38

arystol<raqę. I.po . e· )uwaz.ałza dobre atrzy ttyran

llt ię . , ię, oligarc
hię i demo
za podstawy s1<onstruowan1a te1. kl sytikacji posłuży . kracj"" ) 1.
w
.d . a ł y dwa kryteri il.1.\e.
• a, a miano
odpowie z, n apytan1a, \<to rzą dz,. oraz czy rządy są s \'/ .
Analiza form . eh doko p rawowane . ie.ie
ustroiowy nana przez w m teresie Ogół
Arystoteles
n charakter, . a ma jedna
l<azda z n1.c h. t bowiem zró . k bardz.i ej 1. u.
Y ies imcowana
wewnętrzr . .
łoi.o-
w której prz
edstaw,.1te f my ustrojowe . ne. f\nallz
a Po lityk·
or , wskazu1e
na przykła
czterech rod . . d krac°\
i występują d na wyodrę ,,
zaiow emo
cych w sta .
rozytnośC1
. b ni en ie
typ to dem
I okracja najs . :
tarsza, w k .
państwa, ale tóre) ~szys
cy m~1ą ~p
rządzi zgod ływ_ na spra
nie z prawe
ścią rolniczą m większoś wy
ć. za1mu1ą
lub pastersk
ą; c a si ę dz.iałalno -
typ 11 to dem
okracja, w k
tórej rządzi
wszystkich; prawo, a w
ładza jes
t dost ę p na
typ 111 to dem dla
okracja, w k
tórej władz
ale funkcje p a również
aństwowe jest dostęp
są bezpłat na dla wsz
posiadając ne, a więc .y st kic.h,
a środki d r z ą d z i zgodnie
o życia; z prawem g
typ IV to naj rupa
młodsza d
emokracja,
kich, ale rząd w której wł
zi biedota adza jes
miejska, fun t dostępna
kcje państ dla wszyst-
urzędy i nie wowe są
obowiąz.uj p ł a tne, nie
e prawo tt d ziałają
a forma jes
t bliska tyra
nii).
Proponowane
klasyfikacje a
ambicją jest u lbo mają cha
porządkowan rakter ogóln
podstawie wyo ie wszystkic y - wówcza
drębnionego h systemów p s ich
kry terium, albo o li ty c zn y c h państw na
nych konkretn odnoszą si
ych rodzajów ę do wyodrębn
wewnętrzne systemów - w io­
z r ó ż n i c o wanie (np. w
ów cz as
tycznych). yodrębnia
z w ra c a s i ę uwagę na ich
klasy system
ów niedemo
Pr~edstawiane kra-
kowac do czte wliteraturze przedm
bd rech gł, iotu klasyfik
a awcze}. za k ownych grup acje można
ryterium kl . W zależnośc przyporząd­
, . i
zostac więc pr
zyjęty: asy fikac}•1• sys , od przyjętej perspek~"r1oJ'ł1
temow polity „
cznych pan, o
stw m ie
• Typ reżim
słusznie wuskpolityczne O ,
. g nstwa.
ale wnaukacahzu}e Andrze}p· aA Pojęcie reżi
mu polityczn ·ak
, . t
systemów po\" 0 POt1tyce je t n oszewsk1. - nie s ego - ) .
. t t łuży warto , · an1\l,
1r l y s s o sow sc10W .
ozwiązań po c zn ych. Uiyw
.
ane do neutraln
e
\ity j charaktery tyki
tyczny państw cznoustro}·o a się go do okreś s .
a. w h l e n i a z a s ad, war tosC,.l
yc , na J.akic
h opiera się
system po11·
 WPROWADZENIE DO ANALIZY SYSTEMU POLITYCZNEGO PANSTWA
39
. ...,,,.... , -~~

punktu' ~icl~:,r1~ typu reżimu polityczn~go rozróżńia~ najczęś~i~j systemy de-

mokratyczne;i sy~~~~my nied!:'1J,o~raty<;_Zf1e (dyktatorski~). ·
""' \ " ' (, "' "" '

Ponadto vili~eretur~~:~rze·1 miotu ŻWfi!F~ sJ ę uw-,agę na wewn~trzn'~ zróżnicowa-

"' " ,, ,,' " "-- , ' '"' .~ i~:~f" ' 'l'~i,., ..,.,. "', ""', "" "' , "' t i1 •
nie każdego z~ vy?~~ _
po~s1~~-~t y.c~:r,~~~at ~:~ 'syste_mó~ polity~znych. -~ .·
Wyodrębnianie rodzajów.~~las) demokr'a tji jest złożonym i a'mbitny~ przedsię-
, ' ' <4c '-.;' ~ • ~ ..

wzięciem badawczym, którego przedstawie'nie .wykracza poza tematykę tego roz-

działu. Należy jednak zwróci{u~agę, że,badacze najcz~ś.~iej ~y~dr,~brii~jący ródzaje
demokracji podejm~ją analizę z dwóch perspektyw - historycz·n_ej i ~~półcz;snej.
W przypadku perspektywy historycznej zwraca się uwagę, że def!lokracja
powstała w ~tarożytności (V w. p.n.e.) i do czasów współcze.snych ew olu-
owała zarówno w obszarze stosowanych w praktyce rozwiązań,jak i stano-
wiących ich podłoże założeń . Problematykę tę przedstawia obszernie David
Held w pracy Modele demokracji, rozróżp iając mode'le klasyczne i modele
XX-wieczne.
W przypadku perspektywy współczeinej konstruuje się model współczesnej
demokracj i (określanej zazwyczaj ~,ojęciem liberalnef lub zachodniej) i zwra-
ca uwagę, że systemy polityczne państw, ~tóre.rozpoczęły proces tfa_n sfor-
macj~ systemowej, mogą nie tylko zatrzymać s_i~ na pewnym etapie demokra-
tyzacji, ale również wejść na drogę prowadzącą w przeciwnym kierunku. Ta
grupa systemów sytuujących się pomiędzy mod_elowymi demokracją i dykta-
turą jest obecnie przedmiot em licznych badań: Systemy te określa się takimi
pojęciami, jak „semidemokracje", ,,reżimy ułomne" lub „reż imy hybrydowe".

Przykładowo Larry Diamond wprowadził rozróżnienie na:

a) Demokracje wyborcze będące grupą systemów politycznych najbardziej
zbliżonych do demokracji zachodnich. Podobnie jak one p raktykują ry-
walizacyjne wybory, ale odróżniają s i ę od n_
ich brakiem pełnyc h gwaran-
cji praw i wolności obywatelskich.
b) Rywalizacyjny autorytaryzm ch ara kteryz ujący s i ę przeprowadzaniem
semirywalizacyjnych wyborów, w których wprawdzie uczestn iczy opo-
zycja, ale na skutek różnych manipulacji nie jest w st anie tych wyborów
wygrać.

c) Hegemoniczny autorytaryzm wybo rczy, o bejm ujący systemy polityczne,

w których wybory m aj ą charakte r fasadowy, odby w ają się pod pełną
kontrolą rządzących i mają de facto charakt er nierywalizacyj ny. Syste-
my te z kolei najbliższe są systemom niedemokratycznym .
-- _..__ -

L
 40

systemy niedemok ratyczne również obejmują rozbudowaną gru

. . Pę systernó
riusz Gulczyński wyodrębnia w rch ramach systemy: W. ~a.

Paternalistyczne, których relacje między rządzącym; a rz~d

't zonyrn· 10
są na wzorcach właściwych dla więzi rodzinnyc h. Zalicza się d 0 nrch
. Parte
s
my polityczne państw Dalekiego Wschodu . Yste.

Teokratyczne, w których podstawy funkcjono wania systemu p o 1rtyczn .

wynikają z norm religijnych i tradycji. Zalicza się do nich systemy Po1.rtyc:zne

ego

państw Bliskiego Wschodu.

Autorytarn e, do których zalicza się współczesne dyktatur y wojskow e.
Totalitarn e, uznawane za najdrastyczniejszą postać systemów niedemo-
kratycznyc h.

■ Zastosowane w państwie rozwiązania politycz no-ustro jowe. W tym

obszarze propono wane są różnorodne klasyfik acje. Część z nich zo-
stanie przedsta wiona w dalszych rozdziałach podręcznika.

Przykładowo za kryterium klasyfikac ji można przyjąć ;

Status głowy państwa. Prowadzi to do rozróżnienia monarch ii (funkcj e gło·

wy państwa pełni się dożywotnio) i republik (funkcja głowy pańS Wa ma
t

charakter kadencyjn y). Interesujący jest przypade k Malezji, która zgodnie

. . w tym pań-
z Konstytucją z 1957 roku jest monarchią, ale króla wybiera srę .
- nre-
stwie na pięcioletnią kadencję. w tej sytuacji powstaje problem, czy 5 fi-
. ale żY kla Y
zależnie od innych atrybutów monarchi i - tego systemu nie n
kować jako republikańskiego. oz-
dzi to do r
Relację między władzą ustawodawczą a wykonawczą. Prawa kie-
,. . . , d b " towego prezyden cnie
roznrania systemow rzą ów: parlamen tarno-ga rne '
. . o1 co zosta
go, semrprezy denckiego oraz parlamen tarno-kom rtetoweg
szczegółowo omówione w rozdziale VI. ,n óW
, . . nia syst e
Strukturę władzy ustawoda wczej. Prowadzi to do rozroznra dwu ·
• rali z n,u),
opartych na modelu jednoizbowości parlamen tu (unrkarne O
bę·
· . . . . alizn,U), c
rzbowokr (brkameralrzmu) lub wieloizbowości (multrkar ner
dzie analizowa ne w rozdziale V.
st rukturę władzy wykonawc zej prowadzącą do wyodrębnienia: nuo·
a skon ce
a) modelu monokraty cznego, w którym władza wykonaw cz ent usA);
. · d · . . · kpre zYd h cechą
wana Jest w Je nym, Jednoosobowym organie (takrrn Ja
b) modelu dualistycznego, posiadającego wiele odmian, dla którYc rywY ~
. egzekU
wspólną Jest występowanie dwóch odrębnych organów polsce')·
.
kolegralnego rządu i jednoosob owej głowy państwa (np. w ·
 . _ ,. ,v o VLI I TLLl'ltliQ PANSTWA
41
- • w

c) modelu departamentalne (k - : - ' -:- -.....,,..._ _ _ _.........,

, , •. go om,tetowego, rządów zgromadzenia),
w ktorym ~ystępuJe tylko jeden o_rgan władzy wykonawczej o charak-
terze kolegialnym (np. w Szwajcarii}; .

d) modelu dyrektorialnego, w którym władza wyko naw.cza Jest rozdzielo-

na między dwa organy, przy czym oba mają char~kter _kol~gialny (p~zy-
kładem może być system polityczny Polski z lat 1952-1989; wtym okresie I
jednym z organów była Rada Państwa pełniąca funkcję głowy·państwa,
a drugim kolegialny rząd kierowany przez premiera).
Inne klasyfikacje mogą się opierać na przykład na typie systemu wyborczego czy
też wewnętrznym zróżnicowaniu każdej z powyższych klas systemów politycznych .
.
■ Podział terytorialny (administracyjny) państwa. Każde państwo
dzieli się na mniejsze jednostki terytorialne, najczęściej wyodrębnia­
ne na co najmniej dwóch poziomach w celu sprawniejszego i efektyw-
niejszego wykonywania zadań publicznych, co zostanie szczegółowo
omówione w rozdziale VIII.

Pod~iały terytorialne funkcjonujące we współczesnych państwach różnią się od

siebie przede wszystkim: .
Nazewnictwem stosowanym do określenia jednostek danego po~1om_u, ~rzy
czym o ile jednostki najniższego poziomu najczęściej określa się p0Jęc1em
gmin (spotykane są też inne nazwy, choć raczej rzadko, np. hr~bstwa,_pa·
rafie miasta czy gromady), o tyle nazewnictwo wyższych poz1o_mdów J::~
, d • wyżej usytuowane Je nos
. . .. zróżnicowane . Przykła owo naJ
JUZ bardz1eJ (USA) kantony (Szwajcaria}, landy (RFN),
w państwach federalnych to s~any )' R budowane nazewnictwo obej·
. . ) zy emiraty (ZEA . oz .
prowmqe (Argentyna c . . się w Rosji gdzie występują:
. ce federaqę stosuJe '
mujące podmioty tworzą . ne miasta wydzielone oraz
. kręgi autonom1cz ,
obwody, republiki, kraJe, o
obwód autonomiczny. . lnych W zależności od przy·
. ści ·ednostek terytoria .
Stopniem samodz1elno J ., .
, . odrębnie systemy. . . I·
jętych rozwiązan mozna wy h ·ednostki terytorialne nie maJą samodz1e
a) zcentralizowane, w któryc J h hierarchicznie upo rządkowanego
naści ale funkcjonują w ram ac . djęte przez w/ad ze centralne.
, kon ując decyzJe po . d . du żą sa·
aparatu państwa, wy . d stki terytorialne pos1a aJą
których Je no . sób samo·
b) Zdecentralizowane, w . rz znane imzadania w spo
modzielność, to znaczy wykon_uJlą pś: na podstawiewłasnych zaso_bów,
d wiedz1a no ' • rawn 1 oną
dzielny, na własną o po . hronY sądowej przed n1eup
. m zakresie z oc
i korzystają w ty
 ·
Dorn 1n;k s· •
42 'eklucki

. rencJ· ą władzcent ralny ch . go

J~śli jed·n ~tk i►~a~ .
Poziom
inge
. daJ·ą taki status, oznacza to, że w dany m syst emie
po lity u Po.
cznyrn f
s1a unk.
· I
cjonuje samorząd teryt oria ny.
. pamiętać że kategorie cent raliz acji - dece ntral izac ji mają cha ra k ter dy.
NaIezy , . . . . . .
się okre ślen iami syste mu m . lub
. . bardzieJ· zasadne Jest posługiwanie • • niej
nam1czny 1
rozróż.
) niż dych otom iczn ym
bardziej zdecentralizowanego (lub zcen tral1 zowa nego
nieni em obu rozwiązań .
pods tawi e wyod rę bn ia
Przyjętym systemem doko nywa nia podziału . Na tej
się:
państwa zostało podzie-
a) Państwa jedn olite (unit arne ) - całe tery toriu m
jest zorg anizowana
lone na jedno stki o takim samy m statu sie, każda
ego syste mu praw-
w taki sam sposób i funkcjonują one w rama ch jedn
twach t ego typu
nego tworz oneg o na pozio mie cent ralny m . W pańs
występuje też jedn olite obyw atels two.
cechujące się występowaniem dwó ch auto n omicz-
b) Państwa złożone -
zy. Jeden s ta n owią
nych (w sensie polit yczn o-us trojo wym ) szcz ebli wład
władze centralne, a drug i obej muje jedn
ostk i najwyższego poziomu
nują zada nia publicz·
podziału teryt orial nego . Orga ny cent ralne wyko
nność, polit yka za-
ne o znaczeniu dla całości państwa (taki e jak obro
st
graniczna czy mon etarn a). Jedn ostki teryt orial ne
posiadają nat ornia

własny system prawny, kształtowany prze z własne

orga ny i tym samym
jową, jak
mogą cechować się odrębnością od pozostałych, zaró wno ustro
·ą po s tać
· praw a mate rialn ego. Państwa złoż one przy b.1eraJ
· w za k res1e
1
acje . Będz ie O tym
federacji. Związki państw określane są jako konf eder
mowa w rozdziale VIII .

' stwie-
• Właściwo
· ści (cechy) struktury rywalizacji poli tycz nej w pan
• , · ·cowane
Wt · · sow ania bad aczy są zroz ni a-
ym UJęciu przedm10tem zain tere
~pe kty funkcjonowania syst emu poli tycz nego związa
nego z rod;w
bleJ11°
Jem .wyst ępuJ· ącego w nim syst emu part yjne go, rodz ajem pro . dzt
czy rnię tei
(po itycznych , społecznych, gosp odar czyc h, kult urow ych
1
. . ,i czY
narodowych) wyznaczaJą cych kszt ałt r ywa liza cji poh tycz nei a ta
. .
występuJącym1 w nich pod ziałami społecznymi. Pro blem atyk
została przedstawiona w rozdziale IV.