Մնացական Մուրադյան

ՏԻ­ՐԻ ՏԱ­ՃԱՐ ԿԱՄ Ե­ՐԵ­ՐՈՒՅՔ

ՀԻՆ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՆՈՐ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ

Mnatsakan Muradyan

TIR’S TEMPLE OR YERERUIK

A NEW THEORY OF AN OLD REALITY

Երևան

«ՎԱՆ ԱՐՅԱՆ»
2023
ՀՏԴ 93/94
ԳՄԴ 63
Մ 992

Մուրադյան Մնացական
Մ 992 Տի­րի տա­ճար կամ Ե­րե­րույք։ Հին իրականության նոր
տեսություն /Մնացական Մուրադյան.– Եր.: Վան Արյան,
2023.– 64 էջ + 16 էջ ներդիր:

ՀՏԴ 93/94
ԳՄԴ 63

ISBN 978-9939-70-517-0

© Մուրադյան Մ., 2023

 ԲԱ ­ՑԱ ­Հ ԱՅ­Տ ՈՒՄ

Ճ շ­մար­տութ­յու­նը թաքց­ված է դա­րե­րի խոր­քում, իսկ եր­բեմն

էլ՝ հա­զա­րամ­յակ­նե­րի։ Հա­զա­րամ­յա գաղտ­նիքն էլ իր ծալ­
քե­րում հա­զա­րա­պա­տիկ կեղ­ծիք­ներ ու խե­ղաթ­յու­րում­ներ է
են­թադ­րում։
Այդ­պի­սի թաքց­ված գաղտ­նիք­նե­րից մեկն էլ Տի­րի՝ Ե­րե­
րույ­քի տա­ճա­րի ա­ռեղծ­վածն է, ո­րը «խնամ­քով» թաքց­ված է
մե­զա­նից։ Հայտ­նի է, որ տա­ճա­րը բնա­պաշ­տա­կան (հե­թա­
նո­սա­կան) է, և­ու­րիշ ոչ մի տե­ղե­կութ­յուն։ Կամ թե ինչ­պե՞ս
պա­տա­հեց, որ երբ քանդ­վում ու ա­վեր­վում էին 4-5-րդ դա­
րում բո­լոր բնա­պաշ­տա­կան տա­ճար­նե­րը, հենց նույն ժա­մա­
նա­կաշրջա­նում կա­ռուց­վում է շատ ա­վե­լի հզոր, հո­յա­կերտ,
ա­ռանձ­նա­հա­տուկ ո­ճով բնա­պաշ­տա­կան մի տա­ճար, որ
կար­ծես նոր ի­րա­կա­նութ­յան ու հար­թութ­յան մեջ լի­նի։
Որ­պես­զի կա­րո­ղա­նանք մո­տա­վոր պատ­կե­րա­ցում կազ­
մել տա­ճա­րի վե­րա­բեր­յալ, նախ պետք է հաս­կա­նալ թե ո՞վ,
ի՞նչ հան­գա­մանք­նե­րում, ի՞նչ նպա­տա­կով է կա­ռուց­վել, և­ ի՞նչ
նշա­նա­կութ­յուն է ու­նե­ցել այս ա­ռեղծ­վա­ծա­յին տա­ճա­րը։
Հար­ցե­րը շատ են, իսկ պա­տաս­խան­ներ առ այ­սօր
գտնված չեն, կար­ ծես փա­ կան­քի տակ է դրված, շղարշ­
ված գաղտ­նիութ­յան քո­ղով ու մտցված թաք­նա­գի­տութ­
յան դաշտ։ Ա­մե­նադժ­վար գաղտ­նա­զերծ­վող ա­ռեղծ­ված­նե­
րը հա­զա­րա­մա­յա վա­ղե­մութ­յուն ու­նե­ցող­ներն են, սա­կայն
բնութ­յու­նը նաև դրանք է բա­ցա­հայ­տում։ Չ­նա­յած փաս­տե­րի
սղութ­յա­նը, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ կան ո­րո­շա­կի պա­տա­ռիկ­ներ,
ո­րոն­ցից կա­րե­լի է կառ­չել և պրպ­տուն մտքի և վառ երևա­
կա­յութ­յան շնոր­հիվ վե­րագտ­նել և վե­րա­կանգ­նել պատ­մա­
կան ճշմար­տութ­յու­նը, ո­րը շատ էա­կան բա­ներ կփո­խի մեր
մտա­ծո­ղութ­յան, ար­ժե­հա­մա­կար­գի և­ աշ­խար­հա­յաց­քի մեջ։

3
Տա­ճարն էլ իր կի­սա­վեր տես­քով բա­վա­կա­նին խո­սուն է և
շատ բան ու­նի մեզ ա­սե­լու։
Սի­տի մեծ ցա­վով պետք է նշեմ, որ առ այ­սօր հայտ­նի չէ,
և­ ոչ մի աղբ­յու­րում չի հի­շա­տակ­վում տա­ճա­րը կա­ռու­ցող ու
նա­խագ­ծող հան­ճա­րի ա­նու­նը։ Հակ­ված եմ պատ­կե­րաց­նել, որ
այդ ա­նու­նը պետք է կապ­ված լի­ներ 4-5րդ դա­րե­րի Տիր Աստ­
ծո պաշ­տա­մուն­քի քրմե­րի հետ, ո­րոնք հսկա­յա­կան գի­տե­լիք
ու­նեին գրե­թե բո­լոր ո­լորտ­նե­րից, այդ թվում նաև ճար­տա­րա­
պե­տութ­յու­նից։ Լիա­հույս եմ, որ ի վեր­ջո կբա­ցա­հայտ­վի և հա­
յութ­յան հան­ճար­նե­րի ցան­կին կա­վե­լա­նա ևս մի նոր տիե­զե­
րա­կան ա­նուն, ո­րը նոր լույս կսփռի տա­ճա­րի կեն­սագ­րութ­յան
ու գոր­ծու­նեութ­յան վրա։
Բ­նութ­յու­նը՝ Աստ­ված, հու­շում և պար­տադ­րում է մեզ, որ­
պես­զի ստանձ­նենք պար­տա­վո­րութ­յուն և գ­նանք հա­զա­րամ­յա
գաղտ­նի­քի բա­ցա­հա­յատ­ման ճա­նա­պար­հով, հա­կա­ռակ դեպ­
քում շատ ենք զղջա­լու։ Գաղտ­նա­զեր­ծե­լով տա­ճա­րի ա­ռեղծ­
վա­ծը՝ մենք կու­նե­նանք բազ­մա­թիվ քո­ղարկ­ված ու կոծկ­ված
հար­ցե­րի պա­տաս­խան­ներ։ Ինչ­քան էլ որ հա­ճե­լի չլի­նի, այ­նու­
հան­դերձ պար­տա­վոր ենք կա­տա­րել ո­րո­շա­կի պատ­մա­կան
էքս­կուրս, որն անհ­րա­ժեշտ է ի­րերն ի­րենց ա­նու­նով կո­չե­լու
հա­մար։ Ի­րերն ի­րենց ա­նու­նով կո­չե­լու հա­մար նախ պետք է
ո­րոշ բա­ներ հստակ գի­տակ­ցենք.
1. Աստ­ված ա­սե­լով` պետք է հաս­կա­նալ Բ­նութ­յուն և՝ հա­կա­
ռա­կը։
2. Հե­թա­նո­սութ­յու­նը սիմ­վո­լաց­ված բնա­պաշ­տութ­յուն է. օգ­
տա­գոր­ծե­լու ենք բնա­պաշտ եզ­րույ­թը։
3. Հայ հաս­կա­ցութ­յու­նը ընդ­հա­նուր առ­մամբ վեր­բեր­վում է
վեհ-ին, ո­րով­հետև

Գե­ղե­ցի­կը Աստ­վա­ծա­յինն է, Վե­հը՝ մարդ­կա­յի­նը։

Հայ-նշա­նա­կում է-վեհ։
Հա­յը-աշ­խար­հի հմայքն է...

4
 Միայն այս սկզբունք­նե­րը կի­րա­ռե­լով մենք կկա­րո­ղա­
նանք ցան­կա­լի արդ­յուն­քի հաս­նել։ Ամ­բող­ջա­կան ու ճշմա­րիտ
պատ­կե­րը կսկսվի բաց­վել միայն այն ժա­մա­նակ, երբ ա­մեն
մեկս ճշմա­րիտ հա­վատ հաս­տա­տենք մեր մտքե­րում, գոր­ծե­
րի ու փոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի մեջ։ Դ­րա­նով կվե­րա­կանգ­
նենք մեր կո­րուս­յալ ինք­նութ­յու­նը, մեր ի­մաս­տութ­յու­նը։
Նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան Հայ­քում ապ­րում էին մեր բնա­
պաշտ հզոր նախ­նի­նե­րը, ո­րոնց քրիս­տո­նեութ­յու­նից հե­տո հե­
թա­նոս ան­վա­նար­կե­ցին՝ նրանց նսե­մաց­նե­լու նպա­տա­կով։
Ա­մե­նու­րեք օ­գու­տի փո­խա­րեն շահ հե­տապն­դող և հ­նա­զան­դեց­
նող կրոն­նե­րը միշտ փոր­ձել են խան­գա­րել ու նսե­մաց­նել վսե­մը՝
բնութ­յան օ­րենք­նե­րով ապ­րող­նե­րին։ Ս­րանք նույ­նիսկ սե­փա­կա­
նաց­րե­ցին բնա­պաշ­տա­կան Աստ­ված հաս­կա­ցութ­յու­նը և ցա­վոք
սրտի դա նրանց մոտ մե­ծա­մա­սամբ հա­ջող­վեց։ Հաս­կա­նա­լով
բա­ռի զո­րե­ղութ­յու­նը՝ այն յու­րաց­րե­ցին և նեն­գա­փո­խե­ցին, հար­
մա­րեց­րե­ցին ի­րենց հնա­զան­դեց­նող վար­դա­պե­տութ­յա­նը։ Հա­
վատք բա­ռի ըն­կա­լումն էլ, ո­րը վե­րա­բեր­վում է բնութ­յան ճշմար­
տութ­յա­նը և բա­ռի ի­րա­կա ի­մաս­տով նշա­նա­կում է
- ՀԱՄԱԿԱՐԳՎԱԾ ՀԱՎԱՔԱԿԱՆ ՄԻՏՔ՝ վե­րագ­րե­ցին ի­րենց
հնա­զան­դեց­նող վար­դա­պե­տութ­յա­նը։
Մեր պատ­մութ­յան ո­րո­շա­կի փու­լում, հայտն­վե­լով ճա­կա­
տագ­րա­կան խաչ­մե­րու­կում, կանգ­նե­լով ընտ­րութ­յան ա­ռաջ՝
ա­պա­գա­յի սխալ ճա­նա­պարհ ենք ընտ­րել։ Հե­տա­գա­յում էլ այդ
սխալն ուղ­ղե­լու հնա­րա­վո­րութ­յունն ենք կորց­րել ու բաց թո­ղել։
Ա­ռա­քի­նութ­յան ճա­նա­պար­հով գնա­լու փո­խա­րեն, գնա­ցել ենք
կեղ­ծի­քի ճա­նա­պար­հով։ Հա­յութ­յան պատ­մութ­յու­նը սոսկ ազ­
գի, քա­ղա­քակր­թութ­յան կամ պե­տա­կա­նութ­յան պատ­մութ­յուն
չէ։ Այն երկ­րի վրա աստ­վա­ծա­յին ա­րար­չութ­յան ա­ռա­քե­լա­կան
շա­րու­նակ­վող պատ­մութ­յուն է։
Հա­յը ա­րար­չի ա­ռաք­յալն է երկ­րի վրա։
Կա մի Հա­յաս­տան, որ մեր շատ թե քիչ ճա­նա­չածն է.
մաս-մաս ար­ված, բզկտված, թա­լան­ված, ա­վեր­ված։

5
 Բայց կա մեկ այլ Հայք, որն ա­ռայժմ մեր պատ­կե­րա­ցում­
նե­րից դուրս է, տիե­զե­րա­կան է, նա­խաստղծ...
Հայ­քը՝ Հա­յաս­տան դառ­նա­լով կորց­րեց իր աստ­ված­նե­րի
պաշ­տա­մուն­քը, փոխ­վեց ար­ժե­հա­մա­կար­գը, աշ­խար­հա­յաց­
քը, տո­մա­րագ­րութ­յու­նը, գրե­թե ա­մեն ինչ։ Պահ­պան­ված պա­
տա­ռիկ­նե­րը միայն թույլ են տա­լիս պատ­կե­րա­ցում կազ­մել մեծ
կո­րուս­տի մա­սին։
Նույ­նը չար­վեց Հու­նաս­տա­նում։ Ք­րիս­տո­նեութ­յու­նը ար­
գել­քի տակ պա­հեց ան­տիկ մշա­կույ­թը, բայց այն չոչ­նչաց­րեց,
ար­մա­տա­խիլ չա­րեց, ինչ­պես ար­վեց Հա­յաս­տա­նում։
- Ին­չու՞…
Պա­տաս­խա­նը մեկն է։
Հայ­քում հա­յոց բնա­պաշ­տա­կան դա­վա­նանքն իր ար­
ժե­հա­մա­կար­գով շատ ա­վե­լի բարձր էր, ա­վե­լի վեհ, քան նոր
մտած քրիս­տո­նեա­կան ար­ժեք­նե­րը։ Առ­հա­սա­րակ խո­սե­լով
նա­խաք­րիս­տո­նեա­կան ար­ժեք­նե­րից, շա­տե­րը մի­տում­նա­վոր
կամ դիտ­մամբ հա­յոց հին դի­ցա­րա­նը նմա­նեց­նում, եր­բեմն
էլ բխեց­նում են հու­նա­կա­նից։ Սա չի­մա­ցութ­յու­նից զատ նաև
մի­տում ու­նի իր մեջ։ Հու­նա­կան դի­ցա­րա­նի աստ­ված­նե­րը,
է­պի­կա­կան հե­րոս­նե­րը գրե­թե բո­լորն էլ ան­բա­րո են, դա­ժան,
ար­յուն­ռուշտ. նրանք չու­նեն ո­րո­շա­կի ար­ժե­հա­մա­կարգ, բա­
րո­յա­կան չա­փա­նիշ­ներ։
Մինչ­դեռ Հայ­քը հնուց կոչ­վել է սրբա­զան օ­րենք­նե­րի եր­
կիր, աստ­վա­ծա­յին ար­ժեք­նե­րի եր­կիր։ Պայ­քարն արևել­քի և­
արև­մուտ­քի միջև մեր հա­յոց լեռ­նաշ­խար­հում ե­ղել է նաև պայ­
քար աշ­խար­հա­յաց­քի և կեն­ցա­ղա­վա­րութ­յան հա­մար։
Հ­նա­գույն քա­ղա­քակր­թութ­յան հո­տա­զոտ­ման կենտ­րո­
նի ղե­կա­վար Համ­լետ Մար­տի­րոս­յա­նը գրում է. «1-3 դա­րե­րում
Քիրս­տո­սի երկ­րա­յին կյան­քը նկա­րագ­րող ա­վե­տա­րան­նե­րի
հե­ղի­նակ­նե­րը և նո­րաս­տեղծ կրո­նի քա­րո­զիչ­նե­րը մի գլխա­
վոր խնդիր ու­նեին. ստեղ­ծել, հիմ­նա­վո­րել ու տա­րա­ծել մի նոր
սրբա­զան երկ­րի պատ­կեր, ո­րը տա­րած­վե­լով՝ կմթագ­ներ Հայ­քի

6
փառ­քը։ Դ­րա հա­մար նրանք ստեղ­ծե­ցին մար­դե­ղա­ցած աստ­ծո
կեր­պար, որ­պես­զի նրան ապ­րեց­նեն ու քայ­լաց­նեն այն երկ­րում,
ո­րը մտա­դիր էին հռչա­կել սրբա­զան եր­կիր։ Ն­րանց խնդիրն էր
Պա­ղես­տի­նը, գլխա­վո­րա­պես Ե­րու­սա­ղե­մը՝ ներ­կա­յաց­նել որ­պես
աստ­ծո բնա­կա­վայր։ Ն­րանք ի­րենց հնա­րած աստ­ծուն ներ­կա­
յաց­րե­ցին Օծ­յալ, Փր­կիչ, Որ­դի մակ­դիր­նե­րով, ո­րոնք մինչև այդ
պատ­կա­նում էին Հայ աստ­ծո ա­վագ որ­դուն՝ Ա­րա­րիչ և­ աստ­ված­
նե­րի թա­գա­վոր հռչակ­ված Մար­դուկ = ­Մա­րա­թուկ = Ար­մե­նակ =
Ա­րա­մազդ = HAL.DI Աստ­ծուն։ Նո­րաս­տեղծ քրիս­տո­նեութ­յու­նը
բռնի վե­րաց­նե­լով Հայ­քի գի­րը, գրչութ­յունն ու տա­ճար­նե­րը, Ա­լեք­
սանդ­րիա­յի գրա­դա­րան­նե­րը, սե­պագ­րութ­յունն ու ե­գիպ­տա­կան
գրի գոր­ծա­ծութ­յու­նը, դա­սա­կան հու­նա­կան մշա­կույ­թը՝ տի­րեց
աշ­խար­հին։ Աշ­խար­հից բռնութ­յամբ վերց­րեց հին հի­շո­ղութ­յու­նը։
Կարճ ժա­մա­նակ անց ե­կավ սե­մա­կան երկ­րորդ ա­լի­քը՝ իս­լա­մը,
ո­րում ևս Ե­րու­սա­ղե­մը սրբա­զան երկ­րի կար­գա­վի­ճակ ու­ներ։
Նախ­կի­նում Ե­րու­սա­ղե­մը Մար­դու­կի պաշ­տա­մուն­քի
կենտ­րոն­նե­րից էր և կա­ռուց­վել է մ.թ.ա. 19-րդ դա­րում մեր
նախ­նի­նե­րի կող­մից, ում Ե­գիպ­տա­ցի քուրմ Մա­նե­թո­նը հի­շա­
տա­կում է Հիք­սոս-ար­քա քուրմ ա­նու­նով։ Ն­րանք Ե­գիպ­տոսն
ա­զա­տում են սե­մա­կան ցե­ղե­րի ա­վա­զա­կա­յին հար­ձա­կում­
նե­րից և­ այն­տեղ հիմ­նում ի­րենց 500-ամ­յա իշ­խա­նութ­յու­նը։
Հայ­քի մա­սին հի­շո­ղութ­յուն­նե­րը վե­րա­դար­ձան մոտ 1700
տա­րի անց, սե­պագ­րութ­յան վեր­ծա­նու­մից հե­տո, սա­կայն
պատ­շաճ ու­շադ­րութ­յան ու հե­տա­զոտ­ման չար­ժա­նա­ցան։
Հայ­քը կրել է սրբա­զա­նութ­յան այն­պի­սի կար­գա­վի­ճակ, որն
այ­լուր և­եր­բեք չի կրկնվել, որ տա­րած­ված ու հան­րա­հայտ էր
ողջ հին աշ­խար­հում։ Հայ­քը իր այդ կար­գա­վի­ճա­կով ժա­մա­
նա­կի աշ­խար­հըն­կա­լու­մա­յին հա­մա­կար­գում պատ­կե­րաց­վել է
Տիե­զեր­քի կա­ռույ­ցի ա­ռանցք, երկ­րի հե­նա­րան, աստ­ված­նե­րի
սրբա­զան կա­ցա­րան...
Այս ա­մե­նը վկայ­ված է 3-5 հա­զար տար­վա վա­ղե­մութ­յան
սե­պա­գիր աղբ­յուր­նե­րում։

7
 Մո­ռա­ցել ենք մեր ա­ռա­քե­լութ­յան ի­մաստն ու էութ­յու­նը,
հայ­րե­նա­սի­րութ­յան գի­տե­լի­քը, կորց­րել ենք հայ­րե­նի­քի մեծ
մա­սը, պղծվել է աստ­վա­ծա­յին սրբա­վայ­րը։
Ազ­գա­յին գերն­պա­տակն այս ա­մե­նը վե­րա­կանգ­նելն է»։
Հայ­քը՝ Հա­յաս­տան դառ­նա­լով կորց­րեց իր վա­ղե­մի
փառքն ու հզո­րութ­յու­նը։ Տր­դատ Դ ար­քան, ճիշտ է, զո­րեղ
էր, բայց նա շատ խոր­քա­յին բա­ներ չէր հաս­կա­նում։ Քր­մա­
կան դա­սը, ո­րը հա­մար­վում էր ժա­մա­նա­կի գի­տուն­նե­րը և­
ի­մաս­տուն­նե­րը, ով­քեր ի­րենց պա­հո­ցում ու­նեին կու­տա­կած
հին­գահ­զա­րամ­յա հսկա­յա­կան գի­տե­լիք­ներ, հան­կար­ծա­կի
Տր­դատ ար­քա­յի քմա­հա­ճույ­քով ու բիրտ ու­ժով փո­խա­րին­վե­
ցին գի­տութ­յու­նից խու­սա­փող և վա­խե­ցող կղե­րա­կան­նե­րով,
ո­րոնք բեր­ված էին Բ­յու­զան­դիա­յից և Հու­նաս­տա­նից։ Ն­րանք
չէին տի­րա­պե­տում հա­յոց լեզ­վին, ե­կե­ղե­ցա­կան ա­րա­րո­
ղութ­յուն­նե­րը կա­տա­րում էին մեզ հա­մար ան­հաս­կա­նա­լի
օ­տար լե­զու­նե­րով, այդ իսկ պատր­վա­կով բուն քրմա­կան
դա­սի՝ Վահևուն­յաց և Աղ­բիա­նոս­յաց ո­րոշ քրմեր շատ սա­
հուն ան­ցում կա­տա­րե­ցին կա­թո­ղի­կո­սա­կան դա­սին՝ լի­նե­լով
Գ­րի­գոր «լու­սա­վոր­չի» տոհ­մին մրցա­կից, սա­կայն քրմա­կան
դա­սի գաղտ­նի շա­րու­նա­կող։ Ն­րանք հե­տա­գա­յում միա­նում
են Պավ­լիկ­յան շարժ­մա­նը, ուս­տի կա­րե­լի է ա­սել, որ նրանց
ան­հայ­տա­ցու­մը ա­նակն­կալ էր։ Քր­մա­կան դա­սի մի մասն
ըն­դու­նեց քրիս­տո­նեութ­յուն և դար­ձավ ե­կե­ղե­ցու հոգևո­
րա­կան։ Հե­տա­գա դեպ­քե­րը ցույց են տա­լիս, որ հայ քրմե­
րը քրիս­տո­նեութ­յուն ըն­դու­նել են ա­ռերևույթ։ Հա­վա­նա­բար
նրանց այդ քայ­լին մղել է եր­կու հան­գա­մանք.
ա) հույ­սը, որ շու­տով կվե­րա­կանգն­վի հին ար­ժեք­նե­րը.
բ) ե­թե այդ հույ­սը կարճ ժա­մա­նա­կում չի­րա­կա­նա­նա,
ա­պա գի­տե­լի­քի պահ­պան­ման այլ տար­բե­րակ կու­նե­
նան։
Փաստ է, որ ա­ռա­ջին կե­տով նրանց հույ­սե­րը չար­դա­
րա­ցան, հետևա­բար նրանց մնում էր ընտ­րել գի­տե­լի­քի

8
պահ­պան­ման մյուս տար­բե­րա­կը։ Սկ­սե­ցին ծա­ծուկ կրթել
ու պատ­րաս­տել այն ժա­ռան­գորդ­նե­րին, ում պի­տի փո­խան­
ցեին ի­րենց գի­տե­լիք­նե­րը։ Սա մի տար­բե­րակ էր, որ­տեղ
ձևա­վոր­վեց ազ­գա­յին հա­վատ­քին հա­ղոր­դա­կից նվիր­յալ­նե­
րի ժա­ռան­գոր­դա­կան կար­գը։ Ք­րիս­տո­նեութ­յուն ըն­դու­նած
ծպտյալ քրմե­րի այդ ընդ­հա­տակ­յա գոր­ծու­նեութ­յան ա­ռա­ջին
արդ­յունք­նե­րը սկսում են ցայ­տուն երևալ 4-5-րդ դա­րե­րում։
Այդ պրո­ցե­սը շա­րու­նակ­վում է մինչև 9-11-րդ դա­րեր, երբ
Թոնդ­րա­կա­յան շարժ­ման ֆո­նի վրա մատ­յան­նե­րում հայտն­
վում են նշա­նա­գիրք ի­մաս­տո­ցի ա­ռա­ջին ցու­ցակ­նե­րը։ Ծպտ­
յալ քրմե­րի գա­ղա­փա­րա­կան ժա­ռան­գորդ­նե­րը շա­րու­նա­կում
են գոր­ծա­ծութ­յու­նից դուրս մնա­ցած, բայց ի­րենց կող­մից
պահ­պան­ված գրի մի­ջո­ցով պահ­պա­նել ու տա­րա­ծել հին գի­
տե­լի­քը, պահ­պա­նել ազ­գա­յին ար­ժեք­նե­րի հի­շո­ղութ­յու­նը։
Ա­մե­նայն հա­վա­նա­կա­նութ­յամբ 4-րդ դա­րում վա­հագ­
նա­զարմ մարտն­չող քրմե­րի մի մա­սը և ն­րանց սա­տա­րող՝
ժա­մա­նա­կի է­լի­տար փոք­րա­թիվ զո­րագն­դի մնա­ցորդ­նե­րը,
ո­րոնք պար­տութ­յուն էին կրել Տր­դատ ար­քա­յի մե­ծա­քա­նակ
զրագն­դե­րից ու Գ­րի­գո­րից՝ հե­ռա­ցան Ա­նիի տա­րածք, որ­տեղ
և հիմք դրվեց ազ­գա­յին ըն­կեր­վա­րա­կան նոր գա­ղա­փա­րա­
խո­սութ­յա­նը, ին­չը հիմք դար­ձավ Պավ­լիկ­յան շարժ­մա­նը։
«Պավ­լիկ­յան շար­ժու­մը ՑՆՑԵՑ արևել­քը և ԼՈՒՍԱՎՈՐԵՑ
արև­մուտ­քը»,–­ ա­սել է Գի­բո­նը (Անգլ­յա­ցի պատ­մա­բան, մշա­
կու­թա­բան)։ 4-5-րդ դա­րե­րում Ա­նի քա­ղա­քը (­Լաս­տի­վե­րա­
ցին ան­վա­նում է տի­զե­րահռ­չակ) հայտ­նի էր իր ան­ձավ­
նե­րով, ան­կոտ­րուն, ըմ­բոստ հա­յութ­յու­նով, և­ ի­զուր չէ, որ
քրմե­րը ընտ­րե­ցին հենց այդ վայ­րը։ Հա­յոց հին Ա­նի քա­ղա­քի
խորհր­դա­նիշ է հան­դի­սա­ցել Վա­հագն աստ­ծո խաչ-պա­տե­
րազ­մին, ո­րը մինչև այ­սօր զար­դա­րում է ա­վեր­ված քա­ղա­քի
ա­վագ դռան ճա­կա­տը։
Պավ­լիկ­յան ազ­գա­յին ըն­կեր­վա­րա­կան գա­ղա­փա­րը ոչ
միայն Հայ­քում, այլ աշ­խար­հում իր նա­խա­տի­պը չու­ներ և

9
նույ­նիսկ մեր օ­րե­րում այն երկր­նե­րը, ո­րոնք ըն­դօ­րի­նա­կե­
ցին այդ գա­ղա­փար­նե­րը, ու­նե­ցան ան­նա­խա­դեպ ա­ռա­ջըն­
թաց։ Դ­րանց լա­վա­գույն օ­րի­նակ­ներն են Իս­րա­յե­լը և Չի­նա­
սա­նը։ Պավ­լիկ­յան ըն­կեր­վա­րութ­յու­նը և շար­ժու­մը ու­նե­ցավ
ան­կան­խա­տե­սե­լի մեծ հա­ջո­ղութ­յուն և­ արդ­յուն­քում ո­րո­շում
կա­յաց­վեց կա­ռու­ցել մեկ հզոր բնա­պաշ­տա­կան տա­ճար,
ո­րը միա­վո­րե­լու և հա­մախմ­բե­լու էր բո­լոր դի­ցե­րի խոր­հուր­
դը մեկ ընդ­հա­նուր տա­նի­քի տակ։ Այն կրե­լու էր Տիր աստ­ծո
ա­նու­նը Վա­հագ­նա-Ա­նա­հի­տա­կան զո­րե­ղաց­նող հի­մունք­նե­
րով և Միհ­րա­կան ուս­մուն­քով։
Շա­տե­րի մոտ այն թյուր կար­ծիքն է, որ ե­թե հա­յոց դի­
ցա­րա­նում ութ աստ­ված­ներ կան, ու­րեմն դա բազ­մաստ­վա­
ծութ­յուն է։ Ի­րա­կա­նում նրանք բո­լորն էլ ծա­ռա­յում են մեկ
նպա­տա­կի՝ Բ­նութ­յա­նը և դեր­բաշխ­վել են ըստ ո­լորտ­նե­րի՝
4+4 ա­րա­կան և­ ի­գա­կան սե­ռե­րի միջև, ին­չը լու­ծում է սե­ռա­
յին հա­վա­սա­րութ­յան խնդի­րը։
Բ­նութ­յու­նը հա­վա­սա­րակշ­ռութ­յան ե­րաշ­խա­վորն է։
Տա­ճա­րը կա­ռուց­վե­լուց ան­մի­ջա­պես հե­տո վե­րած­վում
է գի­տակր­թա­կան, մշա­կու­թա­յին և ռազ­մա-մար­զա­կան
կենտ­րո­նի (հի­մա՝ ԿԳՄՍ)։ Քր­մա­պե­տե­րի միա­վո­րու­մով մի
նոր թափ պետք է ստա­նար Պավ­լիկ­յան և հե­տո նաև նրանց
ժա­ռան­գորդ Թոնդ­րակ­յան շար­ժու­մը, ո­րը տևեց յոթ դա­րից
ա­վել։
Երբևի­ցե չլու­սա­բան­վեց յոթ դար տևած այդ լու­սա­վոր ու
այդ­քան եր­կա­րատև երևույ­թը, ինչ­պես նաև նրա հիմք հան­
դի­սա­ցող Տի­րի՝ Ե­րե­րույ­քի տա­ճա­րի դերն ու նշա­նա­կութ­
յու­նը, որն էլ պատ­ճառ­նե­րից մե­կը դար­ձավ հե­տա­գա­յում
տա­ճա­րի կոր­ծան­ման։ Իսկ 11-րդ դա­րի սկզբնե­րին տե­ղի ու­
նե­ցած Ա­նիի մեծ երկ­րա­շար­ժով ա­վեր­ված տա­ճա­րը վե­րան­
վան­վեց Ե­րե­րույ­քի և մո­ռա­ցութ­յան տրվեց նրա թո­ղած լու­
սա­վոր հետ­քը։ Տա­ճա­րը էա­կա­նո­րեն ահ­ռե­լի հետք է թո­ղել
հա­յոց պատ­մութ­յան մեջ, ո­րից մենք ան­տեղ­յակ ենք ե­ղել։

10
Սկս­յալ 5-րդ դա­րից մինչև 11-րդ դար հայ գրե­թե բո­լոր մե­
ծութ­յուն­նե­րը ու­սա­նել և­ ու­սում­նա­սի­րել են տա­ճա­րում կու­
տակ­ված գի­տե­լիքն ու փոր­ձը։
4-5-րդ դար – Մես­րոպ Մաշ­տոց, պատ­մա­հայր Խո­րե­
նա­ցի
6-7-րդ դար – ի­մաս­տա­սեր Դա­վիթ Ան­հաղ­թը
7-8-րդ դար – բ­նա­կան գի­տութ­յուն­նե­րի հիմ­նա­դիր
Ա­նա­նիա Շի­րա­կա­ցի
9-10-րդ դար –­ տիե­զե­րահռ­չակ Գ­րի­գոր Նա­րե­կա­ցի,
Սմ­բատ Զա­րե­հա­վան­ցի
11-21-րդ դար – ...­Դա­նիել Վա­րու­ժան... Գա­րե­գին Նժդեհ...
Մե­ծե­րի ա­նուն­ներ կա­րող ենք շատ թվար­կել, հա­յոց
աշ­խար­հը դրա պա­կա­սութ­յու­նը չու­նի, սա­կայն աս­վա­ծով էլ
կա­րե­լի է պատ­կե­րա­ցում կազ­մել մյուս­նե­րի մա­սին, ո­րոնք
հա­սել են նաև մեր օ­րեր և դեռ հա­րատևե­լու են...
Տա­ճա­րի մե­ծա­գույն հայտ­նութ­յուն­նե­րից է հան­րա­
հայտ «Աշ­խար­հա­ցույ­ցը», ո­րի հե­ղի­նակ­նե­րը հա­մար­վում
են ան­հայտ։ Ա­հա թե ինչ­պես է բնու­թագ­րում և­արժևո­րում
«Աշ­խար­հա­ցույ­ցը» գրող Բագ­րատ Ու­լու­բաբ­յա­նը իր «Ոս­
կե շղթա» գրքում. «­Միջ­նա­դար­յան ի­մաս­տա­սեր­նե­րից մե­կը
ա­սել է. գանձ ու­նե­ցո­ղը հա­րուստ է, իսկ ե­թե նա գի­տի իր
ու­նե­ցա­ծի ար­ժե­քը՝ նա հզո՛ր է։
Ա­մեն մի ժո­ղովր­դի հարս­տութ­յունն են կազ­մում նյու­թա­
կան ու հոգևոր մշա­կույ­թի այն գան­ձե­րը, որ նա է ստեղ­ծել
իր կյան­քի քա­ռու­ղի­նե­րում։ Եվ հենց այդ ժո­ղո­վուրդն ինքն է
ա­մե­նից լավ ու խոր հաս­կա­նում իր ստեղ­ծա­ծի ար­ժե­քը։ Հա­
կա­ռա­կը չի կա­րող լի­նել։
Քա­ նի՛ դար է մենք հպար­ տա­նում ենք, օ­տար­ներն էլ
հիա­նում են վաղ միջ­նա­դա­րում ստեղծ­ված աշ­խար­հա­գի­
տա­կան մեր այն սքան­չե­լի հու­շար­ձա­նով, ո­րը կոչ­վում է «Աշ­
խար­հա­ցույց»։ Դա ծա­վա­լով ոչ այն­քան մեծ մի երկ է, պատ­
մաաշ­խար­հագ­րա­կան հան­րա­գի­տակ՝ նվիր­ված ա­ռայժմ

11
ա­նու­նով ան­հայտ հե­ղի­նա­կի հայ­րե­նիք Մեծ Հայ­քին և ն­րա
հարևան ու ոչ հարևան, հե­ռու-մո­տիկ երկր­նե­րին։ Եվ բո­լոր
այդ երկր­նե­րի մա­սին խոս­վում է մի այն­պի­սի քա­ջա­տեղ­յակ
ճշգրտութ­յամբ, որ բա­ցա­ռիկ երևույթ է իր դա­րի հա­մար։
Որ­քա՜ն ժա­մա­նակ է, քննութ­յան են առն­վում «Աշ­խար­
հա­ցույ­ցին» վե­րա­բե­րող բազ­մա­թիվ հար­ցեր, ո­րոնց շար­
քում նաև շատ կարևո­րը. ո՞վ է պատ­մաաշ­խար­հագ­րա­կան
այդ հու­շար­ձա­նի հե­ղի­նա­կը, սրա հետ կապ­ված՝ ե՞րբ է
ստեղծ­վել բուն հու­շար­ձա­նը, ո՞րն է նրա նա­խաս­տեղծ վի­
ճա­կը, և­ ի՞նչ են հա­վե­լել հե­տա­գա­նե­րը։
Ա­ռաջ Աշ­խար­հա­ցույ­ցի հե­ղի­նակ էր ճա­նաչ­վում Մով­սես
Խո­րե­նա­ցին։ Հի­մա էլ այն վե­րագր­վում է Ա­նա­նիա Շի­րա­կա­
ցուն։ Ն­կա­տի առ­նենք, որ մե­կը հին­գե­րորդ դա­րի մեր խո­
շո­րա­գույն մա­տե­նա­գիրն է, իսկ մյուսն ի­րե­նով լու­սա­վո­րել է
յո­թե­րորդ դա­րի հայ­կա­կան մի­ջա­վայ­րը։
Փնտր­վում են նաև ու­րիշ հե­ղի­նակ­ներ...»։
Տվ­յալ դեպ­քում հե­ղի­նա­կի կաս­կա­ծամ­տութ­յու­նը շատ
տե­ղին է, ո­րով­հետև «Աշ­խար­հա­ցույ­ցը» հա­վա­նա­բար մշակ­
վել է Տի­րի տա­ճա­րում և ն­րա վրա տքնել ու ճգնել են ոչ միայն
պատ­մա­հայր Խո­րե­նա­ցին 5-րդ դա­րում, այլ նաև ի­մաս­տա­
սեր Դա­վիթ Ան­հաղ­թը 6-րդ դա­րում, իսկ ա­վար­տին է հասց­
րել բնա­կան գի­տութ­յուն­նե­րի հիմ­նա­դիր Ա­նա­նիա Շի­րա­կա­
ցին 7-րդ դա­րում։ Շուրջ ե­րեք դար տևած ճշգրիտ մի աշ­խա­
տութ­յուն, որ կա­րող էր մշակ­վել միայն Տի­րի՝ Ե­րե­րույ­քի տա­
ճա­րում։ Հարկ է նշել նաև այն հան­գա­ման­քը, որ տա­ճա­րը
գտնվում էր մե­տաք­սի ճա­նա­պար­հին, ու­ներ հսկա­յաան գի­
տա­գան­զեր և տե­ղա­կայ­ված է տիե­զե­րա­կան ակ­տիվ հոս­քե­
րի տե­ղան­քում, ինչ­պես նախ­կի­նում ըն­դուն­ված էր Հայ­քում։
Բա­ներ կան, որ տիե­զերքն է կար­գա­վո­րում։
Տա­ճա­րի քո­ղարկ­ված գոր­ծու­նեութ­յու­նը ո­րո­շա­կի սահ­
մա­նա­փակ շրջա­նակ­նե­րի հայտ­նի է ե­ղել մինչև 11-րդ դա­րը,
սա­կայն այն իր հետ­քը թո­ղել է նաև մեր օ­րե­րում։ 20-րդ դա­

12
րասկզ­բին Լե­նի­նա­կա­նում (Գ­յում­րի) ի հայտ է գա­լիս միս­
տիկ մեծ մտա­ծող Գ­յոր­գի Գ­յուր­ջիևը, ո­րի մա­սին լե­գենդ­ներ
են պտտվում։ Ա­սում են, որ Գ­յուր­ջիևը գնա­ցել էր Տի­բեթ Դա­
լայ Լա­մա­յի մոտ, որ­պես­զի կա­տա­րե­լա­գոր­ծի միս­տիկ ի­մա­
ցութ­յան գաղտ­նիք­նե­րը, սա­կայն Դա­լայ Լա­ման նրան հետ
է ու­ղար­կել, ա­սե­լով, որ Հա­յաս­տա­նում ա­վե­լի զո­րա­վոր մի
տա­ճար կա, որ­տեղ կա­րող ես ան­խոս հա­ղոր­դակց­վել տիե­
զեր­քի հետ։ Գ­յուր­ջիևը վե­րա­դար­ձել և գ­տել է Տի­րի՝ Ե­րե­րույ­
քի տա­ճա­րը, որ­տեղ կա­րո­ղա­ցել է հա­ղոր­դակց­վել և զ­գալ
է­ներ­գե­տիկ դաշ­տե­րը։ Ա­սում են, որ նա նույ­նիսկ զո­րա­վոր
պա­տա­ռիկ­ներ է հայտ­նա­բե­րել ան­ձավ­նե­րում։ Գ­յուր­ջիևը իր
«­Հան­դի­պում­ներ նշա­նա­վոր մարդ­կանց հետ» գրքում ակ­
նար­կում է, որ երկ­րորդ աշ­խար­հա­մար­տի ժա­մա­նակ, նա
միա­ժա­մա­նակ ա­զատ մուտք է ու­նե­ցել եր­կու թշնա­մա­կան
երկր­նե­րի ա­ռաջ­նորդ­ներ Ս­տա­լի­նի և Հիտ­լե­րի մոտ։ Սա լե­
գեն­դի նման է հնչում, սա­կայն լե­գենդ­նե­րը մե­ծա­մա­սամբ
հիմն­վում են ի­րա­կա­նութ­յան վրա։
Հի­մա անդ­րա­դարձ կա­տա­րենք 4-5-րդ դա­րե­րի դեպ­
քե­րին ու ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րին և կս­տա­նանք մո­տա­վո­
րա­պես հետև­յալ պատ­կե­րը. քրիս­տո­նեութ­յան Հա­յոց եր­կիր
ներ­խու­ժու­մից հե­տո հա­մա­տա­րած ա­վեր­վում էին քրմա­կան
մեհ­յան­ներն ու բա­գին­նե­րը, ոչն­չաց­վում և­ այր­վում՝ կու­տակ­
ված գիրն ու գի­տե­լի­քը, սահ­ման­վում էին դա­ժան պա­տիժ­
ներ անհ­նա­զանդ­նե­րի հան­դեպ, սա­կայն չի աս­վում, թե ի՞նչ
ու­ժե­րի, և­ ի՞նչ կա­տա­ղի դի­մադ­րութ­յան հան­դի­պե­ցին նրանք
Հայ­քում, կամ ով­քե՞ր էին դի­մադ­րող­նե­րը։ Ս­րանք նույն­պես
հար­ցեր են, ո­րոնք հայ­ցում են պա­տաս­խան­ներ։
Վար­դան Գ­րի­գոր­յան գրո­ղը իր «­Ման­յա Այրք» գրքով բա­
վա­կա­նին հետքր­քիր կեր­պով տա­լիս է կա­տար­վա­ծի մո­տա­
վոր պատ­կե­րը, իսկ ե­թե շատ հա­կիրճ, կա­րե­լի է նկա­րագ­րել
այս­պես. Տր­դատ Դ-ն, լի­նե­լով ժա­մա­նա­կի հզոր ար­քա­նե­րից
մե­կը, լուրջ հա­կա­սութ­յուն­ներ է ու­նե­նում քրմա­կան դա­սի

13
հետ և­ո­րո­շում է քրմե­րին փո­խա­րի­նել իր մոտ ցմահ բան­
տարկ­ված՝ հնա­զան­դեց­նող վար­դա­պե­տութ­յան քա­րո­զիչ՝
պարթև (ար­մատ­նե­րով հրեա) Ա­նա­կի որ­դի ոմն քրիս­տոն­յա
Գ­րի­գո­րով, ո­րը նախ­կի­նում Սու­րեն ա­նունն էր կրել։
Ա­վե­լի հա­կիրճ ու պատ­կե­րա­վոր ար­տա­հայտ­վե­լու հա­
մար կմեջ­բե­րեմ գրքից մի փոքր հատ­ված.
«...­Լոկ Գ­րի­գո­րը գի­տեր, որ պատ­ճա­ռը մեծն Տր­դա­տի
բա­ցա­կա­յութ­յունն էր, ամ­բո­խը ոչ թե խա­չի, այլ նրա հետևից
էր գնա­ցել. Հա­յոց հզոր ար­քա­յի, ո­րին ա­վե­լի էին հա­վա­
տում, քան հին ու նոր աստ­ված­նե­րին, ա­վե­լի երկր­պա­գում,
քան կուռ­քե­րին ու խա­չին։ Մեծն Տր­դա­տին, ո­րը հե­թա­նոս էր
ծնվել ու հե­թա­նոս էլ պի­տի մեռ­ներ, որ չնա­յած կրծքին խաչ
էր կա­պել ու օծ­վել նոր կրո­նով, բայց նախ­կի­նի նման զայ­
րույ­թի պա­հին ա­վե­լի զար­հու­րե­լի էր, քան Ա­րա­մազ­դը, կռվի
մեջ ա­վե­լի ա­հեղ, քան Վա­հագ­նը, գայ­թակ­ղութ­յան մեջ ա­վե­
լի ան­զուսպ, քան Սան­դա­րա­մե­տը։ Այն ար­քա­յի, որ դեռ ար­
քա չդար­ձած ար­քա­յա­կան պատ­վի էր ար­ժա­նա­ցել Հու­նաց
աշ­խար­հում՝ ու­սե­րին առ­նե­լով կայ­սե­րա­կան ծի­րա­նին, որ
ան­հաղթ էր ե­ղել թե՛ կրկե­սա­մար­տում, թե՛ ռազ­մի դաշ­տում։
Հայ­կազ­նու­նի­նե­րի վեր­ջին հզոր տի­րա­կա­լին, որ ի­րեն հա­
վա­սար էր դա­սում պար­սից շա­հե­րին ու հռո­մեա­կան կայս­
րին, որ ա­մեն գա­րուն ներ­խու­ժում էր Սա­սան­յան­նե­րի հո­ղը,
ո­րի օ­րով Հա­յոց այ­րու­ձին դեռ պար­տութ­յուն չէր կրել։ Մեծն
Տր­դա­տի, ո­րի կյանքն ու գոր­ծը, ի հե­ճուկս տրա­մա­բա­նութ­
յան, իր իսկ հաս­տա­տած հա­վա­տի ժխտումն էր։ Ա­րել էր ինչ
ցան­կա­ցել էր և չէր գտնվել մե­կը, որ դեմ գնա­ցած լի­ներ նրա
կամ­քին։ Նույ­նիսկ Գ­րի­գո­րը նրա հլու կա­մա­կա­տա­րը դար­
ձավ, երբ հա­մա­ձայ­նեց դուրս գալ խոր վի­րա­պի բան­տար­
կութ­յու­նից, հա­լա­ծա­կան մար­գա­րեի լու­սապ­սա­կի փո­խա­
րեն՝ գլխին հայ­րա­պե­տա­կան վե­ղար հա­գավ։ Ա­նիծ­յալ լի­ներ
այն օ­րը, երբ Տր­դա­տը անս­պա­սե­լի վճի­ռով նրան զրկեց խոս­
տո­վա­նո­ղի ու սուրբ վկա­յի փառ­քից, իշ­խա­նութ­յուն տվեց,

14
հա­լա­ծա­կա­նից հա­լա­ծող դարձ­րեց։ Հույսն ու ու­ժը միա­ցան
իր ու ար­քա­յի դա­շին­քով։ Ար­քան սար­սափ էր սփռում, ին­քը՝
հույս։ Սար­սա­փով զու­գորդ­ված հույ­սը հա­վա­տի ճա­նա­պար­
հին ան­հա­մե­մատ ա­վե­լի դյու­րըն­թաց ե­ղավ, քան ինքն էր
սպա­սել, բայց հի­մա ար­քան էր խախ­տել դա­շին­քը, միայ­
նակ թո­ղել այս վեր­ջին ե­րե­քի առջև...»։
Վեր­ջին ե­րեք ա­սե­լով հե­ղի­նակն ի նկա­տի է ու­նե­ցել
ե­րեք մեհ­յան­նե­րը, ո­րոնք գնա­ցել էին ա­վե­րե­լու ար­քա­յա­
կան զո­րագն­դե­րով, ե­կե­ղե­ցա­կան ամ­բո­խի հետ միա­սին։
Ո՞վ կկար­ծեր, որ վտա­րան­դի­նե­րի կրո­նը ար­քա­յի հրա­
մա­նով միակն է հայ­տա­րար­վե­լու երկ­րում։
Ու՞մ մեղքն էր, որ Հայ­քը փոր­ձա­դաշտ դար­ձավ այլ երկ­
րում չհաս­տատ­ված վար­դա­պե­տութ­յա­նը։ Կր­կին հար­ցեր,
ո­րոնց պա­տաս­խան­նե­րը անհ­րա­ժեշտ է գտնել։
Գր­քում նկա­րագ­րա­ված է ար­քա­յա­կան կա­նո­նան­վոր
զո­րագն­դե­րի և քր­մա­կան դա­սի՝ նրանց հա­մա­խոհ­նե­րի հա­
մե­մա­տա­բար փոք­րա­քա­նակ զո­րագն­դի բա­խու­մը, ո­րոնք
վեր­ջին փորձն էին ա­նում պաշտ­պա­նե­լու ի­րենց մեհ­յան­
նե­րը։ Եր­կա­րատև, դա­ժան ու դա­վա­դիր բա­խու­մից հե­տո
քրմա­կան դա­սը պար­տութ­յուն է կրում, սա­կայն չի աս­վում,
թե ու՞ր ան­հայ­տա­ցան կամ հե­ռա­ցան պարտ­ված, բայց
անն­կուն քրմե­րը և­ ի­րենց սա­տա­րող զո­րագն­դի մնա­ցորդ­
նե­րը։ Ինչ­պե՞ս ձևա­վոր­վեց Պավ­լիկ­յան շար­ժու­մը և­ ի­րա­կա­
նում ո՞վ­քեր էին նրանց ա­ռաջ­նորդ­նե­րը։
Հա­յոց ա­կա­դե­միա­կան պատ­մա­գի­տութ­յան մեջ, ցա­վոք
սրտի, այս և ն­մա­նա­տիպ շատ հար­ցե­րի պա­տաս­խան­նե­
րը բա­ցա­կա­յում են, ուս­տի պետք է հույ­սը դնել տրա­մա­բա­
նութ­յան և ս­թափ դա­տո­ղութ­յան վրա։ Պետք է են­թադ­րել, որ
Պավ­լիկ­յան գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յու­նը և շար­ժու­մը մշակ­վել
և ներդր­վել է գի­տակ և­ ի­մաս­տուն քրմե­րի կող­մից, ի­րենց
Վ­րույր քրմա­պե­տով։

15
 Ի՞նչ զար­գա­ցում ստա­ցավ այս շար­ժու­մը Տր­դատ ար­
քա­յից հե­տո, որն իր կյան­քի վեր­ջում չա­րա­չար փոշ­մա­նել
էր կա­տա­րած «բա­րե­փո­խու­մից»։ Չու­նե­նա­լով ի­րեն ար­ժա­
նի ժա­ռան­գորդ և հետևորդ՝ նա դա­վադ­րա­բար սպան­վեց
հղփա­ցած կղե­րա­կան­նե­րի կող­մից։ Ս­պան­վեց Հայ­կազ­յան
ար­քա­յա­կան հարս­տութ­յան վեր­ջին ար­քան՝ Տր­դատ Դ-ն։
Մոտ կես դար տևած խառ­նակ ժա­մա­նակ­նե­րից հե­տո Հա­
յաս­տա­նում իշ­խա­նութ­յան ե­կավ Ար­շա­կու­նի­նե­րի տոհ­մը։
Այդ ըն­թաց­քում Պավ­լիկ­յան շար­ժու­մը ա­վե­լի կազ­մա­կերպ­
վում ու տա­րած­վում էր ամ­բողջ Հայ­քում, ո­րը յոթ դար շա­րու­նակ
դի­մա­կա­յեց, պայ­քա­րեց օ­տար կար­գե­րի ու բար­քե­րի դեմ։ Հե­
տա­գա­յում վե­րաի­մաս­տա­վոր­վեց և, ի պա­տիվ Թոնդ­րակ գյու­
ղում կա­տար­ված շրջա­դար­ձա­յին դեպ­քե­րի, ստա­ցավ Թոնդ­
րակ­յան շար­ժում ա­նու­նը։ Թոնդ­րակ­յան­նե­րը, ի տար­բե­րութ­
յուն Պավ­լիկ­յան­նե­րի, չէին հա­վա­տում հո­գու գո­յութ­յա­նը, ա­վե­լի
ճիշտ այլ կերպ էին մեկ­նա­բա­նում հո­գի հաս­կա­ցութ­յու­նը։ Թոնդ­
րակ­յան շար­ժու­մը ա­վե­լի մեծ ար­ձա­գանք ու ա­ջակ­ցութ­յուն
ստա­ցավ Հա­յոց աշ­խար­հում, ո­րով­հետև նրանք՝ շա­րու­նա­կե­
լով Պավ­լիկ­յան­նե­րի սկզբունք­նե­րը, ա­վե­լի կա­տար­յալ ըն­կեր­
վա­րա­կան հա­մա­կարգ ներդ­րե­ցին, որ­տեղ Հայ մար­դը ծա­ռա­յի
կար­գա­վի­ճա­կից ան­ցում կա­տա­րեց տի­րոջ կար­գա­վի­ճա­կի։ Այդ
ըն­թաց­քը տևեց եր­կու դա­րից ա­վել և հա­յոց աշ­խար­հը զո­րե­ղա­
ցավ, ի հայտ ե­կան հան­ճա­րեղ դեմ­քեր, ո­րոն­ցից ա­մե­նա­ցայ­
տու­նը Գ­րի­գոր Նա­րե­կա­ցին ու Սմ­բատ Զա­րե­հա­վան­ցին էին։
Հենց այդ ժա­մա­նա­կաշրջա­նի վե­րա­բեր­յալ մեզ ար­ժա­
նա­հա­վատ տե­ղե­կութ­յուն­ներ է փո­խան­ցում գրող Մկր­տիչ
Սարգս­յա­նը՝ իր «Գ­րի­գոր Նա­րե­կա­ցի» պատ­մա­վե­պով։ Նախ
կներ­կա­յաց­նեմ գրքից ո­րո­շա­կի հատ­ված­ներ և հե­տո կբա­ցա­
հայ­տեմ, թե ինչ կապ ու­նեին Գ­րի­գոր Նա­րե­կա­ցին ու մյուս հա­
յոց հան­ճար­նե­րը Տի­րի՝ Ե­րե­րույ­քի տա­ճա­րի հետ։
«­Հան­ճա­րը ծնվում է ժա­մա­նա­կի պա­հան­ջով։ Բ­նա­տուր
կամ աստ­վա­ծա­տուր շնորհ­նե­րը ան­հա­տին ու­ղեկ­ցում են և

16
մ­ղում ժա­մա­նա­կաշրջա­նի շի­կա­ցած, հրա­տապ, նույ­նիսկ
պայթ­յու­նավ­տանգ խնդիր­նե­րի գե­ղար­վես­տա­կա­նաց­մա­նը։
Եվ կա­տար­վում է հայտ­նութ­յան հրաշ­քը։ Ան­հա­տը, որ ժա­
մա­նա­կի ծնունդն էր՝ ինքն է դառ­նում իր ժա­մա­նա­կաշրջա­նի
ծնո­ղը, նետ­վում է նույ­նիսկ իր ժա­մա­նա­կաշրջա­նից ա­ռաջ,
որ­պես իր օ­րե­րի հոգևոր օ­րենս­դիր, որ­պես դա­րե­րի ու հա­
զա­րամ­յակ­նե­րի սահ­ման­նե­րը չճա­նա­չող մար­գա­րե։
Հան­ճա­րի հայտ­նութ­յան հրաշ­քը աստ­վա­ծա­տուր
շնորհ­նե­րի և ժա­մա­նա­կի մար­տահ­րա­վեր­նե­րին հա­մա­քայ­լի
միաս­նութ­յան մեջ է։
Ի՞նչ էր կա­տար­վում հա­յոց աշ­խար­հում մինչև Նա­րե­կա­ցու
հայտ­նութ­յու­նը, ինչ­պե՞ս նա­խա­պատ­րաստ­վեց նրա ծնուն­դը։
Դա­նա­կը ոս­կո­րին էր հա­սել, սպառ­վել էր հա­յութ­յան
համ­բե­րութ­յու­նը։ Եր­կու հար­յուր տա­րի ա­նընդ­մեջ ծխում էր
ա­զա­տագր­ման ընդվզ­ման ան­թեղ­ված հույ­սը և­ ա­հագ­նա­
նում պայ­քա­րը Ա­րա­բա­կան խա­լի­ֆա­յութ­յան դեմ։ Եվ վեր­
ջա­պես հույ­սը, երևա­կա­յութ­յու­նը դար­ձան ի­րա­կա­նութ­յուն։
Սա­սուն­ցի­նե­րի և խու­թե­ցի­նե­րի ապս­տամ­բութ­յու­նը՝ Հով­նան
Խու­թե­ցու գլխա­վո­րութ­յամբ, ա­վարտ­վեց ոչ միայն հա­յե­րի
փայ­լուն հաղ­թա­նա­կով, այլև խթա­նեց Աղ­վան­քի և Վիր­քի
ա­զա­տագ­րա­կան ընդվզ­մա­նը։ Ա­րա­բա­կան երկ­դար­յա տի­
րա­պե­տութ­յու­նը՝ չնա­յած խա­լի­ֆա­յութ­յան ճի­գե­րին, հո­գե­
վար­քում էր և­ ա­րա­գո­րեն գնում էր կոր­ծան­ման...
Վե­րա­կանգն­վե­լու էր հայ­կա­կան պե­տա­կա­նութ­յու­նը՝
Ար­շա­կուն­յաց թա­գա­վո­րութ­յան ան­կու­մից չորս ու կես դար
հե­տո...»։
Իսկ թե ո՞վ էր ապս­տամ­բութ­յան ա­ռաջ­նորդ Խու­թե­ցի
Հով­նա­նը, այդ մա­սին չի աս­վում և չի մեկ­նա­բան­վում, կար­
ծես թե դա այն­քան էլ էա­կան չէր։ Ի­րա­կա­նում այդ փաս­
տը շատ կարևոր է, քա­նի որ Հով­նա­նը ե­ղել է Թոնդ­րակ­
յան ըն­կեր­վա­րա­կան գա­ղա­փա­րա­կիրն ու ա­զա­տա­տենչ
մար­տիկ­նե­րից մե­կը՝ Վա­հագ­նա­զարմ խաչ պա­տե­րազ­մի

17
խորհր­դա­նի­շը կրող քրմե­րի ժա­ռան­գոր­դը, որն իր զի­նա­կիր
հա­մա­խոհ­նե­րի հետ միա­սին ապս­տամ­բում ու ան­վե­հեր
մարտն­չում էր ոչ միայն ներ­քին, այլ նաև ար­տա­քին թշնա­
մի­նե­րի դեմ՝ հա­նուն հա­յոց պե­տա­կա­նութ­յան, ա­զա­տութ­յան
վեհ գա­ղա­փա­րի և պատ­վի։ Չ­նա­յած այն բա­նին, որ պե­
տա­կա­նութ­յան գա­հը պատ­կա­նե­լու էր Բագ­րա­տու­նի­նե­րին։
Բագ­րա­տու­նի­ներն էլ հե­տա­գա­յում ա­պե­րախտ գտնվե­ցին և
կ­ղե­րա­կան­նե­րի հետ «միաս­նա­կան ջան­քե­րով» ար­յան մեջ
պի­տի խեղ­դեին և բ­նաջն­ջեին Թոնդ­րակ­ցի­նե­րին։ Ո­րից հե­
տո շատ չան­ցած վե­րա­ցավ նաև հա­յոց պե­տա­կա­նութ­յու­նը։
Արդ­յոք պա­տա­հա­կա­նութ­յուն էր, որ Թոնդ­րակ­յան շար­
ժու­մից հե­տո փլվեց նաև հա­յոց պե­տա­կա­նութ­յու­նը։ Պա­
տա­հա­կա­նութ­յուն­ներ չեն լի­նում և­ ի­րա­կա­նում ազ­գա­յին ըն­
կեր­վա­րա­կան գա­ղա­փա­րը հան­դի­սա­նում էր ան­կա­խութ­յան
պահ­պան­ման հիմ­նա­կան և­ ա­ռաջ­նա­յին գոր­ծո­նը։
Մի փոքր շեղ­վե­ցի և­ ա­ռաջ ըն­կա, բայց շա­րու­նա­կեմ
միտքս։
Հե­տաքր­քիր հա­մե­մա­տութ­յուն է ա­րել Մկր­տիչ Սարգս­
յա­նը Գ­րի­գոր Նա­րե­կա­ցու և Սա­սուն­ցի Դավ­թի միջև։
«Գ­րի­գոր Նա­րե­կա­ցու ման­կութ­յան խա­ղըն­կերն է Սա­
սուն­ցի Դա­վի­թը։ Միա­սին 10-րդ դա­րում մտան աս­պա­րեզ։
Սաս­նա և Խու­թի լեռ­նե­րում այդ ժա­մա­նակ ար­դեն հյուս­վում
էր Սաս­նա ծռե­րի դյու­ցազ­նա­վե­պը։ Հա­յութ­յու­նը միաս­նա­բար
կռվում էր. Թուր կե­ծա­կին, ո­րը կայ­ծա­կե­լու էր դար ու դա­րեր՝
հա­նուն ա­զա­տութ­յան և­ ար­դա­րութ­յան։ Ար­դեն լսվում էր Քուռ­
կիկ Ջա­լա­լու բա­րակ խրխին­ջը։ Հա­յութ­յան տա­ռա­պանք­նե­
րից ու խի­զա­խում­նե­րից զո­րա­նում էր թլոր շաղ­գա­մա­կե­րը,
ո­
րը բա­ րու­
րում իսկ չէր հան­ դուր­
ժում և խոր­ տա­ կում էր եր­
կաթ­յա շղթա­նե­րը։ Նա սնվում էր կո­րեկ հա­ցով և հայ­րեն­յաց
սի­րով։ Ն­րա եր­րորդ հար­վա­ծը, որ խոր­տա­կեց Մս­րա Մե­լի­
քին, շա­րու­նա­կա­կան կյանք ու­նե­ցավ և հար­վա­ծի շա­ռաչ­յու­նը
խառնվեց հա­յութ­յան գո­յատև­ման հա­զա­րամ­յա պայ­քա­րին։

18
Ի վեր­ջո ա­զատագ­րա­կան պայ­քա­րը հաս­նում էր իր ա­պո­թե­
զին՝ հաղ­թում է ա­զա­տա­տենչ հա­յութ­յու­նը՝ Սա­սուն­ցի Դա­վի­թը,
իսկ վերջ­նագ­ծում ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րը միահ­յուս­վում է
սո­ցիա­լա­կան ա­նար­դա­րութ­յուն­նե­րի դեմ մղվող պայ­քա­րին։
Սաս­նա Տան վեր­ջին շա­ռա­վի­ղը՝ ան­կա­րող լի­նե­լով հաղ­թա­
հա­րե­լու չա­րի­քը, շա­րու­նա­կե­լու պայ­քա­րը, փակ­վում է ժայ­ռի
մեջ և ս­պա­սում, որ աշ­խար­հը ա­վեր­վի, մեկ էլ շին­վի...»։
Միշտ հի­շե՛ք թու­նա­վոր նե­տով սպան­ված Սա­սուն­ցի Դավ­
թի վեր­ջին խոս­քը. «իմ ցեց իմ ան­ձից է, էդ իմ սերն է, որ ինձ
սպա­նեց»։ Ի­րա­կան թշնա­մին թաքն­ված է յոթ գոմ­շի կաշ­վի
տակ և վա­խե­նում է բա­ցեի­բաց մեր դեմ կռվե­լուց։ Նա մեզ ներ­
սից կրծող ցեց է դարձ­նում մեր սեր­մը կրող խառ­նա­ծին­նե­րին՝
մտա­ծե­լու և վեր­լու­ծե­լու կա­րո­ղութ­յու­նը կորց­րած զանգ­վա­ծին։
Սա­սուն­ցի Դավ­թի կեր­պա­րի հիմ­քում հա­յութ­յու­նը կար­ծես
ի նկա­տի է ու­նե­ցել Սմ­բատ Զա­րե­հա­վան­ցուն, քա­նի որ ամ­
բող­ջութ­յամբ հա­մա­պա­տաս­խա­նում է կեր­պա­րի էութ­յա­նը։
Ա­հա թե ինչ­պես է ներ­կա­յաց­նում հա­յոց մեծ պատ­մա­
բան Լեոն Սմ­բատ Զա­րե­հա­վան­ցուն.
«Տվ­յալ ժա­մա­նա­կաշրջա­նում Ծաղ­կոտն գա­վա­ռի Զա­րե­
հա­վան գյու­ղից մի մարդ՝ Սմ­բատ ա­նու­նով, երևան է գա­լիս
հարևան Ա­պա­հուն­յաց գա­վա­ռի Թոնդ­րակ գյու­ղում և սկսում
քա­րո­զել իր սե­փա­կան վար­դա­պե­տութ­յու­նը, որ այ­նու­
հետ գյու­ղի ա­նու­նով էլ կոչ­վեց՝ Թոնդ­րա­կե­ցի­նե­րի շար­ժում։
Շատ ցա­վա­լի է, որ այդ նշա­նա­վոր մար­դու մա­սին միայն
կցկտուր, ա­նո­րոշ տե­ղե­կութ­յուն­ներ են մնա­ցել։ Ն­րա գոր­ծը
միայն սար­սափ ու ցա­սում է պատ­ճա­ռել կղե­րա­կա­նութ­յա­
նը, ո­րը և­ա­մեն գնով մթութ­յան մեջ է թո­ղել նրա գոր­ծը՝ ներ­
կա­յաց­նե­լով որ­պես ճի­վաղ, մինչ­դեռ այդ հզոր գեղ­ջու­կը հայ
մտքի պատ­մութ­յան մեջ մի ե­զա­կի երևույթ էր, որ կրում էր
իր մեջ հա­մա­մարդ­կա­յին գծեր»։
Սմ­բատ Զա­րե­հա­վան­ցին հետևորդն էր մեր բնա­պաշտ
նախ­նի­նե­րի և ն­րա ան­ձի մեջ խտաց­ված էր բո­լոր դի­ցե­րի

19
կեն­սա­բա­նա­կան զո­րութ­յու­նը։ Նա Տի­րի՝ Ե­րե­րույքր տա­ճա­
րում սո­վո­րել ու տի­րա­պե­տել էր հիմ­նա­կան բնա­կան գի­տութ­
յուն­նե­րին, ինչ­պես նաև աստ­ղա­գի­տութ­յանն ու բժշկութ­յա­
նը։ Թոնդ­րա­կում նա իր գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յու­նը հիմ­նում էր
արևա­պաշ­տութ­յան վրա, ին­չը շատ բնա­կան էր, միան­գա­մայն
հա­վա­նա­կան ու ար­դա­րա­ցի։ Հայ միտքն էլ 9-10-րդ դա­րե­րում
վե­րա­դառ­նում էր դե­պի հին աս­տա­ված­ներ, ո­րից նրան հե­
ռաց­րել էին դա­րեր ա­ռաջ, բայց ո­րի հետ վերջ­նա­կա­նա­պես
չէր կտրել կա­պը։ Թոնդ­րա­կում բնութ­յան ու­ժերն էլ էին ա­ջակ­
ցում Սմ­բատ Զա­րե­հա­վան­ցուն։ Բա­ցի այն, որ նա գե­րա­զան­
ցա­պես տի­րա­պե­տում էր բնա­կան գի­տութ­յուն­նե­րին և մո­գութ­
յա­նը, նա նաև բարձ­րա­կարգ կռփա­մար­տիկ էր, ռազ­մար­վես­
տի գի­տակ։ Հա­կա­ռա­կորդ­ներն ու թշնա­մի­նե­րը սար­սա­փում
էին նրա հետ կռվի բռնվե­լուց։ Հ­զոր մար­մին ու­նե­նա­լուց բա­ցի
նա շատ ճկուն էր ու հնա­րա­մաիտ։ Հա­վա­քե­լով բո­լոր տե­ղե­
կութ­յուն­նե­րը, ո­րոնք մնա­ցել են այդ նշա­նա­վոր մար­դու մա­
սին, մենք ստա­նում ենք մի հզոր բազ­մահ­նա­րութ­յան պատ­
կեր և կա­րե­լի է են­թադ­րել, որ մեր է­պո­սի գլխա­վոր հե­րո­սի
կեր­պա­րը կերտ­ված է Սմ­բատ Զա­րե­հա­վան­ցու էութ­յան վրա՝
հաշ­վի առ­նե­լով նաև այն հան­գա­ման­քը, որ Զա­րե­հա­վան­ցին
նույն­պես վա­յե­լում էր Հա­յութ­յան մեծ սերն ու հա­մակ­րան­քը։
Սա­կայն այդ ա­մե­նը ա­մենևին կղե­րա­կա­նութ­յան սրտով չէր և
միշտ հա­լած­վում էր Թոնդ­րակ­յան հա­մար­ձակ վե­րա­նո­րո­գի­չը։
Հա­լա­ծանք­ներն են, որ վեր են հա­նում ա­զատ մտա­ծո­
ղութ­յան խիստ և պայ­ծառ բռնկու­մը հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­
հում։ Կ­րո­նը քա­րա­ցել էր, դար­ձել միայն ձևի պա­րա­գա։ Կ­ղե­
րա­կա­նութ­յու­նը իր հե­ղի­նա­կութ­յու­նը պա­հում էր միայն հա­
լա­ծանք­նե­րով։ Պայ­մա­նա­կա­նութ­յու­նը ա­մեն ինչ մտցրել էր
ան­շար­ժութ­յան շրջա­նակ­նե­րի մեջ։ Այդ­պի­սի պայ­ման­նե­րում
ծա­գում է ա­զատ միտ­քը, իբրև ռեակ­ցիա մտա­վոր ու հոգևոր
աղ­քա­տութ­յան դեմ։ Եվ բնա­կան է, որ այդ­պի­սի հան­գա­
մանք­նե­րում ծնված գա­ղա­փա­րը լի­նե­լու էր խիստ ազ­գա­յին

20
և­ ըն­կեր­վա­րա­կան, հա­մայ­նա­կան կար­գեր ու կրոն­ներ մեր­
ժող։ Նո­րահ­նար, բա­ռիս բուն ի­մաս­տով՝ Թոնդ­րակ­ցի­նե­րը
հին աշ­խար­հի նոր գա­ղա­փար­ներ կրող­ներն էին։
Սմ­բատ Զա­րե­հա­վան­ցին հա­սավ մեծ հա­ջո­ղութ­յուն­նե­
րի, խոս­քի հետ զու­գըն­թաց գնում էր նաև գոր­ծը։ Թոնդ­րա­
կե­ցիութ­յու­նը այն­քան զո­րա­վոր էր, որ չնա­յած սաս­տիկ հա­
լա­ծանք­նե­րի և­ ար­գե­լանք­նե­րի՝ նրա հետ­քե­րը դրոշմ­ված են
մինչև 20-րդ դար և նաև մեր օ­րեր։
Ն­րանք, ով­քեր ծա­նոթ են Գա­րե­գին Նժ­դե­հի գոր­ծին ու
գա­ղա­փար­նե­րին, կա­րող են ու­ղիղ հա­մե­մա­տա­կան տա­
նել նրա և Սմ­բատ Զա­րե­հա­վան­ցու միջև։ Սմ­բա­տը իր հա­
մա­խոհ­նե­րով կե­նաց մա­հու պայ­քար էր մղում ա­րաբ­նե­րի,
տե­ղի իշ­խա­նութ­յան ու կղե­րա­կա­նութ­յան դեմ։ Նույն կերպ
էլ Նժ­դեհն էր կռվում թուր­քե­րի և բոլշևիկ­նե­րի դեմ։ Միայն
այս­պի­սի հա­մե­մա­տութ­յուն­նե­րով մենք կկա­րո­ղա­նանք ճա­
նա­չել Սմ­բատ Զա­րե­հա­վա­նա­ցուն, Հով­նան Խու­թե­ցուն, բա­
ցա­հայ­տել մեր մե­ծե­րին և քա­նի դեռ ա­կա­դե­միա­կան պատ­
մա­գի­տութ­յու­նը վեր չի հա­նել այս լու­սա­վոր կեր­պար­նե­րի
ա­ռա­քե­լութ­յու­նը, այն մնա­լու է մեղմ ա­սած՝ թե­րի։
Վե­րա­դառ­նա­լով Մկր­տիչ Սարգս­յա­նի «Գ­րի­գոր Նա­րե­
կա­ցի» պատ­մա­վե­պին, հարկ է նշել, որ մեծ գրո­ղը կա­րո­
ղա­ցել է կեր­տել Նա­րե­կա­ցու ճշմա­րիտ կեր­պա­րը՝ շնոր­հիվ
իր ան­սահ­ման երևա­կա­յութ­յան, քա­նի որ
երևա­կա­յութ­յու­նը ստեղ­ծել է աշ­խար­հը և հա­վիտ­յանս
կա­ռա­վա­րե­լու է այն։
Ու­ժեղ երևա­կա­յութ­յու­նը ի­րա­դար­ձութ­յուն է ծնում։
Վե­պում շատ հե­տաքր­քիր պա­տում է դրված, ո­րով ներ­
կա­յաց­վում է Գիր­գոր Նա­րե­կա­ցու և Թոնդ­րակ­ցի­նե­րի ա­ռաջ­
նորդ Սմ­բատ Զա­րե­հա­վան­ցու կա­պը։ Եվ թե ինչ­պես է Գ­րի­գոր
Նա­րե­կա­ցին ծա­ծուկ ու­ղարկ­վում (գոր­ծուղ­վում) Ա­նի՝ իր ու­սու­
ցիչ Ա­նա­նիա Նա­րե­կա­ցու կող­մից։ Վեր­ջում պարզ­վում է, որ
նրան ամ­բողջ ճա­նա­պար­հին ստվե­րի պես հետևում և մա­հա­

21
ցու փոր­ձանք­նե­րից փրկում էր Սմ­բատ Զա­րե­հա­վան­ցին՝ Ա­նա­
նիա Նա­րե­կա­ցու հրա­հան­գով, ո­րը նույն­պես ծպտյալ Թոնդ­
րա­կե­ցի էր։ Վե­պը չի տա­լիս այն պա­տաս­խա­նը, թե որ­տե՞ղ էր
հանգրվա­նել Գ­րի­գոր Նա­րե­կա­ցին, սա­կայն տրա­մա­բա­նութ­
յու­նը հու­շում է՝ հենց Տի­րի տա­ճա­րում և բա­վա­կա­նին եր­կար
ըն­թացք, ո­րը կբա­վա­րա­րեր նրան «­Մատ­յան ող­բեր­գութ­յան»
պոե­մը մշա­կե­լու հա­մար։ Բա­րե­բախ­տա­բար տա­ճա­րի տա­
րած­քում պահ­պան­վել են եր­կու ան­ձավ­ներ, ո­րոնք ծա­ռա­յել են
որ­պես բնա­կա­տե­ղի հա­յոց Մե­ծե­րին ճգնե­լու և­ ա­րա­րե­լու վայր։
Երբ Նարեկացին երկնում էր իր «Մատյան ողբեր­գու­
թյունը», հենց նույն ժամանկաշրջանում Սմբատ Զարե­հա­
վան­ցին արարում էր իր «Բանք ճշմարտության» գաղա­փա­
րա­գիրքը, որն, ավաղ, չի հասել մեր օրեր:
Ա­մեն ինչ գլխի­ վայր շրջվեց հա­ յոց աշ­ խար­ հում, երբ
մայ­րա­քա­ղա­քը Բագ­րա­տու­նի­նե­րը տե­ղա­փո­խե­ցին Ա­նի,
ո­րը պատ­ճառ հան­դիս­ցավ իշ­խա­նա­վոր­նե­րի և­ ե­կե­ղե­ցա­
կան­նե­րի ար­յու­նա­լի բա­խում­նե­րին Թոնդ­րակ­յան շարժ­ման
և ն­րանց հա­մա­կիր­նե­րի հետ։ Արդ­յուն­քում Թոնդ­րակ­յան
շար­ժու­մը խեղդ­վեց ար­յան մեջ, բռնկվեց հա­մընդ­հա­նուր
զանգ­վա­ծա­յին մի նոր ա­լիք և շա­տե­րը ար­տա­գաղ­թե­ցին։
Ա­ռ ա­ջին մեծ ար­տա­գաղ­թը հա­յոց աշ­խար­հում տե­
ղի է ու­նե­ցել 4-11-րդ դա­րե­րում, ո­րի հիմ­նա­կան պատ­ճառ
են հան­դի­սա­ցել կրո­նա­կան, գա­ղա­փա­րա­կան, ար­ժե­հա­
մա­կար­գա­յին հա­կա­սութ­յուն­նե­րը և Ի սեր ճշմար­տութ­յան
պետք է ա­սել, որ Հայ ի­րա­կա­նութ­յան մեջ մինչև 11-րդ դա­
րը նե­րառ­յալ Պավ­լիկ­յան­նե­րի ու Թոնդ­րակ­ցի­նե­րի մեծ ար­
տա­գաղ­թը ե­ղել է հիմ­նա­կա­նում Ղ­րիմ, Լե­հաս­տան և Գեր­
մա­նիա (­Բա­վա­րիա), ո­րոնք մինչև այժմ էլ հա­մե­րաշխ չեն
այ­սօր­վա Հա­յաս­տա­նի և ն­րա դա­վա­նած ար­ժեք­նե­րի հետ։
Հա­զա­րամ­յակ­նե­րի խաչ­մե­րու­կում ու­րա­ցանք ու մո­ռա­
ցանք մեր բնա­պաշտ նախն­յաց պատ­վե­լի ո­րակ­նե­րը։ Գ­նա­
ցինք խո­տոր ճա­նա­պար­հով։ Մեր­ժե­ցինք նրանց հա­վատքն

22
ու ուխ­տը, արդ­յուն­քում՝ այ­սօր­վա աշ­խար­հում մերժ­ված մնա­
ցինք։ Մենք պա­տա­հա­կա­նութ­յուն ենք կո­չում այն երևույ­թը,
ո­րին ծնող պատ­ճառ­նե­րը դուրս են մնում մեր մտա­հո­րի­զո­
նից ու ըն­կա­լում­նե­րից։ Տիե­զեր­քում ա­մեն շար­ժում ու փո­
փո­խութ­յուն տե­ղի է ու­նե­նում օ­րի­նա­չափ և դ­րա­նից դուրս ու
պա­տա­հա­կան ո­չինչ չկա։
Արդ­յո՞ք պա­տա­հա­կա­նութ­յուն է, որ հայ ժո­ղո­վուրդն ու
հա­յոց պե­տա­կա­նութ­յու­նը հայտն­վել են այս վի­ճա­կում, արդ­
յո՞ք այդ վի­ճա­կը պայ­մա­նա­վոր­ված է մեր օ­րե­րում ինչ-որ
ան­ձե­րի գոր­ծու­նեութ­յամբ։ Ո՛չ, այդ վի­ճա­կը և­ իշ­խա­նության
ան­ձերն ի­րենց ծնող պատ­ճառ­ներն ու հետևանք­ներն ունեն,
ո­րոնք ա­ռայժմ դուրս են մնա­ցել շա­տե­րի մտա­հո­րի­զո­նից ու
ըմբռ­նում­նե­րից։

Բա­ցա­հայտ­մա­նը՝ որ­պես վեր­ջա­բան, մեջ­բե­րում եմ

իմ «Այն ա­ մե­նը, ինչ որ պետք է» գրքից եզ­ րա­կա­ցութ­
յուն
բաժինը։
«­Մենք մեր բա­րո­յա­կա­նութ­յու­նը սո­վո­րում ենք բնութ­յու­
նից՝ բա­նա­կա­նութ­յան մի­ջո­ցով, ո­րը մեզ ցույց է տա­լիս գո­
յութ­յուն ու­նե­ցող, զգա­յուն դա­տող բա­նա­կան ա­րա­րած­նե­րին
անհ­րա­ժեշտ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը։ Մենք կհաս­կա­նանք, թե
ինչ­պի­սին են մեր և­ ու­րիշ­նե­րի հան­դեպ մեր պար­տա­կա­
նութ­յուն­նե­րը։ Երբ ցան­կա­նում ենք հա­ճե­լի լի­նել բնութ­յա­նը
և­ ապ­րել նրան վե­րագր­վող նպա­տակ­նե­րին հա­մա­պա­տաս­
խան, պար­տա­վոր ենք մեր ու­ժե­րը նե­րա­ծին չա­փով գոր­ծել
մարդ­կա­յին ցե­ղի բա­րօ­րութ­յան, ինչ­պես և մեր սե­փա­կան
եր­ջան­կութ­յան և­ ինք­նա­պահ­պան­ման հա­մար։
Հ­րա­ժար­վե­լով ան­հայտ ա­պա­գա­յի մեջ մտո­վի խո­րա­
նա­լուց՝ մենք կդառ­նանք ար­դա­րա­միտ, մարդ­կա­յին, բա­րե­
հո­գի, կլի­նենք նե­րո­ղա­միտ մեզ նման­նե­րի թե­րութ­յուն­նե­րի
և մո­լո­րութ­յուն­նե­րի նկատ­մամբ, կձգտենք ինք­ներս մեզ բա­
րեկր­թել, կմա­րենք այն կրքե­րը, ո­րոն­ցով տար­վե­լը կա­րող

23
է մեզ վնա­սել, կգտնենք օ­րի­նա­վոր վա­յելք­ներ և կհ­րա­ժար­
վենք այն ա­մե­նից, ին­չը ար­վում է հա­սա­րա­կութ­յա­նը և մեզ
իսկ վնաս հասց­նե­լու հա­մար։
Վ­նա­սե­լով և խե­ղաթ­յու­րե­լով ի­րա­կա­նութ­յու­նը՝ մե­ծա­գույն
վտան­գի տակ է դրվում հա­վա­տը ա­պա­գա­յի նկատ­մամբ։
Վեր­ջա­պես կհաս­կա­նանք այն բո­լոր պատ­րանք­նե­րի ու
անբ­նա­կան հե­քիաթ­նե­րի ան­հե­թե­թութ­յու­նը, ո­րոն­ցից դա­
րեր շա­րու­նակ օգտ­վել են բնութ­յան ըն­թացք խան­գա­րող­
նե­րը, որ­պես­զի հա­վեր­ժաց­նեն մարդ­կա­յին ցե­ղին դե­պի
սնան­կութ­յան տա­նե­լու ի­րենց հի­վան­դա­գին տեն­չը։
Ուս­տի պետք է սթափ­ վել և գոր­ ծել ա­ռողջ բա­ նա­կա­
նութ­յամբ։
Թո՛ղ զարթ­նի մար­դու միտ­քը։
Թո՛ղ զո­րեղ և­ ա­րա­րող դառ­նա նա և­ ա­մա­չի դյու­րա­հա­
վա­տութ­յան պատ­ճա­ռով լար­ված ծու­ղակ­նե­րում հայտն­վե­լու
հա­մար։
Թո՛ղ ժո­ղո­վուրդ­նե­րին կա­ռա­վա­րող­նե­րը հաս­կա­նան
անբ­նա­կան մի­ջոց­նե­րի ամ­բողջ վտան­գա­վո­րութ­յու­նը,
ո­րոն­ցով մինչև հի­մա շառ­լա­տան­նե­րը փորձ են ա­րել մարդ­
կութ­յա­նը «ա­պա­քի­նե­լու չա­րութ­յու­նից» և բա­զում ան­գամ­ներ
սար­սա­փե­լի ցնցում­նե­րի են են­թար­կել։ Հ­րա­ժար­վե՛նք ան­
հիմն, սուտ և մո­լե­ռանդ բա­րո­յա­կա­նութ­յու­նից, ո­րը կհան­
գեց­նի հա­սա­րա­կութ­յան կոր­ծան­մա­նը։
Դե՛ն նե­տենք այն բա­րո­յա­կա­նութ­յու­նը, ո­րը հիմն­ված
է սոսկ ուր­վա­կան­նե­րի, կեղ­ծիք­նե­րի և տե­սիլք­նե­րի վրա, և­
ո­րոնց կա­րի­քը ճշմար­տութ­յու­նը չի զգում՝ իր հաս­տատ­ման
հա­մար։
Մ­շա­կե՛նք ա­ռա­քի­նութ­յան վե­րա­բեր­յալ ա­ռողջ պատ­
կե­րա­ցում և դ­րան հաս­նե­լու ճա­նա­պարհ չըն­դու­նենք մեզ
մա­տուց­վող լոկ մեկ խա­վին ձեռն­տու վտան­գա­վոր տի­պար­
նե­րին ըն­դօ­րի­նա­կե­լը, նրանց հա­յացք­նե­րին և գոր­ծե­լա­կեր­
պին հետևե­լը։ Ա­ռա­քի­նութ­յուն են հա­մար­վում այն ա­րարք­

24
նե­րը, հա­յացք­նե­րը և­ ու­նա­կութ­յուն­նե­րը, ո­րոնք օգ­տա­կար
են ընդ­հա­նուր առ­մամբ ամ­բողջ հա­սա­րա­կութ­յան հա­մար և­
անհ­րա­ժեշտ են բո­լոր մարդ­կանց ու բնութ­յա­նը։
Մի՞­թե բնութ­յու­նը չի բա­ցա­հայտ­վում բո­լոր նրանց առջև,
ով­քեր ցան­կա­նում են ճշմա­րիտ ցու­ցում­ներ ստա­նալ։ Մի՞­թե
բա­նա­կա­նութ­յունն ա­նընդ­հատ չի ա­սում, որ մար­դը ստեղծ­
ված է ինք­նա­պահ­պա­նութ­յան, սի­րո և­ իր գո­յութ­յու­նը եր­ջա­
նիկ դարձ­նե­լու հա­մար։ Մի՞­թե մար­դուն շրջա­պա­տող ա­մեն
բան չի ա­սում նրան, թե սե­փա­կան եր­ջան­կութ­յու­նը և­ ա­պա­
գա­յի գիտակ­ցութ­յու­նը կախ­ված է այն ա­մե­նից, ին­չի հետ
կապ­ված է ին­քը։ Մի՞­թե պար­զա­գույն փոր­ձը չի ա­պա­ցու­ցում,
որ ու­րիշնե­րին, ա­ռա­վել ևս բ­նութ­յա­նը վնաս հասց­նե­լով՝
մարդն ինքն ի­րեն է վնա­սում, իր նկատ­մամբ շար­ժում ա­մեն­
քի ա­տելութ­յու­նը։
Մի՞­թե հա­նա­պա­զօր­յա օ­րի­նակ­նե­րը հստա­կո­րեն ցույց
չեն տա­լիս, որ չկա մի այն­պի­սի ա­րա­տա­վոր երևույթ, ո­րը
չպատ­ժի իր կրո­ղին, և­որ չկա մի ա­ռա­քի­նութ­յուն, ո­րը հար­
գան­քի չար­ժա­նաց­նի իր կրո­ղին։
Ա­ռա­քի­նութ­յան ճա­նա­պար­հով հաս­տատ քայ­լե­լու հա­
մար թո՛ղ մարդն ընդ­միշտ հե­ռա­նա իր այն ա­ռաջ­նորդ­նե­րից,
ո­րոնք առ այ­սօր միայն խլաց­րել, կու­րաց­րել են ի­րեն և գ­ցել
մո­լո­րութ­յան մեջ։ Իր գոր­ծու­նեութ­յան ըն­թաց­քում թո՛ղ նա չա­
ռաջ­նորդ­վի կաս­կա­ծե­լի խոր­հուրդ­նե­րով, ո­րոնք ա­վե­լի շատ
պատ­վի­րում են հան­ցա­գոր­ծութ­յուն­ներ, քան գո­վե­լի գոր­ծեր։
Թո՛ղ նա խորհր­դի հա­մար չդի­մի այ­քան ո­գե­շունչ գու­
շակ­նե­րի հա­նե­լու­կա­յին և­ ան­կապ պատ­գա­մա­խո­սութ­յուն­
նե­րին, ո­րոնք կա­րող են միայն մո­լե­ռան­դութ­յուն, անվս­տա­
հութ­յուն և շ­փոթ­մունք սեր­մա­նել։
Թո՛ղ նա իր ա­րարք­նե­րը գնա­հա­տի ոչ թե այն շա­հով, որ
դրանք բե­րում են միայն մի խա­վի, միայն մի ա­ղան­դի, միայն
մի կու­սակ­ցութ­յան, այլ նրա­նով, թե իր ա­րարք­նե­րը որ­քա­նով
են օգ­տա­կար բնութ­յա­նը և մարդ­կա­յին ամ­բողջ ցե­ղին։

25
 Թո՛ղ նա հրա­ժար­վի անբ­նա­կան հա­վա­տից, ո­րը մար­
դուն բթաց­նում է, և թո՛ղ վե­րա­դարձ­նի աստ­վա­ծա­յին բա­նա­
կա­նութ­յու­նը, որն ա­նար­դա­րա­ցիո­րեն զրպարտ­ված ու նսե­
մաց­ված է դրա­նից սար­սա­փող բո­լոր շա­հա­մոլ­նե­րի կող­մից»։
Հա­յաս­տա­նում հա­վատ­քի հաս­տատ­ման լա­վա­գույն
օ­րի­նա­կը Տի­րի՝ Ե­րե­րույ­քի բնա­պաշ­տա­կան տա­ճարն է, որն
իր կեն­սագ­րութ­յան մեջ նե­րա­ռում է լրջա­գույն, ար­ժե­քա­յին,
ճա­կա­տագ­րա­կան, հե­տաքրք­րա­շարժ դեպ­քեր և­ ի­րա­դար­
ձութ­յուն­նե­րով լի՝ խտաց­ված մի ամ­բողջ է­պո­խա։
Հա­վատ­քի հաս­տատ­ման ի­րա­կան օ­րի­նակ է նաև իմ
հե­ղի­նա­կած «ՀԱՎԱՏՔ» գիր­քը, ո­րի նե­րա­ծութ­յուն բաժ­նից
կմեջ­բե­րեմ մի փոքր հատ­ված.
«Բ­նութ­յու­նը պատ­ճառն է ա­մեն ին­չի։ Նա գո­յութ­յուն ունի
ինք­նին՝ իր շնոր­հիվ։ Նա ինքն է իր սե­փա­կան պատ­ճա­ռը։
Ն­րա շար­ժու­մը անհ­րա­ժեշտ հետևանքն է իր գո­յութ­յան։
Բ­նութ­յուն հա­վա­քա­կան ան­վան տակ մենք հաս­կա­նում ենք
ի­րե­րի ամ­բող­ջա­կա­նութ­յու­նը, ո­րոնք գոր­ծում են ի­րենց սե­
փա­կան է­ներ­գիա­յի շնոր­հիվ։
Էլ ի՞նչ ի­մաստ ու­նի պոս­տու­լատ ա­ռա­ջադ­րել բնութ­յու­նից
ա­վե­լի ա­նըմբռ­նե­լի մի էա­կի, որ­պես­զի դրա­նով բա­ցատ­րենք
բնութ­յան գոր­ծա­ռույթ­նե­րը։ Արդ­յո՞ք մար­դիկ ա­վե­լի խե­լա­ցի
ու զար­գա­ցած կդառ­նան, ե­թե մտա­ծեն, թե ի­րենց ըմբռ­նում­
նե­րին ան­մատ­չե­լի ինչ-որ մի էակ է պատ­ճա­ռը ի­րենց հան­
դի­պող երևույթ­նե­րի, ո­րոնց բնա­կան պատ­ճառ­նե­րը ի­րենք
չեն կա­րո­ղա­նում բա­ցատ­րել։ Ն­րանք արդ­յոք կա­րո՞ղ են սահ­
ման­ման չեն­թարկ­վող էա­կի օգ­նութ­յամբ, ո­րին թյու­րի­մա­ցա­
բար «աստ­ված» են կո­չել, ա­ռա­վել լավ հաս­կա­նալ Բ­նութ­յու­նը,
ո­րը մշտա­պես ներ­գոր­ծում է ի­րենց վրա։
Միայն հա­յե­րենն է տա­լիս այս ա­մե­նի բա­ցատ­րութ­յու­
նը։ Աստ­ված՝ բա­ռի բուն ի­մաս­տով նշա­նա­կում է այս-տեղ,
այ­սինքն՝ ա­մե­նուր, ա­սել է թե Բ­նութ­յուն։ Աստ­ված ա­սե­լով ես
Բ­նութ­յունն եմ տես­նում, և­ ի­զուր չէ, որ հա­յե­րե­նը հա­մար­վում

26
է Բ­նութ­յան՝ Աստ­ծո լե­զու։ Հա­յե­րե­նը ճշգրիտ լե­զու է, և բա­
ռերն ա­մեն բան ա­սում են։ Աստ­ված և Բ­նութ­յուն նույ­նա­կան
են։ Բ­նութ­յու­նը Աստ­ծո ա­ռար­կա­յա­կան պատ­կերն է։ Ե­թե
Աստ­ված ա­սե­լով՝ հաս­կա­նում ենք տիե­զեր­քի ֆի­զի­կա­կան
օ­րենք­նե­րը, ա­պա այն գո­յութ­յուն ու­նի, սա­կայն չի ծա­ռա­յում
մար­դու է­մա­ցիո­նալ պա­հանջ­նե­րի բա­վա­րար­մա­նը...
Մարդ-Բ­նութ­յուն փեխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը մեղմ ա­սած
շատ թե­րի են։ Մարդ­կա­յին հա­սա­րա­կութ­յան ան­կա­տա­րութ­
յու­նը ծնում է կաս­կա­ծամ­տութ­յու­նը՝ հրե­շա­վոր չա­փե­րի հա­
սած՝ ազ­գե­րի ու ժո­ղո­վուրդ­նե­րի միջև, ո­րի դեմն առ­նել ան­կա­
րող ե­ղավ նույ­նիսկ հա­րա­բե­րա­կա­նութ­յան տե­սութ­յու­նը...»։

Ի­հա­րե կգտնվեն մար­դիկ, ո­րոնք կաս­կա­ծան­քով

կվե­րա­բեր­վեն այս բա­ցա­հայտ­մա­նը, սա­կայն վստա­
հա­բար կա­րող եմ ա­սել, որ սա Բ­նութ­յան պա­հանջ ու
պար­տադ­րանք է, իսկ ես՝ ծա­ռա­յում եմ որ­պես մի­ջոց։

ՄԱՆ­Կ ՈՒԹ ­Յ ԱՆՍ ՏԱ­ՃԱ­ՐԸ

Ման­կութ­յունս ան­ցել է տա­ճա­րի շրջա­կայ­քում՝ Ա­նի-պեմ­զա

բա­նա­վա­նում։ Ա­վա­նը հիմ­նադր­վել է խորհր­դա­յին տա­րի­նե­րին,
պեմ­զա քա­րա­տե­սա­կի քար­հան­քի շա­հա­գործ­ման և­ ար­տա­
հան­ման նպա­տա­կով։ Հենց նույն քա­րա­տե­սա­կով էլ կա­ռուց­վել
է տա­ճա­րը, ին­չով պայ­մա­նա­վոր­ված է նրա եր­կա­րա­կե­ցութ­
յունն ու շքեղ տես­քը՝ նույ­նիսկ կի­սա­վեր վի­ճա­կում։ Տա­ճա­րի
պա­տե­րին ա­մե­նու­րեք տե­սա­նե­լի են հա­վա­սա­րաթև խա­չեր ու
խորհր­դա­նի­շեր, ին­չը ան­հեր­քե­լի փաստ է, որ այն բնա­պաշ­
տա­կան ծա­գում ու­նի, նույ­նիսկ նրա­նից պոկ­ված և թափ­ված

27
քա­րե­րի վրա նշմար­վում են բազ­մա­թիվ նման պատ­կեր­ներ։
Տա­ճա­րից հոր­դում է զար­մա­նահ­րաշ է­ներ­գե­տի­կա, ինքս էլ իմ
մեջ կրում եմ այդ ազ­դակ­նե­րը, ո­րով­հետև ման­կութ­յունս ան­ցել
է տա­ճա­րի մո­տա­կայ­քում և գտն­վե­լով նրա կի­սա­վեր պա­տե­րի
ներ­քո շո­յել ու շո­շա­փել եմ յու­րա­քանչ­յուր քա­րը։ Տա­ճա­րը կա­
րիք ու­նի ա­ռա­ջին հեր­թին մարդ­կա­յին սի­րո և վե­րա­բեր­մուն­քի։
ՈՒ­րա­նա­լով ու խե­ղաթ­յու­րե­լով անց­յա­լը՝ ա­պա­գա չես կա­ռու­ցի։
Ա­պա­գա կա­ռու­ցե­լու հա­մար պետք է բա­ցա­հայ­տել անց­յա­լի
ճշմար­տութ­յու­նը, որն հա­վա­տի հիմ­նա­կան հե­նաս­յունն է։
Տա­ճա­րի շրջա­կայ­քում կա­յին բազ­մա­թիվ եր­կար ու կարճ
ան­ձավ­ներ, ո­րոնց մեծ մա­սը հան­քե­րում կա­տար­ված պայ­թե­
ցում­նե­րի պատ­ճա­ռով փլվել էին, ո­րոշ­նե­րում էլ հնա­րա­վոր չէր
շատ ա­ռաջ գնալ։ Մե­զա­նից մե­ծերն ա­սում էին, որ ե­ղել է նաև
այն­պի­սի եր­կար ան­ձավ, ո­րը ձգվել է մինչև Ա­նի քա­ղաք (եր­կա­
րութ­յու­նը 3-4կմ) և հան­դի­սա­ցել գաղտ­նի կա­պի մի­ջոց տա­ճա­
րի և Ա­նի քա­ղա­քի միջև։ Հե­տա­գա­յում, ցա­վոք սրտի, հան­քե­րի
անխ­նա շա­հա­գործ­ման պատ­ճա­ռով վե­րա­ցան բո­լոր ան­ձավ­
նե­րը, սա­կայն իմ և­ ա­վա­նի ին­ձա­նից տա­րի­քով բնա­կիչ­նե­րի
հի­շո­ղութ­յան մեջ պահ­պան­վել է ան­ձավ­նե­րի տե­սա­րա­նը։ Բա­
րե­բախ­տա­բար տա­ճա­րի հարևա­նութ­յամբ պահ­պան­վել են
եր­կու ան­ձավ­ներ, ո­րոնք ժա­մա­նա­կին շատ մեծ նշա­նա­կութ­
յուն են ու­նե­ցել և­ են­թադ­րա­բար ծա­ռա­յել են որ­պես կա­ցա­րան՝
տա­ճա­րի հա­տուկ հրա­վիր­յալ­նե­րի հա­մար. Մես­րոպ Մաշ­տո­ցից
մինչև Գ­րի­գոր Նա­րե­կա­ցի, ո­րոնք ճգնել ու ա­րա­րել են այդ ան­
ձավ­նե­րում՝ օգտ­վե­լով տա­ճա­րի գի­տա­գան­ձե­րից։
Տա­ճա­րի մո­տա­կայ­քում կա­ռուց­ված է ի­րեն շատ նման, սա­
կայն չափ­սե­րով փոքր մի կա­ռույց (կար­ծես նրա մա­կե­տը), որն
ա­մե­նայն հա­վա­նա­կա­նութ­յամբ ե­ղել է քրմա­պե­տի կա­ցա­րա­նը
և հա­ջոր­դա­բար փո­խանց­վել նրա հո­գե­ժա­ռան­գորդ Պավ­լիկ­յան­
նե­րի, և հե­տո նաև, Թոնդ­րակ­յան­նե­րի ա­ռաջ­նորդ­նե­րին։
Տա­ճա­րի մեկ ու կես հա­զա­րամ­յա գո­յութ­յան ու գոր­ծու­
նեութ­յան փաս­տը խնամ­քով թաքց­վել է մե­զա­նից, ինչն ա­հա­

28
վոր բա­ցա­սա­կան է անդ­րա­դար­ձել հե­տա­գա բո­լոր սե­րունդ­
նե­րի, իս­կա­կան ՀԱՅ-ի կերտ­ման հար­ցում։
Ինչ­պի­սի՞ն կլի­նեինք մենք, ե­թե դաս­տիա­րակ­վեինք
սրբութ­յուն-սրբոց Տի­րի՝ Ե­րե­րույ­քի տա­ճա­րով և ն­րա հան­
ճար­նե­րով. Մես­րոպ Մաշ­տոց, Մով­սես Խո­րե­նա­ցի, Դա­վիթ
Ան­հաղթ, Ա­նա­նիա Շի­րա­կա­ցի, Գ­րի­գոր Նա­րե­կա­ցի, Սմ­բատ
Զա­րե­հա­վան­ցի, Հով­նան Խու­թե­ցի և­ է­լի շատ ու շատ նվիր­յալ
հետևորդ­նե­րով։
Պա­տաս­խա­նը մեկն է.
վստա­հա­բար կա­րող եմ ա­սել, որ իս­կա­կան ՀԱՅ
Հայ-նշա­նա­կում է-­Վեհ։

ՀԱՅ-Ը

Մեջ­բե­րում­ներ պատ­մա­բան Վա­հե Լո­ռեն­ցի

«Հա­յոց տա­ճա­րը» գրքից

Ա­մեն ազգ նման է այն ե­րա­նե­լի զո­րութ­յուն­նե­րին, ո­րոնց

դա­վա­նում է։ Հա­յը նման է իր պաշ­տած աստ­ված­նե­րին՝ զո­
րեղ է հանց ռազ­մաստ­ված Վա­հագ­նը, Ա­նա­հիտ աստ­վա­ծա­
մոր նման՝ հո­գա­տար ու խնա­մող, Միհ­րի պես՝ ար­դա­րա­դատ,
Աստ­ղի­կի պես՝ սի­րա­ռատ, դպրութ­յան աստ­ված Տի­րի նման՝
խե­լա­ցի, ըն­տա­նե­կան օ­ջա­խի պա­հա­պան դի­ցու­հի Նա­նեի
պես՝ նվիր­ված իր օ­ջա­խին, Վա­նա­տու­րի պես՝ հյու­րըն­կալ, Ծո­
վի­նա­րի պես՝ փո­թոր­կուն։
Հա­յը պար­տա­վոր է ճա­նա­չել գո­նե իր գլխա­վոր դի­ցե­րին։
Վա­հագ­նի տա­ճա­րի քրմերն ա­վան­դա­բար ե­ղել են Վահևուն­
յաց նա­խա­րա­րա­կան տոհ­մից պա­յա­զատ­ներ։ Ըստ Ա­նա­նիա

29
Շի­րա­կա­ցու՝ Տի­տան­յան Բե­լի դեմ մարտն­չողն ու տա­պա­լո­ղը ոչ
թե Հայկ նա­հա­պետն էր, այլ Վա­հագն վի­շա­պա­քա­ղը։
Վա­հագն աստ­ծուն նվիր­ված գլխա­վոր տա­ճա­րը Տա­րո­
նում էր՝ վի­շապ քա­ղա­քի մեր­ձա­կա լե­ռան լան­ջին։ Վա­հագ­
նի խորհր­դա­նի­շը Խաչ-պա­տե­րազ­մին է՝ սվաս­տի­կա, որն իր
ար­տա­հայ­տութ­յունն է գտել նաև մեր ազ­գա­յին է­պո­սում։ Խաչ-
պա­տե­րազ­մին հայ ռազ­մի­կի պատ­վո նշանն էր, որ կրում էր
աջ բազ­կին և մար­տից ա­ռաջ երդ­վում Վա­հագն աստ­ծով։ Վա­
հագ­նի տա­ճար­նե­րում դպրոց­ներ են գոր­ծել, որ­տեղ հայ մա­
նուկ­նե­րը կրթութ­յան փուլ են ան­ցել և ն­րանց ռազ­մար­վես­տից
զատ սո­վո­րեց­րել են ար­հեստ, ար­վեստ, կեն­ցա­ղա­վա­րութ­
յուն։ Վա­հագ­նա­կան դպրոց­նե­րը իս­կա­կան դարբ­նոց­ներ էին
հայ պա­տա­նի­նե­րի հա­մար, ո­րով­հետև դպրոցն ա­վար­տե­լուց
հե­տո կյանք էին մտնում՝ պատ­րաստ բա­զուկ ու սուր ճո­ճե­լու՝
հա­նուն ազ­գի, հայ­րե­նի­քի և պատ­վի։
Ա­նա­հի­տը հա­յոց Մայր դի­ցու­հին է՝ մայ­րութ­յան, պտղա­բե­
րութ­յան, խո­հե­մութ­յան աստ­վա­ծու­հին, մայրն ա­մե­նայն բա­րի­
քի։ Նա հա­յոց մայ­րա­քա­ղաք­նե­րի հո­վա­նա­վոր աստ­վա­ծու­հին
էր։ Ն­րան նվիր­ված տա­ճար­ներ կա­յին հա­յոց բո­լոր մայ­րա­քա­
ղաք­նե­րում, այդ պատ­ճա­ռով ար­քա­յա­նիստ քա­ղա­քը մայ­րա­
քա­ղաք էր կոչ­վում։ Ա­նա­հի­տի պաշ­տա­մուն­քի գլխա­վոր կենտ­
րոնն էր Երզն­կան՝ Բարձր Հայ­քի ե­կեղ­յաց գա­վա­ռում։ Մինչև 301
թվա­կա­նը գա­վա­ռը կոչ­վում էր Ա­նահ­տա­կան։ Ա­նա­հի­տին նվիր­
ված գլխա­վոր տո­նը Զա­տիկն էր։ Ն­րա խոր­հուր­դը հա­տիկն էր՝
զ-­հա­տիկ։ Աստ­վա­ծու­հու խորհր­դա­նիշն է նաև ա­րա­գի­լը։ «Ա­րա­
գի­լը ե­րե­խա բե­րեց» ար­տա­հայ­տութ­յու­նը գա­լիս է վաղն­ջա­կան
շրջա­նից՝ Ա­նա­հիտ դի­ցու­հու պաշ­տա­մուն­քից։
Տի­րը հա­յոց դի­ցա­րա­նում գի­տութ­յան, կրթութ­յան, լույ­սի
աստ­վածն է՝ աստ­ված­նե­րի դպի­րը, ե­րազ­նե­րի մեկ­նո­ղը, բա­
րի ու չար գոր­ծե­րի գրան­ցո­ղը։ Հա­յոց դի­ցա­բա­նութ­յան մեջ
Տի­րը հայտ­նի է նաև Գ­րող ան­վամբ, նա գրի է առ­նում մարդ­
կանց բո­լոր գոր­ծե­րը, վար­մունք­նե­րը։ Հա­յե­րե­նում գոր­ծած­վող

30
գրո­ղը տա­նի, գրո­ղի ծոցն ար­տա­հայ­տութ­յուն­նե­րը հենց Տի­րի
պաշ­տա­մուն­քի հետ են կապ­ված։ Միայն հա­յերն են, որ ի­րենց
դի­ցա­րա­նում ու­նեն և պաշ­տում են գի­տութ­յան ու դպրութ­յան
աստ­ծուն՝ Տի­րին։ Տի­րի խորհր­դա­նի­շը ծիա­ծանն է։ Ծիա­ծանն
իր գույ­նե­րով հա­մար­վում է Տիր աստ­ծո գո­տին, ո­րը ե­րի­զում է
երկ­րա­կա­մա­րը։ Տի­րի պաշ­տա­մուն­քից շատ բան չի հա­սել մեզ,
քա­նի որ 301 թվա­կա­նի քրիս­տո­նեւթ­յան ներ­խու­ժու­մից հե­տո
ա­ռա­ջին հար­վա­ծը հենց Տի­րի պաշ­տա­մուն­քին հասց­վեց և,
պա­տա­հա­կան չէ, որ, ա­ռա­ջի­նը կոր­ծան­վեց Զ­վարթ­նո­ցի ե­րա­
զա­մույն Տի­րի տա­ճա­րը։ Նոր կրո­նը հա­յութ­յա­նը ի­րեն են­թար­
կե­լու հա­մար պետք է ա­ռա­ջին հեր­թին հար­վա­ծեր գրչութ­յա­նը։
Ար­գել­վե­ցին նա­խա­մաշ­տոց­յան գրա­յին հա­մա­կար­գե­րը, փոխ­
վեց տո­մա­րագ­րութ­յու­նը, որն ի չիք դարձ­րեց Հայ­քի ամ­բողջ
պատ­մութ­յու­նը, ար­գել­վեց հա­յոց գի­րը, եր­գը, ան­գամ՝ պա­րը։
Անտ­րա­մա­բա­նա­կան էր ու­նե­նալ դպրութ­յան և գր­չութ­յան,
գի­տութ­յան հո­վա­նա­վոր Աստ­ված, բայց չու­նե­նալ գիր ու գրա­
յին հա­մա­կար­գեր։
Եվս մեկ մեջ­բե­րում կա­նեմ հնա­գույն քա­ղա­քակր­թութ­
յան հե­տա­զոտ­ման կենտ­րո­նի ղե­կա­վար Համ­լետ Մար­տի­րոս­
յա­նից. «Ինչ­քան մտա­ծում, հե­տա­զո­տում, հաս­կա­նում եմ, թե
ինչ­պի­սին պի­տի լի­նի մար­դը և­ ինչ­պի­սին է այ­սօր, այն­քան
տրտմում ու ա­ռանձ­նա­նում եմ այ­սօր­վա աշ­խար­հից, մարդ­
կան­ցից ու հո­գիս պատ­վում է ա­ղե­տի տագ­նա­պով։
Երբ աշ­խար­հից ա­ռանձ­նա­ցած մտա­ծում, հե­տա­զո­տում,
հաս­կա­նում եմ թե ինչ­պի­սի ո­րակ­ներ կրող պի­տի լի­նի Հա­յը,
հո­գուս մեջ հույ­սի շող է ծնվում, նման ծա­գող Ա­րե­գա­կի ա­ռա­
ջին ճա­ռա­գայ­թին։ Ն­ման ո­րակ­ներ կրողն է կա­րող վե­րա­փո­
խել աշ­խարհն ու վե­րաց­նել բո­լոր տագ­նապ­նե­րը։
Ա­պա­գա­յի խնդիր­նե­րի լու­ծում­նե­րը անց­յա­լում են և կապ­
ված են Հա­յի զար­թոն­քի հետ»։

Շարունակելի

31
 ՕԳ­Տ Ա­Գ ՈՐԾ­Վ ԱԾ ԳՐԱ­ԿԱ­ՆՈՒԹ­Յ ՈՒՆ

Լեո «­Թոնդ­րակ­ցի­ներ» Երևան. 1947

Բագ­րատ Ու­լու­բաբ­յան «Ոս­կե շղթա» Երևան. 1979
Վար­դան Գ­րի­գոր­յան «­Ման­յա Այրք» Երևան. 1988
Մկր­տիչ Սարգս­յան «Գ­րի­գոր Նա­րե­կա­ցի» Երևան. 1989
Վա­հե Լո­ռենց «­Հա­յոց տա­ճա­րը» Երևան. 2021
Համ­լետ Մար­տի­րոս­յան. Հ­նա­գույն քա­ղա­քակր­թութ­յուն­ներ հե­տա­զոտ­
ման կենտ­րոն
«­Հա­յոց նախ­նի աստ­ված­նե­րը»
Մ­նա­ցա­կան Մու­րադ­յան «Այն ա­մե­նը, ինչ որ պետք է» Երևան. 2017
Մ­նա­ցա­կան Մու­րադ­յան «­Հա­վատք» Երևան. 2022

32
 MNATSAKAN MURADYAN

TIR’S TEMPLE OR YERERUIK

A NEW THEORY OF AN OLD REALITY
 REVELATION

T he truth is hidden in the depths of centuries, and sometimes

millennia. The thousand-year-old secret implies thousands
of falsehoods and distortions. One such hidden secret which
is “carefully” hidden from us is the mystery of Tir, the temple
of Yereruik, (it was named so after the Ani earthquake, from
Armenian the word երերալ means to totter). It is known that
the temple is pagan and no other information. How did it
happen that when all the naturalistic temples were destroyed
in the 4-5th centuries, in the same period, a much more
powerful, magnificent, unique styled naturalistic temple was
built, which seems to be in a new reality and dimension. In
order to be able to get an approximate idea about the temple,
we must first understand who, under what circumstances, for
what purpose it was built, and what was the significance of
this mysterious temple. There are many questions, and the
answers have not been found yet, as if it is kept under lock
and key, veiled with a veil of secrecy and inserted into the
field of occult science. The most difficult mysteries to solve
are the ones that are thousands of years old, but nature
reveals them, too. Despite the paucity of facts, there are still
certain fragments that can be held on to and, thanks to a
quick mind and vivid imagination, rediscover and restore the
historical truth, which will change many essential things in
our thinking, value system and worldview. The temple in its
half-ruined form is quite telling and has a lot to tell us.
With great pain I must mention that the name of the
genius who built and designed the temple is not known and
is not mentioned in any source. I am inclined to imagine that
this name should have been associated with the priests of the

35
worship of the god Tir who had enormous knowledge in almost
all fields, including architecture. I sincerely hope that one
more cosmic name will be revealed and added to the list of
Armenian geniuses, which will shed new light on the biography
and activities of the temple.
Nature, God, prompts and compels us to make a
commitment and go on the path of uncovering the thousand-
year-old secret, otherwise we will regret it a lot. By unraveling
the mystery of the temple, we will have answers to many veiled
and hidden questions. No matter how pleasant it is, we still have
to make a certain historical excursion, which is necessary to
call things by their proper names.
To call a spade a spade, we must first be clear about some
things.
1. When we say God, we should understand Nature and vice
versa.
2. Paganism is symbolized naturalism. We will use the term
naturalist.
3. The Armenian concept is generally referred to as “Noble”
because
The beautiful is the divine, the noble is the human.
An Armenian means noble.
An Armenian is the charm of the world..

Only by applying these principles will we be able to achieve

the desired result. The complete and true picture will begin
to unfold only when each of us establishes true faith in our
thoughts, actions and relationships. With that, we will restore
our lost identity, our wisdom. In the pre-Christian Haik, our
powerful naturalistic ancestors lived, who were called heathens
after Christianity in order to be humiliated. Religions that
pursue profit instead of benefit and aim to subjugate people

36
have always tried to hinder and degrade the sublime, those
who live by the laws of nature. They even appropriated the
concept of a naturalistic god, and unfortunately they mostly
succeeded in doing so. Understanding the power of the word
god, they appropriated it and manipulated, adapted it to their
subjugating doctrine. And the perception of the word faith,
which refers to the truth of nature and means in the real sense
of the word
- Coordinated Collective Mind, they attributed to their
subjugating doctrine. At a certain stage of our history, finding
ourselves at a fatal crossroads, facing a choice, we chose the
wrong path for the future. In the future, we lost and missed the
opportunity to correct that mistake. Instead of following the
path of virtue, we followed the path of falsehood. The history of
Armenia is not just a history of nation, civilization or statehood.
It is a continuing apostolic history of divine creation on earth.
An Armenian is the apostle of the creator on earth.
There is an Armenia that we know more or less: torn to
pieces, broken, plundered, destroyed.
But there was another Haik, which for now is beyond our
understanding, cosmic, pre-created... Haik, becoming Armenia,
lost the worship of their gods, the value system, the worldview.
Almost everything changed. The preserved fragments only give
an idea of the great loss.
The same was not done in Greece. Christianity kept the
ancient culture under ban, but it did not destroy it, it did not
uproot it, as was done in Armenia.
- Why?
The answer is one.
In Haik, the naturalistic creed of the Armenians in its value
system was much higher, more noble than the newly invented
Christian values. Speaking of pre-Christian values in general,

37
many intentionally imitate the ancient Armenian theology, and
sometimes derive it from the Greek one.
Apart from ignorance, this also has a tendency in it. The
gods of the Greek mythology, epic heroes are almost all immoral,
cruel, bloodthirsty. They do not have a certain value system,
moral standards.
Meanwhile, Haik has been called the land of sacred laws,
the land of divine values since ancient times. The struggle
between the East and the West in our Armenian highlands was
also a struggle for worldview and lifestyle.
Hamlet Martirosyan, head of the Ancient Civilization
Research Center, writes:
“In the 1st-3rd centuries, the authors of the gospels
describing Christ’s earthly life and the preachers of the newly
created religion had one main problem: to create, justify and
spread the image of a new sacred land, which would obscure
the glory of Haik. That is why they created an image of a god
incarnate to make him live and walk in the land that they intended
to declare a holy land. Their task was to present Palestine,
especially Jerusalem, as the abode of god. They presented
their invented god with the adjectives Anointed, Savior, Son,
which until then belonged to the eldest son of the Armenian
god, Marduk=Maratuk=Armenak=Aramazd=HAL.DI, who was
proclaimed the Creator and King of the Gods. The newly created
Christianity forcibly eliminated the Haik script and temples,
the libraries of Alexandria, classical Greek culture, the use of
cuneiform script and Egyptian writing, and it took over the world.
They forcibly took the old memory from the world. A short time
later came the second semitic wave, Islam, in which Jerusalem
also had the status of a holy land. In the past, Jerusalem which was
built in the 19th century BC was one of the centers of Marduk’s
worship whom the Egyptian priest Manetho mentions under the

38
name Hyksos-king priest. They freed Egypt from the raids of the
Semitic tribes and established their 500-year rule there.
The memories about Haik returned about 1700 years later,
after the decipherment of cuneiform writing, but they did not
receive proper attention and research. Haik had such a status
of sanctity, which was never repeated elsewhere and which was
widespread and famous throughout the ancient world. With that
status, Haik was imagined in the world perception system of the
time as the axis of the structure of the Universe, the support of
the earth, the sacred abode of the gods...
All this is evidenced in 3-5 thousand-year-old cuneiform
sources.
We have forgotten the meaning and essence of our mission,
the knowledge of patriotism, we have lost most of the homeland,
the divine sanctuary has been defiled.
The national goal is to restore all this.”
By becoming Armenia, Haik lost its ancient glory and power.
King Trdat D, it is true, was powerful, but he did not understand
many abstruse things. The priests were the scholars and wise
men of the time, who had accumulated five thousand years
of vast knowledge in their vault. Suddenly at the whim of King
Trdat, they were replaced by clerics whom he had called from
Byzantium and Greece and who avoided and feared science.
They did not know the Armenian language, they
performed church ceremonies in foreign languages that were
incomprehensible to us. And under that pretext, some priests
from Vahevunyats and Aghbianosyats priest classes made a very
smooth transition to the Catholicos class, being a rival to the
dynasty of Grigor the “enlightener”, but a secret continuation of
the old priest class. They later joined the Pavlikian movement, so
it can be said that their disappearance was a surprise. A part of
the priests converted to Christianity and became clergymen of

39
the church. Subsequent events show that the Armenian priests
accepted Christianity apparently. Probably two circumstances
led them to that act.
a) the hope that the old values will soon be restored.
b) if that hope does not come true in a short time, then they will
have another way of storing knowledge.
It is a fact that their hopes were not justified by the first point,
therefore they had to choose the other option of knowledge
preservation. They began to secretly educate and prepare the
heirs to whom they would pass on their knowledge. This was a
variant in which the hereditary order of devotees connected to
the national faith was formed. The first results of that underground
activity of the secret priests who accepted Christianity begin to
be clearly seen in the 4th-5th centuries.
That process continues until the 9th-11th centuries, when the
first lists of the sign book of wisdom appear in the books in the
background of the Tondrakian movement. The ideological heirs
of the secret priests continue to preserve and spread the ancient
knowledge, to preserve the memory of national values. They
used a script that has fallen out of use, but has been preserved
by them.
We learn from some sources that in the 4th century, part
of the priests who fought bravely and the remnants of the small
elite army that supported them had been defeated by King
Trdat and Grigor. They left for the territory of Ani, where the
new ideology of national comradeship was established, which
became the basis to the Pavlikian movement.
“The Pavlikian movement SHOCKED the East and ILLUMI­
NATED the West”- said Gibbon (English historian, culturalist).
In the 4th and 5th centuries, the city of Ani was famous for its
unshakable, unbroken, rebellious people, and that’s why the
priests chose that place. The symbol of the ancient Armenian

40
city of Ani was the Cross-of-war of the god Vahagn, which until
today decorates the front of the old door of the destroyed city.
Pavlikian’s idea of national comradeship had no prototype
not only in Haik, but in the world, and even nowadays the
countries that imitated those ideas had unprecedented progress.
The best examples of them are Israel and China. The Pavlikian
movement had an unexpected great success, as a result of which
a decision was made to build one powerful naturalistic temple,
which would unite and consolidate the council of all bishops
under one common roof. It would bear the name of the god Tir
with Vahagn-Anahitic empowering principles and the teaching
principles of Mihr.
Many people have the misconception that if there are eight
gods in the Armenian canon, then it is polytheism. In fact, they
all serve one purpose, Nature. They are divided according to
spheres, 4+4 between the male and female, which solves the
problem of gender equality. Nature is the guarantor of balance.
Immediately after its construction, the temple is transformed
into a scientific-educational, cultural and military-sports center
(now: MESCS). With the unification of the priests, a new impetus
was to be given to the Pavlikian movement and then also to their
inheritor, the Tondrakian movement, which lasted for more than
seven centuries.
That bright phenomenon that lasted for seven centuries,
as well as the role and significance of the temple of Tir or
Yereruik, was never clarified, and that was one of the reasons for
the destruction of the temple later. At the beginning of the 11th
century the temple was destroyed by the earthquake and after
that it was renamed Yereruik. So, the bright trace left by it was
forgotten.
The temple left a huge mark in the history of Armenians,
which we were not aware of. Starting from the 5th to the 11th

41
century, almost all the great Armenians studied the knowledge
and experience accumulated in the temple.
4 - 5th century - Mesrop Mashtots, Movses Khorenatsi
6 - 7th century - Davit Anhaght
7 - 8th century - Anania Shirakatsi, the founder of natural
sciences
9 - 10th century - Grigor Narekatsi, Smbat Zarehavantsi
11 - 21st century - ...Daniel Varuzhan... Garegin Nzhdeh...
One of the greatest revelations of the temple is the famous
“Ashkharatsuyts” (book-map that reveals and shows the world),
whose authors are considered unknown. This is how Bagrat
Ulubabyan, the writer of the “The Golden Chain” describes and
values it in his book; “One of the medieval intellectuals said: he
who has treasure is rich, and if he knows the value of what he
has, he is powerful.”
The wealth of every nation is made up of the treasures of
material and spiritual culture that it has created across paths of
its life. And those people best and deeply understand the value
of what they have created. The opposite cannot be the case.
How many centuries have we been proud of, and foreigners
have admired our wonderful geoscientific monument, which was
created in the early Middle Ages, and is called “Ashkharatsuyts”.
It is a not so large book, a historical-geographical encyclopedia
dedicated to Mets Haik, the homeland of the yet unknown
author and its neighboring and non-neighboring, far-near
countries. And all those countries are spoken about with such
well-informed precision that it is an exceptional phenomenon
for its century. For a long time, many questions related to
“Ashkharatsuyts” have been examined, including the most
important one: who is the author of that historical-geographical
monument. In relation to this, when was the monument itself
created, what was its pre-creation state, and what did later ones

42
add? Before, Movses Khorenatsi was recognized as the author of
“Ashkharatsuyts”. Even now it is attributed to Anania Shirakatsi.
It must be mentioned that the first one is our greatest chronicler
of the fifth century, and the other illuminated the Armenian
environment of the seventh century.
Other authors are also looked for...”
In this case, the author’s skepticism is very appropriate,
because the “Ashkharatsuyts” was probably developed in the
temple of Tir and not only Khorenatsi worked on it in the 5th
century, but also Davit Anhaght in the 6th century, and it was
completed by Anania Shirakatsi in the 7th century. A precise work
that lasted for about three centuries and could only be developed
in the temple of Tir, Yereruik. It must also be mentioned that the
temple was located on the silk road, in the area of active cosmic
flows.
There are things that the universe regulates.
The hidden activities of the temple were known to certain
limited circles until the 11th century, but it has left its mark even
today. At the beginning of the 20th century, the great mystical
thinker Gyorgy Gurdjieff appeared in Leninakan (Gyumri), about
whom legends circulate. It is said that Gurdjieff went to Dalai
Lama in Tibet to perfect the secrets of mysticism, but Dalai Lama
sent him back, saying that there is a more powerful temple in
Armenia where you can communicate with the universe without
words. Gurdjieff returned and found the Temple of Tir, where he
was able to communicate and sense the energy fields. It is said
that he even found powerful fragments in the caves. It is also
said that during the Second World War, he simultaneously had
free access to the leaders of two hostile countries, Stalin and
Hitler. This sounds like a legend, but legends are mostly based
on reality.

43
 Now let’s reflect on the events of the 4th-5th centuries and
we will get approximately the following picture: After the invasion
of Christianity into the Armenian land, the religious structures
were widely destroyed, the accumulated books and knowledge
were destroyed and burned, severe punishments were imposed
on the disobedient. But it is not said what forces and what fierce
resistance they met in Haik, or who were the resisters. These
are also questions that demand answers. The writer Vardan
Grigoryan gives an approximate picture of what happened in
a rather interesting way in his book “Manya Airk”, and if very
briefly, it can be described as follows.
Trdat D, being one of the powerful kings of the time, had
serious conflicts with the priestly class. He decided to replace the
priests with a Christian named Grigor who was formerly known as
Suren, the son of Anak. He was a Parthian (Jewish with roots) and
was the preacher of subjugation doctrine, imprisoned for life. To
be more concise and descriptive, I will quote a small part from
the book:

“... Only Grigor knew that the reason was the absence of
Trdat the Great, the crowd did not follow the cross, but him. A
powerful Armenian king, who was believed more than the old and
new gods, worshiped more than the idols and the cross. Trdat the
Great, who was born a heathen and was to die a heathen, who,
although he had tied a cross on his chest and was anointed with
a new religion, but in the moment of anger like before, was more
hideous than Aramazd, more formidable in battle than Vahagn,
more unrestrained in temptation than Sandaramet. The king
who had not yet become a king was honored with royal honor
in the Greek world, carrying the imperial cloak on his shoulders,
who was invincible both in the circus and on the battlefield. The
last powerful ruler of Haykaznunis, who considered himself equal

44
to the interests of the Persians and the Roman emperor. The
king who invaded the land of the Sasanians every spring, during
whose leadership the Armenian troop had not yet been defeated.
Trdat the Great, whose life and work, contrary to logic, was a
denial of his own established faith. He did what he wanted and
there was no one who went against his will. Even Grigor became
his meek accomplice when he agreed to come out of the prison
of deep wounds, instead of the halo of a persecuting prophet,
he put on a patriarchal crown. Cursed would be the day when
Trdat deprived him of the glory of confessor and holy witness
with an unexpected decision, gave him power, turned him from
a persecutory into a persecutor. Hope and strength were united
by his alliance with the king. The king spread terror, he spread
hope. Hope, combined with fear, made the path of faith much
easier than he had expected, but now the king had broken the
alliance, left him alone in front of these last three...”
By the last three, the author meant the three fanes, that the
royal troops, together with the church crowd went to destroy.
Who would have thought that the religion of the exiles will
be declared the only one in the country by the order of the
king? Whose fault was it that Haik became a testing ground for a
doctrine not approved in another country? Again questions that
need to be answered. The book describes the clash between the
royal regular troops and the priestly class, a relatively small force
of their supporters, who were making a last attempt to protect
their temples and fanes. After a long, brutal and conspiratorial
conflict, the priestly class is defeated, but it is not said where
the defeated but indomitable priests and the remnants of their
supporting army disappeared or went.
How was the Pavlikian movement formed and who were
their leaders?

45
 In Armenian academic historiography, unfortunately,
there are no answers to these and many similar questions, so
one must rely on logic and common sense. It must be assumed
that the Pavlikian ideology and movement was developed and
introduced by wise priests, with their leader priest Vruir. What was
the development of this movement after King Trdat, who at the
end of his life bitterly regretted the “reform” he had made? Not
having an heir and a follower worthy of him, he was assassinated
by a conspiring cleric. Trdat D, the last king of the Haykazians
royal wealth, was killed.
After half a century of turbulent times, the Arshakuni
dynasty came to power in Armenia. During that time, the
Pavlikian movement was more organized and spread throughout
Armenia, which for seven centuries faced and fought against
foreign orders and customs. Later, it was redefined and, in
honor of the turning events in Tondrak village, received the
name Tondrakian movement. The Tondrakians, unlike the
Pavlikians, did not believe in the existence of the soul, rather
they interpreted the concept of the soul in a different way. The
Tondrakian movement received a greater response and support
in the Armenian world, because they, continuing the principles
of the Pavlikians, introduced a more perfect social system,
where the Armenian man passed from the status of a servant
to the status of a proprietor. That process lasted more than two
centuries and the Armenian world became stronger, brilliant
faces appeared, the most prominent of which were Grigor
Narekatsi and Smbat Zarehavantsi. The writer Mkrtich Sargsyan
gives us reliable information about that period in his historical
novel “Grigor Narekatsi”. First, I will present certain parts of the
book and then I will reveal what connection Grigor Narekatsi and
other Armenian geniuses had with the temple of Tir or Yereruik.

46
 Genius is born at the demand of time. Natural or God-given
gifts accompany the person and push him to fictionalize the hot,
urgent, even explosive problems of the time. And the miracle of
revelation takes place. The individual, who was the birth of time,
becomes the parent of his time, throws himself even before his
time, as a spiritual legislator of his days, as a prophet who does
not recognize the boundaries of centuries and millennia. The
miracle of the revelation of a genius lies in the unity of God-
given gifts and the challenges of time.
What was happening in the Armenian world before the
appearance of Narekatsi, how was his birth prepared? The knife
had reached the bone, the Armenians’ patience had run out. For
two hundred years in a row, the misplaced hope of the liberation
uprising was smoldering and the struggle against the Arab
caliphate was becoming bitter. And finally, hope and imagination
became reality. The uprising of Sassoon and Khut people, led
by Hovnan Khutetsi, ended not only with the brilliant victory of
the Armenians, but also stimulated the liberation uprising of
Aghvank and Virk. The two-century Arab rule, despite the efforts
of the caliphate, was in agony and was rapidly collapsing...
Armenian statehood would be restored four and a half
centuries after the fall of the Arshakunyats kingdom...”
And who was the leader of the rebellion Hovnan Khutetsi, is
not mentioned or commented on, as if it was not so important.
In fact, it is very important, because Hovnan was the Tondrakian
comradeship ideologue and one of the freedom-loving fighters,
the heir of the priests bearing the symbol Cross-of-War, who,
together with his comrades in arms, rebelled and fought fiercely
not only against internal but also external enemies. He fought
for the sake of the noble idea of Armenian statehood, freedom
and honor. Despite the fact that the throne of statehood would
belong to the Bagratunis later they also found themselves ingrate

47
and with the “united efforts” of the clerics, they annihilated the
Tondraktsis in blood. Not long after that, Armenian statehood
also disappeared.
Was it a coincidence that after the Tondrakian movement,
the Armenian state also collapsed? There are no coincidences,
and in fact, the idea of national camaraderie was the main and
primary factor in preserving independence.
I got a little sidetracked and fell forward, but let me continue
my point.
Mkrtich Sargsyan made an interesting comparison between
Grigor Narekatsi and David of Sassoon.
“David of Sassoon is Grigor Narekatsi’s childhood friend. They
entered the arena together in the 10th century. At that time, the epic
story of the “Sasna Tsrer” was already being woven in Sasna and
Khut mountains. Armenians fought together: Tur Ketsaki (sward of
lightening) that would flash for centuries in the name of freedom
and justice. Kurkik Jalali’s (foal Jalali) thin croaking could already
be heard. The tongue-tied turnip eater which did not tolerate and
even in diaper destroyed the iron chains was strengthened by the
sufferings and bravery of the Armenians. He was fed with millet
bread and native love. His third blow, which sank Msra Melik, had
a continuous life and the reverberation of the blow mixed with the
thousand-year struggle for the survival of Armenians. In the end,
the liberation struggle reached its apotheosis: the freedom-loving
Armenian, David of Sassoon wins, and at the end, the liberation
struggle intertwines with the struggle against social injustices. The
last ray of the Sasna House, unable to struggle the evil, closes itself
in the rock and waits for the world to be destroyed and another to
be built...”
Always remember David’s last words who was killed by a
poisoned arrow: “My moth is from my person, it is my love that
killed me.” The real enemy hides under seven buffalo hides and

48
is afraid to fight us openly. He turns us into a moth that gnaws
away from the inside, the crossbreeds that carry our seed, a mass
that has lost the ability to think and analyze. In the basis of the
character of David of Sassoon, Smbat Zarehavantsi seems to be
meant, because he completely corresponds to the nature of the
character.
This is how the great Armenian historian Leo presents Smbat
Zarehavantsi.
“During the given period, a man named Smbat from
Zarehavan village of Tsaghkot province appeared in Tondrak
village of neighboring Apahunyats province and started preaching
his own doctrine. It was later named after the village, Tondrakian
movement. It is very unfortunate that only fragmentary and vague
information about that famous person remained. His activity has
only caused horror and anger to the clergy, which has left his work
in the dark at all costs, while that powerful peasant was a unique
phenomenon in the history of Armenian thinking and carried
universal traits in him. Smbat Zarehavantsi was a follower of our
nature-loving ancestors, and in his person the biological power of
all the gods was concentrated.
He had learned and mastered the basic natural sciences, as
well as astronomy and medicine, in the temple of Tir, Yereruik. In
Tondrak, he based his ideology on sun worship, which was very
natural, quite probable and fair. In the 9th-10th centuries, the
Armenian thought also returned to the ancient gods, from which
it had been removed centuries ago, but with which it had not
finally severed its connection. In Tondrak, the forces of nature
also supported Smbat Zarehavantsi. Besides the fact that he had
an excellent command of the natural sciences and magic, he was
also a high-class fighter, a connoisseur of martial arts. Opponents
and enemies were terrified of fighting with him. Besides having a
strong body, he was very flexible and resourceful. Collecting all

49
the information that is left about this personality, we get a picture
of a powerful versatility and it can be assumed that the character
of the main character of our epic is based on the nature of Smbat
Zarehavantsi, taking into account the fact that Zarehavantsi
also enjoyed great love and sympathy by the Armenian people.
However, the clergy did not like all that at all, and the bold
Tondrakian reformer was always persecuted.
It is the persecutions that bring out the severe and bright
outbreak of free thinking in the Armenian highlands. Religion
had petrified, became only a form. Clergy maintained its
prestige only through persecution. Conventionality had brought
everything into the framework of immobility. In such conditions,
free thought arises as a reaction against mental and spiritual
poverty. And it is natural that the idea born in such circumstances
would be strictly national and sociable, rejecting communal
orders and religions. Innovative, in the truest sense of the word,
the Tondrakians were the carriers of new ideas of the ancient
world.
Smbat Zarehavantsi achieved great success, along with his
words, his work went along. Tondraketsism was so powerful that
despite severe persecutions and prohibitions, its traces have
been imprinted until the 20th century and even nowadays.
Those who are familiar with Garegin Nzhdeh’s activity and
ideas can make a direct comparison between him and Smbat
Zarehavantsi. Smbat fought a life-and-death struggle with his
supporters against the Arabs, the local government and the
clergy. Nzhdeh fought against Turks and Bolsheviks in the same
way. Only with such comparisons will we be able to recognize
Zarehavanatsi, Hovnan Khutetsi, identify our unknown great
people. Until academic historiography does not highlight the
mission of these enlightened figures, it will remain, to say the
least, incomplete. Returning to Mkrtich Sargsyan’s historical

50
novel “Grigor Narekatsi”, it should be noted that the great writer
was able to create the true character of Narekatsi thanks to his
boundless imagination…
…as imagination created the world and will rule it forever.
A strong imagination gives birth to truth.
In the novel, there is a very interesting plot that presents the
connection between Narekatsi and Zarehavantsi and how Grigor
Narekatsi is sent secretly to Ani by Anania Narekatsi. In the end,
it turns out that Smbat Zarehavantsi followed him like a shadow
all the way and saved him from deadly troubles by the order
of Bishop Anania Narekatsi, who was also a secret Tondrakian.
The novel does not give the answer as to where Grigor Narekatsi
took refuge, but logic suggests that it was in the temple of Tir
and a rather long process, which would have been enough for
him to develop the poem “Matian Voghbergutian” (The Book
of Tragedy). Fortunately, two caves have been preserved in the
territory of the temple, which served as a residence for asceticism
during its entire existence.
When Grigor Narekatsi was creating his poem “The Book
of Tragedy” at exactly the same time Smbat Zarehavantsi was
creating his own “The Way of Truth” Tondrakian ideology, which
unfortunately was destroyed and did not reach us…
Everything turned upside down in the Armenian world when
the Bagratunis moved the capital to Ani, which caused bloody
clashes between the churchmen and the Tondrakian movement
and their supporters. As a result, the Tondrakian movement
drowned in blood and many emigrated.
The first great emigration of the Armenians in the world
took place in the 4th-11th centuries, the main reason of which
was religious, ideological, and value system contradictions. For
the sake of truth, it should be said that in the Armenian reality,
the great emigration of Pavlikians and Tondrakians was mainly

51
to Crimea, Poland and Germany (Bavaria). They are still not in
solidarity with today’s Armenia and its professed values. At the
crossroads of millennia, we denied and forgot the honorable
qualities of our nature-loving ancestors. We went along a
crooked road. We rejected their faith and covenant, as a result,
we remained rejected in today’s world. We call coincidence
the phenomenon the causes of which are beyond our horizons
and perceptions. Every movement and change in the universe
happens in a regular manner and there is nothing outside of it
and nothing accidental.
Is it a coincidence that the Armenian people and the
Armenian statehood have found themselves in this situation? Is
this situation caused by the activities of some people nowadays?
No, that situation and the ruling persons have causes and
consequences which are beyond the understanding of many
people.
As a conclusion to the revelation, I quote the conclusion
section from my book “All That Is Necessary”.
“We learn our morality from nature through reason which
shows us the relations necessary to existing, reasoning, rational
beings. We will understand what our responsibilities are to
ourselves and to others. When we wish to please nature and live
according to the purposes ascribed to her, we are bound to do
our utmost for the welfare of the human race, as well as for our
own happiness and self-preservation.
Refusing to delve mentally into an unknown future, we
will become fair-minded, humane, benevolent, be forgiving
of the shortcomings and delusions of our fellows, strive to
improve ourselves, we will extinguish the passions in which the
indulgence may harm us, we will find lawful enjoyments, and we
will renounce all that is done to harm society and ourselves.

52
 By damaging and distorting reality, faith in the future is put
in the greatest danger.
Finally, we will understand the absurdity of all those illusions
and unnatural tales, which have been used by those who disrupt
the course of nature for centuries to perpetuate their sick desire
to drive the human race into bankruptcy.
Therefore, it is necessary to sober up and act with common
sense.
Let the human mind wake up.
Let him become strong and powerful and be ashamed of
falling into snares because of his own gullibility.
Let the rulers of nations understand the full danger of
unnatural means, with which charlatans have tried to “recover
humanity from evil” and subjected them to terrible shocks many
times. Let’s abandon baseless, false and bigoted morality, which
will lead to the destruction of society.
Let us throw away that morality which rests only on ghosts,
falsehoods, and visions, and which truth does not need for its
confirmation.
Let’s develop a healthy understanding of virtue and not
accept as a way to achieve it the imitation of dangerous patterns
that favor only one class, following their views and practices.
Virtue is considered to be those actions, views and abilities that
are useful for the whole society in general and are necessary
for all people and nature.
Is not nature revealed to all who desire true instruction?
Doesn’t reason always say that the human was created for
self-preservation, love and for making his existence happy?
Doesn’t everything that surrounds a person tell him that his own
happiness and awareness of the future depends on what he is
connected with? Doesn’t the simplest experiment prove that by

53
harming others, especially nature, a person harms himself and
arouses the hatred of everyone towards him?
Do not everyday examples clearly show that there is no such
vice that does not punish its bearer, and that there is no virtue
that does not earn its bearer respect?
In order to walk firmly on the path of virtue, let a person
forever leave his leaders, who have only deafened, blinded and
deluded him.
In his activity, let him not be guided by dubious counsels,
which order crimes more than praiseworthy deeds.
Let him not turn for advice to the enigmatic and irrelevant
oratories of spiritual soothsayers, which can only sow bigotry,
mistrust and confusion.
Let his actions be evaluated not by the benefit that they
bring only to one class, only to one sect, only to one party, but
by how much his actions are useful to nature and the entire
human race.
Let him renounce the unnatural faith which dulls man, and
let him restore divine reason, which is unjustly slandered and
belittled by all profiteers who fear it.”

The best example of the establishment of faith in Armenia is

the naturalistic temple of Tir, Yereruik, which includes an entire
era full of the most serious, valuable, fateful, fascinating events.
The book “Havatk”(Faith) authored by me is also a real
example of establishment of faith, from the introduction section
of which I will quote a small part.
“Nature is the reason for everything. It exists by itself, due
to itself. It is itself its own cause. Its movement is the necessary
consequence of its existence. By the collective name nature
we understand the totality of things that function by their own
energy.

54
 What is the point of postulating a being more
incomprehensible than nature in order to explain the
functions of nature? Will people become more intelligent and
developed if they think that some kind of being inaccessible
to their understanding is the cause of the phenomena they
encounter, which cannot be explained by natural causes?
Can they, with the help of an indefinable being whom they
mistakenly call “god”, better understand the Nature that
constantly affects them?
Only the Armenian language gives the explanation of all
this.
God literally means here, i.e. everywhere, i.e. Nature.
When I say God, I mean Nature, and it is not for nothing that
Armenian is considered the language of Nature, God. Words say
everything, in Armenian God and Nature are identical. Nature
is an object image of God. If by God we mean the physical laws
of the universe, then it exists, but it does not serve to satisfy the
emotional demands of man...
The relationship between Man and Nature is, to put it mildly,
very flawed. The imperfection of human society gives rise to
suspicion. It has reached monstrous proportions, among nations
and peoples, which even the theory of relativity was unable to
counter.
Of course, there will be people who will be suspicious of
this revelation, but I can say surely that this is a demand and
compulsion of Nature, and it chose me as a means.

55
 THE TEMPLE OF MY CHILDHOOD

My childhood was spent near the temple in Ani-pemza

village. The village was founded during the Soviet years, for
the purpose of exploitation and export of pumice stone. The
temple was built with the same type of stone, which accounts
for its durability and magnificent appearance, even in a half-
ruined state. Equal-winged crosses are visible everywhere on
the walls of the temple, which is an undeniable fact that it
has a naturalistic origin, even on the stones torn from it and
thrown away, there are many such crosses.
An amazing energy flows from the temple and I myself
carry those impulses because I spent my childhood near the
temple and I stroked and touched every stone while under its
half-ruined walls. The temple needs first of all human love and
attitude. You cannot build a future by denying and distorting
the past. In order to build the future, one must reveal the truth
of the past, which is the main pillar of faith.
Around the temple there were many long and short
tunnels, most of which had collapsed due to the explosions
in the mines, and in some of them it was not possible to go
further. Elderlies said that there was also such a long tunnel
that stretched to the city of Ani (length 3-4 km) and was a
means of secret communication between the temple and the
city of Ani. Later, unfortunately, due to the exploitation of
the mines, all the tunnels disappeared, but the sight was
preserved in the memory of me and the people of the village.
Fortunately, in the vicinity of the temple, two caves have been
preserved, which were once very important and supposedly
served as accommodation for special guests of the temple:
From Mesrop Mashtots to Grigor Narekatsi, who lived ascetics

56
in those caves, taking advantage of the temple’s scientific
treasures.
Near the temple, a structure very similar to it, but smaller
in size (it seems to be its model), was built, which was most
likely the priest’s residence and was successively transferred
to his spiritual heirs, the Pavlikians, and then also the leaders
of the Tondrakians.
The fact of the existence and activity of the temple for one
and a half thousand years has been carefully hidden from us,
which has had a terrible negative impact on the creation of a
true ARMENIAN for all subsequent generations.
What would we be like if we were brought up by the holy-
saint Tir, Yereruik temple and its geniuses? Mesrop Mashtots,
Movses Khorenatsi, Davit Anhaght, Anania Shirakatsi, Grigor
Narekatsi, Smbat Zarehavantsi, Hovnan Khutetsi and many more
devotees.
The answer is one.
I can surely say that truly ARMENIAN
An Armenian means - Noble

57
 THE ARMENIAN

Quotations from the book

“Armenian Temple” by Vahe Lorents

Every nation is similar to the blessed powers it professes.

An Armenian is like the gods he worships: he is powerful like
the god of war Vahagn, caring like the goddess Anahit, fair like
Mihr, loving like Astghik, smart like Tir, like Nane, devoted to her
hearth, like Vanatur, hospitable, like Tsovinar, stormy.
Armenians are obliged to recognize at least their main gods.
The priests of the Vahagn temple were traditionally freedmen
from the ministerial lineage of Vahevun. According to Anania
Shirakatsi, the one who fought and defeated the Titanian Bel was
not the patriarch Hayk, but Vahagn.
The main temple dedicated to the god Vahagn was in
Taron, on the mountainside near the dragon city. The symbol
of Vahagn is the Cross-of-war, a swastika, which also found its
expression in our national epic. The Cross-of-war was the badge
of honor of the Armenian warrior, who wore it on his right arm
and swore by the god Vahagn before the battle. In the temples
of Vahagn, there were schools, where the Armenian children
passed the stage of education and apart from martial arts, they
were taught crafts, arts, and living. Vahagn schools were real
forges for Armenian youth, because after finishing school, they
entered life ready to swing arms and swords for the sake of the
nation, homeland and honor.
Anahit is the Armenian Mother Goddess, the goddess of
motherhood, fertility, prudence, the mother of all goodness. She
was the patron goddess of Armenian capitals. There were temples
dedicated to her in all Armenian capitals, that’s why the royal city

58
was called the capital (in Armenian it sounds like mother city).
The main center of Anahit’s worship was Yerznka, a province in
High Haik. Until 301, the province was called Anahtakan. The
main holiday dedicated to Anahit was Easter. His symbol was a
grain (z hatik- a grain). The stork is also a symbol of the goddess.
The expression “The stork brought a child” comes from the
ancient period, from the worship of the goddess Anahit.
Tir is the god of science, education, and light in the
Armenian theology, the scribe of the gods, the explainer of
dreams, the recorder of good and evil deeds. In Armenian
mythology, Tir is also known as the Writer, he writes down all the
deeds of people. The symbol of Tir is the rainbow. The rainbow
with its colors is considered to be the belt of the god Tir, which
strips the earth. Not much from the worship of Tir has reached
us, because after the invasion of Christianity in 301, the first blow
was delivered to the worship of Tir. And, it is no coincidence,
that the temple of Tir in Zvartnots was the first to be destroyed.
In order to subjugate Armenians, the new religion had to attack
the script first. The pre-Mashtots writing systems were banned,
the system of chronology was changed, which made the entire
history of the Armenians null, the Armenian script, singing, and
even dancing were banned.
It was illogical to have a patron god of education and writing,
science, but not to have a script.
I will make one more quote from Hamlet Martirosyan, the
head of the Ancient Civilization Research Center: “The more I
think, research, and understand what a person should be like
and what he is like today, the more I grieve and separate myself
from today’s world, people, and my soul is filled with the anxiety
of disaster. When I think, research, understand what qualities the
Armenian should have, a ray of hope is born in my soul like the

59
first ray of the rising Sun. He who possesses such qualities can
transform the world and eliminate all troubles.
The solutions to the problems of the future are in the past
and are related to the awakening of the Armenian.”

To be continued

P.S. Since there are words in Armenian that are not

translated into English I tried to find approximate substitute
words or gave the word explanation, for which I ask the
reader’s understanding.

60
 REFERENCES:

Leo “Tondraktsiner” Yerevan, 1947

Bagrat Ulubabyan “Golden Chain” Yerevan, 1979
Vardan Grigoryan “Manya Airk” Yerevan, 1988
Mkrtich Sargsyan “Grigor Narekatsi” Yerevan, 1989
Vahe Lorents “The Armenian Temple” Yerevan, 2021
Hamlet Martirosyan: Ancient Civilizations Research Center
“Ancestral Gods of Armenians”
Mnatsakan Muradyan “All that is necessary” Yerevan, 2017
Mnatsakan Muradyan “Faith” Yerevan, 2022

61
 ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

Բա­ցա­հայ­տում........................................................................... 3
Ման­կութ­յանս տա­ճա­րը........................................................... 27
ՀԱՅ-ը.......................................................................................... 29

Օգ­տա­գործ­ված գրա­կա­նութ­յուն.....................................................32

62
 CONTENTS

Revelation.................................................................................... 35
The temple of my childhood....................................................... 56
The Armenian.............................................................................. 58

References:.........................................................................................61

63
 Մնացական Մուրադյան
ՏԻ­ՐԻ ՏԱ­ՃԱՐ ԿԱՄ Ե­ՐԵ­ՐՈՒՅՔ
ՀԻՆ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՆՈՐ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ

Mnatsakan Muradyan
TIR’S TEMPLE OR YERERUIK
A NEW THEORY OF AN OLD REALITY

Translated into English V. Muradyan

Հրատարակիչ-խմբագիր՝
Վան Արյան
Էջադրող՝
Արմինե Պապանյան

Խմ­բա­գիր՝ Մ­նա­ցա­կան Մու­րադ­յան

Edited by Mnatsakan Muradyan
Հա­մա­կարգ­չա­յին շար­ված­քը՝ Վար­սիկ Մու­րադ­յա­նի
Computer layout by Varsik Muradyan
Լու­սան­կար­նե­րը՝ Ար­տա­շես Հա­կոբ­յա­նի
Photos by Artashes Hakobyan

Չափսը՝ 60x84, 1/16։

Ծավալը՝ 4 տպ. մամուլ։
Թուղթը և տպագրությունը՝ օֆսեթ։

Տպագրվել է «Վան Արյան» հրատարակչատանը

ՀՀ, Երևան, Բաղրամյան փ. 3
+(374) 10 54 33 17
vanaryan1996@yahoo.com