierazten da zer ikasgai dauden
jarduera horrekin lotuta. Hortaz, jarduerak elkarrekin landu daitezke ikas-
gai jakin baten ikuspegitik, edo, bestela, era autonomoan landu daiteke
jarduera bakoitza. Logikoki, proiektua ikasgai guztien inplikazioarekin egi-
ten baldin bada, amaierako emaitza osoagoa izango da, eta gaiaren ikus-
pegia aberasgarriagoa eta sakonagoa.
Ikasleek beraiek sortutako aztarnategi arkeologiko batean ikerketak egitea
da proiektu honen helburua. Toki fisikoaren diseinua egin beharko dute,
bai eta aurkitu beharko duten edukiarena ere, eduki horrek egoki estrati-
fikatuta egon behar duela kontuan hartuta. Horrela, ikertzea proposatzen
zaizkien benetako kulturak nahiz fikziozkoak ezagutzeaz gainera, arkeolo-
goek landa-lana egiten dutenean erabili behar izaten dituzten prozedura
zientifikoak bereganatuko dituzte.
dagozkie:
Jarduera multzo horietako bakoitza amaierako lanari egiten zaion ekar-
pena da: jarduera horien guztien helburua da aztarnategi arkeologikoa
sortzea. Hala ere, jarduera bakoitzak berezko zentzua izatea da helbu-
ruetako bat, bai eta dagozkion ikasgaietako eskoletan era autonomoan
erabili ahal izatea ere.
Proiektuan zehar fotokopiatu daitezkeen materialak aipatzen dira. Proiek-
tuan agertzen diren ordena berean daude zenbaki bidez ordenatuta
proiektuko azken orrietako fitxetan.

Proiektu honen izenburuak –Arkeologoak– azalpen bat behar du abiapuntuan. Beharbada

proiektua abiatu aurretik gure ikasleei adierazi beharko genieke ez dugula soilik arkeologo izan
nahi, baizik eta paleontologo ere bai. Hitz batez, ikertzaile izan nahi dugula.
Zergatik orduan Arkeologoak izenburua? Gure iritziz, lehengo garaiak ikertzen dituzten hainbat
zientziaren artean, arkeologiak lilura berezia izan du; horren erakusgarri ditugu, besteak beste,
Heinrich Schliemannek XIX. mendean Troiaren bilaketan egindako ahaleginak eta Indiana Jonesen
zinemako abenturak, tartean Howard Carterrek Tutankamonen hilobiaren irekiera zirraragarria
ahaztu gabe.
Proiekturako abiapuntu hobeezina izan daiteke arkeologiaren eta paleontologiaren definizioak

ematea. Hasteko eta ahalik eta definiziorik fidelena emateko, egokia izan daiteke ikasleek
zientzia horiei buruz dituzten kontzeptuak arbelean ipintzea, kontuan hartuta bi hitz horien
jatorri etimologikoa antzinari erreferentzia egiteko erabiltzen diren grezierako bi hitzetan da-
goela. Harluxet hiztegi entziklopedikoak honela definitzen ditu bi zientzia horiek:
• A
rkeologia: Antzinako zibilizazioak aztertzen dituen zientzia, bereziki gaur egun arte iraun
duten eraikin eta objektuen bidez.
• Paleontologia: Historiaurreko izaki biziak fosilen azterketaren bidez ikertzen dituen zientzia.
Proiektuaren oinarri diren zientziak definitu ondoren, Howard Carter britainiar arkeologoak
unitatearen hasieran ematen digun aipua berreskuratzea proposatzen dugu. Hitz horiek Car-
terrek bere indusketa-egunerokoan idatzi zituen 1922ko azaroaren 26an eta arkeologiaren
historiako une berezi bateko zirrara deskribatzen du: Tutankamon haur faraoiaren hilobiaren
aurkikuntza, bilaketa luze eta neketsu baten ondoren (konde ingeles batek, Lord Carnarvon
aberatsak, finantzatu zuen bilaketa hori). Testu hori berriro irakurtzea proposatzen dugu; ora-
ingoa kontakizun luzeagoa da, Howard Carterren egunerokotik aterea.
[…] Ondoren, zuloa pixka bat handiagoa eginda, kandela sartu eta barruan
begiratu nuen; nire bizkarrean Lord Carnarvon, Lady Evelyn eta Callender oso
urduri zeuden epaia entzuteko. Hasieran ezin nuen ezer ikusi, ganberatik
zetorren aire beroak kandelaren garra dardarazten zuen; baina, handik pixka
batera, nire begiak argira egokitu zirenean, gela hartako xehetasunak ilunpetik
argira emeki nabarmentzen hasi ziren: animalia ezezagunak, estatuak eta urrea –
urrearen distira bazter guztietan–. Une batez –han zeudenei ikaragarri luzea
egingo zitzaien– harriduraz mutu geratu nintzen, eta Lord Carnarvonek
ezinegonari eutsi ezinik irrikaz galdetu zuenean: «Zer edo zer ikusten duzu?»,
nire ahotik irtendako hitz bakarrak hauek izan ziren: «Bai, gauza liluragarriak».
Howard Cartes eta A. C. Mace: The tomb of Tut.Ankh.Amen (Tutankamonen hilobia), 1923.
ARKEOLOGOEN DENBORAK
Geografia eta Historia; Biologia eta Geologia; Euskara eta Literatura
Lehen jarduera multzoaren helburua da ikasleek denbora historikoaren eta denbora geologiko-
aren inguruan dituzten ezagutzak identifikatzea. Kontzeptu horiez jabetzeak garrantzi handia
du Gizarte Zientzien eta Natura Zientzien ikasgaietarako, eta horrez gainera, biak aldi berean
ikertzean, bi denbora horiek neurtzeko erabiltzen diren eskalak askotarikoak direla ikusiko
dute ikasleek.
Denbora historikoari erreferentzia eginez gero, gizakiaren historia oso laburra da Lurraren his-
toriarekin alderatuta. Horretaz jabetzeko egokiena da Lurraren eboluzioa urte bakar batean
biltzea eta munduan bizia agertu zeneko unerik garrantzitsuenei data ipintzea.
• Urtarrilaren 1eko 00:00etan eguzki-sistema eratu zen.

• Urtarrilaren 22an Lur planeta sortu zen.
• Otsailaren 21ean ozeanoak sortu ziren.
• Martxoaren 23an lehen bakterioak agertu ziren.
• Irailaren 3an aurreneko alga zelulabakarrak sortu ziren.
• Azaroaren 15ean lehen izaki zelulaniztunak sortu ziren.
• Abenduaren 12an dinosauroak sortu ziren.
• Abenduaren 15ean lehen ugaztunak sortu ziren.
• Abenduaren 26an dinosauroak desagertu ziren.
• Abenduaren 31ko 18:17an australopitekoa sortu zen.
• Abenduaren 31ko 23:59ak eta 46 segundoan Homo sapiensa sortu zen.
Beraz, Lurraren historia urte bakar batean laburbilduko balitz, gure espezieak hamalau segun-
doko bizitza baino ez luke izango.
Biologia eta Geologia ikasgaiari dagokionez, 1. fitxan jarduera bat aurkezten dugu fosil-erre-
gistroaren bilaketa eta Lurraren historiako gertakariak kokatzeko, eta ondotik ariketa bat, go-
goeta egiteko gizakiaren eta haren arbasoen bizialdiaren laburraldiaz.
Gure planetaren denbora geologikoa Lurraren historiako eta bizitzako gertakari garrantzitsue-
tan bereizita eta sailkatuta dago. Lurrak gutxi gorabehera 4.600 milioi urte dituenez, denbora
geologikoa deritzona ia beti milioi urtetan adierazi ohi da, orainaren aurretik betiere.
Denbora geologikoaren eskala Lurraren historiako eta bizitzako gertakariak kronologikoki sail-
katuta adierazteko esparrua da. Eskala horretan harrien sailkapenak eta azpisailkapenak bere
izten dira, haien adin erlatiboaren arabera eta Lurra sortu zenetik gaur egunera arteko denbora
absolutuaren arabera.
Fosilak eta aztarna arkeologikoen dataziorako DBH 1eko ikasleekin erabiliko ditugun metodoak
erlatiboak izango dira; hau da, geruza-gainezarpenaren printzipioari jarraituz, materialak lu-
rrean zer sakoneratan dauden begiratuko da, denboran ordenatzeko. Stenok XVII. mendean
adierazitako arau horrek dio horizontalean dagoen geruza multzo batean oro har goiko geruza
gazteagoa dela eta beheko geruza zaharragoa.
Jarduera horrekin lortu nahi da, alde batetik, ikasleak denbora geologikoaren aldi luzearen al-
dean gizakiaren historiaren laburraldiaz ohartzea eta gure planetako historiaren gertakari ga-
rrantzitsu batzuk gizakiaren oraintsuko historiarekin lotuta daudela jabetzea; eta bestetik,
ikasleek aztarnategi batean aurkitu ditzaketen fosilak identifikatzeko gaitasuna izatea ere.
TENPORALIZAZIOA
Saio bat Biologia eta Geologian, eta beste saio bat Geografia eta Historian.
Proiektuaren atal honetako helburua da ikasleak ikasgelako aztarnategi arkeologikoa sortzen

hastea, eta horretarako informazioa bilatzea; horrela, azken emaitzarekin zerikusia duten hain-
bat trebetasun garatuko dituzte. Iruditzen zaigu bilatu beharko duten informazio guztia Euska-
ra eta Literatura ikasgaiaren barruan landu dezaketela, hemen proposatzen dugun jarduera
honekin.
INDUSKETAREN EGUNEROKOA
Euskara eta Literatura; Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko

Hezkuntza
Jarduera egiteko, proiektuaren hasieratik bukaeraraino lagundu behar zaie ikasleei. Honetan
datza: arkeologoek beren abenturan biziko dituzten esperientzia guztiak idatziz jasotzea, nabi-
gazio-egunkari batean bezala. Indusketaren egunerokoa izango da, eta bertan ikasle bakoitzak
pausoz pauso kontatuko ditu aurrean dituzten erronka guztiak, arrakastak, aurkikuntzak, us-
tekabeak, misterioak eta zailtasunak.
Jarduera honetan, ikasle bakoitzak espedizioko kide baten lekua hartuko du, haren izena hartu
eta eginkizun bat jarriko dio bere buruari. Ikasleek beren gain hartuko dute, beraz, gezurrezko
nortasun bat, eta astero-astero proiektuaren aurrerapenak kontatuko dituzte, adibide honetan
erakusten den bezala. Ikasleek 2. fitxan emandako jarraibideak erabil ditzakete (Egiazko ar-
keologo bat).
1. eguna 2015eko otsailaren 7a

Heldu gara -ra. Nire lagunak eta ni irrikaz gaude
hastear dagoen abenturaren aurrean. Gaur goizean indusketa hasteko tokia
aurkitu dugu. […]
Proiektuak irauten duen asteetan gertatzen den guztia ikasle bakoitzaren eguneroko horietan
jasota geratuko da, eta beraz, jarduera honen iraupena proiektuaren beraren iraupen berekoa
izango da. Komeniko litzateke astero saio erdia erabiltzea eguneroko hori idazteko Euskara eta
Literatura ikasgaiaren barruan.
Proiektua bukatutakoan, panel batzuk egin daitezke eta horietan ikasle guztien egunerokoak
ipini. Ikastetxean jar daitezke ikusgai, indusketa-prozesu guztian ateratako argazkiez hornituta.
Jarduera honen helburuak hauek dira:

• E
gindako lan guztiaren txosten bat prestatzea eta proiektuari buruz banaka nahiz taldean
gogoeta egiteko tresna bat sortzea.
• Egindako lana ikastetxe osoari erakustea.
• Idazmena lantzea, hizkuntzarako gaitasuna garatzea, eta literatura-sormenerako zaletasuna
sustatzea.
Jardueraren garapena erakargarriagoa egiteko, diziplinarteko izaera finkatzearekin batera,

Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntzako ikasgaian koaderno bat egin daiteke
egunerokoaren orrialdeekin. Horretarako, oso teknika erraza erabil dezakegu: folioak erditik
tolestu eta ebakidura batzuk egin, ondoren haietatik josteko. 3. fitxan (Arkeologo-koaderno
bat), Plastikako ikasgaian, ikasleei lana errazteko jarraibideak ematen dira.
Azalak egiteko kartoia erabiliko dugu; kartoia birziklatua izan daiteke (adibidez, gaileta- nahiz ze-
real-kaxa bat erabil dezakegu). Azalak paper-orriak baino handiagoak izango dira: batez beste
zentimetro bat utziko dugu azalaren alde bakoitzean (hau da, 31 3 22 cm). Erdigunean bi lerro
paralelo marratuko ditugu, haietan ondoren egunerokoaren bizkarra egiteko.
Ikasleek azalak hainbat modutara apaindu ditzakete: marrazki bat egin dezakete, argazkiak
erabili, collage bat egin, edota beste material batzuk erabili (egurra, kortxoa, ehuna…). Zahar
itxura emateko, azaletan zetazko paper zatitxoak itsastea proposatzen dugu, kanpoalde guztia
eta barrualdeko ertzak estalita geratzeraino; bi geruza ipini behar dira gutxienez. Zahar itxura
hori lortzeko, zapi batez Judeako betun pixka bat zabalduko dugu (oinetakoentzako betun
marroia ere erabil daiteke).
Azkenik, gure folio-koadernotxoaren lehen eta azken orrialdeak lehendik prestatutako azalei
itsatsiko dizkiegu, barrualdetik. Emaitza eguneroko ikusgarri bat izango da, zahar itxurakoa.
TENPORALIZAZIOA
Saio erdia astero Euskara eta Literaturan egunerokoa idazteko, eta bi saio Plastikako,
Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntzan koadernoa egiteko.
DENBORAREN NEURKETA ARKEOLOGIAN
Biologia eta Geologia; Geografia eta Historia; Plastikako, Ikusizko eta

ikus-entzunezko Hezkuntza
Arkeologoen denborak jarduera egin ondoren, hurrengo jardueraren helburua da ikasleek den-
bora geologikoen eta historikoen arteko analisi konparatiboa egitea. Horretarako, beharrezkoa
da biak adieraztea, baina, oso neurri desberdinak direnez, eskalak txandakatzen joan beharko
dugu, ikasleek ikus dezaten zein denbora-tarte laburra den gizakiarena eta haren arbasoena.
Beraz, denboraren lerro edo ardatz hauek adieraz daitezke, betiere eskalak argiro txandakatu-
ta, aldaketei antzeman ahal izateko.
1. Ardatz batean, 1. fitxan azaldutako hiru eonak adieraz daitezke. Folio nahiz koaderno ba-
tean adieraziz gero, baliokidetasun-erlazio hau egin dezakegu: 1 cm = 150 Ma. Horrela egi-
nez gero ardatza 25 cm pasatxokoa izango litzateke. Azken zatia nabarmenduko dugu, Fa-
nerozoiko eonari dagokiona, hurrengo ardatza hartuko duena.
2. Bigarren ardatzean erak adieraz daitezke, eta bide batez, Era Zenozoikoa zatiturik, Kuater-
narioa ezarri ahal izateko. Baldin eta cm bakoitzari 25 milioi urteko balioa ematen badiogu,
Kuaternarioak ardatz honetako azken milimetroa hartuko du soilik, eta zati hori ere nabar-
mendu egingo dugu. Agertuko zaigun ardatzak 23 cm hartuko ditu gutxi gorabehera.
3. Hirugarren ardatzak adieraziko du Homo generoa agertu ondotik, ikasleek ikertu dituzten
denbora geologikoen azken faseak, eta zehatz esanda idazkera agertu ondorengo hark, hain
justu ere denbora historikoa kontsideratzen dena, nola hark ere ardatzean hartzen duen
tokia oso txikia den. 1 cm = 100.000 urte baliokidetasun-erlazioa eginez gero, berriz ere
milimetro bat baino ez dugu izango Neolitoa sartzeko, eta Historia 25 cm-ko ardatz batean
adierazi ahal izango da.
4. Azken ardatzeko eskalan zentimetro bakoitzak 400 urteko tartea adieraziko du, eta hala,
Neolitoa eta Historiaren lau aroak sartu ahal izango dira: Antzinaroa, Erdi Aroa, Aro Moder-
noa eta Aro Garaikidea.
4. fitxan ikasleentzako jardueraren azalpena sartu da, urratsez urrats.
Ardatz kronologikoak orrietan adierazi ondoren, datazio geologikoa eta historikoa azaltzen aha-
leginduko gara Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntzako ikasgaian. Proposatzen
dugu ikasleek, taldeka, historiaren aldi jakin batean aurkitu ahal izango genituzkeen geruzen
simulazio bat egitea, eskalan, Zientzia Saiak emandako ebakidura geologikoen multzo batez ba-
liaturik, ahal bada. Horretarako, hainbat maketa egingo genituzke, eta haietan ikusiko genuke ea
neurria eta eskala kontzeptuak eta haien balizko erabilerak ondo ulertu diren. Eskalak benetako
neurriaren eta irudikatutakoaren arteko erlazio matematikoa adierazten digu, eta ezinbestekoa
da bai Geografia eta Historia ikasgaian, bai eta Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hez-
kuntzako ikasgaian ere.
Ontzi gardenak erabiliko ditugu: kristalezko kutxa bat, plastikozko kaxa bat, arrainontzi bat
nahiz freskagarri-botila handi bat ere. Jarduera egoki egiteko, beharrezkoa da ontziaren ahoa
zabala izatea, eta beraz, jarduera plastikozko botila batekin egiten badugu goialdea ebaki egin-
go diogu.
Ontzian hainbat koloretako gatza ipiniko dugu (koloretako klarion-hautsez nahiz pigmentuz
tinda daiteke). Geruza bakoitza kolore batez adieraziko da. Gatz-geruzek ez dute zertan hori-
zontalak izan: geruzaren irregulartasunek benetako aztarnategi batean izango liratekeen toles-
turak, failak edota intrusioak irudika ditzakete. Inbutu txiki bat nahiz lastotxo bat erabil deza-
kegu gatza barreiatzeko.
Aintzakotzat hartuta ardatz kronologikoen jardueran aztertutako epoketan eskalen arteko des-
berdintasunak erabatekoak direla, lehenik zer denbora-tarte irudikatuko diren aukeratu behar
dugu. Hainbat gertakari historiko eta geologiko elementu txiki batzuez sinboliza daitezke –esa-
te baterako, objektu fosilez: itsas kurkuiluak eta maskorrak, hezurtxoak, mineral distiratsuren
bat–, edota historiaurreko objektuak irudikatzen dituzten tresna txikiez –harrizko aizkora bat
Paleolitikorako, zeramika zatitxo bat Neolitorako, paparreko orratz bat Burdin nahiz Brontze
Arorako, eta abar–, edota epoka bakoitza identifikatzeko balioko digun beste edozerez.
GERUZA ARKEOLOGIKOAK
540 Ma 12. 000 urte
250 Ma 4.000 urte
145 Ma
Geruzak identifikatzeko txartel bat egin daiteke, legenda modura, elementu bakoitzaren an
tzinatasuna adieraziko duena, beheko irudian erakusten den bezala. Ikasleek aurkikuntza
bakoitza eta geruzaren adina erlazionatuko dituzte txartel horretan. Ez da ahaztu behar
egiazko balizko geruza batekiko zer eskala espazial erabili den zehaztea.
Ikasleek taldeka lan egingo dutenez, talde bakoitzak espazio eta denbora-tarte bat har dezake
bere gain. Horrela eginda, talde batzuek gertakari historiko asko denbora laburragoan landuko
dituzte eta beste batzuek informazio geologikoa denbora luzeagoan ezarriko dute.
TENPORALIZAZIOA
Saio bat ardatz kronologikoak adierazteko (edukia banatu egin daiteke Biologia eta Geologia,
eta Geografia eta Historia ikasgaien artean), eta bi saio maketa taldeka egiteko Plastikako,
Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntzan.
EGIPTON INDUSKATZEN
Matematika; Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntza;

Geografia eta Historia
Egiptoko piramideak Antzinaroko eraikuntzarik liluragarrienetakoak izan dira eta haien miste
rioak gure ikasleak txunditzen ditu oraindik ere. Oraingo honetan, piramideek gure lana gida
tzen duen jakintza-alor anitzeko ikuspegia finkatzeko balioko dute, Geometrian oinarritutako
azterketa batetik abiatuta.
Jarduera honek Matematika, Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntza, eta Geografia
eta Historia ikasgaiak bateratu nahi ditu. Lehen ariketa multzoan piramideak marraztuko dira,
eta gaiari dagozkion kontzeptuak eta gorputz geometrikoak batera landuko. Ondoren, kalkulu
erraz batzuk egitea proposatzen da zenbaki dezimalen eragiketak erabilita, Egiptoko pirami
derik garrantzitsuenetako batzuen neurriak jakiteko, bai metrotan baita antzinako egiptoarrek
luzera neurtzeko zuten unitatean ere: besotan. Aldez aurreko lan hori eginda, Egiptoko egiazko
piramideen ezaugarriak aztertu ahalko dira Geografia eta Historia ikasgaian.
Poliedro bat da piramidea, oinarri deritzon aurpegi batez (edozein poligono izan daiteke oinarri)
eta aldeen aurpegi kopuru aldakor batez osatua (puntu batean bat egiten duten triangeluak
dira aldeen aurpegiak). Piramide baten hainbat elementu eta piramide bat nola sortu landuko
dugu ikasgaian. Beharrezkoa da poliedro erregularrak azpimarratzea, ikasleak gorputz geome
triko horiez jabetu daitezen eta horien elementuak bereizten jakin dezaten.
Halaber, komeni da lehenik azaltzea piramideen sailkapena oinarriaren alde kopuruaren ara
berakoa izan ohi dela, eta ondoren azalduko dugu lau piramide mota ezagunenen azalera nola
kalkulatu: piramide triangeluarra, lau angeluko piramidea, piramide pentagonala eta piramide
hexagonala. 5. fitxan (Piramidearen azalera) jarduera matematiko batzuk proposatzen dira
kontzeptu horiek lantzeko.
Geometriako lana osatzeko, 6. fitxan (Piramide handiak) ariketa bat proposatzen da Egiptoko
piramide batzuen ikerketatik abiaturik eragiketa matematiko batzuk lantzeko. Ikasleek, horre
la, beste ikuspuntu batetik ezagutuko dituzte milaka urteko eraikuntza maiestatiko horiek;
Geografia eta Historia ikasgaian ikasiko dituzte, hain zuzen.
Fitxako jardueraren erantzunak jasotzen dira taula honetan:
ALDEA ALTUERA
PIRAMIDEAK
Besoak Metroak Besoak Metroak
Senusret II
200 104,6 90,32 47,24
(Sesostris II)
Amenemhat III 200 104,6 112 58,58
Menkaura
200 104,6 121,7 63,67
(Mikerinos)
Jufu (Keops) 440 230,12 280 146,44
Jafra (Kefren) 410 214,43 273,3 142,953
Isesi 150 78,45 100 52,3
Teti 150 78,45 100 52,3
Userkaf 150 78,45 100 52,3
Amenemhat I 160 83,68 112 58,576
Unas 110 57,53 81 42,39
Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntzako ikasgaian, ikasleekin adierazpen-siste-

mak gogoratu ondoren (horietan guztietan objektuen proiekzioa plano baten gainean egiten
da), eta hainbat piramideren garapenak erakutsi eta gero, oinarri karratuko piramide baten
garapena adierazteko eta piramidea bera egiteko eska dakieke ikasleei. Ondotik, piramide hori
bera sistema diedrikoan eta perspektiba isometrikoan marraztuko dute; eta egokia ikusten
bada, sistema konikoan ere bai. Piramide baten garapenari buruzko jarduera horiek 7. fitxan
daude (Piramide geometrikoak).
Marrazkiak egin eta gero adierazpen-sistemen garrantziaz hitz egin daiteke, eta azalpen hori
egiptoarrek irudiak emateko zuten modu bereziarekin uztartu daiteke; izan ere, sistema die-
drikoan bezala, irudirik adierazgarriena eman nahi da, eta ez errealistena. Margolanetan gor-
putzak eta objektuak zergatik agertzen dituzten aurrez aurreko ikuspegiaz, berezitasun hori
kubismoarekin erlaziona daiteke, eta bide batez ikasleei azalduko zaie egiptoarrek zer bilatzen
zuten margotzeko modu horrekin: objektu baten gaineko ikuspegien aniztasuna erakustea,
plano piktorikoaren bidimentsionaltasunak sortutako mugak alde batera utzita.
TENPORALIZAZIOA
Bi saio irudi geometrikoak ikasteko eta matematikako kalkuluak lantzeko;

saio bat piramideak marrazteko Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntzan;
saio bat Egiptoko piramideak ikasteko Geografia eta Historian.
NEGRETTA HARRIA
Euskara eta Literatura; Geografia eta Historia; Plastikako, Ikusizko eta

Ikus-entzunezko Hezkuntza; Atzerriko hizkuntza (Ingelesa)
Ikasleek ikasitakoa aplika dezaten bultzatzeko jardueren barruan, gure aztarnategian egindako
aurkikuntza garrantzitsu batekin hasiko gara, eta horretaz baliatuko gara orain arte gutxi iker-
tu den zibilizazio baten ezagutzan sakontzeko. Kalkulaezinezko balio historikoa eta linguistikoa
duten bi objekturen aurkikuntzari esker egiptoarren hizkuntza deszifratu ahalko da, eta haien
kultura hobeto ulertu.
Horrela, jarduera honek proposatzen duena da arkeologoek inskripzioak dituen harri bat
aurkitzea, hizkuntza orain arte ezezagun batekoa eta egundaino testigantzarik batere jaso
gabeko batekoa. Aurkikuntza harri beltz bat izango da, kode batez idatzia; ikasle talde batek
sortuko du kode hori, eta gainerako ikaskideen lana izango da kode hori deszifratzea.
Ikasleei aplikatzeko eskatuko zaien lana kontuan hartuta, komeni da Geografia eta Historia
ikasgaian ikerketa baterako proposamena egitea, Rosetta harriaren inguruko oinarrizko alder-
diez jabetu daitezen. Oinarrizko informazio horren bilaketa egitea oso baliagarria izango zaie
ikasleei, ez soilik DBH 1eko Historiako curriculumari dagozkion ezagutzetan sakontzeko, baizik
eta Champollionek hieroglifikoak deszifratzeko baliatu zuen azterketa konparatuaren garran-
tziaz jabetzeko ere bai.
Kode berezia sortzeko egingo duten lanaren sarrera modura, 8. fitxan (Egiptoar hieroglifiko-
ak) ikasleei jarduera erraz bat egitea proposatzen zaie baliokidetasun-taula bat erabilita egip-
toar hieroglifiko batzuen eta gure alfabetoko letren artean. Kontuan hartu behar da hori adibi-
de partzial bat dela, egiptoar hieroglifikoak konplexuagoak baitziren, gehienbat ideogramez
osatuta baitzeuden. Horrekin batera, egiptoar hieroglifikoen ezagutzak kultura horretara eta
munduaren ikuskera berezi batera hurbilduko ditu ikasleak, eta horrez gain, gai erakargarria
izan ohi da haientzat. Jarduera hori Ingeleseko ikasgaian egin daiteke, eta horrela, diziplinar-
tekotasuna indartzen da proiektuaren atal honetan.
Jardueran sormena lantzeko, komeni da Euskara eta Literatura ikasgaiko lehen saioan, batetik,
azaltzea hiru zeinu mota daudela (ikonoak, zantzuak eta sinboloak) eta, bestetik, desberdinta-
sunak aztertzea zeinu ikonikoak erabiltzen dituzten kode linguistikoen (hieroglifikoak esate
baterako, ikusizko nahiz hitzezko adierazpen-sistema bat) eta sinboloak erabiltzen dituztenen
artean (hizkuntza naturalak). Adibidez:
Sinboloa Ikonoa
/eguzkia/
Garrantzitsua da ikasleak berak ondorio honetara heltzea: komunikazio-sistemarik eraginko-

rrenak eta aberatsenak direla sinbolo kopuru mugatu bat elkarrekin konbinatuta erabiltzen
dutenak (alfabeto bat).
Taldekako lanari ekin aurretik, ikasle guztiek elkarrekin erabaki beharko dute historiaren zer
garaitan bizi izan zen sortu beharreko hizkuntzan hitz egiten zuen zibilizazioa, eta horretarako
berriro balia ditzakete Geografia eta Historian testuinguru bat egituratzeko helburuarekin lan
tzen joango diren edukiak.
Ondoren, ikasleak hiru taldetan banatu eta zeregin hauek emango zaizkio talde bakoitzari:
• 1
. taldeak erabakiko du, lehenik, sortuko duen kode linguistikoa sinbolikoa izango den (hiz
kuntza naturalak bezalakoa: ez dago erlaziorik zeinu linguistikoaren eta irudikatutakoaren
artean) ala ikonikoa (badago antzekotasunik zeinuaren eta irudikatutakoaren artean), ala bi
zeinu motak erabiliko dituzten. Adibide batzuk eman dakizkieke. Hori erabakitakoan, ikas
leek kode linguistikoa egin eta isilean gordeko dute. Horrez gainera, oharren eta arrastoen
dokumentu bat ere egingo dute, gainerako ikasleei deszifratzeko bidea emateko. Kode lin
guistikoa eta kodearen euskarazko 9. fitxan ematen diren azalpenei jarraituta egingo dira
(Kode linguistiko berri bat).
Taldeak prestatuko duen arrastoa idatzizko testu labur bat izango da, taldeak berak sortuta
ko hizkuntzan, baina hizkuntza ezagun batera ere egongo da itzulita, Rosetta harriaren an
tzera, eta hortaz zeinu berri bakoitzari (&, esate baterako) gure alfabetoko letra bat dagokio
(t letra, adibidez), edota irudi bakoitzari hitz bat. Testua eta itzulpena egiteko azalpenak 9.
fitxa horretan bertan ematen dira.
• 2
. taldeko ikasleek asmatu egin beharko dute eta euskaraz idatzi aztarnategian aurkituko
duten antzinako zibilizazio horren obra literarioaren zati bat. 10. fitxan idatziko dute (Aurki-
tutako testua). Adierazi ikasleei Rosetta harrian ageri den testua (antzinako egiptoar hiero
glifikoetan, egiptoera demotikoan eta antzinako grezieran), K.a. 196. urtekoa, Ptolomeo V.aren
omenezko dekretu bat dela eta bertan faraoiaren gorazarrea egiten dela.
• 3
. taldeak asmatu egin beharko du, 11. fitxan azaltzen den moduan (Zibilizazioari bu-
ruzko txostena), sortutako hizkuntza berriaren izena eta berau sortu zuen zibilizazioarena.
Zer zibilizazio mota den erabakiko du, zer garaitakoa, zer ohitura zituen, zer gobernu mota,
haien asmakizunik garrantzitsuenak, eta abar. Informazio hori guztia txosten batean idatziko
da.
Taldeek beren lana amaitutakoan beste zeregin batzuk egin beharko dituzte, modu honetan:
• 1
. taldeak arrastoa emango dio (hizkuntza berriko testu laburra, eta euskarazkoa) 2. taldeari;
arrastoaz baliatuz 2. taldeak hizkuntza berriaren alfabetoa deszifratu beharko du (kode sin
boliko bat bada) edo irudiei dagozkien ordainak (kode ikoniko bat bada). 2. taldeko ikasleek
beren baliokidetasun-taula prestatu beharko dute. Hizkuntza berria ulertu ondoren kode
berrira itzuli beharko dute euskaraz asmatutako obra literarioaren zatia.
• B
itartean, 1. taldeak horma-irudi bat egingo du: bertan bilduko dira 3. taldeak prestatutako
txostenean oinarrituriko zibilizazioaren ezaugarri nagusiak. Zibilizazio horren hizkuntza ere
jasoko da horma-irudian euskarazko ordainekin batera.
taldeari kode berriaz idatzitako testu zatia eta arrastoa emango zaizkio. Dokumentu horiez
• 3
baliaturik testua euskarara itzuliko du. 3. taldeak kodea egoki interpretatzen badu, berak
itzuli duen testua 2. taldeak prestatutakoaren berdina izango da.
• Itzuli behar duen testua jaso bitartean, 3. taldeak ahozko azalpen bat prestatuko du aurki
kuntzak zientzialariei aurkezteko (beste ikasgela batzuetako ikasleak izan daitezke, irakas
leak...). Ahozko azalpenaz emango zaio bukaera jarduerari, azken saioan, eta aurkitutako
taulatxoak erakutsiko dira, taulatxoen garrantzia azalduko da, eta horiek sortu zituen zibili
zazioaren gaineko informazioa emango da.
Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntza ikasgaian, hiru taldeen artean banatuko da
buztin beltzeko xafla batez harria egiteko eta harrian testua grabatzeko ardura; hain justu ere,
12. fitxan adierazten diren oharrei jarraituta (Harria eta inskripzioa). Ondoren, Negretta harria
aztarnategian utziko da. Ikasleek testua idatziko dute, sortutako hizkuntza berrian nola euska
raz. Testua ingelesera itzultzeko aukera ere eman dakieke, eta orduan, hizkuntza horretan ere
grabatuko litzateke; horrela, testua hiru hizkuntzatan jasoko litzateke. Beste xafla batean gra
batuko da itzulitako testu zati laburra, arrasto modura erabili dena, eta aztarnategiko beste
tokiren batean ezkutatuko da. Jarduerari emango zaion denboraren arabera aukerazkoa izan
daiteke taulatxo bat edo bestea egitea.
Xafla egiteko kolore beltzeko buztin naturala erabil dezakegu (establezimendu berezietan sal
tzen dute), edota kolore horretako modelatzeko pasta. Hala eginez gero ez da margotu be
harko, baina halakorik topatzen ez badugu pintura-eskualdi bat eman diezaiokegu kolore beltz
mateko akrilikoaz. Harria lehortzen utzi behar da, eta zahar itxura emateko Judeako betuna
zabaldu dezakegu gainean, kotoi batez. Erabiltzen den materialaren arabera labea beharrezkoa
izan daiteke azken akabera emateko.
Azkenik, adierazi den moduan, jardueraren azken saioan ikasleek prestatutako ahozko azalpe
na egingo da. Azalpen horretan guztiei erakutsiko diete aztarnategiko aurkikuntza arkeologiko
itzela, eta hura sortu zuen zibilizazioari buruz hitz egingo dute.
TENPORALIZAZIOA
Saio bat Rosetta harria ikertzeko Geografia eta Historia ikasgaian; beste lau saio testu eta
arrasto guztiak prestatzeko Euskara eta Literaturan; eta beste saio bat testuak itzultzeko
Ingelesean; saio bat harria egiteko Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntza
ikasgaian.
AZTARNATEGIA PRESTATZEN
Matematika; Biologia eta Geologia; Geografia eta Historia; Gorputz

Hezkuntza
Diotenez –ziur asko Herodotoren pasarteren batetik aterea– Sesostris I.a faraoiak Niloko
ibaiertzeko lurrak banatu egin zituen, eta hala, nekazari bakoitzari neurri bereko laukizuzen bat
eman zion. Horrela sortu omen zen Geometria. Gogora dezagun, etimologiari begiratuta, geo-
metria hitzaren esanahia ‘lur-neurria’ dela.
Egindako jardueren ondotik gure aztarnategi arkeologikoan hasiko gara lanean. Lehenik, koor
denatuak zer diren berrikusi beharko da, beharrezkoak izango baititugu gero, lurrean aurkituko
dugun edozein objekturen kokapena zehazteko. Kokapen horiek adierazteko, geoplano lauki-
dun bat egitea proposatzen dugu. Geoplanoa Caleb Gattegno (1911-1988) matematikari egip
toarrak asmatu zuen eta baliabide didaktiko bat da geometriaren kontzepturik gehienak era
kusteko. Jarduera hau Matematika, Geografia eta Historia, eta Gorputz Hezkuntza irakasgaiekin
uztartu daiteke.
Gure geoplanoa honela dago osatuta: bilbe lauki-saredun bat, iltze kopuru bakoitia duena (adi
bidez, 5 ◊ 5; 7 ◊ 7) elkarrengandik hiru zentimetroko distantziara, egurrezko nahiz beste
materialen bateko oinarri baten gainean; geoplanoan hainbat irudi geometriko egin daitezke
hainbat koloretako goma elastikoak erabilita. Geoplanoa paperez ere egin daiteke, puntuekin,
eta ondoren plastifikatu; horrela eginda, errotuladore berezien bitartez irudiak erraz marraztu
eta ezabatu ahal izango dira.
Puntudun bilbe horretako lerro eta zutabe bakoitzari zenbaki bat emanez gero koordenatu
kartesiarren sistema bat sortuko da, eta horrela poligonoak edota oro har irudiak egin ahal
izango ditugu, horien erpinen koordenatuak emanda. Halaber, edozein objektu lokaliza deza
kegu haren posizioa iltzeak dauden koordenaturen batekin bat etorriz gero, eta horrela, objek
tuen arteko distantzia erlatiboa zenbatekoa den ikusiko dugu.
Matematikan landuko dugun koordenatu-sistema baliagarria izan daiteke ikasturte honetan

Geografia eta Historian ikasten diren koordenatu geografikoen kontzeptuak berrikusteko, me-
ridianoz eta paraleloz osatutako bilbe-sistema berbera erabilita.
Formula horixe erabil dezakegu ikasleek aztarnategi arkeologikoan hainbat objektu aurkitzeko.
Bai geoplano bat egiteko azalpena, bai jardueretarako proposamena, 13. fitxan daude (Geo-
planoa).
Arrastoen jolas bat ere prestatuko dugu, Gorputz Hezkuntza sailetan oso erabilia dena. Helbu-
rua da ikasleek plano batek dakarren informazioa erabiltzen eta interpretatzen jakitea eta
espazio batean (ikastetxeko patioan, esate baterako) orientatzeko tokiak eta distantziak iden-
tifikatzea. Horretarako, lau proba izango dituen ibilbide bati jarraituta helduko dira aztarnate-
gira. Adierazitako toki bakoitzean, eta proposatu zaizkien jarduerak egoki betez gero, zenbait
opari jasoko dituzte (aztarnategirako tresnak, adibidez).
Ikastetxeko mapa edo plano bat emango diegu ikasleei eta horretaz baliaturik aztarnategi ar-
keologikoa aurkitu ahal izango dute. Planoari begiratuta, planoaren zatiak bereizteko eta aztar-
nategia egongo den tokira heltzeko gaitasuna izan beharko dute. Planoan adierazi beharko
dute, geoplano batez lagundurik, topatu beharko dituzten objektuen lur-azalera. Plano horren
albo batean aurkikuntzak topatzeko koordenatuak idatzi beharko dituzte.
Ikasleak bost taldetan banatuko dira, eta talde horietako bakoitzak arkeologo garrantzitsu baten
izena hartuko du. Arkeologoaren izena gutun itxi batean gorde eta emango zaie, eta izen hori
kolore jakin bateko eskumuturrekoari lotuko zaio; izan ere, ginkanak irauten duen bitartean
parte-hartzaileek agerian eramango dituzte koloretako eskumuturrekoak. Talde bakoitzari ere-
muaren mapa edo planoa emango zaio, indusketako geoplano eta guzti. Jarduerarako beha-
rrezkoak diren materialak 13. fitxan daude adierazita.
Beraz, ginkana arkeologikorako, zenbait talde osatuko ditugu, eta bakoitzak arkeologo baten
izena eta haren indusketarik nagusiaren izena hartuko du. Hauek izango dira taldeak:
1. taldea (urdina): Heinrich Schliemann, Troia.
2. taldea (horia): Howard Carter, Tutankamonen hilobia.
3. taldea (berdea): Roque Joaquín de Alcubierre, Ponpeia.
4. taldea (gorria): José Luis Arsuaga, Atapuerca.
5. taldea (marroia): Adolf Schulten, Numantzia.
Taldeak osatutakoan, eta beren kolore bereizgarria agerian daramatela, probak hasiko diren
tokira joango dira. Proben xehetasunak 14. fitxan daude adierazita (Lau pauso aztarnategi-
rantz):
1. Lehenik, denbora geologikoari buruzko galdetegiari erantzun beharko diote. Egoki erantzu-
nez gero indusketarako lehen tresna eskuratuko dute, 50 metroko neurketa-zinta bat. Bai
hori eta bai eskuratuko dituzten gainerako objektuak ere benetakoak izan daitezke indus-
ketarako egokiak izango zaizkiela irudituz gero, edota objektu horiek ordezkatuko dituzten
zerbaitengatik alda daitezke.
2. Bigarren proban, taldeek errasketa eskuratuko dute baldin eta aurrez ezkutatutako sei fosil
aurkitzen badituzte adierazten diegun eremuan. Horretarako, fosilen moldeak erabil ditza-
kegu: hurrengo jardueran egitea proposatzen direnak, hain zuzen.
3. Pikatxoia lortzea da hirugarren probaren helburua; ikasleek taldearen eta taldekideen ize-
nak idatzi beharko dituzte 8. fitxako koadroaz baliatuz.
4. Eskuratu dezaketen laugarren tresna esku-argia da. Horretarako, taldeko argazkia atera
beharko dute, hain justu ere irakasleek baloratuko dutena. Argazkirik bereziena ateratzen
duen taldea izango da lehena aztarnategira abiatzen.
TENPORALIZAZIOA
Bi saio Matematikan geoplanoa egiteko eta koordenatuen sistema lantzeko; beste saio bat
edo bi Biologia eta Geologian, eta saio bat edo bi Gorputz Hezkuntzan aztarnategiaren
kokagunea aurkitzeko eta probak egiteko. Ez da proposamen berezirik egiten Geografia eta
Historiarako, baina jarduera hau oso egokia da koordenatu geografikoen sistemak
berrikusteko.
FOSILAK EGITEA

Oso litekeena da aztarnategi arkeologiko batean fosilak aurkitzea. Fosilak geuk egin ditzakegu
lehendik dugun fosilen batetik abiatuta. Fosilik ez badugu, itsas kurkuiluak, hezurtxoak edota
erreplikak egiteko interesgarri jotzen ditugun beste objekturen batzuk erabil ditzakegu. 15.fitxan
(Gure fosilak) zehazten dira erreplika horiek egiteko ikasleek beharko dituzten oharrak eta ma-
terialak. Erreplika horiek gero gure aztarnategian ezarriko ditugu.
TENPORALIZAZIOA
Saio bat fosilak egiteko.
DENBORAREN KAPSULA
Teknologia; Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntza;

Proiektuaren amaiera ez dago urrun. Hala ere, zeregin bat dugu egiteko; gure ikasleek beste
nortasun bat hartzeko garaia da: ikertzaileak izateari utzi eta ikertuen lekuan ipiniko dira, eta
iraganari begiratzeari utzi eta etorkizunera begira hasiko dira. Proiektua horren aurreratuta
egonda, gure ikasleek ordurako jakina izango dute zer den arkeologo izatea, jakina izango dute
zer den antzinako zibilizazioak ezagutzea iraganeko gizakiek utzitako aztarnetatik abiatuta, eta
jakinduria horren jabe eginda, etorkizunerako bidaia bat hasiko dute eta horrek harremanetan
jarriko ditu geroaren herritarrekin.
Zer da egungo Euskal Herrian bizitzea? Zer da egungo gizartean bizitzea gazte batentzat? Zer
nahiko genuke gutaz jakitea lau mende barru? Zer transmititu nahi diegu etorkizuneko belau-
naldiei? Zer ondare utz diezaiekegu XXI. mendeko euskal herritarrak zer-nolakoak garen era-
kusteko? Proiektuaren amaiera honetan proposatzen dugun jardueraren helburua da ikasleek
galdera horiei erantzutea eta horrekin batera etorkizuneko belaunaldiekin solasaldi erakargarri
bat egitea.
Denboraren kapsula bat egitea da helburua; kapsulan ikasleek objektuak gordeko dituzte, eta
etorkizuneko arkeologoek objektu horiek aurkitu, eta horiez baliaturik zertxobait hobeto eza-
gutuko gaituzte. Horretarako, kapsularen edukiaz eztabaidatu eta erabaki egingo dute. Ondo-
ren, lurperatu egingo dute, egunen batean norbaitek aurkituko duen itxaropenaz. Iraganetik
etorkizunera, ikertzaileengandik ikertuengana.
Denboraren kapsula ontzi hermetiko bat da, objektuak nahiz mezuak gordetzeko eta gero
haiek etorkizun urrun batean norbaitek aurkitzeko helburuarekin egina. Nahiz eta termino hori
ez erabili XX. mendera arte, horrelako objektuak orain dela milaka urte bazirela uste da; Meso
potamian orain dela 5.000 urte bazirela erakusten duten frogak badira: kutxa itxurakoak ziren
eta hirietako harresietan ezkutatzen zituzten.
Jarduera honetan ikasleei proposatzen zaie, taldekako lanean, denboraren kapsula bat egitea
eta bertan zenbait gauza sartzea: alde batetik, ikerketa honekin zerikusia duten ikasgaietan
bildutako informazioa (indusketaren eguneroko bat, esate baterako), eta bestetik, garrantzi
tsutzat jotzen dituzten eguneroko objektuak, horiek etorkizuneko arkeologoei eman diezazkie
keten datuak kontuan hartuta. Horrela, guk, Historiaren kateko katebegi bat garen aldetik,
iragana eta etorkizuna uztartu nahi ditugu. Gure denboraren kapsularen bitartez, denboraren
joanarekin galduko ez den informazio bat transmitituko dugu, eta beraz, gure helburua da hura
babestea eta etorkizuneko ikertzaileei helduko zaiela ziurtatzea.
Denboraren kapsula Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntza ikasgaian, Teknolo

giakoan, nahiz bietan egin daiteke, departamentuak elkarlanean jardunda, ikasleari emandako
fitxen laguntzarekin. Irakurketaren atala, eta bereziki txostenak nahiz laburpenak idaztea, eus
karako eskoletan egin daitezke.
Denboraren kapsula egiteko proposamena ez da proposamen itxi bat prozedurei eta materialei
dagokienez; proposamen irekia da, eta ikasleek berek erabakiko dute nola eta zerez egingo di
tuzten beren kapsulak, eta horregatik jarduera honek bat egin dezake DBH 1eko curriculumeko
Teknologian planteatzen den proiekturako gaiarekin: arazo nahiz erronka baten aurrean konpon
bide bat ematea bilatu nahi da.
Ikasleek talde txikitan egingo dute lan. Lehenik azalduko zaie, aurretik egin ez bada, objektu
baten diseinurako proiektua zer den eta nola egiten den, eta ondoren adieraziko zaie denbo
raren kapsula zer den. Hori egin eta gero, xehetasunez azalduko da zer fase bete behar diren
proiektu bat egitean, eta horretarako 16. fitxaz baliatuko gara:
• L ehen egitekoa proiektua definitzea da; hau da, aurrean dugun erronkari nola erantzungo
diogun eta zer egingo dugun erabakitzea eta deskribatzea. Helburua eta berau lortzeko
baldintzak zehaztu ondoren, ikasleak informazioaren bila hasiko dira. Webguneaz baliatuko
dira gaur egun egin diren eta iraganean egin izan diren denboraren kapsulei buruz ikertzeko:
zer materialez dauden eginda, nolakoa den haien barrualdea, eta zein diren kapsula horiek
egin dituztenen asmoak. Ideia ona izan daiteke taldeek jasotako informazio guztiarekin ba
teratze-lana egitea. Aurrez, talde bakoitzak bildutako informazioa idatziz antolatuko eta la
burtuko du.
• Ideia-jasa proiektuaren sormen-une bat da. Ikasleek burura datozkien ideia guztiak jakina
razi behar dituzte: etorri ahala jakinarazi ere, egingarriak ote diren pentsatu gabe. Ikasleeta
ko batek ideia guztiak idatziz jasoko ditu. Ondoren, xeheki aztertu eta haietatik ideia bat
bakarra aukeratu beharko dute.
• P
roiektuaren deskripzioa deskripzio grafiko bat egitea da, produktuaren diseinua ulertzeko
beharrezkoak diren perspektibak nahiz ikuspegi orokorrak emanda. Ikasleek pieza guztien
neurriak eta akotazioak adierazita egin beharko dituzte zirriborroak eta tailer-planoak.
• P
langintzan zer material eta tresna beharko diren eta nola eskuratuko diren zehaztu behar
da. Hauek dira ikasleek erabil ditzaketen materialetako batzuk: zeramika, plastikoak, egune
roko objektuak birziklatuta egindako produktuak, edota objektu bat egin dezakete, aipatutako
elementu horietako bat baino gehiago erabilita, adibidez: dokumentazio guztia plastikozko
botila batean sar dezakete, gero botila bidoi batean, eta bidoia igeltsuz bete; edota amerikar
zintaz hermetikoki itxitako aluminiozko gaileta-kaxa bat erabil dezakete. Eraikuntzan ura bi
deratzeko izaten diren PVCzko tutuak ere erabil ditzakete; material merkea eta oso sendoa
da, eta material horretako tapak itsasgarri egokiz itsatsiz gero, ontzi erabat estankoak egingo
dira. Denbora asko pasatuz gero, gure kapsulak estankotasuna galdu egin dezake, eta horre-
gatik komeni da arroz kantitate txiki bat ipintzea, arrozak efektu lehortzailea baitu.
• Z
er objektu egingo duten erabaki eta irakaslearen oniritzia jaso ondoren, ikasleek, taldeka,
proiektuko kapsula egingo dute, bai eta egiteko prozesuaren memoria ere. Kapsula egiten
ari direnean zeregin bakoitzerako erabilitako denbora idatziz jasoko dute, eta bidean izan-
dako arazoak eta horiei emandako konponbideak ere jasoko dituzte.
• P
robaren eta balorazioaren fasean zehaztuko da produktua nola ebaluatu, eraginkortasu-
na kontuan hartuta betiere.
Proiektuaren fase guztiak adierazteko, aurrez diseinatutako indusketako egunerokoa erabil

dezakegu.
Azken eginkizuna, eta garrantzitsuena, babestu nahi dugun materiala, etorkizuneko ikertzai-
leek aurkituko duten hori, gure kapsulan sartzea. Hori egin eta gero, hermetikoki itxi eta etike-
tatu egingo dugu.
TENPORALIZAZIOA
Lau saio denboraren kapsula egiteko, baina saio kopurua aldatu egin daiteke, erabilitako
materialen eta prozeduraren arabera. Saioak proiektuaren barruan diren ikasgaien artean
banatuko dira.
PROIEKTUAREN AMAIERA: AZTARNATEGI ARKEOLOGIKOA
Matematika; Teknologia; Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko

Hezkuntza; Geografia eta Historia; Biologia eta Geologia
Proiektuaren amaierako eginkizunera heldu gara. Honaino, ikasleek Historiako gertakariak kro-
nologikoki erlazionatzen ikasi dute, arkeologo gisa izandako esperientziak idatziz jaso dituzte,
landa-neurketak egin, aztarnategietan aurkitutako aztarnarik garrantzitsuenak eta horiek gi-
zakiaren eboluzioan izan duten eragina ezagutu, aztarna arkeologikoak berregin, proiektu bat
garatu, eta beste jarduera asko ere egin dituzte arkeologoen lana jakintza-alor anitzekoa dela
ikusteko. Bukatzeko, geure aztarnategi arkeologikoa egingo dugu, eta bertan sartuko ditugu
proiektuan zehar egindako aurkikuntza batzuk, eta aztarnategian bertan ikasiko dugu arkeolo-
goen lana zertan den.
Ikastetxeko patioan indusketarako erabiliko dugun eremua mugatu eta eremu horren gainean
sokazko lauki-sare bat ezarriko dugu, aztarnategia prestatzen jardueran egindako geoplanoa-
ren ereduari jarraituta. Lauki-sare hori bera erabiliko dugu lanerako eremuaren muga edota
marko modura.
Proiektua jakintza-alor anitzekoa denez, lan hau hainbat ikasgaitan egin daiteke; proiektua
garatzeko parte hartu duten ikasgaien artean, hain zuen.
2 ACTIVIDADES DE INTRODUCCIÓN Y CAPTACIÓN

DE CONOCIMIENTOS
APLIKATZEKO ETA SORTZEKO
PREVISOS
JARDUERAK
y 5 708
y 5 704
y 5 700
x 5 500 x 5 504 x 5 508 x 5 512
Lauki-sareak abantaila handiak ematen ditu:

• Lanerako eremu zehatzak mugatzen dizkie ikasle bakoitzari nahiz ikasle taldeari.
• Ikasleek errazago marrazten dute eremua, bai eta aurkikuntzen kokapena ere.
• Ikasleei ardatz-koordenatuen sistemak aplikatzeko aukera ematen die.
Proiektuaren atal honetako eginkizuna asko aldatu daiteke, aztarnategia egiteko beharrezkoak
diren baldintzak betetzen ez badira; baina ikastetxe bakoitzaren beharretara eta baliabideeta-
ra egokitu daiteke.
Lauki-sarea indusketaren eremuan ezartzeko material hauek behar dira:

• Burdinazko totxoak, metro bateko altuerakoak, nodoak markatzeko.
• Igeltsero-soka.
Ordezko konponbide bat izan daiteke lauki-sarea igeltsuz edota karez markatzea lurraren gai-
nean. Igeltsuz eginez gero, honako material hauek behar dira:
• Egurrezko hesolak, hogeita hamar zentimetroko altuerakoak, nodoetarako.
• Zementu zuria, igeltsua, karea, edota antzekoa.
Borra bat eta neurketa-zinta bat ere baliagarriak izan daitezke.
Indusketako beste gai garrantzitsu bat aztarnategiko lurra berdintzea da. Ikasleek jakin behar
dute berdinketa-sistemaren bat erabiltzea garrantzitsua dela, objektuak zer sakoneratan
aurkitzen diren hartzen baita kontuan aurkikuntzen datazio erlatiborako
Ikastetxean indusketarako eremurik ez badago, edota beste edozein arrazoirengatik indusketa

egitea ezinezkoa bada, proiektua amaitzeko egokia izan daiteke, lauki-sareak paper jarraitu
batean marraztea, irudikatuta besterik ez bada ere gure aztarna arkeologikoak ipintzeko mo-
dua izan dezagun (eta horrela eginda, gero beharbada, parke batean nahiz ikastetxetik gertuko
instalazioren batean egin daiteke indusketa).
Indusketaren ezaugarri teknikoak azaldu ondoren eta amaitzeko, alderantziz egin dezakegu
gure aztarnategi arkeologiko bitxia: objektuak lurpetik atera beharrean gorde egingo ditugu
aztarnategian. Atal honetarako, ikasleek berekin izango dute Negretta harria, berregindako
fosilak eta denboraren kapsula. Aztarnategiaren arabera sakonera handiagoan nahiz txikia-
goan ipin ditzakegu objektuak, hainbat mailatan betiere, aztarnen antzinatasuna jakiteko hala
egitea oinarrizkoa dela azpimarratuz. Halaber, fosilak hainbat lauki-saretan banatuko dira eta
koordenatuei buruzko informazioa indusketako egunerokoan gordeko da. Egunerokoa aurki-
kuntza garrantzitsu horien argazkiez apaindu dezakegu.
TENPORALIZAZIOA
Saio kopurua aldatu egin daiteke erabakitako indusketa motaren arabera. Dena den, saio bat
gutxienez beharrezkoa izango da, gure aztarna arkeologikoak aztarnategian ipini ahal
izateko.
Madrilgo Rivas-Vaciamadrideko
Profesor Julio Perez BHIko bigarren
mailako ikasleak aztarnategi arkeologiko
bat egiten.
PROIEKTUA
2 Arkeologoen denborak
Izena: Maila: Data:
Denbora geologikoak gure planetaren historia guztia hartzen du, duela 4.600 (Ma) milioi-urte
sortu zenez geroztik.
Harriak dira Lurraren egiazko memoria, alde batetik haietan gure planetaren historian izandako
prozesu geologiko guztien aztarnak geratu direlako, eta bestetik izaki bizidunen aztarnak edo-
ta haien jarduera biologikoaren aztarnak ere badaudelako harrietan: fosilak.
Lurraren historia geologikoa hainbat unitatetan sailkatzen dira; handienetik txikienera zerren-
datuta, honako hauek dira: eonak, erak, periodoak eta epokak. Eona da aldirik luzeena denbo-
ra geologikoaren eskalan, eta milioika urte hartzen ditu.
Fosilak izaki bizidunen aztarnak (oskolak, maskorrak, hezurrak…) edota haien jarduera biolo-
gikoaren aztarnak (arrastoak, oinatzak…) dira. Harri edo lur-eremu batean fosil bat aurkitzen
denean, harri edo lur-eremu hori identifikatzeko eta data jartzeko aukera ematen digu fosilak,
material hori zer era edo periodo geologikori dagokion jakiteko.
Lurraren historia hiru eonetan sailkatzen da: lehena, eon Arkaikoa, duela 3.800 Ma-tik (lehen
fosil-erregistroa egin zenetik), 2 500 Ma-ra artekoa; bigarrena, Proterozoikoa, duela 2. 500 Ma-tik
570 Ma-ra artekoa; hirugarrena, Fanerozoikoa, duela 570 Ma-tik orain gutxira arterakoa. Hiruga-
rren eona da informaziorik oparoena eta inoizko fosil-erregistrorik handiena eman diguna.
Eon Fanerozoikoaren barruan hiru era geologiko daude, eta antzinakoenetik modernoenera,
honako hauek dira: era Paleozoikoa edo Primarioa, duela 570 Ma-tik 245 Ma-ra artekoa; era
Mesozoikoa edo Sekundarioa, duela 245 Ma-tik 66 Ma-ra artekoa; era Zenozoikoa, periodo
hauetan banatua: Tertziarioa eta Kuaternarioa, duela 66 Ma-tik orain gutxira arterakoa.
Hiru era horietako fosilik adierazgarrienak hauek dira:

• era Paleozoikoan, trilobiteak (artropodoak);
• era Mesozoikoan, amoniteak (moluskuak);
• era Zenozoikoan, foraminiferoak (protoktistak). Numuliteak fosil talde honetakoak dira.
Elrathia kingii trilobitea. Amonitea harrian sartuta. Foraminiferoak kareharrian.
PROYECTO
1
1.
FICHA
FITXA
6
Magia visual
JARDUERAK
1 Eskematizatu aurreko informazioa taula honetan. Hartu gogoan eon antzinakoena

behean adierazi behar dela eta taulan adierazitako lehen eonean soilik banatu behar
direla erak.
Noiztik Iraupena Noiztik Iraupena

EONA ERA
noiz arte (Ma) noiz arte (Ma)
2 Gure ikerketaren ardatza eon Fanerozoikoa izango da, eta zehazkiago, berau osatzen
duten hiru erak. Hemen behean gertakizun biologiko batzuk dituzu, data jarrita. Era
bakoitzaren iraupena jakinda, adierazi zein erari dagokion gertakizunetako bakoitza.
• Dinosauroak desagertu ziren (65 milioi urte).
• Hominidoak agertu ziren (2 milioi urte).
• Lehen zelula nukleodunak agertu ziren (2.000 milioi urte).
• Lehen narrastiak garatu ziren (325 milioi urte).
• Lurreko lehen landare baskularrak agertu ziren (420 milioi urte).
• Lehen ugaztunak agertu ziren (220 milioi urte).
• Lehen bakterioak agertu ziren (3.500 milioi urte).
EON FANEROZOIKOA
ERA PALEOZOIKOA ERA MESOZOIKOA ERA ZENOZOIKOA
PROIEKTUA
2 Egiazko arkeologo bat
Izena: Maila: Data:
Une honetatik aurrera, zure benetako nortasunari utzi eta egiazko arkeologo baten tokian jarri
behar duzu. Behin zure izen berria eta zure bizimodu berria hartutakoan, prest izango zara
abenturari ekiteko. Hasteko, bete fitxa hau.
Izena:
Nazionalitatea:
Adina:
Ikasketak:
Lan-esparru honetan nago espezializatuta:
Espedizio honetan nire helburua da:
Nire nortasunaren ezaugarririk adierazgarrienak:
Deskripzio fisikoa:
Bestelako datu interesgarri batzuk:
Hasi da abentura
Gaur hasiko dugu gure abentura. Espediziokide guztiak oinarrizko kanpalekuan elkartu gara.
Oraindik ez dugu elkar ezagutzen, eta urduri, pozik eta irrikaz gaude indusketari ekiteko.
Eguneroko batean jasoko ditugu ikerketan izango diren aurrerapen eta gertakizun guztiak.
Orrialde hau nahi beste alditan fotokopiatu dezakezu zure egunerokoa idazteko. Gero koader-
natu egin dezakezu.
2. FITXA
INDUSKETAREN EGUNEROKOA
Eguna:

PROIEKTUA
2
3. FITXA
Arkeologo-koaderno bat
Izena: Maila: Data:
Koaderno pertsonal eta berezi bat egingo dugu gure egunerokoarekin.
BEHAR DEN MATERIALA

– Folioak. – Kola zuria.
– Guraizeak. – Judeako betuna edota
– Jostorratza eta hari sendoa. oinetakoentzako betun marroia.
– Zeta-papera. – Itsasgarria.
ARGIBIDEAK
1. Tolestu folioak erditik.
2. Egin ebaki batzuk ertzetik gertu, batetik bestera

bi zentimetro inguruko tartea utzita, eta josi folioak.
3. Josi koadernoa ebaki horietatik.
4. Prestatu kartoi bat 31 ◊ 22 cm-koa. Marraztu bi

lerro paralelo erdialdean, kartoia gero handik
tolesteko koadernoaren bizkarra egiteko orduan.
5. Itsatsi zeta-paper zatitxoak gutxienez

bi geruzatan, kola zuria eta ura % 50eko
proportzioan erabilita.
6. Zabaldu betuna azalen gainean zapi batez.
7. Itsatsi gure folio-koadernotxoaren

kanpoko bi aldeak lehendik
egindako azalen barrualdeari.
… eta horratx zahar itxurako

eguneroko zoragarria!
PROIEKTUA
Denboraren neurketa
2
4.
FICHA
FITXA
6
Arkeologian
Izena: Maila: Data:
Biologia eta Geologia; Geografia eta Historia; Plastikako, Ikusizko eta

Ikus-entzunezko Hezkuntza
Denbora geologikoen eta denbora historikoen arteko eskala-desberdintasunari buruz ikasiko

dugu, lau ardatz-kronologiko desberdin adierazita.
JARDUERAK
1 Marraztu ardatz bat eta adierazi eon Arkaikoa, Proterozoikoa eta Fanerozoikoa.
– Eonak adieraztean, erabili baliokidetasun hau: 1 cm = 150 Ma.
– Nabarmendu azken zatia, Fanerozoikoari dagokiona, horixe baita hurrengo ardatz-
kronologikoan adieraziko den denbora.
2 Marraztu bigarren ardatza eta adierazi era Paleozoikoa, Mesozoikoa eta Zenozoikoa.
Gehitu Kuaternarioa azken horri.
– Baliokidetasuna: 1 cm = 25 Ma.
– Nabarmendu azken zatia, Kuaternarioari dagokiona (azken milimetroa), horixe baita
hurrengo ardatz-kronologikoan adieraziko den denbora.
3 Marraztu hirugarren ardatza, Kuaternarioa fase hauetan sailkatuta:

Paleolitoa, Mesolitoa eta Neolitoa.
– Ardatz honetako baliokidetasuna: 1 cm = 100.000 urte.
– Nabarmendu azken zatia, hurrengo ardatzean adierazita baitago.
4 Marraztu azken ardatza eta adierazi Neolitoa, Antzinaroa, Erdi Aroa,

Aro Modernoa eta Aro Garaikidea.
– Ardatz honetako baliokidetasuna: 1 cm = 400 urte.
PROIEKTUA
2
5. FITXA
Piramidearen azalera
Izena: Maila: Data:
Matematika
Piramidearen guztizko azalera oinarriaren azaleraren eta aldeen azaleraren batura da.
A = Ab + Al
Oinarriaren azalera (Ab) poligono erregularraren azalera da. Poligono erregular baten azalera
kalkulatzeko, alde bakoitzaren luzerari eta alde kopuruari erreparatuko diegu.
Piramide baten aldeen azalera (Al) aldeen aurpegien azaleraren batura da.
Piramide erregular batean, aldeen aurpegiak triangelu isoszeleak dira. Piramide baten aurpegi
bakoitzaren azalera kalkulatzeko, oinarria (piramidearen oinarriko aldearen berdina da, l) altueraz
(piramidearen apotema, ap) biderkatu eta emaitza zati 2 egiten da; eta piramide erregular baten
aldeen azalera kalkulatzeko, aldeen aurpegi baten azalera aldeen aurpegi kopuruaz biderkatu.
l · ap p · ap
Al = n · =
2 2
ap piramidearen apotema da eta p oinarriaren perimetroa.
JARDUERAK
1 Marraztu, gutxienez, piramide hauetako hiru:

a. Piramide triangeluarra.
b. Lau angeluko piramidea.
c. Piramide pentagonala.
d. Piramide hexagonala.
2 Kalkulatu piramide hauen aldeen azalera eta guztizko azalera:

a. Lau angeluko piramide bat, oinarriko ertza 10 cm-koa duena (oinarriaren aldea),
eta altuera 12 cm-koa.
b. Piramide hexagonal bat, oinarriko ertza 16 cm-koa duena (oinarriaren aldea),
eta aldeen ertza, 28 cm-koa.
PROIEKTUA
2
6. FITXA
Piramide handiak
Izena: Maila: Data:
Matematika
Denok ikusi izan ditugu Egiptoko piramideen irudiak. Piramide horietako gehienek oinarri ia
karratua dute. Iraganeko egiptoarrek besoa erabiltzen zuten luzera-neurritzat. Beso bat, gutxi
gorabehera, 0,523 metro da. Pentsatzekoa da piramidearen ertzen luzera beso kopuru oso
batez zehazten zela, eta antza denez, piramideen oinarrietan aurkitu diren neurririk gehienak
5en multiploak dira.
Taula honetan piramide batzuen eta haien oinarriko aldearen gutxi gorabeherako neurriak
daude, besotan eta metrotan.
ALDEA ALTUERA
PIRAMIDEA
Besoak Metroak Besoak Metroak
Senusret II
200 X 90,32 47,24
(Sesostris II)
Amenemhat III 200 104,6 Y 58,58
Menkaura
200 104,6 121,7 Z
(Mikerinos)
Jufu (Keops) A 230,12 280 146,44
Jafra (Kefren) 410 C B 142,953
Isesi 150 78,45 100 E
Teti 150 G F 52,3
Userkaf 150 78,45 100 52,3
Amenemhat I 160 83,68 112 58,576
Unas I 57,53 81 42,39
GALDERAK
1 Zein da piramiderik altuena?
2 Eta alderik txikiena duena?
3 Kalkulatu taulako zenbait gelaxkatan ageri diren balio ezezagunak.
PROIEKTUA
2 Piramide geometrikoak
Izena: Maila: Data:
Matematika; Plastikako, Ikusizko, eta Ikus-entzunezko Hezkuntza
Piramide baten garapena
Gorputz geometriko baten garapena da berau osatzen duten gainazalak planoan grafikoki adie-
raztea, gainazalak tolestuz gero gorputz geometriko hori osatzeko moduan.
Piramide batean oinarria bereizi eta irudia zatitzen badugu aldeen ertz batetik ebakita, a iru-
dian erakusten den bezala, zabaldutakoan izango den irudi lauari piramidearen garapena de-
ritzo. Hiru piramide desberdinen balizko garapenak dira hauek:
a. b. c.
JARDUERAK
1 Egin oinarri karratuko piramide baten garapena; ondoren kopiatu

kartoi mehe baten gainean eta eraiki piramidea.
2 Marraztu lauki hauen barruan, oinarri karratuko piramide bat

sistema diedrikoan:
AURRETIKO BISTA PROFILA
7. FITXA
GOITIKO BISTA
3 Marraztu oinarri karratuko piramide multzo bat txantiloi honen gainean,

perspektiba isometrikoan.
PROIEKTUA
2
8. FITXA
Egiptoar hieroglifikoak
Izena: Maila: Data:

Ikus-entzunezko Hezkuntza; Atzerriko hizkuntza (Ingelesa)
Egiptoarrek hieroglifikoak erabiltzen zituzten idazteko. Hieroglifiko bakoitza irudi bat zen, eta
objektu nahiz kontzeptu bat irudikatzen zuen; gerora soinu bat irudikatu zuen. Egiptoarrek 700
zeinu desberdin erabiltzen zituzten. Hieroglifikoak pintzelez eta papiro-orrietan idazten zituz-
ten, edota hormetan pintatzen.
Egiptoar zibilizazioa desagertzearekin batera galdu zen hieroglifikoen esanahia, eta haiek gor-
detzen zutena misterio bat izan zen. 1822. urtean, Champollion frantziar hizkuntzalariak Ro-
setta Harria itzultzea lortu zuen; harrizko plaka bat zen, egiptoar idazkerako eta grezierako
inskripzio bat agerian zuen harri bat. Bi hizkuntza horiek alderatuta, Champollionek hierogli-
fikoen hizkuntza deszifratzea lortu zuen.
Egiptoar idazkera modu hauetan guztietan irakur daiteke: goitik behera, behetik gora, eskuine-
tik ezkerrera eta ezkerretik eskuinera.
JARDUERAK
1 Idatzi zure izena egiptoar hieroglifikoen baliokidetasun-taula honi jarraituz.

Obalo batez ingura dezakezu, faraoiek beren izenak nabarmentzeko egiten
zuten moduan.
2 Pentsatu zu deskribatzen zaituen esaldi bat (euskaraz nahiz ingelesez) zure izena ere
eramango duena. Idatzitakoan, trukatu ikaskide batekin hark ezkutuko mezua argitu
dezan.
PROIEKTUA
2
9.
FICHA
FITXA
6
Kode linguistiko berri bat
Izena: Maila: Data:

Ikus-entzunezko Hezkuntza; Atzerriko hizkuntza (Ingelesa).
1. taldea
Zuen kodea sinbolikoa ala ikonikoa izango den erabaki –edota bi zeinu motak batera– eta egin
ondoren, kodearen zeinuak taula batean adierazi behar dituzue.
• S
istema sinboliko alfabetoduna bada, zutabe batean asmatu dituzuen letrak ipini behar di-
tuzue, eta beste zutabean, euskaraz dagozkien letrak.
Hizkuntza berria Euskara
¶ A
∂ B
• S
istema ikonikoa bada, zutabe batean asmatu duzuen zeinua marraztu behar duzue, eta
beste zutabean, zeinuari euskaraz dagokion ordaina.
Hizkuntza berria Euskara
maitasuna
janaria
Marraztu taula bat aurreko adibideari jarraituta, sistema batean zein bestean, zuen hizkuntza
berriari dagozkion zeinuak ipintzeko.
Taula egindakoan, idatzi dokumentu bat eta adierazi bertan oharrak eta arrastoak ikaskideei,
zuek sortutako kode berria deszifra dezaten. Behean euskarazko testu hau duzue, gure alfa-
betoaren ia letra guztiak erabilita; ez dira ageri c, q, v, w eta y letrak, euskarari arrotzak zaizkio-
lako eta beste hizkuntzetako izenak edo mailegu batzuk idazteko erabiltzen direlako. Orain
egin behar duzuen bakarra hizkuntza berrira itzultzea da, sortutako kodea sinbolikoa/alfabe-
tikoa bada letra bakoitza dagokion ordainaz ordezkatuz, eta kode ikonikoa bada hitz bakoitza
dagokion irudiaz ordezkatuz.
Neguko jaien azken festa egunean gerra handi bat piztu zen gure hiribilduan.
Harresietatik bestaldean, ibaiaren ondoan, izaki ñimiño eta arraro batzuk agertu
ziren, eta haiekin bakea apurtu egin zen pixka baterako.
Nahiago baduzue, zeuen testua asma dezakezue. Hartu gogoan gure alfabetoaren letra guztiak
erabili behar direla (gorago aipatutako salbuespenak kontuan hartuta).
Bai alfabetoa eta bai testua ingelesez egin daitezke, ikasgai horretako eskoletan.
PROIEKTUA
PROYECTO
1
2
10.
FICHA
FITXA
1
6
Cuestionariotestua
Aurkitutako inicial
Izena: Maila: Data:

2. taldea
Zuek arduratuko zarete testu literario baten zati bat asmatzeaz. Testu literario hori antzinako
zibilizazioak idatzia da eta arkeologoek gure aztarnategian aurkituko dute. Euskaraz idatziko
duzue, eta ondoren, 1. taldeko zuen ikaskideek sortutako kodea deszifratzen duzuenean, hiz-
kuntza berrira itzuliko duzue. Jarduera hau ere ingelesez egin daiteke, ikasgai horretako esko-
letan.
PROIEKTUA
PROYECTO
1
2
11.
2.
FICHA
FITXA
FITXA
6
Oráculos y druidas
Zibilizazioari buruzko txostena
Izena: Maila: Data:

3. taldea
Zuen egitekoa txosten bat egitea izango da. Aztarnategian aurkituko den testigantza arkeolo-
gikoaren zibilizazioari buruzko informazio guztia azalduko duzue txosten horretan. Izen bat
ipini behar diozue, eta informazioa eman gai hauen inguruan:
• Noiz garatu zen zibilizazio hori.

• Noiz eta zergatik desagertu zen.
• Munduko zer eremu geografikotan bizi izan zen.
• Zer bizimodu zuen.
• Zer sistema-politiko zuen.
• Zer erlijio zuen, zer sinesmen zituen.
• Nolako heriotza-errituak zituen.
• Zer arte-adierazpen sortu zituen.
• Z
ibilizazio horren gizartearen nahiz kulturaren inguruko beste gai batzuk, interesgarriak iru-
dituz gero.
Egin gidoi bat zuen ikerketa-lanerako.
Gidoia

PROIEKTUA
2
12.
FICHA
FITXA
1
Harria eta inskripzioa
Izena: Maila: Data:
Rosetta harria eredutzat hartuta, edota inspiraziotzat –harri hori idazkera hieroglifikodun an
tzinako egiptoar estela bat da eta Jean-François Champollion frantziar filologoak 1822. urtean
deszifratu zuen–, gure Negretta harria egingo dugu jatorrizko testua adierazita.
BEHAR DEN MATERIALA

– Kartoi mehea. – Egurrezko taula, bernizatu gabea,
– Errotuladoreak. DIN A-3 tamainakoa.
– Buztin beltza (1 kilo). – Judeako betuna.
– Modelatzeko txotxak, eta pintzelak. – Kotoia.
ARGIBIDEAK
Hasteko, harriaren zirriborroa kartoi mehe baten gainean egingo dugu, zeinuek izango
duten tamaina kalkulatu eta buztinezko xaflan sartu ahal izateko. Tamaina ez da DIN
A-4 baino handiagoa izango.
Harriari forma laua emango diogu: buztin-piezak dakarren forma karratua landuko
dugu, esku-ahurraz zapalduko dugu, manipulatzen ari gareneko taulatik bereiziko
dugu, eta altxatu egingo dugu alderantziz jartzeko. Berdin dio buztin zatia erabat
karratua geratzen ez bada ere, landugabearen oso itxura interesgarria izango baitu
horrela. Buztina errazago erabiliko dugu bernizatu gabeko egurrezko taula baten
gainean.
Modelatzeko txotxak erabiliko ditugu buztin hezearen gainean ebakiak egiteko, eta
pintzel batez baliatuko gara idaztean ateratako buztin-hondarrak ezabatzeko.
Rosetta harria.
Britainiar Museoa,
Londres.
PROIEKTUA
PROYECTO
1
2
13.
2.
FICHA
FITXA
FITXA
6
Oráculos y druidas
Geoplanoa
Izena: Maila: Data:
Matematika
Geoplano bat egingo dugu puntuak adierazita dituen paper batean:

• Taularen neurriak 20 ◊ 20 cm izango dira.
• Papera kontratxapatu batean nahiz kortxoan itsatsiko dugu.
• Geoplanoak 25 puntu izango ditu, elkarrengandik 4 cm-ko distantziara.
• Paperaz eta kontratxapatuaz nahiz kortxoaz gain, beste hauek ere behar dira:
– 25 txintxeta-burudunak edota iltzeak.
– 2 metro kordel, irudiak egiteko.
JARDUERAK
1 Marraztu irudiak geoplanoan, koordenatu hauek erabilita:

a) (2, 3) (7, 8) (2, 8) (8, 6)
b) (3, 1) (4, 1) (5, 5)
c) (1, 1) (1, 2) (1, 4) (1, 5) (2, 1) (2, 3) (2, 6) (2, 9) (3, 1) (3, 3) (3, 7) (3, 9) (5, 7) (5, 5)
(6, 2) (7, 5) (7, 7) (7, 9) (8, 6) (8, 8)
2 Hartu hemengo geoplano hauek koordenatu-sistematzat adierazi zein izango liratekeen

koordenatuak puntu bakoitzean. Ondoren, eman argibideak zure ikaskideari, beheko
taula hauetan puntu jakin batzuk aurkitu ditzan (zuk fosilak ezkutatuko zenituzkeen
tokia, esate baterako).
PROIEKTUA
PROYECTO
1
2
14.
FICHA
FITXA
1
6
Cuestionario
Lau pauso aztarnategirantz
inicial
Izena: Maila: Data:
Geologia eta Biologia; Matematika; Gorputz Hezkuntza
Lehen proba
1 Zein da segida hauetan zuzena, denbora geologikoen ordena kontuan hartuta,

antzinakoenetik modernoenera?
a. Proterozoikoa – Fanerozoikoa – Arkaikoa.
b. Arkaikoa – Proterozoikoa – Fanerozoikoa.
c. Paleozoikoa – Mesozoikoa – Zenozoikoa.
d. Mesozoikoa – Proterozoikoa – Zenozoikoa.
2 Ordenatu era geologiko hauek iraupen handienekotik txikienekora:
a. Paleozoikoa. b. Mesozoikoa. c. Zenozoikoa.
3 Zein fosil dira ugarienak, eta beraz, adierazgarrienak,

era paleozoikoan?
a. Amonitea. c. Numulitea.
b. Trilobitea. d. Hominido-izterrezurra.
4 Gertakizun biologikoen segida hauetatik zein dago egoki ordenatuta,

antzinatasun handienekotik txikienekora?
a. Gizakiaren sorrera – Dinosauroen desagertzea – Trilobiteen zabalkundea.
b. Lehen zelula nukleodunen sorrera – Narrastien zabalkundea – Amoniteen zabalkundea.
c. Hominidoen sorrera – Itsas moluskuen zabalkundea – Trilobiteen zabalkundea.
d. Lehen landare baskularren sorrera – Lehorreko lehen ornodunen sorrera
– Lehen narrastien garapena – Lehen foraminiferoen sorrera.
5 Ordenatu kronologikoki zerrendako izaki bizidunak Lurraren historia biologikoaren

arabera:
a. Ornogabeak. c. Lehorreko landareak.
b. Ugaztunak. d. Narrastiak.
Bigarren proba
Aurkitu adierazitako eremuan ezkutatutako sei fosilak.
Hirugarren proba
Idatzi zure taldearen eta ikaskideen izenak egiptoar hieroglifikoak erabilita.
Laugarren proba
Atera taldearen argazki bat aztarnategira sartu aurretik. Izan zaitezte originalak!
PROIEKTUA
2
15. FITXA
Gure fosilak
Izena: Maila: Data:
Fosilak iraganeko izaki bizidunen edota jarduera biologikoen aztarnak dira (oinatzak, elikadura
edota ugalketa). Aztarna horiek orain dela milioika urte gorde zituen Lurrak.
Fosilak ezinbesteko baliabideak dira ikerketa geologikoetan, zer geruzatan aurkitu diren kon-
tuan hartuta geruza horien adina zehaztu daitekeelako.
Fosilak egingo ditugu gure aztarnategirako.
BEHAR DEN MATERIALA

Moldea egiteko: Fosila egiteko:
– Fosilak, maskorrak nahiz itsas kurkuiluak. – Eskaiola.
– Buztina. – Plastikozko bi edalontzi.
ARGIBIDEAK
Moldea nola egin (negatiboa)

Plastikozko edalontzi baten hondoa buztin arruntaz beteko dugu eta fosila buztinaren
gainean zanpatuko dugu fosilaren negatiboa egiteko. Profilak ahalik eta garbien utzi
beharko dira, eta horregatik, pauso hau kontu handiz egin behar da.
Fosila nola egin
Eskaiola prestatzeko, plastikozko edalontzi batean ura ipiniko dugu, bi hatz;

pixkanaka eskaiola-hautsa botako diogu, edalontzia bete eta haren azalaren gainean
irlatxoak egiten direnera arte. Ondoren atseden emango diogu eskaiolari, minutu bat
gutxi gorabehera. Horren ondotik, hagaxka batez eragin eta eskaiola fosilaren
negatiboaren gainean botako dugu. Edalontziari ura botako diogu, buztinaren mailatik
gora hatz bat, gutxienez. Edalontziari kolpetxo txiki batzuk eman behar zaizkio
balizko airezko burbuilak gainazalera igo daitezen, bestela eginda emaitza ez da-eta
arrakastatsua izango.
Eskaiolari gutxienez 24 orduko atsedena eman behar zaio, egoki gogortu dadin. Behin
denbora hori pasatutakoan, eskaiola buztinetik bereizi eta hortxe izango dugu fosil
baten erreplika.
PROIEKTUA
PROYECTO
1
2
16. FITXA
Denboraren kapsula
Izena: Maila: Data:
Teknologia; Euskara eta Literatura
Proiektuaren garapeneko faseak
1. Proiektua definitzea
Oso labur deskribatu behar dugu gure helburua, bai zer erronkari egingo diogun aurre, bai
emango diogun konponbideak zer ezaugarri izan behar dituen.
Helburuak
Ontzi bat egitea, hartan objektuak eta mezuak gordetzeko, etorkizuneko

belaunaldientzat, urtean irekitzeko; horregatik, ontzia egiteko
erabiliko diren materialak oso iraunkorrak izango dira, eta
2. Informazioa bilatzea
Ahalik eta informaziorik zabalena bildu behar da arazo nahiz erronka horri berari historian
eman izan zaizkion konponbideen gainean. Baliagarria izan daiteke bildutako informazioa
ikaskideekin partekatzea eta alderatzea. Ikerketa horren emaitza idatziz jaso beharko da.
3. Ideia-jasa
Jardueraren sormen-unea da. Bururatzen zaizkigun ideia guztiak idatziz jaso beharko dira,
bakar bat bera ere albora utzi gabe.
4. Proiektuaren deskribapena
Ideia guztietatik, bat aukeratuko da; eta aukeratutako horretatik, hauek garatuko dira:
• Perspektibak edota bista orokorrak, produktuaren diseinua ulertu ahal izateko.
• Zirriborroak eta tailer-planoak, pieza guztien akotazioekin eta neurriekin.
Marrazki horiek margotu egin daitezke, erabiliko ditugun materialei itxura benetakoagoa
emateko.
5. Plangintza
Proiektuan erabiliko diren materialen eta tresnen deskripzioa biltzen du, bai eta horiek
lortzeko plangintzarena ere.
6. Objektua egitea
Proiektuan jasotzen den objektua egiteaz gain, berau egiteko erabili dugun denbora ere
idatziz jaso behar dugu dokumentu batean. Bertan, jarduera bakoitzaren iraupena adieraziko
dugu. Bidean izandako arazoak eta emandako konponbideak ere idatziz jasoko ditugu.
7. Eraginkortasuna frogatzea eta ebaluatzea

Kontuan hartu behar da gure produktua nola ebaluatuko den, diseinatutako eta egindako
objektua eraginkorra dela frogatzeko.
3. proiektua
Heroiak
«Heroi bat berdin izan daiteke arrakasta duena nahiz
porrota duena, baina sekula ez borrokari uzten diona».
Thomas Carlyle
«Eraistea eta suntsitzea oso erraza da. Bakea eraiki eta

bakearen alde lan egiten dutenak dira heroiak».
Nelson Mandela
3. PROIEKTUA
Heroiak
ARLOKAKO EDUKIAK
Zer da heroi bat?

Euskara eta Literatura; Geografia
eta Historia .................................................................... 100
Kondairazko heroiak.
Euskara eta Literatura; Geografia
eta Historia .................................................................... 103
Sormen literarioko tailerra.

Euskara eta Literatura; Gaztelania eta Literatura............ 104
Zinemako heroiak.
Geografia eta Historia; Plastikako, Ikusizko, eta Ikus-
entzunezko Hezkuntza .................................................. 104
Galdera: Baina zu ia
Komikietako heroiak.
heroi bat zara
Plastikako, Ikusizko, eta Ikus-entzunezko Hezkuntza ...... 106
espainiar
futbolzaleentzat. Hala Naturako heroiak.
sentitzen zara? Zertara Biologia eta Geologia; Euskara eta Literatura.................. 106
behartzen zaitu horrek? Kiroletako heroiak.
Erantzuna: Heroia? Bai Gorputz Hezkuntza; Geografia eta Historia;
Euskara eta Literatura .................................................... 110
zera! Badakit asko
estimatzen nautela, Lehorreko, itsasoko eta aireko superheroiak.
bistan da. […] Baina Matematika; Biologia eta Geologia;
heroia beste gauza bat Plastikako, Ikusizko, eta Ikus-entzunezko Hezkuntza
Geografia eta Historia; Euskara eta Literatura ................. 111
da. Heroiak gaixotasun
bati aurre egiten Gure superheroia sortzea.
diotenak dira, edota Euskara eta Literatura; Plastikako, Ikusizko, eta Ikus-
emigratu behar izaten entzunezko Hezkuntza .................................................. 112
dutenak beren seme- Gure superheroiaren abenturak.

alabei jaten emateko… Atzerriko hizkuntza (Ingelesa); Euskara eta Literatura;
Ni futbolean jokatzen Plastikako, Ikusizko, eta Ikus-entzunezko Hezkuntza ...... 114
duen eta batzuetan
Hezur-haragizko heroiak.
jende asko zoriontsu Euskara eta Literatura .................................................... 115
egiteko zortea duen
pribilegiatu bat naiz. Proiektuaren amaiera: heroien albisteak.
Euskara eta Literatura; Plastikako, Ikusizko, eta Ikus-
Andres Iniestari elkarrizketa. entzunezko Hezkuntza; Geografia eta Historia;
El Pais, 2013ko ekainak 8 Biologia eta Geologia; Teknologia ................................... 116
PROIEKTUA
3 SARRERA
Heroiak proiektua, DBH 1eko hirugarren hiruhilekorako pentsatuta dagoe-

na, ikasgai hauetan jorratuko da: Euskara eta Literatura; Gaztelania eta Lite-
ratura; Biologia eta Geologia; Geografia eta Historia; Gorputz Hezkuntza;
Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntza; Matematika eta Atze-
rriko Hizkuntza (Ingelesa).
Proiektuaren jarduera bakoitzean argi adierazten da zer ikasgai dauden
jarduera horrekin lotuta. Hortaz, jarduerak elkarrekin landu daitezke ikas-
gai jakin baten ikuspegitik, edo, bestela, era autonomoan landu daiteke
jarduera bakoitza. Logikoki, proiektua ikasgai guztien inplikazioarekin egi-
ten baldin bada, amaierako emaitza osoagoa izango da, eta gaiaren ikus-
pegia aberasgarriagoa eta sakonagoa.
Ikasleek beraiek telebista-saio baterako gidoia egitea da proiektu honen
helburua; gidoi hori magazin-informatibo formatukoa izango da, eta amai-
tu ondoren antzeztu eta grabatu egin dezakete.
dagozkie:
Jarduera multzo horietako bakoitza amaierako lanari egiten zaion ekar-
pena da. Hala ere, jarduera bakoitzak berezko zentzua izatea da helbu-
ruetako bat, bai eta dagozkion ikasgaietako eskoletan era autonomoan
erabili ahal izatea ere.
Proiektuan zehar fotokopiatu daitezkeen materialak aipatzen dira. Proiek-
tuan agertzen diren ordena berean daude zenbaki bidez ordenatuta
proiektuko azken orrietako fitxetan.
XXI. MENDERAKO GAITASUNAK, DBH 1 LAN KOOPERATIBORAKO PROIEKTUAK Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L 99

Heroiekin, gizarteak aukera du bera hobea izatearen ametsak sortzeko.
Joaquín M.ª Aguirre,

«Heroia eta gizartea: goreneko gizabanakoaren gaia
hemeretzigarren mendeko literaturan», Espéculo, 3.
Heroiak betidanik izan dira. Sortu zirenetik deskribatu izan ditu literaturak, eta zibilizazio guztiek
izan dute haiek sortzeko beharra. Eta hala izango da, beharbada, heroiek guk betidanik izan nahi
izan dugun guztia eta sekula izango ez garena biltzen dutelako; gure idealak ordezkatzen dituz-
telako, gure balioak islatzen dituztelako; azken finean, egiaz, eredugarriak direlako. Haien bote-
reek (naturaz gaindikoak ala ez) guk desiratzen duguna erakusten digute, ispilu baten antzera.
Horregatik, gizarte bakoitzak bere heroiak behar ditu, gizarte horren ametsetatik sortuak. Historia-
ren garai bakoitzean literaturak heroi batzuk deskribatzen dizkigu, denak desberdinak, baina denak
antzekoak. Gizarte batek aintzakotzat dituen bertuteak gizarte horren heroietan islatzen dira.
Zer ezaugarri berdin dituzte, beraz, heroiak deritzegun guztiek? Zer antzekotasun dituzte Cid
Campeador, Akiles, Thor, Herkules, Batman, Robin Hood eta Lobezno heroiek?
Lehenik eta behin, heroiek, jakina, ekintza heroikoak egiten dituzte, egoera zailei egin behar
izaten diete aurre eta egoera zail horietan beren ausardia eta balioak erakutsi behar izaten
dituzte; trebezia eta ahalmen ikaragarriak dituzte; sortu dituen gizarteak desiragarrien dituen
balioak islatzen dituzte. Heroiaren figuran, gizakiak norberaren bertsiorik onena aurkitzen du.
Hitz batez, norberarik onena.
Proiektu honekin eta heroiaren kontzeptutik abiatuta, nor izan garen eta zer gizarte garen
hausnartzen lagundu nahi diegu gure ikasleei.
ZER DA HEROI BAT?
Euskara eta Literatura; Geografia eta Historia
Lehen jarduera multzoaren helburua da gure ikasleen ikuspuntua zabaltzea, eta hasieratik di-
ziplinartekotasunera hurbilaraztea, beti presente baitago lan honetan. Horrela, hasteko,1. fi-
txan ikasleek aurrez dakitena hautemateko bi galdetegi daude (1. galdetegia: Heroi kontzep-
tua eta 2. galdetegia: Heroi klasikoa), eta horiek Euskara eta Literatura, eta Geografia eta
Historia ikasgaietan lantzea proposatzen da.
Aurrez bateratze-lanik egin gabe ikasleek zuzenean erantzuteko dira galdetegiak, taldekako
gogoeta egin aurretik bakarkako gogoeta egin dezaten. Galdetegiei erantzun eta haiek jaso
ondoren ekingo diote taldekako gogoetari, irakaslearen gidaritzapean, ahotan hartutako gaien
inguruan. Gero izango diren jarduerak kontuan hartuta, komeni da gogoetaren zati bat heroi
eta superheroi kontzeptuen arteko antzekotasunen eta desberdintasunen azterketara bidera
tzea. Genero-balioez ere egin daiteke gogoeta, literaturaren historian nekez aurkitu baitaitezke
emakumezko heroirik.
Irakurketa motibagarri bat ere proposatzen da greziarrek heroiei buruz zuten pentsamoldea
ulertzeko. Akiles greziar heroiaren gaineko testu honek ahuldadearen ideia nabarmentzen du,
greziar jainko-jainkosak eta heroiak gizatiartzen dituen ahuleziarena, eta horrek aukera ematen
du greziarren ikuskera antropozentrikoa hobeto ulertzeko. Testuak, ahuldadea agerian utzita,
heroiei buruz –baita hezur-haragizkoak direnei buruz ere– ikasleek izan dezaketen ideia mitikoa
100 XXI. MENDERAKO GAITASUNAK, DBH 1 LAN KOOPERATIBORAKO PROIEKTUAK Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L
errealitatera hurbildurik heroiak gertuagokoak egiten ditu, eta beraz, eskuragarriagoak eta
errealagoak. Kontakizunak, heroien pasarte entzutetsuen izaera mitikoaz beteta, ez du aipa-
menik gabe utziko Akilesen Orpoa, horrek sinbolizatzen baitu gutako edonor erorarazi gaitza-
keen elementua, nahiz eta guk indarra sobera izan edo indartsuaren itxura eman. Odisea kon-
takizunean Menelaok Telemako gazteari (Akilesen semea) kontatuko dio Parisek jaurtitako gezi
batek hil zuela Akiles, eta gezi hori Apolo jainkoak zuzendu zuela, Akilesen orpo zaurgarriraino
hel zedin.
Akiles. Heroiaren sumindura

Ezkutuko orakulu batek profezia kezkagarri hau iragarri zuen: Patuaren erabakia
zen Tetis (Nereoren, itsasoko jainko adinduaren, alabarik ederrena)
jainkotiarraren semea bere aita baino gehiago izango zela. Horregatik, Zeus eta
Poseidon jainko-jainkosa ahaltsuek, biak ere Tetis nereida txit ederraz erabat
maitemindurik, zuhur erabaki zuten nereidarekin sexu-harremanik ez izatea eta
hura laster heroi batekin ezkonduko zutela; hau da, gizaki hilkor batekin,
adoretsua eta zintzoa, baina zeruko jainkoek baino askoz ere botere gutxiagokoa.
Horrela, Tetis itsas jainkosaren etorkizuneko semeak, nahiz eta bere aita baino
boteretsuagoa eta indartsuagoa izan, ez zion arriskurik ekarriko Olinpoko inori.
[…] Jainkoek Tetisen senargaitzat mirmidondarren erregea aukeratu zuten,
Peleo, berdingabeko gerlaria. Peleok, Eakoren semeak, lortua zuen erresuma
aberats bat Tesalian, eta erakutsia bere adorea argonauten espedizioan.
Emaztegai ederra, antza denez, ez zen oso gustura sentitu jainko batekin ez baina
gizaki batekin ezkondu behar zuela jakinda, berari jainko batekin ezkontzea
baitzegokion bai jatorriagatik eta bai edertasunagatik. Peleo ausarta probatzeko,
haren besarkadari izkin egin zion metamorfosi batzuen bitartez. Su, ur, lehoi,
suge eta txibia bihurtu zen Peleo heroiak besarkatuta zuenean. Baina Peleok,
bere lagun Kiron zentauroak ohartarazita, ez zion Tetisi alde egiten utzi. […]
Heroi ia hilezkor bat

Azkenean, Peleo nekaezinak mendean hartu zuen emaztegai iheskorra. Jainkoek
ezkontza handikiro ospatzea erabaki, eta oturuntza itzel bat eginik opariak
eraman zizkieten ezkongaiei. Handik bederatzi hilabetera Akiles jaio zen.
Tetis bere semea hilezkor bihurtzen ahalegindu zen eta, mitorik zabalduenak dioenez,
haurra herensuge baten odoletan bainatu zuen […]. Odol hark bazuen ahalmen bat:
ukitzen zuen larruazala zaurtezin bihurtzen zuen. Baina jainkosak hutsegite bat egin
zuen: haurra odol-aintziran buruz behera murgildu zuenean hanka batetik heldu zion,
eta zati txiki hori, haurraren orpoarena, Akilesen orpoa, ez zen odol magikoan busti.
Kiron zentauroak hezi zuen Akiles […] eta gaztea atleta bikaina bihurtu zen;
trebea zen bai lasterkan bai lantzaren erabileran. Halabeharrez aukeratu behar
izan zuen bere patua, bi hauturen artean: aukeratzeko eskatzen zitzaion edo
bizitza luze eta iluna, edo bizitza labur baina ospetsua. Greziar heroien antzera,
azken hori aukeratu zuen: bizitza laburra eta ospe luzea.
Tetisek nahigabe handia hartu, eta berriro babesten ahalegindu zen. Troiako
gerra hastear zenean, nerabe lerdena Skyros uharteko errege-gortera bidali
zuen, hango jauregian neskatoz mozorroturik gorde zedin eta Agamenon
erregearen mandatariak konturatu ez zitezen, haiek heroi ahaltsuak
errekrutatzen baitzituzten gerra-espediziorako. Ama beldurtiak ez zuen

kontuan hartu Ulisesen azkartasuna, errege horri erraza egin baitzitzaion Akiles
nor zen agerian uztea, arma distiratsu batzuen bat-bateko ñirñirra zela eta.
Akiles, orduan, Troiara joan zen eta handik ez zen sekula itzuliko. Mirmidondar
gerlari zailduen buru ipinita abiatu zen, Patroklo adiskideak lagunduta.
Han, akeotarretan onena izateagatik nabarmendu zen, gerlari grinatsua baitzen
borrokarik zailenetan. Eta lurralde hartan eman zuen amore, gerra luzearen ia
amaieran, etsaien gezi hilgarri batek orpoan zauriturik.
Iliadak kontatzen duena

Iliadan Homerok poema ederrez kontatzen ditu Troiako azken setioaren egun
batzuetako borroka erabakigarriak. Akiles da poema epikoaren protagonista
handia. […]
Horrela, poema zoragarrien bitartez kontatzen digu poetak gure heroia
Agamenonen aurka borrokatu zela, eta gero, Mizenaseko erregearekin haserretu
eta mindurik, borrokatzeari utzi ziola, eta atseden baten ondotik, erabaki zuela
berriro borrokan hastea, neurrigabeko suminduraz, Hektor troiar printzeak
Patroklo lagun maitea hil zuela jakitean. Orduan, mendeku-grina odolezko
dueluan aseta, Akilesek troiarren printzerik ausartena hil zuen. […]
Iliadaren amaieran Hektorren hiletak kontatzen dira. Baina azken hori baino pixka
bat lehenago, eszena gogoangarri bat dugu: Akilesek, gorrotoz beterik
–Patrokloren hiltzailearen gorpua urratzeraino laidotuko zuela zin egin zuen–, bere
kanpadendan Priamoren bisita jasoko du, Troiako errege adinduarena, eta erruki
handiz, adinekoaren erreguez gupidaturik, Hektorren gorpua itzuliko dio, haren
aldeko hiletak antola ditzan. Eszena horrek, horren lazgarria eta ahaztezina
izanik, sarraski eta krudelkeria
askoren errutik libratuko du
gerlari oldarkorra, eta gizatasun
hunkigarria emango dio epopeia
handiaren amaiera tragikoari.
Akilesek, poema guztian gerlari
errukigabe, berekoi eta
sarraskizale zein diruzale gisa
azaldu bada ere, ez du muturrera
eramango bere mendeku krudela,
eta Troiako errege menderatuaren
aurrean, aitaz gogoraturik negar
egingo du, erabat errukiturik, bere
betiko etsaiaren aurrean.
Carlos García Gual,

Priamo, Akilesi Hektorren gorpua erregutzen. Historia National Geographic,
Bertel Thorvaldsen. Marmolezko erliebea, 31. zk., 2006.
1815.
TENPORALIZAZIOA
Saio bat testua irakurtzeko eta komentatzeko, eta saio-erdia kontakizunaren testuinguru
historikoa, soziala eta erlijiosoa jorratzeko.
Orain hasten da proiektuaren bigarren fasea: Ikerketa eta informazioa bilatzea. Ikasleek infor-
mazioa zer gairen inguruan bilatu beharko duten zehaztu ondoren eta informazioa bilatzeko
zer iturri erabil ditzaketen aholkatu ondoren, jarduera egiteko ikasleak taldetan banatzea pro-
posatzen da.
Gure helburuak proposatu dizkiegun gaiei buruz informazioa biltzea baino haratago doaz. Hel-
burua da ikasleek ondorengo hauek egiteko gaitasuna izatea:
• Zer informazio behar duten identifikatzea.
• Iturririk egokienak eta informaziorik garrantzitsuena aukeratzea.
• Informazioa ordenatzea eta egituratzea.
• Informazioa interpretatzea.
• Informazioa laburbiltzea.
• Informazioaren berri ematea, entzuleen araberako erregistroa erabilita.
Ikasleei iturri idatziak erabiltzea proposa diezaiekegu (ikasliburuak, ikastetxeko liburutegia

edota aldizkari berezituak), iturri teknologikoak (Internet) edota ikus-entzunezko iturriak (dibul-
gaziozko bideoak).
Ikerketa bakoitza amaitutakoan, komeni da azken txosten bat egitea edota ondorio batzuk
ateratzea, ikasitako alderdi garrantzitsuenak laburbiltzeko.
KONDAIRAZKO HEROIAK
Bigarren fase honetako lehen jarduera egiteko, ikasleak taldetan banatzea proposatzen da;
talde bakoitzak proposatzen diren bost literatura-heroietako baten ikerketa egingo du (edota
irakasleak aukeratutako beste heroiren batena). Ondoren, talde bakoitzak txosten bat egingo
du, eta bertan informaziorik garrantzitsuena jaso eta gero, bozeramaileak gainerako ikaskideei
ondorioak aurkeztuko dizkie.
Garrantzitsua da jarduera honen bi lan-esparruak nabarmentzea, batetik Euskara eta Literatu-

rako eskoletan, eta bestetik Geografia eta Historiakoetan jorratuko baita. Aukeratutako pertso-
naiek osagarri literario bat dute, eta bereizgarri horrekin heldu zaizkigu guri; baina, aldi berean,
guztiek dute nortasun historiko sendo bat, bai beren gizarte eta kulturei buruz ematen duten
informazioagatik, eta batzuetan, bai beren historikotasunagatik ere. Proiektua bi ikasgai horietan
garatzen bada, oso egokia izan daiteke proposatutako irakurgaiak ikasgai batean zein bestean
modu berean lantzea, baina osagarriak direla betiere.
Taldeen eta heroien banaketarako proposamena:
1. taldea: Herkules.
2. taldea: Cid Campeador.
3. taldea: Artur erregea.
4. taldea: Robin Hood.
5. taldea: DÁrtagnan.
Ikerketa aurretiko jarduera gisa, ikasgelan literatura-testuak irakurtzea proposatzen da (2. fi-
txan daude). Testuak irakurri ondoren, ikasleek ateratako ideia nagusiekin bateratze-lana egin
daiteke, zein taldetan ari diren alde batera utzita, helburu jakin batekin, ikasle guztiek aldez
aurretik pertsonaia bakoitzari buruz gehiago jakin dezaten. Testu horiek irakurrita, ikasleek
pertsonaia horiei buruz dituzten ikuspegiak aberastu nahiz zehaztu egingo dituzte, segur aski
ikasleek filmetan edo komikietan ikusitakoarekin lotuko baitituzte –nolanahi ere, irudi horieta-
ra joko da zinemako heroiak jardueran–. Horrekin batera, ikasleak kontakizun horien jatorrizko
iturrietara nahiz bildumarik ezagunenetara hurbilduko ditu testuen irakurketak. Testuekin ba-
tera, ikerketa-gai batzuk ere badaude 2. fitxan talde bakoitzarentzat.
Azkenik, jarduera hau ondoren proposatzen denarekin lotzen da, hurrengo horretan sormen
literarioa landuko baita, aurretik ikasitakoak praktikan jartzeko.
TENPORALIZAZIOA
Saio bat testuak irakurtzeko eta beste saio bat taldekako ikerketa-jardueretarako.
Jarduera honako ikasgai hauetan egitea proposatzen da: Euskara eta Literatura,
eta Geografia eta Historia.
SORMEN LITERARIOKO TAILERRA
Euskara eta Literatura; Gaztelania eta Literatura
Sormen literarioa bilatzen duten bi jarduera proposatzen dira eta ikasleek horietako bat egin
beharko dute (haiek erabakitzen dutena edota irakasleari egokiena iruditzen zaiona). Gure
proiektuaren gai nagusian sakontzen jarraitzearekin batera, jarduera honekin ikasleek praktikan
jarriko dituzte literaturaren hezkuntzari buruz curriculumean jasotzen diren zenbait kontzeptu.
1.
Mio Ciden eresia arte nagusiko errimabakarreko bertso-lerroz osatuta dago (hainbat neurri-
takoak, baina batik bat 13, 14 eta 15 silabakoak) errima asonantearekin: AAAA… haren
forma metrikoa eredutzat hartuta, ikasleak poema bat idatziko du, hogei bertso-lerrokoa
gutxienez, eta poema horretan bere gustuko superheroi baten abentura bat kontatuko du.
2. Ikasleak aldez aurretik ikertu diren heroietako bat aukeratuko du, Cid heroia izan ezik, eta
heroi horren kontakizun bat idatziko du, prosaz; kontalaria orojakilea izango da eta konta-
kizunak hasiera, korapiloa eta amaiera izango ditu.
TENPORALIZAZIOA
Saio bat poema nahiz kontakizuna prosaz idazteko.
ZINEMAKO HEROIAK
Geografia eta Historia; Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzuneko

Hezkuntza
Ohikoa da ikasleek mito klasikoen berririk ez izatea eta, batzuetan, horiek ikasleengana desi-
txuratuta edota egokitzapen jakin batzuek indargabetuta ere heltzea. Dena den, zinemako
nahiz bideo-jokoetako hizkuntza, beren kultura-erreferentzietatik gertuago dagoenez, egokia
izan daiteke heroiengana hurbiltzeko. Alde horretatik, ikasgelan zinemarako egokitzapenen
zatiren bat ikus dezakete ikasleek, ikerketarako aukeratutako heroi horietako bati buruzkoa;
esate baterako, Ridley Scottek zuzendutako Robin Hood-en azken bertsioa (2010).
Artur erregearen mitoak askotan eraman izan ditu pantailara zazpigarren arteak. Nahiz eta
nahiko bertsio berri batek (Artur erregea, Antoine Fuqua, 2004) errege mitikoa Erromatar Inpe-
rio Berantiarrean kokatu, literatura-tradizioak betidanik hartu izan du Erdi Aroko pertsonaiatzat
eta irudi horixe da egokiena zinemak utzi digun Britainiako Artur heroiaren kontzeptuarekin
lotzeko. Jerry Zuckerren Lehenbiziko Zalduna (1995) filma horren erakusgarri da.
Ciden kasuan, Anthony Mannek 1961ean zuzendutako filma seguru asko oso urrun geratu da
egungo ikasleen sentsibilitate estetikotik eta beharbada ez da egokia ikasgelan erabiltzeko.
Nahiz eta laurogeiko hamarkadako Ruy el pequeño Cid animaziozko telesaila ez den oso apro-
posa Rodrigo Diaz de Vivar pertsonaia historikoa ezagutzeko, kapituluren baten proiekzioa la-
gungarria izan daiteke, bai ikasleak garai historiko haren ikuspegi bat izateko bai proiektu ho-
netan erakutsi nahi dugun heroi-kontzeptua, elkarlanean diharduena, barneratzen hasteko.
Antzeko baliabide bat izan daiteke Alejandro Dumasen eleberriaz marrazki bizidunetako DÁr-
tacan y los tres mosqueperros telesailean egindako egokitzapena. Bi telesailetako kapituluak
YouTuberen webgunean aurkitu daitezke.
Disneyren Herkules, egungoagoa denez, eta beraz, ikasleen ikus-hizkeratik hurbilago dagoe-
nez, egokia izan daiteke mitoaren kontzeptua ikasgelan lantzeko, eta hala, pertsonaia ikertu
ondoren, Ron Clementsek eta John Muskerrek 1997an zuzendutako film luzean dauden oker
batzuez ohartuko dira ikasleak. Argibide hauek gida gisa baliagarriak izan daitezke irakaslea-
rentzat (ikus Salvador Dominguez Palomo, El cine y otras artes, hemen: (www.claseshistoria.
com/revista/2010/articulos/dominguez-cine-artes.pdf); denbora nahikorik ez badago, fitxa bat
egin daiteke ikasleek oker horiek hauteman ditzaten:
a. Filmean, heroiak izen latindarra du greziarra (Herakles) izan beharrean. Jainkoen artean,
aitzitik, greziar izenak erabiltzen dira; Zeus eta Hera, esate baterako.
b. Herkules Zeusen eta Heraren semetzat aurkezten dute, eta beraz, hilezkorra da. Hala ere, mito-
logiaren arabera, heroia edota erdijainkoa zen, Alkmenaren eta Zeusen semea izateagatik; Zeu-
sek Anfitrionen, Alkmenaren senarraren, itxura hartu zuen emakumezko hilkorra seduzitzeko.
c. Pegaso hegaldun zaldiak Herkulesi lagunduko dio Perseori edota Belerofonteri lagundu be-
harrean.
d. Hades, infernuetako jainkoa, Olinpoko jainkoen etsaitzat eta Herkulesen aurkaritzat aurkez-
ten dute. Egia esan, Hera izan zen, Alkmenaz jeloskor zegoelako, heroiari hainbat abentura-
tan trabak ipini zizkiona. Mitoaren arabera, Herkules haurtxoari eraso egin zioten sugeak,
Pena eta Paniko, Herak bidali zituen.
e. Mitologiaren arabera, Filoktetes, satirotzat aurkeztua, izan zen Herkulesen arkua eta geziak
gorde zituena.
f. Megara, egiaz Herkulesen emaztea izan zena, Hadesen laguntzat agertzen da.
g. Herkulesek akordio bat egin zuen Hadesekin, baina ez da tradizio mitologikoan azaltzen.
h. Halaber, titanak ez dira naturaren elementuekin identifikatzen, baizik eta erraldoi hutsak
baino ez dira.
i. Herkulesen Lanen artean argiro agertzen diren bakarrak Hidra akabatzearena eta Zerbero
txakurra harrapatzearena dira.
j. Azkenik, Herkulesek hilezkor izatea lortuko du, bere bizia Megararenagatik trukatu duelako.
Mito klasikoan, pozoiaz bustitako tunika batek hilko du heroia.
TENPORALIZAZIOA
Bi saio filma proiektatuz gero (iraupena: 93 minutu).
KOMIKIETAKO HEROIAK
Arte plastikoen alorrak berebiziko garrantzia izan du azken hamarkadetan heroiaz egiten joan
den irudian. Egokia da ikasleei jakinaraztea heroiek garai guztietan beren ikonografia bereizga-
rria izan dutela; gaur egun bizi dugun une historikoari dagokiona, zalantzarik gabe, komikietako
heroiarena da.
Ikasleekin gai horiek lantzeko, jarduera berezitu batzuk antolatu dira, bai ikerketa-fasean, eta
bai aurrerago sormena lantzeko aurreikusitako jardueretan. Hasi, beraz, pauso hauei jarraituta
hasiko gara:
1. Ikasleak superheroien munduan murgilaraztea, eta horretarako, ikerketaz, ikonografia be-
reziaz, eta zinemako eta beste komunikabide batzuetako irudiaz baliatzea.
2. Ekoizpen-prozesua aztertzea eta sistematizatzea; irudi batzuek gizarte oso baten printzipio-
ak eta balioak nola gogoraraz dezaketen bilatzea: adorea, indarra, justizia, eta abar.
Ikasleek taldeka egingo dute lan (baliagarriak izan daitezke Kondairazko heroiak jarduerarako
antolatu diren taldeak). Jarduera horietako lehenean, talde bakoitzak Interneten superheroien
irudiak bilatu eta hiru aukeratuko ditu; ondoren, hiru superheroi horiek transmititzen dituzten
hamar baliorik garrantzitsuen zerrenda egingo dute. Taldearen arabera aurretik balio horieta-
koren bat iradoki diezaiekegu, edota aurretiko ideia-jasa baten bitartez bilaketa egitera bultza-
razi honelako balioak biltzeko: adorea, justizia, ontasuna, edertasuna, indarra, adiskidetasuna,
jarraikitasuna, talde-lana, gaizkileen aurkako borroka, askatasuna, bizindarra, konpromisoa...
Bigarren jarduerarako, hauxe proposatzen zaie ikasleei: ondorioztatzea kreatzaileek zer bitar-
teko erabili ohi dituzten aipatu ditugun balioak grafikoki adierazteko. Horrela, ikasleek egiazta-
tu egin dezakete heroiaren itxurak berak adierazten duela haren adorea, muskuluak nabar-
menduz adierazten zaiola indarra, edota aurpegierak islatzen duela bizindarra. Taldeei beren
ikerketen ondorioak idatziz jasotzea eskatuko zaie. Ikerketa hori guztia egin ondoren, talde
bakoitzak gero sortu beharko duen heroiarentzat zer hiru balio ikusten dituen egokien aukera-
tu beharko du (Gure superheroia sortzea, 112. orrialdea), eta balio horiek beren heroiei ema-
teko modua aztertu beharko du.
TENPORALIZAZIOA
Saio bat superheroiak eta haien balioak adierazpen grafikoaren ikuspuntutik ikertzeko eta
aztertzeko.
NATURAKO HEROIAK
Biologia eta Geologia; Euskara eta Literatura
Ezagutza zientifikoa gizateriaren lorpenik handienetakoa bada ere, beti ez da erraza gure ikas-
leei alor horrekiko grina transmititzea. Batzuetan, zientzia-liburuen trinkotasunari ihes egiteko,
baliagarriak izan daitezke zientzia-dibulgazioa edota zientzia-fikzioa. Dibulgazioaren bitartez
egindako hurbilketa hau da proiektuaren zati honetarako Zientzien arloaren barruan diren
jardueren helburua.
Bi ikerketa-jarduera proposatzen dira. Lehenengoan proposatzen da animalien munduan super-
botereei buruz ikerketa egitea, gogoeta eta aplikazioa eskatzen duten galdera batzuei erantzu-
teko, eta horrela, bateragarri egin daitezke testuek ematen duten informazioa eta ikasleek gaia-
ren inguruan aurretiaz dituzten ezagutzak.
Galdera horiek 3. fitxan daude eta hiru bloketan sailkatzen dira, hain zuzen ere jarduera haue-
kin lotuta:
1. Ikusi al duzu ipurtargirik?
Lehen jarduera honetan, ikasleek artropodo horren gaineko informazio adierazgarria bilatu
beharko dute fitxako galderei erantzun ahal izateko. Artikulu bat irakurtzea proposatzen da:
National Geographic-eko Animalien Gidetako «Ipurtargia (argizko zomorroa)».
(www.nationalgeographic.es/animales/insectos/luciernaga).
2. Zein da azkarrena?
Jarduera honetarako, abiadurak zenbaterainoko garrantzia duen azaldu dezakegu, hain

justu ere abiadura harrapakarien espezieak ekosistemetara egokitzeko duten ezinbesteko
bitartekoa baita, beren arteko lehia handia denean. Abiadura horren faltan diren espezieak
beren populazioa murrizteko eta desagertzeko arriskuan gera daitezke. Ingurunera egoki
tzeak ekarri du oso harrapakari azkarrak agertzea.
3. fitxan ikasleei eskatuko zaie alderaketa egitea bereziki azkarrak diren animalia batzuen
eta gizakiak ofizialki inoiz lortutako abiadura maximoaren artean.
3. Gorputz-adar baten birsorkuntza
Atal honetako galderetarako arrabioa hartuko dugu hizpide, eta hasteko, erlaziona ditzake-
gu animalia horrek gorputz-adarrak birsortzeko duen ahalmena eta fikziozko zenbait per
tsonaiak etsaiarekin borrokatu nahiz istripu bat izan ondotik gorputzeko atalak birsortzeko
duten ahalmena, esate baterako Dragoi Bolako Satan Txikik, eta zientzia-fikziozko Heroiak
telesaileko Clairek.
Birsorkuntza hori gizakietan ezinezkoa bada ere, ez da berdin gertatzen animalia batzuekin.
Segur aski, ikasleek ezagutuko dute sugandilaren kasua: isatsa galdu ohi du arriskuan dela
sumatuz gero; hala ere, harrapakariren batek hanka bat erauzten badio, ezin du birsortu.
Aurretiko ezagutza horretatik abiaturik, ikertzen hasteko eskatu aurretik, ikasleei azaldu
diezaiekegu badela animalia bat, axolote mexikarra (arrabio mota bat), bere hanka birsortu
dezakeena, ez behin bakarrik, hainbat alditan baizik. Arrabio horietako batek hanka bat
galtzen duenean, motzondoaren gainean blastema deritzon protuberantzia txiki bat sor-
tzen da, eta hura handik hiru astera hanka berri bat bihurtuko da, erabat funtzionala.
Nahiko epe nahiko laburra da kontuan hartzen badugu animalia hori hamabi urtez edo
gehiagoz bizi daitekeela; hori gizaki batera ekarrita, gorputz-adar bat bost hilabetean baino
gutxiagoan birsortzea izango litzateke.
Birsortzeaz gain, arrabio horiei ez zaie inolako orbainik geratzen. Ehunak orbainik utzi gabe
berregin ahal izatea ere oso onuragarria izango litzateke gizateriarentzat, begi-bistan gera-
tzen diren tokietan orbainak izateak ekar ditzakeen eztabaida estetikoak alde batera utzita;
izan ere, gizakiaren gorputzeko zenbait tokitan diren orbain-ehunek toki horien funtzional-
tasuna egoki leheneratzea eragotz dezakete.
Arrabio mota horri buruz gehiago jakiteko ikasleei beste artikulu hau irakurtzea proposa
dakieke, hori ere National Geographic aldizkarikoa: «Axolote mexikarra». (www.national-
geographic.es/animales/anfibios/axolote).
Animalien munduko superbotereen gaineko informazioa izateak lagundu egingo die ikasleei
erabakitzaileak izaten superheroi bat sortzeko garaian zer ezaugarri garrantzitsu aukeratu jaki-
teko.Aurretiko beste galdetegirik egin ez dezaten, animalien ezaugarriei buruzko ideia-jasa bat
egiten has daitezke (lehen aipatutako ezaugarriak barne), superheroi batentzat baliagarriak
izan daitezkeelakoan.
Hona hemen naturan diren beste zenbait ahalmen –eta, kasu batzuetan, gizakientzat aplikaga-
rriak direnak, fikziozkoak edo ez–, ikasleei aurkezteko, informazio osatuagoa izan dezaten
heroia sortzeko garaian. Halaber, ahalmen horiek izango dituen balizko superheroi bat propo-
satzen da.
INFORMAZIO OSAGARRIA
Superbotereak dituzten beste animalia batzuk
SUPERENTZUMENA
Entzumen-inplante elektroniko baten bitartez gizakiak ultrasoinuei antzemateko ahalmena izan-

go luke, saguzarraren antzera; horixe da animalien erreinuan ondoen entzuten duen ugaztuna.
HEGAZTI-IKUSMENA
Harrapariek inon den ikusmen-zolitasunik handiena dute. Arrano batek hiru kilometrora baino
gehiagora ikus dezake erbia.
GAUEZ IKUSTEKO AHALMENA
Zenbait animaliak –mapatxe, hontz-zuri eta hontzek, esate baterako– tapetum lucidum bat dute
erretinaren ondoan, eta horren bitartez gizakiak baino hamar aldiz hobeto ikusten dute gauez.
SUPERUSAIMENA
Intsektuen artean, inurriak dira usaimenik onena duten artropodoak horretarako laurehun
errezeptore baitituzte. Bestetik, txakurrek berrehun mila usaimen-zelula dituzte, eta gizakiek
bost milioi besterik ez.
MIMETISMOA
Zenbait animaliak, kolorearen bidez, itzalak desagertzea eta gorputza ingurunearekin nahastea
lortzen dute. Adibidez, marrazo pigmeoak (hamabost zentimetro ingurukoa) argi egin ohi dio
bere buruari ezkutatu nahi duenean; argi urdinak ozeanoko sakontasunetan kamuflatzen la-
guntzen dio.
MALGUTASUNA
Hontz handiaren lepoa oso malgua da: ia 270 º biratu dezake.
URPEAN BIRIKA BETEAN IGERI EGIN AHAL IZATEA… BOTILARIK GABE
Apnea eran urpean arnasari gehien eutsi izan dion pertsonak hamar minutu eta hamabi segun-
doko marka egin du. Sinestezina dirudien arren, Weddelleko itsas txakurrak ia hirukoiztu egin
dezake marka hori. Ordu erdi erraz eman dezake urpean, eta bitartean seiehun metrora arteko
sakonerara egin igerian.
Murgiltzen direnean, itsas txakurrek odol-zirkulazioa nerbio-sisteman kontzertatzen dute. Ho-
rrek esan nahi du haien muskuluek oxigenorik gabe jarraitzen dutela lanean. Azalpena da mo-
lekula bat dagoela haien muskuluetan, mioglobina, odoleko hemoglobinak baino oxigeno ge-
hiago garraiatzeko eta gordetzeko ahalmena duena. Gizakion muskuluetan ere badago
molekula hori, oso kopuru txikian, ordea, jaiotzean. Beharbada, muskuluetako mioglobina ko-
purua handitzeko sekretua argitzea lortzen badugu, lortu ahal izango dugu gizakiongan mole-
kula horren kopurua handitzea eta urpean airezko botilarik gabe hogeita hamar minutura ar-
teko murgilaldiak egitea.
Balizko superheroi baten ezaugarriak
1. Otsoaren usaimena. Usaimena gizakiak izan ohi duena baino hamar mila aldiz handiagoa
izango luke, ingeniaritza genetikoaren bidez gene bat erauzita.
2. Saguzarraren entzumena. Gizakiari belarrian entzumen-inplante elektroniko bat ezarriz,

ultrasoinuei antzemateko ahalmena izango luke. Kanpo-belarriari kirurgia bidezko aldaketa
bat eginez eta trebakuntza labur baten ondoren, soinuen sorburuari antzemateko ahalme-
na izango luke.
3. Arrabioaren birsorkuntzarako ahalmena. Anputaziorik izanez gero, zauriaren zelulak ze-

lula ama bihurtuko lirateke eta hilabete gutxiren buruan gorputz-adarra birsortzeko ahal-
mena izango lukete, nahiz eta egungo zientziak ez jakin oraindik hori nola lortu.
4. Itsas txakurraren apnea. Oraindik ezagutzeko dauden prozesu batzuen bitartez musku-
luetako mioglobina kantitatea handitzeko modua egongo litzateke, eta horrek ahalbidetuko
luke oxigenoa biltzea, apnearik izanez gero erabili ahal izateko. Modu horretan, superheroia
hogeita hamar minutu ere egongo litzateke urpean arnasarik hartu gabe.
5. Izurdearen loaldia. Botika batzuez baliatuz garuneko hainbat zati aktibatuko lirateke, eta
horrek hilabete luzez aktibo egotea ekarriko luke, lo egin beharrik gabe; eta lo egitekotan,
loaldi laburrak izango lirateke. Begi bat irekita ere lo egiteko modua egongo litzateke,
atseden hartzen duen burmuin-hemisferioa txandakatuz.
6. Gaueko ikusmena. Ingeniaritza genetikoaren bitartez proteina opsinoen geneak ezarriko

lirateke eta horiek argi ultramorea xurgatuko lukete.
7. Arranoaren ikusmena. Begiak handiagoak egingo lirateke eta begien erretinetako zelula
kopurua handituko litzateke (kono deritzen zelulak). Horrek ikusmenaren bereizmena asko
hobetuko luke eta askoz ere zehatzago ikusiko litzateke.
Amaitu aurretik, komeni da zientzia-glosario txiki bat egitea, ikasleei berriak egin zaizkien hi
tzak sartuta:
• Ingeniaritza genetikoa.
• Argi ultramorea.
• Geneak.
• Ultrasoinuak.
• Zelula ama.
• Konoa (zelula mota).
• Opsina.
• Mioglobina.
• Tapetum lucidum.
Ikertu ondoren, ikasleek behekoa bezalako laburpen-taula bat egin dezakete ikerketaren
emaitzekin, gero beren superheroia egiteko erabiltzeko.
Botere edo
Ahalmen hori Animaliarekiko beste
Superheroia gizagaindiko
duen animalia antzekotasun batzuk
ahalmena
TENPORALIZAZIOA
Bi saio naturan dauden superbotereen gainean ikerketa egiteko eta horri buruzko ondorioak
ateratzeko.
KIROLETAKO HEROIAK
Gorputz Hezkuntza; Geografia eta Historia; Euskara eta Literatura
Greziarren munduan, atletak askotan hartzen zituzten heroitzat; Olinpiar Jokoen berezko izae-
ra erlijiosoa bazen ere, garai hartan, orain bezalaxe, atletarik onenak heroitzat hartzen zituzten.
Hezur-haragizko heroiaren kontzeptua, fikziozko superheroien mundutik kanpora, gaur egun,
eta inoiz baino gehiago, kirol-balentriekin dago lotuta. Baina hori lehendik ere Antzinaroan
halaxe zenez, Gorputz Hezkuntza baliagarria izan daiteke ikasleengan kirolaren iraganari eta
egungo egoerari buruzko ikerketa egiteko arreta pizteko, 4. fitxan proposatzen den moduan.
TENPORALIZAZIOA
Saio bat kiroletako heroi kontzeptua ikertzeko eta gogoeta egiteko.
Heroi eta superheroi kontzeptuei buruz ikuspuntu askotatik ikerketa eta gogoeta egin ondoren
ekin diezaiokegu proiektuaren faserik garrantzitsuenari: superheroia egitea. Superheroi horrek
taldearen balioak ordezkatu behar ditu, eta aldi berean ikasleek aho batez miresgarritzat jo
tzen dituzten ahalmenak izan behar ditu.
Aurreko faseetan ikasitako guztia jokoan ipini behar da orain, eta sortzeko erabili. Proiektuaren
une honetan ikasleek animalien munduan izan ohi diren hainbat superbotereren gaineko eza
gutza izango dute eta horiek beren superheroiei ezarri ahal izango dizkiete; ordurako, mitolo
gia klasikoaren heroiei buruzkoak irakurriko dituzte eta komikietako heroiekin dituzten an-
tzekotasunak jakingo dituzte; literaturako hainbat heroiri buruz ere ikasiko dute. Horren guz
tiaren jakitun, jadanik beren superheroiak egiteko moduan izango dira.
LEHORREKO, ITSASOKO ETA AIREKO SUPERHEROIAK
Matematika; Biologia eta Geologia; Plastikako, Ikusizko, eta Ikus-

entzunezko Hezkuntza; Geografia eta Historia; Euskara eta Literatura
Heroi batzuk pentsatu eta marrazteaz gainera, jarduera honetako helburuak dira zenbaki oso
en arteko eragiketak berrikustea eta hainbat animaliaren ingurunearekiko egokitzapenei bu
ruzko kontzeptuak argitzea. Era berean, praktikaren bidez ikasleek distantzien kalkulua, unita
te-aldaketak eta geometriako kontzeptu batzuk modu erakargarrian finkatzea ere bilatzen da.
5. fitxan (Superheroi berriak: Geomen eta Geowomen) Geomen eta Geowomen superhe
roien deskripzioa duten txartel batzuk ematen dira; Lur planetan bizi dira, eta hainbat taldetan
banatzen dira, zer ingurunetakoak diren kontuan hartuta:
• Atmosferakoak (harpiak, falkonidoak, ninfak). Troposferan bizi dira.
• Lehorrekoak (minotauroak, esfingeak, likantropoak). Lurrean bizi dira.
• Uretakoak (uhandreak, sirenak, krokodiloak). Hidrosferan bizi dira.
Txartel horietako bakoitzean superheroi bakoitzaren ezaugarri garrantzitsuenetako batzuk

ageri dira, bai eta jarduera honetarako bi balio nagusi ere: erasotzeko indarra eta babesteko
indarra; ikasleek alderatu egin beharko dituzte, eta horiekin matematikako kalkulu errazak
egin. Fitxak, gainera, irudiarentzako tokia du, hain justu ere ikasleek beren marrazkiekin osatu
beharko dutena.
Ikasleak hirunako taldetan banatu daitezke eta talde bakoitzak pertsonaia horietako bat har
tuko du. Izaki horiei buruzko edota horiek ordezkatzen dituzten animaliei buruzko informazioa
bilatzea eskatuko zaie, marrazketarako aurretiazko ideiak har ditzaten. Ondoren, pentsatu eta
marraztu egingo dituzte; taldekide bakoitzak bere gain hartuko du burua, gorputz-enborra,
edota gorputz-adarra diseinatzea. Folio batean hainbat zirriborro egin ditzakete, ondoren inte
resgarriena aukeratu, eta behin betiko irudia 5. fitxako txartel bakoitzean irudikatu.
Ikerketa ere egin daiteke sormen-jarduera honetan: mitoetan nahi beste izaki fantastiko dau
de, eta horien gaineko ikerketa proposatzea erabat egokia izan daiteke proiektu honentzat.
Ikerketa horretan lan hauek egin beharko lirateke:
1. Animalia mitikoak bilatu, egiptoar, greziar eta mesopotamiar mitologietan; Geografia eta
Historiako ikasliburutik abiatuko ginateke.
2. Kontzeptu hauek definitu: esfingea, grifoa, sirena, kimera, zentauroa, uhandrea, minotauroa
eta harpia.
3. Izaki zoomorfoen eta izaki antropomorfoen kontzeptuak finkatu.
Ikasleei beren pertsonaia pertsonalak sortzeko eska dakieke, superheroien talde bakoitza han-
diagoa egiteko. Ingurune bakoitzean superheroien hiru modelo ditugunez, ikasleak hiru talde-
tan banatzea proposatzen da, lehendik emanak zaizkien txartelen modukoak diseina ditzaten:
airekoak, lehorrekoak, eta uretakoak.
Zenbaki osoen, unitate-aldaketen eta distantzien jarduerak zailtasunaren arabera ordenatuko

dira, errazenetatik zailenetara, 6. fitxan (Superheroien botereak).
Azkenik, 7. fitxaren (Superheroia bere ingurunean) laguntzarekin, 5. eta 6. fitxetako datuak

erabilgarriak izan daitezke izaki bizidunek beren garapen-inguruneekiko egin behar izaten di-
tuzten egokitzapen nagusiak aztertzeko.
TENPORALIZAZIOA
Saio bat edo bi superheroiez informatzeko, pentsatzeko eta marrazteko; eta saio bat
informazio hori Matematika eta Biologia ikasgaietan lantzeko.
GURE SUPERHEROIA SORTZEA
Ikertutako heroi eta superheroi guztiek (mitologia klasikoko heroi eta erdijainkoetatik hasi eta
zinemako eta komikietako superheroietarainokoak) badituzte, nahiz eta beren arteko desber-
dintasunak handiak izan, hainbat ezaugarri komun. Horiek zerrenda honetan laburbil daitezke
(ikus Maria Jose Lucergaren Amerika Kapitainaren uniformetik Manhattan Doktorearen urdin
biluzira, hemen: (www.um.es/tonosdigital/znum8/estudios/13-supertonos.htm):
• Indar fisikoa, gainerakoen gainetik. Kasu batzuetan, neurrigabeko indar hori jainkoek dohain
baten gisan emana da, Herkulesi eta Akilesi emanikoak, esate baterako.
• B
otere apartak. Hiru motatakoak izan ohi dira: berezkoak edo jaiotzetikoak (X-men-enak,
Supermanenak eta mitologiako heroienak, kasu), oharkabean hartuak (Lau Izugarrienak, Spi-
dermanenak eta Hulkenak), edo jainko-jainkosek emanak.
• M
enderaezinezko armak. Heroi bakoitzaren bereizgarriak dira: Thorren mailua, Amerika Ka-
pitainaren ezkutua, Esku-argi Berderen eraztuna, Jupiterren tximista, Ciden ezpata eta Artur
erregearen Exkalibur.
• E
zaugarritzat dituzten ikur edota sinboloak. Esate baterako, Supermanen S letra, Zorroren Z
eta Atenearen hontz-zuria.
• Uniforme edota jantzi bereziak. Horien bidez ezagut daitezke.
• M
askara edota mozorroak (ez kasu guztietan). Horiez baliatzen dira beren benetako norta-
suna ezkutatzeko, Zorro, Batman eta Spiderman kasu; funtzio bera betetzen dute Zeusen
metamorfosiek, adibidez.
ndoan eramaten dituzten edo beren ezaugarri diren animaliak. Esate baterako, Atenearen
• O
hontz-zuria, Ciden Babieca eta Bucefalo zaldiak, Batmanen saguzarra, Spidermanen armiar-
ma, eta Liztor emakumearen liztorra.
• L agun fidel bat. Heroiei beren abenturetan laguntzen diete;tuena, Ciden Minaya Alvar Fañez,
Artur erregearen Lanzarote, eta Batmanen Robin, besteak beste.
• E
zkutuko nortasun bat. Heroiaren atzean, batzuetan, bizimodu pertsonal eta familiarteko
arrunta, askotan ohikoa eta interesik gabea duen pertsona bat ezkutatzen da; Cid, Lau Izu-
garriak, Peter Parker (Spiderman) eta Clark Kent (Superman), esate baterako.
• E
makume maitea. Jimena (Cid), Lois Lane (Superman), Gwen Stacy edota Mary Jane Watson
(Spiderman), Constance (DÁrtagnan), eta Marian (Robin Hood), batzuk aipatzearren.
lde ahul bat. Ia heroi guztien ezaugarria da badutela ahul eta hauskor egiten duten zerbait.
• A
Izan daiteke ahultasun fisikoa, Akilesen orpoa eta Supermanen kriptonita, esate baterako;
eta izan daiteke ahultasun psikologikoa, Spidermanen May izeba, adibidez.
• M
altzurra edota etsai amorratua. Zer izango lirateke heroiak maltzurrik ez balego? Pen
tsaezinezkoa dirudi betiko etsairik gabeko heroirik egotea: Luke Skywalker eta Darth Vader,
Superman eta Lex Luthor, Batman eta Joker, Robin Hood eta Joan Printzea, eta DÁrtagnan
eta Richelieu kardinala, esate baterako.
• H
elburu edota misio bat. Heroietako askok helburu zehatz bat dute: Cidek, ohorea berresku
ratzea, desterrutik itzultzea eta fedegabeak bidaltzea; Robin Hoodek, aberatsei lapurtzea
behartsuei emateko. Beste kasu batzuetan, helburua ez dago horren garbi; adibidez, gaizkia
ren aurkako borroka Batmanen kasuan.
Antzekotasunen zerrenda horretatik abiaturik, ikasleak prest egongo dira superheroia sortzeko,
eta horretarako, 8. fitxa (Nor da gure superheroia?) erabiliko dute. Euskara eta Literatura
ikasgaian, egin beharreko lana izan daiteke superheroiari istorio bat asmatzea, bizia ematea
(zer helburu duen, nor maite duen, zeren edota noren aurka egingo duen, nork laguntzen dion,
haren armarik boteretsuenak zein diren, alde ahula zein duen, zer nortasunen azpian gordetzen
den, eta abar), baina beste ikasgai batzuetatik ekarpenak eginez gero azken emaitza askoz
hobea izango da.
Jarduera hau egiteko ikasleak taldetan banatzea komeni da. Talde bakoitzak superheroi bat
asmatu, eta kontuan hartu beharko du hainbat ikasgaitan egindako ikerketekin ikasitako guz
tia. Ikasgela ondoen ordezkatzen duen superheroia sortzea da helburua, miresgarri zaizkien
baliorik garrantzitsuenak ematea superheroiari, eta gainera, pertsonaia gisa ere erakargarria
izatea.
Behin pertsonaia sortu eta gero, ahozko aurkezpenerako gidoia prestatu beharko da; talde
bakoitzaren ordezkariak egingo du aurkezpena gainerako ikaskideen aurrean. Talde bakoitza
ren helburua izango da gainerako taldeak konbentzitzea berek sortu duten superheroia dela
boteretsuena, osoena eta miresgarriena. Jarduera honekin, besteak beste, ikasleen mintzame
na lantzea bilatzen denez, garrantzitsua da talde bakoitzeko ordezkariak ez irakurtzea presta
tu duten gidoia, baizik eta gida modura bakarrik erabiltzea.
Ikasleek hautagairik onenak zein iruditzen zaizkienak arrazoitzeko eztabaida labur bat egin
ondoren, bozketa bat egingo da, eta horren arabera, botorik gehien jasotzen duen superheroia
izango da taldeko superheroia.
Superheroiaren nortasunaren ezaugarriak eta bereizgarriak erabaki ondoren, superheroia sor
tzeko bigarren fasera pasatuko gara: sormen artistikoaren unea izango da, eta horretarako
gure superheroiaren aurpegia eta gorputza diseinatu beharko ditugu. Ikasleei baliagarriak izan
go zaizkie 9. fitxan (Gure superheroiaren irudia) ematen diren argibideak. Lehenik, superhe
roiak zer gorpuzkera izango duen aukeratu beharko dute; haren jantzia diseinatu ere bai, ego
kiak iruditzen zaizkien osagarri eta gehigarriekin. Eta ahalegindu beharko dute aukeratu dituz
ten baliorik garrantzitsuenak superheroiaren ezaugarri fisikoetan islatzen.
TENPORALIZAZIOA
Hiru saio Euskara eta Literatura ikasgaian: bi saio superheroiaren nortasuna eta bizitza
asmatzeko, eta beste saio bat ikaskideei pertsonaiaren ahozko aurkezpena egiteko,
eztabaidarako eta superheroia aukeratzeko. Bi saio Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko
Hezkuntza ikasgaian, superheroiaren irudia sortzeko.
GURE SUPERHEROIAREN ABENTURAK
Atzerriko hizkuntza (Ingelesa); Euskara eta Literatura;

Plastikako, Ikusizko, eta Ikus-entzunezko Hezkuntza
Proiektu honen azken emaitza albistegi bat izango da, eta beraz, gure helburua ez da komiki-ban-
da bat egitea. Hala ere, ikusita komikietan superheroi ugari daudela, eta kontuan hartuta ingelesak
komikietako onomatopeien alorrean adierazkortasun aberatsa duela, jarduera honetan komiki-
banda bat egitea proposatzen da, 10. fitxan, ikasleek hiru gauza uztartu ditzaten: onomatopeia-
ren baliabide linguistikoa, atzerriko hizkuntza baten onomatopeia-aniztasuna, eta onomatopeiek
komikietan duten aplikazioa
Lehenik, onomatopeiak zer diren azalduko dugu: aipatutako izakiaren, gauzaren edota ekin-
tzaren hotsa imitatzen nahiz birsortzen duten hitzak dira onomatopeiak, eta oso adierazkorta-
sun-baliabide eraginkorra dira, ideia edota egoera bat espazio txiki batean laburbiltzeko ahal-
mena baitute; horrek garrantzi handia du komikietan. Kontuan hartuta komikietan agertu ohi
diren onomatopeietan hainbat familiatako hotsak daudela, ikasleei proposa diezaiekegu eus-
karazko onomatopeiak bilatzea sailkapen honetako talde bakoitzerako (ikus IVAP. Galdezka,
Herri-Arduralaritzaren Euskal Erakundea, 2003) (http://www.ivap.euskadi.eus/contenidos/in-
formacion/euskalduntze_argit/es_def/adjuntos/Galdezka1.pdf), eta horretan laguntzeko, hitz
hauek emango dizkiegu:
• Gizakien hitzik gabeko hotsak: zurrungak, algarak, arnasotsak, eta abar.
• Animalien hotsak: kurrinkak, zaunkak, oihuak, kantuak, eta abar.
• Naturaren hotsak: haizea, euria, tximista, eta abar.
• Izaki bizidun batek objektu bati eraginda sortutako hotsak: kolpeak, mailukadak, tiroak, eta
abar.
• Objektuek sortutako hotsak: eztandak, talkak, burrunbak, txirrin-hotsak, eta abar.
Hala ere, batetik, onomatopeiak ez dira berdinak hizkuntza guztietan, eta bestetik, ingelesa
da komikien munduan gehienbat erabiltzen den hizkuntza. Hori kontuan hartuta, ingeleseko
ikasgaian eskatuko diegu ingelesezko jatorrizko onomatopeiarik ezagutzen badute haiek ai-
patzeko eta, ondoren, guk horiek nola esan ohi ditugun adieraziko dugu, adibideak emanda:
makina baten beep (pip gaztelaniaz eta euskaraz), atea jotzean knock, knock (gaztelaniaz toc,
toc eta euskaraz kax-kax). Baina esanguratsuena da ingelesezko aditz asko onomatopeietan
oinarritzen direla. Gaztelaniaz cerró la puerta de un portazo esaten da, eta ingelesez slam the
door soilaz baliatzen dira, ate-zartakoaren onomatopeia bera, slam, aditz modura erabilita;
euskaraz ere antzera jokatzen da, danba onomatopeia edo onomatopeia horretatik sortutako
izena –danbatekoa– erabiltzen baita. Atea jotzen ari direla esateko ere, ingelesez zuzenean
erabiltzen dute knock aditza (gaztelaniaz ez da toctoc aditza erabiltzen, baina euskaraz atea
kax-kax jo zuen esaten da); erlojuaren hotserako, ticks aditza erabiltzen dute (gaztelaniaz hace
tic tac, euskaraz tik-tak egin), eta abar. Beste adibide batzuk dira: clink, swish, swoosh, splash,
pop, honk, roar, yawn, eta abar. Ikasleei aditz horien esanahiak bilatzeko eta idatziz jasotzeko
eska diezaiekegu.
Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntzan komikietako berezko hizkuntzaren beste
elementu garrantzitsu bat erabil dezakegu: letren tamaina eta intentsitatea: zenbat eta tamai-
na eta kolore-intentsitate handiagoa izan, orduan eta garrantzi handiagoa dute hitzek komikie-
tan. Adibidetzat ipin ditzakegu Roy Lichstenstein margolaria eta pop art deritzana. Metafora
bisualak edo ideogramak ere aipatuko ditugu (esamoldeen irudikapen grafikoak dira, onoma-
topeiekin batera askotan erabiliak); adibidez:
• Ideia on bat: bonbillaren irudia.
• Pozoi hilgarri bat: burezurraren irudia.
• Lo zerraldo egitea: zerra bat enbor bat mozten.
• Pertsonaia bat maiteminduta: bihotzaren irudia.
• Zalantza bat: galdera-markaren irudia.
Komikietan oso erabilia den beste baliabide bat ere azaldu dezakegu: mugimendu zinetikoak,
pertsonaien nahiz objektuen desplazamendua edota ibilbidea adierazten duten zeinu grafiko-
ak, grafikoak, komatxo nahiz lerro zuzenen bitartez adieraziak. Lerro horiek mugimendua adie-
razten dute, eta dinamismoa eta akzioa ematen dizkiote binetari.
Ikasketa horiek guztiak jasotzeko helburuarekin banatuko zaie ikasleei 10. fitxa, Plastikako,
Ikusizko, eta Ikus-entzunezko ikasgaian landu dezaten. Sormen-jarduera bat proposatzen zaie:
batetik, onomatopeiak (bereziki euskarazkoak, oparoak baitira) eta metafora bisualak edota
mugimendu zinetikoak pentsatzea komiki-istorio bateko berezko egoerei nahiz ekintzei lotuta;
bigarrenik, letraren tamainaz eta koloreaz baliatzea egoki iruditzen zaiena nabarmentzeko; eta
azkenik, hori guztia erabiliz komiki-banda bat sortzea.
TENPORALIZAZIOA
Saio bat Euskara eta Literaturan, eta beste bat Ingelesean onomatopeiaren eta komikietako
hizkuntzaren kontzeptuak ikasteko; saio bat Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko
Hezkuntzan binetak sortzeko eta binetekin lan egiteko.
HEZUR-HARAGIZKO HEROIAK

Jarraian, ikuspuntua aldatu eta fikzioaren eremutik urrunduko gara. Antzinako garaiei nahiz
ezinezko munduei begiratzeari utzi eta hemen eta orain bilatuko ditugu benetako heroiak,
hezur-haragizkoak. Helburua da heroiak badaudela erakustea, nahiz eta superbotererik ez izan
eta gugandik guk uste dugun baino gertuago egon. Proiektuaren zati hau erabiliko dugu, beraz,
balioen heziketa sustatzeko. Egiazko pertsona bat bilatzen ahaleginduko gara, ezaguna nahiz
ezezaguna, eta gure heroia izateko ezaugarriak biltzen dituena.
Jarduera hau egiteko ikasleak berriro taldetan banatuko dira eta horietako bakoitzak bere bozera-
mailea aukeratuko du. Talde bakoitzak hamar galderako galde-sorta bat prestatuko du, 12 eta 16
urte bitarteko gaztetxoei egiteko, gure egiazko heroia bilatzeko helburuarekin. Galde-sortako galde-
rez baliaturik, gaur egun norbait heroitzat hartua izan dadin zer dohain izan behar dituen argitzen
ahaleginduko dira. Azken galdera hau izango da: Zure ustez, nor da heroi bat? Ondoren, ikaskideek
eztabaida egin, eta talde guztien proposamenak adostuko dira behin betiko galderak zehazteko.
Ikasle bakoitzak ikasgela horretakoak ez diren hiru ikaskideri egingo die inkesta. Ondoren,
emaitzen bateratze-lana egin eta, azkenik, inkestetatik ondorioztatutako ideiak eta ikaskideen
iritziak bilduta, heroi bat zer den ondoen islatzen duen pertsonaia aukeratuko da.
Amaitzeko, ikasleek gutun bat idatziko diote aukeratutako pertsonaiari; bertan adieraziko dio-
te zergatik hartu duten heroitzat eta, ahal bada, gutuna egiaz bidaliko diote.
TENPORALIZAZIOA
Saio bat galde-sortako galderei buruz eztabaidatzeko eta adosteko, eta beste saio bat heroia
aukeratzeko eta gutuna idazteko.
PROIEKTUAREN AMAIERA: HEROIEN ALBISTEAK
Euskara eta Literatura; Plastikako, Ikusizko, eta Ikus-entzunezko

Hezkuntza; Geografia eta Historia; Biologia eta Geologia; Teknologia
Proiektu honen amaierara helduta, beharbada, faserik zailena geratzen da, baina baita ikasleak
gehien animatuko dituena ere: telebista-saio baterako gidoia egitea, magazin-informatibo for-
matukoa; amaitu ondoren ikasleek antzeztu eta grabatu egin dezakete, Teknologiako irakas-
learen laguntzarekin.
Programak zati hauek izan behar ditu:

1. Goiburua.
2. Informazioa. Telebista-saioa azken orduko albiste batekin hasiko da: hirian superheroi bat
agertu da. Atal honetan informazioa emango da. Aurkezleak konexioak egingo ditu kanpoan
den kazetari batekin eta hark herritarren testigantzak ekarriko ditu; herritarrek heroia ikusi
dutela baieztatuko dute eta haren deskripzioa egin ere bai; horretarako, deskripzio horiek
kontuan hartuta ikasleek egindako irudiak erakuts daitezke, erretratu-robot modura.
3. Elkarrizketak adituei. Platoan, aurkezleak gaiarekin zerikusia duten hainbat aditu elkarri-
zketatuko ditu: superheroiaren ustezko botereak aztertzen dituen zientzialari bat, haren
jatorria animalien munduan aurkitu nahi duena; superheroiaren eta heroi klasikoen arteko
antzekotasunak bilatzen dituen historialari bat; ikus-entzunezko komunikazioan aditu bat
(edota komiki-denda bateko nagusia), herritarrek ikusi duten superheroiaren itxura komikie-
tako superheroi handienekin parekatzen duena; superheroiari laguntzen dioten izakien
ahalmenak eta indarrak aztertzen dituen matematikari bat, eta abar. Zati honetan, ezinbes-
tekoa da ikasgai bakoitzeko ikerketa-jardueretatik jasotako ezagutza guztiak erabiltzea.
4. Eztabaida. Albistea txundigarria dela baliatuz, platoan eztabaida egitea proposatzen da, gai
honi buruz: Nor dira gure superheroiak?
5. Esklusiba. Zuzeneko elkarrizketa superheroiari.
6. Agurra eta itxiera.
TENPORALIZAZIOA
Jarduera honek proiektuan landutako ikasgairik gehienak hartzen ditu eta ebaluazioa egiteko
balio du; beraz, gomendagarria da gaiarekin zerikusia duen ikasgai bakoitzean saio bat
egitea.
PROIEKTUA
3
1. FITXA
Zer da heroi bat?
Izena: Maila: Data:
1. galde-sorta: Heroiaren kontzeptua
Erantzun, banaka, galdera hauei. Ondoren, partekatu eta eztabaidatu zure erantzunak
gainerako ikaskideekin.
1 Zer esan nahi du heroi hitzak, zure ustez?
2 Zer dohain izan behar ditu heroi batek, zure ustez?
3 Zer antzekotasun eta desberdintasun dituzte heroiek eta superheroiek?
4 Zer heroi ezagutzen dituzu? Eta zer superheroi?
5 Baduzu bereziki atsegin duzun heroirik? Zergatik?
6 Zer literatura-lan ezagutzen dituzu heroiak protagonista dituztenak? Eta zer film?
7 Zergatik sortu dituzte historian zehar gizarte guztiek beren heroiak? Ipini adibideren bat.
8 Nor da zure heroia? Zergatik? Adierazi heroi horren dohain nagusiak.
PROIEKTUA
3
1. FITXA
Zer da heroi bat?
Izena: Maila: Data:
2. galde-sorta: Heroi klasikoa
Ikasgelan gure heroia bilatzen hasi baino mende asko lehenago, greziarrek beren heroiak
bilatu eta haiei beren ezaugarriak eta botereak eman zizkieten. Zer dakizu haiei buruz?
1 Zer greziar heroi ezagutzen dituzu? Idatzi haien izenak eta haietako bakoitzari lotzen
diozun dohain nahiz ezaugarriren bat.
2 Zer baldintza betetzen zituzten greziar mitologian heroitzat hartzen zituztenak?
3 Nolakoak ziren greziar jainko-jainkosak? Idatzi ezagutzen dituzun ezaugarriak eta jainko-
jainkosa horien sinboloren bat.
4 Nolakoak ziren greziar heroiak? Idatzi haien ezaugarri nagusi batzuk.
5 Ba al dakizu greziarrek beren jainko edota heroiei buruzko literatura-lanik idatzi ote
zuten? Zein ezagutzen dituzu? Irakurri duzu horietakoren bat?
6 Gogoratzen duzu greziar mitoren bat? Azaldu, labur.
PROIEKTUA
3
2. FITXA
Kondairazko heroiak
Izena: Maila: Data:
1. taldea: Herkules
Nemeako lehoia
—[…] Ondo da —esan zuen erregeak bat-batean, zutitzearekin batera—.

Nemeako basora joan behar duzu, eta han nire artzainen artaldeak akabatzen
dituen lehoia hil. Zoaz eta ez etorri haren larrua ekarri gabe! […]
Handik bi ordura, Herkules Nemeako baso ilunera heldu zen. Zelatan ipini zen,
eskuaz arkuari eutsiz, gezia jaurtitzeko prest. Tarteka lurrera begiratzen zuen,
piztiaren oinatzak igarri nahian, baina hura ez zen inondik ageri. Gauean,
basoaren soilgune batean, Herkulesek atsekabeturik zeuden artzain batzuekin
egin zuen topo. Haiengana hurbildu eta ardi batzuk lepogabeturik ikusi zituen.
Zantzuek erakusten zuten ikaragarri handia izango zela animalia haiek zauritu
zituen hanka, eta ezpata bat baino atzapar zorrotzagokoa. […]
Handik pixka batera, lehoia agertu zen. […] Ikaragarri handia zen. Suaren
koloreko kalparraren erdian, bi begi-nini morek dir-dir egiten zuten letagin
gogorreko ahutzen gainetik. Piztiak gizonari goitik behera begiratu zion, erruki
balio bezala. Herkulesek […] arkua tenkatu eta zuhurtzia handiz aztertu zuen
jaurtiketa. […] Geziak […] piztiaren sorbalda jo zuen; baina, sorbaldan sartu
beharrean, errebotatu… eta sasiarte batean galdu zen. […]
Berehala beste gezi bat hartu zuen, bere indar guztiarekin arkua tenkatu, eta
jaurti egin zuen bihotzera apuntatuta. Bigarrenez errebotatu zuen geziak,
animaliaren larrua dortoka baten oskola balitz bezala. Munstroak ahutzak ireki,
eta aharrausi eta orro egin zuen. Ematen zuen bere etsaiaz trufatzen ari zela.
Ondoren, buelta erdia eman eta handik urrundu zen.
Herkulesek, haserreturik, jarraitu egin zion. Batzuetan, animalia geratu egiten
zen eta ehiztariak gezi bat jaurtitzen zion; lepora apuntatzen zuen, sahietsaldera,
munstro haren toki zaurgarriren bat aurkitu nahian. Baina alferrikakoa izan zen
guztia: jaurtiketak indar handiz egiten zirenean, geziak, errebotatu beharrean,
hautsi egiten ziren lehoiaren gorputza jotzean.
Ilunabarrean, Herkulesek, gogaiturik, oihu egin zion erronka modura:
—Zergatik alde egiten duzu behin eta berriz? Beharbada beldur zarelako zure
indarrak nireekin neurtzeko?
Hitz horiek entzutean, piztiak buelta erdia eman eta ahutzak irekita bere
etsaiaren gainera egin zuen jauzi. Herkulesek ezpata zorrotik atera eta bi eskuez
astindu zuen. Munstroa eskueran izan zuenean zaldi bat erditik ebakitzeko
moduko kolpea eman zion. Baina ezpataren burdina okertu eta ez zen barneratu
animaliaren larruan! Herkulesek uste zuen animaliak jan egingo zuela; baina
horren harrapakin erraza gutxietsiko balu bezala, lehoiak buelta erdia eman zuen
eta gauaren iluntasunean desagertu zen. […]
Hurrengo goizean, Herkules Nemeako lehoiaren bila basoan barneratu zenean,
[…] olibondo bateko begi askoko adar bat ikusi zuen lurrean, oso lodia. […]
PROIEKTUA
3 Kondairazko heroiak
Izena: Maila: Data:
Beste arma hura hartuta, basoan barneratu zen. Denbora tarte baten ondoren
piztiaren oinatzak aurkitu zituen, eta handik pixka batera kobazulo baten atarira
heldu zen. Barrutik zetorren kiratsa sumatuta eta kanpoaldean pilatutako
hezurrak ikusita ez zegoen zalantzarik: huraxe zen lehoiaren kobazuloa!
Herkules haratustelaren gainetik pasatu eta, borra gora jasota, kobazuloan sartu
zen. Sartu orduko ezusteko orro bat entzun zuen. Iluntasun hartan bi begi-nini
distiratsu ikusi zituen. […]
Ohartu zen lehoia kobazuloaren barrualderantz alde egiten ari zela, baina
horregatik ere aurrera jarraitu zuen. Azkenean aire zabalera irtenda ulertu zuen
zer gertatu zen: kobazuloak bi sarrera zituen, eta hala, piztiak bere
jazarlearengandik alde egitea lortu zuen. […]
Lehoia ez zegoela baliaturik, inguruetara begira ibili zen. Kobazuloaren kanpoko
goialdean harri handi bat ikusi zuen. Bizkarraz bultza egin zion harriari biraka
has zedin, eta ondoren, bat-batean beherantz bultzatu zuen. Harria, zehazki,
kobazuloaren bigarren sarreraren aurrean erori zen. […]
Halako batean piztia agertu zen, bere azken biktimen odola oraindik kalparretik
zeriola. Susmorik hartu gabe, animalia kobazuloan sartu zen. Herkules zain
geratu zen une batez, eta ondoren kobazulora sartzera ausartu zen.
[…] Munstroak orro bat egin, buelta erdia eman eta bere etsaiak irteera
oztopatzen ziola ikusi zuen. Orduan, haren gainera jauzi egin zuen! Herkulesek
ikaragarrizko kolpea eman zion buruan, bizirik irteteko inongo izakirik
aguantatuko ez lukeena. Baina piztia apenas asaldatu zen: atzera egin eta berriro
egin zion eraso. Herkulesek berriro eman zion kolpea buruan: horrenbesteko
indarrez, borra eskuetatik joan zitzaion. Piztiak alde egin behar zuela ikusirik,
irtenbide bakarra geratzen zitzaiola ohartu zen Herkules: aurrez aurre borrokatu
beharko zen animaliarekin!
Lehoia kobazulotik irteteko Herkulesen ondotik pasatzean, hark lehoiaren
gainera egin zuen jauzi eta besoak lepoaren bueltan estutu zizkion. Munstroak
orro egin zuen eta askatzen ahalegindu zen; Herkulesek are eta gehiago estutu
zizkion besoak, hozka egiteko prest ziren letaginetatik aldendu nahirik.
Aurkariak hautsetan iraulkatu ziren, kobazuloaren sarreran pilatutako hezurren
artean. Handik piska batera, piztiaren mugimenduak tartekatuagoak eta
leunagoak egin ziren, haren begi moreak lurrundu egin ziren eta burua
pisutsuagoa egin zitzaion.
Herkulesek besoak zabaldu zituenean, munstroaren gorputza lurrera erori zen,
hilik. Arnasa beroturik, Herkulesek bere biktimari begiratu zion. […]
Orduan bere ezpataren bila joan, eta munstroa larrutzen ahalegindu zen. Baina
tamalez, hil eta gero ere, lehoiak bere botereari eusten zion eta inongo
burdinarik ezin zen haren larruan sartu. […]
Bat-batean piztiaren hankei begiratu zien. […] Animalia hilaren hanka bati heldu,
eta azazkalez baliaturik larrua erraz urratzen hasi zen. Animalia larrututakoan, haren
larrua gainean ipini zuen, lehoiaren burua bere kopetaren gainean ipinita, kasko
baten antzera. Babesgarri ezohiko hura jantzita, jauregiko ate aurrera joan zen. […]
Euristeok jauregira zetorren hura ikusi eta hasiera batean, lehoi bat izan zitekeela
pentsatu zuenez, izuak hilko zuela iruditu zitzaion. […]
2. FITXA
Herkulesek lehoiaren larrua gainetik kendu eta erregearen oinetara bota zuen.
—Gorde zuretzat! Eramazu hemendik urrun. Hemendik aurrera ez zaitut hemen
ikusi nahi. Jauregian sartzea debekatzen dizut! […]
—Zure esanetara izango nauzu beti, Euristeo. […] Esadazu zer beste agindu
daukazun niretzat eta obedituko dizut.
Herkulesek, Nemeako lehoiaren larruaz jantzirik, Tirinto hiriko ateak zeharkatzen
zituen bitartean, Euristeok, bere jauregian, Junori laguntza eskatzen zion, bete
ezinezko zeregin bat iradokitzeko erregutzen zion […].
Hurrengo gauean, Jupiterrek, Olinpoan, hainbat izar sortzea erabaki zuen bere
semearen lehenengo balentria ospatzeko.
Horrelaxe sortu zen Lehoiaren konstelazioa.
Herkulesen hamabi lanak. Christian Grenier-en bertsioa.
IKERKETARAKO GALDERAK
1 Nor ziren Herkulesen gurasoak?
2 Zein ziren Herkulesek heroi bihurtzeko egin behar izan zituen hamabi lanak?
3 Heroien zer dohain ditu Herkulesek?
4 Herkulesen botereak berezkoak ala naturaz gaindikoak dira? Zer beste istorio ezagutzen
dituzu greziar eta erromatar mitologiari buruzkoak?
5 Zerk eman dizu atentziorik handiena Herkulesi buruzko lan honetan?
Herkules, Nemeako
lehoiaren kontrako
borrokan. Irudi beltzeko
zeramika, K.a. vi. mendea.
Louvre Museoa, Paris.
PROIEKTUA
3 KONDAIRAZKO HEROIAK
Izena: Maila: Data:
2. taldea: Cid Campeador
Suéltase el león del Cid. Miedo de los Infantes de Carrión.

El Cid amansa al león. Vergüenza de los infantes
Estaba el Cid con los suyos en Valencia la mayor «Un gran susto nos ha dado, señor honrado, el león».
y con él ambos sus yernos, los infantes de Carrión. Se incorpora Mío Cid y presto se levantó,
Acostado en un escaño dormía el Campeador, y sin quitarse ni el manto se dirige hacia el león:
ahora veréis qué sorpresa mala les aconteció. la fiera cuando le ve mucho se atemorizó,
De su jaula se ha escapado, y andaba suelto el león, baja ante el Cid la cabeza, por tierra la cara hincó.
al saberlo por la corte un gran espanto cundió. El Campeador entonces por el cuello le cogió,
Embrazan sus mantos las gentes del Campeador como quien lleva un caballo en la jaula lo metió.
y rodean el escaño protegiendo a su señor. Maravilláronse todos de aquel caso del león
Pero Fernando González, el infante de Carrión, y el grupo de caballeros a la corte se volvió.
no encuentra dónde meterse, todo cerrado lo halló, Mío Cid por sus yernos pregunta y no los halló,
metiose bajo el escaño, tan grande era su terror. aunque los está llamando no responde ni una voz.
El otro, Diego González, por la puerta se escapó Cuando al fin los encontraron, el rostro traen sin color
gritando con grandes: «No volveré a ver Carrión». tanta broma y tanta risa nunca en la corte se vio,
Detrás de una gruesa viga metiose con gran pavor tuvo que imponer silencio Mío Cid Campeador.
y de allí túnica y manto todos sucios los sacó. Avergonzados estaban los infantes de Carrión,
Estando en esto despierta el que en buen hora nació gran pesadumbre tenían de aquello que les pasó.
y ve cercado el escaño suyo por tanto varón. Mio Ciden Eresia, hirugarren Kanta, 112. saila,
«¿Qué es esto, decid, mesnadas? ¿Qué hacéis aquí 2.278-2.310 bertso-lerroak. Pedro Salinasen egokitzapena.
[alrededor?».
1 Egiazko zer pertsonaiatan

oinarritzen da testuaren
protagonista? Zergatik du poema bat
pertsonaia horrek, zure ustez?
Ba al dakizu nork idatzi zuen?
2 Nor izan zen pertsonaia hori?

Zer garaitan bizi izan zen? Zer dakizu
haren bizitzaz eta garaiaz?
3 Heroien zer dohain erakusten ditu Cidek

poemaren bertso-lerro horietan?
4 Ciden botereak berezkoak ala naturaz

gaindikoak dira? Arrazoitu zure erantzuna.
5 Zati horretan, zer gertakarik nabarmentzen

dute Ciden adorea? Ciden zaldizko estatua.
Brontzea. Burgos, Espainia.
2. FITXA
3. taldea: Robin Hood
Hitzaurrea
Robin Hoodek erregearen basozainekin izandako abentura kontatzen

denekoa. Robin Hoodek bere taldea sortu zuenekoa, eta bere esaneko
laguna, John Txiki entzutetsua, ezagutu zueneko abentura ospetsua.
Iraganeko garaietako Ingalaterra alaian, Henrike II.a errege zintzoak herrialdea

gobernatzen zuenean, Sherwoodeko basoaren abarrartean, Nottingham hiritik
gertu, Robin Hood izeneko gaizkile ospetsua bizi zen. Ordura arte sekula ez zen
izan bera bezalako arkularirik, gezi lumadun bat horren zorrotz jaurtitzen zuenik,
ez eta Robinekin batera zuhaizti haietan ibili ohi ziren ehun eta berrogei alproja
haiek bezalako gizonezkorik ere. Bizimodu atsegina zeramaten Sherwoodeko
basoaren sakonean; ez zioten ezeri uko egiten, tiro- eta borroka-norgehiagoketan
aritzen ziren, erregearen oreinak ehizatzen zituzten, eta haiek jateko urrian
irakindako garagardo-upel beteak husten zituzten.
Ez Robin bakarrik, baizik eta bere banda osoa, legegabeko pertsonak ziren;
besteengandik bereizita bizi zirenak, eta hala ere nekazariek asko estimatzen
zituzten, sekula ez baitzen gertatu behartsu bat Robinengana joan eta esku-
hutsik itzultzea.
[…]
[Robin Hood] basoan bizitzen geratu zen, eta huraxe izango zuen aterpe urte
luzez; ez zituen une atsegin gehiago pasatuko Locksleyko lagunekin. Gaizkile
bihurtu zen, ez bakarrik gizonezko bat hiltzeagatik, baizik eta baita erregearen
oreinetako bat hiltzeagatik ere; hala, beraz, Robinen burua erregearen
justiziarengana eramatea lortzen zuenari berrehun liberako saria emango zioten.
Nottinghameko sheriffak zin egin zuen berak eramango zuela Robin Hood
pikaro hura justiziaren aurrera. Horretarako bazituen bi arrazoi handi: bat,
berrehun liberako saria; eta bigarrena, Robin Hoodek hil zuen basozaina senidea
zuen.
Baina Robin urtebetez egon zen ezkutaturik Sherwoodeko basoan, eta denbora
horretan bera bezalako asko batu zitzaizkion, denak arrazoi bategatik edo
besteagatik legegabeko pertsonak. Haietako batzuek, jatekorik beste ezer ezin
aurkitu, eta oreinak ehizatu zituzten neguan gosea asetzeko, eta basozainek
agerian utzirik, ihes egin behar izan zuten burua salbatuko bazuten; beste
batzuei beren lurrak lapurtu zizkieten eta lur haiek erregearen eskuetara pasatu
ziren; askori, jauntxo baroi, abade aberats nahiz lur-jabe boteretsuren batek
ondasunak kendu zizkien...; denak, arrazoi bategatik edo besteagatik,
bidegabekeriari eta zapalkuntzari ihesi heldu ziren Sherwoodera.
Modu horretan, urtebete pasatu zenean, Robinek berarekin zituen ehun nekazari
sendo baino gehiago, eta haiek Robin buruzagitzat hartu eta zin egin zuten, berei
lapurretan egin zieten moduan, berek ere gauza bera egingo zutela
zapaltzaileekin, izan jauntxoak, izan zaldunak edota lur-jabeak, eta haiei
lapurtuko zizkietela haiek behartsuei bidegabeko zergen bitartez, neurriz gorako
errentez bitartez edota hautazko isunen bitartez lapurtutakoa; gainera,
estutasunetan nahiz premia larrian ziren behartsuei lagunduko zieten, eta haiei
PROIEKTUA
Izena: Maila: Data:
bidegabekeriaz lapurtu zietena itzuliko zieten. Horrez gain, zin egin zuten ez
ziotela inoiz inongo haurri minik egingo, eta ez zutela inongo emakumerik –izan
ezkongabea, ezkondua nahiz alarguna– irainduko; eta handik denbora batera,
eremu hartako herritarrak ohartu zirenean Robinek eta haren lapurrek ez zietela
minik egingo eta familia behartsu orok haren laguntza izango zuela bai dirutan
bai jakitan, hasi ziren Robin eta haren lagun talde alaia izugarri estimatzen, eta
Sherwoodeko basoan Robinek egindako balentrien inguruko kontakizunak
egiten zituzten; eta azkenerako, beren kidetzat hartu zuten.
Howard Pyle, Robin Hooden abentura alaiak.
1 Testuko protagonista, egiazko pertsonaia bat da ala asmatua? Zer garaitan bizi izan zen?
Zer dakizu hari buruz?
2 Zer balio ordezkatzen ditu Robin Hoodek? Zer zerikusi dute balio horiek Robinen
garaiarekin? Ba al dute zentzurik gaur egun?
3 Nor da Robin Hooden etsai nagusia? Eta nor lagun fidela? Eta nor maitea?
4 Ba al du superbotererik? Eta dohain apartarik? Zein? Aipatu testuko zein zatitan

oinarritzen diren zure erantzunak.
5 Robin Hood herriarengandik gertu dagoen heroi bat da. Testuko zein hitzek adierazten
dute hori?
Robin Hooden estatua. Nottingham.
2. FITXA
4. taldea: DÁrtagnan
Erregearen mosketariak eta kardinal jaunaren guardiak
[…] D’Artagnan ez zen gizon arrunta. Horregatik, bere buruari errepikatzen bazion
ere halabeharrez hilko zela, ez zuen leunkiro hiltzeko etsiak hartu, bere egoeran
horren adoretsua eta neurritsua ez den beste edozeinek egingo lukeen moduan.
Aurrean borroka egiteko prest zituen haien izaera desberdinei buruz hausnartu zuen,
eta gero eta garbiago ikusten hasi zen bere egoera hartan. […]
Gainera, bazen D’Artagnanengan erabakietarako ezin hautsizko izaera bat, aitak eman
eta bihotzean gordeak zituen gomendioek sortua; hain justu ere hauxe zen gomendio
haien mamia: «Inori ezer ez aguantatzea, erregeari, kardinalari edota Trevilleko jaunari
ez bada». […]
—Nahi duzunean, jauna —esan zuen Athosek guardiarako prestatuta.
—Zure aginduen zain nengoen —erantzun zuen D’Artagnanek burdina gurutzatuz.
Baina bi ezpatak elkar jotzean hotsa ateratzearekin batera, han agertu zen komentuko
izkinatik kardinalaren guardia talde bat, Jussac jaunak bidalia.
—Kardinalaren guardiak! —oihukatu zuten batera Porthosek eta Aramisek—.
Zorroratu ezpatak, jaunak, zorroratu ezpatak!
Baina beranduegi zen. Zalantzarik uzten ez zuen jarrera batean ikusi zituzten bi
ezpatariak.
—Kaixo! —oihukatu zuen Jussacek haiengana hurbilduta eta bere taldeari gauza bera
egiteko keinua egitearekin batera—. Kaixo, mosketariak! Dueluan ari zineten?
Zertarako behar ditugu ediktuak orduan? […] Atsekabez adierazten dizuet ezinezkoa
dela. Gure betebeharra, ororen gainetik. Zorroratu ezpatak, beraz, arren, eta jarraitu
iezaguzue. […] Oldartu egingo gatzaizkizue desobeditzen baduzue.
—Bost dira —esan zuen Athosek ahapeka—, eta gu hiru besterik ez; dueluan
borrokatuko gara eta hemen hil beharko dugu; izan ere zin egiten dut ez naizela
berriro makurrarazita joango kapitainaren aurrera.
Orduan, Porthos eta Aramis elkarrengana hurbildu ziren berehala, Jussacek bere
guardiak lerrokatzen zituen bitartean.
Momentu huraxe nahikoa izan zuen D’Artagnanek erabaki bat hartzeko: gizon baten
bizia erabaki ohi duten une horietako bat zen hura; aukera egin behar zen erregearen
eta kardinalaren artean, eta behin aukeratu ondoren, aukeratutakoa berretsi. Borroka
egitea, hau da, legeari izkin egitea, hau da, burua arriskuan ipintzea, hau da, erabaki
soil batez erregea bera baino boteretsuagoa zen ministro baten etsai egitea, horixe
sumatu zuen gazteak eta –esan dezagun haren laudorioz– segundo batez ere ez zuen
zalantzarik izan. Athos eta haren lagunengana buelta emanez, beraz, esan zien:
—Jaunak, nahi baduzue, zerbait erantsiko diet zuen hitzei. Hiru baino ez zaretela esan
duzue, baina lau garela iruditzen zait niri.
—Baina zu ez zara guretakoa —esan zuen Porthosek.
—Egia da —erantzun zuen D’Artagnanek—; ez dut zuen jantzia, baina bai zuen arima.
Nire bihotza mosketaria da, benetan sentitzen dut, jauna, eta horrek gogoberotzen
nau.
PROIEKTUA
Izena: Maila: Data:
—Kendu hortik, gazte —oihukatu zuen Jussacek, erakusten zuen keinu eta
aurpegieragatik zalantzarik gabe igarri baitzien D’Artagnanen asmoei—. Joan
zaitezke, gure baimena duzu. Salbatu zeure burua, azkar.
D’Artagnan ez zen mugitu.
—Egiazki adoretsua zara —esan zuen Athosek gaztearen eskua estututa.
—Tira, tira, har ezazue erabakiren bat! —erantsi zuen Jussacek.
—Ikus dezagun —esan zuten Porthosek eta Aramisek—, egin dezagun zerbait.
—Eskuzabaltasun handikoa zara —esan zuen Athosek.
Baina hirurek zekiten D’Artagnanen adina, eta haren esperientzia urriaz beldur ziren.
—Hiru besterik ez gara izango, gutako bat zauritua, eta gaztetxo bat —jarraitu zuen
Athosek—, eta hala ere beti esango dute lau gizon izan garela.
—Bai, baina atzera egitea…! —esan zuen Porthosek.
—Zaila da —erantsi zuen Athosek.
D’Artagnanek haren erabakitzeko ahalmen eza sumatu zuen.
—Jaunak, jar nazazue proban —esan zuen—, eta nire ohoreagatik zin egiten dizuet
menderatzen bagaituzte ere ez dudala hemendik alde egingo.
—Nola duzu izena, adoretsu horrek? —esan zuen Athosek.
—D’Artagnan, jauna.
—Ederki, Athos, Porthos, Aramis eta D’Artagnan, aurrera! —oihukatu zuen Athosek.
—Eta? Ikus dezagun, jaunak, erabakiko duzue erabakia hartzea? —oihukatu zuen
hirugarren aldiz Jussacek.
—Erabakita dago, jaunak —esan zuen Athosek.
—Eta zein da zuen erabakia? —galdetu zuen Jussacek.
—Zuri aurre egiteko ohorea izango dugu —erantzun zuen Aramisek, esku batez
kapela altxatuz eta besteaz ezpata ateraz.
—A! Gogor egitea erabaki duzue? —oihukatu zuen Jussacek.
—Mila deabru! Harritu egiten zaitu?
Eta bederatzi ezpatariek amorruz egin zuten batzuek besteen aurka, hori bai, ikasitako
moduan egin ere.
Athos kardinalaren faboritoari, Cahusac zeritzanari, oldartu zitzaion; Porthos, berriz,
Biscarati; eta Aramisek bere burua bi etsairen aurrean ikusi zuen.
D’Artagnani dagokionez, bere burua Jussacen beraren aurka joaten ikusi zuen.
Gaskoi gazteari bihotza bularra hausteraino ari zitzaion taupadaka, ez beldurragatik,
Jaungoikoari eskerrak beldurraren zantzurik txikiena ere ez baitzuen ezagutzen, baizik
eta berdin jokatzeagatik: amorratutako tigre baten antzera borrokatzen zen, etsaiaren
bueltan hamar itzuli eginez, bere babesak eta bere eremua hogei aldiz aldatuz. Jussac,
orduan esan ohi zen moduan, ezpatazale grinatsua zen, eta askotan trebatu izan zen
ezpatarekin; hala ere, munduko estutasunik handienak pasatzen zituen etsai bizkor eta
jauzilari haren aurrean, hark jaramonik ez baitzien egiten ikasitako arauei, alde
guztietatik jotzen baitzuen erasoa, eta ahalegintzen baitzen bere larruazalean urraturik
txikiena ere ez egiten.
2. FITXA
Azkenik, borrokak Jussacen pazientzia agortu zuen. Haur bati bezala begiratu bazion
ere, orain gazteak estutasunetan ipintzen zuela ikusirik, amorrarazita, odola berotu
zitzaion eta okerrak egiten hasi zen. D’Artagnan, praktikaz gain teoria ere asko
jasotakoa zenez, are eta bizkorrago aritu zen. Jussacek, borroka bukatu nahi eta,
ezpatakada beldurgarri bat bota zion etsaiari aurrera tinko eginda; baina hura
lehenago geratu eta, Jussac altxatzen zen bitartean, suge baten modura pasatu
zitzaion ezpataren azpitik eta berea sartu zion, gorputzaren alde batetik bestera. Jussac
mendi puska bat bezala erori zen.
D’Artagnanek orduan begiratu azkar eta kezkagarri bat eman zion borroka-
eremuari.
Alejandro Dumas, Hiru mosketariak.
1 Zein da Hiru mosketarien testuinguru historiko, sozial eta politikoa?

Zer oinarri historiko du eleberriak?
2 Zer dohain ditu D’Artagnan pertsonaiak heroi bat bihurtzeko?

Zer balio ordezkatzen ditu?
Adierazi testuko zer tokitan egiten zaien erreferentzia balio horiei.
3 Nor du etsai nagusia? Eta lagun fidelak? Eta maitea?
4 Zein dira haren abentura nagusiak?
5 Testu honetako kontalariak esaten digu DÁrtagnan ez zela «gizon arrunt bat». Pasarte
hori irakurri ondoren, adierazi zer dela-eta egiten den baieztapen hori, zure ustez.
Hiru mosketariak filmeko fotograma. Paul W. S. Anderson, 2011.
PROIEKTUA
Izena: Maila: Data:
5. taldea: Artur erregea
Merlin
Artur jauntxo matxinoengana joan zenean, bi taldeetan hitz ozenak eta oldarkorrak
esan zituzten. Arturrek sendo baieztatu zuen haiek nahitaez behartuko zituela bere
agintaldia onartzera. Orduan, erregeek haserre bizian alde egin zuten […]. Gero
Artur dorrera itzuli, eta bera eta bere zaldunak, armak harturik, plaza babesteko
prestatu ziren.
Orduan, jauntxo haserretuekin batzartu zen Merlin.
—Arturren esana betetzea gomendatuko nizueke —esan zien—; izan ere, zuek
halako bi elkartuko bazinete ere hark menderatu egingo zintuzkete.
—Ez gara gu amets-irakurle eta iruzurti batek esandakoekin beldurtzen diren
gizon horietakoak —erantzun zion Lot erregeak.
Hori horrela, Merlin handik desagertu, eta dorrean agertu zen Arturren ondoan.
Erregeari aholkatu zion berehala eta oldar handiz erasoa jotzeko matxinoak
ezustekoan eta ados jarri ezinik zeuden bitartean; eta hura aholku egokia bihurtu zen,
izan ere, berrehun gizon onenetakoek jauntxoak utzi eta Arturrengana bildu baitziren,
eta horrekin indarturik eta aurrera egiteko prest sentitu baitzen Artur erregea.
—Nire jauna —esan zuen Merlinek—, orain zoaz erasotzera, baina ez borrokarik
egin harrian iltzatutako ezpataz, zeure burua oso estu eta arrisku handian ikusten
ez baduzu. Orduan bakarrik atera ahal izango duzu harri hartatik.
Berehala ireki ziren dorreko ateak Artur eta haren zaldun onenei bidea emateko.
Etsaiak kanpalekuan harrapatu, eta ezker-eskuin eman zizkieten ezpatakadak.
Artur izan zuten gidari, eta grina eta trebetasun ikaragarriz borrokatu zenez, haren
zaldunek, nagusiaren ausardia eta trebetasuna ikusita, are eta adoretsuago eta
sinetsiago ikusi zituzten beren buruak, eta indarberriturik ekin zioten borrokari.
[…] Artur atzera itzuli zen, eta alde guztietara ezpatakada handiak eman zituen,
borrokan bihotz-bihotzeraino sartu eta han zaldia akabatu zioten arte. Zaldirik
gabe geratu zenean Lot erregeak eraso egin zion, baina Arturren zaldunetako lau
babestera joan zitzaizkion eta beste zaldi bat ekarri zioten. Orduan atera zuen
Arturrek ezpata harritik, eta ateratzean, ezpataren ahoak distira itsugarri bat sortu
zuen, etsaiak itsutzerainokoa, eta horretaz baliaturik, Arturrek atzera eginarazi
zien, eta gizon asko galdu zituzten.
Orduan, Caerleoneko herritarrak borrokara batu ziren makilak eta garroteak
hartuta, eta hala, jauntxoetako asko beren zaldietatik eraitsi eta hil zituzten. Baina
jauntxo gehienak elkarturik jarraitu zuten, eta haiek berriro batuta atzera egin zuten
ordenaturik eta atzeguardia babestuz. Une hartan, Merlin Arturren aurrean agertu,
eta etsaiei ez jarraitzeko aholkatu zion Arturri; gizonak nekatuta eta gutxi baitzituen.
Ondotik, Arturrek atseden hartu eta ospatu egin zuen bere zaldunekin. Handik
pixka batera, egoera baretu zenean, Londresera itzuli eta batzar orokorrera deitu
zituen bere baroi fidel guztiak. […]
Etsaiak gehiago zirenez, Artur erregeak eta haren aliatu frantsesek iparraldeko
osteei aurre nola egin erabaki zuten. Merlinek ere lagundu zien bataila prestatzen.
[…]
2. FITXA
Orduan, Artur eta Ban eta Bors, konfiantzazko zaldun saiatuekin batera, isilean
abiatu eta gauerdian eraso egin zieten etsai logaletsuei. Baina haien zaintzaileek
alarma jo eta iparraldeko zaldunak etsituki aritu ziren, borrokan, beren zaldietara
igo eta babestu nahian, Arturren gizonak kanpalekuan sartu, kanpadenden sokak
ebaki eta izua zabaltzen zuten bitartean. […] Gau hartan hamar mila gizon
goresgarri hil ziren, baina egunsentia hurbiltzean iparraldeko zaldunek Artur
erregearen taldean arrakala bat egitea lortu zuten, eta hark orduan atzera egin
zuen bere gizonei atseden emateko eta batailarako asmo berriak egiteko.
—Orain, prestatu dudan plana erabil dezakegu —esan zuen Merlinek—. […]
Hiru erregeek batailarako planari oniritzia eman, eta bakoitzak bere tokia hartu
zuen. Egunsentiarekin, bi gudarosteek elkar ikusteko modua izan zutenean,
iparraldeko gizonak poztu egin ziren, Arturren gizonak zein murritzak ziren
ikusita. Orduan, Ulfius eta Brastias erasotzen hasi ziren, hiru mila gizon hartuta.
Oldar handiz jo zuten iparraldeko gudarostearen aurka; alde guztietatik kolpekatu
eta triskantza handiak eragin zizkieten. Hamaika jaunek, gizon gutxi batzuek beren
gudarosteari egin zioten zauri handia ikusita, beren ohorea murrizturik sumatu eta
kontraeraso basatia antolatu zuten. […]
Hori horrela, Artur erregeak borrokatzeari ekin zion begirada basatiaz eta
distiratsuaz, eta Brastias eta Ulfius erorita ikusi zituen, hiltzeko arriskuan, beren
zaldi zaurituen uhalerietan kateaturik baitzeuden, eta etengabe ari ziren jasotzen
haien apoen kolpeak. Arturrek lehoiaren antzera eraso zion sir Cradilmenti, eta
lantza ezkerreko aldetik sartu zion zaldunari. Gida-uhalak hartu eta zaldia Ulfiusi
emanda, esan zion, gerra-gizonen berezko umore basati eta irmo horrekin:
—Adiskidea, hobe zenuke zaldiz joan. Erabili hau, mesedez.
—Garai ederrean —erantzun zuen Ulfiusek—. Eskerrik asko, jaun nirea.
Ondoren, Artur borrokan murgildu zen, […] eta trebetasun handiz borrokatu zen,
hango gizon guztien begien gozagarri.
John Steinbeck,
Artur erregearen eta haren zaldun prestuen egintzak.
1 Artur erregearen eta Mahai Biribileko Zaldunen kondairak pertsonaia eta elementu
magiko nahiz naturaz gaindiko asko ditu. Zein dira?
2 Nor da Merlin? Zer ezpatari buruz hitz egiten da testuan?
3 Zein dira Mahai Biribileko Zaldun nagusiak?
4 Nor da Artur erregearen maitea? Aztertu ahal duzun guztia haren amodio-istorioaz.
5 Testuko zer zatik nabarmentzen dute Artur erregearen indarra eta adorea? Nola
adierazten dira horiek? Artur erregearen zer beste dohain ageri dira testuan?
PROIEKTUA
PROYECTO
1
3
3.
FICHA
FITXA
1
Cuestionario
Naturako heroiak
inicial
Izena: Maila: Data:
Biologia eta Geologia; Euskara eta Literatura
Ikertu, hausnartu eta erantzun atal bakoitzeko galderei.
Ikusi al duzu ipurtargirik?
1 Zer artropodo mota dira ipurtargiak?

Eta talde horren barruan, zer ordenatakoak dira?
2 Nola sortzen dute argia intsektu horiek?
3 Zer jaten dute? Berdin elikatzen dira larba-aldian nahiz heldutasunean?
4 er modutara baliatzen dute ipurtargiek sortzen duten argia gorteiatzeko?

Z
Zer beste funtzio du ipurtargien argiak?
5 Ipurtargiaz esan ohi da animalia eraginkorra dela. Irakurri artikulua eta azaldu
zergatik esan ohi den hori:
www.mundo-geo.es/naturaleza/animales/luciernaga-el-insecto-luminoso.
6 Bilatu informazioa Interneten argia sor dezaketen beste organismo batzuei buruz eta
azaldu nola egiten duten prozesu hori.
Zein da azkarrena?
1 Bilatu Interneten animalia hauen batez besteko abiadurak:

• Gepardoa. • Antilope amerikarra.
• Belarraina. • Lehoia.
• Belatz handia. • Tigre-kakalardoa.
2 a al dakizu nor den Usain Bolt? Ikertu hari buruz Interneten eta alderatu berak
B
egindako azken marka goian adierazitako animalien abiadurarekin; kalkulatu
azkarrenen zerrendan zer toki izango lukeen.
Gorputz-adar baten birsorkuntza
1 Animalia ornodunen barruan zer taldetakoa da arrabioa?
2 Zer ingurunetan bizi ohi dira arrabioak?
3 Zein dira arrabioaren harrapakariak?
4 Zer dela eta garatu du arrabioak birsorkuntzarako gaitasun hori?
5 olako ekarpena izango litzateke arrabioek gorputz-adarrak nola birsortzen dituzten

N
jakitea? Zer aplikazio izango luke hori jakiteak izaki bizidunengan?
6 reinek urtero birsortzen dituzte beren adarrak, animalia guztien artean urteko
O
birsorkuntza-abiadurarik azkarrenaz (2 cm egunero). Ezagutzen duzu beste birsorkuntza-
kasuren bat animalietan? Bilatu informazioa Interneten.
PROIEKTUA
PROYECTO
1
3
4.
FICHA
FITXA
6
2
Oráculos y heroiak
Kiroletako druidas
Izena: Maila: Data:
Gorputz Hezkuntza; Geografia eta Historia; Euskara eta Literatura
1 Irakurri Andres Iniesta futbolariari egindako elkarrizketaren zati hau

eta hausnartu azpiko galderei buruz.
Galdera: Baina zu ia heroi bat zara espainiar futbolzaleentzat. Hala

sentitzen zara? Zertara behartzen zaitu horrek?
Galdera: Heroia? Bai zera! Badakit asko estimatzen nautela, bistan da. […]
Baina heroia beste gauza bat da. Heroiak gaixotasun bati aurre egiten
diotenak dira, edota emigratu behar izaten dutenak beren seme-alabei jaten
emateko… Ni futbolean jokatzen duen eta batzuetan jende asko zoriontsu
egiteko suertea duen pribilegiatu bat naiz […]. Eta horixe da selekzio honek
duen onena, egun pozgarri bat eman diegula irribarre askorik egiteko
aukerarik ez duten heroi anonimo horiei. […] Gainera, nik sekula ez dut ezer
bakarrik irabazi, denon artean lortu dugu. […]
Andres Iniestari elkarrizketa, El Pais, 2013ko ekainak 8
• Zergatik ikusten dute Andres Iniesta heroi baten moduan?

• E
gungo gizartean, zer kirolari hartzen dira heroitzat?
Zergatik?
• E
ta zuk zer iritzi duzu? Kirolariak heroiak direla uste duzu? Eta hala badira,
zer kirolari dira heroiak zure ustez? Arrazoitu zure erantzunak.
2 Proposatzen dizugu gaur egun heroiak diren kirolari batzuk iraganean heroi izandako
beste kirolari batzuekin erlazionatzea.
Lehenik, bilatu informazioa
gai hauen inguruan:
• N
on eta zergatik egiten ziren
Olinpiar Jokoak antzinako Grezian.
• Zer proba egiten zituzten.
• N
or izan ziren atleta ospetsuak eta zergatik
egin ziren ezagunak.
Orain, zer proba egiten zituzten badakizunez,
ahalegindu egungo probekin dituzten
desberdintasunak eta antzekotasunak argitzen.
Ezagutzen al duzu, informazioa bilatu gabe, egungo
atletaren baten izena eta kirol olinpikoa?
Erromatar kopia (K.o. i. mendea).

Mironen diskoboloa (K.a. v. mendea).
Termen Museoa. Erroma
PROIEKTUA
PROYECTO
Superheroi berriak:
1
3
FICHA 1
Cuestionario
Geomen eta Geowomen
inicial
Izena: Maila: Data:
Biologia eta Geologia; Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko

Hezkuntza; Geografia eta Historia
Atmosferakoak
HARPIA
• Haragijalea.
• E
rasotzeko gaitasun ikusgarria:
bere atzapar indartsuez 30 kg-tik gorako
harrapakinei hel diezaieke.
• Eraso-indarra: 750 N.
• Defentsa-indarra: 450 N.
FALKONIDOA
• Orojalea.
• Ikusmen ikaragarria: harrapakinen

mugimenduak 2 km-ra baino
gehiagora ikus ditzake.
NINFA
• Belarjalea.
• Itxura ahula, baina arina eta oso

azkarra; 350 km/h-tik gorako
abiadura har dezake.
PROYECTO
1
5.
FICHA
FITXA
6
2
Oráculos y druidas
Lehorrekoak
MINOTAUROA
• Haragijalea.
• L ehorrekoetan errestatze-indarrik
handiena.
• Pisua: 3 t.
ESFINGEA
• Orojalea.
• O
ndo ezagutzen du bizi deneko
ingurunea. Defentsarako gaitasun
handia.
LIKANTROPOA
• Haragijalea.
• H
ortzeria sendoa eta usaimenaren
zentzumena oso garatua; horregatik,
harrapakinak erraz aurkitzen ditu.
PROIEKTUA
Superheroi berriak:
3
5. FITXA
Geomen eta Geowomen
Izena: Maila: Data:
Uretakoak
UHANDREA
• Orojalea.
• Isats-hegal sendoa;
bere hiruhortzeko elektrikoaz
harrapakinak geldiarazten ditu.
SIRENA
• Belarjalea.
• A
rina da. Oso azkar egiten du
igerian, eta zuloetan ezkutatzeko
eta harrapakariei izkin egiteko
gaitasuna du.
KROKODILOA
• Orojalea.
• M
asailezur sendoak;
ahutzak oso azkar ixten ditu, baina
oso kaltebera da ahutzak irekitzen
dituenean.
PROIEKTUA
PROYECTO
1
3
6.
FICHA
FITXA
6
2
Oráculos y druidas
Superheroien botereak
Izena: Maila: Data:
Matematika; Biologia eta Geologia
ATMOSFERAKOAK
Itsas mailatik 30 km-rainoko altueran bizi ohi dira. Airearen korronte

termikoez baliatzen dira beren joan-etorriak egiteko. Hego formako gorputz-
adarrak, ikusmen zorrotza eta atzapar sendoak dituzte beren
harrapakinengana heltzeko.
LEHORREKOAK
Lehorrean bizi ohi dira, 8.844 m-rainoko altueretan. Gorputz-adar sendoak

dituzte lasterka egiteko, narrasteko, eta gainazal gogor eta sendoen gainean
ibiltzeko.
URETAKOAK
Ur gezakoak eta ur gazikoak daude. Beren gorputz-adarrak hegats bihurtu

dituzte; horietako batzuek isats-hegats sendoa dute uretan aurrera bultza
egiteko.
JARDUERAK
Erantzun galderei.
1 Ordenatu handienetik txikienera Geomen eta Geowomen deritzenak eraso-indarraren

eta defentsa-indarraren arabera.
Erasoa:
Defentsa:
2 Lehorreko eta uretako superheroien arteko borroka batean zeinek du hobeto

defendatzeko aukera?
3 Atmosferako superheroi guztiek bat eginez gero, lehorrekoen eraso-indarra gainditzerik

izango lukete?
4 Orain uretako superheroiek egin dute bat: atmosferakoak gainditzerik izango al dute?
PROIEKTUA
PROYECTO
1
3
6.
FICHA
FITXA
1
Cuestionario inicial
Superheroien botereak
Izena: Maila: Data:
5 Adierazi ondoriozko zer indar izango litzatekeen beheko erasoak gertatuko balira,
ondorengo formula kontuan hartuta:
Ondoriozko indarra = eraso-indarra - defentsa-indarra
a. Harpia Likantropoaren aurka:
b. Uhandrea Falkonidoaren aurka:
c. Sirena Ninfaren aurka:
d. Arrabioa Minotauroaren aurka:
6 Harrapakin bat lortzeko, Krokodiloa 535 kilometroko luzerako ibai baten iturrian dago,
Ninfa 2.592 metroko altuerako mendi batean, eta Likantropoa 900 dekametroko luzerako
baso-pista baten amaieran. Ibaia, mendia eta pista puntu berean amaitzen dira (X).
Bakoitzak bere distantzia egin behar badu, zein izango da lehena X puntuan dagoen
harrapakina lortzen?
Emaitza:
7 Lotu magnitude bakoitza dagokion unitatearekin:

a. Krokodiloa bizi den urtegiko ura. 750 N
b. Ninfaren abiadura. 2 km
c. Falkonidoa dagoen zuhaitzaren altuera. 145 hm3
d. Minotauroaren pisua. 350 km/h
e. Falkonidoak bere harrapakinak ikusten dituen distantzia. 80 m
f. Ninfaren eraso-indarra. 3
8 Falkonidoa 80 metroko altuerako zuhaitzaren goialdean dago, eta Likantropoa lurrean,

zuhaitzetik 25 metrora. Zer distantzia dago batetik bestera?
Egin marrazki bat eta bertan azaldu nola kalkulatuko zenukeen bien arteko distantzia.
Emaitza:
9 Bat eginik lor daitekeen defentsa-indarrik handiena 2.050 Newtonekoa da.

Hori lortu duen talderik ba al da?
PROIEKTUA
PROYECTO
1
3
7.
FICHA
FITXA
6
2
Oráculos y druidas
Superheroiak beren ingurunean
Izena: Maila: Data:
1 Begiratu berriro 6. fitxako informazioari, gure superheroiak bizi direneko inguruneari

buruzkoa den horri. Informazio horretaz baliatuz, erabaki ezaugarri hauen artetik zein
diren egokienak superheroietako bakoitzak bere ohiko ingurunean bizitzen jarrai dezan.
Adierazi ezaugarriak taulan. Hartu gogoan ezaugarri edota bereizgarri horiek ingurune
batekin baino gehiagorekin lot daitezkeela.
a. Gaueko ikusmena. h. Hibernazioa.

b. Oso usaimen garatua. i. Migrazioak egiten ditu.
c. Mimetismoa. j. Hegats bidezko lokomozioa.
d. Ikusmen handia. k. Igeri-maskuria.
e. Birika-arnasketa. l. Albo-lerroa.
f. Zakatz-arnasketa. m. Babeserako estalkiak.
g. Aire-zaku bidezko arnasketa. n. Hezur arin eta gogorrak.
Aireko ingurunea Ingurune lehortarra Ingurune urtarra
2 Hausnartu galdera hauei buruz:
• Zer alde ahul ditu taldeetako bakoitzak?

• Aireko ingurunekoak egokituko al lirateke ingurune lehortarrera eta urtarrera?
• Zer dute beharrezkoa lehortarrek atmosferan eta uretan bizitzeko?
• Uretakoak biziko al lirateke lehorrean eta troposferan? Zer beharko lukete?
PROIEKTUA
PROYECTO
1
3
8.
FICHA
FITXA
1
Cuestionario
Nor da gure superheroia?
inicial
Izena: Maila: Data:
Superbotereak
Alde ahula Arma garaiezinak
Animalia,
osagarria edota Ikurra / logoa
sinboloa
Gure
superheroiaren
izena
Janzkera Helburua /
misioa
Maitea
Nortasun
ezkutua
Etsai amorratua Lagun fidela
PROIEKTUA
PROYECTO
1
3
9.
FICHA
FITXA
6
2
Oráculos
Gure superheroiaren
y druidas irudia
Izena: Maila: Data:
Superheroi bat diseinatzea (emakumezkoa edo gizonezkoa)
rabaki zure pertsonaiaren gorpuzkera. Horrek baldintzatuko du pertsonaiaren itxura, inda-

• E
rra eta bizindarra. Horretarako, marraztu eta egin beharrezkoak ikusten dizkiezun aldaketak
ondorengo orrietako siluetei. Gorpuzkera superheroiaren ingurunearekin eta berezkoak di-
tuen botereekin erlaziona dezakezu.
iseinatu janzkera. Tonuak aukeratzerakoan kontuan hartu koloreen teoria: gorriak inda-
• D
rra sinbolizatzen du; urdinak, baretasuna; berdeak natura gogorarazten digu; urre-koloreek,
luxua; eta abar. Elementurik garrantzitsuenak hauek dira: trajea, kamiseta, galtzak, kapa,
gona… Janzkerak (eta osagarriek) zerikusi handia dute pertsonaiaren botereekin ere.
• Ipini beharrezkoak ikusten dizkiozun osagarriak. maskara, oinetakoak, gerrikoa, eskularruak…
• Xehetasun garrantzitsuak:
– G
ehigarriak, maskotak, ibilgailuak eta gainerako xehetasunek zure pertsonaia hobeto eza-
gutzen lagunduko dute.
– D
iseinatu logotipoa. Hemen ideia batzuk aurkituko dituzu; hala ere gustukoak dituzun
irudiak eta koloreak erabil ditzakezu.
PROIEKTUA
PROYECTO
1
3 Gure superheroiaren irudia
Izena: Maila: Data:
Zure superheroia (emakumezkoa)
9. FITXA
Hona hemen emakumezko baten buruaren erdia. Marraztu horren gainean zure superheroia-
ren aurpegia; diseinatu maskara, txanoa edota zure ustez superheroiaren nortasunari buruz
informazioa ematen duten beste osagarri batzuk.
PROIEKTUA
3 Gure superheroiaren irudia
Izena: Maila: Data:
Zure superheroia (gizonezkoa)
9. FITXA
Hona hemen gizonezko baten buruaren erdia. Marraztu horren gainean zure superheroiaren
aurpegia; diseinatu maskara, txanoa edota zure ustez superheroiaren nortasunari buruz in-
formazioa ematen duten beste osagarri batzuk.
PROIEKTUA
PROYECTO
1
3
10.
FICHA
FITXA
1
Gure superheroiaren abenturak
Izena: Maila: Data:
Euskara eta Literatura; Plastikako, Ikusizko, eta Ikus-entzunezko

Hezkuntza
Zer onomatopeia iradokitzen dizkizute komikietako bunbuilo hauek? Marraztu itzazu.
Erabili onomatopeiak zure superheroiari buruzko komiki-banda bat sortzeko.
TITULUA:
Gizarte-proiektua
Ikasketa eta zerbitzu solidariorako
gida praktikoa
Roser Batlle
GIZARTE-PROIEKTUA
Aurkibidea
Zer da Ikasketa eta Zerbitzu Solidarioa (I+ZS)

eta zergatik merezi du lantzea?
(I+ZS). Aurkikuntza ......................................................... 148
Zirkulu bertutetsu bat .................................................... 148
(I+ZS). Zergatik merezi du lantzea? ................................ 149
Zer zerbitzu egin ditzakete ikasleek? ............................. 150
Nola egiten da?

I+ZS proiektuen garapeneko faseak ................................ . 151
Nerabeen protagonismoa ................................................ . 151
1. fasea: asmoaren zirriborroa ......................................... . 152
2. fasea: ingurukoekin itunak egitea ................................ . 154
3. fasea: proiektua planifikatzea ....................................... . 156
4. fasea: proiektua taldearekin prestatzea ....................... . 158
5. fasea: proiektua gauzatzea ........................................... . 160
6. fasea: taldearekin proiektua amaitzea ......................... . 162
7. fasea: hainbat ikuspuntutan oinarritutako ebaluazioa .. 164
Gehiago jakiteko ............................................................... . 166
Adibide praktiko bat: Kilometro solidarioak

lasterketa
Jardueraren aurkezpena eta fitxa teknikoa ..................... . 169
Proiektu honen justifikazioa ............................................. . 170
Proiektuaren gizarte-premia ............................................ . 171
Ikasketaren helburuak eta curriculumarekiko loturak ..... . 172
Zerbitzuaren helburuak .................................................... . 173
Sareko lana ........................................................................ . 173
Jarduerak ........................................................................... . 174
Ebaluazioa eta hausnarketa ............................................. . 175
Ospakizuna ........................................................................ . 176
Proiektuaren zabalkundea ................................................ . 176
Egutegia ............................................................................. . 177
Beharrezkoak diren baliabideak eta aurrekontua ........... . 178
GIZARTE-PROIEKTUA
1 Zer da Ikasketa eta Zerbitzu Solidarioa (I+ZS)

(I+ZS). Aurkikuntza
Maider gaur urduri eta hunkiturik dago, bere herriko xvi. mendeko antzinako harresia
erakusteko gidaria izango delako DBHko 3. mailako gainerako ikaskideekin batera. Joan
den hilabetean historiaren aldi horren garapena, ohiturak eta bizimodua ikertu zituzten
eta egundaino gordetzen diren kultura-ondarearen aztarnategiak bisitatu zituzten, ha-
rresia esate baterako.
Ikasketa eta zerbitzu Harresiaren Lagunak elkartearen eskutik harresiaren berezitasunak eta istorioak ezagu-
solidarioa: ikastearekin tu eta txunditurik geratu ziren, eta hitz eman zuten erakunde horrekin elkarlanean ha-
rresia erakusteko noizbehinka gidari-lanak egingo zituztela, beste pertsona batzuek ere
batera gizarteari zerbitzatzea.
harresiari balioa eman eta harekin gozatu dezaten. Lehen Hezkuntzako 5. mailako nes-
Heziketa arrakastatsua eta ka-mutikoekin hasi ziren gidari-lanetan, baina gaur erronka handiagoa da, erretiro-
dun-elkarte bateko pertsona helduen talde bati erakutsi behar baitiote.
gizartearekiko konpromisoa
lotzen dituen metodoa da: Ederki baino hobeto prestatu dute... Hala ere, Maiderri errespetu handia ematen dio
jendaurrean hitz egiteak.
gai izaten jakitea, besteei
laguntzearekin batera. Esperientzia erraz hori ikasketa eta zerbitzu solidarioa (I+ZS) da (Ingelesez: Community
Service Learning (CSL), eta gaztelaniaz: aprendizaje-servicio (ApS). Metodo horren bidez
hezkuntza arrakastatsua eta gizartearekiko konpromisoa lotzen dira: gai izaten ikastea,
besteentzat onuragarri izatearekin batera.
Definizio osoa Kataluniako Centre Promotor d’Aprenentatge Serveiko webgunean aurki-

tu dezakegu (www.aprenentatgeservei.org):
Ikasketa eta zerbitzu solidarioa hezkuntza-proposamen bat da, ikasketa-proze-

suak eta gizarterako zerbitzuak batzen dituena egoki egituratutako proiektu bakar
batean; hain justu, parte-hartzaileak inguruan dituzten egiazko zereginetan mur-
giltzen dira, horiek hobetzeko, eta horrela, heziketa jasotzen dute.
Zirkulu bertutetsu bat

Ikasketa eta zerbitzu solidarioa bi elementu oso ezagunen uztarketa berezia da: espe-
rientzian oinarritutako ikasketa, eta gizartea zerbitzatzea. Maiderrena bezalako espe-
rientziak aipatzen ditugunean, irakaslerik gehienek irribarre egin eta aipatzen dute be-
ren ikastetxeen historia pedagogikoan horrelako antzeko asko egin direla, hain justu
osagai berberak erabilita.
Gure herrialdean ikastetxeak gizarteari irekitzeko tradizio luzea dago eta horietan
proiektu solidarioak, ingurumenekoak, garapenerako lankidetza, ondarearen zaintza...
bultzatzen dira. Ikasketa eta zerbitzu solidarioaren bidez ekintza solidarioa eta curricu-
luma lotzen dira, eta horrela, besteei lagunduz ikasteko aukera ematen zaie ikasleei.
I+ZSk ikasleen talentua Ikasketa eta zerbitzu solidarioaren jarduerak irakasleei bidea ematen die jakiak biltzeko
gizartearekiko kanpaina bat bultzatzeko Gizarte Zientzietako ikasgaian, zuhaitzak landatzeko Natura
konpromisorantz bideratzen Zientzietakoan, haur txikienei ipuinak kontatzeko Euskara eta Literaturakoan…
du, talentu hori gizartea Horrela, zirkulu bertutetsu bat sortzen da: ikasketak kalitatea eransten dio eskaintzen
hobetzeko erabil dezaten, ez den zerbitzuari, eta zerbitzuak zentzua ematen dio ikasketari. Batu egiten dira, horrela,
norberaren curriculuma gure ikastetxeetan izan ohi diren baina bereizita dauden eta harremanik ez duten bi
zati. Eta zirkulu bertutetsu horrek iparrorratz bat bezala funtzionatzen du: ikasleen ta-
hobetzeko bakarrik.
lentua gizartearekiko konpromisorantz bideratzen du, talentu hori gizartea hobetzeko
erabil dezaten, ez norberaren curriculuma hobetzeko bakarrik.
148 XXI. MENDERAKO GAITASUNAK, DBH 1 GIZARTE-PROIEKTUA Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L.
Esan dezakegu, beraz, ikasketa eta zerbitzu solidarioko proiektu bat ez dagokiela soilik
hezitzaileei eta irakasleei. Gizarte-erakundeei ere badagokie, arrazoi hauengatik: kapital
soziala sendotzen du, sareko lana bultzatzen du, gizarte baten balioak eta arauak espli-
zitatzen eta finkatzen ditu, eta herritarrei konfiantza eta segurtasuna ematen die. Balia-
bide bikoitza da: hezitzailea eta soziala.
(I+ZS). Zergatik merezi du lantzea?

Gure nerabeei esperientzia hau ematen ahalegindu beharko genuke arrazoi bategatik
baino gehiagorengatik. Lehenik, hezkuntzaren benetako arrakasta gizartea hobetuko du-
ten herritar zintzoak heztean datza, ez bakarrik haien curriculumak hobetzean.
Bigarrenik, haurrak eta gazteak ez dira etorkizuneko herritarrak, jadanik beren ingu-
ruetan aldaketak eragin ditzaketen herritarrak dira. Espainiako eskoletan ari diren ia
4.500.000 haur eta gazteek mundua hobetzen lagundu dezakete ikasketa eta zerbitzu
solidarioaren bidez: ikastetxe ondoko parkea txukundu dezakete, aiton-amonen bakar-
dadea arindu dezakete, edota haur txikienei ipuinak kontatu.
Horrez gainera, gizartea zerbitzatzea, besteei laguntzea, ikasketa-metodorik eraginko-

rrenetakoa da, ikasleek zentzua ikusten baitiote beren ezagutzak eta trebetasunak
ekintza solidario batean aplikatzean ikasten dutenari.
Azken finean, ahanzturatik gogora ekarri beharko genuke 1923ko lehenengo Haurren Haurrek eskubidea dute
Eskubideen Aldarrikapeneko jatorrizko adierazpenetako bat. Adierazpen horrek baiez-
gizartea hobetzen
tapen gutxi zituen, baina argiak eta irmoak, eta gero banakatu eta aberastu egin zi-
tuzten 1959ko Adierazpenean eta 1989ko azaroaren 20ko Hitzarmenean. Ahaztutako
laguntzeko, mundu hau
printzipio horrek honela zioen: adiskidetsuagoa eta
Haurra hezi behar da, bere dohainik onenak besteen zerbitzura ipini behar ditue- bizitzeko egokiagoa egiteko.
la sentitzeko moduan.
Indar eta argi handiko ideia hori arrazoirik eman gabe ezabatu zuten ondorengo Alda-
rrikapenean eta Hitzarmenean, eta, hala ere, parte-hartzezko kontzepturik zintzoena
adierazten du: haurrek eskubidea dute gizartea hobetzen laguntzeko, mundu hau adis-
kidetsuagoa eta bizitzeko egokiagoa egiteko.
Modu horretan ikastea da ikasketa eta zerbitzu solidarioaren funtsa.
Hamar arrazoi hezitzaile eta sozial, ikasketa eta zerbitzu solidarioan aritzeko
1. Hezkuntzaren zentzu soziala berreskuratzea. 6. Irakasleen nahiz hezitzaileen gidaritza

bultzatzea, beren inguruko gizarte-
2. Alderdi kognitiboak ikasketaren jarrerazko eta
dinamizatzaileak diren aldetik.
moralezko alderdiekin uztartzea.
7. Herritarren jardun demokratikoa eta parte-
3. Nerabeek hobeto ikastea.
hartzezkoa bultzatzea.
4. Haurrak eta gazteak herritartzat gehiago aintzat
8. Auzo eta herrietako batasun soziala hobetzea.
hartzea eta herritarrak direlako pertzepzio
positiboa handitzea. 9. Boluntariotza sustatzea.
5. Egiten diren jarduera egokiak sendotzeko eta 10. Justiziaren etika zaintzaren etikarekin
ikastetxeak gizartean duen irudia hobetzeko. konpentsatzea.
XXI. MENDERAKO GAITASUNAK, DBH 1 GIZARTE-PROIEKTUA Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. 149
1 Zer da Ikasketa eta Zerbitzu Solidarioa (I+ZS)
Zer zerbitzu egin ditzakete

ikasleek?
Ikasketa eta zerbitzu solidarioko proiektu batek premia sozial batean du sorburua,
hain zuzen ere, gazteen sentsibilitatea piz dezakeen premia sozial batean; horri eran
tzuteko, gazteek egiazko zerbitzu bat ematen dute, eta horrek ikasketa esangura
tsuak dakarzkie.
Zerbitzuaren esparruak: Gainera, proiekturik gehienetan beharrezkoa da sarean lan egitea inguruko elkarte eta
Prestakuntzan erakundeekin, horiek gabe ezinezkoa izango baitzen proiektua aurrera ateratzea.
eta irakurketan
laguntzea.
Premia Gizarteari
Ikasketak
Premia bereziak soziala zerbitzua
dituzten pertsonei
laguntzea.
Adineko pertsonei
laguntzea. Sareko lana inguruko eragileekin
Natura
babestea. Nerabeak gai dira hainbat zerbitzu-esparrutan gauza benetan onuragarriak egiteko,
Herritarren parte- ingurura hobekuntza nabarmenak ekartzeko, beren gaitasunak balizko zereginen
hartzea. aukera zabal baten bidez adieraziz:
Elkartasuna eta
giza eskubideak.
Herritarrak
Garapenerako sentsibilizatu
elkarlana.
Osasuna eta
segurtasuna sustatzea.
Baliabideak Zeregin
Arte- eta lortu logistikoetan
kultura-ondarea… helburu baterako lagundu
Ikasleek egin
dezakete…
Pertsona Salatu,
kalteberei defendatu
laguntzea eta aldarrikatu
Ezagutzak
partekatu
GIZARTE-PROIEKTUA
2 NOLA EGITEN DA?
I+ZS proiektuen garapeneko faseak

Ikasketa eta zerbitzu solidarioko jarduera bat egitea beste edozein proiektu egitearen
oso antzekoa da.
Beraz, garapenak oinarrizko hiru zutabe ditu:
Prestatzea Gauzatzea Ebaluatzea
Hezitzailearen ikuspuntutik, honela definituko dugu hiru zutabe horietako bakoitza:
• P
restatzea: proiektua ikasleei aurkeztu aurretik hezitzaileak garbi izan beharko lu-
keen aurretiko prozesua.
• Gauzatzea: ikasgelako taldeak proiektua prestatzea, gauzatzea eta amaitzea.
• E
baluatzea: proiektua egin eta geroko prozesua; hezitzaileak proiektua eta proiek-
tuaren ondorio hezigarriak eta sozialak aztertuko ditu.
Hiru zutabe logiko horiek fase hauek dituzte:
1 Asmoaren zirriborroa
Prestatzea 2 Itunak egitea

Irakasleak proiektua
3 Proiektua planifikatzea ondo prestatzeko
erantzukizuna du, baina
4 Proiektua taldearekin prestatzea pixkanaka fase guztietan
nerabe taldea
Gauzatzea 5 Proiektua gauzatzea
barneratuz joan
6 Taldearekin proiektua amaitzea behar du.
Ebaluatzea 7 Hainbat ikuspuntutako ebaluazioa
Nerabeen protagonismoa
Hezitzaileak gauzak garbi izatea eta ikasgelako taldea proiektu batean murgilarazi
aurretik jarduera guztiak egoki antolatuta izatea garrantzitsua bada ere, Ikasketa eta
zerbitzu solidarioko proiektuek nerabeen ekimen pertsonalerako eta autonomiarako
gaitasunak hobetzen joan behar dute.
Horregatik, ikasle taldea zenbat eta helduagoa edota gisa horretako proiektuetan ibi-
liagoa izan, are eta errazagoa izango zaigu proiektuen diseinuetan hasierako unetik
beretik parte-hartzera bultzatzea.
Irakasleak proiektua ondo prestatzeko erantzukizuna du, baina pixkanaka fase guztie-
tan nerabe taldea barneratuz joan behar du.
2 NOLA EGITEN DA?
1. fasea: asmoaren zirriborroa
Edozein proiektu zirriborro batez

hasten da, proiektuaz buruan egi-
ten dugun irudi batez. Irudi hori
zenbat eta xumeagoa, argiagoa
eta bisualagoa izan, are eta balia-
garriagoa izango zaigu proiektua
gorpuztuko duten elementuak
eransteko eta egituratzeko.
Hasteko modurik onena Fase honetan lau atal bereiz daitezke:

gure ikastetxea jadanik 1. Nondik hasi zehaztea.
egiten ari den jarduera Non ezarriko dugu proiektu hau? Zer ikasgaitan? Norekin egin dezakegu?
batetik abiatzea da, 2. Ikasleek zer premia soziali erantzun diezaioketen erabakitzea.
hain justu ikasketa eta Gure inguruko egiazko zer premiak esnarazten dute nerabeen sentsibilitatea eta
zerbitzu solidarioarekin motibaraziko lituzkete konpromisoa hartzera?
zerikusia edota antza 3. Zehazki zer zerbitzu egin dezaketen identifikatzea.
duena. Zer lan egin ditzakete, begien bistako emaitza izateko modukoak eta ikasleek berek
ebaluatzeko modukoak?
4. Zerbitzuak zer ikasketa eman diezazkiekeen zehaztea.

Zer gaitasun, ezagutza, jarrera, trebetasun eta balio sendotu daitezke esperientzia
honekin?
OINARRIZKO LAU ESTRATEGIA PROIEKTU BATI EKITEKO
1. estrategia: 2. estrategia:
ERALDATU KOPIATU
I+ZSrekin zerikusia duen aurretiko Beste ikastetxe bateko
esperientzia batetik abiatu I+ZS proiektu on bat imitatu
1. I+ZSko proiektu onei erreparatu.

Ekintza solidarioa Landa-lana 2. Egokia eta imitatzeko erraza zaiguna aukeratu.
baldin bada baldin bada
Bazkide gehiago behar dituen proiektu on batera
3.
bildu.
Ikasketak Zerikusia duen 4. Proba pilotu bat planteatu.
sistematizatu zerbitzu bat bilatu
Abiarazteko iradokizunak: ingurua aztertzea
Gure inguruko premiak eta erronkak aztertuz gero informazio egokia izan dezakegu
proiektu zehatz bat aukeratzeko garaian.
Premia horietan jada esku hartzen ari diren ekimenak ere (erakundeak, elkarteak, era-
kunde publikoak...) aztertu eta identifikatu ditzakegu; izan ere, horiek kontuan hartu
beharko dira benetan beharrezkoa den zerbitzu bat –eta nerabeak egiteko modukoa–
egiteko:
Nor ari da esku

Inguruan diren
hartzen? Gizarte-
Zerbitzuaren esparruak erronkak edota premia
erakundeak, erakunde
sozialak
publikoak…
Prestakuntzan eta
irakurketan laguntzea
Premia bereziak dituzten

pertsonei laguntzea
Adineko pertsonei laguntzea Fase honen amaieran

izan beharko genuke...
Natura, animaliak eta
ingurumena babestea Hiru galdera hauei
Herritarren parte-hartzea
erantzuten dien eskema bat:
a) Zer premia sozial
Elkartasuna eta
aukeratuko da?
giza eskubideak
b) Zer zerbitzu egingo
Garapenerako elkarlana
dute gazteek?
Osasuna eta segurtasuna c) Zer ikasketa lortuko
sustatzea dira zerbitzu honen
bidez?
Arte- eta kultura-ondarea
3. estrategia: 4. estrategia:
GEURE BURUA ESKAINI INGURUA AZTERTU
Lagun diren erakunde Inguruko premiak
sozialak baliatu eta aukerak aztertu
1. Irakasle eta guraso asko 1. Ikasleen eskura diren inguruko premia

hainbat elkartetako kide dira. Aztertu. sozialak zerrendatu.
2. Lortu nahi duten helburuak 2. Jadanik premia horietan eragiten ari diren
gure ikasleengan zerbitzuren bat gizarte-erakundeak identifikatu. Parte har
sortuko lukeen ikertu. dezakegu?
2 NOLA EGITEN DA?
2. fasea: ingurukoekin itunak egitea

Proiektua egiteko bazkideak behar ditugu: ikastetxeak ezin du eragin komunitatean,
bertan ari diren elkarteekin eta ekimenekin itunak egin gabe.
Planifikatzen hasi aurretik, ziur egon behar dugu ondo hasi dugula parte hartuko duten
Sarean lan egitea bazkideekiko harremana eta gure proiektua haiekin partekatuko dugula.
inguruan ari diren Azaldutakoaren arabera, fase honek bi atal ditu:

talde eta gizarte- 1. Egingo den proiektuan kolaboratzaile izango ditugun bazkideekin harremane-
ekimenekin tan jartzea.
protagonismoa Zirriborratu dugun proiektuaren arabera, elkarte eta erakunde hauek izan ditzakegu
bazkide:
partekatzea da.
• Ingurua ondo baino hobeto ezagutzen eta bertako premien gainean eragiten duten
Lankidetzako elkarteak: auzo-elkarteak, ingurumenekoak, elkarlaguntzakoak, lankidetzakoak...
edota kolaborazio • B
este ikastetxe batzuk; adibidez, gazteagoak diren haurrei eskolarako laguntza
eskain diezaiekete gure ikasleek.
hurbileko harreman
• Z
erbitzu-alor asko dituzten erakunde publikoak (osasun zentroak, udaltzaingoa,
horrek zerbitzuaren
suhiltzaileak...).
bideragarritasuna
2. Eskaera egitea eta gazteek egingo duten zerbitzua adostea.
ziurtatuko digu.
Behin proiektua norekin partekatu nahi dugun erabaki ondoren, aukeratutako elkar-
te edo erakundearekin harreman argia eta zehatza egitea komeni da. Hori egin on-
dotik ziurtatu ahal izango dugu zerbitzuaren bideragarritasuna.
SAREAN LAN EGITEA
Ikasketa eta zerbitzu solidarioa ez da hezkuntza-

metodologia soil bat bakarrik, komunitatearen Ikastetxea
garapenerako bitarteko bat ere bada, komunitatea
sendotzeko baliagarria. Horregatik, ikastetxeak
komunitate horretako eragile sozialekin aktiboki
Gizarte-
kolaboratu behar du: GKE-ekin, udalekin, auzoko Komunikabideak
erakundea
gizarte- eta hezkuntza-erakundeekin, fundazioekin...
Azken finean, bakarkako lanaren kultura taldekako I+ZS
lanaren kulturak ordezkatzea da helburua. proiektua
Ikasketa eta zerbitzu-solidarioak sarean lan egiteko
Administrazio
aukera asko ematen dizkio ikastetxeari. Enpresak
publikoa
Familiak eta
auzoa
Abiarazteko iradokizunak:
Sareko lanerako gomendioak
1. E
lkar ezagutzeko denbora hartu eta bazkide bakoitzaren beharrak eta lehenta-
sunak zein diren jakin.
Lankidetza hasi aurretik koordinatzen ikasi: eredugarri nahiz lagungarri izan

2.
daitezkeen aurretiko esperientziaren bat izatea komeni da.
Solaskide egokiekin harremanetan jarri: erakunde bakoitzeko gizarte-proiektuan

3.
buru nork egiten duen jakin behar da.
4. Ikasketa eta zerbitzu solidarioko oso proiektu txiki eta zehatzetatik

hasi: hobe da proiekturik handinahikoenak esperientzia handiagoa dugunerako uz-
tea.
Bazkideen arteko aurreakordioak idatziz jaso, batez ere antolakuntzaren, di-

5.
ru-kontuen eta erantzukizun-banaketaren gaiei buruzkoak.
Zerbitzua egiten den bitartean etengabe komunikazio-harremanetan jardun,

6.
ahaleginari probetxurik handiena ateratzeko eta ustekabekoak aldeen aldetik ga-
tazkarik txikienaz konpontzeko. Fase honen amaieran
Proiektuaren irudiak jaso, gero ebaluatu, partekatu eta finkatu ahal izateko.
7. izan beharko genuke...
Elkarrekin ebaluatu bai emaitza akademikoak eta bai zerbitzuaren emaitzak.
8. Akordio xume bat, idatziz,
Proiektua errepikatu, sareko lana finkatzeko: behin bakarrik ez da nahikoa.
9. ikastetxearen eta gizarte-
Proiektua gizarteratu, hori ere sareko lana finkatzeko eta sendotzeko modu bat
10. erakundearen artean, argi
baita. gera dadin zer konpromiso
hartu dituen alde bakoitzak
I+ZS proiektuaren
garapenerako.
Sarean lan egitea
Sarean lan egitea lankidetzan aritzea da. Eta lankidetzan • G

izarte-eragileen lana izango da gizarteak zer
aritzea ez da koordinatzea. Esan dezagun koordinatzea zerbitzu behar duen zehaztea eta ez horrenbeste
adimen-ekintza bat dela —koordinazio gabezia mehatxu ikasleek lortu beharreko ikasketei erreparatzea.
bat baita—, eta lankidetzan aritzea berriz, maitasun-
ekintza da, adimenaz gain afektibitatea eta
eskuzabaltasuna ere beharrezkoak direlako.
Lankidetzan aritzea pauso bat gehiago ematea da;
ikastetxeek, gizarte-erakundeek, fundazioek, GKEek eta
udalek elkarrekin lan egitea da, proiektu bera
partekatzea, nahiz eta bakoitzak bere erantzukizunak
hartu:
• Ikastetxeak gehiago zehaztu dezake nerabeek zer
ikasketa lortu behar dituzten eta gutxiago gizarteak
zer zerbitzu behar duen.
2 NOLA EGITEN DA?
3. fasea: proiektua planifikatzea

Behin norekin lan egingo den erabaki ondoren (gizarte-erakunde, erakunde publiko, bes-
te zentro batzuk...) eta irudikatutako zerbitzuaren bideragarritasuna zehaztu ondoren,
proiektua xehetasun osoz planifikatzeko garaia da.
Proiektu osoa Aldi berean hezkuntza- eta gizarte-proiektua denez, ezin ditugu alderdi pedagogikoak
bakarrik antolatu, zerbitzua ere planifikatu behar dugu, bai eta nola kudeatu eta antola-
planifikatu behar da,
tuko dugun pentsatu ere.
hala alderdi hezitzailea
Aurretik azaldutakoa kontuan hartuta, planifikazioaren fase honetan hiru atal bereiz
nola soziala.
ditzakegu:
Ezin gara alderdi
hezitzaileetan 1. Ikasleek egingo duten zerbitzua xehetasun guztiekin definitzea.
pentsatzera mugatu. Zenbat eta zehatzagoa eta begien bistakoagoa izan, orduan eta errazagoa izango
zaie nerabeei lortzen ari direna kontrolatzea.
2. Proiektuaren alderdi pedagogikoak zehaztea.

Nahiz eta proiektuak oso globalak izan eta ikasteko aukera asko eman, garbi zehaz-
tu behar dira lehentasunak alferrikako lanetan ez aritzeko.
3. Proiektu osoaren kudeaketa eta antolaketa zehaztea.

Ikastetxe batetik gizarteratzen den proiektu baten antolaketa ikasgelan antolatu
ohi den edozein proiektu baino konplexuagoa da, baina horregatik, hain justu, as-
kotan testuinguru akademikotik urrun geratu ohi diren egiazko bizitzako hainbat
alderdi lantzeko aukera izaten da.
PLANIFIKAZIOARI BURUZKO OINARRIZKO GALDERAK
Zerbitzua zehazteko: Ikasketak zehazteko:
• Begi bistako zer helburu du zerbitzuak? • N

olako ikasleak dira? Zer indargune eta
• Z
er zeregin zehatz izango ditu zerbitzuak? ahulgune ikusten ditugu haiengan?
Ikasgelan horietakoren bat egingo al • Z
er ikasgaitan (bat edo bat baino gehiago)
dugu? ezarriko dugu proiektua?
• Z
er baldintza bete beharko dira • Z
er helburu hezitzaile bilatzen ditugu:
zereginak egiteko? ezagutzak, jarrerak, balioak, trebetasunak,
• N
or da proiektuaren arduraduna gaitasunak...?
gizarte-erakundean? • Z
er prestakuntza beharko da aurretik?
• N
ola parte hartuko du ikastetxeak Eta zerbitzua egiten ari garenean?
zerbitzua egiten denean? • Z
er-nolako ekarria egingo die gizarte-
• Zer funtzio izango ditu gizarte-erakundeak? erakundeak alderdi pedagogikoei?
• Nola ebaluatuko dugu egindako zerbitzua? • Zer funtzio izango ditu irakasle arduradunak?
• Nola ebaluatuko ditugu ikasketak?
curriculumarekiko loturen mapa Fase honen amaieran
izan beharko genuke...
Gure proiektuan ikasketarik garrantzitsuenak zein izango diren erabakitzeko, merezi du
curriculumarekiko balizko lotura guztien mapa bat egitea, ikasgaien arabera edota gai- 1. Proiektua deskribatzen
tasunen arabera sailkatuta. duen dokumentu bat,
Adibidez, odola emateko kanpaina batean, odolarekin eta zirkulazioarekin zerikusia du- laburra eta xumea,
ten alderdi zientifikoak landu ditzakegu; hizkuntza-gaitasunak, kanpainaren publizita- ingurukoei aurkezteko
tean; IKTetarako gaitasunak, kanpainaren sustapenerako bideo batean sare sozialetan balioko diguna.
zabaltzeko; norberaren autonomia eta talde-lana, eta abar.
2. Dosier bat barruko
Ipin ditzagun maparen koadro bakoitzean lehenetsiko ditugun ikasketak: erabilpenerako,
esperientziarako agenda
Hitzez, hitzik gabe eta era eta gida modura erabil
Zientziarako Hizkuntza-komunikaziorako
digitalean komunikatzeko daitekeena.
gaitasuna gaitasuna
gaitasuna
Matematikarako gaitasuna Ekimena eta ekintzaile-sena
Teknologiarako gaitasuna ZERBITZUA Izaten ikasteko gaitasuna
Elkarbizitzarako gaitasuna Mugimendurako gaitasuna
Gizarterako eta
Ikasten eta pentsatzen Arterako
herritartasunerako
ikasteko gaitasuna gaitasuna
gaitasuna
Proiektuaren kudeaketa zehazteko:
• Zer baimen eta aseguru behar ditugu?

• Nola informatuko eta inplikatuko
ditugu familiak?
• Zer giza baliabide beharko ditugu?
• Nolako harremana izango dute erakundeak
eta ikastetxeak?
• Zer material eta azpiegitura
behar ditugu?
KILOM
SOLID ETRO
• Zer modutan jasoko dugu esperientzia? XI. LAS ARIOAK
Malik TERKETA
o haurre
eskubi n
• Zer zabalduko dugu? Nola egingo dugu? deen al
de
• Zer aurrekontu du proiektuak Jane Go

odall D
eta zer dirurekin ordainduko dugu? 2014-2
015 ik
BHI
Abel C
usi eta asturt
Barbar ea
a Vila,
DBHko
3. maila
Proiektu ko iraka
simulat sleak
ua
2 NOLA EGITEN DA?
4. etapa: proiektua taldearekin

prestatzea
Proiektua ikasleekin prestatzea proiektuaren beraren giltzarrietako bat da; ikasleak, eta
pa honetan, zer ekintza egin behar duten, zer konpromiso hartuko duten eta emaitza
onak lortzeko erantzukizuna zeinen handia den jabetuko dira.
Fase honetan bost atal bereiz daitezke:
Proiektua prestatzea 1. Taldea motibatzea.

proiektuaren beraren Beharrezkoa da ikasleak sentsibiliza
parte da, eta norberaren tzea proiektua gizarteari beharrezkoa
zaiola adierazita, konpromisoa har
autonomia eta
tzeko eta ekiteko presta daitezen.
erantzukizuna
piztearekin batera, talde 2. Gizarteari beharrezkoa zaiola diag-
nostikatzea.
lanetan aritzeko ohitura
Eman diezaiegun aukera ikasleei ara
egokiak lantzen dira.
zoa ikertzeko, datuak ateratzeko, on
dorioak ateratzeko...
3. Proiektua zehaztea.
Nerabeek proiektua bere egiteko helburuarekin, zuzen ulertu behar dute zer ekintza
egingo duten, zer erabilpen izango duen eta zer alorretan egingo den, eta esperien
tziarekin zer ikasiko duten.
4. Lana antolatzea.
Erabil dezagun denbora ikasleekin ekintza planifikatzeko, lan-taldeak erabaki eta an
tolatzeko, erantzukizunak eman eta banatzeko, jarraituko dugun lan-egutegia zehaz
teko...
5. Planifikazioaren ikasketei buruz hausnartzea.

Zerbitzuari ekin aurretik ere, proiektua prestatzeak ekarri ditu jadanik ikasketa ga
rrantzitsuak, eta beharrezkoa izango da horiek esplizitatzea, proiektuak norberaren
gan duen eragina baloratu ahal izateko.
NOLA MOTIBATU TALDEA? LAU ESTRATEGIA BALIAGARRI
Aurretik ikerketa ona egin Gizarte-erakunde bat edota kaltetutako

pertsonak gonbidatu (edo bisitatu)
Adibidez, suteen kausen gaineko landa-lan bat
egiteko baso erre batera txango bat egitea hasiera Biologia eta Geologia ikasgaiko saioren batera Odol
motibagarria izan daiteke basoberritze kanpaina bati Bankuko pertsona bat gonbidatzeak, esate baterako,
ekiteko edota herritarren artean suteen ekar lezake gizarte-erakundearen gonbidapen
prebentzioari buruzko kontzientziazioa zabaltzeko. formal bat ikasleek auzoan odola emateko kanpaina
bat antolatzeko.
Proiektuaren eskuak dinamika
Norberaren indarguneen eta ahulguneen gaineko gogoeta egiteko, eta ikasketa-hel-

buru bat ezartzeko, ikasleei eska diezaiekegu, behin ikasketa eta zerbitzu solidarioko
proiektua hasiko dutela jakindakoan, beren eskuetako baten silueta paper batean
marrazteko. Eskuko hatzetan gazteek beren buruarengan ikusten dituzten eta proiek-
turako egokiak iruditzen zaizkien gaitasunak nahiz trebetasunak idatziko dituzte. Be-
reizita (eskutik kanpora, adibidez) ahulgune bat idatziko dute. Ikasle bakoitzak proiek-
tuarekin zer ikasketa lortu
nahi duen ere idatziko du.
Irudian, Ane izeneko ikasle

batek I+ZS proiektu baten
barruan egindakoa ikus
daiteke. Anek eta haren
ikaskideek informatika ira-
kasten zieten adineko pert-
sonei. Anek bere eskuaren
marrazkia egin eta hatze-
tan bere dohainetako bost
idatzi zituen: irakastea gus-
tukoa zaio, oso garaiz iritsi Fase honen amaieran
ohi da, proiektua interesga- izan beharko genuke...
rria iruditzen zaio, eta bere
burua pertsona atsegintzat 1. Proiektuaren
eta enpatikotzat dauka. behin betiko izena,
Ahulgune nagusi gisa, Anek nerabeek aukeratua.
urduritasuna adierazi zuen.
2. Ikasleek egindako
Eta proiektuarekin ikasi
nahiko lukeenari buruz,
planifikazioaren
jendaurrean hitz egiteko elementuren bat:
segurtasun handiagoa nahi horma-irudi bat,
zuela idatzi zuen. dosier bat, eta abar.
Ikasle zaharragoak gonbidatu Irakurketak, filmak, ikuskizunak... dinamizatu
Adibidez, joan den urtean, Musikako ikasgaian, Ikasleei Yo soy la Juani filma proiektatzeak eta
zaharren etxean kontzertua eman zuten ikasleek ondorengo eztabaidak, esate baterako, nerabeak
beren esperientzia azaldu diezaiekete gure ikasleei genero-indarkeriaren gaineko hausnarketa egitera
eta proiektu hori bera egitera anima ditzakete. eta indarkeria horren aurkako ekintzaren bat egitera
bultza ditzakete.
2 NOLA EGITEN DA?
5. fasea: proiektua gauzatzea

Proiektua egiteak egiazko bizitzarako ikasketak dakarzkie ikasleei, eta horrez gain pres
tatzen eta ikasten ibili direnari zentzua ematen eta baloratzen laguntzen die.
Proiektua gauzatzeko fase honetan lau atal bereiz ditzakegu:

Zerbitzuaren hartzaileak 1. Zerbitzua egitea.
diren pertsonekin
Zerbitzua egiteko konpromiso asko hartu behar dira: garaiz iristea eta zerbitzu emate
komunikazioa ra agertzea, zereginak zuzen egitea, bete nahi diren helburuak lortzen ahalegintzea...
hobetzeak enpatia
2. Inguruko pertsona eta erakundeekin erlazionatzea.
eta aniztasunarekiko
Proiektua garatzeak aukera ematen die gure ikasleei beren ingurukoak ez diren per
errespetua hobetzen tsonekin solasean aritzeko, eta horrela ikasleek pertsona haiekiko enpatia landu eta
ditu gure gazteengan. aniztasuna errespetatuko dute.
3. Proiektua idatziz jasotzea, komunikatzea eta zabaltzea.

Ikasleak proiektua gauzatuz doazen heinean, komeni da egiten ari direna euskarri
ren batean jasotzea (argazkiak, bideoak, laburpenak...) eta komunikazio-kanpaina
bat egitea (komunikabideak gonbidatu, ikastetxeko webgunean adierazi…), proiek
tuaren zabalkundea egiteko eta taldearen konpromisoa sendotzeko.
4. Gauzatze-garaiko ikasketei buruzko hausnarketa.

Zerbitzua egiten den bitartean ikasten ari direna ikus
tea eta identifikatzea lagungarri izango zaie nerabeei
egiten ari direnari garrantzi handiagoa emateko.
PROIEKTUAREN BIDEO BAT EGITEA: OINARRIZKO LAU GALDERAK
Zertarako nahi dugu? Zer grabatu beharko genuke?
Beste ezer baino lehen, bideoa zertarako Erabilgarria izateko, gehienez ere 5 edo 6 minutuko
erabiliko dugun aztertuko dugu: iraupena izan beharko luke eta alderdi hauek jaso
• Proiektua ezagutzera emateko? beharko lituzke:
• Beste taldeak gauza bera egitera animatzeko? • Premia soziala.
• P
roiekturako diru-laguntza edota bestelako • Zerbitzuaren ekintzak.
laguntzaren bat lortzeko? • Z
erbitzuaren hartzaileen (erakundeak, pertsona
• G
izarte-erakundeari berak eman digun onuradunak) eta ikasleen testigantzak.
aukera eskertzeko? • Lortutako emaitza nabarmenak.
Proiektuari lagungarri zaizkion irakurketak
Ikasleek ikasitakoa hobeto barneratzeko eta horri buruz hausnartzeko, liburu bat ira-
kurtzea proposa diezaiekegu. Adibidez, urritasunen bat duten adineko pertsonei lagun
tzeko proiektu batean, Antoni Dalmasesen Yo, el desconocido liburua irakurtzea lagun-
garri egin dakieke adineko pertsona horien beharrez eta haiekin direnean izaten
dituzten sentimenduez eta sentsazioez hobeto jabetzeko. Nobelako protagonistak, Ar-
nauk, bi pertsona edadeturen bidez (Victoria eta Ramon), ordura arte ezezagunak zitzai-
zkion bizipenez eta sentimenduz betetako mundu bat ezagutuko du.
Irakurketa hausnarketarako ardatz nagusia izan daiteke proiektuan. Komeni da ikasleei

beren irakurketan eta hausnarketan gidari izango zaizkien galderak egitea. Galdera ho-
rien bidez lortu nahi diren helburuak hauek dira:
• L iburuko pertsonaiekin enpatia izatea: Nola sentitzen dira eta zergatik?; Zer pentsa-
tuko lukete ikasleek egoera berean baleude? (ipini pertsonaien tokian).
• Ikasleen esperientziara jotzea: nobelak deskribatzen dituen egoerak eta pertsonaiak
gure ikasleen egoerarekin eta lagun-giroarekin alderatzea eta ondorioak ateratzea.
• N
obelak azaltzen duen gizarte-arazoari buruz hausnarketa egitea eta zergatiak az-
tertzea. Fase honen amaieran
izan beharko genuke…
• Liburuan adierazten den arazoarekin lotutako gizarte-errealitateari buruz ikertzea.
• Arazo horren konponbideak imajinatzea. Material grafiko
• A
razoari irtenbidea ematen laguntzeko ikasleek zer konpromiso pertsonal har deza-
nahiz ikus-entzunezko
keten aztertzea. nahikoa, egiten ari
garenaren lekukotasuna
gera dadin.
Nork egingo du? Zer hartu behar da kontuan?
Bideoaren grabazioa eta edizioa izan daiteke: Bideo bat oso bitarteko eraginkorra da, baina ahula
• P
roiektuaren beraren zati bat, eta beraz, zenbait alderditan:
ikasle talde batek bere gain hartuko luke egitea. • K
ontuz ibili behar da egile-eskubideekin
• A
ukera bat familiartekoak edota beste hondo-musika bat aukeratzerakoan edota
pertsona boluntario batzuk erakartzeko. beste egile batzuen irudiak eransterakoan.
• I+ZS
proiektu bat, irudi eta soinuko, kazetaritzako • B
eharrezkoa da grabatuak izango diren
eta abarreko ikasleentzat. pertsonen baimena izatea.
• E
zin dugu bideoaren zabalkundea egin grabatuak
izan diren pertsonek emaitza ikusi eta ados
daudela adierazi arte.
2 NOLA EGITEN DA?
6. fasea: taldearekin proiektua amaitzea

Taldearekin proiektuaren amaiera eta ebaluazioa egiteko fase honetan, proiektuaren
planifikazio- eta gauzatze-faseetan egindako hausnarketak hartu behar dira kontuan.
Eta bi alderdiri buruz hausnartu behar da: batetik, zerbitzuari buruz; eta bestetik, zerbi
tzuak ekarritako ikasketei buruz.
Amaierako fase honetan lau atal bereiz daitezke:
Proiektua ondo 1. Zerbitzuaren emaitzak ebaluatzea eta hausnartzea.

ebaluatzeak gazteen Zerbitzuaren hartzaileekin hartutako konpromisoa dela eta, beharrezkoa da egin-
autonomia eta dako lanari buruzko kontuak ematea.
ahalduntzea 2. Lortu diren ikasketei buruz hausnartzea eta ebaluatzea.

hobetzen ditu, Ikasleek lortu dituzten ikasketez jabetu behar dute (zer dakigu egiten orain?, zer-
eta erronka berriei tan hobetu gara pertsona gisa?...), eta ikasketak ebaluatu behar dituzte. Horrela,
aurre egiten bizi izandako esperientziaz harro sentituko dira, eta ez dute hartzaileen esker ona
bilatuko.
laguntzen die.
3. Etorkizunerako ikuspuntuak proiektatu.
Jarraipenik izango du proiektuak? Guk jarraipe-
nik ematen ez badiogu, nor arduratuko da? Bes-
te proiekturen bat egingo dugu?
4. Bizi izandako esperientzia ospatzea, guztie-

kin. Ospakizuna da egindako lanari amaierarik
onena emateko modua. Festa bat prestatu eta
egitea proiektu txiki bat izan daiteke proiektu
handiago baten barruan.
ZERBITZUA NERABEEKIN EBALUATZEA: OINARRIZKO LAU ALDERDI
Prozesua eta emaitza orekatu Eragina neurtu
Gerta daiteke proiektua gauzatzeko prozesua Proiektuaren emaitzetako asko oso begien
bikaina izatea, baina emaitzak kaskarrak izatea. bistakoak izan daitezke eta horrek zerbitzuaren
Gerta liteke ere zerbitzuaren emaitzak hobeezinak baliagarritasuna zehazten laguntzen du.
izatea, baina prozesu eztabaidatsu baten ondotik Beraz, ahal dena eta zentzua duena kontabilizatu
etortzea. behar da: zenbat hartzaile onuradun izan diren,
Horregatik, beharrezkoa izango da ikasleek beren zenbat produktu egin diren, zenbat lanordu eman
objektibotasuna lantzea beren zerbitzuko ekintza diren... Horiekin guztiekin grafikoak, laburpenak,
ebaluatzeko garaian, proiektuak dituen bi alderdiez horma-irudiak eta sintesiko beste elementu batzuk
jabetuta, alderdi akademikoa eta soziala. egin ditzakegu.
Ikasketen ebaluaziorako itua
Itu itxurako elementu grafiko hau baliagarria zaigu bai banakako ebaluazioa bai taldea-
ren ebaluazioa itu itxurako horma-irudi handi batean islatzeko.
Taldeko kide bakoitzari etiketa eransgarri batzuk banatuko zaizkio, eta horiek ituan
ipini beharko ditu, aurretik lortu nahi genituen ikasketen gaineko balorazio pertsonala
egiteko: asko, nahikoa, gutxi, batere ez. Zenbat eta etiketa gehiago egon ituaren er-
dian, orduan eta ebaluazio orokor hobea izango dugu lortutako ikasketei buruz.
Proiektuaren ezagutza
espezifikoak
Norberaren Talde-lana
erantzukizuna
Fase honen amaieran

izan beharko genuke…
Ikasleek berek egindako

ebaluazio-elementuren bat
Enpatia Komunikaziorako (bideoa, horma-irudia,
bisitariekin trebetasunak dosierra, elkarrizketa-
bilduma, tokiko aldizkariren
batean argitaratutako
erreportajea…).
Urduritasunaren kontrola
Komunitatea inplikatu Emozioak kudeatu
Proiektua ikastetxeak eta komunitateko kide batek Emaitzak espero bezalakoak ez direnean edota
partekatua denez, zerbitzua objektiboki proiektua egitea gatazkatsua izan denean erraza da
ebaluatzeko, hartzaile diren pertsonen nahiz nerabeak gogogabetzea.
erakundeen iritziak jakin behar ditugu. Horregatik, frustrazioa ikasketarako beste aukera
Esate baterako, haur txikienei etxeko lanetan bat bihurtu behar da etorkizuneko proiektuetarako;
laguntzeko zerbitzu bat adosten badugu, irakasleek, hain zuzen, ikasleek beren buruarengan sinesten
familiek eta haurrek berek gure lanaz zer balorazio eta konpromisoa hartzeagatik pozik sentitzen
egiten duten jakin beharko dugu. jarraitu behar dute.
2 NOLA EGITEN DA?
7. fasea: Hainbat ikuspuntutan oinarritutako

ebaluazioa
Ikasleekin proiektua amaitu eta ebaluatu ondoren, irakasleek esperientziari buruzko
Beharrezkoa da hainbat gogoeta egin beharko dute, eta ondorioak atera hainbat mailatan.
ikuspuntu edo foku Fase honetan lau atal bereiz ditzakegu:
ezartzea, ikasketa eta
1. Taldea eta taldekideak ebaluatzea.
zerbitzu solidarioko
Lehen atal honetan hausnarketa egin dezakegu, alderdi hauen gainean:
proiektu baten
• Nola aldatu dira taldearen eta taldekideen interesak, jarrerak, eta balioak?
funtzionamenduaz
• Zer aurrerapen akademiko sumatu ditugu ezagutzetan eta gaitasunetan?
ikuspegi osoa izan
• Zer talde-dinamika erabili da?
ahal izateko.
2. Erakundeekin egindako sareko lana ebaluatzea.
Honelako proiektu batean ezinbestekoa da erakundeek eskaini zaien zerbitzuaz zer
balorazio egiten duten jakitea eta haiekin egin dugun sareko lanaz gogoeta egitea.
Zer aldatu beharko litzateke hurrengo baterako?
3. Ikasketa eta zerbitzu solidarioaren esperientzia ebaluatzea.

Proiektua bera da ebaluatu behar dena, kontuan hartuta horrelako esperientzia pe-
dagogiko bat beste hezitzaile batzuentzat baliagarria izan daitekeela, bai eta geure
buruari erronka berriak ipintzeko ere.
4. Proiektuaren dinamizatzailetzat autoebaluatzea.

Atal honetan galdera asko egin diezazkiokegu geure buruari. Hauek, esate baterako:
• Zerbitzuari buruzko prestakuntza falta izan dut?
• Egoki planifikatu dut?
• Ustekabekoak konpontzeko gai izan naiz?
• Komunikazio-arazoak izan ditut erakundeekin?…
PROIEKTU BATEN ETORKIZUNA: LAU GOGOETA AURRERA JARRAITZEKO
Behin bakarrik ez da nahikoa Gazteak lagun hartuta
Beste zenbait proiekturekin gertatzen den bezala, Proiektua errepikatzea eta sendotzea erabakitzen
Ikasketa eta zerbitzu solidarioko ekintzak errepikatu badugu, parte hartu duten nerabeak izango dira
egin behar dira emaitzarik onenak lortu ahal izateko. gure enbaxadorerik onenak.
Behin bakarrik egiteak ez digu nahikoa informazio Eman diezaiegun aukera gazteei beren esperientzia
emango gisa honetako proiektu bati atera beste maila batzuetako ikaskideei azaltzeko, era
diezaiokegun probetxuari buruz. guztietako publikoari agertzeko, auzoan
Proba modura planteatu badugu, planifika dezagun zabaltzeko...
beste edizio bat proiektuaren egokitasuna
ziurtatzeko.
Proiektuaren ebaluazio-errubrika.
Bartzelonako Unibertsitateko Moralaren Hezkuntzako Ikerketa Taldeak (GREM) errubrika

bat egin du: Ikasketa eta Zerbitzu Solidarioko proiektuen autoebaluaziorako eta hobe-
kuntzarako errubrika (www.aprenentatgeservei.cat/intra/aps/documents/aps_autoeva-
luacio_cast_IMP_A5.pdf). Azterketarako baliabide bat da, eta bi alderdi ditu:
• D
inamismoak: «helburuaren arabera antolatuta ikasketa eta zerbitzu solidarioko es-
perientziei forma osoa ematen dieten elementu pedagogikoak dira.»
• M
ailak: dinamismo bakoitzaren garapen pedagogikoa zenbaterainokoa izan den adie-
razten dute.
Errubrikak hamabi dinamismo eta lau ebaluazio-maila ditu (dinamismoaren noizbe-

hinkako presentzia antolatugabetik hasi eta parte-hartzaileen inplikaziorik handienera
bitartekoak), eta esperientzien eztabaida eta azterketarako aukerak proposatzen ditu,
bai eta adierazpen grafikorako moduak ere. Eskema honek identifikatu diren ebaluazio-
rako hamabi dinamismoak eta ebaluaziorako lau mailak erakusten ditu.
Fase honen amaieran
premiak izan beharko genuke…
4
sendotzea zerbitzua Esperientziaren memoria
3
erraz eta erabilgarri bat,
garapenerako
2
zerbitzuaren zentzua hartara:
lankidetza 1 • Errazegi ez ahazteko.
0
• K
ontuak ematea
ebaluazioa ikasketa ahalbidetzeko.
• B
este talde eta
hezitzaile batzuk
aintzatespena parte-hartzea proiektu berriak
bultzatzen inspiratzeko.
hausnarketa talde-lana
Familiak inplikatzea Ikastetxeko bizimoduan txertatzea
Zerbitzua komunitatearen barruan egiten denez, Gure ikastetxeko Hezkuntza Proiektua sendotu
aukera asko ematen ditu familiartekoak proiektuan dezakegu, hor ikasketa eta zerbitzu solidarioko
sartzeko, direla gure ikasleen familiartekoak, direla jardun eredugarri bat txertatzen badugu, eta gainera
beste maila batzuetako gazteenak. komunitatearen aurrean ikastetxe ireki gisa
Gurasoek zeregin logistikoetan lagundu dezakete, azalduko gara.
bideoak grabatzen nahiz proiektuaren berri Horretarako, beharrezkoa da ikuspuntua aldatzea:
zabaltzen. Ez ditzagun utzi gurasoak esperientzia noizbehinkako ekintzatzat hartu beharrean,
horretatik at! ikastetxeko idearioan eta bizimodu akademikoan
txertatu behar dugu.
2 NOLA EGITEN DA?
Gehiago jakiteko
Puig, Josep Maria; Batlle, Roser; Bosch, Carme; Palos, Josep: Aprendizaje servicio. Educar
para la ciudadanía, Octaedro, Bartzelona, 2006.
Puig, Josep Maria (koord.): Aprendizaje servicio (ApS). Educación y compromiso cívico,
Graó, Bartzelona, 2009.
Berger Kaye, Cathryn: The Complete Guide to Service-Learning, ABCDbooks, Los Angeles,
2010.
Batlle, Roser: El aprendizaje-servicio en España. El contagio de una revolución pedagó-

gica necesaria, PPC, Madril, 2013.
Martín, Xus; Rubio, Laura: Prácticas de ciudadanía. Diez experiencias de aprendizaje-

servicio, Octaedro, Bartzelona, 2010.
Tapia, María Nieves: Aprendizaje y servicio solidario, Ciudad Nueva, Buenos Aires, 2006.
Zerbikas Fundazioaren gida digitalak
Batlle, Roser: 60 buenas prácticas de aprendizaje-servicio. Inventario de experiencias

educativas con finalidad social, 2013: www.zerbikas.es/guias/es/60.pdf.
Rubio, Laura (koord.): Aprendizaje y servicio solidario. Guía de bolsillo (0. gida), 2008:
www.zerbikas.es/guias/es/0.pdf.
Puig, Josep Maria; Martín, Xus; Batlle, Roser: Cómo iniciar un proyecto de aprendizaje y
servicio solidario (1. gida), 2009: www.zerbikas.es/guias/es/1.pdf.
Hernández, Cándido; Mendía, Rafa; Larrauri, José: Aprendizaje y servicio solidario y de
sarrollo de las competencias básicas (2. gida), 2009: www.zerbikas.es/guias/es/
2.pdf.
Mendía, Rafa; Moreno, Víctor: Aprendizaje y servicio solidario: una estrategia para la in-
clusión social (3. gida), 2010: www.zerbikas.es/guias/es/3.pdf.
Mendía, Rafa: Aprendizaje y servicio solidario: aprender a emprender sirviendo a la co-

munidad (4. gida), 2011: www.zerbikas.es/guias/es/4.pdf.
Mendía, Rafa: Aprendizaje y servicio solidario: un proyecto integrado de aprendizaje (5.

gida), 2012: www.zerbikas.es/guias/es/5.pdf.
Mendía, Rafa: Aprendizaje y servicio solidario: el acompañamiento educativo (6. gida),

2013: www.zerbikas.es/guias/es/6.pdf.
Zenbait egile: ¡Practica APS! Guía práctica de aprendizaje-servicio para jóvenes, 2010:
www.zerbikas.es/guias/es/Guia_APS.pdf.
Centre Promotor d’Aprenentatge Serveiren gida digitalak
GREM: Rúbrica para la autoevaluación y la mejora de los proyectos APS, 2014: www.
aprenentatgeservei.cat/intra/aps/documents/aps_autoevaluacio_cast_IMP_A5.
pdf (gaztelaniaz).
Puig, Josep Maria: Com fer APS en els centres educatius?, 2011: www.aprenentatge-
servei.cat/intra/aps/documents/aps_centres_educatius_3.pdf. (katalanez).
Puig, Josep Maria: Com fer APS en les entitats socials?, 2011: www.aprenentatgeservei.
cat/intra/aps/documents/aps_entitats_socials_3.pdf (katalanez).
Campo, Laura; Puig, Josep Maria: Com impulsar l’APS a l’àmbit local?, 2012: www.apre-
nentatgeservei.cat/intra/aps/documents/aps_ambit_local_web.pdf (katalanez).
Gijón, Mónica: Aprendizaje-servicio e inclusión social, 2013: www.aprenentatgeservei.

cat/intra/aps/documents/APS_inclusio_social_cast.pdf (gaztelaniaz).
Vallvé, Lluis (2014): Com fer APS a través de les Arts, 2014: www.aprenentatgeservei.
cat/intra/aps/documents/aps_art_web_2.pdf (katalanez).
Webguneak
Ikasketa eta Zerbitzu Solidarioen Espainiako Sarea: www.redaps.wordpress.com
Zerbikas: www.zerbikas.es
Centre Promotor d’Aprenentatge Servei: www.aprenentatgeservei.cat
Ikasketa eta Zerbitzu Solidarioak, Madril: aprendizajeserviciom.wix.com/apss-madrid
Grup ApS Comunitat Valenciana: apscomunitatvalenciana.wordpress.com
Ikasketa eta Zerbitzu Solidarioen Espainiako Unibertsitate Sarea: (I+ZS-U): sites.google.

com/site/redapsuniversitario/home
Roser Batlleren bloga: www.roserbatlle.net
Ikasketa eta Zerbitzu Solidarioen Latinoamerikako Zentroa (CLAYSS): www.clayss.org
National Youth Leadership Council: www.nylc.org
National Service Learning Clearinghouse: www.servicelearning.org
CBK Associates: http://www.cbkassociates.com
GIZARTE-PROIEKTUA
3 ADIBIDE PRAKTIKO BAT:

KILOMETRO SOLIDARIOAK LASTERKETA
KILOMETRO
SOLIDARIOAK
XI. LASTERKETA
Maliko haurren
eskubideen alde
Jane Goodall DBHI

2014-2015 ikasturtea
Abel Cusi eta Barbara Vila, DBHko 3. mailako irakasleak
Proiektu simulatua
Jardueraren aurkezpena eta fitxa teknikoa
Ikasleek, Sahelen eta Malin (Afrika) zenbait alorretan –hala nola hezkuntzaren, osasuna-
ren, elikaduraren eta babesaren alorretan– giza eskubideak urratu ohi direla ikasi ondo-
ren, Kilometro solidarioak lasterketa antolatu eta egingo dute. Jarduera honen helburua,
Lasterketa solidario
Save the Childrenek sustatua, dirua biltzea da, GKE horrek Malin egin ohi dituen ekintza
humanitarioetarako. baten bidez egoera
Lasterketan Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako maila guztietako ikasleek parte hartu-
kalteberan dauden
ko dute. Proiektuak ikasgai hauen edukiak lotzen ditu: alde batetik, Gizarte Zientziak eta haurren eskubideak
Gorputz Hezkuntza; eta bestetik, Balio Etikoak eta Matematikak. sustatzea da helburua.
FITXA TEKNIKOA
Proiektuaren izena: Curriculum-esparruak:

Kilometro solidarioak lasterketa – Gizarte Zientziak (proiektuko ikasgai nagusia).
Maliko haurren eskubideen alde. – Gorputz Hezkuntza (proiektuko ikasgai nagusia).
Ikastetxea: – Matematika.
Jane Goodall DBHko Institutua. – Balio Etikoak.
Herria: Elkarte/erakunde parte-hartzaileak:
L'Hospitalet de Llobregat. – Save the Children: www.savethechildren.es/carrera
Ikasmaila: – Udala (Kirol-zinegotzigoa, eta udaltzaingoa).
DBHko 3. maila. – Auzoko denden eta merkatarien elkartea.
Ikasle kopurua: – Auzoko bankua.

50 (bi gela).
Irakasle parte-hartzaileak:
Gorputz Hezkuntzako eta Gizarte Zientzietako irakasleak
(koordinatzaileak), eta Balio Etikoetako eta Matematikako
irakasleak (kolaboratzaileak).
Proiektu honen justifikazioa

Gure institutuak urte askotan kolaboratu izan du hainbat kanpaina solidariotan eta ga-
rapenerako lankidetza-proiektutan, ez bakarrik jarduera horiek gure idearioarekin bat
datozelako, baizik eta parte hartzen duten ikasleentzat heziketa-onura handia ikusten
diogulako. Hala ere, ekintza horiek beti egin izan dira eremu akademikotik at. Nahiz eta
zabalkundea ikasgelan eman, jarduera horiek eskola-orduetatik kanpo egin ohi ziren eta
horietan parte hartzeko aukera borondatezkoa zuten ikasleek, beren ebaluazioetan ino-
Garapenerako lako eraginik izan gabe.
lankidetza landu Gaur egun, onura horiek ikasle guztiei zabaltzeko modukoak direla iruditzen zaigu. Hori
nahi dugu, horrela, zenbait jarduera solidario pixkanaka eraldatu, eta ikasketa eta zerbitzu solida-
haur kalteberen rioko proiektu bihurtzeko asmoa dugu; horretarako, ikasketak sistematizatu eta hainbat
ikasgaitako curriculumetara lotu beharko dira.
eskubideen aldeko
ikuspuntu kritiko Eraldaketa hori abiarazteko Maliko haurren eskubideen aldeko Kilometro solidarioak
lasterketa erabiliko dugu, hiru arrazoi hauengatik:
baten bidez.
anpaina honen bidez garapenerako lankidetzaren gaia jorratuko dugu haurtzaro kal-
• K
teberaren eskubideen aldeko defentsa ikuspuntu kritiko baten bidez eginez, eta ho-
rrela, sorospen-ikuspuntu batetik aritu behar izatea saihestuko dugu.
• Proiektuaren bidez hainbat ikasgaitako edukiak erraz uztartu eta partekatu daitezke.
• G
ainera, lasterketan egin beharreko ariketa fisikoa gure ikasleei oso erakargarria
egingo zaiela iruditzen zaigu.
Proiektuaren gizarte-premia
Beharrezkoa ikusten dugu oinarrizko eskubideak bermaturik ez dituzten haur kaltebe-
ren alde mobilizatzea.
Save the Children Gobernuz Kanpoko Erakundearen hausnarketekin bat gatoz egoera Gizarte-sentsibilizaziotik
dramatikoa dela adieraztean (iturria: www.savethechildren.es/carrera/materiales/Guia_
konpromiso
Didactica_XI_Carrera_Mali_cast.pdf):
eraginkorrera pasatzeak
Sahelen, gaur egun 5 milioi haurrek ez dute nahikoa jaki bizirik irauteko. Malnu- ahalegin oso positiboa
trizioa nozitzen dute eta hiltzeko arriskuan dira.
eskatzen du nerabeen
Lehorraldiei eta uholdeei bota diezaiekegu erru guztia aurten uztarik garrantzit- heziketa-prozesuan.
suenak hondatu dituztelako, beste urte askotan bezala, eta aurrerantzean ere
hala egingo dutelako, eskualdeko berezko klima dela eta.
Baina, horrela, biztanleria kalteberaren eta bereziki haurren egonkortasunari eta

oparotasunari eragiten dieten beste eragile nagusi batzuk ahaztuko ditugu; esate
baterako:
• G
atazka armatuek eragiten duten beldurragatik familia askok toki seguruagoe-
tara joan behar izaten dute; toki horietan ez dute baratzerik, ahuntzik, oilorik
edota hazirik garai makurrei aurre egin ahal izateko.
• O
sasun-azpiegituren gabeziagatik haurrei ez zaie ez txertorik, ez osasun-arre-
tarik, ez eta jaki gehigarririk ere ematen malnutrizio-kasuetan.
• E
skolatze-tasa baxua dela eta, hezkuntza ezin izango da erabili pobreziari aurre
egiteko bitartekotzat, eta horrela ondorengo belaunaldiek ere ez dute hezkunt-
zarako aukerarik izango.
Litekeena da gure ikasleak egoera horretaz jabetuta egotea baina oraindik konpromisoa
hartzeko pausoa ez ematea. Beraz, iruditzen zaigu proiektua bat datorrela gazteen
sentsibilitatearekin, eta, aldi berean, egin beharko duten ahalegina onura handikoa izan-
go dela haien heziketa-prozesurako.
Ikasketa-helburuak
eta curriculumarekiko loturak
Jarduera honen hiru ikasketa-helburu nagusiak eta oinarrizkoak hauek dira:
1. Maliko egoeraz jabetzea eta herrialde horretako haurren malnutrizioaren zergatiak
ulertzea.
2. Desberdintasunekiko eta injustiziekiko sentsibilizatzea eta konpromisoa hartzea.
3. Auzoan proiektu solidario bat antolatzen eta garatzen ikastea.
PROIEKTUAREKIN LOTURIK DAUDEN LAU IKASGAIETAKO CURRICULUM-EDUKIAK
Gizarte Zientziak Gorputz Hezkuntza

1. Estatistika-informazioak, grafikoak eta mapak 1. Berotze-ariketen efektuak aintzat hartzea eta
bilatzea, aztertzea eta alderatzea. halakoak egiteko jarraibideak prestatzea.
2. Norbanakoaren eskubideen eta eskubide 2. Berotze-ariketak prestatzea eta egitea, orokorrak
kolektiboak aintzat hartzea. Egungo munduan eta espezifikoak, egin beharreko jarduera fisikoa
pertsonei eta taldeei eragiten dieten aztertu eta gero.
desberdintasun-, injustizia- eta bazterkeria-egoerak 3. Banakako kirol baten oinarri teknikoen eta
identifikatzea eta gaitzestea. arauzkoen ikasketarako jarduerak eta jokoak
praktikatzea.
3. Ekonomiaren globalizazioagatiko ondorioak
baloratzea. Herrialdeen arteko truke desorekatuko 4. Taldeko kirol baten ezaugarri teknikoak, taktikak eta
kasuak aztertzea. arauak ikasteko jarduerak eta jokoak praktikatzea.
5. Talde-jarduera batean norbanako bakoitzak bere
4. Giza garapen desorekatua aztertzea (informazioak
erantzukizuna bere gain hartzea, kirol-helburu bat
aukeratuta eta alderatuta), eta, bereziki, adierazle
lortzeko ezinbesteko baldintza den aldetik.
sozioekonomikoak aztertzea.
5. Elikagaiak ekoizteko modu berriak eta gosearen
arazoa aztertzea.
Kilometro
solidarioak
lasterketa
Balio Etikoak Matematika

1. Munduan bazterkeria, desberdintasuna eta injustizia 1. Aurkeztu behar diren datuak adierazteko grafikorik
sozialeko egoerak eragiten dituzten zergatiak egokiena zein den identifikatzea.
identifikatzea, aztertzea eta gaitzestea. 2. Kalkulu-orri bat eta IKTak erabiltzea, oro har, datuak
2. Ekintza solidarioak eta boluntariotzako ekimenak antolatzeko, kalkuluak egiteko eta grafiko
aintzat hartzea. egokiagoak sortzeko.
3. Arazoei irtenbideak bilatzea eta errealitatea 3. Bi laginen arteko desberdintasunei buruzko oharrak
erantzukizunez eta ikuspegi kritikoz hobetzeko erabiltzea, ohar horiek atera direneko biztanleriaren
ahalegina aintzat hartzea. gainean aieruak egiteko.
4. Inguru hurbileko gizarte-jardueretan parte hartuz 4. Lagin baten bi ezaugarriren arteko balizko erlazioei
gizalegezko arauak praktikatzea, erantzukizunak buruz aieruak egitea.
nork bere gain hartuta eta elkarlanean lan eginda. 5. IKTak kalkuluen eta simulazioen laguntzarako
erabiltzea.
Zerbitzuaren helburuak
Komunitateari egingo zaion zerbitzuak (lasterketa solidarioak) emaitza zehatzak eta be-
gien bistakoak izan behar ditu, ikasleek formulatu, bete eta ebaluatzeko modukoak.
Modu horretan, proiektuaren gaineko kontrola areagotuko diegu, eta, beraz, beren Lortu nahi ditugun
erantzukizuna eta autonomia ere bai.
emaitzak esplizituki
Hauek izango dira begien bistako helburuak: adierazita eta horiek
1. Auzoan, hau da, institututik gertu, Bigarren Hezkuntzako ikasleentzat lasterketa bat lortzeko estrategiak
antolatzea.
antolatuta errazagoa
2. Bigarren Hezkuntzako ikasle guztien % 70ek (140 ikaslek) parte hartzea lortzea.
izango zaigu nerabeen
3. Lortu nahi dugun diru solidarioa babesleen bidez jasotzea.
autonomia eta
4. Herriko kirolari ezagun batek proiektuan parte hartzea lortzea.
erantzukizuna hobetzea.
5. Udalaren oniritzia eta udaltzaingoaren laguntza izatea.
6. Auzoko bi denda gutxienez lasterketaren babesle izatea lortzea.
7. Proiektuaren zabalkunderako (liburuxkarako) banku baten diru-laguntza izatea.
8. Bertako irratiak, prentsak eta telebistak lasterketaren berri ematea lortzea.
Sareko lana
Proiektu honetan sarean lan egingo dugu, elkarte nahiz erakunde hauekin:
• S
ave the Children.
Lasterketa bultzatu duen erakundea da. Ikasgelan landuko dugun material didaktikoa
(Maliri buruzkoa) emango digu; lasterketarako zenbakiak, diplomak, lasterkari-txarte-
lak eta lasterketaren kartelak ere emango dizkigu.
Bi aldiz jarri nahi dugu harremanetan Save the Childreneko ordezkaritzarekin: lehena
irailean, ikastetxe moduan lasterketarako izena emateko orduan; eta bigarrena aza- Institutuko patioaren
roan, lasterketa bukatutakoan. Jarduera hau lehenbiziko aldiz egingo dugunez, biga- mugaz haratago joan
rren harreman horrek, ahal den neurrian betiere, aurrez aurrekoa beharko luke.
eta komunitatea
Save the Childrenekin harremanetan jartzeko pertsona arduraduna Gizarte Zientzie-
tako irakaslea izango da.
inplikatuko dugu
kanpainan, helburu
• Udala (Kirol-zinegotzigoa, udaltzaingoa).
zehatz batekin:
Irailean Kirol-zinegotzigoarekin eta udaltzaingoarekin jarriko gara harremanetan, las-
terketa kalean egingo baita eta horretarako segurtasun-neurriak hartu beharko bai-
denborarekin herrian
tira. Kirol-zinegotzia Haurren Eskubideen Egunean egingo den lasterketara gonbidat- gure lasterketa ohiko
zea ere gustatuko litzaiguke. ekitaldia bihurtzea.
Zinegotzigoarekin harremanetan jartzeko pertsona arduraduna ikastetxeko zuzenda-
ria eta Gorputz Hezkuntzako irakaslea izango dira.
• Merkatari-elkartea, dendak eta bankua.

Lasterketari zabalkunderik handiena ematearren, sektore horiek inplikatu nahi ditugu
ahalik eta babesle gehien lortu ahal izateko. Aztergai izango dugu haiek guri zuze-
nean laguntzea, bai lasterketarako dirua emanez bai, bestelako baliabide material
batzuk emanez, lasterketak ikusgarritasun handiagoa izan dezan.
Erakunde horiekin harremanetan jartzeko pertsona arduraduna Gorputz Hezkun
tzako irakaslea izango da.
Jarduerak
Zerbitzuari lotutako ikasketa-jarduerak
Ikasleen motibazioa hasiera batean Gizarte Zientzietako ikasgaian landuko da. Behin
lasterketaren proiektua aurkeztutakoan, gazteek Gorputz Hezkuntzako ikasgaian anto-
latuko dute proiektua, eta ikasgai horretan prestatuko dira lasterketarako.
Gizarte Zientzietako ikasgaian

Save the Childrenek Save the Childrenen proposamen didaktikoarekin eta materialekin lan egingo da:
eman dizkigun • 5
arte kontatzen bideoa ikusi eta gogoeta egingo dugu; hain zuzen ere, munduan bost
proposamen didaktikoak urtetik beherako haurrak gehiago hil ez daitezen erakunde horrek egindako Denok
lagundu dezakegu biziak salbatzen kanpainaren barruan sortu zen bideoa. Garapene-
ikasgelarako
rako lankidetza kontzeptuaren argitzea eta eztabaida.
ikasketa-jarduera gisa
ali eta Sahel eskualdea munduko eta Afrikako mapan kokatuko dugu, eta haien
• M
erabiliko ditugu. ezaugarri geografiko, sozial, ekonomiko eta kulturalak ikertuko ditugu.
• S
ave the Childrenek emandako datuak erabilita haurren heriotza-tasari buruzko zer-
gatien ikerketa eta eztabaida egingo dugu.
• Arazo kronikoei konponbide estrukturalak eman behar zaizkie jarduera egingo dugu.
• Behin lasterketa egitea erabaki ondoren, lor daitezkeen ikasketak zerrendatuko ditugu.
Gorputz Hezkuntzako ikasgaian

• Maliko sokasalto magikoa jarduera egingo dugu (Save the Children).
• Lasterketa mota aukeratu eta zehaztuko dugu.
• L asterketako arauak zehaztuko ditugu, bai eta aintzat hartu beharreko segurtasun-
neurriak eta istripuen prebentziorako neurriak ere.
• Jarduera fisikoaren aurretiko beroketak egingo ditugu.
• Entrenamendua: kontzeptua eta praktika landuko ditugu.
Balio Etikoetako ikasgaian

• S
ahelgo haurren desnutrizioaren arrazoiak azaltzen dituen pobreziaren zirkulua ma-
rraztuko dugu.
• M
ilurteko 4. Helburua aztertuko dugu, hau da, haurren heriotza-tasa mundu osoan
murriztearen helburua, eta helburu hori zenbateraino lortu den adieraziko dugu.
• S
ave the Children erakundearen webgunean erakunde horren izaerari, helburuei eta
historiari buruz ikertuko dugu.
Save the Childrenek eman dizkigun proposamen didaktikoak ikasgelarako ikasketa-jarduera

gisa erabiliko ditugu.
Jarduerak hainbat
ikasgaitako Matematikako ikasgaian
curriculum-edukietan • S
ave the Childrenek Saheli buruz ematen dituen datuen antzekoak gure lurraldean bi-
latu eta biak estatistikoki alderatuko ditugu.
ezarriko ditugu,
• Alderaketa hori erakusteko, grafikoak egin eta horma-iruditan jarri ikastetxeko atarian.
ikasleak horrela
• K
alkulu-orria erabilita hainbat hipotesi egingo ditugu: lasterketaren kilometroei, par-
proiektu honek ematen
te-hartzaileen kopuruari, eta babesleek eman ohi duten diru-laguntzari buruz; horreta-
dituen ikasketez jabetu rako, aurreko urteetan jarduera hori egin duten beste ikastetxe batzuei galdetuko diegu.
daitezen. • M
aliri buruzko matematikako problemak asmatzea, DBHko 1. eta 2. mailetarako, las-
terketaren aurretiko jarduera modura.
Zerbitzu-jarduerak
Zerbitzu-jarduerak Gizarte Zientzietako edota Gorputz Hezkuntzako ikasgaietan egingo

dira, eta hauek dira:
• L asterketaren eguna erabaki, zenbat diru eta zenbat parte-hartzaile lortu nahi diren
zehaztu, planifikazioa egin, lana banatu (aurretikoa eta lasterketaren egun berean
egin beharrekoa) eta egutegi bat zehaztuko dugu.
• B
atzorde tekniko bat sortuko dugu koordinazio-lan hauek egiteko: prestaketen jarrai-
pena, Save the Childrenekiko harremana, eta komunikabideekiko harremana jardue-
raren zabalkundea ziurtatzeko.
• Institutuko Bigarren Hezkuntzako maila eta familia guztiei lasterketa ezagutarazteko
ekintzak egingo ditugu: zabalduko den mezua prestatu, kartelak egin, familiei gutunak
idatzi, institutuko webgunean bideoklip bat eskegi...
• F
inantzatzaileak lortzeko ekintzak proposatu eta gauzatuko ditugu: ideien zerrenda
bat egin, guraso-elkarteekin batzartu, auzoko dendekin eta bankuarekin elkarrizketatu.
• H
erriko kirolari bati gutun bat bidali eta elkarrizketa egingo diogu, proiektuaren berri
eman eta hartara haren inplikazioa lortzeko.
• U
daleko Kirol-zinegotzigoari gutuna bidali eta elkarrizketa egingo diogu, udalaren oni-
ritzia eta udaltzaingoaren laguntza jasotzeko.
• K
omunikabideetan lasterketaren zabalkundea lortzeko ekintzak egingo ditugu: berta-
ko irrati, prentsa eta telebistara gutunak idatzi eta haiekin elkarrizketak egin.
• Lasterketaren laburpen-bideo bat egingo dugu.
Ebaluazioa eta hausnarketa

Ikasketen ebaluazioa (Gizarte Zientzietako ikasgaian)
• M
aliri eta Saheli buruzko testu batean, landutako edukiekin loturiko hogei okerretatik
gutxienez hamabi identifikatzen ahalegindu beharko dute ikasleek.
• L ortu nahi zituzten ikasketak kontuan hartuta, ikasleek zer ikasi duten eta ikasteko Esperientzia
zer duten aztertuko dute. barneratzeko
• Ikasleek, binaka, hamar diapositibako PowerPoint bat egingo dute gai hauei buruz: prozesuan,
Maliko haurren malnutrizioa, Save the Childrenen ekintzak, eta Kilometro solidarioak hausnarketa egin eta
lasterketaren proiektua. ondorioak atera behar
dira, bai ikasitakoaz bai
Zerbitzuaren ebaluazioa (Gorputz Hezkuntzako ikasgaian)
egindako zerbitzuaren
• Z
enbat diru eta zenbat parte-hartzaile lortu nahi zituzten kontuan hartuta, ikasleek kalitateaz.
emaitzak aztertuko dituzte, zergatiak identifikatuko, eta hori guztia horma-irudi batean
irudikatuko.
• ikasleek zerrenda bat egingo dute lasterketaren hurrengo edizioan hobetu beharreko
gauzak adierazita.
• E
baluazio honen emaitzak (eta egindako bideoa) institutuko webgunean eskegi, eta,
bildutako diruarekin batera, Save the Childrenera bidaliko dira.
Ospakizuna
Proiektuaren ospakizuna gure institutuan
Ospakizunerako bi momentu daude:
Lortu nahi genuena • L

asterketa eguna bera jaiegun
lortu edo ez lortu, bat da berez, eta egun horretan
bertan parte-hartzaileen kopurua-
garrantzitsua da
ri eta denon artean bildutako diru
egindako ahalegina kopuruari buruzko emaitzak eman
ospatzea. ahalko dira. Lasterketaren amaie-
ra-ekitaldian parte hartzera gonbi-
datuko dira Kirol-zinegotzia eta
herriko kirolari ezagun bat.
• Ikastetxeko Gabon Jaian momen-
tu jakin bat aukeratuko da laster-
ketaren emaitzak aztertzeko eta
ospatzeko, proiektuaren balorazio
orokor gisara, aurretik azaroan eta
abenduan egingo baitira Gorputz
Hezkuntza eta Gizarte Zientziak
ikasgaietako balorazioak.
Proiektuaren ospakizuna herri guztiarekin

Ikasleek gure herriko ikasturte-bukaerako ikasketa eta zerbitzu solidarioko proiektuen
ospakizunetan parte hartuko dute, eta egindako proiektuari buruzko ekarpen bereziren
bat prestatuko dute, gainerako taldeekin partekatzeko: horma-irudiak, bideoa, abesti
bat...
Proiektuaren zabalkundea
Proiektuak ahalik eta zabalkunderik handiena izan dezan lan egingo dugu, helburu
hauek lortu ahal izateko:
Proiektuaren • L asterketari herri-izaera orokorra ematea eta ez ikastetxekoa bakarrik, lasterketa era-
zabalkundea kargarri eginez auzoko bizilagunentzat, Administrazio Publikoarentzat, enpresentzat,
auzoko beste ikastetxeentzat...
proiektuaren beraren
• Ikasleak protagonista dituen hezkuntza-proiektu bati oihartzuna ematea, haiek laster-
parte da; proiektuari
ketan parte hartu izanaz harro egon daitezen.
prestigioa ematen eta
• Ahalik eta babesle kopururik handiena lortzea.
proiektua sendotzen
Horretarako:
laguntzen digu.
• B
ertako komunikabideak inplikatuko ditugu: prentsa, irratia eta telebista, lasterketa-
ren zabalkundea egin dezaten.
• Ikasleek kartelak egingo dituzte auzoko dendetan banatzeko, eta egin dituzten bi-
deoak institutuko webgunean eta sare sozialetan eskegiko dituzte.
• B
ehin proiektua itxitakoan, irakasleek oso memoria erraza eta bisuala prestatuko
dute proiektu hau hezkuntzako eta gizarteko beste eragile batzuekin partekatzeko.
Egutegia
Irakasleen prestaketa:
Ekaina-uztaila Parte hartuko duten lau ikasgaietako irakasleek Save the Childrenen
aurreko Kilometro solidarioak lasterketako memoria aztertuko dute eta
aurtengo ikasturtean proiektua nola eta noiz hasi pentsatzen hasiko dira.
Irakasleen prestaketaren jarraipena:

• Ikastetxeak Kilometro solidarioak lasterketan izena emango du.
• Lehen akordioa egingo da udaltzaingoarekin.
• L asterketaren material didaktikoak heldu eta irakasleek aztertu egingo dituzte;
Save the Childrenekin eta lehendik lasterketa antolatu izan duen beste
Iraila-urria ikastetxeren batekin harremanetan jarriko dira, haien esperientziaz baliatzeko.
• Ingurukoen iritzia bilduko dute proiektuari erantzun ona emango zaiola
bermatzeko: IGE, familiak, dendak, bankuak.
• Ikasleak motibatzeko eta ikasleekin egin beharreko jarduerak prestatuko
dituzte.
• Proiektuaren ospakizun- eta ebaluazio-jardueren aurreikuspena egingo dute.
Prestaketa taldearekin:
• P
roiektuaren aurkezpena egingo da: Gizarte Zientzietako irakasleak eta
Gorputz Hezkuntzako irakasleak, elkarrekin.
Azaroa • Ikasketa-jardueren garapena egingo da, Gizarte Zientziak, Gorputz Hezkuntza,

Balio Etikoak eta Matematikako ikasgaietan (xehetasunak Jarduerak
atalean daude).
• Z erbitzua prestatzeko jarduerak (lasterketa antolatzea) Gorputz Hezkuntzako
ikasgaian egingo dira (xehetasunak Jarduerak atalean daude).
Zerbitzua ematea:
Azaroaren 20a eta • K
ilometro solidarioak lasterketa egingo da Haurren Eskubideen Egunean,
hurrengo astea azaroaren 20an.
• Bildutako dirua Save the Children erakundeari emango zaio dohaintzan.
Proiektua taldean ebaluatzea:

• E
baluazio-jarduerak egingo dira Gizarte Zientzietako eta Gorputz Hezkuntzako
Azaroa-abendua
ikasgaietan (xehetasunak Ebaluazioa eta hausnarketa atalean daude).
• Save the Childrenekin harremanetan jarriko dira proiektua ebaluatzeko.
Proiektuaren barne-ospakizuna:
Hiruhilekoaren amaiera
Eguberrietako jaien barnean egingo da.
Ospakizuna beste ikastetxe eta erakunde batzuekin:

Ikasturte-amaiera
Herriko I+ZSko proiektuen jai kolektiboaren barnean egingo da.
Beharrezkoak diren baliabideak eta aurrekontua

Proiektua autofinantzatzeko modua egon behar du. Horregatik, jardueraren kostu zuze-
nak Save the Childrenek, Jane Goodall institutuak, herriko udalak eta lasterketa solida-
rioaren azpiegitura-gaietarako lortzen diren babesleek (bankua, auzoko dendak) beren
gain har ditzaten ahalegindu behar dugu.
Taula honetan jasotzen dira proiektua egiteko beharrezkoak diren baliabide espezifikoak:
Baliabideak Finantzaketa
Irakasleentzako material
didaktikoak
Jarduerarako
Lasterkarientzako zenbakiak, Save the Children
materialak
diplomak eta txartelak
Lasterketa iragartzeko kartelak
Hesiak, zinta, megafonia, oholtzak...

Kaleko
seinaleztapena
Irteera eta helmugako pankartak
Udala
Segurtasun-
Osasun-laguntza, udaltzaingoa…
neurriak
Edariak eta janaria: fruta,

barra energetikoak…
Ospakizunetarako
Babesleak
materiala
Mahai-zapiak, ezpainzapiak,
paperezko edalontziak...
Irakasle-koordinatzaileen
bidaiak Jane Goodall
Beste gastu batzuk
institutua
Ezustekoak
Adimen emozionala
eta etikoa
José Luis Domínguez

Aurkibidea
Sarrera. Balioetan heztea:

homo habilisetik homo sapiensera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Demokrazia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Aniztasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
Jasangarritasuna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Hezkuntza emozionala. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Utopia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Bakea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Justizia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Elkarrizketa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
ADIMEN SARRERA
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
BALIOETAN HEZTEA: HOMO HABILISETIK HOMO SAPIENSERA
Abiapuntutzat hartzen badugu balioak ezinbesteko alderdiak direla jokabideen orienta-

biderako, ondo egina eta gaizki egina dagoena zehazteko, zilegi dena eta zilegi ez dena
erabakitzeko; adosten badugu ikasitako eta baikorki onartutako balio multzo batek gure
kode etiko eta moralaren zatirik garrantzitsuenekoa osatzen duela, orduan erraza zaigu
ondorio honetara heltzea: ezinezkoa da inolako heziketarik egin balioen garrantzia kontuan
hartu gabe. Baliorik gabe heziketaren auzia nahiz irakasleen irakaslana prestakuntza soi-
lera edota ezagutza eta trebetasun batzuen transmisiora mugatuko litzateke, eta horrela,
gehienez ere, gure ikasleak homo habilis moduko batzuk bihurtuko lirateke —alegia, hain-
bat lan hobeto ala okerrago aurrera ateratzeko gaitasuna dutenak— eta ez homo sapien-
sak —hau da, pentsatzeko eta erabakiak hartzeko irizpidea eta gaitasuna duten izakiak,
eta emozionalki adimentsuak direnak—.
Balioak, bakarka nahiz taldean gure jokaera bideratzeko printzipioak diren aldetik, garai
eta toki guztietan egon izan dira. Jaiotzaren une beretik, inguruan daukagun mundua
ezagutzen hasten garenetik baliatzen gara balioez. Inor ezingo litzateke bizi baliorik gabe.
Balioak gizakiaren beraren parte dira, balioez baliatuta natura kultura bihurtuko du gi-
zakiak: beste pertsona batzuekin partekatzen duen espazioa leuntzen duenean, gero eta
pertsonagoa izateko.
Gizarte garaikideko globalizazioaren ondorioetako bat balioen eta arauen ugaritasuna da.
Hortik eratortzen da xxi. mende hasieran gidari izango ditugun balio unibertsal batzuk
adosteko zailtasuna. Are eta zailagoa, gure gizartean balioak krisian direla eta etikarik gabeko
mundu batean bizi garela esaten baita; nola sustatu eta finkatu balio batzuk etengabe eral-
datzen ari den gizarte batean, beste garai batzuetan hautemanezinak ziren aldakuntzak
orain nabarmenak eta begien bistakoak direnean? Berrikuntzaren eta hausturaren garaian
gaude, hain justu azalekoak absolutuari aurrea hartu dion garaian.Modernitate solidoa
(egonkorra eta errepikakorra) atzean geratu eta modernitate likidoa (moldakorra eta aldako-
rra) nagusitu zaigu, Zygmunt Baumanek adierazi bezala. Komunikabideek duten eraginak
joera hori areagotzen du.
Bizitzeko moduak ugaritu egin direnean, balioak modaren eta merkatuaren mende ipini
direnean, elkarrekin loturik diren komunitateen ohitura eta arau aniztasuna uztartu al
daitezke proiektu komun bateko balio unibertsal batzuekin? Guk, hezitzaileak garen al-
detik, baietz uste dugu. Hezkuntza baliabide egokia izan daiteke ia kultura guztietan diren
balioak finkatzen laguntzeko. Heztea, funtsean, gatazkan heztea da. Belaunaldien, taldeen
eta norberaren baitako interesen gatazkan heztea. Gure berezko kulturaren gatazkan
heztea, gure ohiturak eta historia aintzat hartuz, baina aldi berean kultura nagusiarekiko
zorrotz jokatuz alderdi batzuetan, gero horien hausnarketaren eta parte-hartzearen on-
dotik, kultura hori hobetu ahal izateko.
Sistema demokratiko baten barruan heztea, familiatik eta eskolatik, iritzi aniztasuna eta
beste pentsamolde batzuekiko tolerantzia onartzea da, besteen ikusmoldeez geure burua
aberastea da, desberdinaren edertasunaren aurrean emozionatzea da, gizakiak garen
aldetik batzen gaituena askatasunetik partekatzea da, besteari duintasunez begiratzea da,
denok giza proiektu komun baten parte garela eta etorkizuneko belaunaldientzat mundu
hobe bat eraiki nahi dugula jakitea da.
XXI. MENDERAKO GAITASUNAK, DBH 1 ADIMEN EMOZIONALA ETA ETIKOA Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L. 181
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
Egia da balio batzuk aldatu egin direla. Beste garai batzuetan bazuten zentzua, baina gaur
egun ez dira erreferente egokiak bizi gareneko mundua ulertzeko. Balio horietako batzuk
—bakea, justizia edota utopia, esate baterako— indarrean dira; beste batzuk —demokra
zia, adibidez— nahiko berriak dira (bai iraupen historikoari dagokionez behintzat), eta
aniztasunarekin ere berdin gertatzen da (nagusiki kulturaren alderditik begiratuta), eta
hori fenomeno migratzaileengatik gertatu da; eta beste batzuk —jasangarritasuna, hez
kuntza emozionala edota elkarrizketa, esate baterako— balio berriagoak dira, ezagutzaren
eta informazioaren gizarteetara lotuak. Balioak ulertu egin behar dira, eta eguneroko
bizimoduan txertatu. Gizarteko prozesuen azalpenik gabe, ikuspuntu historiko batetik,
balioetan heztea heziketa moralista bat bihur daiteke, hain justu pertsona guztien zerbi
tzura ez dauden printzipio batzuetan hezten duena, baizik eta hainbat motatako interesei
erantzuten diena (ekonomikoak, kulturalak, politikoak nahiz ideologikoak).
Lehenago aipatu dira heziketaren bi eragile gorenak: familia eta eskola. Biei eragiten die
gizarteak berak. Ahal den neurrian, beren arteko harreman iraunkor bat egon behar du
balio komunen eta partekatuen heziketa bat bermatzeko. Hala ere, informazioaren gizar
tearen eragina gero eta handiagoa da, eta litekeena da oso bestelako balio desberdin
batzuk transmititzea, bai eta kontrabalioak transmititzea ere. Horrela, gero eta beharrezko
agoa da zubiak eraikitzea familiaren eta eskolaren artean.
Ikastetxearen heziketa-proiektuak, eta bereziki curriculum-proiektuak eta arloen progra

mazioak, egokiak izan daitezke familiei zer heziketa-eredu lortu nahi dugun adierazteko.
Proiektua edozein delarik ere, laikoa nahiz erlijiosoa, heziketa-eredu guztiak balio-sistema
batean oinarritzen dira. Hala ere, azalpen teoriko bat ez da nahikoa, ez da nahikoa ikas
tetxe bakoitzari izaera berezia ematen dien balioen zerrenda soil bat. Ez da nahikoa lortu
nahi den pertsonaren profila nahiz neurriak zerrendatzearekin.
Heziketa-proiektu baten helburuak finkatzeko hiru informazio-iturri behar dira: iturri

arauemailea, hezkuntzako administrazioek egina; iturri instituzionala, familiei seme-alabak
irizpide jakin batzuen arabera hezteko eskubidea aitortzen diena: familiei dagokie beren
konbikzio etikoekin egokien datorren heziketa-eskaintza aukeratzea (ideario nahiz izaera
bereziko erakundeak); eta, azkenik, eskola bakoitzaren iturri situazionala eta aldakorra,
eskola dagoen tokia bera, inguruak beti eragiten baitie ikastetxearen ekintzen emaitzei.
Alde batetik, hezkuntza-administrazioaren eraginari dagokionez, eskolak ez du ahaztu

behar bera txertatua dagoen gizartea ordezkatuz ari dela lanean. Hori horrela, hezitzaileek,
helburuak ez ezik, administrazioaren lege eta arauek oinarri dituzten printzipio pedago
gikoak eta axiologikoak ere ezagutu behar dituzte.
Bestetik, ikastetxearen idearioak planifikazio batetik abiatu behar du, hezkuntza-komu

nitate guztiaren parte-hartze eta hausnarketa-prozesu batetik. Aipatu ditugu jadanik ikas
tetxearen heziketa-proiektu guztietan aldarrikatzen diren printzipioak. Teoriaz haratago,
printzipio nagusiez haratago, esate baterako kalitatezko heziketa, osoko heziketa edota
berrikuntza, beharrezkoa da balio horiek zer alderdi kognitibo, prozedurazko, afektibo,
sozial eta etikotan garatu nahi diren garbi adieraztea, eta hori norberagandik egitea, al
derdi fisikotik eta alderdi sozialetik. Horrela bakarrik izango dituzte egiazki familiek beren
seme-alabentzat nahi duten heziketa-eredua aukeratzeko iritzi sendoak.
182 XXI. MENDERAKO GAITASUNAK, DBH 1 ADIMEN EMOZIONALA ETA ETIKOA Fotokopiatzeko materiala © Zubia Editoriala, S.L. / Santillana Educación, S. L.
SARRERA
Eskolaren testuinguruak baldintzatuko du haren antolaketa. Dena den, balioetan oinarri

tzen den heziketa-eredu baten helburua izan behar du bai gurasoak eta bai irakasleak
proiektu komun batera bilarazten lortzeak. Zenbat eta bateratuago egon, are eta handia
goa izango da haien parte-hartzea. Hezkuntza-komunitate ororen parte-hartzea, beraz,
printzipio demokratikoetan hezten duen edozein eskolaren giltzarria da. Zuzendaritza-
taldeen eta irakasleen arteko elkarrizketa- eta konpromiso-giro bat beharrezkoa da ikas
tetxearen idearioan adierazi diren balioei forma emateko.
Iruditzen zaigu garrantzitsua dela irakasleei balioetan hezteko baliagarria izango zaien
gida baten hasieran hausnarketa horiek egitea. Halaber, premiazkoa iruditzen zaigu balioez
hitz egitea heziketaren kalitatea neurtzeko orduan garrantzi handia hartu baitute atzerriko
hizkuntzen eta IKTen gaineko gaitasunek, eta horiek hain justu ahalegin handia eskatzen
diete irakasleei. Zalantzarik gabe, elebitasunak eta ikasgelako baliabide digitalek asko
lagundu dezakete prestakuntzan; gure egungo kulturak errealitate horien aurrean erne
egotera behartzen gaitu. Baina ezin dugu ahaztuta utzi balio batzuen transmisioa, nahiz
eta gizarteak gehien sustaturikoak ez izan, uko egin ezinezkoak baitira edozein irakasle
rentzat.
Balioetan hezteak pertsona hobeak eta herritar hobeak egiteko balio behar digu. Balioen
sailkapen xume baina garbi batetik abiatzen bagara, eta sailkapen horretan bereizten ba
dira balio moral edota etikoak —giza duintasuna eta zintzotasuna, adibidez— eta balio zi
bikoak —demokrazia eta justizia, esate baterako—, talde horiek guztiak presente egon be
harko dute heziketaren alderdi honen alde apustu egiten duen programazio batean.
Herritarrek berekin dakarte hainbat eskubideren, betebeharren eta norbanakoen askata
sunez nahiz askatasun kolektiboez gozatzeko erabateko kontzientziazioa, eta kontzientziazio
hori balio hauen bidez garatu daiteke: elkartasuna, aniztasuna edota ingurumenaren oreka
ren babesarekiko konpromisoa.
Aipatutako balio horiek guztiak eta beste batzuk proposamen pedagogiko honen jomuga
nagusira bideratuta daude; bakerako heziketara, alegia. Erabat sinesten dugu bakea po
sible dela, soilik pertsona eta herritar kontzientziatuekin; hortik datorkigu bi alderdi horiek,
lehen aipatutako alderdi etikoa eta alderdi zibikoa, lantzen dituzten balioei lehentasuna
ematea. Proposamen hau gauzatzeko ikasgelarako estrategiak planteatuko ditugu hainbat
ikasgaitan, transbertsalitatearen bidez bakarrik izango baikara eraginkorragoak eta lor
tuko dugu irakasleak errazago inplikatzen curriculuma osatzen duten hainbat arlotan.
Horrekin batera, aldez aurretik da ezinbestekoa zer balio landu nahi dugun garbi adie
raztea. Oso garrantzitsua da kontzeptuaren zehaztapenetik abiatzea balio bakoitzaren
esanahia mugatzeko eta okerrak saihesteko, hala nola zer kontrabalio kontrajar dakizkio
keen proposatutako balio bakoitzari. Azken ideia hau ezinbestekoa da, ez bakarrik kon
tzeptuak argi izateko, baizik eta balio batzuen manipulaziotik nahiz gaiztotasunetik alden
tzeak duen garrantziagatik, gizateriaren historian tamalez horrelako kasu praktikoak aurki
baititzakegu. Adibide modura, aldez aurretik zehazten badugu bake kontzeptua eta ez
badugu gerrarik ez modura bakarrik definitzen, orduan, Espainiako gerraosteko urteak
egiazko bake-urte gisa katalogatuko genituzke? Edota, justizia zein demokrazia kontzep
tuak mugatzen eta zehazten baditugu, esate baterako sobietar erregimena bidezkotzat eta
demokratikotzat har dezakegu bere burua herri-demokraziatzat definitu eta balizko bidezko
ordena baten defendatzaile aldarrikaturik? Eta zer esan liteke utopien eta idealen gainean?
Mugimendu totalitario gehienek zer dela eta aldarrikatzen dute gizarte eta etorkizun ideal
eta utopiko bat.
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
Gida honetarako zortzi balio aukeratu ditugu: demokrazia, aniztasuna, jasangarrita-

suna, hezkuntza emozionala, utopia, bakea, justizia eta elkarrizketa.
Horietako bakoitzak bi zati nagusi ditu:
1. Lehen zatian, landuko den balioari buruzko sarrera egingo da. Sarrera horretan azal-
duko ditugu DBHko 4. mailako gure ikasleei galdeturik egindako landa-lan bateko
emaitzak; balio jakin horren gainean aurrez zer iritzi duten galdetu diegu, haien eran
tzunetatik bideratu baitaiteke gure lanaren ildoa, bai iritzi egokiak nahiz zuzenak sen-
dotzeko bai ikasleek izan ditzaketen aurretiko okerrak deuseztatzeko.
2. Bigarren zatian, hainbat proposamen didaktiko egingo dira, zazpi ezagutza-arlori
aplikatuta: Gizarte eta Giza Zientziak, Hizkuntza, Natura Zientziak, Matematika, Arte
Hezkuntza, Gorputz Hezkuntza, eta Ekonomia eta Ekintzailetza.
Azkenik, gure nahia da hezitzaileei material argia eta erabilgarria bideratzea, baina aldi
berean hausnarketa kritikorako ere balio dezakeena, norbanakoentzat nahiz taldekako-
entzat ikasleekin ikasgelan, eta horretaz baliaturik gure hezkuntza-planteamenduak h obetu
eta sarrera honen hasieran aipatutako homo habilisa egiazko homo sapiensa bihurtzeko
helburuarekin. Baina amaitzeko zintzotasunez aitortu behar da, balioetan hezteko inongo
gida didaktikok, osatuena eta biribilena izanik ere, hezkuntzaren alor honetan ezin deza-
keela estrategia hezitzailerik onena ordezkatu, estrategiarik egokiena irakaslearen beraren
koherentzia baita, hezteko erabili nahi dituen balioekiko konpromiso zintzoa. Etsenplua-
ren bidez hezteko aspaldiko ideiaz ari gara. Izan ere, koherentzia da gure ikasleek irakas-
leoi azterketa egiten diguten ikasgaietako bat, zorrotzen hartzen gaituzten ikasgaietako
bat, hain justu.
Egileak
BIBLIOGRAFIA Domínguez, José Luis; Mendoza, Iñaki: «Memoria del Holocausto»,

in Cuadernos de Pedagogía, 435. zk. (ekaina), 2013,
Bárcena, Fernando eta beste batzuk: La escuela de la ciudadanía. 29.-31. or.
Educación, ética y política, Bilbo, Desclée de Brouwer, 1999.
Echeita, Gerardo (koord.): «Igualdad en la diversidad», in Cuader-
Bauman, Zygmunt: Tiempos líquidos, Bartzelona, Tusquets, 2010. nos de Pedagogía, 331. zk. (urtarrila), 2004, 49.-80. or.
Bazarra, Lourdes; Casanova, Olga; García Ugarte, Jerónimo: Pro- Elias, Maurice J.; Tobias, Steven E. ; Friedlander, Brian S. : Educar
fesores, alumnos, familias. Siete pasos para un nuevo mode- con inteligencia emocional, Bartzelona, Plaza y Janés, 2000.
lo de escuela. Madril, Narcea, 2011 (3. ed.).
George, Susan: Otro mundo es posible, Bartzelona, Icaria, 2004.
Bindé, Jérôme (koord.): ¿Adónde van los valores?, Bartzelona,
Icaria, 2005. Goleman, Daniel: La práctica de la inteligencia emocional, Bar
tzelona, Kairós, 1999.
Blanquet, Jesús: Avanzar en valores, Bartzelona, Ediciones del
Serbal, 2013. Gracia Guillén, Diego: La cuestión del valor, Madril, Real Acade-
mia de Ciencias Morales y Políticas, 2010.
Carrillo, Isabel (koord.): Diez valores para el siglo xxi (Biblioteca
básica para el profesorado bilduma), Bartzelona, Cissp- Gregorio García, Abilio de: Valores y educación, Madril, FERE,
praxis, 2005. 1995.
Cortina, Adela: Ciudadanos del mundo. Hacia una teoría de la López, Coral; Valls, Carmen: Coaching educativo. Las emociones
ciudadanía, Madril, Alianza Editorial, 2003. al servicio del aprendizaje, Madril, SM, 2013.
Domínguez López, José Luis: Educación para la ciudadanía: mate- Marina, José Antonio: El aprendizaje de la creatividad, Bartzelo-
riales didácticos, Madril, Síntesis, 2009. na, Ariel, 2013.
SARRERA
Moradillo, Fabián; Picot, María Jesús: Adolescentes y derechos Kiarostami, Abbas (zuz.): ABC África, Iran, 2001, 85 min.
humanos, Madril, CCS, 2003.
Lawrence, Francis (zuz.): Los juegos del hambre: En llamas, Esta-
Peces-Barba, Gregorio: Educación para la ciudadanía y los dere- tu Batuak, 2013, 146 min.
chos humanos, Madril, Espasa Calpe, 2007.
Majidi, Majid (zuz.): El color del paraíso, Iran, 1999, 90 min.
Prats, Lluís: Cine para educar. Guía de más de 200 películas
Meirelles, Fernando (zuz.): Lorezain leiala, Britainia Handia, 2005,
con valores, Bartzelona, Belacqua, 2005.
128 min.
Prensky, Marc: Enseñar a nativos digitales. Una propuesta peda-
Niccol, Andrew (zuz.): El señor de la guerra, Estatu Batuak, 2005,
gógica para la sociedad del conocimiento, Madril, SM, 2011.
117 min.
Savater, Fernando: El valor de educar, Bartzelona, Ariel, 2004.
Quirós, José Antonio (zuz.): Cenizas del cielo, Espaina, 2008, 96
Zenbaiten Artean: Cómo educar en valores, Madril, Narcea. 2009. min.
Zenbaiten Artean: Valores de cine. Educar en valores a partir del Radford, Michael (zuz.): 1984, Britainia Handia, 1984, 133 min.
cine (Koadernoak + DVD), Madril, San Pablo, 2006-2010.
Redford, Robert (zuz.): Leones por corderos, Estatu Batuak, 2007,
90 min.
FILMOGRAFIA GOMENDATUA
Ross, Gary (zuz.): Los juegos del hambre, Estatu Batuak, 2012,
Aranda, Vicente (zuz.): Libertarias, Espainia, 1996, 120 min. 142 min.
Arthus-Bertrand, Yann (zuz.): Home, Frantzia, 2009, 85 min. Salles, Walter (zuz.): Estación central de Brasil, Brasil/Frantzia,
1998, 106 min.
Barratier, Christophe (zuz.): Koruko mutikoak, Frantzia, 2004,
110 min. Soderbergh, Steven (zuz.): Erin Brockovich, Estatu Batuak, 2000,
128 min.
Brooks, James L. (zuz.): Ezin hobeto, Estatu Batuak, 1997, 138
min. Spielberg, Steven (zuz.): La lista de Schindler, Estatu Batuak, 1993,
186 min.
Burton, Tim (zuz.): Charlie eta txokolate fabrika, Estatu Batuak,
2005, 115 min. Spielberg, Steven (zuz.): Inteligencia Artificial, Estatu Batuak,
2001, 146 min.
Cabrera, Sergio (zuz.): La estrategia del caracol, Kolonbia, 1993,
120 min. Tanovic, Danis (zuz.): En tierra de nadie, Bosnia-Herzegovina/
Frantzia/Belgika/Britainia Handia/Eslovenia, 2001, 98 min.
Cantet, Laurent (zuz.): La clase, Frantzia, 2008, 128 min.
Tavernier, Bertrand (zuz.): Hoy empieza todo, Frantzia, 1999, 95
Capra, Frank (zuz.): Caballero sin espada, Estatu Batuak, 1939,
min.
125 min.
Chadha, Gurinder (zuz.): Beckham izan nahi nuke, Britainia Han- Tornatore, Giuseppe (zuz.): Cinema Paradiso, ltalia/Frantzia,
dia, 2002, 110 min. 1988, 123 min.
Chandor, J. C. (zuz.): Margin Call, Estatu Batuak, 2011, 105 min. Van Sant, Gus (zuz.): El indomable WiII Hunting, Estatu Batuak,
1997, 121 min.
Costa-Gavras, Constantin (zuz.): Desaparecido, Estatu Batuak,
1982, 122 min. Wachowski, Andy; Wachowski, Larry (zuzendariak): Matrix, Estatu
Batuak, 1999, 131 min.
Cuerda, José Luis (zuz.): La lengua de las mariposas, Espainia,
1999, 95 min. Weir, Peter (zuz.): El club de los poetas muertos, Estatu Batuak,
1992, 124 min.
Gansel, Dennis (zuz.): La ola, Alemania, 2008, 110 min.
Weir, Peter (zuz.): El show de Truman, Estatu Batuak, 1998,
George, Terry (zuz.): Hotel Rwanda, Britainia Handia, 2004, 121
99 min.
min.
Winterbottom, Michael (zuz.): Camino a Guantánamo, Britainia
Haggis, Paul (zuz.): Crash, Estatu Batuak, 2004, 115 min.
Handia, 2006, 95 min.
Hoffman, Michael (zuz.): El club de los emperadores, Estatu Ba-
tuak, 2002, 107 min.
Kaye, Tony (zuz.): American History X, Estatu Batuak, 1998,
115 min.
Kaye, Tony (zuz.): El profesor, Estatu Batuak, 2011, 94 min.
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
DEMOKRAZIA
Edozein irakaslek ikertu nahi badu Bigarren Hezkuntzako bere ikasleek demokraziaren
gainean duten ideiari buruz, seguru asko ondorioztatuko du gure ikasleek gabezia nabar-
menak dituztela prestakuntza demokratikoari dagokionez, bai demokrazia kontzeptua
bera sistema politikoaren alorrera mugaturik ere.
Balio horren azterketarako, DBHko 4. mailako ausazko hogeita sei ikaslerekin egindako
landa-lan bat hartu dugu abiapuntutzat; hain justu, aurreko ikasturteetan Herritartasu-
nerako Hezkuntza ikasgaia ikasi dutenez, ikasleek bazuten balio horri buruzko ezagutza-
ren bat. Ikasleei, izena eman gabe eta idatziz, demokrazia kontzeptua definitzeko eskatu
diegu. Neurri handi batean, eta emaitzak ikusita, gure hasierako hipotesia berretsita ge-
ratu da; izan ere, hemeretzi ikaslek kontzeptu erabat politikoa dela adierazi dute. Erantzun
horiek ez dira harritzekoak, eta ez dira okertzat hartu behar abiapuntutzat. Hala ere, ikas-
leen erantzunei arretaz begiraturik argi geratu da galdetutako ia guztiek hauteskun-
de-prozesuarekin hertsiki lotu dutela demokrazia kontzeptua, eta ezaugarri hori, hain
zuzen, ez dagokie sistema demokratikoei bakarrik. Aukeratu aditza nahiz hautaketa izena
presente ziren ia erantzun guztietan, ikasle batenean izan ezik, hark —ez dakigu jakinaren
gainean— parte hartu aditz iradokitzailea erabili baitzuen, eta horrek, noski, hedadura
askoz ere zabalagoa baitu gehiengoak erabilitakoaren aldean. Bost definiziok bakarrik
ematen zioten zentzu zabalagoa demokrazia kontzeptuari, berdintasuna (bi erantzun) eta
justizia (bi erantzun) hitzak, eta guztion parte hartzea edota eskubideak erabiltzea esamol-
deak erabilita.
Bakerako heztea baldin bada demokrazia balio den aldetik lantzea eta sakontzea, orduan
onartu egin beharko dugu demokrazia kontzeptua alor politikotik haratago dagoela eta
gizakiaren esparru etikora eta emozionalera ere heltzen dela. Horregatik, gure heziketa-
ren ikuspegitik begiratuta, honela defini dezakegu demokrazia: ez da soilik sistema politiko
bat (kontzeptuaren hedadura zibikoa), baizik eta gizakiaren esparru etikoari eragiten dion
balioen multzo bat ere bai. Zentzu honetan, kontzeptua zehazteko orduan, ezinbestekoa
da premisa batzuk kontuan hartzea kontzeptua berregituratzen laguntzeko:
• Demokrazia da herritarrek sistema politikoan parte hartzeko duten eskubide-berdinta-
suna. (Alderdi zibikoa).
• Demokrazia legearen esparruari dagokio, baina bereziki herritarren benetako boronda-
tetik eratorritako legitimitatean oinarritzen den legearen esparruari. (Alderdi zibikoa).
• Demokrazia da gobernuaren boterea egiazko erakunde ordezkatzaileen bidez zaintzeko
eta mugatzeko ahalbidea. (Alderdi zibikoa).
• Demokrazia da herritar guztiek inolako desberdintasunik gabe eskubide eta askatasun
multzo bat izatea, hala nola eskubide horietatik eratorritako betekizun batzuk onartu
behar izatea. (Alderdi zibikoa).
• Demokrazia, ez igualitarismo dogmatikoa den aldetik, baizik eta gizartearen eta ekono-
miaren alorretan aukera-berdintasuna den aldetik. (Alderdi zibikoa).
• Demokrazia da hurkoa aintzat hartzea, norbakoitzaren aldean desberdina dena solas-
kide baliozkotzat eta norbakoitzaren kategoria berdinezkotzat hartzea. Ezaugarri horrek
onespen pasiboa ez baina harrera aktiboa eskatzen du. (Alderdi etikoa).
• Demokrazia da iritzi- eta ikuspuntu-aniztasunaren aurrean etengabeko errespetuzko
jarrera izatea. (Alderdi etikoa).
Demokrazia kontzeptua, beraz, ez da gehiengoaren iritzia kontuan hartzen duen sistema
soil batera mugatu behar, gutxiengoari ezikusiarena egitea erabat antidemokratikoa izan
baitaiteke. Beharrezkoa da irakaslearen esku-hartzea balioen gaiztotasunak eta kontzeptuen
manipulazioa deuseztatzeko. Bai herriaren izenean (komunismoa) bai nazioaren izenean
(faxismoa) gizabanakoa alde batera utzita taldeari lehentasuna eman izan dioten sistemek
nahiz doktrinek beren benetako nortasuna estali dute, eta haiena egiazko demokrazia zela
argudiaturik, gehiengoaren legitimitatea eskuratu nahi izan dute.
Hemen azaldutakoaren ondoriorik errazena eta garbiena da irakasleok lan handia dau-
kagula aurretik demokraziaren kontzeptu askoz ere zabalagoa berreraiki ahal izateko, eta
beronetan sartu beharko direla hertsiki politikatik baino haratago diren beste alderdi
batzuk. Horrela bakarrik lortuko du balio horren transmisioak, bere hedadurarik egiazko-
enean, bakerako hezten laguntzea.
Proposamen didaktikoak
Gizarte eta Giza Zientziak
Nazioartean bizi dugun krisi-egoera honetan, sistema demokratikoek hainbat tokitatik

etorritako mehatxuak pairatzen dituzte: langabe kopuru handia ekonomien gainbehera-
ren ondorioz; erdi-mailako klasea deritzonak jasaten duen presio fiskala; herritarrek beren
ordezkari politikoetan duten mesfidantza kudeaketa okerraren ondotik, bai eta horietako
batzuen ustelkeriaren ondotik ere; erakundeetan ez sinestea; herritarrek gai publikoetan
parte hartzeko duten interes eza.
Testuinguru horretan, gero eta jarraitzaile gehiago dituzten izaera populistako alderdi
politikoak sortzen hasiko dira. Fenomeno horri buruz hitz egiten duen eta irakurtzea
proposatzen dugun kazetaritza-testu bateko hainbat paragrafo aukeratu dira, Europan
eskuin muturreko alderdiek izan duten gorakadari buruzkoak, hain justu. Historiak go-
gorarazten digunez, alderdi horiek demokraziaz baliatu izan dira beren boterea finkatzeko,
baina antidemokratikoak dira herritarren eskubideen eta askatasunen aurkako ideologia
bat aldarrikatzen baitute.
Populismoa krisi garaiko babesleku politiko bihurtu da
Mezua zenbat eta konplexuagoa izan, are eta handiagoa da sinplifikatzeko tentazioa. Antza
denez, muturreko alderdiek ondo ulertu dute herritarrek fenomeno poliedrikoen aurrean
agertzen duten egoneza, eta trebetasunez egin dira haren jabe. Irtenbide garbirik gabeko
krisiaren erdian, alderdi populistak gora datoz Europan —eta ez Europan bakarrik— mezu
errazak aldarrikatuta: itzulera harrotasun nazionalera, gorrotoa atzerritarrari, erne Europa
eraikitzearen aurka! Europar Batasuneko balioak ongien ordezkatzen dituen herrialde batean
—Frantzian— gertatu den populismoaren areagotze horrek alarmak piztu ditu aste honetan.
Populismoa aspaldi daukagu Kontinente Zaharrean, baina joan den asteazkenean frantziarren
boto-asmoari buruz kaleratutako inkestak handiagotu egin du arazoa. Europarako hautes-
kundeak gaur egingo balira —maiatzerako daude deituta—, Fronte Nazionaleko Marine Le
Pen izango litzateke hautagairik bozkatuena. Galdeketa horrek, Le Nouvel Observateurrek
egina, lehen aldiz botoen % 24 ematen dio eskuin muturreko liderrari, UMP zentro-eskuineko
alderdi tradizionalaren aurretik […].
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
DEMOKRAZIA
«Muturreko alderdiak izaten ari diren gorakadaren zergati nagusia ekonomiaren gainbehera
da, horrek gehiengoa duten alderdiekin haserrarazi baititu boto-emaileak. Baina beste zer-
gati batzuk ere lagungarri zaizkio gorakadari, immigrazioa eta globalizazioa esate baterako,
horien bidez abertzaletasuna eta aldaketarako gogo eza sustatzen baitira», adierazi du Char-
les Kupchanek, Council on Foreign Relations think tankeko kideak. Alderdi politiko horien
gorakada halabeharrez ekonomiaren krisiarekin lotzen bada ere, ez dago kausalitate-harre-
man estu bat. Mugimendu populistak aspalditik ditugu, eta krisia, azken 30 urteotako globa-
lizazioaren ondorio dena, bidea errazteko azido korrosiboa bihurtu zaie alderdi horiei. […]
Lucía Abellán eta Claudi Pérez. El País, 2013ko urriak 12
Euskara
Demokraziaren balioaren ezaugarririk nagusietako bat iritzi, pentsamolde zein ideia po-
litiko nahiz erlijioso desberdinen aniztasunaren aurrean etengabeko errespetuzko jarrera
izatea da. Elkarrizketa herritarren elkarbizitzarako printzipiorik baliagarrietako bat bihur-
tuko da. Pentsamolde jakin bat adierazten dugunean eta beste modu batera pentsatzen
duten pertsonak nahiz taldeak daudenean; gai baten inguruan iritzi kontrajarriak agertzen
ditugunean, beharrezkoa da eztabaida erabiltzea komunikazio-teknika gisa.
Gizarte demokratikoetan eztabaida presente dago eguneroko bizitzan. Ikastetxeetan
eztabaidatzen irakasten zaie ikasleei, norberaren iritziak defendatzen gainerakoenak erres-
petatzearekin batera, oinarrizko arau batzuen bidez bi jarrera kontrajarri edota gehiago-
ren elkar-ulertzeari bidea eginez. Oinarrizko arau horien barruan daude besteari entzutea,
hizketarako txandak errespetatzea, azalpenak luzeegi ez egitea, hizketan ari denari ez
eragoztea, errespetuz jokatzea eta aurkaria ez iraintzea. Moderatzaile bat egoteak beti
errazten du alde biak elkar ulertzea, eta figura hori guztiok onartzen dugu eztabaidan sor
daitezkeen tentsioak baretzen baititu.
Komunikabideek —batez ere, telebistak— askotan erakusten dizkigute eztabaidak, oina-
rrizko ia arau guztiei jaramonik egin gabe, ikusleengan harridura eta batzuetan lotsa ere
sorrarazita. Horrelakoetan eta gehienetan, moderatzaileek ez dute beren lana egiten, eta
eztabaida errespeturik batere gabeko istilu bihurtzen da. Alderdi hori erreferentziatzat
harturik, gatazka diplomatiko bat eragin zezakeen oso gertakari ezagun baten gainean
lan egitea proposatzen dugu. Esaldia hauxe da: «Isilduko zara behingoz!» Espainiako Joan
Karlos I. erregeak orduko Venezuelako presidenteari, Hugo Chavezi, 2007an Txileko San-
tiagon egin zen Estatuburu eta Gobernuburuen XVII. Latinoamerikar Goi-Bileran egin
zion errieta.
Hemen proposatzen den bideoaren bidez, Euskara ikasgaiko irakasleek hausnarketa egin
dezakete beren ikasleekin elkarrizketak eta tolerantziak duten garrantziari buruz, mode-
ratzaileak (Michelle Bachelet Txileko presidenteak, kasu horretan) bere zereginak egoki
bete ote zituen, eztabaidaren oinarrizko arauak bete ote ziren, eta egoera hura saihesteko
moduari buruz.
Iturriak:
• www.youtube.com/watch?v=a-GemVG_6Ec. (Batez besteko iraupena: 2 minutu).
• «Isilduko zara behingoz!» esalditik abiatuta, Wikipedian txosten zabala aurkitu-
ko duzu protagonisten eta egoeraren testuinguruaren inguruan; politikarien hitzez-
hitzezko transkripzioa ere ematen da.
Natura Zientziak
Tolerantzia eta lurrarekiko errespetua sentsibilitate handiz adierazten dira suquamish

tribuko Seattle buruzagi indiarrak 1855ean Franklin Pierce Ameriketako Estatu Batueta-
ko presidenteari idatzitako gutunean; presidenteak ipar-mendebaldeko lurraldeak erosteko
eskaintza egin zion, gaur egun Washington estatua osatzen duten lurraldeak erosteko,
hain justu. Estatu Batuetako presidenteak, lur haien trukean indigenentzako erreserba
bat egingo zuela hitz eman zion.
Gutunaren hasierako paragrafoetatik ikusten da bi pertsona horiek hizkuntza desberdina

erabiltzen dutela. Estatu Batuetako presidentearentzat, lurra trukerako balio duen beste
baliabide bat da; indigenarentzat, lurra eta gizakia naturak berak estuki lotuak dira. Gutun
hori baliagarria izango zaie irakasleei beren ikasleak hausnarketara bideratzeko indiarrek
inguruneaz duten ikuspuntuaz. Erabilitako hizkuntza hain da hunkigarria ingurunearekiko
lotura horretan, badirudi zoragarria den zerbait desagertzeko zorian dagoela. Zibilizazioa
etorri ondotik berdina izango ez den naturarekiko melankolia horrek bat egiten du gaur
egun gure planetari buruz daukagun ingurumen-krisiaren sentsazioarekin. Horregatik,
testua 1855ean idatzia bada ere, gaurkotasun betekoa da xxi. mende hasieran. Esaldi
batzuk baino ez ditugu bereiziko, nahiz eta egokiena testu osoa irakurtzea izan.
Seattle buruzagiak Estatu Batuetako presidenteari bidalitako gutuna
• « Nola eros edo sal daiteke zerua, edota lurraren beroa? Hori pentsaezinezko ideia bat da
guretzat».
• «Lurraren zati bakoitza sakratua da nire herriarentzat».
• « Harentzat [gizaki zuriarentzat] lurraren zati batek beste edozein zatiren esanahi berbera
du, gauarekin etorri den eta lurretik beharrezkoa zaion huraxe hartzen duen ezezagun bat
baita. Lurra ez du arreba, baizik eta etsaia, eta hura menderatuta duenean, bere bideari
jarraituko dio».
• « Baiezkoa ematen badizuegu, baldintza batekin izango da: gizaki zuriak bere neba-arrebak
balira bezala hartu behar ditu gure lur honetako animaliak».
www.ciudadseva.com/textos/otros/carta_del_jefe_seattle_al_presidente_de_los_estados_unidos.htm
Matematika
Herrialde demokratikoetan erabili ohi den bozketa-sistemak alderdi politiko bakoitzak

izango duen ordezkari kopurua baldintzatzen du. Gure herrialdean D´Hont Legea erabil
tzen da . Matematikoki esanda, ez dago sistema perfekturik eta guztiek dituzte alde onak
eta txarrak.
Espainiako Diputatuen Kongresuak hauteskunde-barruti guztiak ordezkatzen dituzten

350 diputatu ditu. Hauteskunde orokorretan probintziak izaten dira barrutiak; barruti
bakoitzak gutxienez bi diputatu izan ohi ditu, eta hortik aurrerako diputatuak erroldatu-
tako biztanleriaren arabera banatzen dira. Diputatuak banatzeko metodoa honela gauza
tzen da: lehenik, boto kopurua handienetik txikienera zerrendatzen da, gutxienez boto
guztien % 3 eskuratu ez duten hautagaitzak bazterreratuta. Bigarrenik, hainbat alditan
zatiketak egingo dira hautagaitza bakoitzak jaso duen boto kopuruaren eta lurralde-barruti
bakoitzari dagokion eserleku kopuruaren artean; eserlekuak horrela esleitzen dira, lortu-
tako botoekin proportzionalki.
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
DEMOKRAZIA
Adituen esanetan, metodo horrek alderdi handiak lehenesten ditu alderdi txikien aldean.
Helburua, beraz, gure ikasleak egoera horri buruzko hausnarketara bultzatzea da, ba
tzuetan gertatzen baita alderdi batek boto kopuru txikiagoa jasota eserleku gehiago lortzea
boto kopuru handiagoa jaso duen alderdiaren aldean. Segidan aipatzen diren iturrietan
Matematikako irakasleek bideo bat, grafiko bat eta informazio osagarria aurkituko dituz
te ikasgelan D’Hont sistemari buruzko simulazioak egin ahal izateko eta erabilitako me
todo matematikoak herrialde baten gobernagarritasuna baldintzatu dezakeela ikusteko.
Iturriak:
• D
´Hont Legea nola erabili modu errazean azaltzen duen bideo bat:
educacion.practicopedia.lainformacion.com/politica/como-funciona-la-
ley-dhondt-12915. (Batez besteko iraupena: 1 minutu).
rafiko interaktibo bat (La Verdad, Murtzia): www.laverdad.es/apoyos/graficos/
• G
leydhondt.html.
rtikulu interaktibo bat (20 minutos, 2011ko urriak 19): www.20minutos.es/
• A
noticia/1225147/0/elecciones-generales-20-noviembre/ley-dhondt/votos-
circunscripciones-escanos/.
Arte Hezkuntza (Plastikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntza)
Gazteen sentsibilitate artistikoaren hezkuntzari toki berezia eman behar zaio Bigarren Hez
kuntzako ikasketa-planaren barruan. Irakasjarduna alde batera utzita, oso komenigarria da
ikasgai guztietan kontuan izatea prozedurazko edukiak antolatzeko orduan. Esate baterako,
argazkilaritza, artelanak edota zinema baliabideak erabiliz gero, gure gazteen sormen-
gaitasuna areagotuko dugu. Egungo kultura ikus-entzunezkoa da nagusiki. Horregatik,
beharrezkoa da gure ikasleek hizkuntza artistikoaren kodeak interpretatzen jakitea, eta ezin
bestekoa da kode horiek gida honetan jorratuko ditugun balioetako batzuk bultzatzeko
baliabide egokiak direla ikustea.
Ikusizko hizkuntzaz baliatu izan da askotan boterea. Hizkuntza, edozein delarik ere, inoiz
ez da neutroa. Mezu subliminalak irudika ditzake, hain justu herritarrek deskodetu beharko
dituztenak, beraientzat onuragarriak ala kaltegarriak diren erabaki ahal izateko. Sarreran
adierazi dugun moduan, demokraziaren esanahia polisemikoa da, eta horregatik gure
proposamen hau arlo honetako irakasleei: ikasleek arte-hizkuntzaren bidez demokrazia
kontzeptuari buruz duten iritzia adieraztea, bai margolanen (hainbat arte-estiloren), ar
gazkilaritzaren, collageen, film laburren, perfomanceen eta abarren bidez. Irakasleak,
horretarako, teknikak eta estiloak ikasmailara eta ikasleen ikasketa-mailara egokitu beharko
ditu. Eta sormena bultzatzea oso garrantzitsua da, hitzez azaldu ezin daitezkeen sentimen
duak nahiz balioak adierazteko baliabide egokia baita.
Gorputz Hezkuntza
Ikasgai honetarako, film baten proiekzioa proposatzen dugu demokraziaren beste balio
garrantzitsuetako bat lantzeko: berdintasuna. Horretarako, kirol bat aukeratu da, futbola,
tradizioz gizonezkoentzako kirola dena. Filmean islatzen diren beste balio batzuk dira
tolerantzia eta gure gizartean aurki ditzakegun hainbat ohitura desberdinekiko errespetua,
edota balioekiko koherentzian hartzen diren erabakiak.
Beckham izan nahi nuke
Zuzendaria: Gurinder Chadha

Herrialdea eta urtea: Britainia Handia, 2002
Generoa: Komedia
Iraupena: 110 minutu
Aktoreak: Parminder K. Nagra, Keira Knightley
eta Jonathan Rhys-Meyers
Adin gomendatua: Publiko guztiarentzat
Sinopsia: Indiar jatorriko Jess neskatoa bere gura-
soekin bizi da Ingalaterran. 18 urte ditu, eta haren
gurasoen nahia da Jess ohiko neskato indiar bat izatea
eta indiarren ohiturei jarraitzea; Jessek, ordea, horixe
du arazorik handiena. Gauza bakarra du buruan: fut-
bolean jokatzea, ikaragarri miresten duen David
Beckham bezala jokatzea. Jules, bertako emakumezkoen futbol-taldean dabilen neskatoa,
ezagutu eta gauzak asko aldatuko zaizkio Jessi.
Ekonomia eta Ekintzailetza

Ekonomiaren printzipioek eta arauek ez dute, aurrez behintzat, inolako loturarik balio
demokratikoekin; horregatik aukeratu dugu ikasgai honetarako erakunde sozioekonomiko
bat: sozietate kooperatiboak (27/1999 Legea, uztailaren 16koa, Kooperatibena). Erakunde
horrek kooperatibismoaren balio historikoak eta errentagarritasun ekonomikoa eta enpre
saren arrakasta uztartzen ditu. Lege horretako zioen azalpenean adierazten den moduan,
kooperatibismoa euskarritzen duten balio etikoak elkartasuna, demokrazia, berdintasuna
eta gizartearekiko zerbitzua dira.
Proposamen didaktiko honetan ekonomiaren eta gizartearen historian murgilaldi labur

bat egitea proposatzen da kooperatibismoa zer testuingurutan sortu zen azaltzeko eta
legearen atal batzuen azterketaren ondotik ikasleek elkarte ekonomiko mota horiek ezagut
ditzaten; hain justu, elkarte horiek, alde batetik, autoenplegu kolektiboa eskaintzen dute
gizarteratzeko baliabide gisa, eta bestetik, lana aurkitzeko arazoak dituzten gizarte-taldeei
arreta ematen diete. Legearen testua 1999ko uztailaren 17ko BOEn jasotzen da.
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
ANIZTASUNA
Joan den mende bukaeratik, mundu-mailako fenomeno migratzaileei esker, gure plane-
tako edozein tokitako pertsonek herrialde garatuetara bizimodu hobearen bila joateko
—eta askotan beren herrialdeetan gizaki gisa ukatu zitzaien duintasuna berreskuratzeko
ere— modua izan dute. Hala ere, fenomeno migratzaileak arazoak sortu ditu harrera-
herrialdeetan, bai legeria murriztailea izateagatik, bai etorri direnen eta bertan zeudenen
artean gatazkak sortzeagatik, bai eta mundua krisi handi batean murgildu ondotik he-
rrialde garatuetako herritarrek beren ongizate- eta erosotasun-mailak arriskuan ikusi
dituztelako ere.
Desberdinak diren kulturak kontuan hartzea ezinbesteko alderdia da gutxiengoak inte-

gratzeko. Gainera, kultura demokratiko batean berdintasunaren balioa aintzat hartua eta
errespetatua da, etnia, sexu, erlijio, iritzi nahiz ideologiagatiko inongo bereizketarik gabe.
Batzuetan ohartzen gara gure ikaskideak, gure bizilagunak nahiz autobusean gure alda-
menean dugun pertsonak gureak ez bezalako arropak janzten dituela, beste hizkuntza bat
hitz egiten duela edota atzerritar itxura ematen dioten ezaugarri fisikoak dituela. Baina
batzen gaituena gehiago da bereizten gaituena baino. Denok gizaki berdinak gara, duin-
tasunari eta errespetuari dagokienez.
Lehen erronka da desberdina den orok balio bera ote duen bereizten jakitea. Baiezkoa
emanez gero, kulturaren erlatibismoan eror gaitezke; hau da, dena da zilegi, ona ala txarra
izan berdin dio. Horregatik, bada bultzatu behar den aniztasun bat baliotsua delako,
baina bada aurka egin behar zaion aniztasun bat ere kaltegarria delako edota kontrabalio
bat ere izan daitekeelako. Bigarren erronka, beraz, balio bat osatzen duten ohiturak nahiz
kultura-jarduerak zer irizpidek zehazten dituzten bereizten jakitea da. Gai horrekin loturik,
irizpide nagusia ohiturak, arauak nahiz kultura-tradizioak pertsonaren duintasunaren
aurka ez jotzea da. Azkenik, hirugarren erronka erreferentziazko arlo komun bat sortzea
da gatazkak konpontzeko eta aldeen arteko interpretazioak errazteko. Erreferentziazko
arlo hori sortzea da zailena; izan ere, nahiz eta Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala-
ri eta emakumezkoen, haurren nahiz gutxiengo etnikoen eskubideei buruzko nazioarteko
beste aldarrikapen batzuei erreferentzia egin, hori ez da beti eraginkorra izaten, eta
kasuan-kasuan ikusi beharko da zer den egokiena pertsona bakoitzarentzat.
Eskola ez zaie arrotza izan aldaketa demografiko eta soziokultural horiei. Printzipioei
begiratuta, hezkuntzak bere egin behar du aniztasuna, eta horrela, gizarteratzeko eta
kulturan integratzeko gauza izango diren pertsonak hezi behar ditu. Eskolak mundu guz-
tia hartu behar du berarekin, mundu guztia baliotsua baita. Hala ere, eskolak arazorik ere
izan ohi du heziketa inklusibo bat ezartzeko orduan, ikasle etorkin asko izan ohi delako.
Bai ikastetxearen heziketa-proiektuak bai ikasgelarako programazioek argi adierazi b
eharko
dituzte zein diren elkarbizitza hoberako harrera- eta bitartekaritza-baliabideak. Gizartee-
tako kultura aniztasuna berez da aberastasuna eta ez nortasun kulturalerako mehatxu bat.
Kulturen mestizajea gizarte guztietan aurkituko dugu, eta alde horretatik, Espainiaren
kasua paradigmatikoa da: lurralde honetan, beste kultura batzuen eraginak jaso izan dira
Antzinarotik (feniziarrak, greziarrak, kartagotarrak, erromatarrak, herri autoktonoez gai-
nera), Erdi Aroan (herri germaniarrak, juduak, musulmanak) eta Aro Modernoan, Ame-
rikaren eta bertako mestizaje etnikoaren aurkikuntzarekin.
Globalizazioak mundua txikiagoa bihurtu du. Izan, bada portaerak, ohiturak eta bizitzeko
moduak homogeneizatzeko joera duen kulturaren globalizazio bat ere. Aldaketa horien
gaineko hausnarketara bideratu behar ditugu gure ikasleak, ikusarazi behar diegu asko-
tan beste lurralde batzuetakoak diren pertsonen aurka ditugun aurreiritziak marjinazioak
eta pobreziak ezarritakoak direla, haien bazterkeriaren zergati nagusiak beharbada.
Aniztasunerako heztea ez da horrenbeste baliabideak izatea eta tarteka beste kultura eta
herrialde batzuetara hurbiltzeko kanpainak antolatzea, baizik eta irakasle, guraso eta ikas-
leak bat etortzea gizarte, kultura eta heziketaren gaineko uste osoetan. Hausnarketa ko-
lektibo horrek heziketa-proiektuaren eta curriculum-proiektuaren parte izan behar du.
Gai horri buruzko artikulu interesgarri bat irakurtzea proposatzen dugu, eta bertatik pa-
ragrafo batzuk nabarmenduko ditugu.
Krisi garaian, herritar askorentzat, besteari egindako begiratua mesfidatia izan ohi da.
Aurreko balioan, demokrazian, aipatu dugu badirela alderdiak desberdina den horri mes-
fidantzaz begiratzea bultzatzen dutenak. Gero eta pertsona gehiagok, batzuetan gure
ikasleek ere bai, funts nahiz oinarri arrazionalik gabeko aurreiritziek bultzatuta jokatzen
dute. Ikastetxean egiten diren komentarioen aurrean erne egon behar dugu ahalik eta
lasterren jarrera disruptiboei antzemateko, jarrera horiek arraza-etniagatiko eta sexua-
gatiko diskriminaziozko egoerak ere ekar baititzakete. Gizarte eta Giza Zientzien ikasgaia
baliatu daiteke hainbat erregimen politiko ez demokratikok arraza-, erlijio- nahiz ideolo-
gia-arrazoiengatik pertsonak diskriminatu izan dituztela azaltzeko.
Bestearen aintzatespena eta hezkuntza
[…] Ryszard Kapuscinskik esan ohi zuen besteak gu islatzen garen ispilua direla, ispilu horrek
jakinarazten digula nor garen. Are eta gehiago, bestea eta besteari buruzko iritzia dira gizar-
te bat eta haren bizipen demokratikoa neurtzeko erreferenteak. […] Bestearekiko itsutasuna,
azken finean, sintoma bat da, eta gaur egun bizi dugun egoera gorabeheratsuan (benetan
behin-behinekoa izango den itxaropenaz, ez behin betikoa), sintoma horrek ankerkeria itze-
lak ez ikustea, isiltzea eta bai egitea ere, eta gure lorpenik handienetako eta modernoene-
tako bat deuseztatzea ekar diezaguke: besteen aurrean berdintasunez hartuak izateko
(begiratuak, entzunak, baloratuak izateko) duintasuna.
[…] Besteari egindako mespretxua, gutxiespena eta bazterkeria gero eta nabarmenagoak
dira, jarrera horiek areagotu egin baitira egungo egoeragatik: pobreziaren zabalkundea, lan-
gabeziarekiko beldurra, gosea, familien etxegabetzeak eta osasunerako eskubidea ukatzen
zaien gaixoak. Ez pentsa salbu zaudetenik erdi-mailako klasekoak zaretelako. Gogoratu Blas
de Oteroren poema, —«Deituko didate, guztioi deituko digute»—, eta Bertolt Brechtena, bu-
kaeran honela dioena: «Azkenik nire bila etorri ziren, baina ez zegoen inor nire alde ezer
esateko». Nire gomendioa: hezkuntzan diskriminazio bakar bat ere ez onartzea eta hura sa-
latzea, eta etengabe zapaltzen diren eskubideen alde egiten laguntzea. Beharbada laster gu
ere zure laguntzaren, adorearen eta irtomasunaren beharrean izan gaitezke. Bitartean geu-
retik ipin dezagun.
Félix Angulo Rasco, Escuela, 4.001 zk., 2013ko azaroaren 14a
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
ANIZTASUNA
Gaztelania eta Literatura
Aurrez aipatutako Escuela egunkariko artikuluan, egileak bi testuri egiten die erreferen
tzia: bata, Blas de Oteroren poema bat da, «Deituko didate, guztioi deituko digute», Pido
la paz y la palabra (1955) liburuan ageri dena; bestea, Bertolt Brechten poema bat da,
«Etorri ziren» ezaguna, nahiz eta gaur egun ia aditu guztiek testu hori Martin Niemöllerrek
egina dela baieztatu (berrogeiko hamarkadaren bukaerako edo berrogeita hamarreko
hamarkadaren hasierako poema). Euskara eta Literatura eta Gizarte Zientziak ikasgaietan
elkarlanean egiteko jarduera bat da gure proposamena: batetik, gaia, egilea, testuaren
egitura eta literatura-baliabideak aztertuko dira; bestetik, poemak testuinguruan kokatu
ko dira: Blas de Oterorena, Espainiako Gerra Zibilean eta ondorengo diktaduran; eta
Niemöllerrena, erregimen naziaren garaian. Hausnarketan hainbat kolektibori egindako
bazterkeria hartuko da kontuan.
1. TESTUA 2. TESTUA
… gizon batek bizitza honetan egin Naziak komunisten bila etorri zirenean,
dezakeen erokeriarik handiena besterik
isildu egin nintzen
gabe bere burua hiltzen uztea baita…
ni komunista ez nintzelako.
Sancho, On Kixote, II, 74. kap.
Sozialdemokratak kartzelatu zituztenean,
Deituko didate, guztioi deituko digute.
isildu egin nintzen
Zu, eta zu, eta ni, txandakatuko gara,
ni sozialdemokrata ez nintzelako.
kristalezko tornuetan, heriotzaren aurrean.
Eta bala batek birrintzeko zas! arriskuan Sindikalisten bila etorri zirenean,
jarriko zaituzte, jarriko gaituzte denok. ez nuen protestatu
ni sindikalista ez nintzelako.
Badakizue ondo. Etorriko dira
zure, zure, nire, guztion bila. Juduen bila etorri zirenean,
Bai eta ez nuen protestatu
zure bila ere. ni judua ez nintzelako.
(Hemen Nire bila etorri zirenean,
Jaungoikoa ere ez da salbatuko. Hil egin zuten). ez zegoen inor protestatzeko.
Idatzita dago. Zure izena prest da jadanik, Martin Niemöller
dardarti paper batean. Hau dioena:
«abel, abel, abel… edota ni, zu, hura…»
Baina zuk, Sancho Pueblo,
silabak zabal ahoskatzen dituzu,
haizeak eraman ezinezko hitz iraunkorrak…
Blas de Otero
Natura Zientziak
Biziari bere bereizgarri kimikoa ezaugarri bazaio ere, biodibertsitate oparoa ere ezaugarri
zaio eboluzioaren ondorioz. Horrela, beraz, aniztasunaren barruan bakar izatea gure Lu
rrean diren bizi-formen ezaugarrietako bat da. Giza Genomaren Proiektuari esker —1990.
urtean sortua giza espeziearen mapa genetikoa egiteko helburuarekin— gure DNA eza
gutzen ari gara; hau da, gizateria guztiaren herentziari esker, herrien genetikari esker,
ezezagunak zitzaizkigun herriak eta kulturak hobeto ezagutzen ditugu. Ijito-herriaren ka
suan, haren genomaren azterketak erakutsi du orain dela 1.500 urte inguru Indiatik Eu
ropara migratu zutela. Gure jatorriak ezagutzea gizaki gisa daukagun desiorik handiene
tako bat da. Norberaren jatorriak argitzea integraziorako bide bihurtzen da, talde bateko
kide garela ohartarazteko balio baitigu esperientzia horrek. Genetika, antropologia, his
toria nahiz linguistika diziplina desberdinak dira, baina helburu bera dute: gizakia hobe
to ezagutzea.
Europako ijitoen historia
Europan bizi diren hamar milioi ijitok baino gehiagok kontinente horretako gutxiengo etniko-
rik handiena osatzen du. Hala ere, ijito-herriaren historia, erromani ere deritzona, ezezagu-
nenetako bat da haren jatorriari eta zabalkundeari buruzko ahozko nahiz idatzizko tradizio-
rik ez dagoelako.
Erromanieraren eta indiar azpikontinenteko hizkuntza indoeuroparren arteko antzekotasun
linguistikoek, nola partekatzen dituzten ezaugarri antropologikoek (nomadismoa eta gizar-
te-egitura, beste batzuen artean) iradokitzen dute ijitoen jatorria Asiaren hegoaldean egon
daitekeela. Dena den, herri baten kultura- eta genetika-historiak ez dute zertan bat etorri
halabeharrez, kulturak (hizkuntzak nahiz ohiturak) bere horretan transmititu baitaitezke ge-
neen beharrik gabe. Genetikak, beraz, ijito-herriaren jatorriari buruzko ikuspegi osagarria eta
orain arte bakarra eman diezaguke.
Adierazle genetikoak
Gizaki guztiak gatoz orain dela berrehunen bat mila urte Afrikan sortutako aspaldiko herri
batetik. Espezie gisa daukagun jatorria berria bada ere, gutako bakoitzaren genomak milaka
belaunalditan pilatutako milioika aldaera genetiko ditu. […]
Azken hogei urteotan, prozesu demografikoak argitzeko egin diren azterketa genetikoak
batez ere adierazle uniparentalen azterketan oinarritu dira: genoman izandako aldaerak,
amaren arbasoengandik (DNA mitokondriala) edo aitarengandik (Y kromosoma) bakarrik
jasoak. Nahiz eta kromosoma horiek gure genomaren ehuneko bi baino gutxiago izan, biek
ezinbesteko garrantzia dute prozesu migratzaileak zehazteko. […]
Europako ijitoen kasuan, adierazle uniparentalen azterketak erakusten digu nahasketa da-
goela ohiko europar jatorri genetikoen eta indiar azpikontinentean bakarrik aurki daitezkeen
jatorri genetikoen artean. Horrek ijitoen jatorria indiarra dela eta ijitoak ez diren europarrekin
nahasketa izan dutela iradokitzen digu. Gainera, bai Y kromosomak eta bai DNA mitokondria-
lak aniztasun genetiko murritza erakusten dute, eta hortik ondoriozta daiteke erromaniek
jatorri komun bat dutela, arbasoen talde txiki batean bederen (beraz, badutela sortzaile-efektu
bat). […]
Isabel Mendizábal eta David Comas: Investigación y Ciencia, 446. zk., 2013ko azaroa.
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
ANIZTASUNA
Matematika
Oraingo honetan naturan erregulartasun geometriko gisa ageri ohi diren irudiekin lan
egitea proposatzen dugu: urrezko zenbakia, fi letra grekoaz adierazia (w 5 1,618…). Zen-
baki aljebraiko irrazional bat da (haren adierazpen hamartarrak ez du periodorik). Antzi-
naroan aurkitu zuten ez unitate gisa, baizik eta zuzen baten bi zuzenkiren arteko erlazio
edo proportzio modura. Fibonacciren segida deritzonari lotuta dago. Proportzio hori
hainbat irudi geometrikotan eta naturan aurkituko dugu: zenbait zuhaitzen hostoen ner-
biazioetan, adar ebaki batean, barraskilo baten oskolean, armiarma-sareetan, galaxien
forma eta neurrietan nahiz gizakian. Horren adibide dituzu galaxia espiral baten eta itsas
molusku baten maskorraren argazki hauek.
Messier 101 galaxia. NASAren Hubble Nautilus pompilius deritzon

espazio-teleskopioak ateratako argazkia. molusku zefalopodoa.
Hausnarketa bat proposatzen da landare- eta animalia-espezien aniztasunaren barruan

elementu komunak badirela azpimarratzeko (Fibonacciren segidaren gaineko behaketak
egin daitezke). Aniztasun horri esker, planeta honetan bizitzea pertzepzio-metaketa bat
(koloreak, formak) da gure zentzumenentzat.
Arte Hezkuntza (Musika)
Musika ezinbestekoa da pertsonak eta pertsonen kultura-aniztasunak elkar ulertuko badute.

Herrialde bakoitzak ditu bere ohiturak eta bere hizkuntza, eta horrek beste herrialde
batzuetako pertsonekiko komunikazioa eragotz dezake. Baina bada gauza bat herrialde
guztietan erakarpen ahalmen handia duena: musika; hizkuntza unibertsala deritzona ba-
liabide egokia da beste komunikazio-modu batzuek transmititu ezin dituzten emozioak
transmititzeko. Sarritan abesti batek elkarrengandik oso urrun ziren pertsonak elkartu
izan ditu, gizaki guztiak oso antzekoak garela azpimarratzeko, hain justu.
Kultura aniztasuna bereziki ondo landu daiteke musikaren arloan; gainera musika hez-
kuntzaren bidez aniztasunera hurbil gaitezke, modu intelektualez ez ezik zentzumenezko
esperientziaren bidez ere bai. Proposamen didaktiko honetan musika-estiloak aurkeztuko
dizkiegu gure ikasleei, bi helbururekin: musikaz duten ikuspegi eurozentristarekin amai
tzea eta musika-mestizajearen fenomenoa ezagutzea. Horrela, garrantzitsua da gazteei
ikusaraztea musika-estilo ezagunenetako batzuk haiek bezalako beste batzuen nahaske-
tatik atera direla, bat egin ondoren musika-estilo berri bat sortuz. Adibide batzuk dira:
jazz fusio deritzonak hainbat musika-estiloren eragina jaso du, Asia eta Afrikako folklo-
rearenak nahiz rockarenak esate baterako; regetoia, Latinoamerikan sortua, 1970eko ha-
markadan, Panaman lanean ari ziren jamaikarrek Jamaikako reggaearen erritmoak hip
hoparekin nahastu eta gaztelaniazko letra rapeatuak ezarri ondotik; edota flamenko-jazza,
1960ko hamarkadan hainbat musikariren —Miles Davis, esate baterako— proposamenen
ondotik sortua eta Espainiara urte batzuk geroago etorriko zena, Pedro Iturralde saxofo-
nistaren eta Paco de Lucía gitarristaren eskutik. Musikaren egungo errealitateak kultura-
tradizioen mestizaje asko, eta batzuetan harrigarriak, erakusten dizkigu; toki garrantzitsu
bat hartzen du world music deritzonak, tradiziozko musikaren edo musika folklorikoaren
oinarrietatik sortua. Ez zaigu zaila egingo ikasleek entzuten duten musikaren artean mu-
sika-fusioaren adibideak aurkitzea. Jarrera interesgarri eta motibatzaile bat izan daiteke
ikasle bakoitzak, berari gustukoen zaizkion abestien artean, kultura-mestizajetik sortua
dela uste duen abesti bat aukeratzea eta ikasgelara eramatea ikaskideekin entzuteko.
Gorputz Hezkuntza
Kirolak, bai gure herrialdean eta bai beste herrialde garatu batzuetan, badu berezitasun
bat: kirol mota ia guztietan pertsona asko dabiltzala herrialde bateko ordezkari izaten
jatorriz herrialde horretakoak ez izan arren. Elkarbizitzaren beste esparru batzuetan izan
ohi diren aurreiritziak ez daude horren zabalduta kirol-lehiaketetan. Egia da, adibidez,
Espainian emakumezkoen kirolak, salbuespen batzuk kenduta, ez duela gizonezkoen ki-
rolak izan ohi duen oihartzuna, baina horrek ez du esan nahi berdintasuna zaintzen ez
denik. Ez da berdin gertatzen beste herrialde batzuetan; emakumezkoak edozein jardue-
ra publikotik eta, noski, kiroletik baztertzen dituzte.
Ikasleekin egingo den lana izango da emakumezkoei, eskolatik jadanik, kiroletan aritzeko
eragozpenak ipintzen dizkieten herrialdeen izenak aurkitzea, eta horrela balizko zergatien
eta ondorioen gaineko azterketa eta hausnarketa bultzatuko dira. Halaber, interesgarria
da ikustea nola kirolaren idoloetako batzuk —haiek duten arrakasta, ospea eta diruagatik
miretsiak eta imitatuak— immigranteak diren bizi diren eta ordezkatzen duten herrialdean.
Ikasleei Mohamed Yunusen, mikrokredituen aitaren, ekimena jakinaraztea proposatzen

da; alegia, pertsona pobreenen ekintzailetzarako ahalmena garatzeko sistema bat sortzea.
Nahiz eta ekimen horri nazioartean oihartzun handia eman eta hura oso aintzat hartu,
artikulu honetan hainbat kritika egiten zaizkio, eta hori baliagarria izan daiteke ikasgelan
eztabaida pizteko.
Yunusek utzi egingo dio bere mikrokredituen bankuari
Bangladesheko gobernuaren aurka borroka legal bat galdu ondotik, Muhammad Yunusek,
2006ko Bakearen Nobel saridunak, komunikatu batean adierazi du utzi egingo diola zuzen-
dari exekutibo karguari bankuaren funtzionamenduan arazo handiagoak saihesteko eta «nire
lankideek eta bankuaren jabetza duten zortzi milioi bazkideek inolako arazorik ez izateko».
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
ANIZTASUNA
[…] Ofizialki argudiatu zen, 71 urterekin, 1998ko Adiskidetasunaren Asturiasko Printzea sa-
ridunak askogatik gainditu duela banku komertzialen zuzendarientzako erretiro-adin ofizia-
la; 60 urtekoa, hain justu. Hala ere, haren kolaboratzaileek eta jarraitzaileek betidanik baiez-
tatu dute Yunusi egindako presioaren atzean arrazoi politikoak daudela, herrialde hartako
lehen ministroa, Sheikh Hasina, etsai zuelako.
«Tristea da herrialdearen eta pobreen alde horrenbeste egin duen gizonak berak sortutako
erakundea utzi behar izatea horren egoera txar eta aurkako honetan», adierazi dio El País
egunkariari Grameen Bankeko iturri batek […].
Adituen arabera, lehen ministroa etsai bihurtzeko Yunusek egin zuen akatsa 2007an politikan
sartzen ahalegintzea da, armadaren keinu baten ondotik. Eta handik pixka batera atzera egin
bazuen ere, ordurako berandu zen, Hasinak ez baitzion barkatu. Honek ez du zalantzarik
batere izan denon aurrean «pobreen odol-zurrupatzailea» dela leporatzeko.
Beste kritikari batzuek adierazi dute mikrokredituak bazirela lehendik Yunusek laurogeiko ha-
markadan jendarteratu aurretik. Yunusen jarraitzaileek diote, hala balitz ere, hark utzitako
ondarea mundu guztian zabaldu izana dela, eta egiazta daitekeenez, bermerik ematen ez bada
ere, zorra ordaintzen dutenen kopurua banku komertzialetan baino askoz handiagoa dela.
Ana Gabriela Rojas: El País, 2011ko maiatzak 13
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
JASANGARRITASUNA
Galdetutako ikasleei ingurumen-jasangarritasuna definitzeko eskatu zitzaienean, gehien-

goak oreka kontzeptua erabili zuen eta ia definizio guztietan kutsadura aipatu zen. Horre-
gatik, modu esplizituan aipatzen ez bada ere, garapenaz ari gara hitz egiten, garapenaz
eta hori nola uztartu behar zaion gizakiak bizileku duen inguruneari.
Ingurumen-hezkuntza —edo naturarekin heztea— eskolan pixkanaka sendotzen joaten

den balioa da. Curriculum-arlo askotan lantzen diren berariazko edukiez, eskola-ospaki-
zun bereziez (Lurraren Eguna, esate baterako) edota tutorialez haratago, ikasleek gero
eta ezagutza eta sentsibilitate handiagoa dute gure planetak dituen jasangarritasun-arazoen
gainean.
Egia da bai gizartea bera izan dela —eta barnean hartzen du eskola— ingurumenarekin
zerikusia duten gaiei buruzko jarrera errespetutsuagoetarantz eboluzionatu duena. Ko-
munikabideek, erakundeen publizitate- eta sentsibilizazio-kanpainek, udalek abiarazitako
hondakinen birziklatze-programek, klima-aldaketari buruz gailurretan egindako adieraz-
penek, enpresen gizarte-erantzukizun korporatiboen programek eta elkarte nahiz talde
ekologistek lagundu dute horretan.
Sortzen den galdera da ea programa eta ekintza horiekin guztiekin ingurumena osasun
tsuagoa ote daukagun, edota erlazioa jasangarriagoa ote den gizakiaren eta haren bizile-
ku den planetaren artean. Galdera horren erantzuna da horren guztiaren zati txiki bat
baino ez dela lortu, baina garrantzitsuena da gaur egun ia inork ezin duela ukatu gizarte
industrializatuetako garapen teknologikoaren ondorioak mehatxu bat direla planetako
biziarentzat.
Herritarrek jadanik aldaketa hori sumatzen dutenez, beharrezkoa da eskolak bere gain
hartzea belaunaldi berrien heziketa planeta suntsitzeko joera horren aurka egiteko. Baina
ekintza hori eraginkorragoa izango da hezkuntza-sistemaren proiektu bat bihurtzen bada.
Irakasle guztiei gomendatzen diegu Cuadernos de Pedagogía (2013ko azaroa) aldizkaria-
ren 439. zenbakia; aldizkari horretako Hileko gaia, hain zuzen, Naturarekin heztea da, eta
bertan balio hori ikasgelan lantzeko abiapuntu izan daitezkeen hainbat artikulu biltzen
dira. Lourdes Martí Solerrek, aldizkariaren zenbaki horretako editorialean (Lurrera itzul
tzea titulupean), gogoeta interesgarria egiten digu naturaren eta ikasketaren arteko ha-
rremanen inguruan:
Behin honetaraz gero, norbaitek badu zalantzarik naturarekin bizitzeak, hazteak,

eta beraz, naturarekin ikasteak dituen onurez? Eskatu nahi ditugu elkar ezagutzeko
eta elkar ukitzeko espazioak, zuhaitzak han eta hemen dituzten patio txikiak, toma-
teak eta babak hazten diren baratzeak, haurrek zainduak; hiri atsegin eta oxigenatuak.
Gure haurrek zerua eta zeruaren handitasuna ikus dezaketen tokiak eskatzen ditu-
gu, naturaren erritmoak ezagutzeko […].
Jakina, horrek haurrentzat nahiz helduentzat dakarren onura fisikoaz eta emozio-
nalaz ari naiz. Baina naturak berarekin dakarren ikasketaz ere ari naiz, batzuetan
curriculumarekin zuzenki lotua dagoena […] eta beste batzuetan, ez. Paseatzea,
esploratzea, aurkitzea, bai erortzea nahiz galtzea ere ikasketarako baliabide hobeezi-
nak dira.
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
JASANGARRITASUNA
Lurrera itzultzea, oinarrira itzultzea, nahiz eta gizarteak oinarrizkoa zer den ahaztua
izan, eta nahiz eta sistemak gu oinarrizkoa den horretatik are eta gehiago aldena-
razten saiatu. Natura jakintsua da. Harengandik ikasi dugu, esate baterako, zikloen
garrantzia; izan ere, guztiak ez du hasiera bat eta amaiera bat. Ilargiaren faseek,
urteko sasoiek, egunak eta gauak ideia zikliko bat adierazten dute: denboraren aldi
guztiak direla preziatuak eta beharrezkoak. Ikasketarekin ere berdin gertatu ohi
da.
Naturarekin gure lurra zaintzen ikasten dugu, ez baita amaigabea ez eta automatikoa
ere. Eta, aldiz, ikasketa bai.
Hau da Geografia ikasgairako proposamena: gure ingurune hurbilean ingurumen-inpak-

tuaren ebaluazio-plan bat egitea. Ingurumen-inpaktuaren ebaluazioa ia enpresa guztie-
tan egin ohi da; batez ere, azpiegitura- nahiz herri-lan handiak egiten direnean. Indus-
triaren garapena ingurumenaren kaltearekin lotzen hasi zenean, printzipio hau zabaldu
zen: kutsatzen duenak ordaindu egin beharko du. Printzipio horrek bere horretan jarrai
tzen du, baina ez da nahikoa, lehentasunezkoa baita prebentziorako heztea zigortu behar
izatea baino. Horregatik, beste hainbat neurriren artean, ingurumenaren ebaluazio bat
egitea egokia izan daiteke garapen iraunkorra deritzoguna hobetzen laguntzeko.
Ikasleek, irakasleen laguntzarekin, beren ingurunea azter dezakete, landakoa nahiz hi-
rikoa. Hasiera batean, ingurumen-legeria kontsultatu dezakete, udaletako nahiz barru-
tietako batzarren bidez. Ahal bada, erakunderen bateko ingurumenari buruzko aditu
edota aholkulariren bat ekarriko da ikasgelara; bisita horrek gehiago motibatuko ditu
ikasleak, lehen eskutik jakingo baitituzte egin diren ekintzak eta hobetu beharreko espa-
rruak. Handik aurrera, ingurumenari lotutako ekintza-plan bat abiaraz daiteke ingurune
hurbileneko hainbat alderdi ezagutzeko eta tokiko erakundeei hobekuntzarako aholkuak
egiteko.
Euskara
Azken urteotan nabarmen handitu da herritarrek ingurumen-jasangarritasunarekin ze-

rikusia duten gaien inguruko informazioa. Ezagutza handiago hori, neurri handi batean,
gizartea sentsibilizatzeko egin diren kanpaina handiei esker izan da: kutsaduraren on-
dorioen gainean, suteek lurraren basamortutzearekin duten loturaren gainean, edota
hondakinak birziklatzeko premiaren gainean, besteak beste, adibide soil batzuk ipin
tzearren.
Proposamen didaktiko honetan publizitatearen hizkuntza aztertuko da eta Arte Hezkun

tzako arloarekin bat eginda garatu beharko da. Ikus-entzunezko baliabideak erabiliz
gero, ezagutzak eta jarrerak ebaluatu ahal izango dira, eta batez ere, mezuak deskode
tzeko metodologia bat emango zaie ikasleei; eta horren bidez, azterketa kritikoa bultza-
tuko dute.
Jarduera horretarako, ingurumen-jasangarritasunari buruzko publizitate-kanpaina bat

abiaraziko dute ikastetxean. Euskara ikasgaian publizitateko testuen ezaugarriak azal-
duko dira. Irudien esanahia interpretatzeko testu bat beharko da, hain justu loturaren
funtzioa du testu horrek, berari esker geureganatuko baitugu komunikatu nahi denaren
esanahia. Publizitate-testu motak azalduko dira, erabili ohi diren egitura, neurri eta tipo-
grafia —nahierara aukeratu ez direnak, baizik eta jasotzailearen eta mezuaren esanahiaren
arabera—. Ez dugu ahaztu behar zer talderi zuzentzen gatzaizkion: Haur eta Lehen Hez-
kuntzako ikasleak, Batxilergoko ikasleak, gurasoak, zuzendaritza-taldea eta abar. Helburua
hezkuntza-komunitatea garapen iraunkorrari buruz kontzientziatzea eta sentsibilizatzea
izango da.
Natura Zientziak
Ikasgai honetarako Zientzia eta elikadura ekologikoa artikulua aukeratu da; José Miguel
Mulet Salort da egilea, Valentziako Unibertsitate Politeknikoko Bioteknologia Saileko ira-
kaslea eta Landareen Biologia Molekular eta Zelularreko Unibertsitate Institutu Mistoko
ikertzailea. Artikulu horretan Mulet irakasleak zalantzan ipintzen ditu zenbait produktu
ekologikoren ustezko onura osasungarriak. Publizitateak dioenez, osasunerako egokiagoak
dira eta ingurumenarekiko ez kaltegarriak; hala ere, egileak dioenez, apenas dagoen
baieztapen hori ziurtatuko lukeen datu zientifikorik.
Proposamena da, ikasleek, ikasgai horretako irakasleen laguntzarekin, testuan ageri diren
hitz batzuen definizioak ematea testuak dioenaz jabetzeko. Artikuluan elikadura ekologikoa
hobea dela zalantzan jartzen denez, eztabaida bat egin daiteke ikasgelan. Hauek dira ezta-
baida piztu dezaketen bi ideia:
er-nolako erlazioa dagoen naturala eta osasungarria edota ona (azken hau kontzeptu
• Z
moral bat da) hitzen artean.
• Z
enbait talde ekologistaren planteamendua. Esate baterako, egokiagoa da hanburgesa
bat laborategian ekoiztea modu naturalez egindako hanburgesa bat kontsumitzea bai-
no; izan ere, ganadua akabatu beharrik ez badago, animaliekiko krudelkeria saihestuko
litzateke.
Zientzia eta elikadura ekologikoa
Jaki ekologikoen publizitateak dioenez, jaki horiek hobeak dira osasunerako eta ingurume-
nerako. Zer dio zientziak horri buruz?
Lehenik, nabarmendu behar da jaki ekologikoaz egiten den definizioa ez dela zientifikoa,
legala baizik. Jaki bat ekologikoa da, ez jasangarritasun-irizpideez CO2 isuri gutxiko edota
ingurumenean inpakturik txikiena egiteko helburuarekin egina delako, baizik eta produkzio
ekologikoaren araudiaren barruan dagoelako. Ikuskatzaile batek egiaztatu eta zigilua ipiniko
dio. Araudi horren azpian dagoen irizpidea ez da zientifikoa, ideologikoa baizik: laboreari
gehitzen diogun guztiak naturala izan behar du […]. Horrela, zenbait izurri-hilkari sintetiko
—adibidez, hormonak inhibitzen dituen brevioxima—, espezifikoa eta ingurumenarekiko
errespetuzkoa bada ere, ez dago baimenduta laborantza ekologikorako, eta espinosad
deritzona (Saccharopolyspora spinosa bakterioak sortutako neurotoxina), aldiz, ez-espezifikoa
eta erleentzat toxikoa bada ere, bai, baimenduta dago. (Produktu naturalak baina oso ku
tsatzaileak ere onartzen dira; kobrea, alunbrea nahiz potasa, esate baterako).
José Miguel Mulet, Investigación y Ciencia, 446. zk.

(Ciencia y alimentación ecológica), 2013ko azaroa.
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
JASANGARRITASUNA
Matematika
Proposatzen dugun artikuluaren bidez, ekosistemak nola aldatzen diren hausnartu deza-
kete ikasleek, eta ondoriozta dezakete ez dagoela erlazio proportzionalik aldaketa baten
neurriaren eta hark eragindako ondorioen artean. Eredu matematikoak erabiltzea lagun-
garri izan daiteke puntu kritiko batetik hurbil den ekosistema batek nolako portaera-
ereduak erabiltzen dituen bereizten jakiteko.
Jarduerarako proposatzen da ikasleek Russell Landek zur-industrien eta talde kontser-

bazionisten arteko epaiketan lekukotza egiteko orduan erabiliko lituzkeen irizpide mate-
matikoen simulazio bat egitea. Halaber, ikasleak ahalegindu daitezke Darwinek esaldi
honekin adierazi nahi izan zuena azaltzen: ematen du horrela hezitako pertsonek [mate-
matikaren oinarrizko printzipio nagusietan] gehigarrizko zentzu bat dutela.
2013. urtea Lur Planetaren Matematika Urtea izendatu zuen Unescok (MPE2013 ingele-
sezko siglekin). Irakasleek Interneten aurkituko dute informazioa programaren lau ardatz
nagusiei buruz: ezagutzeko planeta bat, bizia berarekin duen planeta bat, gizakiek anto-
latutako planeta bat, arriskuan den planeta bat (mpe.dimacs.rutgers.edu/long-term-pro-
gram/mathematics-of-bio-economics/).
Biodibertsitatearen matematika
Inoiz ikusi gabeko abiaduran ari da aldatzen gure planeta. Karbono dioxido isurien gorakadak
nahiz habitaten zatiketak, beste prozesu batzuen artean, biosfera egoera kritikoan egotea
ekarri dute. Dena den, oraindik ez dakigu nolakoa izango den ekosistemek emango duten
erantzuna. Gai horretan sakontzeak hainbat esparrutan egindako ikerketak bateratzea dakar;
horien artean, matematika.
Pertsonok modu linealean pentsatzeko joera daukagu, segur aski hiruko erregelan oinarri-
tutako hezkuntzaren isla modura. Horrela, baso tropikal baten ehuneko 10 deuseztatu on-
dotik, espezien ehuneko 5 desagertzen bada, hortik ondoriozta dezakegu basoaren ehuneko
30 deuseztatuz gero espezien ehuneko 15 desagertuko dela. Gaur egun, badakigu arrazoitzeko
modu hori okerra dela. Sarritan […] ekosistemen erantzuna ez da lineala izaten. […]
Laurogeiko hamarkadan, Russell Lande biologo teorikoak eredu matematiko bat garatu zuen
Estatu Batuetako ipar-mendebaldeko baso adindunetan gehiegizko mozketaren ondotik de-
sagertzeko arriskuan zegoen urubi espezie batekin zer gertatuko zen aurreikusteko. Landek
hauxe ondorioztatu zuen: baso haren nahikoa kantitate handia deuseztatu ondotik, urubi
espezie hura desagertu egingo zen, artean jatorrizko baso birjinaren zati bat geratuta ere.
Desagertze-atalase kontzeptua matematikak kontserbazioaren biologiaren alorrean duen

balio pedagogiko handiaren adibide bat da. Hainbesterainokoa da, aipatutako kasuan, Landek
lekukotza egin behar izan zuen zur-industriaren eta mugimendu kontserbazionisten arteko
epaiketan.
[…] Charles Darwinek, hautespen naturalaren bidezko eboluzioaren teoriaren sortzaileak,

hauxe idatzi zuen bere autobiografian: Damu zait ikaragarri nahikoa ekin ez izana matema-
tikaren oinarrizko printzipio nagusietako batzuk bederen ulertzeko; izan ere, ematen du
horrela hezitako pertsonek gehigarrizko zentzu bat dutela.
Jordi Bascompte, Investigación y Ciencia, 445. zk. , 2013ko urria.
Proposatzen den jarduera Euskara ikasgaiarekin batera egiteko da; garapen

iraunkorrari buruzko publizitate-kanpaina bat diseinatzea proposatzen da. Plas-
tikako, Ikusizko eta Ikus-entzunezko Hezkuntzaren ikasgaian, ikusizko komu-
nikazioak dituen espresio-balioez sentsibilizatu nahi dira ikasleak. Trumilka,
bereizketarik batere gabe, kontsumitzen ditugu irudiak, inolako hausnarketarik
egin gabe, eta beraz, beharrezkoa zaigu ikusizko alfabetatze bat irudien azter-
ketarako ereduen bidez: forma, argia, kolorearen tratamendua, enkoadraketa,
irudien sinbolismoa eta abar.
Irakasleek talde-dinamika hau egiteko emandako aholkuei esker, bai Euskaran

bai Plastikan, publizistek nola lan egiten duten jakingo dute ikasleek; baina,
garrantzitsuena da ikasleek publizitate kanpaina bat diseinatzeko sortze-proze-
suan parte hartzeko aukera izango dutela. Ez da ahaztu behar jarduera honen
azken helburua ikasleek ingurumenarekiko gaien inguruko sentsibilizazioa
bultzatzea dela, eta publizitatea oso baliabide egokia dela hori lortzeko.
Gorputz Hezkuntza
Pertsona askok nabarmentzen dute ingurumenarekiko errespetua eta zenbate-

rainoko garrantzia duen ingurune osasungarri batean bizitzeak; hala ere, kasu
askotan gure gorputzak ez ditu osasuntsu egoteko beharko lituzkeen arretak
jasotzen. Gorputz Hezkuntza ikasgairako helburu hori duen jarduera bat pro-
posatzen da: gure ikasleek jasangarritasun-printzipioekin bat datozen garapen
fisikoa, emozionala eta intelektuala lortzea. Jarduera, honetan datza: ikasleek
beren gorputzari buruzko jasangarritasun-plan xehatu bat abiaraztea, aldaera
hauek kontuan hartuta: elikadura, kirola, higienea, atsedenerako eta aisialdira-
ko tarteak, lanerako eta ikasketarako tarteak, gaixotasunen prebentzioa edota
ohitura txarren murrizketa (elikaduran, alkohol- eta tabako-kontsumoan, beste
droga batzuen kontsumoan eta abar.).
Jarduerak bi alderdi izan ditzake: bata taldekakoa, ikasgelako taldean; eta bes-
tea, pertsonalagoa, ikasle bakoitzarena. Lehenari buruz, ikasleak binaka nahiz
hirunaka elkarturik, Euskal Herrian bizi diren adin bereko gazteengan osasu-
narekin eta gorputzaren zainketarekin zerikusia duten zer aldaera ematen diren
landu dezakete ikasleek. Aldaera horiek irakasleak aurrez egindako eta ikasleei
banatutako txantiloi baten bidez aztertuko dira. Ondoren, bateratze-lanaren
barruan, ordezkari bakoitzak bere taldearen gogoetak azalduko dizkie gainera-
ko ikaskideei. Horren ondotik, guztien artean egindako erretratu robot batek
islatuko luke gazteek zenbateraino zaintzen dituzten beren gorputzak. Eta emai
tza horietatik, eztabaida bat sor liteke, hobetu beharreko alderdien gainean.
Bigarrenari buruz, pertsonalena, aukerazko jarduera bat edota irakasleak arris-

ku fisikoan egon daitezkeen ikasleei iradokitako jarduera bat izango litzateke.
Beharrezkoa da helburu garbiak dituen plan pertsonalizatu bat egitea, eta batez
ere, errealista, bai abiapuntuko egoera eta bai zer arlotan hobetu behar den oso
ondo jakinda. Ikasleek beren benetako egoeraz jabetu behar dute aldaketarako
lehen pausoa eman aurretik. Zeregin horretan, irakaslearen gida ezinbestekoa
da, ikaslearen tutorearen edota ikastetxeko orientatzailearen laguntza nahiz
aholkuekin batera.
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
JASANGARRITASUNA

Arlo honetarako proposatutako jardueren helburua hau da: gero eta enpresa gehiagoren
nahia da beren enpresa-helburuak betetzearekin batera langileon lan-baldintzak hobetzea,
eta balio etikoekiko eta ingurumenarekiko kalitatezko konpromiso bat bilatzea; horri buruzko
hausnarketara bideratuko lirateke ikasleak. Horixe da, hain justu, erantzukizun sozial kor-
poratiboa (ESK) edota erantzukizun sozial enpresariala (ESE) deritzona. Irakasleen lana
izango da ikasleek beren inguru hurbilean dituzten enpresetan —edota ikastetxean bertan
ere— ESK-programarik ba ote duten jakiteko ikerketan laguntzea. Jardueretako bat izan
daiteke ikasgelan ESK-ko proposamen bat egitea, ikastetxeko zuzendaritza-taldeari
aurkezteko.
Enpresak ingurumenarekiko dituen erantzukizun etiko nagusiak hauek dira:

• Ingurumena zaintzea, ahal den neurrian edozein kutsadura mota saihestuz.
• Baliabideen eta hondakinen kudeaketaren ikuskapena.
• Enpresaren energia-eraginkortasunaren azterketa.
• Uraren erabilera egokia.
• Ingurumen- eta gizarte-arriskuen ebaluazioa.
• Langileak ESKren praktika egokietan inplikatzea.
Informazio gehiagorako, Erantzukizun Sozial Korporatiboaren Behategiko webgunea

kontsultatzea gomendatzen da: www.observatoriorsc.org/.
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
HEZKUNTZA EMOZIONALA
Emozioek —haserrea, amorrua, poza, tristura, maitasuna nahiz gorrotoa— milaka urtez
mugiarazi dituzte gizakion elkarbizitza eta bizikidetza. Gure bizitza osoa emozioetan eta
afektuetan oinarrituta dago. Emozioak garrantzitsuak dira besteari gu nola sentitzen ga-
ren adierazteko tresna direlako. Hitzik gabeko hizkuntza interpretatzen jakitea, entzuten
jakitea, begiratzea, goxotasuna emateko eta jasotzeko gai izatea, enpatia gatazkak saihes-
teko baliabide gisa erabiltzea edota adiskidetasuna estimatzea ezinbestekoak dira ikasleek
sendotasun emozionalak lor ditzaten.
Ikastetxeetako heziketa-proiektu ia guztietan aipatzen da ikasleen osoko hezkuntza, baina,

hala ere, emozioen eta sentimenduen heziketan sakontzea ikasgelan gutxien lantzen den
alderdietako bat da. Hezkuntzaren helburu nagusia pertsonak heztea da; pertsona horiek
hainbat etapatatik igaro ohi dira heldutasunera heldu aurretik, ez bakarrik heldutasun
akademikoa, baizik eta afektiboa eta soziala ere bai, eta, beraz, ikasi egin beharko dute,
edo hobeto esanda, haiek bideratu egin beharko dira beren helburuetara hel daitezen.
Gainera, pertsona horiek kulturen arteko mundu batean biziko dira, eta horrela, lankide-
ta eta elkar-ulertzea erraztuko duten espazio komunak bilatu beharko dituzte.
Gure ikasleei hezkuntza emozionalaren esanahiari buruz egindako inkesta oso argigarria
izan da; izan ere, orotako hogeita zazpi ikasletik hamaikak zuri utzi du inkestarako txarte-
la. Erantzun dutenek gizakiok geure emozioak kontrolatzeko daukagun ahalmenaz hitz
egin dute gehienbat; enpatikoa izanez gero nola lortzen den inguruan ditugunak gustu-
rago izatea; eta ikasle batek ispilu-neuronak ere aipatu zituen, alegia horiez baliatu ohi
garela besteengan ikusten ditugun ekintzak imitatzeko. Erantzundako ia ikasle guztiek
azpimarratu zuten adimen emozionala izatea ona dela norberarentzat eta beste pertsone-
kiko harremanetarako bidea errazteko ere egokia dela.
Iruditzen zaigu beharrezkoa dela eskolatik bertatik ikasleei baliabide egokiak ematea be-
ren erronka pertsonaletan arrakasta izateko, lehiatzeko ez baina elkarlanerako, bai eta,
denon onerako eraikuntzan parte hartuz, pertsona guztien eskubideak eta ongizatea de-
fendatzeko ere. Baina hori gauzatzeko, adimen emozionala landuz ikasleak motibatzen
jakingo duten irakasleak behar ditu gure hezkuntza-sistemak, ikasleei beren autoestimua
eraikitzen lagunduko dieten irakasleak, eta ikasleen familiak hezkuntzaren helburu ko-
munean —bizitzarako heziketan— inplikatuko dituztenak. Irakasle-eskolen eta ikasketa
jarraituaren bidez irakasleek prestakuntza berezitua behar dute hezkuntza emozionalean,
tutoretzan eta gatazken bitartekaritzan eta ebazpenean.
Adimen emozionala kontzeptua Daniel Goleman estatubatuar psikologoak ezagutarazi

zuen. Adimen emozionalari esker geure emozioez jabetzen gara, besteen sentimenduak
ulertzen ditugu eta talde-lanetan aritzeko gaitasuna hobetzen dugu. Adimen emozionalaz
heztea ez da jarduera zehatz batzuk egitea, baizik eta hezkuntza-komunitate guztia —es-
kolaren eta familiaren arteko elkarlan sendoaz— harreman afektiboen eta arreta positi-
boaren bilaketan inplikatzea, haur eta gazteen hazkundea orekatua eta harmonikoa izan
dadin, haien ongizatea, zentzu zabalean, eta haiek inguratzen dituzten guztiena lortu ahal
izateko.
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
Emozioek berebiziko garrantzia izan dute historian zehar nazio-nortasunaren eraikuntzan.

xviii. mende bukaeratik eta xix. mendearen zatirik handienean, estatu-naziorik gehienak
sortu zirenean, nazionalismoaren osagai liberal eta iraultzailea nazioari —historiaz,
hizkuntzaz eta kulturaz osatutako komunitatetzat ulertua— protagonismoa ematen joan
zitzaion pixkanaka. Prozesu horretan, emozioak etengabe jarri izan dira ideia baten me-
sedetan, eta etengabe erabili izan dituzte botereak nahiz botere horretatik askatu nahi
zutenek. Sinbolo, erritu, ospakizun, ereserki eta banderen eginkizun nagusia herritarrak
beren printzipio sakratuenekin lotzea izan da; esate baterako, jatorriko lurraldearekin eta
pertsonekin: haien aberria eta gurasoak.
Emozioen kudeaketa balio handikoa da, baina Historiako irakasleek, iraganean nola gaur
egun, emozioak manipulaziorako erabili izan diren kasuak aurki ditzakete; ideia politiko,
ekonomiko edota bestelako motaren baten zerbitzura jarritako manipulazio emozionalak
nola eragin ditzakeen ondorio kaltegarriak pertsonengan eta gizarteetan. Nazioa, sufritzen
ari den, negarrez ari den, umiliatua izaten ari den, aske edota esklabo den pertsona baten
bidez sinbolizatzeak, arrazionalizatu beharreko berehalako erantzun emozionala eragiten
du pertsonengan; izan ere, gazteei lagundu egin behar
diegu beren gizarte-identitateari buruzko irizpide kritiko
arrazionalak sortzeko gai izan daitezen, eta edozein plan-
teamendu besterik gabe, zentzu kritikoa erabili gabe,
onar dezaten. Aberriagatik hiltzea, aberriagatik borro-
katzea edota ama aberria eta gisa horretako adierazpe-
nak, esate baterako, erabilgarriak izan daitezke ikasleek
gai horri buruzko gogoeta egin dezaten (horrela, aberria
kontzeptuari ama ideia batzen badiogu, esanahi emoti-
boa askoz ere handiagoa da). Adibidez, William-Adolphe
Bouguereau frantziar artistaren xix. mendeko Ama Abe-
rria margolanean, seme-alabei bularra ematen ari zaien
ama baten bidez irudikatzen da nazioa. Gure amarekiko,
gure jatorriarekiko, maitasunaren, samurtasunaren eta
errespetuaren sentsazioa iradokitzen digu.
Hizkuntza eta, bereziki, idazketa da emozioak adierazteko baliabide nagusietakoa. Edozein

literatura-generotan aurkituko ditugu emozioei eta giza sentimenduei buruzko erreferen
tziak. Jarduera honetarako, ikasleek giza emozioetan eredugarri izan diren literatura-
pertsonaien gaineko azterketa egitea proposatzen dugu; emozio hauek denek balio dute:
maitasuna, gorrotoa, poza, tristura ausikia, errua, zalantza, ezustea, haserrea, itxaropena,
zoriontasuna eta abar. Informazioa jasotzeko beheko taula bezalakoa erabil daiteke:
Emozioa Pertsonaia Literatura-lana Egilea
Ikasleei beren helburuak betetzen laguntzea, horixe da gure zeregin hezitzailearen xedea;
ikasleei beren emozioak kudeatzeko eta erronka pertsonal berriei aurre egiteko baliabideak
ematea. Rudyard Kiplingen Zelan gizon izan («If») poema lagungarria izan daiteke bizitza
honetan benetan garrantzitsua denari buruzko hausnarketa egiteko.
Zelan gizon izan
Zure inguruko guztiak burua galtzen doazenean, hasten bazara, eta zure galtzea egundo be ez
eta horren errua zuri ezarrita be, zeure burua aitatu, zure bihotz, kirio ta giharra guztiak,
zaindu ahal badozu, gizon guztiak zure ezbaian antxinatik indarrak joanda gero, zeure txandea
dirala, baina euren ezbaia aintzat hartuta be, zeure betetara behartu ahal badozuz, eta aurrera jarraitu
buruagan ustea euki ahal badozu, itxaroteaz zugan ezer ez dagoanean «Eutsi»! dinotsen guraria
aspertu barik, zuk itxaron ahal badozu, ala zure baiño, Gizosteari hitz egin ahal badautsozu eta
aurka guzurka diharduenean, guzurrik esaten ez onean jarraitu, ala bakaldunakaz ibili, gizon lauakaz
badozu, ala gorrotatzen zaituenean, gorrotatzen ez hartu-emona galdu barik, eta ez adiskide kutunak
badozu, eta, halan da be, onegi agertzen ez ez arerioak kalterik ezin egin ahal badautzue, gizon
bazara, eta hitzetan jakitunegi, amets egin ahal guztiak zugan ustea badabe, eta inork be ez
badozu, eta, ametsak zure nagusi ez bihurtu, larregi, zuk hirurogei iroireneko minutu zorrotza
oldoztu ahal badozu, eta oldozkunak zure helburu zeure lanagaz, bete ahal badozu. Lurbira zeurea
ez bihurtu, garaitza ta zoritxarrari aurpegi emon da, eta bertan diran gauza guztiak be bai, eta
ahal badautsozu, eta guzurti biok bardinatzat hartu ondino gehiago, zu gizon izango zara, ene seme.
ahal badozuz, zuk esan dozun egia, zantzail Rudyard Kipling, Mirariak eta sariak.
batzuk, burubakoak harrapatzeko; Sare bihurtuta Itzulpena: G. manterola (egokitua)
ikustea jasan ahal badozu, ala zeure bizitza eskaini
dautsezuzan gauzak, lur-jota ikusiarren, lankai
mailatuakaz barriztatzeko makurtzen bazara; zure
irabazi guztiak pilatu ahal badozuz, eta galdu ala
gorde guztia jokatu, eta galduta, hasieratik barriro
Natura Zientziak
Neurozientziari esker, azken urteetan asko aurreratu da giza garunaren ikerketan. Berriki
ezagutu den alderdietako bat da emoziorik gabe ez dagoela arrazoibiderik. Gertakari
horrek erabat alda dezake ikasteko modua, irakasteko beharrezkoa izango baita emozio-
naraztea. Datozen urteetan, garunaren funtzionamenduaren gaineko ezagutza sakonago
hori beste diziplina batzuetan erabiliko da, gehien interesatzen zaigun horretan hain zuzen:
neurohezkuntza. Testu labur bat aukeratu dugu ikasgai honetarako; gure emozioak eta
afektuak tartean direnean garuneko zer eremu aktibatzen diren azaltzen digu testuak.
Zer da adimen emozionala?
[…] Sistema linbikoa da gure emozioen eta afektuen erantzulea. […] Sistema linbikoak me-
moriarekin eta memoriaren biltegiratzearekin lotutako […] egitura multzo bat biltzen du, eta
hala, sistema horren baitan dago memorian zer gordeko den erabakitzea. Hortik eratortzen
da karga emozional handia duten memoria-edukiak karga hori ez dutenak baino intentsitate
handiagoz grabatzea memorian. Bizitzan behin bakarrik gertatutako karga emozional handiko
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
gertakariak gogoratzeko gaitasuna daukagu, eta, hala ere, behin eta berriz errepikatu behar
izaten ditugu ikasi nahi ditugun baina gogaikarriak eta gure mundu emozionalarekin zeriku-
sirik batere ez duten edukiak. Sistema linbikoaren egituretako bat hipokanpoa da; berau
oroimen espazialarekin eta epe laburreko memoriaren transkripzioarekin lotuta dago.
[…] Beste egitura linbiko garrantzitsu bat amigdala da; guk bizitako guztiari kutsu emozionala
ematen dio; funtzio horrez gain, gorputzarentzat arriskutsuak izan daitezkeen seinaleak ere de-
tektatzen ditu eta gorputzak bere burua babesteko ematen dituen erantzunak ere eragiten ditu.
Francisco J. Rubia, Zer dakizu zure garunaz?
Matematika
Matematikaren ikasketa oro har arrazoibide logikoarekin eta emozioekin itxuraz zeriku-
sirik ez duten funtzio kognitiboekin lotzen da. Hala ere, heziketaren garaian matematika-
ren eta emozioen artean ematen den interakzioaren azterketak toki garrantzitsua hartzen
du esparru horren ikerketan. Inés Gómez Chacón irakasleak (oso aditua gai hauetan)
sortutako matematika emozionala kontzeptuak berak aipatzen du matematikaren irakas-
kuntzan ikuspuntu kognitiboa eta afektiboa ezartzeko ahalegina (I. M.ª Gómez Chacón,
Matemática emocional. Los afectos en el aprendizaje matemático, Madril, Narcea, 2000).
Zentzu horretan, zenbait ikerketak erakutsi dute adimen emozionala entrenatuta duten
nerabeek emaitza hobeak izaten dituztela Matematikan eta Hizkuntzan.
Matematika ezinbestekoa da haur nahiz nerabeen adimen-garapenerako; matematikari

esker logikoak izaten eta ordenatuki arrazoitzen ikasten dute. Eta horrez gainera, intuizioa
eta izaera kritikoa garatzen, eta beren portaerak eta jokabidea erabakiko dituzten balioak
ezartzen ere laguntzen die: erabakitzeko gaitasuna, ekimena, segurtasuna, norberaren-
ganako konfiantza, lankidetza, baikortasuna… Hala ere, oso ohikoa da ikasleek matema-
tikari dioten ezinikusia, izaera kognitiboko nahiz emozionaleko arrazoiengatik: diziplina
moduan matematikak duen zailtasun objektiboari gehitzen zaio ikasleek zailtasun hori
gainditzeko erabiltzen duten modu subjektiboa. Ikaslearen motibazioak, bere buruarengan,
irakaslearengan edota ikaskideengan dituen itxaropenek, testuinguruaren eraginak,
gogobetetasunak edota porrotaren sentsazioak eragina izan dezake matematikaren ikas-
ketan. Funtsezkoa da ikasgelan giro positiboa sortzea ikaslea motibatuta, erne, eta ikas-
ketari eta parte-hartzeari irekita egon dadin.
Ikasleek matematikarekiko duten irudi txarra aldatzeko eta haiek motibatzeko modu era-
ginkor bat matematikak eguneroko bizimoduarekin duen lotura erakustea da. Horixe da
gure proposamena. Egiaz, matematika gure eguneroko bizitzaren alderdi askotan aurki-
tuko dugu: banku-eragiketetan, teknologia berrietan, eguraldiaren iragarpenean, arki-
tekturan, musikan, publizitatean... Gai honi buruzko hiru bideo gomendatzen ditugu:
• Garapenerako Banku Interamerikarraren erreportaje labur bat: Matematikak bizitzara-

ko duen garrantzia (batez besteko iraupena: 3 minutu).
• BBC telebistaren erreportaje bat: Beldurrik ez matematikari (batez besteko iraupena: 52

minutu).
• Redes telebista saioko programa bat: Unibertsoaren simetriak (batez besteko iraupena:
28 minutu).
Musika baliabide pribilegiatua da gure emozioak adierazteko. Abesti bat entzuteak ahaz-
turik uste genituen oroitzapenak ekartzen dizkigu eta gure aldarterik intimoenak adieraz-
ten ditu. Nork ez du barre egin, negar egin edota maitatu abesti bat entzuten ari zenean;
ez da aditua izan behar musikak transmititzen dituen sentsazioak eta sentimenduak
sumatzeko. Mota bateko edo besteko musika entzuteak pozik edo triste, lasai edo urduri
jar gaitzake; musikak gure arnasketa eta bihotzeko erritmoa aldatzeko eta kontzentrazioa
eta memoria errazteko gaitasuna du.
Irakasleak musikaren izaeraz hitz egin diezaieke bere ikasleei; hau da, musika-pieza edo
-pasarte batek dituen ezaugarri multzoaz eta hura entzutean gugan sortarazten dituen
sentsazio bereziez. Garrantzitsua da ikasleek ulertzea musikak transmititzen dituen sen
tsazioak eta sentimenduak ez daudela musika motaren (melodia, instrumentuak) baitan
bakarrik, baizik eta hura interpretatzeko moduaren baitan ere bai (abiadura, intentsitate-
ñabardurak). Horrela, esate baterako, abiadurari dagokionez, temporik geldoenak gehie-
netan musika erromantikoekin, erlaxatzaileekin nahiz malenkoniatsuekin lotzen dira, eta
aldiz, temporik azkarrenek gehienetan urduritasuna, suspensea edota poza eragiten dute.
Eta, intentsitateari dagokionez, oso indartsua denean (fortissimo), handitasunezko sen
tsazioak eragiteko erabiltzen da, indartsua nahiz zertxobait indartsua denean (forte, mez-
zoforte), poza, energia transmititzeko erabili ohi da; eta dinamika ahulak, berriz (piano,
mezzopiano), musika lasai eta tristeetan erabiltzen dira. Instrumentuak ere sentsazioekin
lotu ohi dira: perkusiozkoak adore, energia nahiz handitasunezko sentimenduak eragiteko
erabili ohi dira; hari-instrumentuak ohikoak izaten dira musika erlaxatzaile eta malenko-
niatsuetan. Irakasleak filmetako musika erabil dezake alderdi horiek ikasleekin lantzeko:
Psikosia, Schindlerren zerrenda, Afrikako oroitzapenak, Misioa edota Karibeko piratak
filmetako musikak adibide soil batzuk baino ez dira.
Musika bera bakarrik hainbat emozio eta aldarte eragiteko gai bada, musika-hizkuntzari
hitzezko hizkuntza batzen zaionean ez du emozionaraztea eta irudiak garbiago gogora-
raztea bakarrik lortzen, baizik eta mezua askoz ere indar handiagoz transmititzea lortzen
du. Orduan, musikak, kontatzeko ahalmena izan dezake (erromantze kantatuek, haur-
abestiek, rapek nahiz operek, zartzuelek eta musikalek —historia musikatuak dira— egiten
duten moduan), protestatzeko nahiz salatzeko ahalmena izan dezake (esklabo afroame-
rikarren laneko kantuetatik hasi eta punk abesti askotaraino, protesta-kantuetatik pasa-
tuta), sentimendu bat aldarrikatu dezake (amodiozko eta desamodiozko abestiak garai
guztietan izan dira), batu eta goraipatu egin dezake (ereserkiek egiten duten moduan)
edota konbentzitu (horixe da publizitate-iragarkietan erabiltzen diren abesti itsaskorrek
duten helburua). Ikasleekin egiteko beste jarduera bat izan daiteke haien abestirik gustu-
koenek haiengan sortzen dituzten sentsazioen eta sentimenduen azterketa egitea; emozio
bat aukeratu daiteke eta sentitu duten horixe zer abestirekin lotuko luketen eskatu ikasleei.
Gorputz Hezkuntza
Entrenatzaile edota coach batek egin ohi duen emozioen kudeaketa —lehenik, kirolaren
esparruan, eta ondoren, eguneroko bizitzaren egoera guztiei aplikatuta— gero eta balia-
bide erabiliagoa da gizarte garatuetan. Kirolaren bidez, Gorputz Hezkuntzako irakasleek
gainerako irakasleek baino aukera gehiago dituzte ikasleengana hurbiltzeko. Ikasgelatik
irteteko aukera izateak bien arteko harremanak errazten ditu; hau da, ikaslearentzat oso
harreman aberasgarriak izan daitezke, eta irakasleak ikasleen kudeaketa emozionaleko
jarrerak eta portaerak azter ditzake.
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
Entrenatzaileak
Kirolaren eta Gorputz Hezkuntzaren ahalmen hezitzailea izugarri ona iruditzen zait, horregatik
onartu nuen gustu handiz duela bi aste Kirolari Aplikatutako Ikerketa Sozialeko Espainiako Elkar-
teak bere kongresuan parte hartzeko egin zidan gonbita. Entrenatzaileei eta hezkuntzari buruz
hitz egin nuen. Entrenatzaileak modan daude. Ez kirol-entrenatzaileak bakarrik […], baizik eta era
guztietako coach deritzenak. Edozein exekutibok, besteon begietara gutxiago izan nahi ez badu,
entrenatzaile pertsonal bat nahiko du alboan, zertarako eta norgehiagoka amaigaberako —bi-
zitzarako, alegia—- presta dezan. Egia esan, antzinako figura batzuen birdiseinua besterik ez da,
pedagogoa edota kontzientziarako gidaria adibidez, horien egitekoa beren jarraitzaileak okerreko
bidetik aldenaraztea baitzen. Denbora asko daramat esaten —ogibide hau modan ipini baino
lehenagotik— irakasleok entrenatzailetzat hartu behar ditugula geure buruak. […]
[…] Pedagogia irakaste soiletik ikasaraztera pasatu da. Irakasleak ez du jadanik onena izan
behar, baizik eta ikaslea onena izaten ondoen lortzen duena. Horixe da entrenatzailearen
esanahia. […] Entrenatzailea ikasgelara ekartzean, harreman-sistema aldatu egiten da. Joka-
tu behar dutenak —alegia, arrakasta ala porrota izan— ikasleak dira. Ikasleei arrakasta izaten
laguntzeko dago han irakaslea. Ez da eragozpena, aukera baizik. Erantzukizuna ikaslearengan
dago, jokalariarengan bezala. Entrenatzaileek motibaziozko baliabideak oso ondo erabiltzen
dituzte. Badakite ahalegin handiko, gehiago izateko, hobetzeko jarrera bat lortzeko jokalaria-
ren energiak mugiarazi behar dituztela. Animatzeko oso artezia berezia behar izaten da, hain
justu lokarturik dauden energiak esnarazteko. […]
José Antonio Marina, Escuela, 3.883. zk., 2010eko azaroak 11

Lanaren munduan talentuaren kudeaketa gero eta gehiago hartzen da kontuan, eta han-
diagoa da ezagutzaren langileak deritzenekiko interesa. Langile horien ezaugarria talde-la-
nean aritzea da. Talentuaren gakoa ez da jadanik adimen-koziente altua izatea, baizik eta
adimen emozionalean oinarritutako pertsona arteko harreman-sare bat nola lortu. Hauxe
da ikasleekin egiteko irakasleentzako proposamena: emozionalki adierazkorrenak diren
pertsonek nola eragin dezaketen gainerakoen aldarte emozionalean, pertsona arteko ha-
rremanetan kutsapen emozionala beti ematen baita (ispilu-neuronen sistemaren bidez).
Hori enpresaren munduari nahiz ikasgelari aplika dakioke.
Irakasleei Redes programako erreportaje bat gomendatzen diegu: arrakasta arrakastari

deika (batez besteko iraupena: 28 minutu), arrakastaren ondorio psikologiko eta neuro-
logiko positiboen gainean. Bete asmo ditugun helburuak lortzeak bultzada eta segurta-
suna ematen dizkigu; irabazlearen efektua deritzona da, eta, egoki bideratuta, berrikuntza
bultzatu eta lehiakorragoak egiten gaitu; baina, aldi berean, ezin dugu utzi arrakastak gu
menderatzerik. Irakasleari ispilu-neuronak ikasgelan artikulua irakurtzea ere interesgarri
gerta dakioke, Bigarren Hezkuntzako irakasleei zuzendutako Escuela con cerebro (escue-
laconcerebro.wordpress.com) neurozientziako blogean argitaratua.
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
UTOPIA
Gida honetan utopia balio modura ezartzea egun bizi ditugun garaiekin bat datorren
erronka dela iruditzen zaigu. Aldaketa, haustura, krisi-garaian gaudela esaten da, ez
bakarrik ekonomiarena, baita balioena ere. Baliteke milurteko-aldaketarekin bat etortzeak
zerikusirik izatea horretan. Nolanahi ere, hezkuntzaren alorrera mugatzen bagara, bai
gurasoak eta bai irakasleak eta ikasleak jabetuta gaude zerbait aldatzen ari dela.
Irakasleak garen aldetik, gizarte globalizatu honetan gertatzen ari diren eraldaketen le-
kuko gara. Informazioaren eta komunikazioaren teknologiei esker, mundutik hurbilago
gaude, edota mundua txikiagoa egin zaigu. Ezagutzara heltzeko erabiltzen genituen bideak
ez dira gure ikasleen berberak. Datuak eskuratzeko orduak behar izaten genituen lehen,
eta orain klik soil bat nahikoa da Europako nahiz beste kontinente batzuetako hezkuntza-
sistemak nolakoak diren jakiteko, teknologia berriak nola erabiltzen ari diren jakiteko
edota gero eta gertuago daukagun etorkizun batean gure ikasleek izango duten enple-
gu-aukera jakiteko.
Bestalde, gure ikasleak aro digitalean jaioak dira. Informaziora heltzeko multiataza modua
erabili ohi dute; aldi berean gauza bat baino gehiago egin dezakete: ordenagailua piztu,
mugikorrean mezu bat jaso, sare sozial batera konektatuta egon edota txat batean parte
hartu. Eta hori guztia, denbora tarte laburrean. Jokamolde hori ikasgelara ekarrita, gero
eta zailagoa da ikasleen arretari eustea: ohiko ikasketak ez ditu horrenbeste motibatzen,
eta haien interesak ez datoz oso bat hezkuntza-sistemak eskaintzen dienarekin.
Egoera honen aurrean, zer egin dezakegu? Gogo faltan nahiz apatian murgiltzetik urrun,
irakasleok itxaropenaren adierazle izan behar dugu. Denok badakigu gure ogibide hone-
tan emaitza onak ez direla berehala etortzen. Hezi egiten dugu eta ez dugu gure ahalegi-
naren ordaina ikusten, baina balio unibertsal batzuekiko koherenteak gara; ikasleek gugan
ikusten badute lotura dagoela esaten dugunaren eta egiten dugunaren artean, eragina
ikaragarria izango da.
Beharrezkoa da gaitasun eta balio berrietan hezteko erronkari heltzea, etengabe aldatzen
ari den gizarteari aurre egiteko. Ikasleek gaur egun oraindik ez dauden ogibideak izango
dituzte, kultura anitzeko gizarte batean biziko dira, talde-lanean eta lankidetzan aritu be-
harko dute, ikasketa jarraiturako duten gaitasuna garatzeko beharra izango dute, eta,
beren lan-bizitza osoan, beren adimen emozionala kudeatzeko gai izan beharko dute eta
eurak bezain ondo prestatuta dauden beste batzuekin lehiatu beharko dute ikasketetara
nahiz lan-merkatura sartzeko.
Irakasleak garen aldetik, unibertso hezitzaile berria imajinatzen hasi behar dugu jadanik.
Hezkuntza- eta ikasketa-eredu berriak esperimentatu behar ditugu, eta horietara zabalik
egon; teknologia berrietan eguneratu egin behar dugu, metodologia berritzaileetan,
gatazken kudeaketan eta bitartekaritzan, kalitatezko hezkuntza batean; beste irakasle ba
tzuekin eztabaidatu eta diziplinartekotasunetik egiazki talde-lanean aritu. Aldaketa-proze-
su honetan, ikasleak orientatzea, laguntzea, eta tutoretza, ezinbestekoak izango dira.
Egia da utopia ez dela inoiz eskuraerraza izan. Baina, Eduardo Galeanok dioen moduan,
utopiak bidea egiteko balio du, aurrera egiteko. Eta hezkuntza, zalantzarik gabe, utopia-
ranzko giltza eta bidea da.
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
UTOPIA
Ikerketa bat aurkezten dugu hemen, 18 eta 24 urte bitarteko gazteei egindako mila elkarriz
ketatan oinarritua; espainiar gazteek itun sozialaren ageriko haustura nola bizi duten az
tertzen du, alegia, gazteen eta gizartearen artean dagoen konpromiso inplizitu horren
haustura; itun horrek zehazten du ahalegin baten ondotik —normalki prestakuntza izae
ra duena— gazteei etorkizuneko gizarteratzea (soziala, lanekoa eta herritarra) bermatuko
zaiela.
Ikerketak izenburu hau du: Crisis y contrato social. Los jóvenes en la sociedad del futuro.
Centro Reina Sofía sobre Adolescencia y Juventud zentroak (zentro pribatu independen
tea) egindako ikerketa da, Droga-mendekotasunaren aurkako Laguntza Fundazioak sus
tatua, eta 2014ko urtarrilaren 9an aurkeztua. Ikerketa horren bidez, irakasleek eta ikasleek
Espainiako gazteek dituzten kezken eta desioen gaineko hausnarketa egin dezakete taula
estatistiko eta grafiko askori begiratuta. Ikerketa Gazteriaren Institutuan (Injuve) kontsul
tatu daiteke, Osasun, Gizarte Zerbitzu eta Berdintasun Ministerioaren webgunean: www.
injuve.es/sites/default/files/2014/02/publicaciones/crisisycontratosocial.pdf.
Gure proposamenak Eduardo Galeano kazetari eta idazle uruguaitarrari egindako elkarriz
keta batera garamatza. Egile hau latinoamerikar literaturako idazlerik ezagunenetako bat
da; Las venas abiertas de América Latina eta Memoria del fuego dira haren libururik
ezagunenak. Kataluniako TVE3· telebistako Singulars programarako elkarrizketan Galea
nok utopiaz hitz egiten du, eta, gutxi gorabehera bost minutuan, fikziozko mundu hori,
mundu ideal hori nolakoa litzatekeen azaltzen du. Bideo honen proiekzioa baliagarria
izango da ikasleek idazlearen proposamen batzuen gaineko eztabaida egiteko (www.
youtube.com/watch?v=lNxafgc9Z48).
Bestalde, Eduardo Galeanorekin lotzen duten utopia bat ere jasotzen dugu hemen; dena
den, Galeanok azaldu duenez, utopia hori ez da berea, lagun batena baizik, Fernando
Birri zinemagile argentinarrarena. Galeanok eta Birrik Cartagena de Indiasen eman zuten
hitzaldi batean ikasle batek utopiak zertarako balio duen galdetu zuen, eta, Galeanok azal
tzen duenez, Birrik hauxe erantzun zuen (www.youtube.com/watch?v=GaRpIBj5xho):
«Utopia zerumugan dago. Nik badakit ondo sekula ez naizela hara helduko. Nik bidean
hamar pauso egiten baditut, hura hamar pauso eginda urrunduko da. Zenbat eta gehia
go jardun hura bilatzen, orduan eta zailago aurkitzen, hura urruntzen baitoa ni hurbil
tzearekin batera... beraz, utopiak horretarako balio du, ibiltzeko».
Natura Zientziak
Sortuz geroztik, zientziaren helburua gizarte hobea lortzea eta garatzea izan da. Zientzia
ren historia utopiak lortzeko erronkaz beteta dago, hain justu garai jakin bateko gizakien
tzat eskuraezinak ziren utopiez beteta. Zientzialariek oztopo askori egin behar izan diote
aurre (pentsamoldeei, botere politikoei eta erlijiosoei…) gizateriari haiek zituzten ideiak
bideragarriak zirela konbentzitzeko, eta zientzialari haietako asko baztertuak eta ahaztuak
izan ziren, eta hil ere egin ziren beren teoria zientifikoak defendatzeagatik.
Ikasleek egiteko jarduera bat izan daiteke, banaka edota talde txikietan egiteko, ideiak
proposatu nahiz bizi izan ziren garaietan ameslariak edo utopikoak kontsideratu eta tra
mankuluak imajinatu edota egin zituzten zientzialari batzuei buruzko informazioa bilatzea.
Jarduera honek diziplinarteko izaera izan dezake, eta beste ikasgai batzuekin batera egin
daiteke, Gizarte Zientzietan adibidez, garai bateko pentsamoldea eta orduko aurrerapen
zientifiko jakin batzuei baiezkoa ala ezezkoa ematen zien egitura politikoa eta erlijiosoa
ulertzen lagundu baitezake; edota bestela, Matematika, Etika eta beste ikasgai batzuekin
batera ere egin daiteke.
Matematika
Atal honetara dakargu Oxford Unibertsiteko Gizateriaren Etorkizunerako Institutuan egi

ten ari diren ikerketa batzuk azaltzen dituen artikulua; zehatz-mehatz, gizakia bera baino
adimentsuagoak diren makinak sortzera bideratuta dauden ikerketak. Ikasleentzako pro
posamena institutu horri buruzko informazioa bilatzea eta matematika oinarri hartuta
mundua hobea egiten lagundu daitekeela ikustea da. Superadimen baten sorrerak ekar
ditzakeen arriskuak aipatzen dira artikuluan. Zergatik aipatzen da 1984ko gizartea? Gai
horri buruzko informazioa bilatzea proposatzen zaie ikasleei.
Azkenik, etorkizun hurbilari begira matematikaren eta beste zientzia batzuen alorrean
aurrerapenak ekarriko dituen simulazio-joko bat egin daiteke. Ikasleek, taldeka banaturik,
beren proposamenak aurkeztuko dituzte, kontuan hartuta egingarriak behar dutela au
rrerapen zientifiko horiek (ez fantasiosoak), eta etikan aditu den batzorde batek bere gain
hartuko du proposamen horiek ebaluatzea eta gizakiarentzat izan ditzaketen ondorioak
aintzat hartuta iritzi arrazoitu bat ematea.
Superadimenaren bila
[…] Gizateriaren Etorkizunerako Institutuan gaude eta alderik aldeko arbel zuri batean algo-
ritmoak eta ekuazioak elkarren segidan ageri dira grafiti gogoetagarri eta ulertezin moduko
batean.
Kristalezko bolarik ez dagoenez, Nick Bostrom bilera-mahai handira esertzeko aulkitzat har-
tu ohi diren pilateseko pilota horietako batean eseri da. 40 urteko filosofo eta matematikari
suediarra (Foreign Policy aldizkariaren iritziz munduko 100 pertsonarik adimentsuenetako
bat) da institutu horretako arduraduna, eta bertatik, hurrengo hamarkadetan izango duguna
—eta ez da gutxi— azaltzen ahalegindu da.
[…] Hiru teknologiak, hiruk, eskaintzen dute Bostromen iritziz promes edo mehatxu handia,
baldin eta nondik begiratu: nanoteknologia molekularra, biologia sintetikoa eta superadime-
na. Haren esanetan, superadimen artifiziala (giza garunak baino adimen handiagoa duen
adimendun bat sortzea) aipatutako bi teknologia horiek baino azkarrago garatzea eta haren
gaineko nolabaiteko kontrola izatea da egokiena.
Baina superadimena bilatzeko lasterketa ez da bukatu (gai horri eskainiko dio, hain justu, bere
hurrengo liburua), eta arriskuak ere begien bistakoak dira gizarte distopiko bat izan baitezake-
gu, 1984 eleberrian ageri den modukoa. «Zenbatera gaude urrun lehen makina superadimen-
dunetatik?» galdetu diogu Bostromi; baina hark errepikatu digu bere zeregina ez dela kristalezko
bola bati begiratuta erantzunak ematea: «Oraindik ez dakigu. Zalantza handiak daude denbo-
raren eskalari buruz. Nahierara urte jakin bat aukeratu ordez, guk probabilitateekin egiten dugu
lan, eta mende honetan gertatzeko probabilitatea oso handia da».
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
UTOPIA
Bostrom transhumanismoaren (teknologia gure espeziearen adimen-ahalmena eta ahalmen

fisikoa hobetzeko erabiltzea) gidaririk handienetako bat da […]. «Nik ez dut uste 2044. urtean
edota beste urte sinbolikoren batean gizakia eta makinaren arteko fusioaren une magiko
nahiz mistikoren bat izango denik. Iruditzen zait pixkanaka gertatuko dela, eta neurri batean
hobe da hala izatea, gizartean eztabaida pizteko eta ondorio etikoak ebaluatzeko aukera
egon dadin».
Carlos Fresneda, El Mundo, 2013ko abenduak 8
Ikasgai honetan, gizarte utopiko ezkor edo etorkizunarekiko distopiko bat erakusten duen
filma proiektatzea proposatzen da; gizarte horretan botere absolutu batek agintzen du
eta herritarrak ia esklabotzat hartzen ditu; pobrezia, umiliazioa eta indarkeria dira hango
bizitzaren baldintzak. Filma hau da: Los juegos del hambre: En llamas.
Los juegos del hambre: En llamas
Zuzendaria: Francis Lawrence

Herrialdea eta urtea: Estatu Batuak, 2013
Generoa: Zientzia fikzioa, abenturak, drama
Gidoia: Simon Beaufoy eta Michael Arndt
(Suzanne Collins idazlearen izen bereko
eleberrian oinarritua )
Aktoreak: Jennifer Lawrence, Josh Hutcherson,
Liam Hemsworth, Woody Harrelson,
Donald Sutherland, Philip Seymour Hoffman
Musika: James Newton Howard
Iraupena: 146 minutu
Adin gomendatua: 12 urte
Sinopsia: Sagaren bigarren film honetan, Katniss Everdeenen istorioari jarraipena ematen
zaio, 12. barrutiko adiskidearekin batera Gosearen Jokoen 74. edizioa irabazi ondoren. Joko-
etako irabazleak denei erakusteko Kapitolioko botere totalitarioek antolatutako itzulia egin
beharko dute, barruti guztietatik pasatuta. Hala ere, erresistentziak gero eta jarraitzaile ge-
hiago izango ditu barrutietan, Katniss eta bere sinsajo deritzona han ezarritako boterearen
aurkako borrokaren sinbolo bihurtu baitira.
Filmak egoki adierazten du ikus-entzunezko baliabideek etorkizunean izango duten b oterea,

eta horiek, hain justu, ezagunak egiten zaizkigu egungo telebista-saio batzuk gogoratuz
gero. Irakasleek ikusarazi diezaiekete beren ikasleei nola pribatua dena desagertu eta
publiko bihurtu ohi den entretenimenduaren apeta mugaezinak asetzeko. Lurralde guz-
tiari telebistaz emaniko dibertsioa, urteroko joko batzuen bidez, kontzientziak lokartzeko
erabiltzen da ilusioaren bidez. Itxurakeriaren munduarekin ere uztartu daiteke, galdera
hauek eginda, esate baterako: Zer behar du pertsonak ospetsu egiteko? Zer balio edota
kontrabalio ezkutatzen dira famaren bilgarriaren oskolaren azpian? Zer lotura dago zo-
riontasunaren eta famaren artean?
Hiriburuaren estetika megalomanoaren —boterearen sinboloa da, eta eraikin handi eta
etorbide luzeak ditu— eta erortzeko zorian dauden barrutietako etxeen irudia (kontzentra-
zio-esparruen irudia dakarkigu) erabat da desberdina. Botereak teknologia bere mesede-
rako erabiltzeak, simulazioak tarteko, fikzioa eta errealitatea berriro argi bereiztera gara-
matza, hain justu teknikariek manipulatzen dutena ikusleen emozioetan eragiteko.
Filmak baditu irakurketa gehiago ere balioekin zerikusia dutenak, lankidetzarekin adibi-
dez; erresistentzia, hauek lortzeko: justizia, berdintasuna eta bakea; emozioen kudeaketa;
andeatutako eremu irekiak, eta abar. Batez ere, filmeko diktadoreak adierazten du (Donald
Sutherland aktoreak antzeztua) gizarte hobea lortzeko argudio nagusia: beldurrari irabaz
diezaiokeen bakarra itxaropena da.
Gorputz Hezkuntza
Errugbiarekin zerikusia duen istorio bat aukeratu da, kirol horren bidez adiskidetu bai
tziren betidanik ezin adiskidetuzkoak ziruditen kolektiboak. Garrantzitsua da ikasleei iku-
saraztea utopiak ere eskuragarriak direla tokiko esparruetan, eta gisa horretako ekimenek
oihartzuna izan ohi dutela, sentiberatasuna duen edozein pertsona beti poztuko baita
mirariak egingarriak direla jakinda. Hementxe duzue istorio utopiko hori kontatzen duen
artikuluaren zati bat.
Errugbiaren miraria. Adiskidetzearen istorioa Venezuelan
[…] Alberto Vollmer, 44 urtekoa, Ron Santa Teresako presidentea eta etxaldearen nagusia
zenari arratsalde hartan bertan esan zioten erasoarena. «Pentsatzen duzun lehena poliziari
deitzea da», adierazi du, «baina polizia ustelduta dagoenez, ez dakizu nola jokatu. Jimini, nire
segurtasun-nagusiari, esatea erabaki nuen, joan zedila haien bila». […]
—Ingeniari, harrapatu dugu haietako bat. Akaba dezagun!
[…] Albertok esku-burdinak kentzeko agindu zion Jimini, harekin «gizalegezko solasaldi» bat
izan nahi zuela eta. Nagusiak arreta ipini zien erasotzailearen arrazoiei, eta bereak azaldu
zizkion, hau esanda: «Bi aukera ditut. Bat legezkoa da, lehenxeago egin nahi izan duguna.
Eta bestea sormenezkoa: zure errua ordaintzeko etxaldean hiru hilabetez lan egitea eskain
tzen dizut; jatekoa eta ostatua guk emango dizkizugu».
Gazteak baiezkoa eman zion sormenezko konponbideari, eta etxaldean lan egiten hasi zen.
[…] Baina handik gutxira bilera bat egitea eskatu zion nagusiari. «Hara», esan zion, «kontua
da nire lagun batzuei, lauzpabosti, gauza bera gertatu zaiela. Ni bezala hemen hartuko ze-
nituzke?». «Esaiezu ostiralean etortzeko», erantzun zion Albertok, «eta orduan ikusiko dugu».
Eta ostirala heldu zen. Baina ez ziren lauzpabost etorri, hogeita bi baizik. Plazatxoa bete
jende. Orduan Albertok bere ikuskarietako bat izan zuen. «Lehen ez genuen zerbait ematen
ari dira», pentsatu zuela gogoratzen du. «Haien aurpegiak, haien izenak, haien nortasunak.
Krisiaren barruan irteera bazegoela ikusten hasi nintzen, eta horrela, banda osoa kontratatu
genuen. Eta une hartan bertan jaio zen Alkatraz Proiektua izenaz bataiatu genuena».
Alberto Vollmer kirol horren zale amorratua da [errugbia]. […] Beraz, unibertsitateko elitetik
jendilaje artera pasatzea erabaki zuen, Alkatrazeko gazteei errugbiaz hitz egin, eta errugbi
talde bat sortu zuen haiekin. Haiek ulertzen zuten hizkuntza bat zen, eta gainera, Albertoren
esanetan, «baliabide hobeezina beharrezkoak zitzaizkien balioak transmititzeko». Balio horiek
bost dira: errespetua, diziplina, talde-lana, apaltasuna eta kirol-espiritua.
Pablo Guimón, El País Semanal, 2013ko abenduak 22
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
UTOPIA

Gurea bezalako gizarte globalizatu batean —etengabeko aldaketa soziodemografikoak
eta ingurumen-aldaketak ditugu, lan-itxaropenak gorabeheren mende daude, eta bizitza
guztirako lana antzinako kontua da gehienbat— enplegu-hobi berriak deritzenetan gizar-
tearen premia berriak asetzen dituzten lan-jarduerak aurkituko ditugu.
Gero eta gehiago dira aldaketa teknologikoaren ondotik lanaren munduan izan diren
aldaketak aztertzen ari diren unibertsitateak eta ikerketa-zentroak, eta haien esanetan,
ogibide berriak sortuko dira. Ogibide horietako asko oraindik ez dira unibertsitatean
irakasten, eta haien izenik ere ez da ezagutzen. Dena den, ia aditu guztiek diote ekintzai-
le kopurua handitu egingo dela azken hogei edota hogeita hamar urteotako datuei erre-
paratuz gero, aldaketarik handienak gazte ekintzaileek eginak izan baitira (Apple, Google,
Facebook…).
Ikasgai honetako jarduerarako, ikasleei eskatuko zaie beren gurasoen garaian nagusitzen
ziren ogibideen zerrenda bat egitea eta ogibide haiek gaur egun eskaririk handiena duten
ogibideekin alderatzea, bai eta etorkizun hurbilean (8-10 urteko epean) izango ditugun
ogibideen aurreikuspena egitea ere. Taldean lan egin daiteke, eta emaitzak jakinarazteko
komunikazioaren eta informazioaren teknologiak erabil daitezke. Interneten nabarmen
tzen diren eta datozen urteetan eskaririk handienak izango dituzten enpleguak hauek dira:
talentu-brokerra, ongizateko kudeatzailea, bioinformatikaria, nanomedikua, bideo-jokoen
diseinatzailea, teknonekazaria, telekomunikologoa, holografista, teknologia digitaleko
irakaslea…
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
BAKEA
Bakerako heztea hezkuntza-proposamen honen ardatza eta bizkarrezurra da, eta horre-
gatik, beti joango da balio batzuez lagundurik; bakoitza bere aldetik garrantzitsua izanik
ere, balio nagusi honen osagarri eta sendogarri dira.
Abiapuntutzat hartuko dugu modu honetan hezteko zabaldu egin behar dela bake hitza-
ren esanahia, gerrarik edo gatazkarik eza baino gehiago baita, zentzu zabalagoa hartzen
du. Izan ere, balio honi buruzko lana antolatu baino lehen, DBHko 4. mailako hogeita
hamar ikasleri bakearen esanahiaz galdetu genien, eta guk aldez aurretik pentsatzen ge-
nuena bete egin zen: haiek emandako erantzunetan oinarrizko esanahi horretara joko
zutela. Hala ere, gure hipotesi hori neurri batean bakarrik egiaztatu zen; izan ere, gehien-
goak emandako erantzun horrekin batera (% 60k baino gehiagok eman zuten erantzun
hori), espero ez genituen erantzun kopuru adierazgarri bat ere izan zen. Adibidez, lasai-
tasuna hitza definizioen % 50ean agertu zen, kontzeptu hori erantzunik gehienetan har-
monia sozial edo kolektibo zentzuan ulertua, baina erantzunetako batzuetan harmonia eta
oreka pertsonalaren zentzuan ere izan zen ulertua: norberarekin bakean egotea edota
barruko bakea izatea modukoren bat. Ikasleetako batzuen erantzunetan beste balio batzuk
(berdintasuna, elkarlaguntza, errespetua, elkarbizitza eta pertsona zintzoa izatea, esate
baterako) azaltzea ere harrigarri gertatu zen.
Horrela, beraz, bakea kontzeptuaren esanahiak gerrarik eta liskarrik ezaren zentzutik
haratago —beharrezkoa baina ez nahikoa— hedadura askoz zabalagoa hartzen badu, eta
giza harremanetan oro har indarkeriarik eza esan nahi badu, orduan bakerako heziketa-
ri beste balio asko elkartzen zaizkio, eta hala, hezkuntza-erronka garrantzitsu honi eran
tzungo dion programaren barruan halabeharrez egon behar du: demokrazia, justizia,
elkarrizketa, adimen emozionala, utopia, ingurumen-jasangarritasuna... Horiek guztiek,
beren aldetik eduki eta zentzu handikoak badira ere, ezinbestean laguntzen dute bakea-
rekin konprometituagoak dauden pertsonak hezten.
Bakea ulertu behar da, beraz, prozesu bat den aldetik, indarkeriatik urruntzen gaituen bide
bat den aldetik, bai eraso fisikoetatik bai bestelako jokaera immoraletatik edota erabilera
okerrekoetatik urruntzen gaituen bidea den aldetik; adibidez, bidegabeko harreman eko-
nomikoak, ingurumenaren degradazioa, edota gure gizarteetako kultura-aniztasunaren
nahiz aniztasun etnikoaren aurreko bazterkeria. Ikasleek ulertu beharko dute bakearen
aurkako atentatuak askotan besteari gizaki moduan egiten diogun nortasunaren ukaziotik
sustatuta etorri ohi direla; hau da, pertsonaren duintasunaren ukaziotik.
Bakerako heztea, beraz, gure ikasleengan norbanakoen eskubideen eta eskubide kolek-
tiboen ezagutza eta babesa sustatzea da, hala, bidezkoagoa eta elkartasun handiagoko
gizarte batera heltzeko. Horretarako, kulturen arteko elkarrizketak izatea, gizateriaren
egiazko ondarea den aldetik ingurumenaren babesarekiko konpromisoa bilatzea, eta bes-
tea, desberdina —norberaren maila eta duintasun bereko pertsona— aintzat hartzea bul
tzatuko dituzten gaitasunak sustatu behar dira.
Bakearen zentzua sendotzen duten eta bereziki landu beharko diren ardatzak edo balioak
hauek izan daitezke —esparru sozialari ez ezik arlo pertsonalari ere eragiten dietenak—:
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
BAKEA
• L
ehenik, kulturartekotasunari errespetu aktiboa izatea, zuzenbidezko estatuaren bal-
dintzetako bat den aldetik; hau da, bestea, haren desberdintasun guztiekin, gu bezalakoa
dela ulertzea, duintasun osoko pertsona baita.
• B
igarrenez, bidezkoagoak diren harreman sozial eta ekonomiko batzuk babestea, gure
ingurune hurbileneko desberdintasunei aurre egin ahal izateko.
• H
irugarrenez, natura-ingurunea errespetatzea eta hura eta haren oreka zaintzea, eta
horretarako, ingurumenarekiko sentsibilitate handiagoko eta gure planetako natura-
baliabideekiko kontsumo arduratsuko jarrerak bultzatzea.
• A
zkenik, adiskidetzearen eta barkamenaren balioak kontuan hartzea ezinbestekoa iru-
ditzen zaigu; izan ere, egiazko bakea izango bada, beharrezkoa da indarkeriaren bikti-
men barkamena, haiek baitira barkamen hori emateko eskubidea duten bakarrak. Hala
ere, eta edozein justifikazioren gainetik, indarkeriaren erabiltzaileen damu zintzoa ere
beharrezkoa da. Bakea, beraz, bestearekin egiten den elkartze zintzoa da.
Hala ere, zintzoki aitortu behar da, nahiz eta gure curriculuma edota gure heziketa-proiek-
tua balioen helburu horiez guztiez bete, ez badugu lortzen gure hezkuntza-ingurunea
praktikan koherentziazko eta erantzukizunezko, tolerantziazko, justiziazko, elkarrizketazko
eta duintasunezko hezkuntza-eredu bat izatea, hezitzaile moduan ditugun helburuak
intentzio oneko baina eraginkortasun gutxiko programa soil bat bihurtuko dira.
Ekintza baketsuen bidez giza eskubideen alde borrokatu ziren xx. mendeko pertsonaia
historikoak ikertzea eta ikastea da ikasgai hauetako helburua. Proposatutako hiru adibidee-
tako bakoitza mendeko garai jakin bati, oso errealitate sozial eta testuinguru desberdinei
dagokio, baina hirurak datoz bat haien mezuen zentzu bakezale sendoa azpimarratzean, eta
erakusten dute nola izan daitekeen bakea oso baliabide eraginkorra zilegi diren helburuak
lortzeko. Hiru pertsona horiek, berriz, helburu berberak zituzten, baina indarkeriazko
estrategiak sustatzen zituzten pertsonei aurre egin behar izan zieten.
Ikasleek hiru pertsona horien alderdiak ikertuko dituzte, eta behekoaren antzeko taula
bat egingo dute:
Mahatma Martin Nelson

Gandhi Luther King Mandela
Jatorri-herrialdea
Zenbait datu biografiko
Haien borrokaren helburuak

eta aurre egin behar izan
zieten arazoak
Bultzatu zituzten borroka-

estrategiak
Ikasgai honetan hiztegia erabiliko dugu Euskaltzaindiak bake hitzari ematen dizkion defini-
zioak aurkitu eta ikertzeko. Ez da ariketa teoriko soil bat, ikasleek ez baitituzte definizioak
bakarrik idatziz jaso beharko, baizik eta hedadura handiko hitz horren azalpen egokia ema-
tea da helburua. Beheko taulan Euskaltzaindiaren Hiztegiak bake hitzari buruz ematen dituen
lau definizioak daude; definizio horien esanahiak interpretatzeko eskatuko zaie ikasleei, eta
horrekin batera, bakoitzarekin loturik dauden konpromiso pertsonalak eta jarrerak nahiz
portaerak zehazteko.
Behin taula osatuta, ikasleei eskatuko zaie definizioetako bakoitzaren hitzik esanguratsue-
nak nabarmentzeko (adibidez, grinak edota baretasunezko; baina baita pertsonen arteko
egoera edota borrokarik eza ere), eta bakea hitzak toki nagusia hartuko duen kontzeptu-
mapa bat egiteko; bakea hitzetik geziak abiaraziko dira gako-hitz guztietarantz, haiekiko
harremana zein den kontuan hartuta.
Bake
Eskatzen dituen jarrera eta
Adiera
konpromiso sozial eta pertsonalak
Inolako ezinegonak, ondoezak edo grinak
asaldatzen ez duen baretasunezko egoera.
Lasaitasunezko edo isiltasunezko
egoera.
Liskarrean edo borrokan ez dauden
pertsonen arteko egoera.
Besteren batekin gerran ez dagoen nazio
baten egoera; nazioarteko borrokarik eza.
Natura Zientziak
Ikasgai honetan Joseph Rotblat poloniar fisikari nuklearrari buruzko ikerketa egitea ira-
dokitzen dugu; Manhattan Proiektuan aritu zen lanean, baina utzi egin behar izan zion,
kontzientzia-arazoengatik. Bakearen Nobel Saria eman zioten 1995. urtean. Ikasgelan
hausnarketa egiteko oso iradokitzaileak izan daitezkeen haren hainbat hitzalditako pasar-
teak ekarri nahi ditugu hona.
Joseph Rotblatek Bakearen Nobel Saria jasotzeko ekitaldian egindako hitzalditik aterata-
ko hitzak dira behekoak:
Nire bizitzako gertakari garrantzitsu honetan… zientzialari moduan hitz egin nahi dut, baina
gizaki moduan ere bai. Gaztetandik sentitu nuen zientziarekiko grina. Baina, zientzia, giza
adimenaren goreneko jarduera gisa, gizateriarentzako onura bat bezala geratu zen loturik
nire buruan. Gizateriarekin harmonian egoteko modua den aldetik ikusi nuen zientzia. Ez
nuen inoiz pentsatuko nire bizitzaren bigarren erdia zientziak sortutako eta gizateriarentzat
arrisku hilgarri bat izango zena nola saihestu ikertzen ibiliko nintzenik.
Joseph Rotblat
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
BAKEA
1997. urtearen hasieran, Joseph Rotblatek dei egin zien urte hartako maiatzean, New
Yorken, Nazio Batuen Erakundearen egoitzan, Arma Nuklearrak Ez Ugaritzeko Itunaren
Berrikuspenerako Biltzarrean parte hartzen ari ziren ordezkariei:
Moraltasuna auzi nuklearraren oinarria da: gure mundua bakearen kulturan ala gerraren
kulturan oinarrituko dugu? Arma nuklearrak immoralak dira funtsean: haien ondorioa berdi-
na da guztientzat, zibilei nahiz militarrei eragiten diete, berdin errugabeei zein erasotzaileei,
eta orain bizi direnak hiltzen ditu eta datozen belaunaldiak hilko ditu. Eta arma nuklearrak
erabiltzearen ondorioz, giza arraza erabat desager daiteke.
Joseph Rotblat
Joseph Rotblat zientzialariari buruz gehiago jakiteko, gaztelaniazko bi webgune hauek

kontsultatu daitezke:
• laaventuradelaciencia.blogspot.com.es/2011/05/joseph-rotblat-ciencia-y-conciencia.
html
• d
esayunoconfotones.org/2014/05/05/joseph-rotblat-cientifico-nuclear-premio-nobel-
de-la-paz-y-fisico-medico/
Matematika
Gure herrialdean genero-indarkeriaren aurkako kontzientziazio gero eta handiagoa egi-

tea da hemen proposatzen den jardueraren helburua, eta horretarako, iturri ofizialek
emandako datuetatik abiaraziko gara. Ikasleek iturri estatistikoak erabiltzen eta datuak
irakurtzen jakin ostean, ondorioak ateratzen ikasiko dute jarduera honetan.
Jarduera hau egiteko, Emakumearen Erakundearen datuetan oinarrituko gara; hain jus-
tu, autonomia-erkidegoen arabera azken urteetan genero-indarkeriak eragindako herio
tza-datuetan. Kontsultarako iturria hau da: www.inmujer.gob.es/estadisticas/consulta.
do?area=10. Datuak aztertzeko, ariketa eta gai hauek proposatu daitezke gida modura:
• E
gin grafiko bat; bertan, 2004tik 2013ra bitartean izan diren heriotza guztien kopurua
zehaztuko da. Zer joera erakusten digu?
• U
rte bitarte berean, zein da heriotza gehien izan duen autonomia-erkidegoa? Guztiaren
zer zati da hori? Zein izan daiteke zergatia?
ein da 2004tik 2013ra bitartean heriotza gutxien izan duen autonomia-erkidegoa? Guz-
• Z
tiaren zer zati da hori? Zein izan daiteke zergatia?
• Egin sektore-diagrama bat edota ziklograma bat, 2012. urtean izandako heriotzekin.
Arte Hezkuntza
Ikasgai honetan John Lennonen Imagine abestiarekin lan egitea proposatzen da —1971.
urtean izen bereko izenburuaz kaleratutako diskoan—. Ahalik eta ikuspunturik zabalena
eta osatuena izateko, abestiaren bideoa ikustea gomendatzen da (www.youtube.com);
hain justu, irudiak ere mezuaren beraren estetikaren eta edukiaren parte direlako. Bideoan,
John Lennon bera ageri da, Yoko Ono neska-lagunarekin.
Jatorrizko abestia ingelesez dagoenez, euskarazko itzulpen bat ipini dugu, ikasleek edukia
egoki eta osorik ulertu dutela ziurtatzeko.
Imajinatu Ameslaritzat har nazakezu,

baina ez naiz bakarra.
Imajinatu ez dela paradisurik,
Ea inoiz gutako bat bihurtzen zaren
erraza da imajinatzea saiatzen bazara.
eta mundua bat bakarra bezala biziko da.
Infernurik ez gure azpian;
gure gainean, zerua besterik ez. John Lennon
Imajinatu jende guztia
egunean bizitzen...
Imajinatu ez dela herrialderik,
ez da zaila imajinatzea.
Norbera hil edo inor erail beharrik gabe,
eta erlijiorik ere ez.
bizitza bakean bizitzen…
Imajinatu ez dela ondasunik,
ez dakit imajinatu dezakezun.
Diruzalekeria- edo gose-premiarik gabe,
gizakiarekin senidetasunean.
mundu osoa partekatzen...
Strawberry Fields. Omenaldia John Lennoni

Central Parken, New York.
Jarraian galdera eta jarduera batzuk iradokitzen dira, abestiaren azterketarako gida mo-
dura:
• L
etraren edukiaren azterketa. Abestiaren arabera, zer alderdik urruntzen dute mundua
baketik? Aitzitik, John Lennonen iritziz zer beste alderdik lagunduko lukete bakea eraiki
tzen? Eztabaidagarriak iruditzen zaizkizun ideiak al ditu abestiak?
• A
bestiaren irudien balio estetikoa. Edukiarekin lotutako balio sinbolikoren bat al dute
irudi horiek?
• Egin abestiaren zentzuarekin bat datorren marrazki bat.

Ikasgai honetan, Gorputz Hezkuntza ikasgaian jarraipena izango duen eta osagarri izan-
go den jarduera bat proposatzen da: simulazio-joko bat da, bakerako futbola izena eman
dakiokeena. Futbol-partida bat antolatzean datza, Europako eta Afrikako balizko selekzio-
en artekoa, eta dirua bildu nahi da; besteak beste, hau lortzeko: Afrikako herrialdeetan,
—Sierra Leonan, adibidez— hezkuntzako eta lanbide-heziketako zentroak eraikitzea, eta
horrela, haur-soldaduen arazoa errotik ezabatzea.
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
BAKEA
Ekonomia eta Ekintzailetzan egin beharreko jarduera futbol-partidaren kudeaketa ikus-

puntu ekonomikotik egitea da. Ikasleei azalduko zaie lehen helburua aipatutako diru-bilketa
egitea dela, bi selekzioak musu-truk jokatuko dutela uste izanda betiere; hau da, jokalariek
ez dutela ezer kobratuko parte-hartzeagatik.
Ondoren, ikasleak bi taldetan banatuko dira, eta hasieran, talde bakoitzak bere aldetik lan
egingo du, partidaren aurrekontua erabakitzeko: talde batek gastuen aurreikuspena egin
beharko du, eta horrela, gastuen kontzeptuak eta gastuen ustezko zenbatekoak zehaztu
beharko ditu; bigarren taldeak diru-sarrerak ekarriko dituzten kontzeptuak eta, era berean,
kontzeptu horien ustezko zenbatekoak zehaztu beharko ditu. Lan-taldeak bereizi aurretik,
ikasleen artean lau ordezkari aukeratuko dira bi taldeetako behatzaile gisa, eta haien lana
izango da talde bakoitzean erabakiak nola hartzen diren idatziz jasotzea.
Irakasleak gutxi gorabehera ordu erdiz utziko ditu lanean bi batzordeak eta, denbora hori
bukaturik, bakoitzak begiz jotako aurrekontuak aurkeztuko ditu. Oso litekeena denez bi
diru-partidak bat ez etortzea, bi taldeek elkarrekin adostu beharko dituzte aurrekontuak,
irizpide errealak erabilita, lortu nahi den helburua betetzeko nahikoa diru-sarrera izango
dela ziurtatuta. Jardueraren bigarren zati honetan, aukeratutako lau behatzaileak mode-
ratzaile gisa arituko dira negoziazioak arrakastatsuak izan daitezen. Oso garrantzitsua da
kontzeptuak ondo zehaztuta uztea, bai diru-sarrerena bai gastuena.
Gorputz Hezkuntza
Kirolaren esparruak askotan erakutsi du agertoki egokia dela bakea eta joko garbia ga-
ratzeko. Ezinbestekoa da hemen adieraztea norgehiagokarako espiritua aurkariari izan
beharreko errespetuarekin bateragarria dela. Kirola kirol denean, lehia norgehiagokaren
festa eta etsaia aurkari duin bihurtu ohi dira. Ikuspuntu horretatik, aurreko ikasgaian
hasitako jarduerarekin jarraituko dugu. Gorputz Hezkuntzako jarduera, bakerako futbol-
partidaren kudeaketa kirol ikuspuntutik egitea da; alegia, futbol-zelaian eta harmailetan
adiskidetasunezko giro ona egotea.
Aurreko ikasgaian ikasleen artean egindako antolaketa dinamikoarekin bezala, orain bi

taldeak bi batzorde bihurtuko dira, eta haien lana izango da jokoaren arauak zehaztea,
kirol-ospakizuna gizalegeari eta ikuskizunaren izate baketsuari dagokionez eredugarria
izan dadin. Lehen taldeak bost arau zehaztuko ditu, eta horiek publikoari jakinaraziko
zaizkio, harmailetan lehen aipatutako portaera hori lortzeko; bigarrenak berdin egingo
du, baina bi futbol-taldeetako jokalariei zuzenduta, futbol-zelaian ere gizalegea eta kirol-
tasuna nagusi izan daitezen. Portaerak zehazteko garaian ahalik eta zehatzenak izatea da
jarraibidea.
Azkeneko lana arau horiek biltzen dituen liburuxka bat egitea izango da, eta hura ikusleen
artean nahiz parte-hartzaileen artean banatuko da. Guztien artean partidarako goiburu
bat sortu beharko da, eta horretarako, kontuan hartuko dira bai partidaren helburuak eta
bai bi zalegoek animatzeko erabil dezaketela.
Jarduera hau gauzatzen duten bi ikasgaien irakasleentzako azken orientabide gisa, ira-
dokitzen da, egindako lana ebaluatzea erabakiz gero, baterako nota ematea; horrela, lanki-
detzaren kontzientziazioa gehiago zabalduko da ikasleen artean. Ebaluatzeko modu hori
erabiliz gero, ikasleek irizpide horren berri aldez aurretik izatea komeni da.
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
JUSTIZIA
Justizia kontzeptua polisemikoa da, eta horregatik, zailtasun handiagoa dakar haren pro-
gramazioa eta balio gisa landuko dena mugatzeko orduan. Zalantzarik gabe, esanahia
ezin da alderdi erabat juridikoetara mugatu, eta beraz, kontzeptuaren irakurketa anitzak
hartu beharko dira kontuan, lehentasunak lehentasun. Proposamen pedagogiko honetan,
justizia sozial zentzua lehenetsi nahi dugu, elkarbizitza eta bakerako hezkuntza hobetzen
ere laguntzen duten beste esanahi batzuk alde batera utzi gabe, bakea ezinezkoa baita
gizarte bidezkoago baten gutxieneko baldintzak lortzen ez badira.
Justizia kontzeptuaren polisemia egiaztatuta geratu da DBHko 4. mailako gure ikasleei

kontzeptu horri buruz galdetzean. Haien erantzunik gehienak hiru esanahi hauetan ba-
natzen dira:
• L
ehenik, justizia, delitu-egintza bat egin ostean letorzkeen ondorio gisa ulertuta: gal-
detutako ikasleen ia laurden batek zigor-neurri zentzuan bakarrik ulertzen dute justizia
(inork ez du aipatu gaizkilea gizarteratzeko helburua; baina, hori, logikoa izan daiteke,
agian, ikasleen adina kontuan hartuta).
• B
igarrenik, justiziaren zentzu erabat juridikoa: ikasle talde batentzat legea ezartzeko
ahalik eta erarik inpartzialena eta objektiboena da (hau da, faboritismoak alde batera
utzita).
• A
zkenik, hirugarren talde batek —erantzun guztien heren batek, gutxi gorabehera—
eskubide-berdintasunarekin lotzen du justizia; hau da, justiziaren ideia gizarte-espa-
rrura zabaltzen du. Era honetako erantzun asko jaso izanak itxaropentsua egiten du
etorkizuna.
Gure nahia bada, eta hala da, kontzeptu erabat juridikoa baino haratago joan eta balioe-
tan hezteko oinarri gisa konpromiso etiko handiagoa bilatzea, orduan, onartu egin beharko
da justizia kontzeptua halabeharrez dagoela lotuta orekatutzat hartu beharrekoari buruzko
itunaren nahiz adostasunaren ideiarekin, besteentzat ona denarekin. Horretarako, ezin-
bestekoa da norberaren eskubideez jabetuta egotea, eta hori alteritatearen onarpenetik
bereizezina da; hau da, eskubide horiek besteari gizabanako moduan eta besteei kolekti-
bo moduan ere eragiten dietela. Halaber, beharrezkoa da bestearekiko nahiz besteekiko
betebeharraren kontzientziaren garapena, horiek ere eskubideak baitituzte guk bezalaxe.
Azken ideia hori garrantzitsua da justiziaren benetako zentzua karitatearekin edota gura-
soen borondate onarekin ez nahasteko; horiek beharbada etikoki onargarriak dira jarre-
ra pertsonal gisa, baina gizartea aldatzeko eragin txikikoak.
Justiziak, guk hala hezi behar dela uste dugun haritik, berdintasun sozialerantz jo behar
du, baina hori ez da izugarri bidegabekoa izan daitekeen berdintasun zurrun bat den
aldetik ulertu behar, baizik eta gizaki guztiek, berez, jaiotzaz geroztik duten aukera-
berdintasunerako eskubidea den aldetik. Eskubideak, beraz, legezkoak diren aldetik, par-
tekatutako balio multzo bat (elkartasuna, berdintasuna edota askatasuna, esate baterako)
dira, edo izan behako lukete.
Jakina, ez da nahikoa eskubideak zein diren eta historian zehar nola lortu diren jakitea.
Horrez gain, justizia balio gisa lantzeko garaian, ezinbestekoa da gure ikasleen egunero-
ko bizitzari nahiz haiek barneraturik bizi diren gizarteari eragin diezaioketen bidegabeko
egoeren aurrean kontzientzia-testuinguru globalago batean ipintzea, eta bidegabekeria
horien zergatiak zehaztea, haiei aurre egin ahal izateko. Ezinbestekoa iruditzen zaigu,
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
JUSTIZIA
halaber, independentziaren balioa nabarmentzea, ezaugarri hori bereizezina baita zuzen

tzat daukagun edozein pertsonaren izaeratik; bai eta, besteak beste, oinarrizko kontzeptuak
bereizten jakitea ere, legezkotasuna eta legitimitatea edota boterea eta aginpidea, esate
baterako.
Hori bai, hemen adierazitako guztia ariketa teoriko polit soil bat besterik ez da izango
justiziaren benetako autokontzientzia bat garatzen ez badugu, horrek gure inguruan ger
tatzen diren bidegabeko egoeren aurrean pertsonalki erantzukizunez jokatzeko eskatzen
baitigu gutako bakoitzari. Ez da nahikoa, beraz, azterketa interesgarriak egitea, baizik eta
ezinbestekoa da bidegabekerien aurrean gure kontzientzia astindua sumatzea eta inguruan
daukagun bidegabekeriari aurre egiteko norberaren konpromisoa zehaztea.
Ikasgai honetan lantzeko proposatzen duguna testigantza autobiografiko bat da, histo
riaren ezagutzarako eta kontakizun pertsonalaren iturri gisa, historiako bidegabekeria
kolektiborik krudelenetako batetik (holokausto nazitik) bizirik ateratzea lortu zuen pertsona
batena: Primo Levi (1919-1987) italiar kimikariarena. 1943an Auschwitzeko deuseztatze-
esparrura bidali zuten, eta han egon zen, 1945ean askatu zuten arte.
1976. urtean ikasle talde batek egin zion galdera eta hark emandako erantzuna ekarri dugu
hona. Ikasgelan aztertzeko eta lantzeko garrantzitsua da testigantza honek dituen hainbat
balio azpimarratzea: bi ideia nagusi dira; alde batetik, arrazionaltasunaren beharra, justizia
ezarriko bada; eta bestetik, baldintza objektiboen beharra, barkamena merezitakoa eta
bidezkoa izango bada.
Zure liburuan ez dago alemaniarrenganako gorrotozko, ezinikusizko, mendeku-gosezko adie-

razpenik. Barkatu egin dituzu?
Niri zehazki, gorrotoa ez zait erraz etortzen. Sentimendu basatia eta baldarra iruditzen zait,
eta aldiz, nahiago dut nire ekintzak eta pentsamenduak, ahal den neurrian, arrazoitik ernetzea;
horregatik, nigan ez dut sekula gorrotoa landatu mendekurako desio itsutzat, nire benetako
nahiz ustezko etsaiarekiko sufrimendutzat, mendeku pertsonaltzat. Adierazi behar dut ere,
hala dela sumatzen baitut, gorrotoa pertsonala dela, pertsona batenganakoa izan ohi da,
aurpegi batenganakoa; baina orduko gure erasotzaile haiek ez zuten aurpegirik ez izenik, […]
gugandik urrun zeuden, ikusezinak ziren, hurbilgaitzak. Nazien sistemak, zuhurki, esklabo eta
jauntxoen arteko harreman zuzena ahalik eta gutxienetan gertatzea egiten zuen […].
Gainerakoan, liburu hau idatzi zen hilabeteetan, 1946an, nazismoak eta faxismoak egiaz aur-
pegirik ez zutela zirudien: ezerezera itzuli zirela ziruditen, amesgaizto bat bezala deseginda,
justiziari eta merezimenduari jarraiki, mamuak oilarrak kantu egitean desagertu ohi diren
moduan. Nolatan erneko zitzaidan ezinikusia eta piztuko mendeku-gosea mamu talde baten
aurka?
Handik urte gutxira, Europa eta Italia ilusio inozo bat zela ohartu ziren: faxismoa ez zen erraz
desagertuko, ezkutaturik baino ez zegoen, enkistatuta; larrua aldatzen ari zen, larru berriaz
aurkezteko, antzematen zailagoa, errespetagarriagoa […]. Aitortu behar dut ezagunak zaizki-
dan aurpegi batzuen aurrean, aspaldiko gezur batzuen aurrean, errespetagarritasuna bilatzen
duten pertsona batzuen aurrean, barkamen batzuen aurrean, konplizitate batzuetan, jaiotzen
dela nigan gorrotatzeko tentazioa, eta baita indarkeriaren batekin jaio ere; baina ni ez naiz
faxista, arrazoian eta eztabaidan sinesten dut, aurrerapenerako goreneko baliabideak irudi
tzen baitzaizkit, eta horregatik, justizia lehenesten dut gorrotoaren aldean. Arrazoi horrega
tik beragatik, liburu hau idazteko lekukoaren hizkuntza neurrizkoa eta soila erabili dut, ez
biktimaren hizkuntza kexatia, ez eta mendekuzalearen hizkuntza suminkorra ere: pentsatu
nuen nire kontakizuna are eta sinesgarriagoa izango zela modurik objektiboenean eta xu
meenean kontatzen banuen; horrela bakarrik bete dezake epaiketa bateko lekuko batek
bere funtzioa, epaileari bidea prestatzearena, alegia. Epaileak zuek zarete.
Ez nuke nahi, ordea, garbiro epaitu nahi ez izatea inongo bereizketarik gabeko barkamena
rekin nahasterik. Ez, ez dut errudunetako inor barkatu, eta ez daukat asmorik ez orain ez
inoiz horietako inor barkatzeko, baldin eta aurretik (ekintzen bidez; ez hitzez, eta ez beran
duegi) hemengo eta atzerriko faxismoaren okerrez eta erruez jabetzen ez bada eta horiek
bere kontzientziatik eta gainerakoen kontzientziatik ezabatzeko eta gaitzesteko erabakirik
hartzen ez badu. Bestela bai, ni bezala kristau ez den bat ados dago etsaia barkatzeko juduek
eta kristauek duten aginduarekin; baina okerra onartu duen etsaiak etsai izateari utzi dio.
Primo Levi, Hau gizon bat bada, «1976ko eranskina»
Gaztelaniazko literaturan justiziari lotutako adibide asko aurkituko ditugu, garai bakoitzaren
testuinguruaren barruan betiere. Miguel de Cervantesen On Kixote horietako bat da, han
go protagonistak, zalduntzaren idealak ordezkatzen dituenez, justiziaren ideala euskarritzen
baitu eleberriaren hainbat pasartetan. Jakina, han irakurritako alderdi askok ez dute inolako
zerikusirik egungo justiziaren oinarriekin; baina arretaz irakurtzen badira, bidegabekeria
garbiko egoeren aurrean moralki onak diren bidezko jarrerekin lotzen diren balioak di
tuela ikusten da. Hauek dira portaera horren adibideetako batzuk: ahulena babestea, zi
gortuen argudioak ere entzutea, boterea eta justizia barkaberatzat eta ez zigortzailetzat
bakarrik hartzea, edota auzi-jartzaileek beren arrazoiak epailearen aurrean azaltzeko es
kubidea izatea. Horrez gain, ikasleek ikerketa-lana ere egin dezakete garai hartako justi
ziaren ezaugarriei buruzko informazioa bilduta.
Hemen On Kixote eleberriaren hiru kapitulu irakurtzea proposatzen dugu. On Kixotek

eta Sanchok bizi dituzten hainbat egoeraren aurrean hartu ohi dituzten iritzi eta jarrera
kontrajarriak aztertzeko eskatzen zaie ikasleei. Lan hori egiteko, ikasleek behekoa bezalako
taula bat erabil dezakete:
Balioak, jarrerak eta irizpideak

Irakurtzeko kapitulua
(epailearena edota erabakitzailearena)
IV. kapitulua (1. zatia)
Incidente con Andresillo
XXII. kapitulua (1. zatia)
Liberación de los condenados
a galeras
XLV. kapitulua (2. zatia)
Sancho actúa como gobernador
de la ínsula Barataria
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
JUSTIZIA
Natura Zientziak
Justiziak eta zientziak harreman oso estua dute, batez ere azken hori egiaren ezagutzaren
zerbitzura jartzen denean; izan ere, egia berez da jadanik bidezkoa (eta modu berean,
erraza da egiarik eza injustiziarekin eta inpunitatearekin lotzea).
Zentzu honetan, ikasgai honetarako, Fernando ha vuelto dokumentalaren proiekzioa pro-

posatzen dugu, Silvio Caiozzik zuzendua (Txile, 1998). Erreportaje horretan, Fernando
Olivares Moriren nortasuna nola berregin zen azaltzen da; gazte txiletar hori 1973ko urrian
desagertu zen, Pinochet jeneralaren diktaduraren hasiera ekarriko zuen Txileko estatu-
kolpea gertatu eta aste gutxira. Milaka desagertu izan zen; batez ere, diktadura militarra
ezarri berri eta lehenengo asteetan. Agintariek ez zieten argibiderik ematen desagertuta-
koen familiartekoei, haiek alde egin zutela edota ezkutatu egin zirela argudiatuta, eta ho-
rrela, urte asko igaro ziren familiartekoek benetan zer gertatu zitzaien jakin gabe; hau da,
egia jakin gabe. Baina zientziari esker, eta kasu honetan, auzitegi medikuntzari esker, eta
bereziki, dokumentalean azaltzen diren bi emakumezko medikuren lanari esker, egia gai-
lendu zen: hilketak izan zirela ez zen susmo bat, egiaztatutako gertakari bat baizik.
Hemen proposatutako dokumentalak balio zientifiko garbia du; azpimarratzekoa da bi

medikuen zehaztasuna, Fernando Olivares bere gorpuzkinen bidez identifikatzeko eta ger-
tatutakoa berritzeko prozesuan. Baina dokumentalak badu hedadura hunkigarri bat ere
Fernandoren alargunaren eta familiartekoen testigantzetan, eta horrela, modurik gordine-
nean hurbiltzen gaitu injustizietara eta gehiegikerietara, eta hitz batez, txiletar diktadura
militarraren izugarrikeriara.
Dokumentala Txileko Zineteka Nazionaleko artxiboan dago (cinetecadigital.ccplm.cl) eta

YouTuben ere ikus daiteke, edota, osorik ikusi nahi izanez gero, Rutuben (batez besteko
iraupena: 30 minutu).
Matematika
Munduko gosea da, zalantzarik gabe, egungo injustizia sozialaren adibiderik garbiena.
Munduan diren baliabideen banaketa desorekatuak —bidegabeko harreman ekonomiko
batzuen ondorioz— orain arte irtenbiderik ez duen giza hondamendia ekarri du.
Iradokitzen dugun matematika-jarduerarekin, zenbakietara hurbildu nahi da, eguneratu-

tako datuetan oinarrituta gosearen arazoaren kontzientziaziorako lehen pauso bezala.
Interesgarria izango da ikasleek goseari buruzko datuak ezagutzea, gosea betiere, desnu-
trizioa, edateko ura eskuratzeko ezintasuna eta elikagai-segurtasun falta den aldetik uler-
tuta; kontzeptu horiek aurrez argitu egin beharko dira, eta horretarako bidea proposatzen
ditugun iturrietan aurkituko da. Iturri hauekin, Matematikako irakasleak hainbat ariketa
eginarazi diezaieke ikasleei.
Iturriak:
• N
azio Batuen Elikagaien Mundu Programaren webgunea:
es.wfp.org/hambre/datos-del-hambre.
• Acción Contra el Hambre GKEaren webgunea: www.accioncontraelhambre.org.
• Nazio Batuen Elikadura eta Nekazaritza Erakundearen webgunea: www.fao.org.
Abesti bat baliabide egokia da mundu aberatsaren eta mundu pobrearen arteko alde
ikaragarria eta injustizia soziala salatzeko. Edukiagatik eta darabilen ironiagatik, Joan
Manuel Serraten Disculpe el señor abestia aztertzea proposatzen dugu; hemen behean
ipini dugu abestiaren letra. Egilearen intentzioa ez da horrenbeste errealitatearen azter-
keta egitea, baizik eta gutako bakoitzaren arreta erakartzea. Hauek dira oinarrizko ideia
batzuk abestiaren letrak dioena egoki ulertzeko:
• I nteresgarria da ikasleak konturatzea letra honetan ez zaiola deirik egiten karitateari,
baizik eta justiziari.
• G
arrantzitsua da pobrezia fenomeno erradikala, hazkorra eta larria dela konturatzea;
beste alde batera begiratzeak eta arazoari ezikusiarena egiteak ez du ezer konponduko.
ontuan hartu behar da ustezko idealen heriotzak ez duela esan nahi errealitateak de-
• K
sagertuko direnik.
Disculpe el señor
Disculpe el señor ¿Me da las llaves o los echo? Usted verá,

si le interrumpo, pero en el recibidor que mientras estamos hablando
hay un par de pobres que llegan más y más pobres y siguen llegando.
preguntan insistentemente por usted. ¿Quiere usted que llame a un guardia y
No piden limosnas, no, que revise
ni venden alfombras de lana; si tienen en regla sus papeles de pobre?
tampoco elefantes de ébano. ¿O mejor les digo, como el señor dice:
Son pobres que no tienen nada de nada. «Bien me quieres, bien te quiero,
No entendí muy bien, no me toques el dinero»?
sin nada que vender o nada que perder, Disculpe el señor,
pero por lo que parece, pero este asunto va de mal en peor:
tiene usted alguna cosa que les pertenece. llegan a millones y,
¿Quiere que les diga que el señor salió, curiosamente, vienen todos hacia aquí.
que vuelvan mañana en horas de visita? Traté de contenerles pero, ya ve,
¿O mejor les digo, como el señor dice: han dado con su paradero.
«Santa Rita, Rita, Rita, Estos son los pobres de los que le hablé.
lo que se da no se quita»? Le dejo con los caballeros
Disculpe el señor, y entiéndase usted...
se nos llenó de pobres el recibidor Si no manda otra cosa, me retiraré.
y no paran de llegar, Si me necesita, llame.
desde la retaguardia, por tierra y por mar. Que Dios le inspire o que Dios le ampare,
Y como el señor dice que salió que esos no se han enterado
y tratándose de una urgencia, que Carlos Marx está muerto y enterrado.
me han pedido que les indique yo Joan Manuel Serrat
por dónde se va a la despensa
y que Dios se lo pagará.
Abesti hau helbide honetan entzutea gomendatzen dugu: www.youtube.com/watch?v-

=w8BnbJNP_CI, kantautoreak egiten duen interpretazio eta antzezpen apartarengatik.
Arte Hezkuntza ikasgairako jarduera osagarri gisa, ikasleek abestiaren edukia islatzen
duen komikiren bat edota istoriotxoren bat egin dezakete.
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
JUSTIZIA
Gorputz Hezkuntza
Kirol gertakari edo topaketa handiak

askotan munduko injustiziak salatzeko
tokiak izan dira. Mexikoko 1968ko Olin-
piar Jokoetan polemika piztu zen hain-
bat arrazoirengatik. Polemikarako une
horietako bat ikasgai honetarako pro-
posatzen dugun argazkiak erakusten
duena da: Botere Beltza (Black Power)
deritzon agur ezaguna. Argazkian
Tommie Smith eta John Carlos atleta
afroamerikarrak ikus ditzakegu, uka-
bila jasorik, ukabila eskularru beltz
baten barruan, beren herrialdearen,
Estatu Batuen ereserkia entzuten zen
unean.
Argazkiak erakusten duen gertakarien
gainean ikerketa egitea eskatzen zaie
ikasleei. Galdera hauek ikerketarako
oinarria izan daitezke:
• Zer domina irabazi zituzten ukabila
altxaturik ageri diren bi atletek? Zer
herrialdetakoak ziren?
• Zer dela eta gertatu zen istilua? Zer
salatu nahi zuten atleta horiek?
• Zer keinu eta sinbolo erabili zituzten salaketa egiteko?
• Zer ondorio izan zuen istiluak bi atleta horientzat? Nola erantzun zuten beren jatorri-
herrialdeetan?
• Nor zen argazkiko hirugarren atleta? Zer jarrera izan zuen podiumean alboan zituen bi
atleten salaketaren aurrean?
• Zer beste injustizia handia gertatu zen olinpiar hiriburuan Jokoen inaugurazioa egin
baino egun batzuk lehenago?
Matt Norman zuzendari australiarrak zuzendutako Salute (2008) film dokumentala ikustea
gomendatzen da; bertan, argazkiak erakusten duen gertakaria azaltzen da.

Ikasgai honetan justizia azpimarratu nahi da, justizia soziala zehazki esanda, eta horreta-
rako, ezinbestekoa da jarduera ekonomikoaren helburua hori izatea. Ahalegin horren
adibide zehatz bat bidezko merkataritza da; hau da, ohiko merkataritzaz bestelako merka-
taritza solidario eta alternatibo baten aldeko truke-sistema bat. Merkataritza eredu horren
helburu nagusia herrien garapena eta pobreziari aurre egitea dira. Bidezko merkataritzako
jarduerek helburu hauek dituzte: hegoaldeko ekoizleentzat lan- eta soldata-baldintza d
uinak
lortzea, haurren lan-esplotazioa saihestea, lan-harremanetan generoen arteko berdinta-
suna bilatzea, eta merkataritza-sare horretako produktuak ekoiztean ingurumenarekiko
errespetuz jokatzea.
Merkataritza mota hau sakonago ezagutzea izango da ikasleekin egin beharreko lana, eta
horretarako, bidezko merkataritzari buruzko informazioa bildu beharko dute. Hari horre-
tatik, Bidezko Merkataritzaren Estatuko Koordinakundearen (CECJ) webgunea kontsul-
tatzea iradokitzen da (comerciojusto.org/), eta ikasle guztien artean aurkezpen bat egitea,
gai hauek oinarri hartuta:
• Zer da bidezko merkataritza? Jatorriak nazioartean eta Espainian.
• World Fair Trade Organization (WFTO, Bidezko Merkataritzaren Munduko Erakundea)
erakundeak ezarritako bidezko merkataritzaren hamar printzipioak.
• Bidezko merkataritzaren prozesuaren azalpena:
– Ekoizpena.
– Banaketa.
– Salmentarako bideak.
• Merkataritza horren produktu-aukera zabala.
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
ELKARRIZKETA
Lantzen ari garen hezkuntzaren esparru honetan, oso garrantzitsua da ideia hau parteka
tzea: benetako hezkuntzak ez duela hezitzailearen eta hezigaien arteko boterezko harreman
batean oinarritu behar, baizik eta aginpidezko harreman batean. Adierazitako hori ez da
gauza bera; izan ere, aginpideak zerikusi handia dauka hezitzailearen koherentzia per
tsonalarekin, eta hezitzailearen jarrera pertsonalaren eta profesionalaren helburu izan
behar du elkarrizketaren bidez haren erantzukizunpean diren ikasleekin komunikazio
zintzo bat finkatzeko biderantz jotzeak.
Gure iritzia da, beraz, elkarrizketa dela pertsonen arteko ekintzarik benetakoena eta zin
tzoena, eta emaitza jakin batzuk zertan lortu ez badu ere, bai jo dezake inplikatutako
pertsonen artean irtenbide adostuak bilatzera erabat gizatiarra den komunikazio-ekintza
horretan. Horregatik, helburu praktikoa izan ala ez, heziketarako balio gisa, egiazko el
karrizketak parte-hartzaileen jarrera baikor batzuez lagunduta joan behar du, eta horien
artean daude besteen iritziak entzuteko gaitasuna, besteenganako harrera edota norbe
rarenarekin bat ez datozen iritziak nahiz ikuspuntuak errespetatzea; eta eskatzen du, ha
laber, kode komun bat erabiltzea, eta elkarrizketa garaileen eta garaituen arteko lehia
dialektiko bat bihur ez dadin ahalegintzea.
Gurea bezalako gizarte moderno batean, komunikaziorako bideak gero eta gehiago eta
gero eta konplexuagoak direnez, inkomunikazio-egoera paradoxikoa pairatzen dugu
hitzaren zentzurik emozionalenean, eta, beharbada horregatik, are eta premiazkoagoa
egiten da elkarrizketa bere zentzurik osoenean aldarrikatzeko beharra. Ezinbestekoa da
goreneko komunikazio-ekintza hori intrintsekoki berdintasunezko egitate bat bezala uler
tzea, elkarrizketa ezinezkoa baita, eta eraginkortasun batere gabekoa, aurrez bestearen
duintasuna zintzoki onartzen ez bada. Zentzu horretan, elkarrekikotasunaren ideia ere
ezinbestekoa da; izan ere, alde guztiek mahaiaren gainean ipini behar dituzte beren ar
gudioak, beren esperientziak, beren sentsazioak edota beren emozioak, modu orekatuan
eta aldeaniztunean. Hori parte-hartzaileetako batek bakarrik eginez gero, elkarrizketa
indargabetu egiten da, eta galdeketa edota monologo bihur daiteke.
Hemendik, beraz, balio horren aldeko hezkuntza-apustu garbia egiten dugu, etorkizuneko
herritarrak hezten eta sozializatzen ari diren ikasgeletan ezinbesteko baliabidea baita hezi
ketarako. Elkarrizketa kontzeptuaren benetako esanahia zabaldu behar dugu haien aurrean,
haiek askotan kontzeptu horri buruz duten irudi aseptikotik haratago; horren adibide dira
elkarrizketaz zer ulertzen duten galdetuta DBHko 4. mailako ikasle batzuek emandako
definizioak. Ia denek (hogeita bostek galdetutako hogeita hamaikatik) solasaldi, hitz-truke
edota igorle eta hartzailearen arteko komunikazio soiltzat definitzen dute kontzeptua. Sei
ikaslek bakarrik erantsi diote beste balioren bat beren definizioei; esate baterako, erres
petua, modu baketsuak, elkar-ulertzea edota gatazkak modu zibilizatuan konpontzeko ba
liabidea. Ezinbestekoa da gure ikasleek elkarrizketarekin bat datozen balioak eta jarrerak
identifikatzea, eta ikasgai guztietan hedadura ugari horiek lantzeko aukera izatea; adibidez,
enpatia izatea —hau da, bestearen tokian jartzeko jarrera—, galderak egiten jakitea edo
ta, nahiz eta haiekin bat ez etorri, besteen ideiak abegitsu baloratzea. Elkarrizketa baiez
tapenezkoa ere izan daiteke, zintzoa bada, eta desadostasuna adierazteko bidea garatzen
ere lagundu behar du, betiere solaskideen duintasunari izan beharreko errespetuaren
mugen barruan, eta nagusikeriazko gaitzespenak eta jarrerak alde batera utzita.
Laburbilduz, konbentzituta gaude elkarrizketa ezinbesteko balioa dela hezkuntzaren egun
go testuinguruan. Hitzaren jabe izateak, bestearekin bat etortzeak, giza komunikazioak,
azken finean, elkarrizketak erabakiko du gizakiak gizalegez hitz egitea, eta horrela, elkar
ulertzeko aukerak erraztuko dituzten esparruak bilatzea, gizarte bidezkoagoa lortzea eta
bakea erdiestea, horixe baita hemen egiten dugun proposamen pedagogikoaren plante
amendu nagusia.
Elkarrizketak esanahi betea hartzen duen arloetako bat politika da. Harreman horrek
nahitaez garamatza gida honetan jorratu dugun lehenengo baliora, demokraziara: elkarriz
ketarik gabe ez dago demokraziarik. Demokraziaren barruko elkarrizketa, arrazoiaren,
argudioaren eta eztabaidaren inguruko pluraltasun politikoaren erakusgarri da. Halaber,
demokraziaren barruko eztabaida ez da indarkeriaz eta mendekuaz konpontzen. Espai
niaren historia hurbilean, baliabide politiko gisa elkarrizketak duen ekarririk baliotsuena
Konstituzioa da.
1978ko Espainiako Konstituzioa interes eta aukera politiko desberdinenen topagunearen

eta adostasunaren sinboloa da. Haren oinarrizko balio historikoetako bat izan zen proze
su konstituziogile bakoitza gertatzen zenean ordenamendu juridikoek garaian garaiko
joera politikoari erantzuten zioten tradizio konstituzionalarekin apurtzea. Elkarrizketa
—ez soilik errespetu gisa ulertua, baizik eta bestea solaskide zilegia eta legitimitatez betea
den aldetik hartua— ezinbesteko baliabidea izan zen helburu zail haren eragozpenak
gainditzeko.
Espainiako Konstituzioaren adibidea oinarri hartuta, elkarrizketaren balioaz hausnarketa

egiteko, Gregorio Peces-Barbaren testigantza ekarri dugu; konstituzioaren zazpi txosten
gileetako bat izan zenak La elaboración de la Constitución de 1978 (Centro de Estudios
Constitucionales, Madril, 1988, 40. orrialdea) liburuan parte hartu zuten zazpi erredakto
reen jarrera eta haien artean elkarrizketak izan zuen garrantzia azpimarratzen du.
Lanerako giroa atsegina izan zen, eta pixkanaka adiskidetasun-giroa sortu zen gure artean,
nahiz eta, batzuetan, eztabaidak oso biziak eta iritziak oso desberdinak izan. Denok egin
genuen ahalegin handia elkarrenganatzeko, nahiz eta gai asko egitekotan geratu; esate ba-
terako, gutxiengoan ziren txostengileen boto partikularrak. […] Hala eta guztiz ere lehen
fasean ahalegin handiak egin ziren adostasunera heltzeko eta bakoitzaren iritzia taldekora
ahalik eta gehien hurbiltzeko. Denok genuen garbi zailtasunak alde batera utzi behar geni-
tuela ondorengo eztabaidei begira […]. Historiaren pisua handia zen, eta ez genuen hura
errepikatu nahi. Hasieratik ahalegindu ginen inorentzat deserosoa izango ez zen eta denon
iritziak bat egingo zuten proiektu bat egiten. Azkenean, iruditzen zait Konstituzioa ez duela
inork berea bakarrik balitz bezala sentitzen, ez eta harekin guztiz identifikatzen. Alderdi
politiko guztiek uste dute Konstituzio horrekin goberna dezaketela, eta denak sentitzen dira
pixka bat deseroso gainerakoak ere hala sentitzen direla jakinda, eta egin zitekeen konsti-
tuziorik onena izan zela onartuta. […]
Gregorio Peces-Barba, La elaboración de la Constitución de 1978.
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
ELKARRIZKETA
Galdera batzuk egin daitezke ikasleek testuaren edukiaz gogoeta egin eta hartan sakondu
dezaten:
• Nor izan ziren Konstituzioaren zazpi txostengileak? Zer alderdi politiko ordezkatzen
zuen haietako bakoitzak?
• Zer esan nahi dugu Espainiako Konstituzioak legitimitate zabala duela baieztatuta?
• Zein da kontsentsu hitzaren esanahi zehatza? Zer harreman du elkarrizketarekin?
• Peces-Barbaren testigantzaren arabera, zer elementu eta jarrera izan ziren Konstituzioa
adosteko beharrezkoa zen elkarrizketa erraztu zutenak?
Cinco horas con Mario eleberrian Miguel Delibesek barne-bakarrizketaren teknika narra-
tiboa darabil, senarraren (Marioren) zerraldoaren aurrean dagoen Carmen Sotillosen
pentsakizunak eta emozioak adierazteko. Enpatia garatzeko jarduera bat proposatzen
dugu hemen, elkarrizketaren ezinbesteko baldintza baita: Carmenen bakarrizketa elkarriz
keta bihurtzea, Mario bizirik egongo balitz bezala eta biak pasartearen gai nagusiaren
gaineko solasaldian ariko balira bezala. VIII. kapituluko zati bat aukeratu dugu, eta lane-
rako estrategia modura, iradokitzen dugu, hura irakurri ondotik, testuaren eduki nagusia
zehaztea, horrela senar-emazteen arteko balizko elkarrizketa eraikitzeko. Halaber, ezin-
bestekoa da bi pertsonaien ezaugarri psikologikoak ikertzea, horietako bakoitzaren ikus-
puntuan ipini ahal izateko. Azkenik, sortu dugun elkarrizketarekin dramatizazio labur bat
prestatzea proposatzen dugu.
[…] Fue una temporada regia, la verdad, a todas partes con el Fiat descapotable, toda la
gente sudando, que fue cuando pensé, cuando me case, lo primero, un coche, ya ves si
viene de atrás […], ya ves qué ilusa, la que me esperaba, para que luego venga Encarna con
que si te llevo o te traigo, para un capricho que he tenido en la vida, que te pones a ver y en
esta casa no se ha hecho más que tu santísima voluntad, ni más ni menos. Fuera de los
nombres de los chicos, la administración, los colegios y cosas así, yo un cero a la izquierda,
no me vengas ahora, que lo que más me duele, Mario, es que por unos cochinos miles
de pesetas me quitaras el mayor gusto de mi vida, que yo no te digo un Mercedes, que de
sobra sé que no estamos para eso, con tanto gasto, pero qué menos que un Seiscientos,
Mario, si un Seiscientos lo tienen hoy hasta las porteras, pero si lo llaman los ombligos,
cariño, ¿no lo sabías?, porque dicen que lo tiene todo el mundo. ¡Cómo hubiera sido, Mario!,
de cambiarme la vida, fíjate, no quiero ni pensarlo. Pero ya, ya, un automóvil es un lujo, una
cátedra no da para tanto, me río yo, como si no supiera que los que te frenaban eran los de
la tertulia, pero mira don Nicanor, consejos vendo y para mí no tengo, un Milquinientos, que
es lo que yo digo, una cosa es predicar y otra dar trigo, que mucha igualdad y todas esas
historias pero ya le ves a él, el cuento de siempre, que si tú te lo propones […], Mario, porque
tú escribes bien, todo el mundo lo dice, pero de unas cosas que no entiende nadie y cuan-
do se entiende, peor, de una gentuza que hasta huele, desarrapados y muertos de hambre.
Y eso a la gente no, Mario, que la gente es muy avisada y no le gusta que le vayan con
problemas, que bastantes tienen ya, que me he hartado de decírtelo […].
Miguel Delibes, Cinco horas con Mario.
Natura Zientziak
Askotan, pentsamenduaren manipulazioak, bateko nahiz besteko interesen mesedetan,

fenomenoen azalpen arrazionalak ez ulertzera nahiz inkomunikaziora eraman gaitzake.
Egungoa bezalako ezagutzaren gizarte batean, ezinbestekoa da benetako elkarrizketa eta
bat-etortzea zientzia esperimentalen eta iritzi publikoaren artean.
Testuaren ulermenerako eta hausnarketarako ariketa bat proposatzen dugu hemen: 2014ko
urtarrilaren 4an El País egunkarian «Fida zaitez zientziaz (harekin ados ez bazaude ere)»
izenburu erakargarriaz kaleratutako artikulua. Egilea Mariano Marzo Carpio da, Energia
Baliabideetan katedraduna Bartzelonako Unibertsitateko Geologia Fakultatean. Herrita-
rrek zientzian eta zientzialariengan duten ustezko sinesmenaren eta konfiantzaren gainean
gogoeta kritikoa egiten du katedradunak.
Fida zaitez zientziaz (harekin ados ez bazaude ere)
Gizarteak konfiantza du zientzian eta zientzialariengan. 2013ko ekaina-uztaileko Erakundee-

kiko Konfiantzaren Barometroak erakutsi dituen emaitzek, behintzat, hori ondorioztatu dute:
100 espainiarretik 92rentzat, ikerlariak, osasun publikoko medikuekin batera, lehen postuan
eta ondoen baloratuenak dira administrazio publikoko kidego eta erakundeen rankingean.
Hala ere, praktikan, esperientziak erakusten du, gehienetan, herritarrek beren iritziekin bat
datozen iritzi zientifikoak bakarrik baloratu ohi dituztela ondo. Entzun nahi dena entzuten ez
bada, desberdina izan ohi da jendearen erantzuna; alde batetik, zientzialariek etengabe
iritzia aldatzen dutela esaten dutenak daude (eta beraz, atzo txarra zena gaur ona dela eta
alderantziz), eta bestetik, ados ipintzen ez direlako zientzialariengan sinestea nekeza dela
diotenak (eta beraz, batek zuri ikusten duen tokian besteak beltz ikusten du). Nola uler dai-
teke jendeak zientzialariengan sinesten duela esatea eta, aldi berean, zientzialariak askotan
gaitzestea, haien ahoetatik entzuten dutena gustukoa zaien ala ez baldintzatuta? […]
Mariano Marzo, El País, 2014ko urtarrilaren 4a
Artikuluak —lehen bi paragrafoak ekarri ditugu hona— eztabaida interesgarria pitz de-
zake ikasgelan, eta horretarako, testuaren irakurketan eta interpretazioan lagundu deza-
keten galdera batzuk proposatzen ditugu.
• Gizarteak, ustez behintzat, konfiantza du zientzian eta zientzialariengan. Zergatik ipin

tzen du hori zalantzan egileak?
• Zer oztopo ikusten dizkio konfiantza hori eragozteko? Zer adibide zehatz ipintzen ditu
egileak?
• Zer eskatzen die egileak irakasleei eta hezitzaileei? Betetzen al da gehienetan egileak
eskatutako hori zientzietako ikasgaietan?
• Zein litzateke, Mariano Marzoren iritziz, zientziaren helburu nagusia?
• Ariketa kritiko modura, interesgarria izan daiteke egileari iruzkin edota galdera batzuk
egitea, honen inguruan: zer aldaketa egin beharko lituzkete zientzialariek beren eza-
gutzak zabaltzeko orduan publikoaren gehiengoarentzat ulergarri izan, eta horrela,
komunikazioa errazteko?
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
ELKARRIZKETA
Matematika
Matematika arloko proposamen hauek elkarrizketaren dimentsioan daude ardaztuta, el-

karrizketak lan kooperatiboa errazten duen aldetik. Proposatzen den jarduera honetan,
lau ikasleko talde bati problema bat emango zaio, eta elkarrizketaren bidez, emaitza lortu
beharko du. Ikasleak, beraz, taldetan banatuko dira, eta horietako bakoitzean arauak be-
tetzen direla arduratuko den epaile bat egongo da.
Ariketa honetan garrantzitsuena ez da emaitza erraz ebaztea (jardueraren dinamika fitxa

honetan azaltzen da), baizik eta elkarrizketaren prozedura eta hitza erabiltzea komunikazioa
eta talde-lana errazteko.
Problemaren aurkezpena
Talde bakoitzari hamabi zotz emango zaizkio, eta haiekin, irudi hau osatu beharko
dute:
Ondoren, hau eskatuko zaie taldekideei: irudi horretatik abiatuta, zazpi lauki osa
tzeko; baina, horretarako, bi zotz bakarrik mugi ditzakete.
Laneko prozedura
Taldekide guztiek ebazpena adostu arte ezingo da zotzik ukitu. Orduan bakarrik
aldatu ahal izango da jatorrizko irudia. Hori horrela, erabakia hartu aurreko pro-
posamen guztiak hitzen bidez soilik azaldu beharko zaizkie gainerako taldekide
guztiei. Talde bakoitzari esleitu zaion epaileak arau hori betetzen dela ziurtatu be-
harko du.
Ebazpen zuzena —edo zuzenak— azkarren aurkitzen duen taldeak irabaziko du.
Horren ondotik, bateratze-lana egingo da, eta han adieraziko dute behatzaile-
epaileek talde bakoitzean nola lan egin den eta nor izan diren aurrea hartu edota
talde barruan jarrerarik gogotsuena hartu dutenak.
Elkarrizketa, bere dimentsiorik sakon eta intimoenean —adibidez, adiskidetasunean edo-

ta maitasunean—, bestearekiko benetako bategitea da; bestearenganako borondatea eta
eskuzabaltasuna eskatzen ditu, eta horrek norberak zenbait gauzari uko egin behar izatea
ekar dezake.
Arte Hezkuntzaren esparruan, sormen-jarduera bat proposatzen dugu, Anthony de

Melloren «Nor naiz ni?» ipuin xume baina esanahi handikoaren bidez, Txoriaren kantua
obratik aterea.
Nor naiz ni?
Attar de Neishapurren ipuin bat duzue hau.

Maitaleak bere maitearen atea jo zuen.
«Nor da?», galdetu zuen maiteak barrualdetik.
«Ni naiz», esan zion maitaleak. «Zoaz orduan.
Etxe honetan ez dago tokirik biontzat».
Maitale arbuiatua basamortura joan zen,
eta han hilabeteak eman zituen gogoetan,
maiteak esandakoen gainean.
Azkenik, itzuli eta berriz jo zuen atea.
«Nor da?»
«Zu naiz».
Eta atea berehala ireki zen.
Anthony de Mello, Txoriaren kantua.
Ikasleek ipuina irakurri eta haren gaineko gogoeta egin ondoren, ipuinaren mezu nagu-
sia sormenezko irudi batez irudikatzeko eskatuko zaie. Oso garrantzitsua da argi uztea ez
dela argumentua edota narrazioa bera irudikatu behar; ez da marraztu behar, beraz, irudi-
segida bat, baizik eta bakoitzak ulertu duena irudi bakar batean modu sinbolikoan adie-
razi behar da. Horren ondotik, ikasle bakoitzak bere irudia erakutsi eta azalduko die
gainerako ikaskideei. Oso erakargarria izan daiteke, halaber, ikasleek beren ikaskideen
irudiak egilearen azalpenik gabe interpretatzea; horrela, sortzailearen eta ikuslearen artean
benetako komunikaziorik izan ote den egiaztatzeko.
Gorputz Hezkuntza
Komunikazio argia eta eraginkorra ezinbesteko elementuak dira kirol-jardueran; batez

ere, talde-kiroletan. Gorputz Hezkuntzan komunikazio hori gauzatzeko, ustezko jokalari
itsuen arteko areto-futboleko partida bat antolatzea proposatzen dugu. Jarduera honen
oinarrizko helburuak bi dira: alde batetik, parte-hartzaileak kontzientziatzea komunikazio
zehatzak eta eraginkorrak duen garrantziaz taldearen arrakasta lortuko bada; bestetik,
ikasleak sentsibilizatzea urritasun fisiko batek dakartzan eragozpenez —kasu honetan,
itsutasunak— eta komunikaziorako estrategia alternatiboak garatzeko beharraz.
Partidaren antolaketarako, bi taldeek aurrez adostuko dituzte jokoaren arauak, eta horiek
parte-hartzaile guztiek eztabaidatuak eta onartuak izan beharko dute; baina, gutxieneko
araudi bat egongo da, arau hauekin:
• Jokalari guztiek begiak estalirik izango dituzte, epaileak eta talde bietako atezainek izan
ezik.
• Atezainek, hala ere, atearen inguruko eremu estu batera mugatuta izango dute mugi-
menduetarako tokia, eta ezingo dira, inola ere, eremu horretatik irten.
• Soinudun gailuren bat erantsita duen baloi batez jokatuko da.
• Talde bakoitzak jokalaria ez den gidari ikusmendun bat izango du, eta haren lana izango
da futbol-zelaiaren kanpotik bere taldeari hitzezko aginduak ematea.
• Jokalariek beren artean hitz egin dezakete eta hitz egin behar dute, bai eta baloiaren
jabe direnean aurkaria abisatu ere, ahal den neurrian talkak saihesteko.
ADIMEN
EMOZIONALA
ETA ETIKOA
ELKARRIZKETA
Mota horretako partidak benetan nola antolatu ohi diren jakiteko informazio gehiago
bildu eta, hartara, zenbait arau gehiago erantsi ahal izateko, ONCEren (Organización
Nacional de Ciegos Españoles) webgunea kontsultatzea gomendatzen da: www.fedc.es/
home.cfm?id=39&nivel=1. Webgune horretan, halaber, mota horretako areto-futboleko
partida bat erakusten duen bideoa ikus daiteke.

Jarduera ekonomikoa solaskide sozialen eta lan-arloko solaskideen arteko etengabeko
negoziazioek baldintzatuta dago. Alde desberdinen arteko elkarrizketa eraikitzailea, haiek
solaskide baimenduak diren aldetik, ezinbestekoa da bai enpresen bideragarritasun eko-
nomikorako bai lanpostuei nahiz langileen lan- eta soldata-baldintza duinei eusteko.
Hitzarmen kolektiboa zer den jakiteko, ikerketa txiki bat egitea proposatzen da jarduera
honetan, hitzarmen kolektiboa alde interesatuen arteko elkarrizketa bidezko negoziazio-
aren ondotik sortzen baita. Ikasleek sektore zehatz batean indarrean den hitzarmen ko-
lektiboaren eredu bat aurkitu beharko dute, eta gai horri buruzko galdera hauei erantzun
beharko diete:
• Zer da hitzarmen kolektiboa? Zergatik da ezinbestekoa lan-bizitzan?
• Z
er alde desberdinek sinatu behar dute dokumentu hori? Zergatik geratzen dira ba
tzuetan negoziazioak ez aurrera eta ez atzera? Ba al dakizu zer baliabide erabili ohi diren
negoziazioak desblokeatzeko?
• Z
er interes defendatzen eta ordezkatzen dituzte enpresaburuek? Eta zer sindikatuek?
Zer da enpresa-batzordea eta zein dira haren egitekoak?
• Zer oinarrizko atal hartu behar dira kontuan hitzarmen kolektiboaren barruan?
Ikerketa egin ondotik, ikasleek PowerPoint baten bidez aurkezpen eskematiko bat pres-
tatzea iradokitzen da.
La prensa en el aula
Índice
Aprender leyendo el periódico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

Cómo utilizar la herramienta: «La prensa en el aula». . . . . 241
Sugerencias para el trabajo con las noticias
en el aula. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Guía de tareas a partir de la lectura de un artículo
de prensa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
Modelos de comentarios. Noticias sobre
Ciencias Sociales. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Modelos de comentarios. Noticias sobre Ciencias. . . . . . . 255
Matemáticas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Modelos de comentarios. Noticias sobre Lengua
y Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Humanidades . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
Modelos de comentarios. Noticias sobre Arte
y Educación Artística. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
Modelos de comentarios. Noticias sobre Ética
y Religión. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
Un proyecto original: El País de los Estudiantes. . . . . . . . . 294
La competencia lectora y los medios
de comunicación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
El programa El País de los Estudiantes . . . . . . . . . . . . 295
El suplemento en papel El País de los Estudiantes. . . . 296
LA PRENSA
EN EL AULA
APRENDER LEYENDO EL PERIÓDICO
Leer es una de las principales herramientas de construcción del conocimiento. Hoy se admite
de forma general que la lectura no puede ser entendida solamente como un medio de obtener
información. Aunque palabras e imágenes nos sirvan en principio para tal fin, su función y al-
cance van mucho más allá: esas palabras y esas imágenes nos permiten conocer ideas, evocar
sentimientos, imaginar lugares…, nos están permitiendo, en suma, construir significados
propios.
Así pues, leer es una actividad que no se limita a proporcionarnos información, hacernos co-
nocer lo que no sabíamos o aproximarnos a los «saberes» que se forjan en otras partes del
mundo; leer, como acabamos de decir, es mucho más que eso: la lectura genera una construc-
ción que, aunque inducida por las palabras e ideas de otra persona, es una construcción pro-
pia. Se lee a partir de un universo personal que hemos ido elaborando a lo largo del tiempo: en
la escuela, con los libros leídos, con los relatos oídos, las explicaciones recibidas, con las imá-
genes de la televisión, los documentales, el cine, las fotografías… Y esto es así porque el mun-
do de nuestros conocimientos se ha ido formando individualmente a partir de nuestro contex-
to social.
La lectura, si queremos que nos lleve a adquirir conocimientos y construir mundos con signifi-
cado propio, ha de ajustarse a unas reglas: para que lo leído no se quede en una mera anécdo-
ta superficial, para que nos aporte auténtico conocimiento, es necesario saber leer. Y en esta
tarea de saber leer es importante distinguir las dos dimensiones asociadas al acto de la lec-
tura: la literaria y la epistemológica.
Si en su dimensión literaria el leer implica componentes artísticos, imaginativos y lúdicos, en

su dimensión epistemológica entraña componentes de verificación, congruencia, contraste
y extrapolación. Unos y otros han de ser continua y oportunamente ejercitados en un momen-
to histórico como el actual, en el que se ha puesto de moda el saber, aunque sea de manera
superficial, y en el que han proliferado las revistas, los libros, las grabaciones, las conferen-
cias…, instrumentos todos ellos de divulgación de unos conocimientos que se consideran de
interés general.
En este ámbito de divulgación del conocimiento ocupa un lugar relevante la prensa. Los perió-
dicos ofrecen noticias, interpretaciones, modelos e imágenes del mundo cotidiano: la enseñan-
za, las catástrofes naturales, los problemas sanitarios, los descubrimientos médicos, las dietas
nutricionales, los medicamentos, la moda, los hallazgos arqueológicos, las biografías de perso-
najes históricos, los premios literarios o filosóficos, la economía, los deportes, las cuestiones
medioambientales… No es difícil comprender por qué este tipo de asuntos son objeto de inte-
rés y constituyen noticias: fenómenos como la sequía, los alimentos transgénicos o las epide-
mias de los animales (la gripe aviar, por ejemplo) afectan gravemente a la economía mundial;
nuestro elevado nivel de vida y la demanda de un mayor grado de bienestar social e individual
hace que se conviertan en noticia los acontecimientos derivados de acuerdos políticos o eco-
nómicos o los enfrentamientos entre países; algo similar ocurre con los nuevos medicamentos
surgidos para combatir una enfermedad o con las últimas innovaciones tecnológicas en el
terreno de la comunicación…
De esta forma, nos encontramos con un nuevo aliado a la hora de enseñar y aprender: la pren-
sa, que, situada en el cruce de caminos donde convergen lectura, conocimiento y actualidad,
se presenta ante nosotros como un recurso pedagógico valioso, atractivo e innovador.
COMPETENCIAS PARA EL SIGLO XXI 1.° ESO LA PRENSA EN EL AULA Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. 239
LA PRENSA
EN EL AULA
APRENDER LEYENDO EL PERIÓDICO
La utilización de los textos periodísticos en el proceso de enseñanza y aprendizaje contribuye,

por una parte, a desarrollar una competencia esencial (la de la lectura comprensiva) y consti-
tuye, por otra, un eficaz factor de motivación, de acuerdo con el principio de la psicología del
aprendizaje, según el cual los sucesos cotidianos y los problemas percibidos como reales es-
timulan el interés de los alumnos.
La capacidad motivadora de la prensa suscita además un flujo recíproco: al hacer de lo cotidia-

no y real algo «aprendible», lo «aprendible» en general (el mundo de conocimientos que com-
parece en el aula) se tiñe o contamina a su vez de realidad, se vuelve interesante… Quizá sea
esta simbiosis uno de los principales beneficios que cabe esperar del empleo de la prensa en
la escuela.
Utilizar la prensa como elemento de motivación permitirá dirigir la atención hacia el modo en
que los saberes se imbrican en la vida cotidiana. En realidad, el texto periodístico nos propor-
ciona una excusa para pensar, reflexionar, extrapolar, deducir, descubrir implicaciones y corre-
laciones, interpretar gráficas y fotografías…; de esta manera, el conocimiento que se vaya
adquiriendo estará sostenido por conceptos, hechos y fenómenos interrelacionados en un te-
jido que tiene por urdimbre la vida real, lo que los convierte en saberes relevantes. Volvemos,
así, a las cuestiones claves implicadas en el saber leer y el saber aprender: qué estamos leyen-
do, qué lo hace importante, con qué se relaciona, cómo modifica lo que ya sabíamos, qué de-
cisiones podemos tomar basándonos en ello…
Que una persona sepa leer textos significa, en general, que puede obtener información a partir
de ellos; pero como docentes debemos aspirar a mucho más: leer ha de significar comprender
más allá del sentido literal de las palabras y ser capaces de construir significados acerca de la
naturaleza del mundo y su funcionamiento. De esta forma, el proceso de lectura adquiere sen-
tido para quien lee y, además, se convierte en algo divertido e interesante, que suscita el deseo
de seguir leyendo y, con él, el de divertirse –y aprender– más.
Para conseguir todo esto es necesario que precisemos cuidadosamente cuál va a ser el obje-
tivo de la lectura de cada texto; no podemos conformarnos con el genérico e incuestionable
«quiero que aprendan»: habrá que detallar y organizar los aspectos en que se va a concretar
ese aprendizaje: ¿queremos que los alumnos se sientan intrigados?, ¿que busquen más infor-
mación?, ¿que sepan «de qué va el asunto»?, ¿que relacionen el tema con algo que ya cono-
cen?, ¿que sean capaces de reflexionar o debatir sobre él?, ¿de ponerlo en entredicho?, ¿de
comprobar si los datos de los gráficos apoyan las interpretaciones del texto?, ¿si la noticia
tiene base científica o carece de ella?…
A la hora de trabajar con textos periodísticos en el aula es necesario establecer unas pautas
de reflexión y proponer una serie de actividades, que se pueden presentar mediante un guion
escrito. Aunque las noticias cambien cada día, con cada hito histórico, político o científico, esas
pautas de interpretación requerirán pocas modificaciones, ya que aluden a procesos de
pensamiento o análisis de validez general.
Por supuesto, no todos los textos periodísticos son de igual calidad, ni presentan facetas ex-
plorables en todos los cursos académicos; ahora bien, en la mayoría de los casos pueden ser
utilizados como punto de partida para el desarrollo del trabajo, es decir, como detonante que
conduce a la formulación de un problema o de una cuestión sobre la cual reflexionar.
El trabajo con la lectura de las noticias de prensa puede ser muy elemental: leer y comentar lo
que se ha leído, por ejemplo, es una estrategia recomendada para grupos interesados en un
tema determinado. Este método requiere un trabajo de búsqueda y selección por parte del
docente, con el fin de que los textos elegidos presenten en cada momento una vinculación con
los temas tratados en el aula.
240 COMPETENCIAS PARA EL SIGLO XXI 1.° ESO LA PRENSA EN EL AULA Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L.
LA PRENSA
EN EL AULA
CÓMO UTILIZAR LA HERRAMIENTA: «LA PRENSA EN EL AULA»
Para acceder a la herramienta de búsqueda de noticias, es necesario abrir la aplicación Aula

Virtual (www.digital.santillana.es), elegir la sección «Librería» y pulsar en el icono «La prensa
en el aula», situado en el apartado «Referencia y Consulta». Este icono también está disponible
Icono «La prensa en LibroMedia y LibroNet.
en el aula»
Se visualizará, entonces, una pantalla con dos opciones. Al pulsar sobre la primera: «Búsqueda
de noticias por filtros», se podrá localizar la noticia filtrándola a través de una serie criterios:
«Tema», «Lugar», «Protagonista», «Periódico» y «Fecha». Así, si deseáramos conocer, por ejem-
plo, qué noticias se publicaron en la edición española de El País sobre Joaquín Sorolla en 2014,
introduciremos los siguientes datos:
Estos datos nos conducirán a una pantalla con los resultados de la búsqueda. Al seleccionar una
noticia, se accederá a la página web con la información deseada:
Además, se podrá acceder a esta misma temática pulsando el botón «Imagen»:
LA PRENSA
EN EL AULA
CÓMO UTILIZAR LA HERRAMIENTA: «LA PRENSA EN EL AULA»
Si pulsamos sobre la segunda opción, «Acceso a la biblioteca de EL PAÍS DE LOS ESTUDIANTES»:
Se visualizará una pantalla con las portadas de las publicaciones de El País de los Estudiantes:
En la parte superior de la pantalla aparecerán los filtros de búsqueda y el botón «Ver todos».
Los filtros «mes» y «año» contienen unos desplegables para facilitar la localización de un do-
cumento específico. Pulsando «Ver todos» se vuelven a visualizar todas las publicaciones. Para
descargar y abrir los documentos, basta con pulsar sobre su carátula.
LA PRENSA
EN EL AULA
SUGERENCIAS PARA EL TRABAJO CON LAS NOTICIAS EN EL AULA
En general, el trabajo será tanto más eficaz cuanto más meditadas y elaboradas estén las
actividades propuestas. Se plantea, pues, la necesidad de una reflexión interna por parte de
cada docente, que le llevará a tomar decisiones y a indagar en el sentido de las distintas cues-
tiones implicadas en el proceso de enseñanza: ¿Cuánto tiempo vamos a dedicar a esa activi-
dad? ¿Vale la pena el tiempo que le dedicaremos en función de los resultados que esperamos
obtener? ¿Es más importante reflexionar y hacerse preguntas que adquirir un gran número de
conocimientos? ¿Se debe realizar la actividad como un taller extraescolar o es preferible inte-
grarla en la marcha diaria del aula?… En cualquier caso, el producto de la reflexión y la prepa-
ración no puede ser «una idea general de cómo actuar…»; si queremos ser eficaces, debere-
mos programar nuestro trabajo cuidadosamente: solo así podremos evaluar qué partes del
proceso son más difíciles, cuáles conviene cambiar, cuáles deben suprimirse o desarrollarse
más, etc.
El resultado de toda esta labor previa debería ser una secuencia de trabajo estructurada.
La que se expone a continuación es una de las muchas posibles:
1. Consideración intrínseca del texto.
Abarca dos fases:
• Formulación de hipótesis preliminares.

Leamos el titular:
– ¿Podemos adivinar de qué va a tratar el texto?
– ¿En qué campo de conocimientos vamos a penetrar al leer ese texto?
– ¿Qué hemos oído o leído con anterioridad acerca de ese tema o ese campo de conoci-
mientos?
• Constatación de la comprensión básica de lo leído.

– ¿Qué dice el texto en líneas generales?
– ¿Qué es lo que no entendemos?
– ¿Hay alguna palabra que nos impida comprender el significado de un pasaje?
– ¿Se corresponde el texto con lo previsto al leer los titulares?
– ¿Qué elementos se utilizan para reforzar la idea que se quiere transmitir: datos, gráfi-
cas, imágenes, opiniones de personas expertas en el tema…?
2. Vinculación del texto con el contexto personal, social y académico de los alumnos.
En esta fase se establecen las relaciones pertinentes entre el «mundo del texto» y el
«mundo de los lectores». El texto deja de ser un objeto que «está ahí» y pasa a integrarse
en la experiencia del lector.
– ¿Cuándo hemos estudiado algo sobre el tema planteado en el texto?
– ¿Es compatible lo que se dice en el texto con lo que hemos estudiado?
– ¿Nos ayudan esos conocimientos previos a comprender mejor el texto?
3. Análisis y valoración del texto.
• Análisis e interpretación detallada de los textos: datos, argumentos, gráficas, imágenes…

– ¿Qué información implícita hay en el texto?
– ¿Qué relación mantienen las distintas ideas entre sí?
LA PRENSA
EN EL AULA
SUGERENCIAS PARA EL TRABAJO CON LAS NOTICIAS EN EL AULA
– ¿Se aducen argumentos?

– ¿Las conclusiones extraídas por quien escribe el artículo están basadas en los datos
que se aportan?
– ¿Podrían relacionarse los datos de forma distinta a como se presentan en el texto?
• E
valuación del texto. Se deberá establecer la validez de las ideas y datos contenidos en
el texto, así como la fuerza probatoria de los argumentos que se emplean.
– ¿Tienen interés objetivo los datos o noticias que se dan en el texto?
– ¿Son válidos los argumentos que se utilizan?
– ¿Están bien conectados esos argumentos con las ideas que pretenden defender?
– ¿Es posible encontrar argumentos contrarios a esas ideas?
4. C
onsideración de la medida en que el texto puede influir en nuestra visión del mun-
do o en nuestro comportamiento. Se trata aquí de determinar el grado de compromiso o
implicación personal que el lector establece entre sus ideas o sentimientos y los expresa-
dos en el texto.
– ¿Qué implicaciones personales o sociales tienen los temas o problemas planteados en el
texto?
– ¿Cómo me afectan a mí personalmente?
– ¿En qué medida se ven afectadas mis creencias o convicciones?
– ¿Las ideas contenidas en el texto me provocan algún dilema moral?
– ¿Exigen de mí algún tipo de actuación? ¿Me obligan a tomar medidas personales?
En cierto modo, la tarea de todo docente es enseñar a leer, es decir, enseñar a descifrar e in-
terpretar códigos, los códigos de los diferentes saberes. Solo quien posea esa llave maestra de
la lectura podrá adentrarse confiado en los distintos dominios del conocimiento para explorar-
los y volver después a contarnos, a enseñarnos, lo que ha descubierto, lo que –ahora sí, en su
sentido más pleno– ha aprendido.
LA PRENSA
EN EL AULA
GUÍA DE TAREAS A PARTIR DE LA LECTURA
DE UN ARTÍCULO DE PRENSA
Tareas que se pueden realizar en el aula a partir de la lectura de un artículo de prensa:
Objetivos Tipo de tareas que pueden hacerse

1. Ubicar • Escribir el nombre del periódico y la fecha de la publicación de la noticia.
el artículo • Indicar la sección del periódico a la que puede pertenecer el artículo.
• Señalar la página en la que puede haberse ubicado.
• Analizar la composición de la página y su diseño.
2. Leer 2.1. Disposición externa:

el artículo • S eñalar qué llama más la atención en un primer barrido visual del docu
de prensa mento: grandes titulares, color, tamaño de las fotografías o de otros ele-
mentos gráficos de apoyo…
• Indicar los elementos gráficos de apoyo al texto: gráficos, fotografías,
infografías, mapas, tablas, dibujos…
2.2. Recuperación de la información:
• L eer detenidamente el texto y realizar las siguientes tareas:
• – B uscar en el diccionario los términos que resultan poco usuales.
• – Definir los conceptos históricos, científicos, lingüísticos, culturales…,
que sean difíciles de entender.
• Ordenar cronológicamente hechos, sucesos, procesos…, según el con-
tenido del texto.
• Reconocer todas las fuentes de información del texto: personas, insti-
tuciones, declaraciones de expertos, testigos presenciales, agencias de
noticias, etc.
• Localizar información en el texto.
• Reconocer información relevante.
• Extraer información del texto.
3. Interpretar 3.1. Análisis e interpretación del texto:

y comprender • Reconocer el tema.
la información • Comprender el texto.
• Reconocer el propósito del autor.
• Extraer la idea principal del texto.
• Reconocer la estructura del texto.
• Resumir brevemente el contenido del texto.
• Distinguir el género periodístico (de información, de opinión o mixto) al
que pertenece el texto.
• Comprender los motivos de los agentes que participan en los hechos de
que se da cuenta en el texto.
• Realizar inferencias a partir de la información escrita.
• Llevar a cabo procesos de razonamiento analógico a partir de las ideas
o datos contenidos en el texto.
• Relacionar ejemplos con los datos o ideas que ejemplifican.
3.2. A
nálisis e interpretación de los elementos gráficos que apoyan
el texto:
• Comentar las fotografías, gráficos, mapas, tablas, infografías, dibujos…
• Descripción del contenido del material gráfico:
••– Tipo de fuente.
••– Variables que intervienen y cómo han de interpretarse.
••– Extraer la idea básica que se comunica.
• Comentar el tipo de relación que la información gráfica tiene con el
texto: si es mera ilustración, si expresa la idea básica, si es accesorio o
innecesario, si es complementario o contradictorio…
LA PRENSA
EN EL AULA
GUÍA DE TAREAS A PARTIR DE LA LECTURA
DE UN ARTÍCULO DE PRENSA
4. Relacionar 4.1. Relación del texto con otros elementos o realidades:

el artículo • Desde el punto de vista disciplinar: en este apartado se harán pregun-
con otros tas que tengan que ver con el área o materia específica: por ejemplo,
elementos en Geografía (escala, localización espacial, generalización…) o Historia
o realidades (localización temporal, ejes cronológicos, causalidad…).
y aplicar • Desde el punto de vista interdisciplinar: en este apartado se conectarán
un contenido los conceptos básicos de la propia disciplina que se desarrollan en el
texto con conceptos relacionados con otras áreas y materias que pue-
dan aparecer en él.
• Desde el punto de vista transversal: en este apartado se plantearán las
cuestiones de educación en valores a que dé lugar el tema del texto.
4.2. Aplicación del contenido del texto:
• A
nalizar las repercusiones o implicaciones del contenido del texto en
contextos diferentes.
5. Valorar 5.1. Reflexión crítica sobre la forma:

el artículo • Interpretar la intención implícita en los titulares y en el cuerpo del texto.
• Interpretar la intención implícita en las fotografías y pies de foto.
• Interpretar la intención implícita en materiales gráficos de otro tipo
(mapa, infografía, tablas…).
5.2. Reflexión crítica sobre el contenido:
• V erificar, si se dispone de medios para ello, los datos incluidos en el
texto.
• Valorar, si resulta posible, la fiabilidad de las fuentes empleadas.
• Valorar la pertinencia de la inclusión de material gráfico desde el punto
de vista de su contribución a la comprensión global del texto.
5.3. Opinión:
• Expresar de forma coherente la propia opinión ante el tema tratado.
• Valorar la calidad del documento, tanto en lo que se refiere a la forma
como al contenido.
• Valorar el interés informativo del tema por su actualidad, por el interés
general que presenta, por su proximidad a los centros de atención del
alumno, por la cercanía al entorno de este, por la proximidad a su ideo-
logía…
• Establecer debates en torno a algún aspecto interesante del documento.
6. Ir más allá 6.1. Investigación:

del artículo • E
n este apartado se pueden proponer preguntas que obliguen a los
(investigar alumnos a consultar alguna fuente concreta de información: libros, ma-
y crear) pas, enciclopedias, Internet…, para ampliar alguno de los conceptos del
artículo que han sido objeto de análisis.
6.2. Creación:
• S
e pueden proponer tareas creativas: elaboración de textos, de gráficos,
de mapas, de encuestas, de viñetas, de cómics, de murales…; estable-
cimiento de situaciones de empatía; realización de experimentos…
Modelos de comentarios
Noticias sobre Ciencias

Sociales
Geografía
Historia
Economía
Iniciación a la Actividad
Emprendedora y Empresarial
1
GEOGRAFÍA FÍSICA
74
8 EL PAÍS • TIERRA Sábado 21 de noviembre de
8 EL PAÍS • TIERRA Sábado 21 de noviembre de 2009
MUNDO Agua.
MUNDO
Contaminación
Geografía Física. Agua. contaminación
El Ganges
El Ganges
agoniza
agoniza
La contaminación,La
lascontaminación, las represas
represas y el cambio y elestán
climático cambio climático están
dañando seriamentedañando seriamente
el río más sagradoelderíolamás sagrado
India. El mal de la India. El mal estado
estado
de sus aguas afecta a la fauna, la flora y la población
de sus aguas afecta a la fauna, la flora y la población de sus orillas de sus orillas
� Texto: ANA GABRIELA ROJAS, BENARÉS (INDIA) / Fotografía: ÁLVARO LEIVA
� Texto: ANA GABRIELA ROJAS, BENARÉS (INDIA) / Fotografía: ÁLVARO LEIVA
L L
a vida de los indios está ínti- está disminuyendo su caudal a ciones de la expedición fue que
a vida de los indios está ínti- está disminuyendo depende de tener agua para las co- del Ganges”, predice Uday Kant
mamente ligada alsuGanges.
caudal a pasosciones de la expedición
agigantados. La contami-fue que una gran parte del agua del río
mamente ligada al Ganges. pasos agigantados.
El río más sagrado Ladecontami-
la In- naciónuna gran parteydel
industrial de agua del río se sechas”,
los drena-
constata Ram Kumar, un
retiene en represas, como la
Chowdhary, que coordina el labo-
El río más sagrado de la In- nación industrial y de los drena- se retiene en represas, como la campesino de una aldea a unos 50 ratorio de investigación del Gan-
dia no sólo da agua, recur- jes ensucia su agua. de Theri, que empezó a operar en
dia no sólo da agua, recur- sosjesnaturales
ensucia su agua. de Theri, que empezó a operar en kilómetros de Haridwar. ges del Instituto de Tecnología de
y sustento a unos Así lo pudo constatar una ex- 2005 y es una de las más grandes
Así lo pudo
sos naturales y sustento a unos 400 millones “En los últimos 20 años se han la Universidad de Benarés.
de constatar
habitantes, unaunex- pedición,
2005 y Ganges
es una de las más grandes
Expedition, que del mundo. “No estamos en contra
400 millones de habitantes, un tercio pedición, Ganges Expedition,
de la población. También durante que del mundo.
30 días “No estamos
recorrió contra deconstruido
losen2.510
cinco grandes repre-
que se produzca electricidad,
La erosión que el Ganges va
tercio de la población. También es durante 30 días recorrió los 2.510 de que se produzca electricidad, sas”, indica Shailendra Singh, res- sufriendo en sus orillas no sólo
parte muy importante de la kilómetros del Ganges: desde su todos la necesitamos. Pero po-
es parte muy importante de la vida kilómetros del Ganges: desde su todos la necesitamos. Pero po- ponsable para la India de la ONG afecta a la biodiversidad, sino que
cultural y religiosa de los nacimiento, en el glaciar Gangotri, drían ser represas más pequeñas
nacimiento,
vida cultural y religiosa de los hinduistas. en elque
glaciar Gangotri, estadounidense Turtle Survival. también ha hecho perder a algu-
“Tenía traer a mi endrían ser represas
el Himalaya, hastamás pequeñas
el delta de que no afectaran a los microcli-
hinduistas. “Tenía que traer a mi hijo enpara
el Himalaya, hastalaelfuente
delta de losque no afectaran Estos contenedores artificiales de nas aldeas parte de sus tierras
que conociera Sunderbans, cercaa de
losCalcuta.
microclimas y que aseguraran que el agua
hijo para que conociera la fuente delos Sunderbans, cerca de Calcuta. mas y que aseguraran que el agua agua son muy dañinos para el Gan- para las cosechas. En Rajakar-
la vida”, cuenta Dinesh Agra- La intención es documentar la si-
de la vida”, cuenta Dinesh Agra- ri, Latras intención es documentar la si- ges porque alteran el fluir natural na, una aldea cercana a Narora,
viajar 600 kilómetros tuación medioambiental actual “y
ri, tras viajar 600 kilómetros para tuación del agua, cambian los microclimas hasta la mitad de su tierra se ha
dar amedioambiental
su bebé el tradicionalactual “y lanzar una señal para que se cui-
chapuzón a los recién nacidos en lasden

lanzar una
para dar a su bebé el tradicional chapuzón
estos
señal
a los reciénpara que seen
nacidos El agua es
cui- den estos recursos”, asegura Andy y dañan las orillas del río, que es
donde muchas de las especies se
desgajado, según contaron sus ha-
bitantes a los expedicionarios.
aguas delrecursos”,
Ganges. El asegura
ritual Andy
no Leemann, el capitán de este reco-
Leemann,
las aguas del Ganges. El ritual no termina
termina ahí. Cada día, un sinfín derrido,
ahí. el
que se
capitán
Cada
hizo
día,de
tanto
uneste
a
sinfín
pie como
desviada en
recorrido, que se hizo tanto a pie como reproducen. “También el agua es
desviada y usada indiscriminada-
Otro de los desastres del Gan-
ges es la enorme contaminación.
personas se reúne en los pun- en lanchas neumáticas. Un viaje
de personas se reúne en los pun- tosenconsiderados
lanchas neumáticas.
más importan- cualquier punto y
Un viaje así es histórico, pues sólo lo había mente para los regadíos”, comenta “En los primeros tramos del río
tos considerados más importan- tesasí Kalyan Rudra, geólogo y ex miem- está causada principalmente por
deeslahistórico,
orilla parapuesorarsólo lo había hecho el primer conquistador del
y lanzar usada sin control
tes de la orilla para orar y lanzar sushecho el primer conquistador del bro del Ganga Action Plan. los productos químicos usados en
ofrendas al agua. Los hinduis- Everest, Edmund Hillary, que no
sus ofrendas al agua. Los hinduis- tasEverest, Edmund Hillary, que no La reducción del caudal se pro- la agricultura que terminan en el
llegó a lasin
tas creen que una vida está in- completa fuente
ir al del
río río. Los testi-
sagrado
para regadíos
creen que una vida está in- llegó a la fuente del río. Los testi-
al monios, fotografías y vídeos servi-
duce por muchas causas, pero agua”, comenta Sandeep Behera,
completa sin ir al río sagrado al menosmonios, fotografías y vídeos servi- también por la relacionada con responsable de WWF en el área.
una vez, y lo más cotiza- rán a la organización Green Cross
menos una vez, y lo más cotiza- dorán a la organización
es lanzar al cauce las Green Cross International para documentar la se el
cenizas
cambio climático, que altera
comparte”, dice Leemann. Du-
Hasta Narora las industrias son
International para los patrones de precipitación y todavía pocas, pero a partir de
do es lanzar al cauce las cenizas o los cuerpos tras la documentar
muerte. “El la degradación
se comparte”, deldice Leemann.
Ganges ante la Du- rante la expedición, en muchos
degradación
o los cuerpos tras la muerte. “El Ganges, del Ganges ante la rante la expedición, en muchos aumenta los niveles de evapora- Kanpur comienzan las más conta-
nuestra madre”, dice un cumbre del clima de Copenhague. tramos hubo que empujar las lan-
cumbre del
Ganges, nuestra madre”, dice un habitante clima de Copenhague. tramos hubo que empujar las lan- ción. En 2004, el Ganges ya tenía minantes. Entre las más sucias es-
de Haridwar. La frase Tierra pudo ser testigo de parte de chas neumáticas porque el agua
pudo un 20% menos de agua que hace tán las del tratamiento del cuero,
habitante de Haridwar. La frase se Tierra
escucha unaser testigo
y otra vez.de parte de este chas neumáticas
recorrido, cuatroporque
días desde el agua
la no era suficiente para navegar.
este recorrido, cuatro 56 años, y en los próximos la pér- que tiran metales pesados al río.
se escucha una y otra vez. Pero el Ganges estádías
murien- no era
desde la ciudad desuficiente
Haridwar parahastanavegar.
Narora. “El agua se ha alejado mucho,
Pero el Ganges está murien- do.ciudad de Haridwar hasta Narora. “El agua se ha alejado mucho, dida de caudal podría ser más rá- “A medida que el país se mo-
Y su agonía es rápida. Es uno También con un viaje a Benarés, unos 30 metros en los dos últimos
do. Y su agonía es rápida. Es uno deTambién conamenazados
un viaje a Benarés, unos 30más metros en los pida. Podría incluso desaparecer derniza, crece la contaminación
los ríos más en el la ciudad sagrada dedos últimos años.
la India, Creemos que son las represas
de los ríos más amenazados en el mundo la ciudad
por más sagradaclimático.
el cambio de la India, peroaños. Creemos
donde el ríoque
estáson las represas y laenfalta
sumamente
50 años. La observación de los
de lluvias. Todos estamos
de las industrias, cuyo número
mundo por el cambio climático. Esto, pero donde el río está sumamente y la falta de lluvias. Todos estamos locales también demuestra que los aumenta a pasos agigantados”,
junto a las represas y las ca- contaminado. muy preocupados y no sabemos
Esto, junto a las represas y las ca- nalizaciones
contaminado. muy bancos de arena aumentan. “Esto comenta el encargado de Turtle
para la agricultura, Una preocupados
de las primeras y no sabemos qué
observa- hacer: nuestra supervivencia
nalizaciones para la agricultura, Una de las primeras observa- qué hacer: nuestra supervivencia es indicativo del precario futuro Survival. Dice que en 50 años el
179
339245 _ 0112-0312.indd 179 16/02/11 19:33
21 de noviembre de 2009
2009 Sábado 21 de noviembre de 2009 EL PAÍS • TIERRA 9
21 de noviembre de 2009
Pie de foto Um inim

velessi. Ci exer augait
wisit erci blamcons
adipsusci ea adignis
am nonsequat
alit doloborperos
dolorpero odolortin
Junto a estas
líneas, cinco
peregrinos se
bañan en Sangam.
A la izquierda,
lavadores de ropa
en Varanasi.
río sufrirá una muerte biológi-

ca. “Todavía podemos hacer algo,
pero es muy difícil. La degrada-
dioses. A la vez, en 32 puntos llega
hasta el río el agua de los desagües
de la ciudad sin tratamiento.
Un delfín de agua dulce
ción es mucho más rápida que El río está completamente lle- ¡Oh, oh!, gritaban de emoción los integrantes de la expedición cada vez que un delfín
la conservación”, lamenta Singh. no de desechos humanos. Ahí se los sorprendía con un salto fuera del agua. Con suerte, en algunas partes del Ganges
Con el Ganges se extinguiría una descargan las aguas residuales sin todavía se ven estos cetáceos. Pero no se sabe cuánto tiempo más podrán sobrevivir:
zona de gran biodiversidad: 100 tratar de millones y millones de las cifras más optimistas dicen que ya sólo quedan 2.000. El delfín del Ganges es uno
especies de aves acuáticas, 13 de personas. “Aunque sea sagrado, de los únicos cuatro de agua dulce que hay en el
tortugas, 2 de cocodrilos, 150 de les puede hacer enfermar y mo- mundo. Se encuentran también en los ríos de la
peces y otras tantas de plantas. rir”, asegura Veer Bhadra Mishra, Plata, Amazonas y, tal vez, en el Yangtsé, aunque
En las orillas del Ganges hay fundador de Shankat Mochan, lo dan como extinto desde 2006.
una ONG que trabaja por la lim-
pieza del Ganges. En el Ganges, su mayor amenaza es la fragmen-
Un número Cuando sale de Benarés, la
concentración de bacteria fecal
tación de su hábitat, por la disminución del nivel
de agua por el sistema de represas y la contami-
incontable de coliforme es más de 3.000 ve-
ces la recomendada por la OMS
nación, explica Sandeep Behera, responsable del
programa de conservación del delfín de WWF.
cadáveres y para el agua de baño. Mientras Ver delfines en el agua es sinónimo de que es po-
que la OMS recomienda un máxi- table y que la gente de la región puede beberla.
cenizas se lanza
F. X. PELLETIER / WWF
mo de 500 microorganismos por Además, se sitúan en lo más alto de la cadena ali-

F. X. PELLETIER / WWF
cada 100 mililitros para el agua mentaria del río, por lo que ayudan a mantener el
al río cada día de baño, el Ganges en Benarés equilibrio ecológico. Si desaparecen, todo queda-
tendrá hasta millón y medio, se- rá afectado, lamenta Behera.
gún las mediciones del Shankat
miles de aldeas y más de 120 ciu- Mochan. Estos microorganismos Un Este delfín (Platanista gangetica gangetica) se encuentra también en el río Brahmapu-
dades asentadas, seis de más de un procedentes de los intestinos de pescador de tra, donde ya sólo quedan unos 300, según un estudio de la Unión Internacional para
millón de habitantes. Entre ellas, hombres y animales causan en- Bangladesh la Conservación de la Naturaleza (UICN). La pesca para conseguir su preciado aceite es
Benarés, la ciudad más sagrada de fermedades como hepatitis vírica, sostiene un la gran amenaza para estos cetáceos aquí, explica el líder del proyecto, Abdul Wakid.
la India. Aquí, un número incon- cólera, tifus y gastroenteritis. delfín del Y advierte de que su desaparición podría acelerarse gravemente de llevarse a cabo la
table de cadáveres, cenizas y restos Como en la ciudad hinduista Ganges. exploración petrolera que la compañía Indian Oil quiere hacer en la zona. El uso de ex-
humanos y de animales se lanzan por antonomasia, en todo el reco- plosivos dañaría físicamente a los delfines y a su sistema de ecolocalización.
al río cada día. Miles de hinduis- rrido del Ganges la mayoría de los
tas tiran ofrendas de flores y velas, colectores de los asentamientos van Debido a la turbiedad del agua, los delfines de río han evolucionado hasta ser casi cie-
y durante las grandes celebracio- al río sin ningún tratamiento. Pero gos; sólo distinguen entre luz y oscuridad. A diferencia de las especies marinas, los del-
nes se llegan a arrojar estatuas de la gente se baña y bebe de él. fines de río son menos amigables y tratan de vivir aislados de los humanos.
180
1 El Ganges agoniza
GEOGRAFÍA FÍSICA
TRABAJO CON LA NOTICIA
ActiviDADEs
FICHA 46. Kim Jong-il busca heredero para

CLAVES el trono
9 Menciona cuáles sonde la dinastía
los principales problemas del río.
El río Ganges es uno comunista

Señala cuáles son las causas que amenazan al Ganges
de los más grandes de la India, con más
y explica cómo le están afectando.
de 2 500 kilómetros, y forma una de las cuencas fluviales más
pobladas del mundo. Nace en los glaciares del Himalaya, fluye 10 Describe
cómo ha evolucionado el río en los últimos años
a través de las grandes llanuras indias y desemboca en el golfo y cómo se prevé que lo haga en el futuro próximo.
de Bengala, formando un fértil delta. Su nombre proviene 11 Indica qué efectos tiene la erosión de las orillas del Ganges.
de la palabra «ganga», que significa río. Se cree que sumergirse
12 Explica cuáles son las causas de la contaminación del río.
en su agua limpia los pecados y depositar allí las cenizas de
un cadáver evita el ciclo de las reencarnaciones para el muerto. 13 ¿Porqué se habla de la posible «muerte biológica»
Los hinduistas realizan numerosas peregrinaciones al Ganges del Ganges?
para bañarse en él o para meditar en sus orillas. 14 Escribe qué es Benarés para los hinduistas y cómo influye
en el río.
ACTIVIDADES 15 Describe qué ha sido la Ganges Expedition y con qué
objetivos se llevó a cabo.
Lee
16 Indicacuál es la situación del delfín de agua dulce y cuáles
1 Explica qué aparece en las distintas fotografías. Relaciona
son las principales amenazas que le afectan.
cada una de ellas con un párrafo del texto.
2 Busca el significado de los siguientes términos: represa, Elabora
drenaje y microclima.
17 Busca en el texto la longitud del río Ganges y compárala
3 Indica si son sinónimos los términos indio e hinduista y explica con la del curso más largo de la península ibérica.
por qué.
18 Expónqué medidas consideras que se pueden tomar
para mejorar la situación del río.
Localiza
4 Sitúa en un mapa físico de Asia la India, el río Ganges y los Investiga
demás accidentes físicos que se mencionan en el texto, así
19 Busca más información sobre las tradiciones hinduistas
como las principales ciudades por las que discurre el río.
relativas al río.
5 Subraya dónde nace y dónde desemboca el río.
20 Eltexto cita a Edmund Hillary. Señala cuál fue su proeza
y cuándo la llevó a cabo.
Analiza
6 Explica cuáles son los beneficios que el Ganges proporciona
a los indios.
7 Indica qué tradiciones se relacionan con el río.
8 Explica el sentido de la siguiente frase: «El Ganges, nuestra
madre».
OBJETIVOS
• Conocer las características de uno de los grandes ríos del mundo: el Ganges.
• Comprender que el ser humano está transformando profundamente el medio ambiente.
• Describir los problemas ambientales relacionados con el agua.
• Tomar conciencia de los problemas relacionados con el agua valorando posibles soluciones.
• Valorar el papel de la investigación científica para, a partir de los datos, aportar soluciones a los problemas.
COMPETENCIAS QUE SE TRABAJAN

• Competencia en el conocimiento y la interacción con el mundo físico.
• Comunicación lingüística.
• Competencia social y cívica.
• Competencia digital.
472
HISTORIA CONTEMPORÁNEA 31 de
31 de mayo
mayo dede2009
2009
44 vida & artes EL PAÍS, domingo 31 de mayo de 2009
Siglocontemporánea.
culturaHistoria xviii. Revolución francesa
siglo Xviii. Revolución Francesa
El testamento del rey guillotinado

Un buscador de manuscritos paga un millón por un texto perdido de Luis XVI
ANTONIO JIMÉNEZ BARCA rue de Nesle, en el barrio de Saint
París Germain-des-Prés, se alimenta de
eso: de su pasión de sabueso de
Uno de sus colaboradores dio el papeles manuscritos y del dinero
notición a Gérard Lhéritier hace de sus 7.000 socios, que compran
unos meses: “En Estados Unidos lo que él y sus colaboradores en-
hay una familia que guarda, des- cuentran en el mundo. “Cada so-
de hace más de 100 años, el ma- cio puede vender su parte de ma-
nuscrito del testamento político nuscrito cuando quiera y sacar
de Luis XIV, el último rey de Fran- partido, pero esto no es sólo un
cia, el que escribió antes de huir negocio. Hay mucho de amor a
de París”. Lhéritier, como otros los manuscritos, a la historia y a
muchos perseguidores obsesivos la historia de Francia”.
de documentos antiguos, había oí- La sociedad de Lhéritier cuen-
do hablar de la pieza e incluso, en ta con miles de documentos: hay
un antiguo viaje a una universi- cartas de Gauguin, Goya o De Gau-
dad de Michigan, había encontra- lle, poemas manuscritos de Rim-
do alguna pista de su paradero. baud, los cálculos a mano que ela-
Sospechaba que, como muchos boró Einstein cuando ideó la teo-
otros papeles de la Revolución, se ría de la relatividad general o un
encontraba en Estados Unidos. viejo pergamino firmado por el
Pero la llamada de su colabora- nieto de Carlomagno que no se
dor era definitiva. Así que cogió el expone para que la luz no termi-
avión y visitó a la familia. Bajó a la ne de deshacer su fragilísima tex-
cámara acorazada del banco don- tura. Lhéritier los enseña, deja
de reposaba el documento y lo que el visitante acaricie alguno y
contempló despacio: en un cofre después los vuelve a guardar con
del tamaño de un libro dormían la misma sonrisa orgullosa de ca-
las 16 páginas tamaño cuartilla, zador de joyas.
ya amarillentas, que Luis XVI, ho- Este hombre pequeño y ama-
ras antes de disfrazarse de criado ble no es historiador ni documen-
y salir de París a Bélgica de tapadi- talista ni profesor de nada: hizo
llo, redactó apresuradamente a una pequeña carrera militar y
juzgar por los tachones. En ellas, después trabajó de agente de se-
tal vez con mala conciencia, expli- guros. Su pasión enfermiza por
caba a los franceses por qué huía las cartas antiguas nació una tar-
y su opinión sobre las reformas de de hace 25 años en que su hijo
políticas de la Revolución. Des- le pidió que le comprara algunos
pués se lo entregó a su secretario sellos viejos para su colección.
con la orden de remitirlo al presi- “Ese día me enteré de que en el
dente de la Asamblea. siglo XIX, durante tres meses en
El destino del rey es conocido: que París estuvo cercada por las
denunciado al día siguiente por tropas prusianas, los parisinos re-
un ventero de Varennes, fue apre- cibían cartas por medio de un in-
sado, encarcelado y murió en la
guillotina dos años después. El
del manuscrito no: nadie sabe En un cofre del
qué fue de las 16 cuartillas que
terminan con esta firma tan real tamaño de un libro
como corta, Louis. Su contenido dormían 16 páginas
sí que se divulgó, ya que fue copia-
do por aquellas fechas y estudia- amarillentas
do desde entonces. Pero el origi-
nal se perdió en 1791.
Hasta que Lhéritier lo observó Gérard Lhéritier ha
en la cámara acorazada. Compro-
bó que el documento era auténti-
creado un museo
co con la ayuda de un experto en para exhibir sus
papel de época, otro experto en hallazgos en París
tinta antigua y un tercer especia-
lista en la letra y en la caligrafía
particular del rey. Después con- genio en forma de bola rodante
venció a los poseedores de que se que llegaba, empujada por la co-
lo entregaran a su sociedad con rriente, por el fondo del Sena. En
una razón convincente: París las atrapaban con una red.
—Un cheque de más de un Me fascinó la historia. Me puse a
millón de euros —dice con una buscar esas cartas. Encontré algu-
sonrisa. nas. Cambié de vida y de oficio.
Ahora, este manuscrito, ence- Así empecé a formar la sociedad
rrado en el mismo cofre con for- Aristophil”.
ma de libro que lo ha guardado Lhéritier lo sabe todo sobre
en los últimos 100 años, se en- esas cartas y sobre las que los pa-
cuentra desde hace dos semanas risienses sitiados enviaban fuera
en la oficina parisiense de Aristo- a bordo de globos aerostáticos.
phil, en plenos Campos Elíseos. Enseña algunas. Muestra las di-
“Yo lo compré, pero no con mi recciones, la frase que indica que
dinero, sino con el dinero de un fue remitida por globo... Luego
centenar de clientes de la socie- vuelve a su última adquisición, al
dad. Yo he sido como un interme- manuscrito que redactó el rey po-
diario. Ahora ellos son copropieta- co antes de abandonar a sus súb-
rios del manuscrito, cada uno con ditos de noche, vestido de sirvien-
su parte correspondiente. Con te, escondido dentro de una cale-
una condición: el manuscrito se sa de segunda. Señala un párrafo
expondrá en nuestro museo”. del final: “Franceses, y sobre todo
El Museo de Cartas y Manus- parisinos, volved a vuestro rey; él
critos, creado por Lhéritier, único Luis XVI, en un cuadro de André Monsiaux que se conserva en el Museo de Versalles. Detalle del testamento será siempre vuestro padre, vues-
en el mundo, situado en el 8 de la político del rey que contiene su rúbrica (Louis). / colección roger viollet / museo de cartas y manuscritos tro mejor amigo”.
109
2
HISTORIA CONTEMPORÁNEA
El testamento del rey guillotinado S
CLAVES 6 Resume en pocas palabras cuál era el contenido

del testamento respecto de la política de la revolución.
Luis XVI de Francia (1754-1793) ha pasado a la historia por ser
el monarca durante cuyo reinado se inició la Revolución francesa. 7 ¿Cómo se comprobó que el documento encontrado
Fue un reinado marcado por las sucesivas crisis económicas, era auténtico?
que motivaron una política de reformas de los principales 8 Explica qué es la sociedad Lhéritier y con cuántos
ministros (Turgot, Necker), aunque no fue suficiente para impedir documentos cuenta.
la explosión política y social que acabó con su reinado.
En 1789 estalló la Revolución francesa. En un primer momento Investiga
los revolucionarios mantuvieron en el trono a Luis XVI y a su 9 El texto señala que Luis XVI fue el último rey de Francia.
mujer, María Antonieta, pero las continuas conspiraciones del rey
Investiga si esta afirmación es cierta.
en contra de la revolución terminaron con su encarcelamiento
en 1791, su proceso y su condena a morir guillotinado en 1793. 10 ¿Sabrías decir qué tipo de régimen político tiene Francia
ahora y cómo funciona?
Con el fin de justificarse ante los franceses redactó un texto
político, cuyo original estuvo perdido hasta 2009. 11 Busca información sobre el rey Luis XVI y su trágico final.
La muerte del rey provocó en el exterior el temor a la expansión 12 Sitúa cronológicamente la Revolución francesa y las etapas
de esta revolución a otras zonas de Europa y la organización más importantes de este periodo, así como sus personajes
para acabar con este régimen. más destacados.
13 Lee la última frase que aparece en la noticia del testamento
de Luis XVI y señala qué política refleja, y qué imagen
ACTIVIDADES
de lo que era una monarquía se tenía entonces.
Lectura
Elabora
1 Observa la página y señala qué tipo de estructura presenta:
simétrica o asimétrica. ¿Cómo se han colocado las imágenes? 14
Siguiendo la estructura del texto de la noticia, escribe
un relato en el que cuentes todo el proceso de recuperación
2 En la noticia se ha producido una errata a la hora de nombrar
del testamento de Luis XVI.
al rey Luis. Señala en qué párrafo se encuentra y corrige
su número. 15 Puedes visionar en clase alguna de las siguientes películas:
3 Observa el cuadro de Luis XVI y describe cómo podía ser – Historia de dos ciudades.
ese rey. – La inglesa y el duque.
– María Antonieta.
Analiza – La noche de Varennes.
4 Señala el nombre del investigador que buscaba – Danton.
el testamento de Luis XVI y describe algunos rasgos ¿Estas películas te parecen realistas o fantasiosas?
de su personalidad que aparecen en el texto. ¿Por qué?
5 ¿En qué consistía dicho documento y dónde estaba
guardado? ¿Cuánto ha costado su adquisición y dónde
va a ser expuesto?
OBJETIVOS
• Valorar la importancia que supuso la Revolución francesa en el cambio de la forma de gobernar del siglo XVIII.
• S
ituar cronológicamente los acontecimientos y procesos relevantes de la Revolución francesa, así como
los protagonistas de este hecho.
• Valorar la importancia de la conservación de los documentos históricos.

• Conciencia y expresión cultural.
343 ECONOMÍA
Economía
Economíay yempleo
empleo
10 de agosto de 2009
10 de
Las energías renovables crearán en Cor

rec
20 años 600.000 empleos en España ap
red
El sector considera que aportará al PIB 296.000 millones hasta 2030 las
EP, M
SANTIAGO CARCAR el Instituto Juan de Mariana di-
Madrid Hoy y mañana de las energías limpias fundió un supuesto estudio de la La pr
TRABAJADORES EN EL SECTOR Universidad Rey Juan Carlos no hiz
En el año 2030, si se mantiene la Empleos en todo el mundo y % por áreas que sostenía que cada empleo las co
apuesta por las energías renova- Biomasa Termosolar
verde creado en España con sub- punto
bles, el sistema energético ha- 50% 27% venciones suponía la destruc- parte
brá creado 600.000 nuevos em- Eólica ción de 2,2 puestos de media. no”. E
pleos en España, con una aporta- 2006 2.300.000 13% La conclusión del estudio Celes
ción adicional al producto inte- Otras Fotovoltaica Efectos del Apoyo Público a las en un
rior bruto (PIB) de 296.000 mi- 3% 7% Energías Renovables sobre el Em- Press
llones de euros; 350.000 millo- pleo dirigido por el profesor Ga- desca
nes de euros ahorrados en im- 20.000.000 briel Calzada —del departamen- mo a l
2030 previsión
portaciones y una reducción de to de Economía Aplicada de la se el
la dependencia energética del Bioenergía Solar universidad— y del que se hizo de ac
exterior —que hoy es del 80%— 59% 31% eco hasta The Wall Street Jour- sindic
de hasta 20 puntos. nal, provocó un auténtico revue- aprob
Las cifras expuestas forman lo. La secretaria de Estado de nistro
parte de los estudios que mane- Eólica ayuda
10%
jan las grandes compañías que a los
PROYECCIÓN DE EMPLEO EN ESPAÑA
han apostado por las energías
renovables —caso de Iberdrola o
Puestos de trabajo al año Los críticos afirman Co
a nav
Acciona— y que ven en los pla- 600.000
TOTAL que se pierden firma
nes de sostenibilidad energética trabajadores en zá no
una buena oportunidad de ha- 100%
cer negocio. Para demostrar 400.000
Indirectos otras actividades go. Cu
que las cifras mencionadas no te qu
son utópicas, los defensores del de má
negocio de renovables esgrimen Cambio Climático, Teresa Ribe- rebaja
estudios, calificados “de referen- 200.000 ra, se interesó incluso ante la las cu
cia”, en los que se detalla el gran Directos universidad por las conclusio- presa
avance ya realizado en España. nes del informe. La respuesta rehus
Así, con datos correspondien- 0 del rector de la Rey Juan Carlos, no po
tes a 2007, tanto el Instituto Sin- 2007 2010 2015 2020 2025 2030 Pedro González Trevijano, se te la o
dical de Trabajo, Ambiente y Sa- * Datos reales: 2007 y 2008. puede resumir así: la universi- El
lud (ISTAS) como la Asociación dad no tiene nada que ver con el vió a
PUESTOS POR ZONAS GEOGRÁFICAS
Empresarial Eólica (AEE) cifran En 2006-2007 2.300.000
informe, que desde el punto de labora
en 189.000 empleos los genera- vista institucional ni comparte teado
dos en el sector de renovables 1.400.000 ni defiende y que fue desarrolla- día un
entre puestos directos e indirec- do al amparo de la “libertad de demn
tos. De ellos, 37.730 corresponde- cátedra” que protege, en todas 20 día
rían al sector de la energía eóli- las Universidades, las investiga- consid
ca. España, según la European 200.000 ciones de los profesores. forma
Wind Energy Association La carga de profundidad lan- marco
(EWEA) sólo sería superada por zada por el profesor de la Rey nómic
Alemania (38.000 puestos de tra- Juan Carlos tuvo un amplio eco discu
bajo directos) en volumen de España Europa Mundo en EE UU, con un Barack Oba- extinc
empleo eólico, según los núme- Fuentes: ISTAS, Comisión Europea y OIT. EL PAÍS ma recién llegado al poder y con anális
ros del año 2007. nuevas ideas en materia de cam-
La tendencia, además, se conse multiplicará por 10, hasta 20 Para los defensores de las re- bio climático. Las cifras fueron
solida en todo el mundo. De millones en 2030, si se cumplen novables, ya sea desde el punto ampliamente divulgadas en los Refo
acuerdo con un informe de la las previsiones adelantadas por de vista medioambiental o pura- medios de comunicación estado- El mi
Dirección General de Energía de la Organización Internacional mente empresarial, las cifras de unidenses: según Calzada, en Es- mostr
la Comisión Europea sobre el im- del Trabajo (OIT): la promoción empleo son un argumento más paña se habían invertido desde una r
pacto de las energías renovables del desarrollo medioambiental para apoyar el despegue de las 2000 en subvenciones a las reno- plazo
en el crecimiento y el empleo, sostenible requerirá inversio- energías llamadas limpias. vables 28.671 millones de euros. una m
en Europa el número de emplea- nes de 630.000 millones de dóla- Pero hay polémica. Los de- Cada empleo creado en el sector ciona
dos en las renovables asciende a res (437.000 millones de euros) tractores de las renovables, que costaba más de 571.000 euros, a cost
1,4 millones. En todo el mundo, que se traducirán en la creación los hay, han opuesto números a que dejaban de producir en contr
la cifra ronda los 2,3 millones. Y de 20 millones de empleos. los números. Hace unos meses, otros sectores más provechosos. el m
ser m
pero l
Uno de cada cuatro desempleados lleva

caried
COMPETENCIAS PARA EL SIGLO XXI 1.° ESO LA PRENSA EN EL AULA Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. 253 cho, e
CEOE
3
ECONOMÍA
Las energías renovables crearán en 20 años

600 000 empleos en España
CLAVES Resuelve
Se denomina energía renovable a la que se obtiene de fuentes 2 Copia la gráfica PROYECCIÓN DE EMPLEO EN ESPAÑA
naturales que son virtualmente inagotables, unas por la inmensa y añade una nueva línea donde se refleje la cantidad de
cantidad de energía que contienen, y otras porque son capaces puestos de trabajo que se van a destruir según el estudio
de regenerarse por medios naturales. de la Universidad Rey Juan Carlos.
Las energías renovables pueden dividirse en dos categorías: 3 Actualiza los datos y comprueba si se han cumplido
no contaminantes (o limpias) y contaminantes. Entre las las previsiones.
no contaminantes se encuentran la energía eólica, geotérmica, 4 Calcula el número de personas que se prevé que trabajen
hidráulica, hidroeléctrica, solar, mareomotriz… en 2030 en cada sector de energía renovable.
Las contaminantes se obtienen a partir de materia orgánica
o biomasa, y se pueden utilizar directamente como combustible Analiza
(madera u otra materia vegetal) o convertidas en bioetanol o 5 Los estudios de las compañías energéticas y el de la
en biogás mediante procesos de fermentación orgánica Universidad Rey Juan Carlos tienen puntos de vista
o en biodiésel mediante reacciones de transesterificación muy distintos. ¿Consideras que la inversión en energías
y de los residuos urbanos. renovables será favorable para el medio ambiente en el
futuro? ¿Crees que la utilización de energías renovables
ACTIVIDADES genera nuevos puestos de trabajo?
Comprende Investiga
1 Lee el artículo, localiza y explica el significado de las siguientes 6 Ponte de acuerdo con los compañeros de tu clase y buscad
frases. información sobre la cantidad de contaminantes que se
a) «[…] las grandes compañías que han apostado por dejarían de emitir a la atmósfera con el uso de energías
las energías renovables […] y que ven en los planes renovables. Además, investigad sobre cuáles son las energías
de sostenibilidad energética una buena oportunidad renovables más utilizadas en España.
de hacer negocio. […]».
b) «[…] la promoción del desarrollo medioambiental
sostenible requerirá inversiones de 630 000 millones
de dólares […] que se traducirán en la creación de
20 millones de empleos.».
c) «[…] que cada empleo verde creado en España con
subvenciones suponía la destrucción de 2,2 puestos
de media.».
OBJETIVOS
• Entender la diversidad energética y su influencia en el mundo laboral.
• E
xpresar cantidades reales en forma de porcentajes y extraer cantidades reales que están expresadas
en forma porcentual.
• C
onstruir gráficos con datos que aparecen en el artículo y extraer información de los gráficos que se muestran
en la noticia.
• V
alorar la viabilidad de utilizar energías obtenidas de fuentes renovables, analizando el punto de vista medioambiental
y también el económico.

• U
sar herramientas de apoyo, como Internet u otras publicaciones, para buscar información que amplíe y ayude
a entender la noticia.
• Utilizar un lenguaje formal y técnico que exprese con exactitud y rigor el análisis de la noticia.
Noticias sobre Ciencias
Biología y Geología
Física y Química
Cultura Científica
71
CIENCIAS
Antropología y evolución.
Antropología Darwin. Aniversario
y evolución. Darwin. Aniversario
Completando
a Charles Darwin
La tectónica, la oceanografía o el clima están dando respuesta
a los interrogantes pendientes sobre la evolución � Los nuevos
hallazgos cierran lagunas en el 200º aniversario del científico
JAVIER SAMPEDRO tes, con lo que todos corren lo La razón es que los mamífe- brica es un excelente ejemplo
más que pueden para que todo ros originales se dividieron físi- de evolución por el modelo del
Una crítica clásica contra Da- permanezca en el mismo sitio. camente en tres grupos hace bufón de corte”, confirma Ben-
rwin es que, pese a haber titula- El problema es que la evolu- 100 millones de años, cuando ton a EL PAÍS. “Es un caso en
do su libro El origen de las espe- ción a gran escala no permane- las actuales África, Eurasia y Su- que el cambio dramático del en-
cies (1859), justo no aclaró có- ce en el mismo sitio como Ali- ramérica se escindieron de un torno físico tiene un profundo
mo se originaban las especies. cia. Los modelos del tipo reina continente único. efecto en la evolución. Esto no
La selección natural —el meca- roja, según Benton, no explican En los últimos años, los geó- tiene nada que ver con sugerir
nismo evolutivo descubierto que los seres vivos se hayan he- logos también han encontrado que la selección natural es erró-
por el naturalista— se basa en cho más complejos en la histo- fuertes correlaciones entre la di- nea, o que Darwin se equivocó.
la acumulación gradual de pe- ria del planeta, ni que hayan co- versidad del plancton —los orga- Se trata simplemente de que los
queños cambios, mientras que lonizado nuevos espacios (co- nismos microscópicos que flo- cambios dramáticos e inespera-
las especies suelen ser entida- mo la tierra firme), ni que cier- tan en el mar— y la temperatu- dos, como el que ocurrió enton-
des discretas y bien definidas: tos linajes concretos hayan bro- ra del agua en esa época. El en- ces, pueden abrumar a los pro-
vemos leones y tigres, no una tado en explosiones evolutivas friamiento oceánico de los últi- cesos normales de la selección
escala Pantone de leotigres. La de radiación de nuevas espe- mos 70 millones de años, por natural y poner a cero el reloj
investigación reciente, sin em- cies. “Todas estas cosas han ocu- ejemplo, se asocia a una gran evolutivo, como solía decir Ste-
bargo, ha aclarado muchos pun- rrido muchas veces en los últi- radiación de especies de forami- ve Gould”. Stephen Jay Gould
tos del problema de la especia- mos 500 millones de años”, afir- níferos, los principales microfó- fue un destacado (y polémico)
ción, o generación de nuevas es- ma el científico británico. siles marinos. En general, las fa- evolucionista norteamericano
pecies, y ha confirmado que la La razón hay que buscarla ses de calentamiento por las hasta su muerte en 2002.
especiación tiene una relación en la geología, y algunos ejem- que ha pasado el planeta se han El periodo anterior al Cám-
directa con la selección natural plos son bien conocidos. Desde caracterizado por una menor ri- brico (de 1.000 a 543 millones
darwiniana. También han reve- queza de géneros, y de familias de años atrás) se llama Neopro-
lado unos principios generales enteras, de seres vivos. terozoico, de mote “precámbri-
que hubieran resultado sorpren- El naturalista Si la competencia entre seco”, e incluye las más brutales
glaciaciones conocidas por los
dentes para el padre de la biolo- res vivos es la reina roja, la evo-
gía moderna. nunca explicó lución guiada por las condicio- geólogos, como la Sturtian y la
“La competencia por los re- de verdad el origen nes externas se conoce como la Marinoan. Algunos científicos
cursos, las carreras de armamen- hipótesis del “bufón de corte”. creen que fue una era de bola de
tos entre predadores y presas y de las especies Los bufones sólo pretendían nieve planetaria (snowball
otros factores biológicos dan complacer a los poderosos, y ja- earth), en la que los casquetes
forma a los ecosistemas locales más cambiaban sus números a polares cubrían incluso el ecua-
durante periodos cortos”, dice Los cambios en menos que se vieran forzados dor terrestre.
el evolucionista Michael Ben-
ton, de la Universidad de Bris-
los seres vivos no por una catástrofe (como una
guerra o un cambio de régi-
Antes de esa era del hielo, los
niveles de oxígeno en la atmós-
tol. “Pero son factores externos son paulatinos; van men). Si la reina roja es la idea fera eran muy bajos, inferiores
como el clima, la oceanografía y a grandes saltos preferida por los biólogos, el bu- al 1% de la concentración ac-
la tectónica continental los que fón de corte es la favorita de los tual, como habían sido en los
explican las pautas de la evolu- geólogos, como parece lógico. Y 3.000 millones de años anterio-
ción a gran escala”. Benton es el que el supercontinente Pangea es el motor del cambio que pare- res. La última de las grandes
autor de uno de los cinco artícu- empezó a quebrarse hace 250 ce predominar a las escalas evo- glaciaciones precámbricas, la
los con que la revista Science millones de años, el baile de sus lutivas, de 100.000 años para Marinoan, terminó hace 635 mi-
celebra hoy el 200º aniversario fragmentos por la corteza te- arriba en el tiempo, y de especie llones de años, y los últimos da-
del nacimiento de Charles Da- rrestre ha tenido un efecto deci- para arriba en la taxonomía, la tos indican que los primeros
rwin (12 de febrero de 1809-19 sivo. La biología alienígena de ciencia que clasifica a los seres animales, las esponjas, ya ha-
de abril de 1882). Australia —ornitorrincos, can- vivos en una jerarquía de espe- bían evolucionado para enton-
La idea de que la competen- guros, koalas, wombats, emús, cies, géneros, familias, órdenes, ces. Y los datos indican que el
cia entre seres vivos es el princi- cucaburras— y de Suramérica clases, filos y reinos. fondo marino no estuvo bien
pal motor de la evolución arran- —llamas, anacondas, pirañas, vi- La cuestión de la reina roja oxigenado hasta los tiempos de
ca del propio Darwin y suele ser cuñas, tapires— se debe a que tiene mucha relevancia para el la explosión cámbrica. Si la bio-
la preferida por los biólogos. Se ambos territorios han sido islas problema estrella de la biología logía tardó 3.000 millones de
la conoce como la hipótesis de la durante casi 100 millones de evolutiva: la explosión cámbri- años en inventar a los animales,
reina roja, por el personaje de años. ca, la gran dificultad que ator- la razón parece ser que la geolo-
Lewis Carroll que le dice a Ali- El sentido común no es la me- mentó a Darwin hace un siglo y gía no se lo permitió antes.
cia en A través del espejo: “En jor guía para averiguar las rela- medio. La Tierra tiene 4.500 mi- La mosca Drosophila ha re-
este país tienes que correr todo ciones de parentesco entre las llones de años, y los primeros sultado un modelo muy útil pa-
lo que puedas para permanecer distintas especies. El damán, un microbios aparecieron poco des- ra estudiar los fundamentos ge-
en el mismo sitio”. animalillo africano al que cues- pués (hay evidencias fósiles de néticos de la especiación. Por
El paradigma de la reina roja ta distinguir de una rata, se 3.500 millones de años). Pese a ejemplo, la especie americana
son las carreras de armamentos agrupa con el elefante en una ello, la explosión de la vida ani- Drosophila pseudoobscura se se-
entre predador y presa: los cone- gran rama evolutiva de los ma- mal sólo ocurrió al empezar el paró hace 200.000 años en dos
jos corren cada vez más para míferos, la de los afroterios. Las periodo Cámbrico, hace 543 mi- subespecies llamadas USA y Bo-
escapar de los zorros, lo que personas, los delfines y las va- llones de años. La evolución tar- gotá. Como los caballos y los bu-
fuerza a los zorros a correr cada cas nos apiñamos junto a las ra- dó poco en inventar a los anima-
vez más para seguir comiendo tas propiamente dichas en la se- les, aunque tardó 3.000 millo-
lo mismo que antes; las corazas gunda rama (los boreoterios), nes de años en ponerse a ello. Darwin escribió siete ediciones
de las presas se hacen cada vez dejando la tercera (los desdenta- Ésta es la versión moderna del de El origen de las especies,
más duras y las pinzas de sus dos) para el armadillo y el oso dilema de Darwin. pero ni aun así zanjó todas
predadores cada vez más fuer- hormiguero. “Creo que la explosión cám- las dudas. / sciammarella
25
6 6dedefebrero
febrerode
de2009
2009
Una teoría revolucionaria

� Si los seres vivos tienen una gran capacidad de
reproducirse, pero los recursos son limitados, sólo las variantes
más aptas de cada generación sobrevivirán lo suficiente como
para reproducirse y transmitir sus cualidades a la siguiente.
� La repetición de este proceso ciego una generación tras

otra provoca inevitablemente que las especies vayan cambiando
y haciéndose más aptas para vivir en su particular entorno.
� La principal predicción de la teoría de la evolución es que

todos los seres vivos del planeta provenimos por ramificaciones
sucesivas de una sola especie simple y primordial.
� Los humanos compartimos con las ratas, los gusanos, los

abetos y las bacterias tal cantidad de fundamentos genéticos y
bioquímicos que el origen común de la vida es uno de los
hechos científicos mejor establecidos.
� Darwin propuso una teoría gradual: ínfimos cambios

acumulados generación tras generación durante millones de
años. El registro fósil, sin embargo, presenta transiciones
relativamente bruscas (según las escalas de los geólogos).
rros, las moscas USA y Bogotá Esto es posible porque cada

pueden cruzarse, pero sus hijos individuo produce miles o mi-
son estériles. En casos de espe- llones de gametos (óvulos o es-
cies más divergentes, los hijos permatozoides, según su sexo),
suelen ser no ya estériles, sino cada uno con una combinación
directamente inviables. El pun- distinta de genes. Y hay genes
to es que la genética de la mos- que sesgan a su favor la produc-
ca permite hallar los genes exac- ción de gametos, de modo que
tos que son responsables de la se aseguran su presencia en
esterilidad o de la inviabilidad. más de la mitad de los esperma-
Los resultados apuntan a tozoides o los óvulos, que es lo
muy pocos genes, y varios están que les correspondería por
relacionados con el transporte azar. Estos genes son auténti-
nuclear, el intercambio de mate- cas bombas evolutivas, porque
pueden imponerse en una po-
blación en pocas generaciones
La explosión aun cuando no hagan nada be-
neficioso para el individuo que
de la vida animal los alberga. Los demás genes
ocurrió hace 543 se ven forzados a adaptarse pa-
ra convivir en el mismo geno-
millones de años ma que ellos, y esto conduce a
las poblaciones por caminos se-
parados aun cuando sus entor-
No sólo compiten nos sean similares. Esto es la
los individuos; evolución por “conflicto intra-
genómico”.
también En el ejemplo mencionado
lo hacen los genes antes de las dos subespecies de
Drosophila pseudoobscura, USA
y Bogotá, el grupo de Allen Orr,
riales entre el núcleo y el resto de la Universidad de Rochester,
de la célula. Dos de los genes de acaba de demostrar que un solo
la especiación son Nup96 y gen (llamado overdrive) es res-
Nup160, componentes del poro ponsable a la vez de la esterili-
nuclear que comunica al núcleo dad de los híbridos entre las dos
con su entorno, y otro es Ran- subespecies, y de causar su pro-
GAP, que regula el mismo proce- pia representación en los game-
so. No hay ninguna razón a prio- tos por encima del 50% que le
ri para que la especiación esté correspondería por azar. “Nues-
relacionada con un mecanismo tros resultados”, afirma Orr, “in-
tan concreto como el transpor- dican que el conflicto intragenó-
te nuclear, y estos resultados mico, una forma de adaptación
son inesperados en ese sentido. al ambiente genómico interno,
Pero estos genes también tie- es una fuerza importante en la
nen relación con un fenómeno especiación”.
que lleva décadas siendo un sos- Otro descubrimiento recien-
pechoso central para los gene- te es la importancia crucial de
tistas interesados en la especia- las duplicaciones de genes en la
ción. Se llama impulso meiótico evolución. Las duplicaciones o
(meiotic drive), o más en gene- pérdidas de genes son la princi-
ral “conflicto intragenómico”. pal fuente de variación genética
Al igual que la selección natural en nuestra especie: cualquier
clásica, se trata de un proceso persona se distingue de cual-
de competencia, pero no entre quier otra en un promedio de
individuos dentro de una espe- 70 regiones duplicadas o ampu-
cie, ni entre especies dentro de tadas en uno de sus cromoso-
un ecosistema, sino entre genes mas.
dentro de un genoma, es decir, Dos siglos después, la ciencia
entre las partes de un mismo rellena huecos que a Darwin le
individuo. hubiera encantado explicar.
26
1
CIENCIAS
Completando a Charles Darwin

CLAVES Análisis
En 1831, un jovencísimo Charles Darwin aceptó un puesto 3 Anota brevemente de qué manera los nuevos
como naturalista sin sueldo en el HMS Beagle, un barco británico descubrimientos de los biólogos confirman las teorías
que zarpaba en expedición con el propósito de cartografiar la de Darwin sobre la evolución.
costa de América del Sur. El viaje del Beagle duró casi cinco años. 4 Señala con tus propias palabras en qué consiste
Durante este tiempo realizó multitud de observaciones y pudo el paradigma de la reina roja y explica a qué se denomina
recopilar gran cantidad de información fundamental para elaborar «bufón de corte».
su teoría. En las Islas Galápagos, situadas a unos 1 100 km de
5 Escribe qué factores externos explican las pautas
Ecuador, en el océano Pacífico, Darwin encontró un gran número
de la evolución a gran escala.
de pruebas claves para elaborar su teoría sobre la evolución.
6 Busca en el texto el párrafo que hace referencia a la
Cuando el Beagle regresó a Inglaterra el 2 de octubre de 1836,
exuberante diversidad biológica de Australia y Sudamérica
Darwin ya se había convertido en una celebridad en los círculos
y subraya la explicación del autor a este hecho. Señala
científicos. Durante más de una década se dedicó a profundizar
qué tipo de animales se citan.
en las implicaciones de su teoría, postulando que todas las
especies de seres vivos han evolucionado con el tiempo a partir
Elabora
de un antecesor común, mediante el proceso de selección
natural. Con estas ideas esbozó diversos borradores de su gran 7 Elabora un cuadro en el que recojas cómo cada uno de estos
obra El origen de las especies, que tardó casi veinte años elementos (tectónica, oceanografía o clima) han afectado
en terminar. a la evolución de las especies.
En poco tiempo, su libro El origen de las especies, publicado
en 1859, se tradujo a varios idiomas y se convirtió en un texto Investiga
científico fundamental, cuya discusión implicó a multitud de 8 Indica qué es un «conflicto intragenómico» y cómo
sectores sociales. En su obra, Darwin ofreció múltiples evidencias contribuye a la evolución de una especie.
que situaban al ser humano como una especie más del reino
9 Explica a qué llamamos la gran explosión cámbrica y expón
animal.
las teorías de Darwin para explicar este fenómeno.
10 Di cuáles son las principales fuentes de variación genética
ACTIVIDADES
en nuestra especie.
Lectura 11 Averigua qué cambio drástico tuvo lugar con la llegada
1 Lee atentamente este reportaje, subrayando en color rojo del periodo cámbrico.
las ideas principales y en azul los términos y expresiones 12 ¿De qué manera influye la geología en la evolución?
que te resulten confusos. Después, busca dichos términos
en el diccionario.
2 Tras la lectura, explica brevemente cómo era el clima
en el periodo precámbrico.
OBJETIVOS
• Descubrir los mecanismos de la selección natural, la especiación y la adaptación al medio.
• C
onocer las investigaciones que llevó a cabo Charles Darwin sobre la evolución de las especies
y las nuevas lecturas que se realizan sobre estos estudios.
• Comprender el origen de las diferentes especies.

• Utilizar Internet para realizar investigaciones científicas.
• Valorar críticamente el desarrollo científico.
• Promover la curiosidad y el interés ante los descubrimientos sobre la evolución.
• Conocer y aplicar los conceptos básicos del evolucionismo.
32
CIENCIAS 4 de marzo de 2009
4 de marzo de 2009
Química
Química
MOLÉCULAS
�Asteroide cercano
Un pequeño asteroide pasó
Los volcanes submarinos son una
fuente nutritiva de hierro puro
muy cerca de la Tierra el pasa-
do lunes. El objeto, de 35 me-
tros de diámetro, similar en ta-
maño al que supuestamente
causó el incidente de Tunguska
en 1908, estuvo a una distancia
El escaso polvo de mineral es clave para que la vida surja en el agua
mínima de 72.000 kilómetros,
sólo el doble de la altura de los MALEN RUIZ DE ELVIRA
satélites geostacionarios. Madrid El ciclo del carbono
� Cirac, con Hawking Mientras prosigue el experimen-
El español Juan Ignacio Cirac CO2
to Lohafex para estudiar los efec- atmosférico
forma parte del grupo de cien- tos de la fertilización con hierro
tíficos de prestigio, entre ellos de las aguas superficiales oceáni- Fotosíntesis Combus-
el físico Stephen Hawking, que cas, los científicos han encontra- tibles 3 El CO2 se disuelve
pasarán parte del año en el fósiles
do una nueva fuente de hierro en el mar
Perimeter Institute de Canadá, en el mar, y está en su mismo Plantas Respiración
dedicado a la física teórica, co- fondo. El polvo de hierro es el
mo catedráticos invitados. nutriente más escaso y clave pa- 1 La quema de combustibles 4 El fitoplancton
fósiles y la respiración asimila el CO2
Otros seleccionados son Leo- ra la vida marina. Llega a los 2 La fotosíntesis producen grandes
nard Susskind, Asoka Sen, Ya- Fotosíntesis
océanos por los ríos o en el pol- de las plantas cantidades de CO2
kir Aharonov, Subir Sachdev y vo procedente de los continen- retiene parte del
Xiao-Gang Wen. Cirac manten- tes, pero también, sorprendente- CO2 atmosférico Alimentación
drá su puesto de director en mente, flota hacia la superficie Fitoplancton Zooplancton
el Instituto Max Planck de Ópti- desde el fondo, en el material
ca Cuántica en Alemania. 6 El plancton cae al
que surge de las fuentes terma-
5 Los volcanes fondo del mar. El
les oceánicas. Hasta ahora se su- submarinos fertilizan carbono que
� Canas oxidadas ponía que el hierro de este ori- el fitoplancton, por lo contiene se queda
Las canas tienen el mismo origen, similar en cantidad al de que absorbe más CO2 almacenado
gen que el pelo rubio platino, el los ríos, se precipitaba en el fon-
agua oxigenada, que se concen- do marino como mineral.
tra en el folículo y hace que el El descubrimiento, publicado Fuentes: National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA) y National Science Foundation (NSF). EL PAÍS
pelo crezca sin color. “Todas en Nature Geoscience, se ha he-
nuestras células pilosas fabri- cho al tomar muestras de una
can un poquito de peróxido de cordillera volcánica en el Pacífi-
hidrógeno pero, a medida que co Este. Los investigadores halla-
pasa el tiempo, este poquito se ron que los compuestos orgáni-
convierte en mucho. Oxigena- cos (con carbono) de las emisio-
mos nuestro pelo desde den- nes submarinas capturan hierro
tro y primero crece gris y luego y que este hierro no se oxida,
blanco”, ha explicado Gerald informa la Fundación Nacional
Weissman, director de la revis- para la Ciencia (NSF) de Estados
ta FASEB, en la que publican Unidos, que señala que, para los
este resultado de una investiga- científicos, encontrar hierro bri-
ción. Además, el exceso de llante en el océano fue como sa-
agua oxigenada en la raíz termi- car una esponja seca de un ba-
na por impedir la formación de ño. “Todo lo que sabemos sobre
una enzima básica para la pro- las propiedades químicas del
ducción de melanina, el pigmen- hierro nos dice que debería de
to del color del pelo, la piel y estar oxidado”, dice Katrina Ed-
los ojos. Los científicos piensan wards, de la Universidad del Sur
que el mismo fenómeno puede
estar en la base del vitíligo. Roseta del Polarstern para
� Matemáticos en Canarias
El flujo de las toma de muestras, en aguas
llenas de icebergs. Arriba,
Michael Atiyah y Sebastiá Xam- fuentes termales fitoplancton Ceratium
bó intervendrán en el II Con- sorprendentemente pentagonum, con otras
especies, en el agua. / awi
greso de Estudiantes de Física
de la Universidad de La Lagu- no se oxida
na que se celebrará el 26 y 27
de marzo. Atiyah hablará so- mento. “La zona que hemos ferti-
bre los poliedros en geome- “Sólo dormimos lizado se mantiene dentro del re-
tría, física y química y Xambó
sobre computación cuántica.
cuando hay molino que elegimos y estamos
ya en la cuarta semana de estu-
Información en http://www.co- tormenta”, dice dio de los procesos que tienen
effis.es. Victor Smetacek lugar”, explicaba por correo elec-
trónico.
� Bóveda de semillas Lohafex es un proyecto con-
Cuatro toneladas de semillas de California. Los organismos junto de Alemania, India y Chile
(casi 90.000 muestras de cien- acuáticos metabolizan el hierro y en la expedición, además de
tos de cultivos) procedentes puro mucho mejor que en su for- los científicos de estos países,
de reservas en Canadá, EE UU, ma oxidada, explica Edwards, si participan dos españoles y tres
Irlanda y Suiza, y de centros de bien es verdad que no se conoce italianos. Según Smetacek, la
investigación agrícola de Siria, el volumen de esta nueva fuente convivencia es muy buena, aun-
México y Colombia, llegaron el nutritiva. aumento de su rendimiento en carbono se hunde y se mantiene que algunas veces los científicos
26 de febrero a la Bóveda Glo- “Una cuestión importante es el siglo XX. Sin embargo, esta téc- secuestrado en el océano profun- están muy cansados de los tur-
bal de Semillas, justo en el día en qué medida en todo el hierro nica, que pretende lograr una do y en los sedimentos del fondo nos incesantes: “Entonces llega
de su primer cumpleaños. Este del mundo se produce una oxida- mayor productividad biológica del mar, aunque se desconoce una tormenta y, como no pode-
depósito, situado en el archipié- ción catalizada por bacterias en en el océano abierto, es critica- cuanto tiempo permanece fuera mos trabajar, dormimos”.
lago noruego de Svalbard, ha vez de la habitual, o se mantiene da por los que temen que una de la circulación. A falta de resultados definiti-
recolectado en este año más puro”, recuerda Don Rice, de la intervención así en la naturale- De hecho, el inicio del experi- vos, los científicos explican en la
de 400.000 muestras distin- NSF. za tenga consecuencias perjudi- mento de fertilización oceánica página web del Instituto Alfred
tas, 200 millones de semillas La fertilización con hierro ciales. con polvo de hierro Lohafex, en Wegener (www.awi.de) las pri-
en total. “Estamos especial- del plancton (los microorganis- El fitoplancton (microorga- el Atlántico sur, fue retrasado meras observaciones realizadas,
mente orgullosos de que tal nú- mos marinos) se quiere estudiar nismos similares a las plantas) unos días debido a las protestas especialmente sobre cuáles son
mero de países haya trabajado como posible vía para acelerar utiliza la luz solar para alimen- ecologistas. Desde entonces, los los géneros de fitoplancton que
tan rápido para proporcionar la captura de carbono de la at- tarse a través del proceso de fo- trabajos en el buque oceanográ- responden antes a la fertilización
muestras de sus reservas para mósfera y luchar así contra el tosíntesis, mediante el cual tam- fico Polarstern van a buen ritmo, y cómo interactúan con otros gru-
su conservación en la bóveda”, cambio climático. Sería algo si- bién captura dióxido de carbo- confirmó el pasado viernes des- pos en lo que Smetacek y el codi-
dijo Lars Peder Brekk, ministro milar al abono con nitrógeno de no, el principal gas de efecto in- de el barco Victor Smetacek, co- rector indio Wajih Naqvi, llaman
noruego de Agricultura. las cosechas que llevó a un gran vernadero. Una parte de este director científico del experi- su “jardín experimental”.
14
2
CIENCIAS
Los volcanes submarinos son una fuente

nutritiva de hierro puro
CLAVES Analiza
Durante más de un siglo, los oceanógrafos trataron de esclarecer 5 Explica de dónde procede el mineral de hierro que se
el porqué de la poca abundancia de fitoplancton en aguas encuentra en el mar. ¿Dónde se ha encontrado ahora?
supuestamente aptas para la vida en cuanto a su contenido 6 ¿Qué relación tiene el hierro marino con la lucha contra
de nutrientes. En 1989 se comprobó que el hierro era el el cambio climático?
ingrediente que faltaba. Dado que las plantas en crecimiento
7 Señala qué ventajas e inconvenientes se plantean a esta
absorben dióxido de carbono y que el hierro puede estimular
propuesta.
notablemente su crecimiento, un sector de la comunidad
científica cree que aumentos naturales en las aportaciones de 8 Explica la importancia de los volcanes submarinos
hierro a los océanos durante el pasado geológico pudieron haber en la eliminación del CO2 atmosférico.
estimulado lo suficiente el crecimiento vegetal como para que
absorbieran dióxido de carbono en cantidades muy importantes, Analiza los gráficos
hasta el punto de afectar al clima global, quizá incluso 9 Observa el esquema que acompaña a esta noticia
contribuyendo a la llegada de las eras glaciales.
y contesta:
Por ello, se ha sugerido que la fertilización con hierro podría – ¿De dónde procede el CO2 atmosférico?
reducir el peligro del calentamiento global. Sin embargo, esta idea
– ¿De qué forma reduce el plancton el nivel de CO2?
levanta mucha controversia, dado el limitado conocimiento
que aún se tiene sobre la cuestión. Los partidarios sostienen que – ¿Qué es lo que produce más CO2?
la fertilización del océano con abono es lo mismo que lo que
Investiga
se hace al abonar las tierras para la agricultura y que se trata
de una opción muy barata para reducir el carbono en 10 Investiga en Internet y amplía la información del periódico
comparación con otras medidas actuales. Además, creen que no sobre el proyecto Lohafex. Elabora un pequeño informe
dañará el medio ambiente y que es una solución a largo plazo con los datos que recabes.
ante el calentamiento global.
Debate
ACTIVIDADES 11 En el apartado «Claves» se plantea una cuestión sobre los
beneficios e inconvenientes que dicha investigación puede
Lee y comprende
tener. Plantea en clase un debate que analice estas
1 Lee esta noticia subrayando las ideas y datos principales. cuestiones.
2 Observa la página y señala su composición. ¿Qué se incluye
dentro del apartado denominado Moléculas?
3 Señala por qué crees que los periódicos dedican una sección
a los avances científicos. ¿Crees que son textos accesibles a
todos los lectores?
4 Di qué es el plancton y el fitoplancton.
OBJETIVOS
• C
onocer qué investigaciones se están llevando a cabo en las aguas marinas y qué objetivos buscan respecto
al medio ambiente.
• Saber qué otras formas de reducir el CO2 existen actualmente y qué elementos intervienen en ellas.
• C
omprender las implicaciones que tienen distintas actividades humanas en el medio ambiente y cómo
se plantean los cambios para respetar nuestro entorno.

• Utilizar Internet para realizar investigaciones científicas.
• Analizar el esquema de una página periodística para aprender a describir lo que se ve en ella.
• Plantear de manera correcta debates en clase con sus argumentaciones y respuestas.
• Conocer las secciones de las que consta el periódico.
53
CIENCIAS 8 dede
8 de abril abril
2009de 2009
Historia
Historia de la
de la ciencia ciencia
Tras la pista de la bomba atómica nazi

Detectives nucleares de la Comisión Europea identifican uranio del reactor de Heisenberg
JOSÉ MANUEL ABAD LIÑÁN aproximación estadística. Ade-
Karlsruhe más, los isótopos (variantes con
diferente número de neutrones
El último capítulo del programa de un mismo elemento químico)
nuclear del nazismo narra la lle- que componen el uranio natural
gada a Haigerloch, una pequeña tienen una semivida muy larga.
ciudad del suroeste de Alema- Por ejemplo, el isótopo de ura-
nia, de unos militares y científi- nio 234U, presente en el 0,0055%
cos estadounidenses poco des- del uranio natural, tiene una se-
pués de que todo un premio No- mivida de 245.500 años. Con un
bel huyera de allí en bicicleta, tiempo tan largo y una cantidad
portando cubos de uranio utili- de muestra tan ínfima, parece di-
zados en el intento de construir fícil atinar con una fecha concre-
la bomba. Ahora, científicos de ta. Pero ha sido analizándolo có-
la Comisión Europea, actuando mo los científicos del ITU, bajo
como detectives nucleares, han la dirección de Klaus Mayer, aca-
confirmado que este material ban de afirmar que el uranio del
perteneció al proyecto. cubo se procesó por última vez a
El 24 de abril de 1945 entra- finales de 1943. Es decir, algo an-
ban en la ciudad, ya bajo domi- tes de que, según el relato histó-
nio francés, los miembros de la rico, llegara a manos de Heisen-
misión ALSOS. Formaba parte berg. Empleando simultánea-
del Proyecto Manhattan, el plan mente dos técnicas —espectro-
secreto liderado por EE UU pa- metría de masa y espectrome-
ra crear una bomba atómica an- tría alfa— estos detectives nu-
tes que los alemanes. Su objeti- cleares han logrado la primera
vo: descubrir si los nazis les ha- prueba experimental de la activi-
bían pisado los talones en la ca- dad nuclear de la Alemania nazi.
rrera por el arma que su país Y han conseguido precisar hasta
utilizaría cuatro meses después dónde había llegado la ciencia
contra Japón. Los miembros de El investigador principal del proyecto, Klaus Mayer, muestra una réplica del cubo de uranio analizado. / ce nuclear alemana.
ALSOS tomaron prisioneros en Los fragmentos han revelado
sus casas a muchos científicos, la presencia de impurezas de pa-
pero uno de ellos, Werner Hei- rafina, una de las sustancias mo-
senberg, premio Nobel de Física deradoras que permiten que los
El científico alemán Se ha demostrado

huyó en bicicleta que el proyecto
con varios estaba lejos
cubos de material del arma atómica
en 1932 por la creación de la neutrones tengan una probabili-

mecánica cuántica, había conse- dad mayor de interactuar con el
guido escapar dos días antes de uranio y desencadenen así la es-
la ciudad. perada reacción nuclear. La pa-
Heisenberg era un científico rafina era la sustancia modera-
valorado en la Alemania nazi. dora favorita de Heisenberg. Ade-
Trabajaba para crear un reac- Personal aliado desmantela la pila atómica de Haigerloch en 1945. Werner Heisenberg, en 1933. más, se han hallado trazas de cal-
tor nuclear con apoyo del Ejér- cio, que se usaba para convertir
cito. Pero en 1942 los militares el óxido de uranio en el metal de
le pidieron que lograra un ar-
ma nuclear en el plazo de nue-
ve meses. Heisenberg negó ser
Los alijos más recientes los cubos. Así han podido saber
que aquel uranio se extrajo de la
mina checa de Joachimsthal (ac-
capaz y perdió el apoyo. En un tual Jáchymov). Para saberlo
Berlín asediado, decidió mar- La datación histórica es sólo se ha hecho pública— enrique- ternacional de la Energía ha han usado unas completas bases
charse a Haigerloch para se- una parte de la actividad de cido en un 4% y un 16%. El tenido noticia de 1.340 inciden- de datos. En el ITU se dispone de
guir trabajando en su reactor, y los detectives nucleares. Tam- enriquecimiento de uranio tes, en su inmensa mayoría re- bases “de prácticamente la totali-
le pidió a un colega más aventa- bién es su responsabilidad la busca aumentar el porcentaje siduos de isótopos usados en dad de lugares en el mundo don-
jado en la carrera nuclear, Kurt identificación del material nu- del isótopo 235U presente en el medicina, como el cobalto o el de se extrae o se procesa el ura-
Diebner, que le facilitara un nú- clear incautado en las fronte- uranio natural para su aprove- cesio. Los incidentes más inte- nio”, afirma Mayer, con la excep-
mero suficiente de los cubos de ras exteriores de la Unión Eu- chamiento energético y arma- resantes para los detectives ción de “ciertas zonas de Asia
uranio que había conseguido fa- ropea. La última detección tu- mentístico. El material se está nucleares, sin embargo, son Central”.
bricar. vo lugar en el puerto de Rot- analizando desde el 16 de fe- los 16 que implicaban mate- Heisenberg murió en 1976.
Pero la derrota alemana hizo terdam (Holanda). En una febrero en el ITU. rial nuclear (uranio y pluto- Siempre negó, arguyendo moti-
imposible el proyecto. Heisen- cha no revelada de octubre o En la actualidad, Rusia es, nio) suficientemente enrique- vos morales, que su investiga-
berg enterró junto al resto de noviembre de 2008, un barco junto a los países del Cáucaso, cido para su uso armamentísti- ción pretendiera lograr una
científicos los cubos de uranio, procedente de San Petersbur- el lugar de origen más frecuen- co. No obstante, el ITU afirma bomba atómica. Para lograrla,
cogió su bicicleta y recorrió 250 go pretendió introducir ura- te de los alijos nucleares. Des- que los casos van decreciendo hay que enriquecer el uranio
kilómetros hasta la ciudad de nio —en una cantidad que no de 1993 a 2007, la Agencia In- a razón de 10 por año. aún más que para su uso en reac-
Garmisch-Partenkirchen, cerca tores. Ahora, los investigadores
de la frontera con Austria. Allí del ITU han comprobado que en
esperaba refugiarse con unos fa- sigo. A principios de los años 60 los mejores detectives nucleares El uranio, como todos los ele- los cubos de uranio no había
miliares para zafarse de una de- unos niños encontraron un cubo de Europa. Ésta es la denomina- mentos radioactivos, es inesta- arrancado el proceso de fisión.
tención que al final se revelaría de metal en la orilla de un río no ción coloquial que asumen con ble. Sus átomos van desintegrán- “Así que sus dispositivos no
inevitable. Una versión de aque- muy lejos de Garmisch-Parten- naturalidad los forenses nuclea- dose gradualmente. Ese proceso eran los adecuados para una re-
llos hechos afirma que en su hui- kirchen. El cubo pasó por manos res de este centro de investiga- y el periodo de tiempo necesario acción de fisión retroalimenta-
da llevaba consigo un curioso re- privadas y públicas hasta que en ción, capaces de hacer hablar a para que la mitad de los núcleos da”, según Mayer. En otras pala-
cuerdo de los días de laborato- 2002 llegó a los científicos del apenas unos miligramos de ma- de un elemento se desintegre es bras, el reactor de Heisenberg
rio: unos cuantos de los 664 cu- Instituto de Elementos Transurá- terial radiactivo para que reve- suficientemente conocido: se de- fracasó. Y si no era capaz de con-
bos de uranio del reactor que nicos (ITU) de Karlsruhe (Alema- len su origen, su fecha de proce- nomina semivida y permite da- seguir uranio lo suficientemen-
construía. nia), un centro de investigación sado y algunos otros datos que tar su edad. Sin embargo, se tra- te enriquecido para poner en
Hasta ahora no se había podi- de la Comisión Europea recono- matizan científicamente la na- ta de un proceso en parte aleato- marcha su reactor, mucho me-
do confirmar que los llevara con- cido por albergar a algunos de rración oficial de la historia. rio y las cifras se logran por una nos una bomba atómica.
18
3
CIENCIAS
Tras la pista de la bomba atómica nazi

CLAVES Valora
La bomba atómica es un arma de destrucción letal que utiliza 6 Comenta el hecho de que fuera un premio Nobel de Física
uranio o plutonio para generar una inmensa cantidad de energía quien tratara de crear la bomba atómica para el ejército nazi.
en muy poco tiempo. 7 Comenta, asimismo, por qué razones ese mismo premio
Durante la Segunda Guerra Mundial (1939-1945) se produjo Nobel negó siempre que su investigación pretendiera lograr
una carrera de investigación donde los científicos e ingenieros una bomba atómica.
de ambos bandos competían en secreto por conseguir fusionar 8 Valora el comentario que se hace acerca de las bases
el uranio y poder elaborar una bomba de extraordinario poder. de datos que tiene el ITU de prácticamente todos los lugares
Finalmente, en 1945 los científicos del Proyecto Manhattan del mundo donde se extrae uranio, con excepción de ciertas
de Estados Unidos lograron construir dos bombas atómicas zonas de Asia central.
que fueron lanzadas ese verano en Japón, causando miles y miles 9 ¿Qué riesgo conlleva que existan esas zonas en Asia central
de víctimas y que sirvieron para poner fin a la Segunda Guerra donde se extrae o procesa uranio, y que estén fuera
Mundial. del control de entidades como el ITU?
Werner Heisenberg fue un destacado científico alemán
especialista en física cuántica y nuclear. Desde muy joven realizó Investiga
aportaciones valiosísimas para la física y, al contrario que otros 10 ¿En qué consistía la misión ALSOS? Describe qué es
colegas suyos, que huyeron de Alemania durante los años una reacción de fisión y cómo se consigue.
previos al comienzo de la Segunda Guerra Mundial, Heisenberg
se quedó y trabajó en un proyecto que pretendía producir
11 ¿Por qué trabajos recibió Heisenberg el premio Nobel
una bomba atómica. de Física?
12 ¿En qué consiste la propiedad de la semivida? ¿Es propia
de los átomos?
ACTIVIDADES
Lee y comprende Elabora

1 ¿Qué era el Proyecto Manhattan? 13 Elabora, a modo de relato, una narración de esa huida
de Heisenberg en bicicleta en 1945.
2 ¿Qué son los detectives nucleares?
14 Conforma un listado de otros elementos transuránicos
3 Explica en qué consiste la inestabilidad del uranio.
de interés tecnológico.
Analiza
4 En el reportaje se habla del ITU, el Instituto de Elementos
Transuránicos. Explica qué significa el término transuránico.
5 Analiza el sentido que tiene el dato de la semivida del uranio:
245 500 años.
OBJETIVOS
• Valorar la dimensión humana de los científicos.
• Reconocer la labor de los llamados detectives nucleares.
• Reconocer la importancia de las investigaciones históricas.

• Utilizar valores y criterios éticos asociados a la ciencia y al desarrollo tecnológico.
• Seleccionar, tratar y utilizar la información y sus fuentes.
• Comprender la realidad de manera crítica.
• S
er curioso para plantearse preguntas, identificar y manejar la diversidad de respuestas posibles
ante una misma situación.
• Utilizar el lenguaje como instrumento de interpretación y comprensión de la realidad.
Noticias sobre Matemáticas

1
MATEMÁTICAS
Matemáticas. Música
36 Cultura y deporte
La ciencia
del rock
Seis explicaciones
matemáticas a los
misterios del pop
a partir de las últimas
revelaciones musicológicas
JAVIER SAMPEDRO, Madrid
Ésta es la primera entradilla de la historia que no res-

ponde las cinco preguntas clásicas del periodismo, sino
que plantea seis: ¿Están las melodías cerca de acabar-
se? ¿Por qué el iPod parece el mejor de los djs? ¿Hay
música para chicas y para machotes? ¿Por qué tengo
muchos más discos en las letras M y S que en el resto?
¿Cuántos años faltan para que toda la música acabe en
Internet? ¿Por qué la segunda canción del disco parece
siempre la mejor? Las preguntas son del jefe, así que
hay que responderlas. Por fortuna no falta material en
las librerías, con las recientes obras del neurólogo Oli-
ver Sacks (Musicofilia, en Anagrama) o del músico y
científico cognitivo Daniel Levitin (El cerebro y la músi-
ca, en RBA), ambas originales y de un gran interés, y de
algún otro libro. Además uno tiene sus contactos, así
que vamos a ello.
» ¿Están las melodías cerca de acabarse o las cancio-

nes (no atonales, claro) son infinitas? El número de
melodías dodecafónicas es fácil de calcular —son unos
500 millones—, pero difícil de interpretar. Casi toda la
música es tonal, es decir, que se basa en generar y
resolver tensiones sobre un punto de anclaje o reposo
armónico (la tonalidad, como do mayor o la menor).
Cualquier sistema tonal implica que unas notas (la tóni-
ca o ancla y sus socios naturales) se utilizan mucho más
que otras en una melodía.
Lo que hizo Schönberg fue prohibir por estatuto usar
una nota más que otra: la melodía dodecafónica debe
llevar las 12 notas que hay en la escala, y ni una más.
Schönberg no fue el primer músico atonal, pero sí el
primero en proponer esa fórmula matemática simple
para garantizar al compositor una atonalidad cristalina.
Las posibles melodías dodecafónicas, por tanto, son las
permutaciones de 12 notas tomadas de 12 en 12, que son
12! (12 factorial, o 12 x 11 x 10 x 9...), o cerca de 500
millones. La biblioteca de iTunes tiene seis millones de
canciones, así que ahí parece haber margen para 80
bibliotecas iTunes más. Lo que ocurre es que poca gen-
te llamaría melodías a la mayor parte de esos productos
matemáticos.
marcos balfagón Pasa a la página siguiente
otro John Williams: un guitarris- res están mucho más desprejui-

ta clásico conocido por sus trans- ciadas”, prosigue el crítico, “y
cripciones de Satie. cuando escuchan música no tie-
nen necesariamente que estar
» ¿Hay una música para chi- reforzando sus esquemas y este-
cas y otra para machotes? “Sí, reotipos; tampoco necesitan
pero sólo en España”, responde comprarse todos los discos de B.
con humor (alemán) mi musicó- B. King, por ejemplo”.
logo y neurocientífico favorito,
Stefan Koelsch, del Instituto » ¿Por qué en mi discoteca
Max Planck de Ciencias Cogniti- tengo muchos más discos en
vas en Leipzig. “No, pero ya en las letras M y S que en el res-
serio, yo creo que las nanas las to? Ésta no es de música. Tam-
suelen cantar las madres más a bién mi agenda del móvil está
menudo que los padres, pero llena de emes —manolos, ma-
puede ser una cosa cultural”. En rías, manriques—, y algo similar
la que Koelsch, por cierto, no ve pasa en los diccionarios. La pre-
ninguna ventaja: “Yo personal- ponderancia de la M se debe se-
mente creo que las nanas y guramente a que no hay mejor
otras canciones cantadas por los
padres —y no sólo por las
madres— tienen unos efectos
Viene de la página anterior cir, organizar, sincronizar y con tu mismo patrón de prefe- muy beneficiosos para el niño”.
Responde mi crítico musical comprar música. rencias, y luego aplican un prin- El científico prosigue:
favorito, Diego A. Manrique: “iTunes 8 incluye la revolu- cipio simple y eficaz: quienes “De modo similar, no
“Uno de los primeros números cionaria característica Genius”, han coincidido antes tienden a pienso que haya una
de Rolling Stone se planteó la explica Lara, “que con un solo coincidir después. Los humanos base biológica pa-
cuestión a principios de los se- click en una canción crea una somos así, y Genius lo sabe. ra las diferen-
tenta. ¿Se están acabando las lista de reproducción con otras “Pruébalo”, me dijo Lara, y
melodías? No supieron respon- canciones de tu biblioteca que así lo he hecho estos días. Es ver-
derla”. van bien juntas con ella”. Pero daderamente espectacular. Con
¿Cuántas melodías tonales entonces, ¿está programado en muy poca información de parti-
hay? Una forma de estimarlo iTunes el concepto ir bien jun- da —como una versión concreta
puede ser no partir de 12 notas, tas? Aquí pinchamos: “Me temo de Summertime por el guitarris-
sino de 7: la escala diatónica des- que los algoritmos que están deta de jazz Barney Kessel—, Ge-
cubierta por Pitágoras (do re mi trás de la tecnología Genius no nius ha clavado mi perfil de
fa sol la si), casi un producto de están descritos públicamente”. oyente, hasta el extremo de que cias musicales entre sexos. Las forma concebible de empezar
la física del sonido. Son las teclas Según Apple, Genius ayuda al ya me ha descubierto otros cua- distintas preferencias musicales una palabra: cerrando la boca.
blancas del piano, y casi cual- usuario a “redescubrir las can- tro guitarristas a los que ignora- de hombres y mujeres vienen de-
quier forma en que uno toque ciones favoritas que ya tiene”, y ba por entero, y que me gustan terminadas sobre todo por la cul- » Al ritmo sostenido que lleva-
le sugiere cancio- mucho más que Barney Kessel, tura, probablemente. Pero es mos de sumar canciones a la
nes afines “que toles confieso espontáneamente. cierto, por ejemplo, que la músi- Red... ¿Cuántos años faltan
davía no tiene”, ¿Cómo lo hizo? ca de algunas cantantes es consi- para que toda la música aca-
por si quieren Manrique explica: “Hay una derada ‘para chicas’ por los ado- be en Internet, si tal quimera
añadirlas a su co- empresa que se dedica a clasifi- lescentes, y despreciada por los es posible? Es posible que ya
lección. Genius car las canciones según caracte- chicos. Y también es verdad que esté en la Red toda la música,
combina tu infor- rísticas como el tiempo que tarse manejan perfiles sobre la dis- aunque sólo en un sentido estre-
mación con los da- da en entrar la melodía, el núme- cho de la palabra “toda”. Tam-
tos anónimos de ro de veces que se repite el estri- bién es verdad que, por ahora,
millones de usua- billo o el tipo de armonías. Pre- La innovación no es muchas grabaciones descatalo-
rios de iTunes y la sumían de predecir los éxitos”. gadas sólo están disponibles en
procesa con esos Así funciona Genius —con crite- una cuestión de servidores de difusa legalidad.
misteriosos “algo- rios musicológicos— y por eso combinatoria, sino “Si encuentras algo que te intere-
esas teclas produce una melodía ritmos desarrollados por funciona tan bien. sa en una de esas páginas de des-
tonal. Apple”. ¿De qué van? Pero Genius también usa de profundidad cargas gratis”, aconseja Manri-
Pero las permutaciones de Genius es un filtro colaborati- cualquier otro truco que le ven- que con ironía, “más vale que te
siete notas tomadas de siete en vo, un tipo de programa que rega bien. Por ejemplo, le metí las lo bajes de inmediato, porque al
siete apenas pasan de 5.000. Ca- coge información sobre los gus- gymnopédies de Erik Satie y me Quizá ya esté en la día siguiente pueden haber ce-
da una debería estar repetida tos de todos y la usa para prede- devolvió el tema de La lista de Red toda la música, rrado ‘por aviso legal’”.
1.200 veces en iTunes. Y aún cir el gusto de cada uno. Estos Schindler, de John Williams, De todos modos, “hay miles
puede que siete notas sean de- sistemas no funcionan sacando que no se parece en nada. Ge- pero sólo en un de canciones que no han llegado
masiadas. El mayor éxito de promedios, sino deduciendo nius lo había encontrado en Go- sentido estrecho a Internet, y que quizá nunca
Weather Report, Birdland, se ba- pautas. Buscan a otros usuarios ogle. Y no reparó en que ése era lleguen”, dice Manrique. Las
sa en una melodía de una simple- emisoras de radio, por ejemplo,
za insultante: sus cinco notas só- tribución de género de los oyen- tienen registradas innumera-
lo dan 120 permutaciones. ¿En- tes para una canción, una ban- bles interpretaciones en directo
tonces qué pasa? da, una emisora de radio o lo que emitieron desde sus estu-
Que el diablo mora en los deta- que sea. Steven Brown recoge al- dios, y que rara vez se han edita-
lles. Cuando las primeras bossa go de esto en Music and manipu- do en disco, y casi nunca han
nova fueron acusadas de monóto- lation”. Ahí tenemos otro libro. llegado a la Red. “¿O qué sabe-
nas, Antonio Carlos Jobim respon- Manrique, creador del espa- mos de la música de Indonesia,
dió con la Samba de uma nota so, cio Sólo para ellas en Radio 3, o de Manchuria en los años
donde la única nota de la melodía añade otro ángulo: “Los hom- treinta?”, se pregunta Manrique
adquiere cinco significados radi- bres tendemos a organizar nues- ahora que no le oye el jefe.
calmente distintos según a qué tras preferencias con unos crite-
acorde pertenezca. La innovación rios más rígidos que las muje- » Y acabamos con la sexta pre-
en música, como en todo lo de- res, como para convencernos de gunta ¿Por qué el segundo cor-
más, no es una cuestión de combi- que controlamos la realidad; te del disco parece siempre la
natoria, sino de profundidad, du- marcamos así nuestro territo- mejor? Responde mi periodista
rará cuanto dure el talento. rio, y todo lo que queda fuera de favorito, Walter Matthau: “Oh
la frontera tiene que ser necesa- vamos Hildy, ¿quién llega al se-
» ¿Cómo funciona el shuffle riamente terrible”. “Las muje- gundo corte?”.
del iPod, que a veces parece
el mejor de los djs? “La repro-
ducción de canciones obedece
estrictamente a una selección
aleatoria entre las que tiene al-
macenadas”, dice el portavoz de
Apple, Paco Lara. ¿Será enton-
ces el azar el mejor de los djs?
No. La clave está en el almacén,
o en su guardián: un autómata
llamado Genius. Es parte de la
última versión de iTunes, el pro-
grama de Apple para reprodu-
88
1
MATEMÁTICAS
La ciencia del rock

S
CLAVES Resuelve
La Combinatoria es la parte de las Matemáticas que se dedica 2 Calcula el resultado de los siguientes números factoriales.
a estudiar las diversas formas de realizar agrupaciones con los a) 0!
elementos de un conjunto, formándolas y calculando su número. b) 2!
Existen distintas formas de realizar estas agrupaciones, según c) 5!
se repitan los elementos o no, según se puedan tomar todos d) 8!
los elementos de que disponemos o no y si influye o no el orden
de colocación de los elementos.
3 Intenta hallar con ayuda de la calculadora 234!,
¿qué sucede?
La mayoría de las fórmulas que nos calculan este número
de formas de realizar agrupaciones utilizan el factorial de
4 Calcula las melodías distintas que se pueden hacer
un número. con tan solo 6 notas.
El factorial de un número se representa como n! y se calcula Analiza

de la siguiente forma:
5 ¿Conoces canciones que sin ser la misma suenen igual?,
n! = n · (n 2 1) · (n 2 2) · … · 3 · 2 · 1
¿crees que este parecido es debido a que son dos
En particular, las permutaciones nos calculan las distintas combinaciones de notas parecidas o a una limitación
formas de ordenar n elementos distintos en n sitios. La fórmula en la creatividad del artista?
para calcular estas agrupaciones es la siguiente: ¿Qué consideras que es más fácil que se agote, las posibles
Pn 5 n! combinaciones tonales o la creatividad para crear nueva
música?
ACTIVIDADES Investiga
Comprende 6 Ponte de acuerdo con varios de tus compañeros y buscad
entre todos información sobre la relación entre la matemática
1 Lee el artículo, localiza y explica el significado de las
y la música. En particular, investigad sobre la escala
siguientes expresiones.
Pitagórica.
a) «[…] Casi toda la música es tonal, es decir, que se basa
en generar y resolver tensiones sobre un punto de
anclaje o reposo armónico […]».
b) «[…] Lo que ocurre es que poca gente llamaría melodías
a la mayor parte de esos productos matemáticos. […]».
c) «[…] La innovación en música, como en todo lo demás,
no es una cuestión de combinatoria, sino de profundidad,
durará cuanto dure el talento. […]».
OBJETIVOS
• U
tilizar de forma adecuada herramientas TIC, como Internet, para buscar información de términos y conceptos
que ayuden a comprender la noticia.
• V
alorar las distintas formas de expresar la información en cuanto a su precisión matemática y su facilidad
de lectura.
• Conocer qué es la combinatoria.
• Calcular factoriales de un número.

• Usar herramientas de apoyo, como Internet, para contrastar los datos que aparecen en la noticia.
• V
alorar e integrarse en la labor en grupo para realizar el trabajo de investigación y obtener más de una opción
de solución de una situación problemática.
2
MATEMÁTICAS 21 de marzo de 2009
18 Estadística
Estadística 21 de marzo de 2009
Agua que es de beber, no la dejes correr

GUSTAVO HERMOSO porcentaje está accesible de forma fácil y poco costosa.
La presión demográfica, la agricultura y la industria han hecho del agua un
E s difícil calcular con precisión cuánta agua hay en nuestro planeta. Los
cálculos más fiables apuntan a que en total existen aproximadamente
1.360 millones de kilómetros cúbicos del líquido elemento. Parecen muchos,
elemento de valor estratégico, que muchas veces se derrocha mientras
millones de personas pasan literalmente sed.
Un uso responsable de este vital elemento y su distribución solidaria
pero en realidad es una fina capa que cubre una parte de la Tierra. permitiría superar las carencias actuales, ya que, según los expertos,
De toda esta masa líquida, sólo el 2,7% es agua dulce, y de ella, sólo un pequeño con la tecnología actual hay agua para todos.
CONSUMO DIARIO
Promedio
en litros por
persona y día 600
AG UA D U LC E UTILIZACIÓN DEL AGUA DULCE
2,7% En porcentaje
73% Agricultura
y ganadería GASTO
EE UU, 575
550
Sólo un pequeño DOMÉSTICO
porcentaje es dulce, pero
no toda está disponible. 0,03% LLenar una bañera
Entre 100 y150
Un 0,03% del total del Ríos, lagos y 500
agua del planeta aguas superficiales Australia, 495
corresponde
al agua superficial,
que es fácilmente
21% Industria
y minería
aprovechable para
el consumo humano.
6% Consumo
humano El ahorro de agua puede ser
muy significativo si cambiamos
450
Otro 0,77% corresponde

a las aguas subterráneas,
accesible sólo en parte
0,77% 70% Baño y aseo
personal
un poco nuestros hábitos.
Tomar una ducha en vez
de un baño supone
Acuíferos y
unos 100 litros menos de agua.
400
con la tecnología actual. cursos subterráneos
El resto del agua, la gran Poner el lavavajillas a plena
carga en vez de lavar toda esa Italia, 386
mayoría (1,9%), está en vajilla a mano puede suponer Japón, 375
forma de hielo un ahorro de hasta el 60%,
en los polos y glaciares. y lavarse los dientes con el grifo 350
20% Limpieza
y colada
cerrado, otro cinco litros
menos de consumo.
1,90%
Agua congelada 10% Preparación
de la comida
España, 320
Noruega, 302 300
en los polos y glaciares Un ciclo de lavavajillas de clase A
Unos 30
Francia, 285
ACCESO AL AGUA
Y DESARROLLO HUMANO
Porcentaje de población que tiene Ducha de tres minutos 250
Austria, 250
acceso a una fuente de agua mejorada Descarga de la cisterna 15
Cocinar y beber 6-8
CONSECUENCIAS DE
Países en desarrollo 43% Cepillado de dientes 0,5
3-4
Dinamarca, 210
LA SOBREXPLOTACIÓN 200
Alemania, 194
AGUA SALADA EN MARES Y OCÉANOS
DEL AGUA
96% 326 litros
97,3%
La mayoría del agua que contiene
60% porcentaje de
grandes ríos
que tienen su
Países desarrollados
Consumo
de un canadiense
Perú, 174
Filipinas, 166
Reino Unido, 149
150
curso represado
el planeta se encuentra en los mares y degradado India, 135
y océanos. Es agua salada y no apta
45 litros
para el consumo humano.
La tecnología de desalación permite 75% pérdida del
volumen total
del mar de Aral
Consumo
de un ciudadano
100
paliar en parte la escasez en zonas de Bangladesh
costeras, pero con un importante gasto
energético y emisiones de salmuera,
que afectan al ecosistema marino
50% porcentaje de
humedales
perdidos desde
10 litros
Consumo 575 litros < 50 litros/día: umbral
de pobreza del agua 50
cercano. 1900 en una aldea Consumo de un Bangladesh, 45
de Kenia estadounidense
70 bajada anual
cm del nivel del
agua en el
Ghana y Nigeria, 36
Burkina Faso y Níger, 26
Camboya, Haití y Uganda, 15
mar Muerto Mozambique, 5
MAPA DE TENSIÓN HÍDRICA

Cuando la demanda de agua está por debajo de la disponbilidad de la misma (zonas en rojo),
se dice que existe una tensión hídrica elevada. Cuando la demanda es inferior a la disponibilidad
de agua, la tensión es baja. Siria, Líbano, Israel, territorios palestinos Zonas superpobladas de China oriental y
Fuente: Grupo de Análisis de Sistemas Hídricos, Universidad de New Hampshire. y delta del Nilo ciudades como Pekín, Shanghai, Xian,
http://wwdrii.sr.unh.edu/ o Quindao
Márgen occidental del mar Negro
Grandes núcleos (Bulgaria, Rumania, Moldavia y Ucrania)
urbanos de Europa POBLACIÓN AFECTADA
POR UNA CARENCIA
Núcleos GRAVE DE AGUA
2.414
urbanos
en torno a la
zona sur de
los grandes lagos millones de personas
Mitad sur y oriental (aproximadamente el
de la península ibérica 37% de la población mundial)
Grandes zonas Zona interior Asia y Pacífico
del centro y oeste del Magreb y este
de EE UU, incluido de Marruecos 1.693
el Estado de California Borde sur del Sáhara
(37 millones de habitantes) (Mali, Burkina Faso,
y ciudades como San Níger y Chad)
Francisco y Los Ángeles.
Baja California y
norte de México Sur de Pakistán
y un 60% del
territorio de India.
Práctica totalidad
Centro de México, incluida de la península arábiga Asia occidental
la capital, México DF (unos
20 millones de habitantes)
Cuerno de África 74
(Somalia y Etiopía)
Norteamérica
Cono sur africano
124
Latinoamérica
Zonas costeras del norte y Caribe
de Venezuela (Caracas) y Baja tensión hídrica Alta tensión hídrica
112
arco suramericano del Pacífico Europa
>100 10-100 0-10 0-10 10-100 >100 239
Población afectada (en milles) Muy baja densidad África
de población
172
Fuentes: Unesco, PNUMA (Programa de las Naciones Unidas para el Medio Ambiente) y Banco Mundial.
49
2
MATEMÁTICAS
Agua que es de beber, no la dejes correr

CLAVES Resuelve
La escasez de agua obliga a la moderación del consumo por 2 Según las estimaciones más exactas, se cree que existen
parte de la población a nivel mundial. Solo hay que recordar que 1 360 millones de kilómetros cúbicos de agua, ¿cuántos litros
muchas personas sobreviven con apenas 5 litros de agua diarios, de agua están en los ríos, lagos y aguas superficiales?
20 veces menos de lo que se consume en 5 minutos de ducha. 3 De cada 1 000 litros de agua dulce utilizados por el ser
No toda el agua de la Tierra puede utilizarse para el consumo humano, ¿cuántos litros se estima que se dedican
humano, ya que aproximadamente el 97 % es agua del mar a la preparación de la comida?
y tiene sal, el 2 % es dulce y está en los polos, y tan solo el 1 % 4 Calcula cuántos días puede subsistir una persona
del agua de todo el planeta es dulce y accesible. de Mozambique con el agua que consume en una semana
Además, el agua, tal como se encuentra en la naturaleza, para ser una persona que toma un baño diario.
utilizada sin riesgo en el consumo humano requiere ser tratada, 5 El consumo medio diario de una persona que vive en España
y así eliminar las partículas y organismos que pueden ser dañinos es de 320 litros. ¿Para cuántos días tienen los habitantes de
para la salud. Y, finalmente, debe ser distribuida a través cada uno de los países que están por debajo del umbral
de tuberías hasta las viviendas, para que pueda ser consumida de pobreza del agua?
sin ningún problema ni el menor riesgo.
Analiza
ACTIVIDADES 6 ¿Qué opinas acerca de la diferencia de consumo que existe
entre el país que más consume y el que menos consume?
Comprende
¿Piensas que en los países civilizados se despilfarra con
1 Lee el artículo, localiza y explica el significado de las exceso el agua?
siguientes expresiones. ¿Crees que es necesario tomar medidas para controlar
a) «[…] la presión demográfica, la agricultura y la industria el gasto?
han hecho del agua un elemento de valor energético,
que muchas veces se derrocha […]». Investiga
b) «[…] La tecnología de desalación permite paliar en parte 7 Ponte de acuerdo con varios de tus compañeros y buscad
la escasez en zonas costeras, pero con un importante entre todos medidas para ahorrar agua en vuestro centro.
gasto energético y emisiones de salmuera, que afecta ¿Se toma alguna medida para ahorrar agua en tu casa?
al ecosistema marino. […]». Si no es el caso, establece un plan de ahorro para
tu vivienda.
c) «Cuando la demanda de agua está por debajo
de la disponibilidad de la misma […] se dice que existe
una tensión hídrica elevada […]».
OBJETIVOS
• Analizar de forma crítica el contenido del artículo y decidir sobre la conveniencia del consumo responsable de agua.
• Identificar los elementos gráficos que acompañan la noticia y reconocer dentro de ellos los datos numéricos citados
en el artículo.
• Operar con números decimales y aproximaciones, valorando la precisión de las operaciones hechas con las mismas.
• U
tilizar de forma adecuada herramientas TIC como Internet para buscar información de términos y conceptos
que ayuden a comprender la noticia.
• Valorar las distintas formas de expresar la información en cuanto a su precisión matemática y su facilidad de lectura.

• Argumentar el contenido de la noticia con los elementos gráficos y matemáticos que aparecen en ella.
• Usar herramientas de apoyo, como Internet, para contrastar los datos que aparecen en la noticia.
• V
alorar e integrarse en la labor en grupo para realizar el trabajo de investigación y obtener más de una opción
de solución de una situación problemática.
Noticias sobre Lengua

y Literatura
Lengua Castellana y Literatura

Literatura Universal
421 LENGUA Y LITERATURA
Lengua
Lengua
Adiós a la buena letra

El uso del ordenador amenaza la escritura manuscrita, que ha
sido desterrada por los autores y degradada por su uso residual
entre los jóvenes � ¿Tiene la caligrafía más valor que el estético?
JAVIER RODRÍGUEZ MARCOS evidentes, pero ¿se escribía me- es el que pone Leonardo Gómez tidos a veces por gente cuya
jor, es decir, más correctamen- Torrego, investigador del Conse- competencia me consta”—, pero
Desde que el ordenador y el co- te, cuando se usaba el bolígrafo? jo Superior de Investigaciones la falta de cuidado puede termi-
rreo electrónico terminaron con El semiólogo y novelista Umber- Científicas (CSIC) y autor de la nar convirtiendo la excepción
las cartas y las novelas manuscri- to Eco encendió la alarma el Ortografía práctica del español en norma.
tas, la vieja fórmula de la escritu- mes pasado a raíz de un informe publicada por el Instituto Cer- Para Gómez Torrego el peli-
ra —papel y lápiz— parece reser- que desvelaba que la mitad de vantes y la editorial Espasa. En gro surge cuando el hábito de
vada a las escuelas. No obstante, los niños italianos tienen proble- su opinión, el problema no está no releer lo que se escribe se da
la realidad digital de las nuevas mas para escribir a mano. Si- tanto en el medio (a mano o a en un estudiante con una “orto-
generaciones y la apuesta por lle- guiendo su propia terminología, máquina) como en el modo de grafía vacilante”. La populari-
var computadoras a las aulas Eco se mostraba bastante más usarlo: la facilidad y, sobre todo, dad de los SMS entre los jóvenes
puede poner en peligro ese últi- apocalíptico que integrado. Des- la velocidad pueden llegar a ser no hace más que contribuir a la
mo reducto. Eso sí, lo que para pués de recordar que cada vez enemigos de la corrección. “En confusión: “Los chicos suelen de-
un escritor puede no ser más más jóvenes recurren a escribir- el ordenador tecleamos de for- cir: da lo mismo, nos entende-
que un medio, una simple herra- lo todo en mayúsculas cuando lo ma automática”, dice el lingüis- mos. Y algunos colegas míos sos-
mienta, para un estudiante pue- hacen directamente sobre el pa- tienen que es una jerga, que no
de ser un fin en sí mismo. pel, el autor de El nombre de la hay que darle importancia. Cla-
La mentalidad de los novelis- rosa remontaba la decadencia a La cuestión no es ro que es legítimo abreviar al
tas cambió hace tiempo. Como mucho antes de la aparición de escribir en un teléfono, pero si
cuenta Gerald Martin, biógrafo los ordenadores y los teléfonos tanto el medio, sino no se forma bien, los adolescen-
de Gabriel García Márquez, la tri- móviles. En su opinión, aunque el modo de usarlo, tes no sabrán cambiar de regis-
turadora de papel es, irónica- la pulcritud de la escritura no tro y terminarán escribiendo
mente, el electrodoméstico al asegura la brillantez mental, el dice un experto igual en un examen que en el
que más servicio se da en casa largo declive de la enseñanza de móvil”. Una de las soluciones es-
del Nobel colombiano. Martin, la caligrafía en las escuelas ha tá en rescatar una de las herra-
que estuvo en Madrid para pre- ido minando el aprendizaje de Según un lingüista, mientas más antiguas de la ense-
sentar la versión española (edito- una habilidad psicomotriz que “el problema es el ñanza de la lengua: el dictado.
“Yo soy muy pro dictado”, dice el
rial Debate) de su monumental “favorece la coordinación entre
biografía, cuenta que en agosto mano y ojo”. Desviado por los mecanismo mental profesor Torrego. “Es una pena
de 1966, en cuanto comprobaron caminos del arte, Eco concluye cuando se escribe” que se hayan ido eliminando
que el original (mecanografiado) que “la humanidad” terminará porque eso ha hecho que los ni-
de Cien años de soledad había lle- redescubriendo el valor estético ños tengan menos conciencia de
gado a la editorial Sudamericana de una herramienta que un día ta. “Y no sólo eso, cuando escribi- la ortografía. Y no hace falta en ella insiste Javier
- Alcaíns, es-
de Buenos Aires, el escritor y su fue imprescindible en Occiden- mos un mensaje electrónico o caer en las aberraciones del pa- critor, calígrafo , e ilustrador,
esposa rompieron y quemaron te, al menos, como dice la histo- un comentario en un chat no sado de hacer repetir una pala- que acaba de fundar
a su propia
todas las anotaciones manuscri- ria, desde la asimilación heléni- acostumbramos a mirar atrás. bra cien veces si se había escrito editorial (Javiers Martín Santos
tas en las que Gabo se había apo- ca de la escritura fenicia alrede- Al escribir a mano, sin embargo, mal. Con cinco vale si se sabe Editor) después- de publicar va-
yado para escribir la novela más dor del siglo VII antes de Cristo. vemos instantáneamente lo que explicar bien dónde está el rios libros —entre- ellos una ver-
traducida de la literatura hispáni- Ya pasó, afirma Eco con bastan- estamos haciendo. Si además error”. ¿Y si el dictado se hiciera sión del Beato de - Liébana— cali-
ca después de El Quijote. Ante el te largueza, con los caballos o la confiamos en el corrector auto- a ordenador? “Ah, sería intere- grafiados e ilustrados
- por él mis-
escándalo de filólogos, amigos y navegación a vela. mático… Yo me llamo Torrego y sante comprobar lo que ocurre. mo en la mítica- editorial Molei-
fetichistas, el autor de Aracataca La alarma, con todo, no salta se puede imaginar que el orde- No soy psicólogo cognitivo, pero ro, especializada- en códices me-
recurrió al pudor. “Es como que por la afición de un adulto a la nador siempre me corrige: Bo- creo que un ejercicio así certifi- dievales. “A escribir
e bien se
te sorprendan en ropa interior”, caligrafía “artística”, sino por el rrego”. Pero no hay que confun- caría que el gran problema es el aprende más leyendo
- que escri-
dijo ante la posibilidad de que destino del aprendizaje de la es- dir erratas tipográficas con erro- propio mecanismo mental, la biendo”, dice Alcaíns,
r que, por
aquellos papeles vieran la luz. critura elemental. No es lo mis- res ortográficos, como avisa él conciencia de lo que se escribe”. paradójico quea parezca, no da
Con todo, casi 30 años más mo caligrafía que ortografía. La mismo —“La demostración es Como señala el propio filólo- un valor especial- en estos tiem-
tarde, el propio García Márquez ancestral mala letra de los médi- que uno recibe en el CSIC men- go, la otra gran pata de la correc- pos a la caligrafía,
- digamos, ar-
regalaría a Mercedes Barcha, su cos es un ejemplo meridiano, y sajes internos con errores come- ción ortográfica es la lectura. Y tística: “Me interesa
- el libro be-
esposa, el primer borrador de llo como conjunto.
a Y si la letra
Del amor y otros demonios salido impresa es bella,o perfecto. Yo
Premio Nobel de fetichismo

de su impresora, un gesto cándi- empecé a caligrafiar
a porque la
do que su biógrafo oficial comen- técnica no estaba - muy desarro-
ta así: “No parecía tener en cuen- llada en ese aspecto. Hoy sí”.
ta que los borradores habían Aunque todavía- sigue habien-
perdido buena parte de su ma- En el futuro, las salas de las tabria devolvió a Camilo José de otro premio Nobel, de nue- do escritores —Juan
, Goytisolo,
gia —incluida la financiera— en bibliotecas nacionales que ex- Cela el manuscrito de La fami- vo García Márquez, dieron la Carlos Fuentes, o Antonio Lobo
la era de la informática, puesto ponen los manuscritos de los lia de Pascual Duarte, un origi- de arena cuando, en 2001, na- Antunes— atados a al bolígrafo, la
que el ordenador no permite ad- escritores ilustres serán como nal que el novelista había rega- die pujó por las galeradas de mayoría disfruta - de las facilida-
vertir las huellas genéticas. De máquinas del tiempo. Como lado a José María de Cossío pa- Cien años de soledad. Se trata- des que da el ordenador
- para co-
hecho, el paso de la escritura cuentan en la oficina de Car- ra reclamárselo más tarde co- ba de 181 hojas numeradas con rregir cada versión.
- Algunos pre-
manual a la máquina de escri- men Balcells, hoy la mayoría mo herencia para su hijo, a lo un millar de correcciones origi- fieren, no obstante,
s tener todos
bir, y luego al ordenador, en par- de los originales que llegan a la que accedió su amigo. A la nales. La casa de subastas en- esos estratos simultáneamente
e
te daba cuenta del desvaneci- agencia literaria más importan- muerte de éste su archivo pasó cargada de la operación espera- delante de sus ojos
e y escritos de
miento del aura del autor en la te de la literatura en español lo a las instituciones cántabras, ba venderlas por hasta un mi- su puño y letra. e Es el caso de
mente de los lectores, y quizá hacen por correo electrónico. que pelearon por conservar llón de euros. Una cifra pareci- Luis Landero, queo usa un código
incluso de una merma de la con- Los fetichistas tienen ya pocos aquellas 200 cuartillas fechada se había pagado meses an- de hasta cinco colores
- en los ori-
vicción en la mente de los pro- caladeros en los que pescar. Y das en 1942. La justicia falló a tes en Londres por el manuscri- ginales de sus novelas.
o Eso sí, no
pios autores”. casi todos están en el pasado. favor del Nobel gallego y éste to del Ulises de James Joyce, conserva un átomo- de fetichis-
Hace mucho que la mayoría La penúltima diatriba en se comprometió a copiar de pero, por mucho que llevaran mo hacia la escritura
. a mano.
de los escritores cambió la plu- torno al original de una novela nuevo de su puño y letra, faltas la marca del genio de Macon- “¡Chorradas!”, adice en su casa
ma (o el bolígrafo) por el tecla- con plaza en la historia de la de ortografía incluidas, el libro do, parecía demasiado por un mientras saca de o un cajón todo
do, una tendencia extendida al literatura tuvo lugar en 1987. completo. Y es lo que hizo. puñado de hojas salidas de los un bosque de cuadernos
s y folios
resto de la sociedad. La comodi- Ese año el Gobierno de Can- Entre tanto, los seguidores talleres de una imprenta. garabateados n—“¿Quieres un
dad y el ahorro de tiempo son par de hojas?”— -con el manuscri-
22 de octubre de 2009
22 de octubre de 2009
La caligrafía puede orienta sobre el carácter de

convertirse más en un arte quien escribe. Da pistas sobre su
decorativa que en una capacidad de presentación y de
herramienta. / mejías orden”, dice Salabert, que ade-
más apunta una tendencia que
más que el símbolo de la recupe-
(los escritores) y de los aprendi- ración de la caligrafía parece un
ces (los estudiantes), la mayor síntoma de su agonía. La última
parte de la gente rompió su ma- lágrima de la nostalgia. “Cada
yor relación con la escritura a vez hay más empresas, inclui-
mano cuando el correo electró- das las que venden modernidad,
nico dio la puntilla a la carta ma- que mandan sus invitaciones
nuscrita. No hay más que revi- con el nombre del invitado escri-
sar el buzón a diario para com- to a mano”.
probar que no contiene más que Salinas recordaba cómo el si-
facturas. En 1948 Pedro Salinas glo XIX, “el gran siglo de la mecá-
publicó El defensor, un libro hoy
clásico en el que reivindicaba,
entre otras disciplinas en peli-
gro de extinción, “la carta misi-
Luis Goytisolo:
va y la correspondencia episto- “El del lápiz es el
lar”. Allí defiende la escritura tiempo adecuado
manuscrita frente a “lo escrito
mecánicamente” porque, dice, para la inspiración”
lo segundo es imposible de rela-
cionar con el modo de ser del
que escribe: “Cada cual tiene su La letra manuscrita
letra, la suya, cuando escribe a
mano; en la mecanografía ningu-
orienta sobre
no la tiene, todas son de presta- el carácter
do”. Después de recordar que en de la persona
español la letra se llama tam-
bién carácter (no sabía que hoy
un ordenador también puede nica”, arrinconó la pluma de ave
contar caracteres, con o sin espa- a favor de la de acero. Sin contar
cios), apuntaba que algunos psi- con que 10 años antes de la sali-
cólogos —que han llegado a esta- da de su libro el húngaro Laszlo
blecer variaciones de letra en Biro había patentado el bolígra-
función de la nacionalidad— en- fo, el poeta español se pregunta-
cuentran en la escritura manual ba: “¿Será el siglo XX la palestra
la quintaesencia de lo expresivo. histórica donde se ventile decisi-
Ése es el mismo mecanismo vamente la lid entre la pluma y
que destaca la escritora Juana la máquina?”. La respuesta espe-
Salabert, hija de exiliados espa- raba en el siglo XXI.
ñoles en Francia, en el apego
to de su últimat novela, Retrato
d
de un hombre inmaduro, que la
cial con el acto de escribir a ma-
no. “Es el tiempo adecuado para
gina de este diario. A lo que Ja-
vier Alcaíns responde: “Es que
francés hacia el papel y el lápiz.
Allí es frecuente que se pida al + .com
semana que vienes publicará Tus- que descienda la inspiración”, yo ya soy muy lento escribiendo candidato a ingresar en una em- � Participe
q
quets. Otros autores, no obstan- afirmaba Luis Goytisolo el do- a máquina”. presa que presente su currículo ¿Ha dejado de escribir
t relación espe-
te, mantienen una mingo pasado en la última pá- Fuera de los profesionales escrito a mano. “Es algo que a mano? ¿Por qué?
1
LENGUA Y LITERATURA
Adiós a la buena letra

S
ACTIVIDADES Creación
Comprensión 12 Realizad en clase el siguiente dictado; primero, a mano;

después, utilizando el ordenador. Cuando hayáis terminado,
1 Lee la noticia y señala el tema principal del que trata el
comentad en qué caso habéis cometido más faltas de
reportaje. Indica también algunos de los temas secundarios.
ortografía y en cuál se han producido más erratas.
2 ¿Por qué García Márquez decidió quemar todas las
Se define el lector simplicísimamente: el que lee por leer,
anotaciones manuscritas en las que se había apoyado para
por el puro gusto de leer, por amor invencible al libro,
escribir Cien años de soledad?
por ganas de estarse con él horas y horas, lo mismo
3 ¿Qué comentarios realizó Umberto Eco tras la publicación que se quedaría con la amada; por recreo de pasarse
de un informe sobre las dificultades de los estudiantes las tardes sintiendo correr, acompasados, los versos
italianos para escribir a mano? del libro, y las ondas del río en cuya margen se recuesta.
4 ¿Qué diferencias encuentra Leonardo Gómez Torrego entre Ningún ánimo, en él, de sacar de lo que está leyendo
la forma de escribir a mano y la de hacerlo mecánicamente? ganancia material, ascensos, dineros, noticias concretas
que le aúpen en la social escala, nada que esté más allá
5 Para Gómez Torrego, ¿qué herramienta de enseñanza del libro mismo y de su mundo.
se puede utilizar para ayudar a los estudiantes a evitar
faltas de ortografía? Pedro Salinas, El defensor.
6 ¿Por qué Javier Alcaíns defiende que «a escribir bien Investigación

se aprende más leyendo que escribiendo»?
13 Enel reportaje se habla de que la escritura se convirtió
7 ¿Qué escritores se citan en el artículo que siguen
en una herramienta imprescindible para el ser humano
escribiendo a mano?
desde el siglo VII a. C. Busca información y elabora una
8 Busca en el texto la defensa que hace Salinas de la letra cronología en la que incorpores los avances técnicos
manuscrita. Relaciónalo con lo que comenta Salabert acerca que se han producido en ese ámbito.
de la costumbre en Francia de presentar el currículo escrito
a mano. Debate
Análisis Debatid
14 en clase sobre si creéis que en el futuro habrá
un resurgir de la escritura manuscrita o pensáis
9 Explica la diferencia entre estos dos conceptos: caligrafía que con el tiempo desaparecerá definitivamente.
y ortografía.
10 Define los siguientes términos relacionados con la tecnología:
chat, SMS y ordenador.
11 Identificalas declaraciones que se incluyen en el texto
y a quiénes pertenecen.
OBJETIVOS
• Reflexionar sobre cómo las nuevas tecnologías están favoreciendo la desaparición de la escritura manuscrita.
• Distinguir entre ortografía y caligrafía.
• Conocer los argumentos a favor de la escritura a mano.
• Valorar la historia de la escritura como uno de los mayores avances de la historia de la humanidad.

• Comprender cuál es el tema principal de un texto periodístico y cuáles los temas secundarios.
• Definir vocablos de diferentes ámbitos semánticos.
• Practicar la escritura a mano y la ortografía mediante un dictado.
• Documentarse sobre un tema para elaborar una cronología.
• Debatir sobre un tema de forma ordenada y respetuosa.
2
LENGUA Y LITERATURA 10 de enero de 2009
3 Novela y cuento
Novela y cuento
10 de enero de 2009
EXTRAVÍOS Artemisia
Por Francisco Calvo Serraller
NACIDA EN ROMA en 1593 y muerta en Nápo-

les en torno a 1652; o sea: aproximadamente
a punto de cumplir la entonces nada desde-
ñable edad de 60 años, Artemisia Gentiles-
chi, antes de convertirse en un icono femi-
nista durante el último tercio del siglo XX,
fue considerada una de las más notables
artistas de su época y, como tal, reclamada
por los mejores centros de Italia y de fuera
de Italia, como lo corrobora su paso por
Roma, Florencia, Génova, Venecia, Nápoles
y Londres, por sólo citar los lugares donde
permaneció trabajando no de manera episó-
dica. Hija de un también destacadísimo pin-
tor, Orazio Lomi, llamado “Gentileschi” (Pi-
sa, 1563-Londres, 1639), Artemisia no sólo
fraguó su personal estilo a partir del tenebris-
mo caravaggista cultivado por su progeni-
tor, sino que también heredó de éste el
temperamento inquieto y aventurero. Un
trágico incidente, acaecido en Roma en
1612, al ser violada, cuando contaba 19
años, por otro pintor, Agostino Tassi (hacia
1580-1644), y el escandaloso proceso judi-
cial subsiguiente, marcó de una manera
muy teatral el inicio de la brillante carrera
de esta genial y temperamental trotamun-
dos. Tras su muerte, padeció el circunstan-
cial olvido al que fueron sometidos todos los
naturalistas y el propio Caravaggio, luego
rescatados durante nuestra época.
Antes del aluvión de textos históricos-lite-
rarios que últimamente se han inspirado en
Amadís de Gaula salva a la princesa Olga (1860), óleo de Eugéne Delacroix. Foto: Virginia Museum of Fine Arts la figura de Artemisia Gentileschi, entre los
veranos de 1944 y 1947, la escritora italiana
Ana Banti (1895-1985), esposa y colaborado-
Aquellos peligrosos caballeros ra del gran historiador del arte Roberto Long-
hi, escribió una espléndida novela titulada
Artemisia (Alfabia), cuya reciente publica-
ción en castellano está acompañada por
una introducción de Susan Sontag y un pró-
ga, los gigantes y los enanos, las aventuras logo de su traductora, Carmen Romero, que
Por Carlos García Gual y batallas son herederos de la materia me- ha mejorado la ya buena versión editada
dieval artúrica y claros tópicos del roman hace unos años. Como acertadamente seña-
C
ÓMO HABRÍA disfrutado nuestro In- francés. (Amadís es un émulo de Lanzaro- lan estas dos últimas, el interés del relato de
genioso Hidalgo de poder pasear te, modelo del caballero errante y cortés). Banti sobre Artemisia es la mezcla de géne-
por estas salas de la Biblioteca Na- Las ficciones caballerescas tienen una ar- ros, pues tiene, simultáneamente, algo de
cional, en Madrid, y reencontrar quetípica armazón, pero con variaciones novela histórica, de biografía y de autobio-
en sus vitrinas, ordenados con primor, to- de tono y matiz que descubrirá, con preci- grafía, sobre todo, porque su autora se impli-
dos los libros de la afamada y torrencial sión y comodidad, quien lea el magnífico ca de forma directa en la narración también
progenie de su admirado Amadís! El enjuto volumen Amadís de Gaula 1508 editado como una suerte de álter ego de la pintora, a
Alonso Quijano, que había reunido en su con motivo de esta exposición, comisaria- la que comprende, compadece, aplaude y
aldea manchega una buena colección de da por José Manuel Lucía Megías. Los lecto- hasta regaña. Mezcla, pues, sus respectivas
esas historias caballerescas, a costa de es- res del género buscaban lo uno y lo otro: identidades sin temor a que salten chispas.
fuerzos y de vender algunas tierras, y leyó los tópicos de siempre y sorpresas y nuevos “Morir en la propia cama”, escribe Banti
fervorosamente las que logró adquirir y se guiños. Algunos textos, como el Amadís o en el último párrafo de su novela, “aquél era
encandiló con ellas, aquí las habría encon- las Sergas de Esplandián, son idealistas y el único fin que Artemisia no había previsto
trado todas, desde las primeras ediciones con fino mensaje ideológico, y otros sólo cuando perseguía y hasta hostigaba su pro-
de los fogosos Amadises, Esplandianes, de diversión y entretenimiento. La “máqui- pio destino”. Es cierto que la vida de esta
Palmerines, Clarianes, Floriseles, etcétera, na” de abolengo medieval se moderniza mujer, cuyo nombre de pila era paradójica-
hasta los postreros vástagos de esa prolífi- con una retórica y una cortesía de tonos mente una advocación de la antigua cruel
ca, principesca y aventurera estirpe. Aquí renacentistas, el erotismo se divierte en va- diosa virgen, estuvo plagada de lances y aven-
se han reunido, como nunca, todos los li- riantes picantes, y el repertorio de mons- turas de todo tipo, aunque su hazaña más
bros de caballerías castellanos. Aquí se ali- truos y maravillas aumenta con nuevas hi- audaz y admirable fue la de dedicarse, en
nean, abiertos por sus primeras páginas, pérboles. cuerpo y alma, al arte, ese abrevadero memo-
mostrando en sus portadas las estampas Portada de Lisuarte de Grecia (Sevilla, 1550). Ese imaginario combinaba viajes exóti- rable de género epiceno por el que la vida
tópicas de un caballero de bella armadura cos, aventuras deslumbrantes y amores difí- fluye a espuertas de manera singular para
y brioso corcel, todos los títulos que hoy se ciles y ejemplares. Las estampas y gra- quienes no temen a la soledad y, por tanto,
conservan del fabuloso repertorio de ficcio- destos caballerescos libros, aborrecidos de bados de la época que la exposición nos no les sorprende la muerte ni en la propia
nes a las que sirvió de paradigma indiscuti- tantos y alabados de muchos más”. Ya ago- ofrece ilustran muy bien ese universo de cama. He aquí si no, tres siglos después de lo
ble el famoso Amadís de Gaula. nizaba el género. El Policisne de Boecia, de fantasía colectiva, donde los libros se enla- sucedido, cómo se sigue retomando el hilo
Durante un siglo la producción de los 1602, último impreso de la serie, es con su zan en varias continuaciones. Un novelista íntimo de una conversación, entre gritos y
libros de caballerías abasteció las prensas afectado estilo, buen ejemplo de su crepús- alargaba la historia de otro, y el relato avan- susurros, nunca por completo descifrada. �
de la Península de títulos nuevos y de reedi- culo. (Hubo aún algunas reediciones, zaba por entregas. Hasta doce libros tuvo
ciones de notables best sellers. Hubo unos textos manuscritos y muchos lectores reza- el ciclo de Amadís, cinco el de Espejo de
ochenta títulos originales y cerca de tres- gados). Fueron también numerosas las cen- príncipes y caballeros, y otros muchos tuvie-
cientas ediciones (en España y Europa) suras, moralistas o literarias, contra sus ron secuelas más o menos esperadas. Cla-
que atestiguan el triunfo y empuje de esa mentiras y disparates a lo largo del siglo. El ro signo, pues, de la coherencia de esas
literatura novelesca, que tuvo su principio Consejo de Castilla prohibió una y otra vez fantasías en una ilusión compartida, en
y prototipo en el Amadís de Garci Rodrí- la exportación a las Indias de esos libros tiempos en que la caballería era ya sólo
guez de Montalvo, de cuya primera edición peligrosos por sus quimeras. No tuvo éxito, juego nostálgico y fábula utópica.
conservada, de 1508, se cumple el quinto las novelas caballerescas siguieron cruzan-
centenario. Gracias a las jóvenes imprentas do el océano en tropel y disimuladas bajo Amadís de Gaula 1508. Quinientos años de libros
los relatos fantasiosos de hazañas y aventu- libros piadosos. de caballerías. Biblioteca Nacional. Paseo de Re-
ras caballerescas se difundieron y se despa- Exageraba el canónigo toledano del Qui- coletos. 20-22. Madrid. Hasta el 18 de enero.
rramaron con asombroso éxito de público jote en su crítica, al decir que “todos ellas
durante decenios. Desde la época de los son una mesma cosa”. Es cierto que estos Libros de caballerías castellanos (siglos XVI-
Reyes Católicos hasta la de Felipe III, sus libros se parecen mucho en su formato típi- XVII) J. M. Lucía y E. J. Sales. Laberinto. Ma-
lectores fueron muchedumbre y, no por co y en su esquema básico: la biografía drid, 2008. 313 páginas. 19 euros.
azar, su boga coincidió con el impulso his- caballeresca de un héroe de deslumbran-
pánico de lejanas aventuras y conquistas. tes hazañas contra endiablados enemigos, Amadís de Gaula: quinientos años después. Estu-
Cuando Cervantes escribe en el prólogo su amor esforzado a una bella dama o prin- dios en homenaje a J. M. Cacho Blecua. Edición
del que puede verse como el último de cesa, y viajes con retos y trepidantes aven- de J. M. Lucía y María Carmen Pina. Centro de
esos relatos, advierte que su parodia se pro- turas, y merecido final feliz. El caballero, la Estudios Cervantinos. Alcalá de Henares, 2008. Autorretrato de Artemisia Gentileschi, como Alegoría de
pone “derribar la máquina mal fundada dama, el escudero, el encantador y la ma- 834 páginas. 60 euros. la pintura (1620-1630). Museo Tessé, Le Mans (Francia)
2
LENGUA Y LITERATURA
Aquellos peligrosos caballeros

CLAVES Análisis
Las novelas de caballerías 7 ¿Qué opinas de la calificación de best sellers aplicada

a estas narraciones en un contexto social en el que la
En Francia y Gran Bretaña surgió durante la Edad Media
mayoría de la gente no sabía leer?
un extenso grupo de narraciones caballerescas. Estas novelas,
escritas en verso, aunaban elementos heredados de la poesía 8 Observa el cuadro que ilustra el texto. Describe lo que
épica y elementos propios de la lírica trovadoresca. se representa en él.
El protagonista siempre era un ser excepcional que recorría 9 ¿Con cuál de estas afirmaciones estás de acuerdo? Razona
bosques y castillos en busca de aventuras extraordinarias. tu respuesta.
El heroísmo y el amor a una dama le hacían triunfar sobre – El autor del texto se limita a informar de la celebración
toda clase de obstáculos. de una exposición sobre los libros de caballerías.
Las obras más importantes fueron las del ciclo bretón (ciclo – El autor del texto aprovecha la celebración de una
artúrico), que contaban las aventuras del rey Arturo y los exposición sobre los libros de caballerías para dar
caballeros de la Mesa Redonda en busca del Santo Grial. información sobre el género.
Cuando estas narraciones decayeron en Europa, a finales del
siglo XV y comienzos del XVI, surgieron con gran fuerza en España Creación
y, con ayuda de la imprenta, se difundieron. Así que de nuevo,
10 Escribe un texto en el que expliques qué tipos de libros
desde España, el género volvió a Europa, en donde se leyeron
juveniles y para adultos ocupan hoy los primeros puestos
las novelas de caballerías españolas a lo largo del siglo XVI.
en las listas de best sellers.
ACTIVIDADES Investigación
Comprensión 11 Enel texto se nombran algunos nombres de reyes españoles.

Busca datos sobre ellos y sitúalos cronológicamente.
1 El texto se refiere a una importante exposición. ¿Sobre qué?
¿Dónde tiene lugar? ¿Con qué motivo se realiza esta
muestra? ¿Quién es el comisario de la exposición?
2 ¿Cuál es el libro de caballerías que se cita como modelo
del resto?
3 ¿Cuánto tiempo duró el éxito de las novelas de caballerías?
4 ¿Cuál fue la última obra que se imprimió?
5 ¿Por qué algunas instituciones consideraban peligrosos
estos libros?
6 Indica los elementos comunes que, según el reportaje,
caracterizan a las narraciones caballerescas.
OBJETIVOS
• Analizar el contenido de un texto periodístico.
• Conocer algunos detalles sobre las novelas de caballerías.
• Reflexionar en torno a la comunicación literaria.

• Relacionar fenómenos literarios de diferentes épocas.
• Interpretar una imagen.
• Opinar sobre una afirmación del texto.
3
LENGUA Y LITERATURA 26 de septiembre de 2009
37
EXTRA CULTURA Y TREN
Novela y cuento
Novela y cuento
26 de septiembre de 2009
Un vagón en movimiento
Grandes autores clásicos y contemporáneos —Zola, Dickens, Tolstói, Svevo, Cortázar, Benet, Semprún…—, y también el
género policiaco, han utilizado el tren como protagonista o escenario de sus cuentos y relatos. Por José María Guelbenzu
D
ESDE LA REVOLUCIÓN Industrial, tración en la Alemania nazi, lo admirable
el tren se ha incorporado a la Na- del libro es el uso del tiempo o, mejor dicho,
rrativa Universal de muchas ma- de la pérdida de la noción del tiempo, que lo
neras, bien como protagonista es también del lugar; es un vagón en movi-
bien como telón de fondo de la acción dra- miento en el que las voces dan pie a saltos al
mática, tanto en relatos como en novelas. pasado y al futuro. La incertidumbre de ha-
Sería interminable hacer una relación de tí- llarse fuera de todo asidero y camino del
tulos en los que, de un modo u otro, aparece horror es la que justifica la elección del tren
el tren, por lo que lo mejor será ofrecer una como vehículo (nunca mejor dicho) de esta
muestra buscando la máxima calidad litera- espléndida narración.
ria. De entre los cuentos acuden de inmedia- Trenes rigurosamente vigilados, del che-
to a la memoria El guardavías, de Charles co Bohumil Hrabal, sucede en la estación de
Dickens, en el que confluye también el rela- una ciudad checa en 1945 (ya en retirada las
to de fantasmas y donde un espectro que se tropas alemanas) por la que pasan los trenes
sitúa junto a la luz de peligro de un túnel rigurosamente vigilados que llevan pertre-
atormenta la conciencia y la exacerbada res- chos y munición en una dirección, y heridos
ponsabilidad de un extraño guardavías que y muertos en la contraria. Es la gente que
ha llegado a serlo huyendo de su mala fortu- pulula por allí, habitantes todos de la pobla-
na. En un plano fantástico, Rudyard Kipling, ción, la protagonista de esta historia hilada
tan fascinado por las máquinas de todo tipo, por un joven guardagujas que se reincorpo-
nos cuenta el punto de vista de una locomo- ra a su trabajo tras un intento de suicidio.
tora sobre el mundo de los humanos en 007. Aparentemente es una comedia costumbris-
Virginia Woolf, empeñada en colocar la voz ta contada en escenas, pero por debajo de
en el interior de sus personajes, está a punto esa apariencia va surgiendo el tejido indes-
de lograrlo con el relato de un trayecto en tructible de subsistencia de los vicios, virtu-
tren titulado Una novela no escrita; lo conse- des, manías y sentimientos de la gente co-
guirá al fin con el titulado La señora Dallo- mún aun en medio de situaciones tan duras
way en Bond Street, que abrirá el camino de como una ocupación y una guerra. Y hablan-
sus grandes novelas finales. En El viaje, Julio do de sentimentalidad, nada como el Corto
Cortázar nos muestra la angustia de un pasa- viaje sentimental, del gran Italo Svevo. Es
jero que en una estación desierta de la pam- una breve novela que cuenta el viaje de un
pa argentina no sabe cuál es su destino, una sesentón de Milán a Trieste para resolver un
situación muy cortazariana. Ignacio Alde- negocio. En el compartimento donde viaja
coa narra con una precisión admirable la trata a diversas personas que le abren la
vivencia de un maquinista y su fogonero en mirada hacia zonas desconocidas hasta en-
un tren de la sierra en Santa Olaja de acero, tonces, de los otros y de sí, estableciendo un
y el ingeniero Juan Benet, tan amante de los juego entre su inseguridad y su estrecha vi-
ferrocarriles, somete a los personajes de sión del mundo y su deseo de orden y de
Nunca llegarás a nada a un desenfrenado dominio de la situación. Es un viaje de inicia-
viaje en tren por media Europa. ción al revés: donde debería haber un joven
“Miró la parte baja de los vagones, vio los abriéndose al mundo hay un viejo sorprendi-
pernos y las tuercas y las grandes ruedas de do por su propia inhabilidad vital, sus prejui-
hierro del primer vagón, que avanzaba des- cios y su candidez.
pacio, y trató de calcular con la vista el pun- Y aunque no sea más que en honor de las
to intermedio entre las ruedas delanteras y decenas de detectives británicos, empezan-
traseras y el momento en que ese punto do por Sherlock Holmes, que cogen de con-
estaría frente a ella”. Sí, es ella, Anna Kareni- tinuo el tren para resolver casos bien diver-
na unos segundos antes de morir aplastada sos, unas palabras para lo policiaco. Es
por uno de los trenes más dramáticamente Fotografía de Émile Zola, en la portada de L’Ilustration del 9 de marzo de 1890. obligado referirse a Patricia Highsmith, cu-
famosos de la historia de la literatura. Todo ya novela Extraños en un tren es un excelen-
el clima de la estación, mezclado con sus te análisis psicológico de lo que puede suce-
sentimientos y la presencia ominosa del fe- su próxima novela”. La novela fue, natural- le de usted y consiguiendo así un efecto tur- der cuando el azar se entromete entre un
rrocarril es la poderosa culminación de una mente, La bestia humana. El estudio del la- bador de implicación del lector en el relato, homicida y un hombre que no sabe cómo
bellísima y terrible historia de amor donde do oscuro del ser humano, del progreso de el cual transcurre en un compartimento enfrentarse a su propia debilidad. La volun-
la máquina —la realidad— tritura a un alma la degradación hasta alcanzar el de la locura de tercera clase del expreso París-Roma. El tad de estilo de Highsmith contrasta con la
derrotada por una ilusión de realidad. El homicida, todo ello empapado de chantaje hombre pasa revista mental a su historia ligereza de una muy descuidada escritora
tren también puede ilustrar los recovecos y sexualidad, convierten esta novela en un personal con la misma minuciosidad con excepcionalmente dotada, eso sí, para la in-
del lado más brutal del ser humano; recuer- verdadero thriller que, en el actual auge de que se ha atado a una vida insatisfactoria y triga: las novelas de trenes de Agatha Chris-
do haber visto una ilustración de época en la novela negra, salvaje en las formas y light ya peligrosamente desencantada que el tren tie son varias (El misterio de la guía de ferro-
la que se ve a un severo y decidido caballero en el fondo, pone las cosas en su sitio. le devuelve ahora implacablemente. En cam- carriles, El misterio del tren azul, El tren de
con gabán y sombrero, encaramado al estri- Cuatro novelas contemporáneas utilizan bio, en El largo viaje que los personajes de las 4.50…), pero la que se lleva la palma es la
bo de un vagón con un pie de foto que decía el tren con verdadero sentido narrativo. La Jorge Semprún realizan en un vagón de mer- muy popular Asesinato en el Orient Express.
algo así como “El señor Zola, disponiéndose modificación, de Michel Butor, es ya un clási- cancías precintado con ciento veinte depor- Final de trayecto. Nos vemos en el
a embarcar en el tren a… para documentar co. El autor se dirige al personaje llamándo- tados que se dirige a un campo de concen- próximo. �
El traqueteo del corazón Bruno, de lo mejor y lo peor de uno mismo.

Agatha Christie, que era un lince para los
escenarios, lo explotó en su Asesinato en el
ducido momentos fantásticos en todo tipo
de ferrocarriles. Incluidos los de alta veloci-
dad: recuérdese el protagonismo del que
Orient Express. En este caso, el crimen ocu- une Londres con París en la versión de Mi-
De Graham Greene y Patricia Highsmith a Hitchcock rre en el mismo ferrocarril, siendo todos los sión imposible firmada por Brian de Palma.
pasajeros sospechosos. Cuentan que Ray- O los metros: no hace mucho se estrenó la
y Brian de Palma, el ferrocarril inspira a novelistas y cineastas mond Chandler se indignó por la trapacería segunda adaptación cinematográfica de Pel-
de la resolución del misterio de Asesinato en ham 123, del neoyorquino John Godey.
el Orient Express (el creador de Marlowe te- Desde Graham Greene (El tren de Estam-
los de su Extraños en el tren, Patricia Highs- nía la peor opinión del artificio con el que bul) a Michael Crichton (El gran robo del
Por Javier Valenzuela mith ya lo ha dicho casi todo sobre la Agatha Christie, a diferencia de Hammett, tren), los escritores de thriller se han sentido
simbiótica relación del ferrocarril con la trataba el crimen), pero eso no ha impedido fascinados por el medio de transporte más
D
ESDE NUEVA YORK a Tejas, un literatura y el cine negro. El tren, medio de que esa novela lleve más de siete décadas civilizado que haya inventado el ser huma-
tren avanza “impetuosamente, transporte ideal para leer novelas policia- reeditándose y haya sido trasladada una y no. Por eso los participantes en la última
con ritmo furioso y entrecorta- cas (lo dijo Walter Benjamin); el tren, esce- otra vez al cine y la televisión. edición de la Semana Negra de Gijón viaja-
do”. Uno de sus pasajeros, Guy, nario ideal para situar historias negras. Ahí Al cine negro le encantan los trenes. Ex- ron hasta allí en un convoy que bautizaron
ha escogido viajar solo para “poder pensar”: están el “quejido incesante” de la locomoto- traños en un tren, la película de Alfred Hitch- Tren Negro. Los cronistas contaron que sus
quiere divorciarse de una esposa adúltera. ra; los paisajes fugazmente vistos desde cock basada en la obra de Highsmith, sigue pasajeros no pararon de hablar de críme-
Otro, Bruno, lleva “una novela policiaca”: una ventanilla; el olor “a grava polvorienta siendo una de las mejores maneras de ha- nes. Creo que ninguno me desmentirá si
planea matar a su padre. Guy le reprocha a y recalentada por el sol, a petróleo y a metal cer deliciosa una noche del viernes en casa. afirmo que, en la simbiosis perfecta entre
Bruno que lea “demasiadas novelas policia- caliente”; el ruido que crece “como una voz Desde la fugaz escena de Hitchcock subién- ferrocarril y serie negra, una de las frases
cas”; Bruno replica: “Son buenas, demues- cargada de reproches”; el vaivén que hace dose al tren hasta la gran cantidad de es- mejores que jamás se hayan escrito es esta
tran que hay gente de toda clase capaz de que “permanecer erguido resulte difícil”… trangulamientos en los lavabos o de empu- de Patricia Highsmith: “Sentía que los lati-
asesinar”. Así comienza a gestarse un doble Y, sobre todo, el descubrimiento a través de jones al vacío desde la plataforma de separa- dos de su corazón agitaban su cuerpo más
crimen perfecto. En los dos primeros capítu- un encuentro casual como el de Guy y ción de los vagones, la gran pantalla ha pro- intensamente que el traqueteo del tren”. �
3
LENGUA Y LITERATURA
Un vagón en movimiento
ACTIVIDADES 10 Define las siguientes palabras relacionadas con el tren:
guardavías, locomotora, fogonero, maquinista,
Comprensión
compartimento, vagón y pasajero.
1 Señala cuál es el tema principal del texto Un vagón 11 Relee las dos últimas líneas del texto principal. ¿Por qué
en movimiento.
crees que el autor ha utilizado la expresión «final
2 ¿Qué criterio utiliza el periodista para establecer su relación de trayecto»?
de títulos? ¿Por qué dice que es necesario emplear un
criterio? Creación
3 ¿Qué obra narra el mundo de los humanos desde el punto 12 Imita al autor del artículo Un vagón en movimiento y escribe
de vista de una locomotora? tú otro artículo en el que recojas algunos cuentos, novelas
4 Explica de qué trata la obra de Ignacio Aldecoa Santa Olaja y películas relacionados con alguno de estos temas
de acero. o con otro de tu elección:
5 Una de las obras que menciona el periodista combina – El Lejano Oeste.
la temática del ferrocarril con la aparición de fantasmas. – La Segunda Guerra Mundial.
¿De qué obra se trata? – Los monstruos.
6 Explica qué función desempeña el tren en las siguientes
novelas: Investigación
– Anna Karenina, de Tolstoi. 13 Busca en Internet algún poema relacionado con los trenes
– La bestia humana, de Zola. y cópialo. Después, comenta el poema y explica el papel
– La modificación, de Butor. que desempeña en él el tren.
– El largo viaje, de Semprún.

– Trenes rigurosamente vigilados, de Hrabal.
– Corto viaje sentimental, de Svevo.
7 El segundo texto que aparece en la página, El traqueteo del
corazón, se centra sobre todo en novelas policiacas. Recoge
en un cuadro las películas basadas en novelas que se citan
y haz un breve resumen de su argumento.
8 Explica por qué se dice en el texto que el tren es «el medio
de transporte más civilizado que haya inventado el ser
humano».
Análisis
9 Describe la imagen que acompaña al texto, analízala y di
en qué medio de comunicación se publicó. Identifica la parte
del texto en la que se habla de esa imagen.
OBJETIVOS
• Conocer ejemplos literarios de un tema concreto.
• Emplear un criterio temático para seleccionar obras literarias y cinematográficas.
• Ampliar el vocabulario de un ámbito semántico específico.
• Escribir un artículo.
• Valorar la amplitud de temas y motivos recogidos por la literatura.

• Interpretar el significado de una expresión en un texto.
• Definir con precisión determinados vocablos.
• Buscar un texto poético sobre un tema concreto.
Noticias
sobre Humanidades
Cultura Clásica
Griego
Latín
Filosofía
Historia de la Filosofía
1
HUMANIDADES
45 Roma.
Roma. Arte. España
Internet.
Arte.
Empresa.
EspañaTecnología
296 de marzo
enero de
de 2009
2009
Historias
enterradas
37 enclaves arqueológicos luchan por
recuperar su lugar en el pasado andaluz
MARGOT MOLINA »Munigua, en Villanueva del
Sevilla Río y Minas (Sevilla). Los im-
presionantes contrafuertes y el
Algunos llevan más de dos déca- muro levantado sobre un cerro
das abiertos, otros sólo pueden para albergar al santuario de las
visitarse desde este mismo año, Terrazas hicieron que los habi-
pero todos tienen en común tantes de los alrededores lo to-
una cosa: son casi unos desco- maran por un castillo, de hecho
nocidos para los andaluces. Ha- todavía muchos lo llaman el cas-
blamos de los enclaves arqueo- tillo de Mulva; pero se trata na-
lógicos descubiertos en la co- da menos que de la ciudad roma-
munidad y que constituyen una na de Munigua que se fundó so-
parte imprescindible de su his- bre un poblado ibérico en el si-
toria. De momento hay 37, aun- glo IV antes de Cristo. “El encla-
que 13 de ellos no son todavía ve arqueológico de Munigua, o
visitables, pero esta lista elabo- Mulva como también se le lla-
rada por la Consejería de Cultu- ma, está abierto al público des-
ra irá engrosándose con nuevos de 1995 pero es un gran descono-
descubrimientos en una tierra cido porque el visitante tiene
que nunca para de dar sorpre- que saber el camino para llegar Vista de la subida al santuario de las Terrazas en la ciudad romana de Munigua, ubicada en Villanueva del Río y
sas. hasta allí. Ahora estamos acondi- Minas (Sevilla). /josé morón
Aunque todo el mundo cono- cionándolo y colocando indica-
ce la existencia de la ciudad ro- ciones para que la gente no se
mana de Itálica, Baelo Claudia, pierda”, comenta el arqueólogo
Madinat al-Zahra o, por supues- Javier Verdugo, jefe del servicio
to, la Alhambra; hay decenas de de Planificación de la Dirección
espacios arqueológicos tan cru- General de Bienes Culturales y
ciales y sorprendentes como és- coordinador de la Red de Espa-
tos que pasan desapercibidos. cios Culturales de Andalucía
(RECA). Precisamente la RECA
ha editado este año una guía
Munigua está en un que reúne los siete conjuntos ar-
queológicos andaluces, institu-
paraje natural de ciones con dirección y órganos
gran belleza en la de gestión propios, y los 37 encla-
ves, espacios abiertos al público
campiña sevillana que incluyen algunos pertene-
cientes a municipios.
A los importantes vestigios
Tito escribió a los de la ciudad romana de Muni-
muniguenses el día gua se suma su enclave, un para-
je natural de gran belleza en ple-
de la erupción na campiña sevillana. Entre sus
del Vesubio restos se encontraron dos pie-
zas claves que se conservan en Mosaico de las Tres gracias que se conserva in situ en la villa romana de Fuente Álamo, en Puente Genil. (Córdoba)
el Museo Arqueológico de Sevi-
La imponente ciudad romana lla: La carta del emperador Tito »La Villa de Fuente Álamo, en hace apenas un mes, gracias a las Tres gracias y el Nilótico, pe-
de Munigua, en Villanueva del a Munigua, una misiva del año Puente Genil (Córdoba), es un convenio como el que firma- ro este último se encuentra en
Río y Minas (Sevilla), los lujosos 79 de nuestra era en la que exi- otra gran olvidada. Se trata de remos también con otros ayunta- el Museo Arqueológico Provin-
mosaicos de la Villa de Fuente me a los muniguenses del pago una casa de lujo de la época ro- mientos y que irán engrosando cial de Córdoba.
Álamo, en Puente Genil (Córdo- de los impuestos en agradeci- mana altoimperial que, a pesar la lista de enclaves”, apunta Gua-
ba), o el poblado de la Edad del miento a los esfuerzos realiza- de haberse excavado sólo una pe- dalupe Ruiz, directora general »Castellón Alto, en Galera
Bronce de Castellón Alto y la ne- dos para construir el templo de queña parte, posee uno de los de Bienes Culturales. En este ya- (Granada). Aunque la mayoría
crópolis ibérica de Tútugi, en las Terrazas. “Lo más curioso es conjuntos de mosaicos más im- cimiento, abierto al público desde los enclaves son romanos, los
Galera (Granada), son una peque la carta de Tito está firmada portante de toda España. “La ti- de 2006 y que el año pasado reci- hay también de la Prehistoria,
queña muestra de esos enclaves el mismo día de la gran erup- tularidad del enclave es del bió sólo 1.789 visitantes, desta- como el poblado de la Edad del
que, hasta ahora, han dormido ción del Vesubio que sepultó a Ayuntamiento de Puente Genil, can tres mosaicos: el de las esce- Bronce de Castellón Alto y su ve-
el sueño de los justos. Pompeya”, apunta Verdugo. pero se ha integrado en la RECA nas de la vida de Dionisos; el de cina necrópolis ibérica de Tútu-
266
29 de marzo de 2009
6 Internet. Empresa. Tecnología

6 de enero de 2009
ANDALUCÍA
tantes en el que se explicará la
trama de la ciudad que se cono-
ce tras un estudio geofísico, sin
necesidad de excavar. Lo que se
puede ver ahora es sólo el 5% de
Cástulo, el resto permanece ba-
jo tierra.
»Turóbriga, en Aroche (Huel-

va). La memoria arqueológica
andaluza se puede recuperar
también en la ciudad hispano-
rromana de Turóbriga. Al lado
de la ermita de San Mamés, con
sus frescos medievales recién
restaurados, se encuentran el fo-
ro romano y las termas.
»Teatro Romano de Cádiz. A

pesar de estar en pleno centro
de la ciudad, el teatro romano
de Cádiz es también un descono-
cido para muchos. Cultura tiene
un proyecto de recuperar hasta
Los Baños Árabes

de Ronda son los
únicos musealizados
en la comunidad
Cástulo estuvo
habitado desde la
Edad del Cobre
hasta el siglo XIV
el muro de escena, espacio que

ahora está enterrado por vivien-
das, y de hacer excavaciones
nuevas en la parte de la orques-
ta. “El reto es que en 2012, cuan-
do se conmemore el bicentena-
rio de la Constitución, el teatro
haya recuperado un tercio más
de lo que puede verse ahora”,
adelanta Verdugo.
»El Castillo de Vélez-Blanco

(Almería), en el municipio del
mismo nombre, es un ejemplo
mucho más reciente, una joya
del Renacimiento con elemen-
tos mudéjares y del gótico tar-
dío. Aunque conocido, desde Cul-
Castillo de Vélez-Blanco, en Almería. / francisco bonilla Enclave de Castellón Alto, en Galera (Granada). tura se cree que, debido a su im-
portancia, debería serlo aún
gi, ambos en Galera. “Es muy in- de 25 años momificado junto a medina islámica y uno de los »Cástulo, en Linares (Jaén) es más. Para conseguirlo, la conse-
teresante porque se conserva el un niño. El joven tenía todo el mejor conservados de Andalu- un poblado ibero-romano que jería ampliará la visita a la parte
poblado con sus viviendas, algu- cuerpo tatuado y una trenza lar- cía, mantienen completa su es- ha estado habitado desde la de arriba del monumento y está
nas de ellas reconstruidas de for- guísima, su estudio nos ha per- tructura. “En una sola visita el Edad del Cobre hasta el siglo trabajando en la reproducción
ma que los visitantes se pueden mitido conocer muchas cosas de público puede conocer cómo XIV, época en la que empezó a de la decoración del Patio de Ho-
hacer una idea de cómo vivía la la vida cotidiana en la Edad del funcionaba este espacio públi- desaparecer ya que sirvió de can- nor, los bellos relieves de már-
gente 1.900 años antes de Cristo. Bronce”, comenta Verdugo. co. Actualmente es el único en tera a los hermosos palacios de mol de Macael vendidos en 1904
Los enterramientos se hacían la comunidad que está museali- Úbeda y Baeza. El enclave conta- por sus propietarios y que ahora
dentro de las casas y en 2002 »Los Baños Árabes de Ronda zado”, puntualiza Guadalupe rá, a partir de este verano, con forman parte del Museo Metro-
apareció la tumba de un joven (Málaga), situados fuera de la Ruiz. un centro de recepción de visi- politano de Nueva York.
267
1
HUMANIDADES
Historias enterradas
CLAVES 7 ¿Qué dos piezas clave conserva?
La Bética (Baetica) tomó su nombre del río Betis (Guadalquivir 8 ¿Qué se puede ver en la villa de Fuente Álamo?
en la actualidad) y era una de las tres provincias imperiales en 9 ¿Desde cuándo está este monumento abierto al público?
las que Augusto dividió Hispania en el 27 a.C. (las otras dos eran
10 Explica qué se puede descubrir en Castellón Alto
la Tarraconense y la Lusitania). Gobernada por un procónsul, su
y a qué época de la prehistoria pertenece. Señala, asimismo,
capital era Corduba (Córdoba). Comprendía más de tres cuartas
qué importancia tiene el poblado ibero-romano de Cástulo.
partes del territorio de la actual Andalucía y una parte de
Extremadura. Fue una provincia muy desarrollada económica, 11 ¿En qué parte de la ciudad se localizan los baños árabes
cultural y políticamente, y aportó al imperio metales y minerales, de Ronda y qué muestran?
vino, garum, aceite y trigo, además de escritores, un filósofo 12 ¿Qué proyecto está previsto llevar a cabo para recuperar
de la importancia de Séneca y los dos primeros emperadores el teatro romano de Cádiz?
nacidos fuera de Italia: Trajano y Adriano.
Son numerosas las manifestaciones artísticas romanas que se Elaboración
conservan en Andalucía. Por su importancia destacan los restos
13 Realiza un cuadro en el que recojas todos los monumentos
arquitectónicos de lo que fueran las más importantes ciudades
que cita el texto, la época a la que pertenecen, desde cuándo
hispanorromanas, como Gades (Cádiz) o Itálica, y los conjuntos
están abiertos al público y lo más importante que se puede
arqueológicos de Baelo Claudia y Carmona.
encontrar en ellos.
14 Ordena estos enclaves por orden cronológico y sitúalos
ACTIVIDADES en una línea del tiempo que recoja, a grandes rasgos, estos
Lectura periodos históricos.
1 Define los siguientes conceptos: santuario, castillo, momia, Investigación

villa, mosaico, medina islámica, foro y teatro romano.
15 El texto hace mención a la gran erupción del Vesubio.
2 Localiza en un mapa de Andalucía todos los lugares Señala cuándo tuvo lugar, dónde y qué efectos ha tenido
que se citan en la noticia. para el estudio de la civilización romana.
3 Indica qué es la RECA y qué ha editado. 16 Describe cómo era un teatro romano. Busca todos los
elementos de los que se componía, para qué eran usados
Análisis principalmente y los teatros romanos que todavía quedan
4 Señala qué les sucede a los enclaves que se citan en España. Después, puedes realizar una pequeña
en el reportaje. comparación con los teatros griegos, señalando igualmente
para qué representaciones se empleaban.
5 ¿Con qué se confundió la ciudad romana de Muniga
en un principio? ¿Por qué?
6 ¿Qué problemas presenta este entorno y qué ventajas
tiene su ubicación?
OBJETIVOS
• Conocer
los enclaves romanos más importantes que se encuentran en Andalucía y las políticas que se están
poniendo en marcha para darlos a conocer al público.
• Estudiar las características del arte romano en España.
• V
alorar los restos de la romanización como fuentes fundamentales que nos permiten reconstruir nuestro pasado
y que, por tanto, es preciso conservar.
• Saber distinguir las características que definen al teatro romano.

• Utilizar la herramienta de Internet para realizar investigaciones científicas.
• Reconocer el arte romano como parte de nuestra cultura.
2
HUMANIDADES 13 de mayo de 2007
99 Filosofía. Grecia clásica. Aristóteles

Filosofía. Grecia clásica. Aristóteles
EL PAÍS, domingo 13 de mayo de 2007 CULTURA
13 de mayo de 2007
53
Los tesoros de un manuscrito
La historia no se ha pronunciado todavía sobre —al que puso fin el 14 de abril de 1229—, confec- discursos desconocidos de Hipérides, uno de los
Ioannes Myronas. ¿Fue un destructor de la cultu- cionado a partir de varios códigos, entre ellos el grandes oradores griegos, que vivió en el siglo IV
ra clásica o contribuyó a preservarla a pesar suyo? que contenía siete tratados de Arquímedes. Pero antes de Cristo, y un comentario a las Categorías
Myronas, conocido sólo por los eruditos, fue el este palimpsesto, bautizado con el nombre del de Aristóteles, padre de la filosofía, descubierto
monje bizantino autor de un libro de plegarias científico griego, guardaba otras dos joyas: unos gracias a las últimas técnicas de fotografía digital.
¡Eureka! Es Aristóteles
Hallado un comentario a las ‘Categorías’ del filósofo griego en el ‘palimpsesto de Arquímedes’
LOLA GALÁN, Madrid fue reutilizada una gran
Primero fue la ciencia, biblioteca con el objeti-
luego la política, final- vo de hacer palimpses-
mente, la filosofía. No tos. Se encontrarán más
es el orden de creación materiales en Palestina
dispuesto por alguna ca- y en el desierto del Si-
prichosa deidad, sino la naí”, añade Netz, en un
secuencia de hallazgos correo electrónico des-
que han hecho del deno- de la Universidad de
minado Palimpsesto de Stanford.
Arquímedes, sometido a Bibliotecas recicla-
exhaustivo análisis en das por monjes para ela-
Estados Unidos, más borar libros de oración,
que un manuscrito, una que han condenado al
minibiblioteca clásica olvido a nadie sabe
ambulante. En el siglo cuántos tesoros. Al me-
XIII, el presbítero bi- nos, hasta que el traba-
zantino Ioannes Myro- jo aislado de estudiosos
nas recicló para crear y expertos arroja luz so-
su breviario no menos bre ellos. Cuando el Pa-
de cuatro códigos, saca- limpsesto de Arquíme-
dos de una biblioteca a des llegó al museo de
todas luces bien nutri- Baltimore ya se sabía,
da. Poco se sabe de este de hecho, lo fundamen-
monje, salvo que se apli- tal que ocultaban las
có con rigor a la tarea oraciones de Myronas.
de desmontar de sus Un filólogo danés, Jo-
bastidores de madera han Ludwing Heiberg,
los folios de pergamino, conocedor de la existen-
y a borrar con ácido las cia de un manuscrito
letras minúsculas, del con diagramas en el Me-
griego clásico. tochion, una dependen-
Menos se sabe aún cia del Santo Sepulcro
del escriba cuyo trabajo en Constantinopla, se
destruía. La totalidad presentó allí en 1906.
del saber acumulado en Imagen de los fragmentos sobre Aristóteles. / R. L. EASTON, K.KNOX AND W. CHRISTENS-BARRY © PROPIETARIO DEL PALIMPSESTO DE ARQUÍMEDES Con una cámara foto-
la Grecia clásica se gráfica de la época y
transmitió al mundo gracias a último hallazgo ha sido largo. To- Aunque Easton no sabe sus prodigiosos conoci-
desconocidos amanuenses. Pero do empezó en octubre de 1998, griego, no pudo contener mientos de griego, estu-
su tarea se vio minada por las cuando el palimpsesto, compra- la emoción cuando vio apa- dió el manuscrito, del
vicisitudes de la historia. El suje- do en una subasta de Christie’s recer en el ordenador las que habían desapareci-
to que copió los razonamientos por un desconocido millonario letras de un texto nuevo, el do en los avatares de los
de Arquímedes (287-212 antes americano que pagó dos millo- comentario sobre las Cate- últimos siglos 60 folios,
de Cristo), las sentencias de los nes de dólares por él, fue deposi- gorías de Aristóteles. Unos y fue capaz de compren-
discursos de Hipérides (389-322 tado en el Museo Walters de Bal- fragmentos no tan impor- der que tenía delante
antes de Cristo), y las reflexiones timore. Desde enero del año si- tantes como los tratados una joya de incalculable
de Alejandro de guiente, la conser- de Arquímedes, o el discur- valor. Nada menos que
Afrodisias (alrede- vadora del museo, so del orador Hipérides, varios de los tratados
dor del 200 antes Abigail Quandt, descubierto anteriormen- de Arquímedes, en el
de Cristo), a pro- se puso manos a te, pero no menos fascinan- griego original, entre
pósito de una la obra. Lo prime- tes. “Es una contribución ellos, uno totalmente
obra esencial del ro que hizo fue de- importantísima a nuestro desconocido de la comu-
Aristóteles, tuvo sencuadernar el conocimiento respecto a la nidad científica, El mé-
un desigual éxito. manuscrito. Una acogida que tuvo esa obra todo, junto a un libro
Ni siquiera sabe- tarea que llevó de Aristóteles”, dice Re- curioso, el Stomachion.
mos si fue una úni- cuatro años. Si- viel Netz, profesor de Cien- Heiberg publicó su
ca persona. Pero
su tarea requirió
multáneamente, cia Antigua de la Universidad de
llegó el trabajo de Stanford (California), y miem- Las acotaciones hallazgo en una revista y editó
las obras completas de Arquíme-
largas horas y nu-
merosos pliegos
los expertos en bro del equipo que lleva trabajan-
ciencia antigua, do en el palimpsesto desde 1999.
de Alejandro des unos años después. Aun así,
los tiempos no daban más de sí,
de pergamino, ela-
borado a partir de
en interpretación Netz considera ya prácticamente
de signos, y sobre agotado el caudal de erudición
de Afrodisias y nuestro especialista no prestó
especial atención ni a los diagra-
la piel de, al me- El libro, en 1999. / © PROPIETARIO todo, en el uso de procedente de este manuscrito. mas del libro ni a los otros textos
nos, 24 ovejas. Ca- DEL PALIMPSESTO DE ARQUÍMEDES las últimas técni- “Lo sabemos todo, salvo el con- En el último código del palimp- que figuraban en él. Un material
da folio original cas digitales para tenido de dos páginas de El méto- sesto desentrañado, Alejandro que ha permanecido oculto casi
medía 30 centíme- bucear en las pro- do de los teoremas mecánicos de de Afrodisias, filósofo que vi- un siglo, hasta que el equipo diri-
tros de largo, por
19,50 de ancho.
Se tiene la certeza fundidades de Arquímedes, que se perdieron y
una imagen, hasta deben estar en algún rincón de
vió entre los siglos II y III des-
pues de Cristo comenta las Ca-
gido por Will Noel —responsa-
ble de manuscritos del Museo
Cada uno de estos de que el escriba desentrañarla. Europa”. Material irrecuperable tegorías de Aristóteles. El tex- Walters de Baltimore— ha sido
folios sería dobla- realizó su tarea “Los folios co- porque ese tratado, no figura en to está siendo transcrito. En él capaz de desentrañar los restan-
do por la mitad rrespondientes al ningún otro lugar. se incluyen párrafos como este
tres siglos después en el último libro sobre Aristó- Pero con este antiquísimo có- fragmento, ya traducido:
tes misterios del palimpsesto. La
práctica totalidad de los siete tra-
para crear el bre- cuarto del siglo X teles han sido los dice no se agota un importante “De la misma manera que tados de Arquímedes y los dis-
viario de Myro- más difíciles de filón. “Estoy seguro de que tiene pie es ambiguo, al poder refe- cursos de Hipérides. Diez folios
nas. Los especialis- descifrar”, recono- que haber otros manuscritos que rirse igual a un animal o a una que arrojan nueva luz sobre la
tas tienen la certeza de que el ce Roger Easton, profesor de pueden contener tratados de si- cama, son ambiguas las expre- batalla de Salamina, del año 480
desconocido escriba realizó su ta- Ciencias de la Imagen del Institu- milar importancia en Oriente siones “con pies” o “sin pies”, antes de Cristo, en la que los
rea en el último cuarto del siglo to de Tecnología de Rochester Próximo. Nuestro palimpsesto por lo que con “en especie”, griegos derrotaron a los persas.
X, periodo en el que se impone el EE UU, que ha desarrollado los perteneció a los monjes de un Aristóteles quiere decir “en su Y el puñado de folios con el co-
uso de minúsculas y se interca- programas especiales para apli- monasterio próximo a Jerusalén. fórmula”. mentario a las Categorías de
lan espacios de separación entre car las técnicas de imagen mul- Y es sorprendente que otro famo- Porque si pasa alguna vez Aristóteles, obra de un estudioso
las letras. Tanto Arquímedes co- tiespectral. Se trata, básicamen- so palimpsesto, el de Eurípides, que el mismo nombre indica griego que vivió entre los siglos
mo Aristóteles escribían en mate, de utilizar fotografías toma- más o menos de la misma época distinciones de género que son II y III de nuestra era, Alejandro
yúsculas, largas series de pala- das con distinta longitud de on- que el de Arquímedes, fuera loca- diferentes entre sí y no subordi- de Afrodisias. Bien pensado, la
bras pegadas entre sí. da para ampliar determinadas lizado allí. Todo apunta a que, nadas, por fuerza no pueden historia debería indultar al pres-
128 El camino hasta llegar a este áreas de la imagen. en la Jerusalén de los cruzados, ser las mismas en la fórmula. bítero Ioannes Myronas.
105036 _ 0011-0153.indd 128 26/6/09 13:01:22
2
HUMANIDADES
¡Eureka! Es Aristóteles
CLAVES 7 Resume en pocas palabras cuál es la historia
del palimpsesto.
Categorías es una obra escrita por el filósofo griego Aristóteles
(384-322 a.C.), incluida dentro de los tratados de Lógica. 8 Señala el nombre del filólogo danés que inspeccionó
La palabra «categoría» proviene de dos términos griegos, katá el manuscrito en 1906. ¿Cuál fue su hallazgo?
y agoreuein. El primero es una preposición que expresa la
relación que une un predicado a un sujeto, mientras que el Investiga
segundo es un verbo usado en el ámbito jurídico que significa 9 Aristóteles es junto a Platón uno de los mayores exponentes
«manifestar algo». Por ejemplo, de la rosa decimos que es una
de la filosofía griega en época clásica. Elabora un cuadro
flor y es roja, con ello ponemos de manifiesto su esencia («flor»)
como este en el que se recojan los aspectos más
y su cualidad («roja»).
importantes de su pensamiento:
Aristóteles concibe las categorías como los modos originarios
de ser, relacionadas con nuestros conceptos y nuestro lenguaje, Platón Aristóteles
y las clasifica en diez tipos: sustancia (esencia), cantidad, cualidad, Ontología
relación, lugar, tiempo, situación, posesión, acción y pasión.
Ética
Política
ACTIVIDADES
Epistemología
Lectura
1 Observa la noticia que has leído y explica su estructura.
10 Las Categorías de Aristóteles son la base del estudio de
Comenta las imágenes que acompañan al texto.
la lógica en la civilización occidental. Los dos sistemas
2 ¿Qué obras de otros autores contiene el palimpsesto de categorías más representativos de la filosofía son
de Arquímedes? los de Aristóteles y Kant. Compara el pensamiento de estos
3 Según los expertos, ¿en qué siglo fue copiado el manuscrito dos autores y explica en qué se diferencian.
con los textos de Arquímedes? ¿Por qué lo sitúan en esa
época? Valoración
4 ¿En qué museo fue depositado el manuscrito? ¿Qué técnicas 11 En la noticia se plantea la labor desarrollada por los
se han aplicado para su estudio? amanuenses a lo largo de la historia. ¿Crees que fueron
destructores de la cultura clásica o contribuyeron
Análisis a preservarla? Razona tu respuesta.
5 Define los siguientes términos relacionados con la escritura:

palimpsesto, códice y amanuense.
6 Rober Easton afirma sobre el descubrimiento del manuscrito:
«es una contribución importantísima a nuestro
conocimiento». ¿Por qué?
¿Qué importancia tiene este tipo de descubrimientos
para el saber actual?
OBJETIVOS
• Conocer una de las culturas más importantes de la Antigüedad, la griega, y explicar sus características.
• Analizar el pensamiento griego a través de sus personajes más relevantes.
• Comparar los rasgos más característicos de dos filósofos de distinta época.

• Utilizar la herramienta de Internet para realizar investigaciones.
• Buscar ideas principales de un tema y extraer conclusiones.
Noticias sobre Arte

y Educación Artística
Educación Plástica, Visual

y Audiovisual
Historia del Arte
Dibujo Técnico
Música
91
ARTE Y EDUCACIÓN ARTÍSTICA
Pintura.
Pintura. Siglo XXSiglo
. FrancisXX . Francis
Bacon Bacon
Bacon
distorsiona
El Prado
El museo consolida su apertura a los
clásicos del siglo XX con una antológica
dedicada al centenario del artista
ÁNGELES GARCÍA Prado rompe definitivamente la
Madrid barrera que en el último año se
han saltado Picasso, Twombly o
La distorsión más salvaje y el au- el propio Barceló con la perfor-
llido en claroscuro de uno de los mance que realizó en el Casón
genios más inclasificables del ar- del Buen Retiro.
te del siglo XX se ha instalado ya Frente a las de Londres y Nue-
en El Prado. A la vera de Goya y va York, la exposición de Madrid
de Velázquez, sus obsesiones con- aporta un tríptico de 1984 presta-
fesas, el mundo de Francis Ba- do por un coleccionista español.
con (Dublín, 1909-Madrid, 1992) Además de las obras más repre-
estalla en Madrid en forma de sentativas de su vida, se exponen
víscera y sangre, de sexo y violen- 16 trípticos fundamentales en su
cia, de papas y crucifijos, en lo trayectoria y una reproducción
que supone un tenebroso pero de lo que fue su estudio artístico.
fascinante cruce de caminos en- Manuela Mena, conservadora
tre la poesía y el horror. Bacon, jefe del siglo XVIII y Goya, es la
crudo y sin límites... comisaria de la muestra. Mena
Cuenta Manuela Mena, res- fue también la persona que
ponsable de esta versión españo- acompañó muchas veces a Ba-
la de la antológica del centenario con en sus recorridos por el mu-
(procede de la Tate Britain y des- seo. Con la voz en ocasiones rota
pués irá al Metropolitan neoyor- por la emoción, Mena recordó el
quino), que una vez preguntaron momento en el que recibió de Mi-
al artista por qué pintaba cruci- guel Zugaza el encargo de coordi-
fixiones. “Es la mejor forma de narse con los comisarios de la
representar el sufrimiento huma- Tate y el Metropolitan. “Me dio
no”, respondió Bacon. La exposi- pánico porque yo sabía muy po-
ción que a partir del martes se cas cosas sobre Bacon. En estos
abrirá al público en Madrid, con dos años y medio he investigado
76 obras de todas las etapas del tanto que se ha convertido en un
artista, muestra varios trípticos personaje imprescindible en mi
mundo”.
La forma de contar la exposi-
La muestra incluye ción es diferente en cada uno de
sus contextos de Londres, Ma-
76 obras, entre ellas drid o Nueva York: “He querido
varios trípticos que en el montaje unas obras ha-
blen con otras, y a la vez que se
con crucifixiones puedan apreciar en la cercanía
en un combate directo entre
ellas. Junto a la violencia y el
El conjunto, que sexo, sus obras descubren un pin-
procede de la Tate tor que reflejó la fragilidad de la
naturaleza humana”.
Britain, viajará El paso del tiempo ordena la
luego a Nueva York exposición. Las obsesiones suce-
sivas del artista se muestran
agrupados por temas: Animali-
con sus famosas crucifixiones dad, Aprensiones, Crucifixión, Cri-
junto a las representaciones es- sis, Retrato, Memorial o Muerte.
pectrales del Papa Inocencio X, El recorrido arranca con una cru-
de sus hombres azules y de los cifixión fechada en 1933. El retor-
homenajes a sus amigos. Todo cimiento y dramatismo de las fi-
un personalísimo mundo para guras hacen pensar en el Guerni-
hablar del horror, la violencia, ca de Picasso. Las guerras son
las guerras y también de la fragi- una constante en la obra de este
lidad, del paso del tiempo, de la artista y esos rostros distorsiona-
nostalgia, de la muerte y de la dos sorprenden al visitante.
poesía. Bacon afrontó lo peor y más
Miguel Zugaza, director del oscuro del ser humano en sus
Prado, dijo ayer que la muestra lienzos. Las ocho versiones inspi-
es todo un homenaje a un artista radas en el retrato del Papa Ino-
imprescindible del siglo XX, espe- cencio X de Velázquez —espec-
cialmente cercano a El Prado tros blanquecinos rodeados de
porque Bacon viajó a Madrid en malvas y negros— resultan in-
numerosas ocasiones de su vida, quietantes. Los cuadros se suce-
hasta su fallecimiento, el 28 de den y al final se conforma un
abril de 1992. “Su obra está vincu- mundo de pesadillas en el que la
lada”, explicó Zugaza, “a nom- belleza acaba resplandeciendo
bres como Velázquez, Goya, El frente al horror.
Greco o el propio Picasso, agita-
dor definitivo de la vocación ar-
tística de Bacon”. + .com
La presencia del artista en un � Fotogalería
templo del arte antiguo como El Francis Bacon en El Prado. Autorretrato con reloj, obra pintada en 1973. / bernardo pérez
197
31 de enero de 2009
31 de enero de 2009
A la izquierda, Tres estudios

para figuras al pie de una
Crucifixión, una obra pintada
hacia 1944. / reuters
en la entrevista que todo estaba

oscuro, y así es muchas veces su
pintura. Viendo ahora esta mues-
tra del Prado se ve a un animal
humano, fieramente humano.
Su autobiografía.
Las muertes de sus amantes
(Peter Lacey, George Dyer...), en
circunstancias que evocan quizá
erróneamente el suicidio, le deja-
ron la huella más duradera. “Pe-
ro toda su obra”, nos decía ayer
Peppiatt, “parte de sensaciones
poderosas”. Verla junta ofrece
ese calor de autobiografía herida
que acentuó para la historia su
propio final en Madrid.
En aquella entrevista, Bacon
hizo alusión muchas veces a la
pintura que veía en el Prado, y
que tanto le gustaba a su amigo
español. Ya es legendario que iba
al Cock a beber, que iba al Prado,
que reía en la intimidad, y que
era un gentleman capaz de los
mayores distingos y también de
las aventuras más despiadadas.
Lo cierto es que vino a Ma-
drid. El último viaje de su vida.
Tenía la muerte cerca, aquel aho-
go le perseguía siempre. Cuando
falleció, en el Ruber, dejó una
maleta que en la Marlborough
Aquella tarde
nadie quería abrir. Hasta que
apareció por allí Elvira Lindo
con su marido, Antonio Muñoz
londinense junto
Molina, que escribiría el prefa-
cio de la exposición póstuma que
organizaba la galería.
No se decidían a abrir la male-
a la fiera humana
ta, y Elvira Lindo se atrevió. Ayer
le preguntamos a la escritora, y
nos contó qué impresión tuvo.
“Me provocaba curiosidad y ter-
Recuerdo de una de las raras entrevistas nura ver el orden y el contenido
a un genio tan seco como fascinante

Amaba España y
JUAN CRUZ yas color burdeos. Nos miró y di-
Madrid jo, echándose la mano a un bolsi- amaba a Goya y a
llo: “Ahora no quiero dar la entre- Velázquez; Picasso
Aquel verano de 1991, el último vista”. Y agarró el Ventolín, para
de su vida, Bacon llamó a su ami- inhalar. El periodista hizo lo pro- le hizo pintor
go y biógrafo Michael Peppiatt: pio con el suyo.
—Ahora sí que estoy realmen- Acaso el mismo padecimiento
te enfermo. hizo posible la entrevista. Estaba Hablamos del color
Padecía asma. Esa “muerte
chiquita” que decía Séneca. Un
seriamente enfermo, se sabe aho-
ra. Hablamos del color del si-
del siglo XX, “oscuro
día de ese verano recibió a EL glo XX, “oscuro color de sangre, color de sangre,
PAÍS en Londres para dar una cualquier color”. cualquier color”, dijo
entrevista; Mary Cruz Bilbao, en- Tenía una vitalidad que te des-
tonces directora de la galería armaba o te hería. Para qué ha-
Marlborough, había tramitado blar. Pero algunas veces se expla- de alguien que, cuando organizó
la solicitud, que era un imposi- yó. Eisenstein, Buñuel, “Picasso sus cosas, no sabía que iba a mo-
ble. ha hecho mucha basura”. “¡Por rir pronto”.
Bacon concedió la entrevista, supuesto que todo es absurdo!”. Y lo que encontró: “Era una
la única en mucho tiempo, por- “¿Estamos cansados? Yo no es- maleta pequeña, y las cosas, en
que amaba España. Picasso le hi- toy cansado”. su interior, ofrecían la imagen
zo pintor, y Velázquez y Goya fue- Sin embargo, su pupila era ya de una persona vital, desorgani-
ron su inspiración. la de un asmático que tiene pa- zada, con unas zapatillas de de-
Venía al Museo del Prado con vor al vacío, pero no al silencio. porte encima de la ropa, en fin,
frecuencia. Llamaba a Manuela Ni al desorden. El desorden era esa manera en la que cualquiera
Mena, la que ahora ha dirigido la su casa, el bar, la terrible (o admi- organiza la ropa cuando ya está
gran antológica. “¿Puedo ir este rable noche), y luego el trabajo de vuelta”. “Parece la maleta de
lunes?”. Y llegaba, silencioso, ex- frenético, “Tenía”, dice Peppiatt, una persona joven, vital y ale-
quisito. “un enorme poder de recupera- gre”. Puede no ser cierto, dice
Entonces tenía aquí a un ami- ción. La pintura lo poseía, y po- Elvira Lindo, pero esa impresión
go, acaso su último amor. Espa- día estar horas emborrachándo- quedó en su mente.
ña está en su corazón y en sus se, y después de tres horas de El Bacon risueño lo hubiera
cuadros. En la exposición se ve sueño era otra vez el pintor ge- corroborado. El entristecido nos
ese grito dentado de Picasso en nial”. hubiera mandado a ver la exposi-
el Guernica, y están los toros, y la Abominaba de muchos de sus ción para entender cómo se fue
muerte (casi sobrenatural) de cuadros, a veces de todos. Acaba- hiriendo y rehaciendo su alma
Sánchez Mejías. ba de pintar, cuando estuvimos de artista fieramente humano.
Así que España le inclinó a con él, su último tríptico. Está en Herido, hiriente, tierno.
vencer sus resistencias, y al final el Prado ahora; amor, vitalidad, La entrevista se publicó en El
dijo: “Que vengan”. Acudió a la velocidad... y muerte. País Semanal el 5 de agosto de
cita vestido con su casaca negra, Amaba la vida y le obsesiona- 1991. Francis Bacon murió el 28
elegantísimo, y una camisa de raba la muerte. Un asmático. Decía sciammarella de abril de 1992 en Madrid.
198
1
Bacon distorsiona el Prado

ACTIvIDADES
FICHA 4. La ciencia del rock

CLAVES Analiza
El epicentro de la obra de Francis Bacon (1909-1992) es el ser 5 ¿En qué consiste la exposición que se organiza en el Museo
humano y la sociedad. Las herramientas que utiliza para del Prado?
representar ambos conceptos son los colores agresivos y 6 Indica cuáles eran los temas que obsesionaban a Bacon
contrapuestos, la distorsión de las figuras, los rostros informes y si han quedado reflejados en la exposición.
y la creación de atmósferas irreales. Muchas de sus obras están
7 ¿Qué otras características de su pintura se señalan
organizadas en series o trípticos y, a veces, están inspiradas
en el artículo de Juan Cruz?
en los modelos de pintores como El Greco, Velázquez, Goya
o Picasso. Sus trabajos influyeron en gran medida en el pop-art
Investiga
inglés y en la nueva figuración.
8 Con los datos sobre la vida de Francis Bacon que aparecen
en el texto y otros que encuentres, traza una breve reseña
ACTIVIDADES
biográfica del autor y de su estilo artístico.
Lee y comprende 9 Busca obras de este autor e intenta identificar
1 Como puedes comprobar, el reportaje está dividido en dos las sensaciones y sentimientos que te suscitan:
noticias principales. ¿Qué elemento hace de unión entre – Indica si te gustan o no.
ambos textos? ¿Qué aspectos del pintor trata cada uno – Explica con cuáles de las siguientes realidades
de ellos? las identificarías:
2 Después de leer detenidamente el texto, indica cuáles • Con el dolor • Con cuerpos mutilados
de estas afirmaciones se declaran de forma explícita • Con el miedo • Con un grito
o se deducen implícitamente del texto, y cuáles no. • Con la muerte • Con el horror
– Bacon pintaba crucifixiones para representar – Di qué te sugieren los colores que predominan
el sufrimiento humano. en los cuadros.
– Bacon era un artista con un definido sentido estético.
10 Fíjate en el Autorretrato con reloj y di qué crees que debe
Aunque amaba la pintura española, no todo le gustaba.
sentir la persona que está sentada en la silla de esa
– Bacon pintaba formas retorcidas porque su estilo era
habitación vacía. Haz una redacción explicándolo.
muy barroco.
– Bacon representó en su obra el horror, la violencia Valora
y las guerras del siglo XX.
11 El artista vivió en el siglo XX, un siglo convulso. Imagina
– Bacon visitó muchas veces el Museo del Prado para
cómo deseas que sea el siglo XXI y descríbelo. Para ello,
contemplar las obras de Velázquez y Goya, a quienes
debes analizar cuáles son los problemas actuales
admiraba.
a los que debemos enfrentarnos y cuál sería la mejor
3 Señala el nombre de los artistas que menciona el texto forma de solucionarlos.
e indica de qué época son y qué influencia tuvieron
en Francis Bacon.
4 El segundo texto de la página recoge una impresión
personal sobre Bacon. Indica qué características del pintor
se destacan.
OBJETIVOS
• Conocer la obra y vida de un pintor importante del siglo XX y cómo se organiza una exposición de arte.
• Aprender a reflejar los sentimientos que una obra de arte puede generarnos.
• Llevar a cabo labores de investigación para conocer la vida y obra de un artista.

• Conciencia y expresión cultural.
52
ARTE Y EDUCACIÓN ARTÍSTICA 25 de septiembre de 2009
38 vida & artes
25 de septiembre de 2009
EL PAÍS, viernes 25 de septiembre de 2009
Música.
cultura Música. Siglo
Siglo XX. xx.
Historia Historia
Partituras para un tiempo convulso

Alex Ross traza en ‘El ruido eterno’ el relato del agitado siglo XX a través de su música
IKER SEISDEDOS citaron en Graz [de Puccini a
Madrid Mahler; de Berg a la viuda de
Johann Strauss] y el irresistible
Arnold Schoenberg, pionero de rumor de que asistió un Hitler
la música atonal exiliado en Los adolescente. Para mí, eso habla
Ángeles, quería en 1934 compo- de la agonizante relación de los
ner “para las películas”. Así que grandes compositores y los tota-
Irving Thalberg, mítico director litarismos, los que los apoyaron
de producción de la Metro, era y los que no”.
su hombre. Reunidos en su des- El empeño de Ross ha sido
pacho, Thalberg quizá sólo pre- celebrado como una aventura
tendía ser cortés: “El domingo pa- de enorme ambición de la que
sado, cuando oí la encantadora el insultantemente joven crítico
música que usted ha escrito…”. (de 40 años) consigue salir airo-
Schoenberg le interrumpió con so. Cuando se publicó en 2007
un bramido: “¡Yo no escribo músi- en EE UU, los que compraron
ca encantadora!”. El crítico musi- un libro sobre un tema algo ári-
cal Alex Ross (1968), autor del im- do acabaron devorándolo como
prescindible ensayo El ruido eter- un thriller hasta auparlo a las
no, recordaba recientemente el listas de éxitos. “Creo que la cla-
episodio imitando el acento in- ve está en los personajes. Con
glés de Viena del compositor. Y tipos así, me salió una novela de
después dejaba escapar una risi- no ficción”.
ta al otro lado del teléfono en su Cierto es que el autor ya era
casa en Nueva York. He aquí, pa- para entonces todo un persona-
recía decir, la anécdota definitiva je en Nueva York. El niño prodi-
que resume inmejorablemente gio que escribía de Mahler sí,
el tema del libro, asombroso hí- pero también de Radiohead, en
brido de tratado musical y ensa- New Yorker y con sólo 25 años
yo histórico, que la crítica ha colo- (“el primer disco que me com-
cado en la categoría de hito cultu- pré a los 10 fue una sinfonía de
ral: un inesperado best-seller (tra- Bruckner; el pop no entró en mi
ducido en 16 países) sobre las vida hasta los 18”).
convulsiones de la música clási- Célebre por haber firmado
ca en el muy convulso siglo XX. en New Yorker un obituario de
La crítica ha El ensayo se lee

colocado la obra como un verdadero
en la categoría ‘thriller’ y ha sido
de hito cultural un éxito de ventas
Las composiciones Ross: “Mi primer

de vanguardia disco fue, a los 10
dejaron impronta años, una sinfonía
en los Beatles de Bruckner”
La historia deja bien clara la Kurt Cobain que debería estu-

incomprensión que aquel tiem- diarse en clase de periodismo
po deparó a Schoenberg y los musical y por aplicar rudimen-
suyos: “La composición clásica tos de la escritura rock a Bach,
en el siglo XX”, escribe Ross, “a Ross introduce a grandes del
muchos les suena a ruido. Mien- pop, “incluso hasta el rapero
tras que las abstracciones de Timbaland”, en un trabajo que,
Jackson Pollock se venden en el Soldados rusos escuchan a un compañero tocar el piano en Alemania en 1945. / dmitri baltermants antes que nada, pretende ser di-
mercado del arte por 100 millo- dáctico. Para ello también se sir-
nes o más, el equivalente en mú- acontecimientos históricos, las der la extraordinaria riqueza y ve de la revolución digital (que
sica sigue provocando oleadas sacudidas económicas y las sin- las complejidades del siglo XX. glosa a menudo en sus artículos
de desasosiego y tiene un impac- copadas transformaciones so- Así, en ese modo de ver las co- como la única salvadora de la
to apenas perceptible en el mun- ciales componen una fascinan- sas, la “más grande convulsión” música clásica). Tras la publica-
do exterior”. ¿Y cómo explicar- te sinfonía que influye en el trade la centuria musical se escon- ción del libro, Ross incluyó en
lo? “He tratado de buscar una bajo de los compositores. En día tras aquella escena de fina- su blog (therestisnoise.com) ar-
respuesta en los 10 años que me sus vidas y en sus muertes. les de los cuarenta en la que chivos de audio para seguir el
ha tomado escribir el libro, pe- “Schoenberg acabó en el no tan Schoenberg corría por el pasillo hilo del relato.
ro no he encontrado ninguna”, paradisiaco Los Ángeles empu- de un supermercado gritando Una bitácora en la que el crí-
se excusaba el escritor. jado por el terror nazi”, explica que no tenía la sífilis, por mu- tico se muestra muy activo.
Si no una respuesta, queda Ross. “En el mismo vecindario y cho que Thomas Mann lo insi- “Puede que me sienta culpable
para Ross un cierto consuelo en por parecidas razones que Stra- nuase en su Doctor Fausto. por no haber sido capaz de ter-
el hecho de que el trabajo de vinski, Thomas Mann, Kemple- En El ruido eterno (traduc- minar el libro como Dios man-
héroes de las vanguardias como rer, Alma Mahler o Adorno. ¿Se ción algo incomprensible de la da. No es fácil escribir sobre
Stockhausen, Alban Berg o Ste- imagina esa cola para comprar alusión hamletiana del original acontecimientos recientes”, ex-
ve Reich ha penetrado en la cul- el pan?”. The rest is noise), el siglo co- plica. ¿Quizá es que si todo em-
tura de masas a través de las Ross, crítico de clásica del mienza en realidad el 16 de octu- pezó en 1906 aún vivimos musi-
bandas sonoras, de los acordes New Yorker, emplea en El ruido bre de 1906 con el estreno de calmente en el siglo XX? “Po-
machacones de The Velvet Un- eterno (Seix Barral) herramien- Salomé, de Richard Strauss. “Es dría ser. Aunque me inclino a
derground y hasta de A day in tas similares a las de Stefan una decisión arriesgada, lo sé”, pensar que la cosa acabó con
the life, de los Beatles. Alex Ross. / d. michalek Zweig en Momentos estelares de se excusa. “Otros habrían esco- Music for 18 musicians, de Steve
Aquella reunión con Thal- la humanidad. Y a partir de mi- gido a Debussy para iniciar la Reich. Claro que es una pieza
berg también demuestra para propone en el subtítulo del li- niaturas históricas, de anécdo- modernidad. Pero me enamoré de 1976, y eso, probablemente,
Ross que la música no es, ni si- bro “escuchar el siglo XX a tra- tas que a otros (y más elitistas) de esa anécdota por lo que tiene es demasiado pronto para un
quiera la experimental, un “len- vés de su música”. Y para ello amantes de la música parece- de premonitorio del siglo. To- fin de siglo por muy siglo XX
guaje autosuficiente”. El autor traza un relato en el que los rían nimiedades, logra aprehen- dos aquellos personajes que se que éste sea”.
◾ MÚSICA I ESO ◾ MATERIAL FOTOCOPIABLE © SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. ◾

COMPETENCIAS PARA EL SIGLO XXI 1.° ESO LA PRENSA EN EL AULA Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L.
211
287
2
Partituras para un tiempo convulso

CLAVES 8 Indica con el estreno de qué ópera comienza el escritor
su libro y por qué. ¿Con qué obra lo termina y en qué año
Dado que cualquier cultura conocida ha tenido alguna forma
se publicó?
de manifestación musical, la historia de la música abarca todas
las sociedades y épocas, y no se limita, como ha venido siendo
Valora
habitual, a Occidente, donde se ha utilizado la expresión «historia
de la música». 9 Señala qué aspectos positivos y negativos recoge
La expresión de las emociones y las ideas a través de la música el periodista del libro publicado.
está estrechamente relacionada con todos los demás aspectos 10 Entra en el blog de Alex Ross (www.therestisnoise.com)
de una cultura, como la organización política y económica, el y señala las entradas que incorpora que te llamen
desarrollo técnico, la actitud de los compositores y su relación la atención. En el apartado de ejemplos de música, escucha
con los oyentes, las ideas estéticas más generalizadas de cada alguno de ellos para comprender su libro y señala qué
comunidad, la visión acerca de la función del arte en la sociedad, explicaciones se dan al mismo.
así como las variantes biográficas de cada autor.
En su sentido más amplio, la música nació con la humanidad,
Investiga
y ya estaba presente, según algunos estudiosos, mucho antes 11 Resume qué rasgos se ofrecen del escritor de la novela
de la extensión del ser humano por el planeta, hace más de y, con los datos que encuentres, escribe una pequeña
50 000 años. Es, por tanto, una manifestación cultural universal. biografía del mismo.
12 El texto cita a varios músicos del siglo XX. Entre ellos
ACTIVIDADES a Stockhausen, Alban Berg o Steve Reich. Busca información
sobre ellos y sobre la música que compusieron.
Lectura
13 El libro termina con una obra de 1976. Busca para los
1 Observa la fotografía de la noticia y señala qué ves en ella. siguientes momentos históricos recientes una música
2 Define los siguientes conceptos: música atonal, best seller, representativa:
thriller, pop, rock, crítica musical y rap.
Momento histórico Composición
Analiza Caída del muro de Berlín
3 Señala a qué libro hace mención la noticia y quién es Guerra de Irak

su autor. ¿Cuál es su profesión?
Juegos Olímpicos
4 ¿Cuál es el estilo que ha seguido el autor del libro y con qué (Barcelona)
otra obra se lo compara?
Golpe de Estado del 23-F
5 ¿Con qué anécdota se abre la noticia y qué pretende decir
el autor con ella? Asesinato del Luther King
6 ¿Qué contradicción recoge Ross entre la música
Para ello, puedes elegir una composición del año del evento,
y la pintura experimental del siglo XX?
o una composición que creas que simboliza ese momento.
7 Sin embargo, ¿cómo se han hecho conocidas estas En cualquier caso, explica el criterio que has tenido
versiones? en cuenta para tu elección.
OBJETIVOS
• Establecer
la relación entre la historia y la música a través de una de las últimas obras publicadas al respecto
por un crítico musical de The New Yorker.
• Investigar sobre la música reciente del siglo XX, y ubicarla en el momento histórico preciso.
• Destacar la importancia que para cada momento histórico ha tenido la música.

• Utilizar Internet como herramienta para realizar investigaciones científicas.
• Aprender a deducir información de fotografías.
• Valorar la grabación musical como medio de conservar la cultura.
Noticias sobre Ética

y Religión
Valores Éticos
Religión
1
ÉTICA Y RELIGIÓN 13 de junio de 2009
Igualdad. Convivencia en el centro escolar
1
ÉTICA Y RELIGIÓN
La diferencia entre alumnos y alumnas

es más social que biológica
CLAVES 8 Según el texto, ¿qué hay detrás de cada diferencia
de resultado?
Los datos del Informe Pisa reflejan que los alumnos suelen sacar
más puntos en el área de matemáticas y las alumnas destacan 9 Comenta la frase: «La diferencia entre alumnos y alumnas
en la lectura. es más social que biológica».
Teniendo en cuenta estos datos, algunos investigadores 10 Explica con tus propias palabras la postura de José
mantienen que estas diferencias no son significativas y en ningún S. Martínez.
caso reflejan que las diferencias biológicas entre niños y niñas
condicionen sus habilidades ni su ritmo de aprendizaje. Más que Elaboración
el género, factores como el contexto sociocultural y la motivación 11 Elabora una tabla con dos columnas. Anota en cada columna
son más decisivos en el aprendizaje.
los representantes de cada una de las posturas y los
Otra postura es la de aquellos que defienden una educación argumentos que ofrecen para defenderla.
separada por sexos. Estos también se remiten a los datos 12 ¿Crees que es importante la motivación a la hora de
del Informe Pisa, pero afirmando que estos datos revelan que
aprender? Redacta un comentario personal sobre este tema.
la segregación por sexos sería más beneficiosa para mejorar
el rendimiento en las escuelas. Debate
13 Plantead un debate sobre la relación entre el género
ACTIVIDADES y la educación. Las diferencias biológicas, ¿condicionan
Lectura el aprendizaje?, ¿es mayor la diferencia social que
la biológica?
1 ¿Qué título pondrías tú a la noticia?
2 Explica con tus propias palabras los siguientes términos: Investigación
condicionar, motivación, centros segregados. 14 Buscad información sobre el género y el aprendizaje,
3 Señala las frases del artículo que más te han llamado y comentadla por grupos en el aula.
la atención. 15 Documéntate sobre la OCDE y sobre el Informe Pisa.
¿Qué significan estas siglas? ¿De qué se encarga
Análisis
la OCDE? ¿Qué relación tiene con el Informe Pisa?
4 ¿Cuál es uno de los principales argumentos de los
defensores de la educación separada por sexos?
5 ¿Cómo se titula el estudio de la OCDE? ¿Qué te sugiere
ese título?
6 Según Zoido, ¿qué es lo que el informe enfatiza?
7 ¿En qué área se producen diferencias mayores?
OBJETIVOS
• Comprender y analizar los factores que pueden influir en el proceso de enseñanza-aprendizaje.
• Establecer la relación entre la motivación y el aprendizaje.
• Reconocer y valorar la igualdad entre hombres y mujeres por encima de las diferencias biológicas.
• Respetar las opiniones de los demás compañeros.

• Hacer uso del diálogo para expresar las propias opiniones y para solucionar cualquier conflicto.
• Buscar información en diferentes medios.
• Desarrollar una actitud crítica ante los datos que nos ofrecen los medios de comunicación.
• Mejorar las relaciones interpersonales dentro y fuera del aula.
2
ÉTICA Y RELIGIÓN 8 de mayo de 2009
EL PAÍS, viernes 8 de mayo de 2009 5
Convivencia multicultural. Islam INTERNACIONAL
Los musulmanes se integran Índice de coexistencia de la población islámica

Como miembro de la comunidad musulmana, ¿cómo se siente usted
más en EE UU que en Europa

en su propio país?
Tolerado Aislado Integrado
13% 20% 22% 31% 33%

Una encuesta global refleja su aislamiento social en la UE 38%
35% 29% 20% 15%
J. C. SANZ “Los musulmanes han venido Sin acceso garantizado a to-
Madrid para quedarse”, destaca las con- dos los niveles de educación y de 50% 52%
49% 45% 49%
clusiones del estudio. “Identidad empleo, las comunidades islámi-
La comunidad islámica asenta- nacional y religión son compati- cas residentes en los países occi-
da en los países occidentales, en bles, y la expresión pública de dentales sienten además el peso Alemania Reino Unido Francia Canadá EE UU
muchas ocasiones desde una se- religiosidad no debe ser entendi- de la desconfianza del resto de
¿Cree usted que los musulmanes que viven en este país
gunda o tercera generación, da como una falta de lealtad a la la población, sobre todo tras los
(Francia, Alemania, Reino Unido) le son leales?
siente más fervor por su nueva patria”. atentados de Nueva York y Wa-
patria y sus instituciones de lo La importancia histórica de shington (2001), Madrid (2004) Son leales No son leales Ns / Nc
que la población autóctona tien- la inmigración y la alta movili- y Londres (2005).
12% 16% 14% 15% 12%
de a reconocer. Así, mientras la dad social en Estados Unidos y El informe de Gallup señala 21%
8% 6%
mitad de los musulmanes de Canadá a través de la educación que la población musulmana, 16%
Francia se sienten plenamente y el mercado de trabajo, expli- tradicionalmente conservadora, 35% 45% 49%
integrados, sólo una quinta par- parece verse obligada a menudo
te del público francés declara a declarar que acepta las conduc-
percibir como integrados a sus
vecinos islámicos.
La población tas sexuales más abiertas para
poder demostrar su integración
44% 80% 39% 71% 36% 82%
El Índice Gallup sobre Coexis- islámica británica en los países occidentales. Pero
Ciudadanos Musulmanes Ciudadanos Musulmanes Ciudadanos Musulmanes
tencia, el primer estudio interna- condena en bloque el abismo moral se abre en esta
en general en general en general
cional sobre relaciones interreli- ocasión del lado de la comuni-
giosas, difundido ayer en Lon- la homosexualidad dad islámica. Francia Alemania Reino Unido
dres, constata que las comunida- En Francia, más de tres cuar- ¿Son moralmente aceptables los actos homosexuales?
des islámicas reconocen haber- tas partes de la población acep- % de personas que opinan que son moralmente aceptables.
se integrado mejor en Estados can en gran medida, según Dalia tan la homosexualidad como
Ciudadanos en general Musulmanes
Unidos y Canadá (donde sólo se Mogahed, coautora del informe “moralmente aceptable”, pero
sienten aislados de la sociedad de Gallup, la brecha en la inte- sólo un tercio de los musulma- 78%
68%
un 15% y un 20%, respectivamen- gración de la población islámica nes comparte esta opinión. En 58%
te) que en Europa. Un 38% de los que se abre a ambas orillas del Reino Unido la distancia parece
musulmanes de Alemania, un Atlántico. “Pero los musulma- inalcanzable: un 58% de los britá- 35%
35% del Reino Unido y un 29% de nes europeos quieren formar nicos en general acepta la homo- 19%
Francia no se sienten integrados parte activa de las sociedades en sexualidad, mientras la encues-
en absoluto en sus nuevos paí- las que viven y contribuir más a ta de Gallup refleja un rechazo 0%
ses. La encuesta Gallup no reco- su desarrollo”, precisó Mogahed en bloque entre la comunidad is- Francia Alemania Reino Unido
ge información sobre España. a la agencia Reuters. lámica del país. Fuente: Gallup. EL PAÍS
2
ÉTICA Y RELIGIÓN
Los musulmanes se integran más en EE. UU.

que en Europa
CLAVES Análisis de gráficos
Según una encuesta global, los musulmanes se integran más en 9 Analiza el primer gráfico. ¿En qué país los miembros
Estados Unidos y Canadá que en Europa. Pero ¿qué se entiende de la comunidad musulmana se sienten más integrados?
por integración? Integrarse en una sociedad consiste en poder ¿Y en qué país se sienten más aislados?
participar en esa sociedad, en vivir en igualdad de condiciones, 10 Según el segundo gráfico, ¿cuál es la opinión que tienen
siendo respetado por los demás y sin estar discriminado más ciudadanos en Alemania?
ni aislado.
11 ¿Te llama algo la atención en el tercer gráfico? Razona
Tomar medidas que favorezcan la integración de las diferentes tu respuesta.
culturas y grupos en una sociedad es una necesidad a la que,
tanto los gobiernos como los ciudadanos, debemos atender. Elaboración
Más aún si tenemos en cuenta que vivimos en una sociedad
plural y multicultural. Esta pluralidad lejos de ser una traba
12 Realiza un esquema que recoja los datos expuestos
para la convivencia se convierte en un factor enriquecedor, en el artículo.
ha de abordarse desde el respeto y la tolerancia. 13 Elabora un listado de medidas que pueden tomarse para
que la población inmigrante se integre mejor en la sociedad.
ACTIVIDADES
Investigación
Lectura
14 Busca en un mapa los países de origen de la población
1 Define los siguientes términos: integración, inmigración, musulmana. Imagina que trabajas en una agencia de viajes,
homosexualidad. escoge uno y organiza un viaje a ese país. Indica qué
monumentos pueden visitarse, qué costumbres tienen,
2 ¿Qué título pondrías tú al artículo?
cuál es su gastronomía y su ocio.
3 Subraya la frase que más te llame la atención del artículo.
15 Busca el artículo 1 de la Declaración Universal de los
Derechos Humanos. ¿Puede discriminarse a alguien por
Análisis
su raza o religión? ¿Y por su tendencia sexual? Elabora
4 ¿Qué opinión tiene sobre su nueva patria y sus instituciones un escrito personal en el que razones tus respuestas.
la población islámica asentada en países occidentales?
5 ¿Qué es el Índice Gallup?
6 ¿Qué constata el Índice Gallup?
7 Explica la siguiente frase: «Identidad nacional y religión son
compatibles, y la expresión pública de religiosidad no debe
ser entendida como una falta de lealtad a la patria».
8 Según Dalia Mogahed, ¿qué explica la brecha en la
integración de la población islámica que se abre a ambas
orillas del Atlántico?
OBJETIVOS
• Definir y comprender en qué consiste la integración.
• Reconocer y valorar los factores que favorecen la integración de la población islámica.
• Rechazar cualquier tipo de discriminación, por raza, culto, sexo o tendencia sexual.
• Valorar de manera positiva el contacto de diferentes culturas en la sociedad.

• Potenciar las habilidades de lectura y comprensión de textos.
• Desarrollar la capacidad de analizar gráficos y estadísticas.
• Usar diferentes medios para obtener información y ampliar los conocimientos.
• Desarrollar los valores de respeto y tolerancia hacia lo que es diferente a uno mismo.
LA PRENSA
EN EL AULA
UN PROYECTO ORIGINAL: EL PAÍS DE LOS ESTUDIANTES
La competencia lectora y los medios de comunicación
El informe PISA (Programme for International Student Assessment, en inglés, o Programa para
la Evaluación Internacional de Alumnos, en español) es un estudio internacional impulsado por
la OCDE (Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económico) de evaluación educativa
de las competencias lectora, matemática y científica alcanzadas por los alumnos a la edad de
15 años. Según los datos arrojados por este informe en 2012, si bien se aprecia una evolución
positiva desde las primeras pruebas, en nuestro país más del 18% del alumnado se sitúa en
niveles inferiores al 2 de los 5 establecidos por la organización en comprensión lectora. Esto
significa que uno de cada cinco alumnos españoles no comprende el tema principal de un
texto corriente y tampoco detecta las ideas principales.
Puntos
Unión Europea
España OCDE (Promedio) de referencia
(25 países)
Europa 2020
2006 2009 2012 2006 2009 2012 2006 2009 2012
15%
25,7% 19,6% 18,3% 20,1% 18,8% 18,0% 23,1% 19,6% 19,7%
Los alumnos del siglo XXI, inmersos en un entorno en el que prima la emotividad, suelen recha-
zar los contenidos didácticos «fosilizados»: prefieren textos «vivos», capaces de movilizar emo-
ciones y sentimientos. Los profesores, por su parte, son conscientes de los cambios producidos
en la sociedad y del valor de la innovación educativa como criterio de calidad de la enseñanza.
Partiendo de estas premisas se debe buscar una forma de acercar la lectura a los jóvenes que,
además de fomentar la comprensión lectora, los implique en el desarrollo de hábitos y en la
motivación por la búsqueda de información.
Dentro de estos objetivos, los medios de comunicación desempeñan hoy en día un papel esen-
cial como difusores de información y como medio de socialización. Además, al tratar temas de
actualidad que ayudan y enseñan a los alumnos a valorar con criterio y a tomar una postura
ante la vida, proporcionan una forma de texto activo para motivar a los jóvenes a la lectura.
A los medios de comunicación se les demanda que, como agentes socializadores más impor-
tantes, adquieran un cierto compromiso con la educación de los jóvenes, entendida esta en un
sentido amplio.
Con los avances tecnológicos y principalmente con el desarrollo de Internet, los periódicos
fueron conscientes de que los jóvenes cada vez leían menos periódicos, sobre todo, en soporte
papel. Desde la escuela, por su parte, los docentes también advirtieron que el uso de la prensa
en el transcurso de la clase facilitaba la lectura y acercaba el día a día a los estudiantes. Esta
simbiosis ha hecho posible la llegada de la prensa a las aulas y su posterior trabajo con ella.
Introducir la prensa en la escuela puede entenderse desde diversos aspectos:
ducar con los medios, es decir, introducirlos como apoyo didáctico a las distintas áreas de
• E
conocimiento.
ducar en los medios, esto es, convertirlos en objeto de estudio en sí mismo, a través del
• E
análisis de los códigos y lenguajes empleados por los medios de comunicación.
ducar para los medios, o sea, educar en valores, formar receptores críticos y consumidores
• E
selectivos de los mensajes divulgados por los medios.
Sin embargo, los profesores cuentan con poco tiempo para tanto trabajo. Por ello, demandan
algo que a primera vista destaque por su utilidad y facilidad de aplicación. El diario El País y la
Editorial Santillana han intentado con la creación de El País de los Estudiantes responder a esta
demanda.
El País de los Estudiantes está integrado por dos componentes que, a pesar de su relación,
mantienen sus diferencias: por un lado, convocado por el periódico El País y la empresa Endesa,
existe un concurso, que busca educar en y para los medios. Por otro lado, y como complemen-
to a este programa, se publica un suplemento en papel, cuyo fin es el de educar con los medios.
El programa El País de los Estudiantes
El concurso de El País de los Estudiantes nació en el año 2001, cuando el periódico El País puso
en marcha un programa piloto de prensa escuela en la Comunidad de Madrid. Debido a su
éxito, en el año 2002, El País de los Estudiantes extendió este programa a todas las Comunida-
des y se convirtió en el Primer Programa Nacional de Prensa Escuela.
Este programa va destinado al profesorado y alumnado de ESO, Bachillerato y Formación Pro-

fesional de grado medio. El objetivo es que estos alumnos realicen su propio periódico, ya sea
en formato impreso o digital, que habrá de contar con un mínimo de cinco secciones (entre
nueve opciones) y la portada. Se trata, pues, de un programa concebido para adaptarse fácil-
mente al plan de estudios de cualquier asignatura, y que puede ser realizado en cualquiera de
las lenguas cooficiales de las Comunidades Autónomas.
El equipo para la elaboración del periódico estará formado por un profesor-director, que podrá
contar con la ayuda de un máximo de dos profesores más, y los alumnos, constituidos como
una verdadera redacción periodística compuesta de redactores, maquetistas, fotógrafos, co-
rrectores…, que deberán seleccionar los temas, debatirlos, desarrollarlos e ilustrarlos. Esta
labor requiere del esfuerzo coordinado de todos los miembros de este equipo, guiados por un
único objetivo: llegar a publicar un periódico. Por ello, la participación en El País de los Estu-
diantes enseña a los alumnos valores como la participación y el trabajo cooperativo.
Además, el periódico pone a disposición de todos los participantes distintos recursos de apoyo,
como guías, tutorías técnicas y periodísticas o una suscripción al suplemento El País de los Es-
tudiantes, editado por Santillana.
Serán premiados los tres mejores periódicos en papel, los tres mejores en formato digital y los
mejores trabajos especiales en ocho categorías (entrevista, reportaje, fotografía, tira cómica,
publicidad, sección en inglés, contenido multimedia y blog).
Cerca del 70 % de los profesores repiten su participación en el programa y valoran esta expe-
riencia no solo por los conocimientos adquiridos, sino también por el ambiente de compañe-
rismo que genera y los valores que fomenta, valores, según explica el propio periódico El País,
como los siguientes:
LA PRENSA
EN EL AULA
UN PROYECTO ORIGINAL: EL PAÍS DE LOS ESTUDIANTES
Fomentar el hábito de lectura, la comprensión lectora y el desarrollo de distintas habilidades

lingüísticas, como la conceptualización, la capacidad de síntesis y la adquisición de nuevo vo-
cabulario.
Servir para desarrollar determinadas habilidades procedimentales a través de la interpretación
de fotografías, gráficos, dibujos, tablas de datos y otras formas de tratamiento gráfico de la
información.
Alentar actitudes de solidaridad, compromiso con la realidad social y la no discriminación, el
respeto a los derechos humanos, la participación ciudadana, la conservación del medio am-
biente y los recursos naturales del planeta.
Motivar el aprendizaje, al tratar contenidos actuales y novedosos que no pueden aparecer re-
flejados en los libros de texto.
Favorecer la interpretación reflexiva y fomentar la actitud crítica ante los medios de comuni-
cación y otros tipos de información.
Desarrollar la capacidad lógica y deductiva, además de fomentar la investigación, imprescindi-
ble en la formación de los futuros ciudadanos. Las referencias a las actividades de las institu-
ciones y el debate sobre los problemas que preocupan a nuestra sociedad habitúan a los es-
tudiantes al contacto con la realidad, a la confrontación de ideas y a la participación.
El suplemento en papel El País de los Estudiantes
Al programa de El País de los Estudiantes le acompaña la publicación semanal por la Editorial

Santillana de un suplemento en papel, que se entrega a los centros participantes en el concur-
so, y que recoge una serie de noticias de interés, acompañadas de una propuesta de lectura
crítica, análisis e investigación. Este suplemento pretende servir de apoyo a los docentes,
ofreciéndoles un recurso suplementario al libro de texto y un elemento motivador que facilite
el aprendizaje del alumnado.
Como apoyo didáctico, el profesor dispone en esta edición del periódico de un insustituible
recurso, que informa y profundiza sobre las causas y las consecuencias de los hechos, permi-
tiendo al estudiante conocer la realidad de su tiempo, comprender su entorno social, adaptar-
se a las situaciones y asumir posiciones frente a los acontecimientos.
Para buscar, por tanto, el mejor tratamiento de estos temas, el suplemento semanal se ha es-
tructurado siguiendo las habituales secciones de un diario: portada, Internacional, España,
Opinión, Sociedad, Cultura y contraportada.
En las diferentes secciones se trabajan los contenidos de las áreas más idóneas; así, en España
e Internacional se pueden encontrar contenidos correspondientes a materias como Geografía
o Historia; en Cultura, sobre Literatura y Educación Artística (Educación Plástica, Visual y Au-
diovisual y Música), y en secciones más misceláneas como Opinión y Sociedad, noticias sobre
áreas científico-técnicas, como Ciencias, Biología y Geología, Matemáticas, Física y Química…
Y por supuesto, en todas estas secciones, los contenidos pueden ser analizados desde un
punto de vista ético o social y servir de base para otras materias, como Valores Éticos.
Estas noticias en El País de los Estudiantes vienen acompañadas por una serie de propuestas
didácticas que son elaboradas por un equipo interdisciplinar de profesionales, con el propósito
de que los alumnos adquieran las habilidades básicas establecidas como competencias clave:
• C
ompetencia en comunicación lingüística: da valor a la palabra y al lenguaje como elemen-
tos configuradores de la persona y, por lo tanto, incluye tareas que amplían las habilidades
de lectura comprensiva y crítica y de escritura.
• C
ompetencia matemática y competencias básicas en ciencia y tecnología: permiten utilizar
variables sencillas que desarrollan la capacidad matemática, el razonamiento lógico, la fami-
liaridad con algunos conceptos científicos y, muy especialmente, con su aplicación y ámbito
reales.
• C
ompetencia digital: desarrolla las habilidades de búsqueda, selección y tratamiento de la
información a través del uso de las TIC.
• A
prender a aprender: trabaja actividades en las que se requiere la práctica de algunas
técnicas de estudio, se reflexiona sobre el propio proceso de aprendizaje y se favorece el
trabajo cooperativo.
• S
entido de iniciativa y emprendimiento: potencia la capacidad de los alumnos para llevar a
cabo proyectos completos, desde su planificación previa hasta su término y evaluación, y les
ayuda a la toma de decisiones y búsqueda de soluciones a determinadas situaciones.
• C
ompetencias sociales y cívicas: despiertan y acentúan la sensibilidad social y cívica de los
alumnos asentando en ellos valores democráticos, de empatía y solidaridad.
• C
onciencia y expresión cultural: presta atención a las diferentes manifestaciones culturales
fruto de la capacidad creativa del individuo, a su disfrute y al empeño por su conservación.
NOTAS
298 COMPETENCIAS PARA EL SIGLO XXI 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L.
COMPETENCIAS PARA EL SIGLO XXI 1.° ESO Material fotocopiable © Santillana Educación, S. L. 299
NOTAS
NOTAS
Dirección de arte: José Crespo González.
Proyecto gráfico: Estudio Pep Carrió.
Jefa de proyecto: Rosa Marín González.

Coordinación de ilustración: Carlos Aguilera Sevillano.
Jefe de desarrollo de proyecto: Javier Tejeda de la Calle.
Desarrollo gráfico: Raúl de Andrés González y Jorge Gómez Tovar.
Dirección técnica: Jorge Mira Fernández.

Subdirección técnica: José Luis Verdasco Romero.
Coordinación técnica: Julio del Prado Martínez.

Confección y montaje: Jorge Borrego Luque y Luis González Prieto.
Corrección: Cristina Durán González y Nuria del Peso Ruiz.
Documentación y selección fotográfica: Marina de León-Sotelo Barberá.
Fotografía: ARCHIVO SANTILLANA.
© 2015 by Santillana Educación, S. L.

Avda. de los Artesanos, 6
28760 Tres Cantos, Madrid
Printed in Spain
Cualquier forma de reproducción, distribución, comunicación pública o transfor-
mación de esta obra solo puede ser realizada con la autorización de sus titulares,
salvo excepción prevista por la ley. Diríjase a CEDRO (Centro Español de Derechos
Reprográficos, www.cedro.org) si necesita fotocopiar o escanear algún fragmento
CP: 721106 de esta obra.

XXI. Menderako Gaitasunak DBH 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

XXI. Menderako Gaitasunak DBH 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

IR AK ASLEARENTZAKO LIBURUTEGIA

xxi. menderako gaitasunak Zubia Editoriala, S. L.ren eta

Proiektu honen prestatze- eta argitaratze-lanean

1. Lan kooperatiborako proiektuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

3. Adimen emozionala eta etikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

Gizarte berri horren zer ezaugarrik eragiten dio gehien hezkuntzari?

HEZIBERRIk gaitasunetan oinarritutako ikaskuntza proposatzen du, irakasteko eta ikasteko

Sustapen-pack honetan, XXI. MENDERAKO GAITASUNAK materialaren liburuki hau osatzen

Nola egin lan-proposamen honekin? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

DBH 1-EKO LAN KOOPERATIBORAKO PROIEKTUAK

Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako lehen mailarako Lan kooperatiborako proiektuak proposa-

Zergatik egin lan proiektuka?

Hala ere, badira beste hainbat arrazoi proiektuka lan egiteko:

1. Ikasleentzako estrategia motibatzaile bat da, ezaugarri erakargarrienak dituzten curriculu-

5. Egungo hezkuntza-sisteman funtsezkoak diren bi elementu eransten ditugu: alde batetik,

Lan kooperatiborako proiektuak eta gaitasunak.

NOLA EGIN LAN PROPOSAMEN HORREKIN?

Irakaslearen talde-lana edo lan autonomoa

Proiektu bakoitzaren egitura

Arloko gaitasunak Zehar gaitasunak

Hizkuntza- eta literatura-komunikaziorako Hitzez, hitzik gabe eta era digitalean

Arterako gaitasuna Izaten ikasteko gaitasuna

– Fotokopiatzeko materiala (fitxatan antolatuta): Amaierako lanaren barruan proiektu

– Proiektuko ikasgai bakoitzaren tenporalizazio orientagarrirako proposamena.

Proiektukako lana amaierako produktuaren garapenean ebaluazio-prozesua txertatu nahi duen

Halaber, ikaskuntza-prozesua irakasleen eta ikasleen ikuspuntutik ebalua­tzea ere erabilgarria

Proiektuaren ebaluazioa: ikasleen balorazioa

Bikaina Ona Nahikoa Txarra

Nolakoak izan dira jardueren

Zer inplikazio-maila izan duzu lan

Nolakoak iruditu zaizkizu landutako

Nolakoa iruditu zaizu lanaren prozesua?

Zer iritzi duzu amaierako emaitzari buruz?

Nolakoa izan da talde-lana?

Zer iruditu zaizu ikasgai desberdinen

Nolakoa iruditu zaizu proiektua bere

Lanaren edo emaitzaren zer beste

Asko Nahikoa Gutxi Ezer ez

Ikasleek aurrez dakitenera egokituta

Ikasgelan ikuspegi desberdin batetik lan

Era eraginkorrean finkatuta daude

Beste zenbait ohar eta proposamen:

Historiako azti onenak ezagutu

Orakuluak eta druidak.

«Gorde ongi hemen Zientzia-magia.

1 SARRERAKO ETA AURREZ DAKITENA

Gizakia, adimendun izakia denez, inguruan gertatzen ziren gertakariei

Juan Blázquez, Eros eta Tanatos.

Ongi etorri Magiaren eta Ilusionismoaren azokara!

Euskara eta Literatura

Ozeko aztia, 1939, Victor Fleming. Magorium jaunaren denda magikoa,

Ladyhawke, 1985, Richard Donner. 2007, Zach Helm.

Eraztunen jauna (trilogia), Houdini handia: heriotzarekin dantzan,

2001-2003, Peter Jackson. 2007, Gilliam Armstrong.

Harry Potter (saga), 2001-2011, hainbat Stardust, 2007, Matthew Vaughn.

zuzendari. Oz handi boteretsua, 2012,

Idatzizko iturriak (testuliburuak, ikastetxeko liburutegia edo espezializatutako aldizkariak), itu-

HISTORIAKO AZTI ONENAK EZAGUTU NAHI AL DITUZU?

Euskara eta Literatura

Hauek izango dira gainerako taldekideen zereginak:

Abenduaren 12an, hemen izango ditugu:

09.30: Harry Potter

12.30: Nicolas Flamel

Aztiak eta sorginak: zenbait iradokizun

1. Ikasleentzako estrategia motibatzaile bat da, ezaugarri erakargarrienak dituzten curriculu-

5. Egungo hezkuntza-sisteman funtsezkoak diren bi elementu eransten ditugu: alde batetik,

Hizkuntza- eta literatura-komunikaziorako Hitzez, hitzik gabe eta era digitalean

– Fotokopiatzeko materiala (fitxatan antolatuta): Amaierako lanaren barruan proiektu

– Proiektuko ikasgai bakoitzaren tenporalizazio orientagarrirako proposamena.

Halaber, ikaskuntza-prozesua irakasleen eta ikasleen ikuspuntutik ebaluatzea ere erabilgarria

1. Trukatu pentsatutako zenbakiaren lehen eta azken zifrak.

3. Trukatu aurreko kenketaren emaitzaren lehen eta azken zifrak.

1. 437 zenbakia lortuko dut.

2. Kenketa hau egingo dut: 734 - 437 = 297.

3. 792 zenbakia lortuko dut.

4. Azkenik, batuketa hau egingo dut: 297 + 792 = 1089.

Jainkoa, nork bahitu du Aristoklesen esklaboa? Arkonidasek, Arkebiok

– Krabelin zuriak (krabelin bat erabiliko den kolore bakoitzeko).