PRINCIPIA XVIII-XIX (1997)

PL-ISSN 0867-5392

Im m an u el K a n t

O formie i zasadach świata dostępnego

zmysłom oraz intelektowi (fragment)
Prezentujemy przekład drugiego rozdziału traktatu 1. Kanta z De mundi
sensibilis atque intelligibilis forma et principiis, inaugurującego „okres
krytycznyP odstaw ą przekładu było dwujęzyczne wydanie:!. Kanty Werke
in sechs Bänden; Band III, Schriften zur Metaphysik und Logik,* hrsg. W.
Weischedel, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 1959. Tłumacz
kierował się w wielu przypadkach rozwiązaniami przyjętymi przez
R. Ingardena w jego przekładzie Krytyki czystego rozumu.

Rozdział II
O różnicy między tym, co dostępne zmysłom
a tym, co daje się jedynie pomyśleć.

§3

Zmysłowość je st wrażliwością podmiotu, dzięki której możliwe je st

to, że sta n jego przedstaw ienia je st pobudzany w określony sposób
przez obecność jakiegoś obiektu.
Intelekt (rozum) je st w ładzą podmiotu, dzięki której może on
przedstaw iać [sobie] to, co z racji swych właściwości nie może
wniknąć w jego zmysły. Przedm iot zmysłowości je s t dostępny zmy­
słom; to natom iast, co zaw iera jedynie to, co może być poznane przez
[sam tylko] intelekt, je st tym, co poznaw alne umysłowo. W szkołach
starożytnych to pierwsze nazywano fenomenem, drugie zaś noume-
nem.
Poznanie, o ile podporządkowane je st prawom zmysłowości je s t
zmysłowe, o ile zaś intelektow i - intelektualne lub rozumowe.
8 Immanuel Kant

§4

Zatem, jako że wszystko, co w poznaniu przynależy do tego, co

zmysłowe zależne je st od szczególnej, naturalnej właściwości pod­
m iotu, o ile je s t on zdolny do takiej lub innej zm iany [swego stanu]
z racji obecności obiektów, zmiany, która stosownie do różnorodności
podmiotów może być w różnych [podmiotach] różna; a każde pozna­
nie, które wyłączone je st spod tego podmiotowego w arunku, odnosi
się w prost do [swego] obiektu, to jasnym jest, że poznania zmysłowe
przedstaw iają rzeczy Ja kim i one [nam] się przejawiają , natom iast
poznania intelektualne przedstaw iają rzeczy, jakim i one są. Je d ­
nakże w przedstaw ieniu zmysłowym znajduje się przede w szystkim
coś, co m ożna nazwać [jego] materiałem - mianowicie wrażenie ,
a poza tym także coś, co można nazwać [jego] form ą - mianowicie
kształt tego, co dostępne zmysłom, który ujaw nia się, o ile to, co
różnorodne, a co pobudza zmysły, zostaje wzajem nie przyporząd­
kowane na podstawie pewnego przyrodzonego praw a um ysłu. N as­
tępnie: tak, ja k wrażenie, które stanow i m ateriał przedstaw ienia
zmysłowego, wprawdzie wskazuje na obecność czegoś, co jest dostępne
zmysłom, jed n ak pod względem swej jakości zależy [ono] od n a tu ry
podmiotu, o ile je st on zdolny do zm iany [swego stanu] z racji
[obecności] tego przedm iotu - ta k też form a tegoż właśnie przed sta­
w ienia n atu raln ie świadczy o jakim ś stosunku lub relacji [w obrę­
bie] tego, co doznawane, ale właściwie mówiąc nie je s t ona zarysem
(sylwetką) ani rodzajem schem atu [tego] przedm iotu, lecz jedynie
pewnym wrodzonym naszej władzy poznawczej prawem wzajemnego
przypórządkow ania tego, co doznawane, a co pochodzi z obecności
przedmiotu. Przedmioty bowiem nie są dane zmysłom z racji [samej]
formy czy kształtu. Dlatego też - aby to, co różnorodne w przedm io­
cie, a co pobudza zmysł, zrosło się w pew ną całość przedstaw ienia
- w ym agana je st pew na w ew nętrzna zasada władzy poznawczej,
dzięki której owo różnorodne przyjm uje pewnego rodzaju kształt
według wrodzonych i stałych praw.

§5
Przeto do poznania zmysłowego należy zarówno materiał , jakim
je st wrażenie, z uwagi na co poznania nazyw ane są zmysłowymi,
 O formie i zasadach świata 9

ja k i form a , ze względu n a k tórą przedstaw ienia zwane są zmysło­

wymi, choćbyśmy n atrafiali na nią niezależnie od wszelkiego w ra­
żenia zmysłowego. Co się zaś tyczy z kolei tego, co intelektualne, to
trzeba przede wszystkim zauważyć, że użycie in telek tu lub wyż­
szych władz duszy je st dwojakiego rodzaju: dzięki pierw szem u
z nich sam e pojęcia (tak rzeczy, ja k i stosunków) są [nam] dane i je st
to ich UŻYCIE REALNE; natom iast dzięki drugiem u pojęcia, bez
względu n a to skąd pochodzą, są jedynie sobie wzajem nie podpo­
rządkowywane —mianowicie niższe wyższym (wspólnym cechom) -
oraz porównywane między sobą zgodnie z zasadą sprzeczności -
nazyw a się to LOGICZNYM UŻYCIEM [intelektu]. Jednakże logi­
czne użycie in telektu je st wspólne wszystkim naukom , zaś realne
nie. Bez względu n a to bowiem, w jak i sposób poznanie może być
dane, rozpatruje się je albo jako zawierające jak ą ś cechę wspólną
wielu innym [poznaniom], albo jako z nią niezgodne. Dokonuje się
to albo bezpośrednio i przede wszystkim w sądach [odnoszących się]
do wyraźnego poznania, albo pośrednio we wnioskach [dotyczących]
poznania adekwatnego. Kiedy więc poznania zmysłowe są dane,
wówczas dzięki logicznemu użyciu intelektu jedne z nich podpo­
rządkow ywane są innym , jako ogólnym pojęciom, natom iast feno­
m eny ogólniejszym prawom fenomenów. J e s t rzeczą niezwykle
w ażną zauważyć tu, że poznania te zawsze m uszą być uw ażane za
zmysłowe, także niezależnie od tego, ja k dalece w stosunku do nich
mogło rozciągać się logiczne użycie intelektu. Albowiem zwane są
one zmysłowymi z powodu swego pochodzenia , nie zaś dla ich
porównywania pod względem identyczności lub sprzeczności. D la­
tego też wszystkie najogólniejsze praw a empiryczne są mimo to
praw am i zmysłowymi, a zasady zmysłowych form, które odkryw a­
ne są w geom etrii (stosunki określone w przestrzeni), nie przekro­
czą nigdy obszaru tego, co zmysłowe, bez względu n a to, ja k dalece
zajmowałby się nim i intelekt, wyciągając wnioski zgodnie z praw id­
łam i logiki ze zmysłowo (przez czystą naoczność) udzielonych [nam]
danych. To, co w poznaniach zmysłowych i fenom enach poprzedza
logiczne użycie intelektu nazywa się zjawiskiem. N atom iast poznanie
dyskursyw ne, które wypływa stąd, że liczne zjaw iska porównywane
są przez intelekt, nazywa się doświadczeniem. Od zjawiska do doś­
wiadczenia nie prowadzi zatem żadna in n a droga, ja k tylko z a sta ­
10 Immanuel Kant

nawianie się zgodne z logicznym użyciem intelektu. Wspólne pojęcia

doświadczenia nazyw a się empirycznymi , a [jego] obiekty - fenome­
nam i ; natom iast zarówno praw a doświadczenia, ja k i w ogóle każdego
zmysłowego poznania, nazyw ają się praw am i fenomenów. Zatem
pojęcia empiryczne nie stają się pojęciami intelektualnym i w sensie
realnym przez doprowadzenie [ich] do wyższego [stopnia] ogólności,
a przez to nie wykraczają [one poza granice] gatunku poznań zmysło­
wych, lecz [niezależnie od tego] ja k wysoko mogą one wznieść się
dzięki abstrakcji, pozostają nieokreślenie długo pojęciami zmysłowymi.

§6
Co się zaś tyczy tego, co intelektualne w sensie ścisłym, w przypadku
którego użycie intelektu je st realne , to [należy stwierdzić, że] tego
rodzaju pojęcia, zarówno przedmiotów, ja k i stosunków, są [nam]
dane przez sam ą na tu rę intelektu. Jako takie nie są one ani w yabs­
trahow ane z jakiegokolwiek użycia zmysłów, ani nie zaw ierają one
żadnej formy zmysłowego poznania. Jednakże je st tu rzeczą konie­
czną zwrócić uwagę na wielką dwuznaczność w yrażenia „abstrak­
cyjny”, która według m nie m usi być usunięta, aby nie gm atw ała
naszej analizy tego, co intelektualne. Mianowicie, właściwie powinno
się mówić: „od czegoś abstrahow ać”, nie zaś „coś (w y)abstrahow ać”.
Pierw sze [wyrażenie] wskazuje na to, że w w ypadku pewnego
pojęcia nie zważamy na żadne inne, jakkolw iek byłoby z nim zwią­
zane. N atom iast drugie [wyrażenie] mówi, że pojęcie dane je st
[nam] jedynie in concreto, ta k że może być ono oddzielane od tego
wszystkiego, co z nim związane. Zatem pojęcie intelek tu ab strah u je
od wszystkiego, co zmysłowe, nie je st zaś z tego (w y)abstrahow ane
i być może byłoby słuszniej nazwać je abstrahującym niż a b stra k ­
cyjnym. Z tego powodu stosowniej je st nazywać pojęcia intelek tu
czystymi przedstaw ieniam i, natom iast te pojęcia, które są [nam]
dane jedynie empirycznie - abstrakcyjnym i.

§7
Widać stąd zatem , że niewłaściwym je s t wyjaśniać to, co zmysłowe
jako to, co poznawane w sposób niewyraźny, natom iast to, co intelek­
tualne jako to, czemu przysługuje poznanie wyraźne. Są to bowiem
 O formie i zasadach świata 11

rozróżnienia jedynie logiczne i jako takie w ogóle nie dotyczą danych

[zmysłowych], które [niemniej jednak] podlegają wszelkim logicznym
porównaniom. W szak to, co zmysłowe, może być zupełnie w yraźne,
a to, co intelektualne, skrajnie zagm atw ane. Z pierwszym m am y do
czynienia w geometrii, która je st przykładem i wzorem [wszelkich]
poznań zmysłowych, natom iast drugie z nich dostrzegam y w m eta­
fizyce, będącej narzędziem wszelkich poznań rozumowych. To, że
bardzo s ta ra się ona rozproszyć mgłę niejasności i zawiłości, która
zaciem nia zdrowy rozum powszechny, je st rzeczą oczywistą, jed ­
nakże nie zawsze dokonuje tego z ta k szczęśliwym skutkiem , ja k
geometria. Niemniej jednak, każde z owych poznań zachowuje
znam ię wskazujące n a swoje pochodzenie - ta k że pierwsze z nich,
choćby były nie wiadomo ja k jasn e z powodu swej genezy, nazyw ają
się zmysłowymi. N atom iast drugie, choćby były nie wiadomo ja k
niejasne i m ętne, pozostają zawsze poznaniam i intelektualnym i -
takim i są np. pojęcia m oralne, do poznania których dochodzi się nie
na drodze doświadczenia, lecz przy pomocy samego tylko czystego
intelektu. Obawiam się zaś, że Profesor WOLFF przez w prowa­
dzenie owego rozróżnienia między tym, co zmysłowe, a tym, co
intelektualne, rozróżnienia, które m a dla niego ch arak ter jedynie
logiczny, z wielką szkodą dla filozofii zniweczył być może całkowicie
to, co zostało ustanow ione przez starożytnych dla poznania właści­
wości fenomenów i noumenów. A jednocześnie odwiódł on umysły
od badania tej kw estii i skierował je ku - często pozbawionym
znaczenia - subtelnościom logicznym.

§8

M etafizyka je st filozofią, która zaw iera pierwsze zasady używ ania

czystego intelektu. Za wprowadzenie do niej służy zaś nauka, która
uczy odróżniania poznania zmysłowego od poznania in telek tu aln e­
go i do tej [nauki] należy rozpatryw any tu problem. Zatem jako że
w metafizyce nie znajdujem y żadnych zasad empirycznych, to pojęć
w niej występujących należy szukać nie w zmysłach, lecz w samej
n atu rze czystego intelektu, jednakże nie jako pojęć wrodzonych ,
lecz jako (wy)abstrahowanych z praw zaszczepionych umysłowi,
[a dochodzi do tego] dzięki tem u, że zwraca się uwagę na jego
12 Immanuel Kant

działanie przy sposobności [zachodzenia] doświadczenia, w n a s­

tępstw ie czego [pojęcia te] są nabyte. Pojęciami tego rodzaju są:
„możliwość”, „istnienie”, „konieczność”, „substancja”, „przyczyna”
itd., wraz z ich przeciw ieństwam i lub korelatam i. Ponieważ nigdy
nie wchodzą one w skład żadnego przedstaw ienia zmysłowego jako
jego części, toteż nie mogły one zostać stąd w żaden sposób w yabs­
trahow ane.

§9

Poznania intelektualne m ają dwojaki cel. Pierw szy z nich je st

elenktyczny - dzięki niem u użytek, jak i z nich mamy, m a c h arak ter
negatyw ny, ponieważ to, co zmysłowo ujęte, oddzielają one od
noumenów. I chociaż nie posuw ają one [przez to] nauki naprzód, to
jed n ak czynią ją odporną n a błędy. N atom iast drugi cel poznań
intelektualnych m a charak ter dogmatyczny. Stosownie do niego
ogólne praw a czystego intelektu, [które] ujaw niane [są] w ontologii
lub racjonalnej psychologii, doprowadzane są do pewnego wzorca,
który może być pojęty jedynie z udziałem czystego in telek tu i który
względem [różnych] realności stanow i wspólną m iarę wszystkiego,
co [odeń] różne - i je st to właśnie DOSKONAŁOŚĆ JAKO NOU-
MENON. W szelako [ze swej strony] je st ona albo doskonałością
w sensie teoretycznym 1 albo praktycznym . W pierwszym przypad­
ku je st nią byt najwyższy - BÓG, natom iast w drugim - DOSKO­
NAŁOŚĆ MORALNA. Zatem filozofia m oralna, o ile dostarcza
[nam] pierwszych zasad oceniania, je st poznaw ana jedynie przez
czysty in telekt i sam a należy do czystej filozofii. Przeto E pikur,
który kryteria filozofii m oralnej umieścił w uczuciu przyjemności
i nieprzyjemności, je s t z najwyższą słusznością krytykow any. Do­
tyczy to także niektórych współczesnych (Shaftesbury i jego zwo­
lennicy), którzy, zachowując dystans, do pewnego stopnia poszli
w tym za nim. Dla każdego rodzaju tego, czego wielkość je s t zmien-

1 Teoretycznie rozpatrujemy coś, o ile zważamy jedynie na to, co przysługuje

czemuś istniejącemu; natom iast praktycznie, jeśli rozważamy co powinno cechować to,
co jest, ze względu na wolność.
 O formie i zasadach świata 13

na, m aksim um jest wspólną m iarą, podstaw ą i zasadą poznaw ania.

M aksim um doskonałości, nazyw ane w obecnych czasach ideałem ,
zaś u P latona ideą (jak na przykład jego idea państw a), stanow i
zasadę wszystkiego, co je st zaw arte w ogólnym pojęciu jakiejś
doskonałości, o ile, zgodnie z powszechnym m niem aniem , niższe
stopnie mogą być określane jedynie przez ograniczanie owego m ak­
sim um . N atom iast Bóg, który jako ideał doskonałości je st zasadą
poznaw ania, jako realnie istniejący, je st zarazem podstaw ą pow sta­
w ania absolutnie wszelkiej doskonałości.

§10

Dla [nas] ludzi oglądanie treści intelektualnych nie je s t możliwe.

Temu, co intelektualne nie przysługuje [żadna] naoczność, lecz
jedynie poznanie symboliczne ; zaś n a działanie in telek tu m am y
przyzwolenie jedynie dzięki pojęciom ogólnym in abstracto , a nie
dzięki jednostkowym przedstawieniom in concreto. Wszelka bowiem
nasza naoczność zw iązana je st z pew ną zasadą form alną, w której
to jedynie coś może być przez nasz um ysł oglądane bezpośrednio
(jako coś jednostkowego), a nie tylko ujęte dyskursyw nie za pośred­
nictwem pojęć ogólnych. Jednakże owa form alna zasada naszej
naoczności (przestrzeń i czas) je s t w arunkiem , pod którym coś
[w ogóle] może być przedm iotem naszyqh zmysłów, a przeto, jako
w arunek poznania zmysłowego, nie je st ona żadnym środkiem
[prowadzącym] do naoczności intelektualnej. Poza tym wszelki
m ateriał naszego poznania je st [nam] dany jedynie przez zmysły,
zaś noum enon jako tak i nie może być ujęty przez przedstaw ienia,
które zapożyczone są z wrażeń. Dlatego też pojęcie czegoś, co da się
jedynie pomyśleć jako takie pozbawione je st wszelkich danych
ludzkiej naoczności. Naoczność naszego um ysłu je s t zawsze bierna ,
w następstw ie czego o tyle tylko je st ona możliwa, o ile coś może
pobudzać nasze zmysły. N atom iast naoczność boska, któ ra je st
zasadą, a nie czymś uw arunkow anym przez [istnienie] rzeczy, jako
niezależna je st naocznością pierw otną i z tego powodu doskonale
intelektualną.
14 Immanuel Kant

§11
Chociaż więc fenomeny są właściwie jedynie zjaw iskam i rzeczy, nie
zaś ich praw zoram i i nie w yrażają żadnych wew nętrznych i bez­
względnych właściwości przedmiotów, to jed n ak poznanie ich je st
całkowicie prawdziwe. Po pierwsze bowiem, jeśli tylko są one wyob­
rażeniam i lub ujęciami zmysłowymi, to [to tym samym] (jako czymś
spowodowane) dają - wbrew twierdzeniom idealizm u - świadectwo
obecności pewnego przedm iotu. Skoro zaś rozw aża się sądy o tym,
co zmysłowo poznawane, a praw da w sądzeniu polega n a zgodności
predykatu z danym podmiotem, to wówczas pojęcie podmiotu, o ile
je st on fenomenem, dane je st [nam] jedynie przez stosunek do
zmysłowej zdolności poznawczej. W ten sam sposób dane są [nam]
także zmysłowo postrzegalne predykaty. Przeto oczywistym jest, że
zarówno przedstawienia podmiotu, jak i predykatu powstają według
wspólnych praw , dając w ten sposób podstaw ę dla całkowicie praw ­
dziwego poznania.

§12
W szystko, co jako przedm iot odnosi się do naszych zmysłów, je st
fenomenem. N atom iast to wszystko, co stanow i jedynie pew ną
jednostkow ą formę zmysłowości, ponieważ nie pobudza zmysłów,
należy do czystej naoczności (tj. wolnej od zjawisk, lecz przez to nie
intelektualnej). Fenom eny bada się i omawia, po pierwsze , w fizyce,
o ile przynależą one do zmysłu zewnętrznego; po drugie , w psycho­
logii empirycznej, o ile przynależą one do zm ysłu wewnętrznego.
Czysta (ludzka) naoczność nie je st jednak żadnym ogólnym czy
logicznym przedstaw ieniem , pod którym myśli się dowolną z rzeczy
dostępnych zmysłom, lecz przedstawieniem jednostkowym, w którym
myślane są wszelkie przedmioty dostępne naszym zmysłom i dlatego
zaw iera ona pojęcia przestrzeni i czasu. Ponieważ zaś te [pojęcia]
niczego nie orzekają o właściwościach rzeczy dostępnych zmysłom,
przedm ioty nauki określane są jedynie z uwagi n a wielkość. Stąd
też czysta matematyka rozważa przestrzeń w geometrii, [natom iast]
czas w czystej mechanice. Do tych [pojęć] dochodzi jeszcze pewne
pojęcie, które [samo] w sobie je st wprawdzie intelektualne, lecz
mimo to jego urzeczywistnienie in concreto wym aga posiłkowych
 O formie i zasadach świata 15

pojęć czasu i przestrzeni (przez to, że kilka różnych [rzeczy] po kolei

dodaje się do siebie oraz jednocześnie umieszcza obok siebie). Pojęciem
tym je s t pojęcie liczby, o którym tra k tu je matematyka. A więc czysta
m atem atyka, która omawia formę wszelkiego naszego poznania
zmysłowego, je st narzędziem każdego naocznego i wyraźnego poz­
nania. A ponieważ jej przedm ioty są nie tylko form alnym i zasadam i
wszelkiej naoczności, lecz sam e są pierwotnym i danym i naocznymi,
to dostarcza ona całkiem prawdziwego poznania a jednocześnie
wzoru najwyższej oczywistości dla innych [nauk]. Zatem istnieje
praw dziw a n au k a tra k tu ją c a o tym, co dostępne zmysłom, aczkol­
wiek nie m am y w niej do czynienia z realnym , lecz tylko z logicznym
użyciem intelektu, gdyż tra k tu je ona jedynie o fenom enach. Widać
z tego wyraźnie, w jak i sposób należy oceniać tych, którzy czerpiąc
z [dziedzictwa] szkoły eleackiej, negowali [możliwość] nauki o feno­
m enach.

Przełożył Artur Banaszkiewicz

Przekład został sprawdzony i porównany z oryginałem łacińskim przez

M. Genslera, natomiast z tekstem niemieckim porównał go A.M. Kaniowski.