GRIEF.

ACADEMY

111
TIPS BIJ ROUW
OM JEZELF EN ANDEREN
DIRECT TE HELPEN
IN IEDERE FASE

U S I E F
INCL N JE
K U ET
‘ D I T NI
T E R
BE GGEN’
ZE
 “ROUW IS MOOI MENS,

IETS DAT JE
Want dat ben je. Ik ben blij dat je meer wilt leren over rouw.
Misschien wil je anderen helpen of heb je zelf verlies gekend.
Of allebei. Fijn dat je er bent.

ZELF MOET De afgelopen jaren heb ik veel mensen gesproken die rouw
ervaren. Zoveel mensen en zoveel verschillende verhalen.

DOEN EN
Ik heb veel van hen geleerd en zie ze stuk voor stuk als
mijn meesters. Van hen heb ik het ambacht geleerd.

DAT KAN EN
Wat hielp hen om rouw te (over) leven? Ik heb 111 tips voor
jou op een rij gezet. Zodat het makkelijker wordt om
te steunen bij rouw of om er zelf mee te leven.

HOEFT NIET Rouw is iets dat je zelf moet doen en dat kan en hoeft niet
alleen. En rouw is zo persoonlijk als mensen zijn. De rouwende

ALLEEN.”
heeft altijd de regie. Wat de één fijn vindt past niet bij de ander
en andersom. Ik wil benadrukken dat alles oké is. Selecteer
uit deze tips gewoon wat bij jou past en jij fijn vindt.

Verlies hoort bij het leven. We maken het allemaal mee.

Ik werk voor een wereld waarin we verlies omarmen,
waarin we het ook over de donkere kanten in het leven
hebben. Dan zien we vast ook veel beter het licht.

Annemiek Dogan

Rouwkundige en founder van Grief.Academy

 “ROUWEN IS IETS DAT EEN
MENS NIET ALLEEN KAN.
DAT MOET SAMEN MET
ANDEREN GEBEUREN.”
“ROUW IS DE
EMOTIONELE
REACTIE OP
EEN VERLIES.”
WAAROM IS ROUW EEN TABOE?
Mensen overleden vaak thuis, verzorgd door familie,
ipv professionals. Ze werden door de buren naar de kerk
“ZIJ HADDEN
gedragen, ipv door de uitvaartbegeleider. De dood
hoorde letterlijk in het leven. Na de uitvaart waren
er tal van rituelen. Van het dragen van zwarte kleding
tot het laten staan van baarden.
DAARDOOR
De christelijke traditie stond centraal bij de
sterf- en rouwrituelen.
NIET GELEERD
Mensen brachten op hun sterfbed veel tijd met hun
priester door om persoonlijk in gesprek te kunnen met
God. Toen in de eerste wereldoorlog miljoenen slacht-
HOE DIT MOET.”
offers vielen waren de rituelen niet meer uitvoerbaar.
Iedereen kende wel een slachtoffer. De samenleving kon
miljoenen in het openbaar rouwende mensen psycho-
logisch niet aan. De biologische drang om te overleven
nam het over. Daarna kwam de tweede wereld oorlog.
De kinderen van de overlevenden van de eerste wereld-
oorlog hadden hun ouders nooit openlijk zien rouwen.
Zij hadden daardoor niet geleerd hoe dit moet.
Rouw is het proces waar we doorheen
moeten om verder te kunnen leven
zonder bijvoorbeeld:
- een dierbare (bij overlijden)
- een partner (bij een scheiding)
- een fitaal lichaam (bij ziekte)
- baan (bij ontslag)
We moeten zoeken naar een manier om te leren
leven met een waarheid die we niet willen kennen.
Ze stopten hun verdriet diep weg. Na de oorlogen nam
het christelijk geloof af. Meer rituelen rondom de dood
verdwenen.
De medische wetenschap kwam in opkomst. De dood
werd niet langer gezien als de wil van God, maar als
het falen van de arts. En zo werd het taboe alleen
maar groter.
De dood is het laatste grote taboe dat we kennen.
Daarbij is ook rouw een miskend proces geworden.
Veel mensen weten niet wat rouwen inhoudt.
Rouwrituelen hadden een belangrijke functie;
ze gaven het individuele verdriet een sociale
en maatschappelijke dimensie.
Hoe pijnlijk sommige rituelen ook waren, ze hadden
een sociale functie. Mensen hadden een reden om naar
elkaar toe te gaan. Het werd zichtbaar in de omgeving.
En dat is belangrijk, want rouwen is iets dat een mens
niet alleen kan. Dat moet samen met anderen gebeuren.
 DE EERSTE DAGEN NA HET VERLIES,
HOE KUN JE HELPEN?
1. LUISTEREN Het is ontzettend belangrijk dat er mensen zijn die
luisteren naar de rouwende. Ze willen worden gehoord
zonder onderbroken te worden. Ook raad of wijze
woorden gaan hier niet het verschil maken. Luister actief.
Als je zelf rouw ervaart vraag dan of iemand gewoon
even naar je wil luisteren, het is belangrijk om je verhaal
te vertellen, zo vaak als je zelf wilt.

“OOK RAAD OF 2. BIJF IN Stel voor om ook ‘s nachts te blijven zodat de rouwende
niet alleen is. Het ligt erg aan de relatie die je met elkaar
DE BUURT
WIJZE WOORDEN Zelf in rouw? Vraag
hebt. Bij een vriend of vader doe je dit eerder dan bij een
goede kennis. Voel dit zelf aan en overleg altijd met de

GAAN HIER NIET HET

of iemand bij je blijft.
rouwende.

VERSCHIL MAKEN.” 3. BEGRIP Heb er begrip voor als een afspraak op het laatste
moment afgezegd wordt. De pijn en verdriet komt in
golven. Vandaag lijkt het een fijn uitje te zijn om samen
te gaan wandelen en de dag erop is er geen kracht voor.

4. HELP Help mee om de uitvaart te organiseren. Al is het

ORGANISEREN
Zelf in rouw? Vraag hulp!
enveloppen schrijven, meerijden om een locatie te
bekijken of de juiste bloemist contacteren. De uitvaart
moet in een korte tijd geregeld worden, vaak zonder dat
er wensen bekend zijn. Voor het rouwproces is een mooi
afscheid belangrijk.

5. HUISDIEREN Zijn er huisdieren waarvoor gezorgd moet worden?

Soms is dat juist een fijne afleiding die troost geeft.
Het kan ook zijn dat de (bijvoorbeeld) hond teveel is
om op dit moment. Stel voor om er tijdelijk voor te
zorgen.

6. TELEFOON Veel mensen willen steun betuigen en zullen de

rouwende een bericht sturen of bellen. Bied aan
om de telefoon te beantwoorden.
 PRAKTISCHE HULP

“BRENG EEN PAN 7. KOKEN Breng een pan lekker vers eten. Het liefst iets dat ze zelf

LEKKER VERS ETEN.” op hun eigen tijd warm kunnen maken. Gezond eten is
belangrijk en de kans is groot dat de rouwende daar zelf
niet over na wilt denken op dit moment.

8. HUISHOUDEN Even een stofzuiger door de kamer, een doekje door de

badkamer of de keuken opruimen. Ontzorg in praktisch
Zelf in rouw? Vraag hulp houshuidelijke taken. Doe dit altijd in overleg. Het is niet
bij het huishouden.
de bedoeling dat je de rouwende in passiviteit dwingt.
Soms vinden mensen het juist erg fijn om het zelf te
doen.

9. BOOD- Breng even een tas boodschappen langs. Denk aan

vers brood, fruit of koffie (gaat hard met al dat bezoek).
SCHAPPEN Een kleine moeite die erg gewaardeerd wordt.

10. DE WAS Neem de wasmand mee en breng het schoon weer terug.
Hoeft de rouwende daar niet naar om te kijken.

11. INITIËREN Het is vaak lastig om aan te geven waar behoefte aan is.
Daarom is het fijn als je een duidelijk voorstel doet waar
de rouwende makkelijk bij aan kan haken. Of juist
makkelijk af kan zeggen. Bijvoorbeeld; “Morgenvroeg
ga ik een eindje wandelen, ik bel om 10.00 uur bij je aan
en dan kijk je maar of je zin hebt om mee te wandelen.”

12. ACCEPTEER Niet iedereen wil huilen en niet iedereen wil emoties laten
zien. Accepteer dat. Als er wel behoefte is om te huilen
probeer niet de stilte te vullen, geef ze de tijd. Een hand
vastpakken is een mooi gebaar zonder dat de emoties
stoppen.
 “DAT KAN IN DE NATUUR ZIJN
OF OP HET STRAND”

13. EIGEN Hou je eigen verhaal buiten beschouwing. Wanneer je

extreme verdriet ervaart en je verdoofd voelt dan is er
ERVARING geen ruimte in het hoofd voor andere ervaringen.

14. HERINNE- Vertel herinneringen. Herinneren is ontmoeten. “Ik kan

me nog herinneren dat we toen daarheen gingen en dat
RINGEN we zo moesten lachen.” Of als je de overledene niet
goed kent; “Hoe hebben jullie elkaar ontmoet?”

15. PUZZELEN Toen wij afscheid moesten nemen van ons dochtertje heb
ik dagenlang gepuzzeld. Het liefst met gezelschap, aan
de hoge tafel met onze gezichten gericht op de puzzel.
Soms praten, huilen en dan weer lachen.

16. NATUUR Even een frisse neus halen is zo belangrijk. De rust van
de natuur kan erg fijn en rustgevend zijn. Lekker naar
het bos of de heide. Kijken naar vogels en het groen
aan de takken. Het kan erg fijn zijn.

17. WANDELEN Even lekker uit het hoofd komen door te wandelen.
Dat kan in de natuur zijn of het strand. De ander
vindt de stad juist erg fijn.

18. MUZIEK Samen of alleen luisteren naar de mooiste muziek.

Op speakers door de kamer, al wandelend met een
headset op of liggend in bad. Voor de rouwende kun je
ook een playlist maken op Spotify.
 “RUST, REINHEID REGELMAAT
HELPT TEGEN STRESS. ”

“KIJK SAMEN FILMPJES 19. FOTO’S Samen foto’s kijken en zo nog meer herinneringen
ophalen. Je kunt hier ook een avondje van maken, meer

VAN DE OVERLEDENE. mensen uitnodigen en vragen of iedereen foto’s mee

wilt nemen.

ZIE HEM/HAAR WEER EVEN

20. VIDEO Kijk samen filmpjes van de overledene. Zie hem/haar

LACHEN EN PRATEN.” weer even lachen en praten. Dansen. Samen. Het is

confronterend en ook het verdriet mag hier geuit
worden. Heel goed juist, verdriet komt eruit in tranen.

21. DINER Kook het lievelingseten van de rouwende en ga

uitgebreid dineren. Lekker thuis in een veilige
omgeving waarin alle emoties er mogen zijn.

22. KOKEN Samen koken en helemaal duiken in een recept. Wassen,

snijden, bakken. Vooral samen, zodat de rouwende niet
teveel na hoeft te denken kan het ontspannen zijn.

23. REGELMAAT Rust, reinheid regelmaat helpt tegen stress. Probeer dit
zoveel mogelijk aan te houden. Een keer een dag in bed
blijven is uiteraard niet erg.

24. MASSAGE Heerlijk even naar de masseur of masseer je eigen

ledematen met warme amandelolie. Het zal
stressverlagen en de nachtrust verbeteren.

25. WARM BAD Even fijn in een bad met warm water. Het kan
ontspannend werken, vooral met een lekkere olie erin.
Zet een muziekje op of luister even naar niets.
Ook een dagje naar een Spa met buitenbaden
ervaren veel rouwenden als ontspannend.
 “ALS ER WEL BEHOEFTE IS OM TE
HUILEN PROBEER NIET DE STILTE
TE VULLEN, GEEF ZE DE TIJD.”

“LEKKER THUIS IN EEN 26. RUSTIG Blijf rustig bij iedere emotie. Ook als de rouwende boos
wordt of zelfs agressief. Vraag dan rustig wat er zo

VEILIGE OMGEVING moeilijk valt in het moment. Rouw kan een rollercoaster
zijn en dan zijn de emoties niet altijd onder controle.

WAARIN ALLE EMOTIES

27. DWING NIET Praten is ontzettend goed en soms is hier geen behoefte

ER MOGEN ZIJN.” aan. Of lukt het gewoonweg niet. Dwing nooit om te

praten, dan komt het er wat later uit en dat is oke.

28. EMOTIES Er kunnen emoties loskomen die niet altijd makkelijk zijn.
Bijvoorbeeld schuldgevoel. Of opluchting. Het is
belangrijk dat al het gevoel ontvangen wordt, hoe lastig
dat ook kan zijn.

29. ERKEN Erken het verlies en maak het niet kleiner.

“Je bent nog jong je kunt nog genoeg kinderen krijgen.”
“Nu heeft hij geen pijn meer.”

30. OMARM Moedig aan om het verlies te omarmen. Het kan op de

lange termijn schadelijke consquenties hebben als het
verlies weggedrukt wordt. De enige weg is er dwars
doorheen.

31. ONGEMAK- Het kan ongemakkelijk voelen als iemand naast jou
intenst verdriet uit door bijvoorbeeld te huilen. Laat
KELIJK het ongemakkelijk zijn, dat zijn we niet gewend en is oke.
Het is belangrijk dat al het verdriet geuit wordt.

32. ONTVANGEN Blijf de verhalen ontvangen. Soms heb je het al vaak

gehoord en weet je de afloop al. Het is essentieel dat
er mensen zijn die blijven luisteren naar de rouwende.
 “RUIMTE EN TIJD OM TE VOELEN
EN TE DOEN WAT GOED VOELT.”

33. GEUREN Fijne geuren kunnen zorgen voor ontspanning. Breng

“YOGA HELPT OM
dit mee in de vorm van een etherische olie. Dit kan ook
goed met een diffuser zodat de geur verspreid wordt

CONTACT TE MAKEN door de kamer. Lavendel geur kan ook goed in de

slaapkamer om een goede nachtrust te bevorderen.

MET HET LICHAAM”

34. MEDITEREN Tien minuten per dag mediteren kan al een enorm
verschil maken. En in het kader van het herstellen van de
relatie met jezelf zijn affirmaties een heel krachtig middel.
Ook zijn er ademhalingsoefeningen die direct effect
hebben op je zenuwstelsel, bijvoorbeeld Nadi Shodana.

35. AFFIRMATIE Het woord affirmatie komt van het Latijnse woord
‘affirmare’. Dat betekent versterken of bekrachtigen.
Wie maar vaak genoeg positieve affirmaties herhaalt ,
zal de hersenen trainen om positieve gedachten te
versterken.

36. YOGA Yoga helpt om contact te maken met het lichaam. Via het
lichaam worden de gevoelens en emoties aangeraakt.
Online kun je veel voorbeelden vinden.

37. RUST Creër rustmomenten. Even helemaal niets. Ruimte

en tijd om te voelen en te doen wat goed voelt.
MOMENTEN
38. WELNESS Een sauna of turks stoombad kan erg fijn zijn om
even te ontspannen. Ook goed voor het lichaam.

39. KAPPER Een verzorgd kapsel kan voor sommige mensen fijn zijn.
Soms voel je beter als je er beter uitziet.

40. MANICUUR Verzorgde handen na al dat handen schudden kan voor

een fijn gevoel zorgen.
 WOORDEN KUNNEN SCHADEN
OOK AL ZIJN ZE GOED BEDOELD.

ZEG DIT 41. “Je moet hem/haar loslaten.”

LIEVER NIET. Alsof je alles zomaar kunt en wilt vergeten.

42. “Hoe oud was hij/zij?”

Leeftijd heeft niets te maken met verdriet en verlies.

43. “Je moet sterk zijn.”

Juist emoties uiten is belangrijk.

44. “Je bent nog jong, je kunt nog meer kinderen krijgen.”

Alsof iemand vervangbaar is.

45. “Je kunt eruit leren.”

Dit kun je over je eigen ervaring zeggen,

niet over dat van een ander. Het lijkt alsof

de emoties er dan niet mogen zijn.

46. “Bel maar als je me nodig hebt.”

Bij intens verdriet is daar de kracht niet voor.

TIP. 47. “Ik weet hoe je je voelt.”

Dat weet je niet. Het is beter om je eigen verhaal

Ervaar je rouw en krijg je goed bedoelde woorden en buiten beschouwing te laten.

adviezen waar je helemaal niets mee kan? Geef het

48. “Hoe kan ik helpen?”

aan: “Ik hoor wat je zegt en ik kan daar niets mee.” Het enige antwoord is: “Breng hem/haar terug.”

Bij intens verdriet is het niet makkelijk om aan te

Het is belangrijk om je grenzen aan te geven. Stel dat geven waar behoefte aan is.

iemand zegt; “Je moet vooruit.” Dan mag je gerust aan-

49. “Je moet vooruit.”

geven dat je niet meer wilt dat hij of zij dat tegen je zegt. Dat kan het gevoel geven niet normaal te zijn

en moedigt aan emoties weg te stoppen.

 ROUWEN KAN NIEMAND ALLEEN
DEZE ZINNEN KUNNEN TROOSTEN.
“IK BEN BIJ JE,
IK BLIJF ZOLANG 50. “............................................”
JE WILT.” ZINNEN DIE FIJN Zeg gewoon eens even helemaal niets. Luister.

KUNNEN ZIJN 51. “Ik bel je morgen en als je zin hebt pak je op en anders niet.”

Geef de regie aan de rouwende.

52. “Ik hoor je.”

Getuige zijn is beter dan er iets aan te willen doen.

53. “Wat een pijn.”

Erken al het verdriet, maak het niet kleiner.

54. “Laat dat maar aan mij over.”

Als je merkt dat er ergens zorgen om zijn, bijvoorbeeld

praktische taken, neem dat dan over.

55. “Ik ben bij je, ik blijf zolang je wilt.”

Veiligheid en toch de regie bij de rouwende.

56. “Jouw schuldgevoel is echt en jij bent níet schuldig.”

Erken het gevoel, zonder dat je feiten erkent.

57. “Ik wens je alles dat je nodig hebt.”

Bijvoorbeeld in een bericht of op een kaart.

58. “Dat je het zelf moet doen betekent niet dat je

het alleen hoeft te doen.”

Laat weten dat je er bent.

59. “Doe het op jouw manier.”

Rouw is geen competitie en altijd uniek.

60. “Je bent normaal, je bent aan het rouwen.”

Rouwen kan soms abnormaal voelen en is dat niet.

 ROUW BIJ KINDEREN
61. PRATEN Luister ook naar kinderen, laat ze uitpraten.
Wat ze ook zeggen, ontvang het.

62. CREATIEF Ieder kind is anders zoals ieder mens anders is. Is het
meisje of jongen graag creatief bezig? Leg de tafel vol
met knutselspullen en neem de hele middag om samen
te creëren. Ondertussen kan er gezegd en gevraagd
worden en is er ruimte voor alle emoties.

63. BOS De natuur ingaan is ook voor kinderen vaak een goed
idee. De frisse lucht helpt daar ook nog eens bij. Mis-
schien kun je paddestoelen zoeken of sporen van dieren.
Even een andere omgeving terwijl je in de buurt bent en
altijd kunt luisteren en vragen beantwoorden.

64. TEKENEN Wanneer je tekeningen maakt samen met de kinderen

voor de overledene kunnen er verhalen loskomen.
Een mooie rustige manier om contact te maken.

65. DAGJE WEG De tijd na de uitvaart kan het fijn zijn voor een kind om
er even opuit te gaan. Spelen in een andere omgeving.
De emoties van de mensen om hem of haar heen kunnen
indrukwekkend zijn. Als je dit ziet is het fijn om het kind
even een dagje mee te nemen.

66. VOORBEELD Als volwassene ben je zelf het voorbeeld voor de kinde-
ren. Leer zelf met het verdriet om te gaan, bijvoorbeeld
door er open over te praten. Je zult dan een rolmodel zijn
voor de kinderen.

67. BETROKKEN Betrek de kinderen erbij. Een kind vertellen over de dood
kun je vergelijken met een kind leren lopen. Wanneer je
er over praat zal het kind zich hierin ontwikkelen en gaan
ze ook die taal spreken.
 HET IS BELANGRIJK DAT OOK KINDEREN
GEZIEN WORDEN, ZIJ HEBBEN
DEZELFDE ROUWARBEID TE DOEN.

68. NIET MEER Het lichaam werkt niet meer als het dood is, het is
belangrijk om dat te vertellen aan kinderen. Als je zegt
LEVEND dat oma vanuit de hemel op ons kijkt kan dat een kind
bang maken. Oma kan niet meer lopen, voelen, praten.

69. OORZAAK Ook kinderen hebben uitleg nodig over de doodsoorzaak,

“MAAK EEN BOEK VOOR zodat ze ook beseffen dat het niet voorkomen had
kunnen worden. Een goede eerlijke uitleg is heel belang-

KINDEREN WAARIN JE ALLE rijk en vaak moet die meerdere keren uitgelegd worden.

VERHALEN BUNDELT.” 70. VOOR De dood is voor altijd, iemand komt niet meer terug.
Vertel dit ook de kinderen. Zij verwachten vaak dat
ALTIJD iemand nog wel terug komt, net zoals in games.
Helaas is dat niet zo, leg dat ook uit.

71. LEVEN & Alles dat leeft gaat een keer dood. Van bloemen, dieren,
mensen tot bomen. Je kan heel oud worden en je kan
DOOD ook jong sterven. Leg dit uit aan kinderen.

72. SFEER Creër een sfeer waarin er makkelijk over de overledene

gesproken kan worden. Door ook zelf verhalen te delen
CRËEREN zullen de kinderen dit ook eerder doen. Misschien kun je
hier een ritueel van maken. Dat je iedere zondagavond
kaarsen aandoet de foto’s erbij pakt en verhalen gaat
delen.

Maak een boek voor kinderen waarin je alle verhalen

73. BOEK MET bundelt. Vraag vrienden, familie en andere mensen uit

VERHALEN het leven van de overledene om verhalen te sturen.

En misschien hebben ze hier ook foto’s bij. Bundel dit
in een boek voor de kinderen. Je zult zien dat ze er in
iedere fase van hun leven weer andere boodschappen
uithalen.
 HERINNEREN IS ONTMOETEN.

74. VIDEO Vraag alle vrienden, familie en andere relaties om video’s

in te sturen van de overledene. Maak hier een clip van
waar de nabestaanden altijd naar kunnen kijken. Dit kun

“LAAT VAN DE KLEDING

je eventueel ook op een herdenking laten zien.

SLINGERS MAKEN.” 75. FOTOBOEK Maak een boek vol met foto’s en herinneringen.
Iedereen kan er wat bijzetten en eigen foto’s inplakken.
Zo ontstaat er een boek vol verhalen en herinneringen.
Dit kun je voor jezelf doen en je kan het ook cadeau geven
aan de nabestaanden.

76. KLEDING Laat van de kleding prachtige dekens, kussens of knuffels

maken. Een zeer tastbare herinnering. Op wheni.nl staan
diverse mogelijkheden.

77. SLINGERS laat van de kleding slingers maken die je ieder jaar
ophangt. Bijvoorbeeld op zijn of haar verjaardag of
andere jubilea. Of op de verjaardag van kinderen,
zodat de overledene extra aanwezig is.

78. SCHILDERIJ Laat van de mooiste foto een schilderij maken.

Een schilderij is vaak net wat minder prominent dan
een grote foto en zul je wellicht daarom wat meer in
het zicht hangen. En een schilderij kun je wat meer
sturen qua kleur en compositie.

Vul een mooie doos met herinneringen aan de

79. HERINNE- overledene. Dit kunnen kaarten, linten, foto’s, papieren,

RINGSDOOS (stukken van) kleding zijn. Alles dat jou helpt herinneren
en je graag wilt bewaren. Zet deze op een plek dat je er
altijd bij kan en het altijd erbij kan pakken.
 “ZO KUN JE EEN LIJST MAKEN 80. TAFELKLEED Laat van de kleding van de overledene een tafelkleed
maken. Misschien wil je deze gebruiken op speciale

MET TAKEN EN HIER EEN momenten, bijvoorbeeld kerst. Of leg je het iedere

OPLOSSING VOOR BEDENKEN.”

dag op tafel. Alles is mogelijk.

81. AGENDA Het leven gaat door en dat is niet altijd makkelijk voor de
nabestaanden. Je kunt ze hierbij helpen door in je agenda
de belangrijke data te noteren. Verjaardag, overlijden etc.
Zorg dat je rond die dagen iets extra’s doet. Een kaartje,
een dagje uit, samen naar het theater of juist een lange
wandeling.

82. SCHEMA Soms is het gemis zo groot dat er meer nodig is dan
eenmalige acties. Je kunt dan met een groep mensen
een schema maken zodat er iedere dag hulp is. Dat kan
een kopje koffie zijn of een dag helpen in de tuin. Iedereen
kan in het schema zetten wat bij hem of haar past.
Doe dit ook altijd in overleg met de nabestaanden,
zij hebben de regie.

83. TELEFOON- Soms bellen er tien mensen op één dag en dan drie
dagen niemand. Het kan fijn zijn om een schema te
LIJST maken waarin staat wie wanneer belt. Zo heeft de
nabestaande iedere dag een praatje en een
luisterend oor, zonder overweldigd te raken.

84. PRAKTISCHE Als je man altijd de financiën deed en die komt te overlij-
den dan is het fijn als iemand anders daar even mee helpt.
GATEN Zo kun je een lijst maken met taken en hier een oplossing
voor bedenken. Pak het zelf op of zoek er andere hulp bij.
Het is fijn als je hier het voortouw in neemt, door bijvoor-
beeld schaamte (weet je dat niet?) kan de drempel hoog
zijn hier hulp bij te vragen.
 LEVEND VERLIES

85. NORMAAL Als je te maken hebt met een levend verlies, kun je ook na
lange tijd verdrietig voelen. Het is belangrijk dat de om-
geving dit verdriet ontvangt en erkent. Het is volkomen
normaal!

86. BEPERKT Iemand is niet beperkt, maar leeft met een beperking.
Hij of zijn is niet zijn beperking. De beperking is een
belangrijk aspect maar niet de hele persoon.

87. ACCEP- Verwacht niet dat mensen de handicap van hun kind
accepteren. Ze accepteren hun kind wel. De handicap
TEREN niet. Hier zit echt een groot verschil in.

Dat hij of zij in een abnormale situatie is gekomen
88. NIET PER- betekent niet dat hij of zij zelf ook abnormaal is.

SOONLIJK Het probleem zit in de situatie, niet in de persoon zelf.

Duidelijke informatie kan hierbij helpen.

89. RITUELEN Ga samen opzoek naar rituelen. Je kunt bijvoorbeeld iets

organiseren waarin de omgeving kennis kan maken met

VOORBEELD VAN LEVEND BIJ LEVEND de invloed van het verlies op het leven. Stel dat je blind

VERLIES OF CHRONISCHE ROUW: VERLIES bent geworden, organiseer een diner in het donker zodat
ook de omgeving ervaart hoe het is om blind te zijn.

Leven met je kind met ernstige beperkingen;
Leven met een psychische aandoening;
Leven met iemand die verslaafd is;
Ongewenste kinderloosheid;
Verlies door verstoorde relaties;
Leven met een handicap (na een ongeval).
Jaarlijks iets organiseren waarbij je stilstaat bij het verlies
kan ook fijn zijn. Er is in Apeldoorn een monument voor
ongewenste kinderloosheid waar je bijvoorbeeld samen
heen zou kunnen gaan. Bedenk iets dat past bij hem
of haar. Een feest, een wandeling, avond vol poëzie,
vaartocht, muziek of juist iets heel anders.
Ook bij levend verlies zijn rituelen erg belangrijk.
 KAARTEN EN BERICHTEN

90. BRIEF Een brief kan echt enorm troostend zijn. Jouw eigen

“IK WEET NIET WAT

woorden zo authentiek mogelijk zijn heel fijn.
Schrijf hoe je het nieuws hebt vernomen, je gevoel hierbij,

IK MOET ZEGGEN.” wat je herinneringen zijn aan de overledene, wat je waar-

deert aan de rouwende. Bied concrete hulp aan: maandag
op de kinderen passen, donderdag helpen in huis etc.
Je kunt afsluiten met ‘ik denk aan je’, ‘ik leef met je mee’,
‘de liefde voor hem zal in onze herinnering altijd verder
leven.’

91. BERICHT Het is fijn om geregeld wat van je te laten horen. Stuur
een appje dat je aan hem of haar denkt. Dat je dat
nummer op de radio hoort en aan de overledene moet
denken. Dat je morgen vrij bent en graag komt helpen.

92. VOICE- Op veel telefoon kun je een voicemessage inspreken en

MESSAGE versturen. Een net iets persoonlijkere manier dan een

app. Stuur een korte voicemessage dat je aan hem of
haar denkt en meeleeft.

93. KAART Een kaart met alleen ‘sterkte’ is niet echt persoonlijk.
Probeer er een tekst op te zetten die uit je hart komt.
Jouw gevoel en beleving is de juiste.

94. BLOEMEN Ontzettend lief om een bloemetje te sturen. Ook hier kan
een kaartje bij met een hartverwarmde boodschap. Het is
aan te raden om een bos bloemen inclusief vaas te sturen
aangezien er vele bossen ontvangen worden.

95. CADEAU Een kleine attentie om te troosten kun je ook opsturen.

Bijvoorbeeld fijne geuren of kaarsen. Favoriete producten
of lekkernijen. Doe ook hier een persoonlijk kaartje bij.
 RITUELEN

96. HERDEN- Ieder jaar iets organiseren op zijn of haar verjaardag of

sterfdatum kan houvast geven. Dit zou je samen kunnen
KING organiseren. Ga daar eens over brainstormen.

RITUELEN KUNNEN EEN 97. FAVORIETE Soms is het fijn om wat vaker dan eens per jaar een

PUBLIEKELIJKE ERKENNING ZIJN. RECEPT

ritueel te hebben. Bijvoorbeeld iedere zaterdag naar het
favoriete koffietentje, daar het favoriete recept van de
overledene bestellen. Of ergens eten waar ze graag kwa-
men. Je kunt de rouwende helpen om dit te bedenkene.

98. MUZIEK Iedere ochtend dat ene nummer luisteren onder de

douche. Voor het slapen gaan meezingen met die artiest.
Ook met muziek kun je prachtige rituelen bedenken.

99. FEEST Ieder jaar zijn of haar leven vieren met een feest. Dansen,
hapjes, drankjes en vooral veel herinneringen. Je kunt
foto’s ophangen en persoonlijke decoratie verzinnen. Alle
mensen uit zijn of haar leven weer samen zien zal veel
steun bieden aan de rouwende.

100. KAARS Iedere dag een kaars aansteken bij het wakker worden
en uitblazen bij het naar bed gaan. Je kunt het hierover
hebben met de rouwende, wellicht biedt dit structuur en
rust.

101. FOTO Je kunt voorstellen om ieder jaar een foto te maken

met de foto van de overledene. Dan is hij of zij letterlijk
verweven in het leven. Deze foto’s kun je later bundelen
in een boek.

102. ALTAAR In huis kan een mini altaar ingericht worden waar de
rouwende dagelijks even bij stilstaat. Misschien wat
zegt of juist even niet.
 RITUELEN

103. GELOOF Er zijn ook veel rituelen rondom geloof. Juist nu kan dit
troost bieden. Voor iedereen is dit anders. Misschien had
de rouwende niet veel met het geloof en vindt hij of zij
het nu fijn om af en toe de kerk te bezoeken.

“IEDERE DAG IETS SCHRIJVEN

AAN DE OVERLEDENE.” 104. DINER
Organiseer eens in de maand een diner met de beste
vrienden en familieleden. Haal herinneringen op en
proost samen op het leven. Tussendoor zie je elkaar vast
ook wel, dit moment staat in het teken van de overledene
en alle herinneringen.

105. BANKJE Op veel plekken in het land kun je een bankje laten plaat-
sen of adopteren. Hier kun je een tekst op laten zetten
bijvoorbeeld. Het kan een mooi ritueel zijn om hier naar
toe te gaan en rust te vinden.

106. TATTOO
Zijn of haar naam tatoëren of een symbolisch teken.
Soms past dit en geeft het troost.

107. BOOM Ook een boom planten kan een mooi ritueel zijn.
De boom zal verder groeien en bloeien. Meegaan met
de seizoenen. Eventueel kun je de boom planten
inclusief het as van de overledene.

108. BEELDJE Een prachtig beeld in de tuin waar de rouwende ‘s

ochtends een kop koffie bij kan drinken. Je kunt een
beeldhouwer zoeken die iets passends kan maken.

109. DAGBOEK Iedere dag iets schrijven aan de overledene.

Koop een mooi dagboek of schrift. Je kunt deze
uiteraard ook cadeau geven aan de rouwende.
 DE LIEFDE BLIJFT ALTIJD

110. BEZOEK Het kan ook een mooi ritueel zijn om een keer per week
samen te gaan eten. Bijvoorbeeld iedere dinsdag. Of om
samen te gaan ontbijten. Dit kan houvast geven.

111. RESPECT Oordeel niet als de rituelen die de rouwende bedenkt

zinloos lijken. Toon altijd respect. Iedereen heeft zijn
eigen voorkeuren en houvast.

112. INZET Inzetten voor het goede doel waar de overledene zich
altijd verbonden mee voelde. Of dat nou de plaatselijke
vereniging is of een nationale stichting. Misschien kun je
samen met de rouwende kijken hoe je dit invulling kunt
geven.

113. MISSIE De missie afmaken waar de overlede mee begonnen is,

zien we ook vaak. Deze missie is dan extra krachtig en
vaak succesvol.

114. BETEKE- Nadat er groot verlies is geweest in het leven wordt de

waarde van het eigen leven nog duidelijker. Vaak wordt
NISVOL LEVEN er daardoor gezocht naar een betekenisvol leven. Hierbij
kun je de rouwende helpen. Ga samen brainstormen en
bekijk alle mogelijkheden.

115. OPNIEUW Ook hier kun je de rouwende bij helpen. Een oude hobby
weer oppakken? Nieuwe sociale contacten opdoen?
LEREN Vanuit vertrouwen opnieuw leren genieten. De liefde

GENIETEN voor de overledene die blijft altijd.

 WANNEER MIS JE .... HET MEEST?

GESPREK WAT IS DE GRAPPIGSTE

STARTERS
HERINNERING?

VOOR ROUWENDEN EN MENSEN WELKE HERINNERING RAAKT

DIE WILLEN HELPEN. KNIP DE JE HET MEEST?
KAARTJES UIT, TREK OM
DE BEURT EEN KAART EN
BEANTWOORD DE VRAAG.
DIT KAN UITERAARD OOK WAT IS HET MOOISTE LICHTPUNTJE
MIDDELS (VIDEO)BELLEN. SINDS HET VERLIES?

HOE HAD JE DE TOEKOMST

VOOR JE GEZIEN?
HOE GAAT HET VANDAAG? WELKE DAG VAN DIT JAAR ZIE
JE HET MEEST TEGENOP?

WAAR IN JE LICHAAM WAT HEEFT HET VERLIES

VOEL JE HET VERLIES? JE GELEERD?

WAT HEB JE NODIG? WAAR BEN JE DANKBAAR VOOR?

WELK MOMENT VAN DE HOE HEB JE HET VERLIES

DAG IS MOEILIJK? ZELF ERVAREN?

HOE WERD ER VROEGER

IN JULLIE GEZIN OMGEGAAN WAT LUKT ER OP DIT MOMENT NIET?
MET EMOTIES ?
Praktische tips bij rouw in iedere fase
om jezelf én anderen direct te helpen.

Annemiek Dogan maakte zelf verlies mee toen

ze haar dochtertje Vlinder verloor halverwege
de zwangerschap. Ze is de oprichtster van de
Grief.Academy waarmee ze inmiddels ruim
17.000 mensen heeft geholpen. Het is haar
missie om het taboe omtrent rouw te doorbreken.

MEER LEREN OVER ROUW?

Meld je aan voor het gratis webinar.
Je bent meer dan welkom.
www.grief.academy/webinar