HÜCRE DÖNGÜSÜ

VE
ÖNEMI
Dr. Öğr. Üyesi Elif GÜLBAHÇE MUTLU

2019-2020
• Hayatın devamı hücre bölünmesi yada hücrelerin üremesine bağlıdır
• Hücrelerin en temel karakteristik özelliği kendi başlarına üremeleridir.

• Bütün hücreler hücre döngüsünün her tamamlanışında bir ana hücreden iki yavru hücre
oluştururlar.

• Genetik olarak özdeş iki yavru hücre üretebilmek için önce her kromozomdaki DNA aynen
kopyalanır ve kopyalanmış kromozomlar iki yavru hücreye her biri tam bir genom olacak
şekilde doğru olarak dağıtılır.
Prokaryotik ve ökaryotik hücreler DNA sentezinin koordinasyonu ve DNA’nın eşit
olarak yavru hücrelere paylaştırılması yönünden birbirinden farklılık
gösterirlerse de hücre bölünme süreçlerinde ortak özelliklere de sahiptir.

Bu süreçler;
• Hücrenin büyümesi
• DNA’nın replikasyonu
• Orjinal ve kopyasının ayrılması
• Sitoplazmanın bölünmesi
 TEK
HÜCRELILERDE
BÖLÜNME
Tek hücreliler organizazyon
bakımından çok hücrelilere göre
daha basittir.

Tek hücrelerin bölünmesi genel

olarak ikiye bölünme şeklinde
olmaktadır.

Tek bir bakterinin, agar besi

yerinde bir gecelik inkübasyon
süresince, milyonlarca yavru
hücre içeren bir koloni
oluşturabilirler.
• Bu şekilde çoğalma sonucunda
kolonideki tüm organizmaların
genetiğinin birbirinin aynı olacaktır.

• Böylelikle, bir bakteriyel hastalığı

tedavi eden bir ilaç kullanıldığında
bu ilaçla karşılaşan koloninin diğer
üyeleri de etkilenecektir.
 ÇOK
HÜCRELILERDE
BÖLÜNME

Çok hücrelilerde daha karmaşık

bir şekilde olmaktadır.

Tek bir döllenmiş yumurta,

tekrarlanan büyüme ve
bölünme döngüleri sonucunda,
insan vücudunu meydana
getirecek 10l4’den fa la hücre
oluşturur.
z­
 HÜCRE
DÖNGÜSÜ
 HÜCRE DÖNGÜSÜ

• Hücreler içeriklerini iki katına çıkarır ve

ikiye bölerek çoğalırlar.

• Bir bölünmenin tamamlanmasından bir

sonraki bölünmeye kadar geçen olaylar
dizisine HÜCRE DÖNGÜSÜ (SİKLUSU) denir.
• Mikroskopta gözlendiğinde, hücre
döngüsü mitoz ve interfaz olmak üzere
iki temel bölüme ayrılır.
• Hücre döngüsünün en etkileyici evresi, yavru
kromozomların birbirinden ayrıldığı ve hücre
bölünmesi (sitokinez) ile sonlanan mitoz
evresidir.
• Mitoz ve sitokinez sadece 1
saat sürer.

• Hücre döngüsünün %95’i

interfazda geçer.

• İnterfaz Bölünmeye hazırlık

evresidir.

• Kromozomlar yoğunluğunu
kaybeder ve nükleus içine
yayılırlar ve nükleus
morfolojik olarak homojen
görünür

• Hücre büyümesi ve DNA

replikasyonunu içerir.
• Bakterilerde hücre büyümesi ve
DNA replikasyonu, hücre
döngüsünün büyük bölümünde
devam eder ve eşleşmiş
kromozomlar yavru hücrelere,
plazma zarı ile birlikte dağılır.
• Prokaryotlar organizasyon bakımından ökaryotlara göre daha
basittir.
• Ökaryotlar bir çok organel ve fazla sayıda kromozoma sahiptir.
• Prokaryotik hücrelerin bölünmesi genel olarak ikiye bölünme
(binary fission) şeklinde olmaktadır.
• Prokaryotik kromozom tek bir DNA molekülüdür.
• Önce replikasyona uğrar ve daha sonra kromozomun her bir kopyası
hücre membranının farklı bölgesine tutunur. Hücre uçlardan
çekilmeye başlayınca orjinal ve kopya kromozomlar ayrılırlar.
• Sitokinez ile genetik içerik bakımından tamamen birbirinin aynı olan
iki yeni hücre oluşur.

( düşük oranda da olsa yani eğer kendiliğinden mutasyon

olmadıysa)
• Ökaryotlarda ise hücre döngüsü daha
karmaşıktır.

• Hücre, interfaz süresince sabit hızda büyür ve

bölünen hücrelerin çoğu bir mitozdan diğerine
hacim olarak iki katına çıkar.

• Fakat, DNA interfazın sadece bir bölümünde

sentezlenir.
• DNA sentezinin zamanlaması, ökaryot hücre döngüsünü dört farklı evreye
böler

• Bu evreler;
1) G1 evresi (Hücre büyümesi)

2) S evresi (DNA replikasyonu) interfaz

3) G2 evresi (mitoza hazırlık)

4) M (mitoz, hücre bölünmesi)

Toplam döngü süresi 24 saat olan ve hızlı
çoğalan bir insan hücresi için;

• G1→11saat
• S → 8 saat
• G2→ 4 saat
• M → 1 saat
• Maya hücresi tüm siklusunu yaklaşık 90 dakikada tamamlayabilir.
• Erken embriyo döneminde hücre döngüleri çok daha kısadır (30 dk veya daha kısa).

• Embriyo hücreleri hücre büyümesi gerçekleşmeden devam eder. Yumurta hücresi hızla
daha küçük hücrelere bölünür.

• Yani erken embriyonik hücrelerde G1 ve G2 evreleri yoktur.

• Farklı hücre tiplerinde bu hücre döngüsü evrelerinin süreleri önemli oranda değişir.
 G1 (GAP 1) EVRESİ
• Mitoz ile DNA replikasyonu arasında yer alan
evredir.

• Hücreler RNA’ları ve proteinleri sentezler.

• G1 evresinde hücre sürekli büyür fakat DNA
2n’dir.

• Hücre G1 boyunca metabolik olarak çok aktiftir.

• En uzun evredir.
• Bu evrenin uzunluğu dış koşullar ile diğer
hücrelerden gelen hücre dışı sinyallere bağlı
olarak büyük bir değişkenlik gösterir.
• Bu evrede içsel ve dışsal bir çevreyi izleyerek S evresinin
ve Mitozun büyük karmaşasına girmeden önce koşulların
uygunluğundan ve hazırlıkların tamamlandığından emin
olunur.
 G0 EVRESİ

• Eğer hücre dışı koşullar elverişsiz ise hücre G1’deki

ilerlemeyi geciktirir hatta G0 olarak bilinen durgunluk
evresine girer.

• G0 evresinde günler, haftalar hatta yıllar boyunca

kalabilir.

• Hatta bazı hücreler kendisi ya da organizma ölünceye

kadar G0 evresinde kalabilir.
• Embriyonik dönemde hücrelerin hızla çoğalmasına karşılık yetişkin dönemde
hücrelerin bazılarında (sinir hücreleri gibi) hücre bölünmesi tamamen
durmuştur.
• Bazı hücreler sadece (deri fibroblastları ve karaciğer gibi) yaralanma veya
hücre ölümü sonrasında kaybedilen hücrelerin yenilenmesi gerektiğinde
bölünürler.

• Bu hücreler G1’den çıkarak G0 olarak adlandırılan sessiz (durgunluk, quiescent)

evresine girmişlerdir.

• G0 evresinde hücreler metabolik olarak aktifdir, uygun hücre dışı sinyaller

tarafından uyarılmadıkları sürece çoğalmazlar.
 S (SENTEZ) EVRESİ

• RNA sentezi G1 evresindeki gibi devam eder,

protein sentezi ise en yüksek seviyededir.

• DNA replikasyonu ile DNA miktarı iki katına

(4n) çıkar

• Sentrozom kendini eşlemeye başlar ve

kromozomların sentromerinde de birleşik
sister kromatidler oluşur.

• Bu evrede her kromozom kendine özgü

zamanda DNA sentezi yapar.
•Mitokondrial DNA sentezi mitoz hariç tüm siklus
boyunca gerçekleşir.

• Hücre kültürlerinde radyoaktif işaretli timidin

(3H-timidin) kullanılarak veya
bromodeoksiüridin (BrdU) ile hücreler
işaretlenerek interfazın sentez evresinde
DNA’nın 2 katına çıktığı gözlenir.

• Sentez evresinde kardeş kromatidler

kohesinler ile bir arada tutulurlar.
• S evresi: DNA replikasyonu, kromozomun çiftlenmesi, RNA ve protein sentezinin olduğu evredir.
• Bu evre 6-8 saat sürer.
• DNA ve RNA’nın yapısını
nükleotidler oluşturur.

• Bu nükleotidlerin yapısında pürin ve

pirimidin denilen azotlu bazlar
bulunur.

• Pürin bazları: adenin, guanin

• Pirimidin bazları: sitozin, urasil, timin
• DNA; çok sayıda
monodeoksiribonükleotidin 3′ → 5′
fosfodiester bağlarıyla bağlanmasıyla
oluşur.

• Bu fosfodiester bağları kimyasallar ile

ayrılabilir veya nükleazlar tarafından
enzimatik olarak hidrolize edilebilirler.

• Çift sarmalda, iki iplik arasında dar ve

geniş girinti oluşur.
 DNA SENTEZİ (REPLİKASYONU)
• DNA moleküllerinin doğru kopyalarının yapılmasıdır.
• Bir DNA molekülünün iki kolundan her biri, yeni bir DNA kolu sentezi için
KALIP olarak görev görür.

• Sonuçta iki yeni DNA molekülü meydana gelir.

• DNA replikasyonu, kromatin üzerinde binlerce yerde birden başlar ve devam
eder
• DNA replikasyonu, orijin diye adlandırılan bir
başlama noktasında başlar

• Genellikle iki yöndeki replikasyon çatallarında

5′ → 3′ yönünde ilerler

• Kalıp olarak görev gören kol 3′ → 5′ yönünde

okunur
• DNA helikaz: tek iplikli DNA’ya bağlanır, yakındaki çift iplikli bölgeye ilerleyerek
ipliklerin açılmasını sağlar.

• Bu iplikler açılırken süper kıvrımlar olabilir.

• DNA topoizomerazlar : bu kıvrımları ortadan kaldırırlar.
• Tip I DNA topoizomeraz: reversible olarak çift sarmalın tek ipliğini keser. Hem
nükleaz (kesen) hem de ligaz (bağlayan) aktivitesi vardır.

• Tip II DNA topoizomeraz: her iki iplikte de kırılmalar yapar. Bunda da nükleaz ve
ligaz aktivitesi vardır.
• DNA polimeraz III: DNA zincir uzamasını sağlar (5 ′ →3 ′ yönünde).

• ilk nükleotid alıcısı olarak RNA primerini kullanır.

• Ek olarak 3′ → 5′ kontrol okuması da yapar. Yanlış okunan kısmı çıkarır (
ekzonükleaz aktivitesi).

• DNA polimeraz III, bir RNA primerine yaklaşana kadar DNA sentezler.
• Bu durumda RNA çıkarılır ve boşluk DNA polimeraz I ile doldurulur
( polimeraz ve endonükleaz aktiviteleri).
• DNA replikasyonunda DNA
polimerazların etkisi, kalıp kolun
karşısında büyüyen DNA koluna uygun
deoksinükleozid trifosfatlardan (dNTP)
deoksinükleozid monofosfatların (dNMP)
girişini sağlamaktır.

• Yeni bir DNA şeridinin sentezi

tamamlandıktan sonra DNA giraz,
replike olmuş DNA’nın tekrar doğal
haline kıvrılmasına yardımcı olur .
 RNA SENTEZİ (TRANSKRİPSİYON)

• RNA sentezi (transkripsiyon), DNA’da saklanan genetik bilgilerin bir RNA

molekülü (mRNA, tRNA, rRNA) şeklinde kopyalanması veya yazılması olayıdır.

• Bir RNA molekülü, DNA’nın kalıp kolunun dizilişini bütünleyici

ribonükleotidlerin ATP, GTP, CTP ve UTP’tan pirofosfatlar ayrılması suretiyle
polimerizasyonu sonucunda, 5′ → 3′ yönünde sentezlenir.
• RNA sentezi için RNA polimeraza, başlama ve sonlanma sinyallerine gereksinim
vardır
• RNA polimeraz kalıp kol tarafından
yönetilen ve baz eşleşmesi kuralları
tarafından yorumlanan spesifik bir diziliş
içinde ribonükleotidleri polimerize
ederken pirofosfatlar serbest bırakılır ve
böylece RNA sentezlenir.
• Transkripsiyon sonunda oluşan RNA’lar primer RNA’lar diye adlandırılırlar ve
genellikle hemen kullanılmazlar.

• RNA processing diye tanımlanan bazı işlemlerden geçtikten sonra işlev

görebilecek olgun RNA’lar haline gelirler.
 PROTEİN SENTEZİ (TRANSLASYON)

• Protein sentezi (translasyon), gen ifadesinin son

aşamasıdır.

• Transkripsiyonla RNA’ya kopyalanan genetik bilgi son

olarak bir protein veya polipeptit zinciri haline
dönüştürülür .
• Protein sentezinin üç komponenti: mRNA, tRNA ve
ribozomlardır.

• mRNA; proteinin amino asit sırasını belirleyen kodu

içerir.

• Protein sentezi başlayacağı zaman, sitoplazmada

bulunan amino asitler, kendilerine özgü, Mg+2
gerektiren aminoaçil-tRNA sentetaz enzimleri
yardımıyla tRNA’lara bağlanarak aminoaçil-tRNA
şeklinde aktiflenirler.
 • Protein sentezi başlarken; ribozom alt üniteleri,
mRNA , aminoaçil -tRNA, GTP ve başlama
faktörleri (IF)’nin gereklidir.

• mRNA’nın 5 ucuna yakın bir bölgesinde

başlama kompleksi oluşur .

• mRNA üzerinde başlama kodonu ( AUG veya

GUG ) özel bir başlatıcı tRNA ile tanınır.

• Bu tRNA prokaryotlarda N-formile metiyonin

içerir.
′
• Başlama kompleksi oluştuktan sonra,
GTP’nin hidrolizi ve elongasyon faktörü
(EF-Tu) sayesinde, bu kompleksteki A
(amino) yerine, mRNA’nın buraya rast
gelen kodonunu tamamlayan antikodonu
içeren aminoaçil-tRNA gelir.
• Ribozomda bulunan peptidil transferaz
enziminin katalitik etkisiyle P (peptid)
yerindeki fmet-tRNA’da bulunan aminoaçil
grubu, A (amino) yerindeki aminoaçil-
tRNA’nın aminoaçilinin serbest amino
grubuna peptit bağı ile bağlanmak üzere
taşınır.
• GTP’nin hidrolizi ve EF-G (uzama faktörü)
sayesinde P yerindeki tRNA kompleksten
ayrılır

• A yerindeki dipeptidil-tRNA, A yerinden P

yerine yer değiştirirken

• ribozom, mRNA üzerinde 3’ ucuna doğru bir

kodon ilerler ve A yerine uygun aminoaçil-
tRNA gelir.
• Son iki basamaktaki olayların tekrarı sonucunda polipeptit zinciri
amino-terminal uçtan karboksil-terminal uca doğru uzar.

• Polipeptit zincirinin uzaması sonlandırılacağı zaman, A yerine UAG,

UAA, UGA sonlandırma kodonlarından biri gelir;

• Buraya terminasyon faktörü (RF) bağlanır ve önce polipeptidil-tRNA

bağı hidroliz olur daha sonra diğer komponentler dissosiye olurlar.
 G2 (GAP 2) EVRESİ

• S ve M evreleri arasındaki evredir.

• Bu evrede DNA replikasyonu olmaz,
• RNA ve protein sentezi devam eder.
• 3-4 saat veya daha kısa sürer.
• Hücre büyüklüğü iki katına ulaşır.
• Kromozomlar yoğunlaşırlar .
• Sentriol gibi bölünme için gerekli yapılar bir araya gelir
• Sentrozom duplikasyonu tamamlanır.
• Replike edilmiş olan DNA, hücre bölünmesi öncesi herhangi bir yanlış olup
olmadığı açısından kontrol edilir.

• G2 evresinde mitoz bölünme için hazırlıklar yani nukleus membranının

parçalanması, nukleolusun kaybolması, kromatinin yoğunlaşması ve
kromozomlara değişimi için gerekli olan yeni proteinlerin sentezlenmesi sürer.

• G2 fazı tamamlandıktan sonra, hücreler birkaç aşamalı olan M (mitotik faz) olarak
da adlandırılan mitozun karmaşık işlemlerine başlar.
M (MİTOZ, MİTOTİK) EVRESİ

• Hücre döngüsünün en kısa evresidir.

• 30 dakika-1saat kadar sürer.
• Birkaç aşamadan oluşur.
• Hücrenin iki eş yavru hücreye bölündüğü
zamandır.

• M evresi işlemleri en kompleks olanlarıdır.

• M fazı 4 ana bölüme ayrılmıştır.
 HÜCRE DÖNGÜSÜ EVRELERİNİN
BELİRLENMESİ

Mitoz evresindeki hücreler mikroskobik olarak kolaylıkla ayırt edilebilir.

Mitotik hücreler mikroskobik olarak ayırt edilebilseler de, döngünün diğer
evrelerindeki (G, S ve G2) hücreler biyokimyasal kriterlerle saptanabilirler.

• S fazındaki hücreler DNA sentezi sırasında kullandıkları timidinin radyoaktif

işaretli olmasıyla ayrılırlar.
• Örneğin hızlı çoğalan bir insan hücresi populasyonunda kültür kısa bir süre (15 dakika)
radyoaktifli timidin etkisinde bırakılıp otoradyografi ile analiz edilirse hücrelerin
yaklaşık 1/3 ünün işaretlendiği görülür ve hücrelerin S fazında olduğu anlaşılır.
 Genellikle, hücre döngüsünün farklı evrelerindeki
hücreler DNA içeriklerine göre ayırt edilebilirler.

Örneğin;
G] ’d ki hayvan hücreleri diploid yani DNA içerikleri
2n’dir
S evresinde replikasyon, hücrenin DNA içeriğini
2n’den 4n’e çıkar, yani S’deki hücr ler 2n ile 4n
arasında DNA içeriğine sahiptir.
G2 ve M’deki hücrelerde DNA içeriği 4n olarak kalır,

sitokinezden sonra ise 2n’ye iner.

e­
e­
• Deneysel olarak DNA miktarındaki bu değişim DNA’ya bağlanan özel fluorosan
boyaların “flow cytometer” ile tek bir hücredeki fluorasan yoğunluğun
ölçülmesiyle saptanır ve hücreler G1, S ve G2/M fazlarında ayrılırlar.