Զրադաշտականություն

Զրադաշտականությունը, Իրանում տիրապետող նախամահմեդական կրոն է։

Աշխարհի ամենահին գործող կրոններից մեկն է։ Միաստվածային կրոն է (այսինքն՝
արարիչը մեկն է), հիմնված է բարու և չարի հակադրության
և վախճանաբանության վրա՝ կանխատեսելով չարի վերջնական ոչնչացումը։
Վերագրվելով իրանախոս մարգարեի՝ Զրադաշտի (կամ՝ Զարաթուշտրա)
ուսմունքներին՝ այն մեծարում է իմաստության աստվածությանը՝ Ահուրա
Մազդային համարելով գերագույն աստված։ Զրադաշտականության հիմնական
հատկանիշները, ինչպիսին մեսիայականությունը, դատավճիռը մահից
հետո, դրախտն ու դժոխքը և կամքի ազատությունը կարող են ազդեցություն թողած
լինել այլ կրոնական համակարգերի վրա, ինչպիսիք են Երկրորդ տաճարի
հուդայականությունը, գնոստիցիզմը, քրիստոնեությունը, իսլամը
և բուդդայականությունը։ Ընդհանուր առմամբ գիտական լայն
շրջանակներում Բունդահիշնի ժամանակագրությունը հավաստի ու միանշանակ չի
ընդունվում։ Ներկայիս զրադաշտականները սեփական ժամանակագրության համար
ընդունել են իրանցի աստղաբան Զ. Բեհրուզայի տարբերակը, համաձայն
որի, Զրադաշտը Ահուրա Մազդայի հետ հանդիպել ու նրանից ստացել է
ուսմունքը մ.թ.ա 1738 թվականին։ Զրադաշտը քարոզում էր, որ աստված մեկն է,
տիեզերքի արտասովոր ստեղծարար և օժանդակ ուժը, և որ մարդիկ իրավունք ունեն
ընտրության։ Ահուրա Մազդայի մրցակից ուժը կոչվում էր Ահրի-Մայնյու կամ
բարկացած ոգի։ Հետզրադաշտական սուրբ գրությունները ներկայացնում են
Ահրիմանի գաղափարը, չարքը: Ահուրամազդայի արարչագործությունը,
համաձայն Զրադաշտի տված ուսմունքի, ընթացել է երկու փուլով. սկզբում գերագույն
աստվածն արարել է ոչ նյութական, հոգևոր, ոգեղեն աշխարհը՝ «մենոգ», որից հետո
միայն ոգեղեն աշխարհին կյանք տվել նյութականում՝ «հետիհ» Արարչագործության
այս երկու փուլերը միասին Զրադաշտականությունում կոչվում են «Բունդահիշն»՝
հիմքերի արարում։ Ահուրամազդայի արարչագործությունը հանգեցրել է չար
սկզբունքի գործունեությանը, քանի որ ոգեղեն աշխարհում արարված էակները
անխոցելի էին, իսկ արդեն «հետիհ»ում՝ նյութական աշխարհում, նրանք հասանելի են
դառնում չար ուժերի համար։ Ահրիմանին են հարում դևերը, որոնք ձգտում են
ավերել Ահուրամազդայի արարչային աշխարհը։ Այսպես են առաջանում մահը,
հիվանդությունները, աղետները։ Այս պայքարում, որ պիտի
վերջանա Ահուրամազդայի հաղթանակով, մեծ տեղ է զբաղեցնում մարդը։ Մարդն
ունակ է ընտրություն կատարել չարի ու բարու միջև։ Ճիշտ ընտրության դեպքում, որը
համապատասխանում է Զրադաշտական բարոյական երրորդությանը՝ «Բարի Խոսք»,
«Բարի Միտք», «Բարի Գործ», մարդն իր կյանքի նպատակն է համարում չեզոքացնել,
ոչնչացնել չարիքը, օժանդակել աշխարհում արդարությունը վերականգնելուն։
Վերջնական վերակառուցման ժամանակ բոլոր արարածները, նույնիսկ
մահացածների հոգիները, որոնք ի սկզբանե աքսորվել էին «խավար», կմիավորվեն
Ահուրա Մազդայում՝ կյանք վերադառնալով ոչ մահացած վիճակում։ Ժամանակի
ավարտին մի փրկչի կերպար (Saoshyant) կհանգեցնի աշխարհի վերջնական
վերակառուցմանը (frashokereti), որտեղ մահացածները հարություն կառնեն։
Զրադաշտական ավանդույթներում կյանքը ժամանակավոր վիճակ է, որտեղ
մահկանացուն պետք է ակտիվորեն մասնակցի ճշմարտության և ստի միջև
շարունակվող ճակատամարտին։ Մինչև ծնունդը,անհատի հոգին դեռ կապված է
իր fravashi -ի (պահապան հոգի) հետ, որը գոյություն է ունեցել, քանի որ Մազդան
ստեղծել է տիեզերքը։ Կյանքի ընթացքում fravashi-ին ծառայում է որպես պահապան և
պաշտպան։ Մահից չորս օր անց հոգին միանում է իր fravashi-ին, որում նյութական
աշխարհում կյանքի փորձերը հավաքվում են հոգևոր աշխարհում պայքարը
շարունակելու համար։

Զրադաշտականությունում հիմնական սկզբունքները ներառում են․

 Humata, Hukhta, Huvarshta, որը նշանակում է՝ բարի մտքեր, բարի խոսքեր, բարի
գործեր
 Կա միայն մեկ ճանապարհ, և դա ճշմարտության ուղին է։
 Արա ճիշտ գործեր, որովհետև դա է ճիշտը, և բոլոր պարգևները կվերադառնան
քեզ։

Զրադաշտականության մեջ մեկ ընդհանուր տերմինով ընդգծվում են հոգևոր դասի

ներկայացուցիչները, ովքեր կոչվում են ավեստ. աշրավան կամ պահլվ. - «կրակի
պահապաններ»։ Սակայն հոգևոր դասի մեջ գործում է նաև հետևյալ բաժանումը՝

1. «Մոբեդան Մոբեդ» - զրադաշտական հոգևորականության բարձրագույն

աստիճանը՝ մոգերի մոգ, մոբեդների մոբեդ։ Նա կարող է ընդունել ընդհանուր
Զրադաշտականությանը վերաբերվող հոգևոր «գաթիկ» և աշխարհիկ «դաթիկ»
որոշումներ։
2. «Սար Մոբեդ», երկրորդ ամենաբարձր հոգևոր կոչումը
զրադաշտականությունում, որի ներկայացուցիչը ղեկավար է զրադաշտական
այս կամ այն համայնքը, հիմնականում որոշումներ է կայացնում տեղական
հոգևոր աշխարհի ներկայացուցիչների համար։
3. Դաստուր
4. Մոբեդ
5. Հիրբադ

Զրադաշտականությունում հոգևոր դասի ներկայացուցիչ անհնար է դառնալ, քանի որ

դրա իրավունք ունեն միայն մոգական ծագմամբ ընտանիքների ներկայացուցիչները,
ովքեր կոչվում են «մոբեդ զադէ»։ Հոգևորական դասի հիմնական պահանջն է եղել
համայնքի ներկայացուցիչներից սահմանված կարգ ու կանոնի պահպանությունն ու
բարիքներ բերող պատվիրանների կատարումը։

Զրադատականության քարոզման մեջ մեծ դեր են խաղացել զրադաշտ երեցները և

գիտնականները, ովքեր գիտեն զրադաշտականության կրոնական տեքստերը և
վարդապետությունները, պարսից ազդեցիկ թագավորները և ազնվականները,
ինչպիսիք են Կյուրոս Մեծը և Դարեհ Մեծը, ովքեր նպաստել են
զրադաշտականության տարածմանը Պարսկական կայսրությունում և դրանից դուրս:
Ինչպես նաև կրոնի տարածմանը նպաստել են տարբեր վայրերում զրադաշտական
համայնքների և սփյուռքի առկայությունը։ Հատկապես Պարսկաստանի արաբական
նվաճումից հետո, զրադաշտական գաղթականներ շարունակեցին տարածել
զրադաշտական սովորույթներն ու և ավանդույթները՝ պահպանելով կրոնի
ներկայությունը աշխարհի տարբեր մասերում, այդ թվում՝ Հնդկաստանում և այլ
շրջաններում:

Քննարկենք զրադաշտականության քարոզման միջոցները։ Զրադաշտականության

ուսմունքներն ու փիլիսոփայական սկզբունքները տարածվել են բանավոր խոսքի և
գրավոր տեքստերի միջոցով, ինչպես օրինակ Ավեստան, որը հանդիսանում է
զրադաշտականության սուրբ տեքստերի հիմնական ժողովածուն։ Կրոնի տարածման
համար հիմք էր հանդիսանում պարսկական կայսրությունների ազդեցությունը, քանի
որ զրադաշտականությունը նշանավորվեց և տարածվեց հզոր պարսկական
կայսրությունների, մասնավորապես Աքեմենյան կայսրության օրոք, որտեղ այն
գերիշխող կրոն էր հանդիսանում՝ ազդելով կառավարման վրա: Ինչպես արդեն
նշեցինք տարածմանը նպաստեց ազդեցիկ գործիչների հովանավորությունը։ Պարսից
ազդեցիկ թագավորների աջակցությունը, ներառյալ Կյուրոս Մեծը և Դարեհ Մեծը,
վճռորոշ դեր խաղաց կրոնի տարածման գործում, քանի որ նրանք հավանություն և
աջակցում էին զրադաշտականությանը իրենց կայսրություններում: Զրադաշտական
համայնքների պատմական իրադարձությունները և գաղթերը դեպի տարբեր
շրջաններ նպաստեցին կրոնի տարածմանը, հատկապես Պարսկական կայսրության
անկումից և 7-րդ դարում իսլամի վերելքից հետո: Մեծ նշանակություն ուներ նաև
մշակութային ազդեցությունը հարևան տարածաշրջանների վրա։
Զրադաշտականությունը պոտենցիալ ազդեցություն է թողել հարևան կրոնների և
հավատքի համակարգերի վրա՝ թողնելով իր վարդապետությունների և
գործելակերպի հետքերը Կենտրոնական Ասիայում և Հնդկական թերակղզում:
Պարսկական կայսրության և հարակից շրջանների միջև մշակութային և առևտրային
փոխանակումները նույնպես նպաստեցին զրադաշտական գաղափարների և
սովորույթների տարածմանը տարբեր մշակույթներում և համայնքներում:

Շարունակելով թեման՝ խոսենք զրադաշտականության սիմվոլիկայի մասին։

1. Մեծ տարածում ստացած զրադաշտական խորհրդանիշներից մեկն է
նաև Ֆարավահարը, որը գալիս է դեռևս Աքեմենյան Պարսկաստանի
ժամանակաշրջանից ու պատկերում է թևավոր սկավառակի կենտրոնում
կանգնած մարդու։ Զրադաշտականները հիմնականում չեն ընդունում
գաղափարը, որը կենտրոնում պատկերված է Ահուրա Մազդան՝ նշելով, որ
դա միայն ֆրավաշիի պատկերն է։ Սիմվոլի ամենահայտնի տարբերակը
Պերսեպոլսի բառելիեֆն է։ Այս, ինչպես նաև Բեհիսթունում և Սուսայում
(Շոշ) հանդիպող զարդաքանդակները հավանաբար փոխառվել են
նորասուրական տիպի քանդակներից և սկսել են շրջանառվել Դարեհ I-ի
կառավարման ժամանակ։ Տարիքի իմաստություն. Ֆարավահարի արական
կերպարը ասվում է, որ դա մի ծերունու է, ով հիշեցնում է, որ տարեցները
կարող են լավ ուղեցույց լինել: Սա նաև հիշեցում է՝ ուշադրություն
դարձնելու իմաստունների և փորձառուների խոսքերին։ Զրադաշտի երեք
սկզբունքները. բաժանված է երեք հատվածի. Սրանք ցույց են տալիս երեք
սկզբունքներըԶարթոշտի. լավ մտորումներ, բարի խոսքեր և բարի գործեր ։
Երեք հակադիր սկզբունք. երեք առանձին մասերի. Նրանց իմաստը լիովին
հակառակ է թեւերի իմաստին, որը ներկայացնում է « վատ մտորումներ,
վատ խոսքեր և վատ արարքներ» : Այն առաջարկում է խուսափել վատ
ընտրություններից և հեռու մնալ սխալ ճանապարհից, որը կարող է
մարդկանց դժբախտություն և դժբախտություն բերել։ Դրական և
բացասական ուժեր. Ֆարավահարի, որոնք դրական ուժերի և բացասական
ուժերի ներկայացուցիչ են։ Դրական ուժերը ներկայացնող օղակն ուղղված է
դեպի ֆիգուրի դեմքը, իսկ վերջինս գտնվում է հետևում՝ ցույց տալու
համար, որ մենք պետք է շարունակենք սպասել կյանքի լավ բաներին և
երես թեքել վատից: Տիեզերքի և հոգու հավերժությունը. Ծերունու շուրջ
կենտրոնական շրջանը ցույց է տալիս, որ ոգին անվերջ է, իսկ
համընդհանուրն ու հոգին` հավերժական: Քանի որ դա շրջան է, այն
հստակ ցույց է տալիս, որ չկա սկիզբ կամ վերջ: Կենտրոնական օղակը նաև
մեզ ասում է, որ տղամարդու արարքի հետևանքները կվերադառնան նրան
այս աշխարհում, և որ արդարների հոգին է, որ կվայելի վարձատրությունը
մյուս աշխարհում: Ընտրություն: Ճիշտ Ճանապարհ. Ծերունու ձեռքերից
մեկը Ֆարավահարի վրա ուղղված է դեպի վեր՝ ցույց տալու համար, որ կա
միայն մեկըկյանքում ընտրելու ուղղություն, որն առաջադիմական ուղին է:
Հավատարմություն և հավատարմություն. Որոշ թարգմանիչներ ասում են,
որ դա ուխտի օղակ է, որն օգտագործվում է հարսանեկան
արարողությունների ժամանակ՝ ներկայացնելու հավատարմությունն ու
հավատարմությունը։
2. Զրադաշտական կրոնում հավատացյալները կրում են սպիտակ
հագուստներ, որոնք կոչվում են սեդրե։ Այն միասնական մեկ ընդհանուր
կտորից է ու իրար միջև կցված է միայն ինը կարերով։ Սեդրեն
 խորհրդանշում է մաքրություն և արդարություն, պաշտպանում
հավատացյալին չարիքներից և թյուր գայթակղություններից։ Սեդրեի կրելը
զրադաշտականությունում պարտադիր բնույթ է կրում և խորհուրդ է
տրվում որքան հնարավոր է քիչ ժամանակ անցկացնել առանց
համապատասխան հագուկապի։ Զրադաշտականությունում հատուկ
նշանակություն է տրվում սպիտակ գույնին, որպես վերածնունդի և
մաքրության խորհրդանիշ։
3. Զրադաշտականությունում ջուրը (ավեստերեն՝ apo, aban) և կրակը
(atar, azar) ծիսական մաքրության ներկայացուցիչներն են, և զուգակցող
մաքրման արարողությունները համարվում են ծիսական կյանքի
հիմունքներ։ Սուրբ գիրքը համարում է, որ կրակը սերում է ջրերից։ Կրակն
ու ջուրը համարվում են կենսատու, և երկուսն էլ ներկայացված են
ատրուշանի շրջանակներում։ Զրադաշտականներն աղոթում են կրակի
ներկայությամբ (որը կարող է համարվել ակնհայտ լույսի աղբյուր), և
պաշտամունքի գլխավոր գործողության կուլմինացիոն արարողությունը
կազմում է «ջրերի ամրապնդումը»։ Կրակը համարվում է միջոց, որով ձեռք է
բերվում հոգևոր խորաթափանցություն և իմաստություն, իսկ ջուրը
համարվում է այդ իմաստության աղբյուրը։ Զրադաշտական տաճարներում
կամ մեհյաններում, որոնք կոչվում են «ատաշկադէ» հայերեն (ատրուշան)
բառացիորեն՝ (Կրակի տուն), պահվում են անմար կրակներ, որոնք վառվում
են ավելի քան տասնամյակներ, հարյուրամյակներ ու անգամ
հազարամյակներ, Սրբազան կրակի համար նախատեսված էր նաև
շինություն որը կոչվում էր Չորտակ,։ Մոբեդների ընտանիքը, ում
ղեկավարության տակ գտնվում է այս կամ այն մեհյանը, պարտավորություն
է ստանձնում անմար պահել մեհյանի կրակը։ Ցայսօր վառվում է միայն
Յազդ քաղաքի տաճարի սրբազան կրակը, որտեղ զրադաշտականները
տեղափոխվել ու առ այսօր ապրում են սկսած 13-րդ դարից։
4. Դիակը փտում է, առաջացնելով կույտ։ Հետևաբար սուրբ գիրքը պատվիրում
է անվտանգ ազատվել մահացածների մարմիններից այնպես, որ դիակը
չաղտոտի բարին։ Այս պատվիրանները հիմք հանդիսացան հատուկ
արարողակարգի, որոնք իրականացվում էին հատուկ շինություններում,
առավել հայտնի որպես այսպես կոչված լռության աշտարակ, որի համար
չկա ստանդարտ տերմին սուրբ գրքում կամ ավանդույթում։
Արարողությունն իրականաացվում է միայն Հնդստանի զրադաշտական
համայնքների կողմից և այնպիսի վայրերում, որտեղ այն չի համարվում
անօրինական, և որտեղ դիկլոֆենակի թունավորման հետևանքով չեն
վերացել գիշատիչ թռչունների տեսակները (լռության աշտարակները
կառուցվել են զրադաշտականների կողմից և օգտագործվել մարդու
մահացած մարմինները գիշատիչ կենդանիների՝
հատկապես անգղների բաժին դարձնելու նպատակով։ Կաշվից
 վերջնականապես ազատված ոսկորները նետում են աշտարակի
կենտրոնում գտնվող խորը փոսը)։ Զրադաշտական այլ համայնքներ
կամ դիակիզում են կամ թաղում կրակաթե գերեզմաններում։

Խոսենք ծեսերից։ Գոյություն ունեն մաքրման երեք տեսակ ծեսեր՝ ըստ աճող
կարևորության. Փայդաբ, նահն կամ լոգանք; և բարեշնումը՝ բարդ ծես, որը
կատարվում է հատուկ վայրերում՝ շան մասնակցությամբ, որի ձախ ականջին հպվում
է թեկնածուն և որի հայացքը փախչում է չար ոգիներին, և տևում է մի քանի օր։

Գլխավոր արարողությունը՝ Յասնան, հաոմայի (սրբազան լիկյորի) զոհաբերությունն

է, կատարվում է սուրբ կրակի առաջ՝ Ավեստայից մեջբերումներով։ Արարողությանը
լինում են նաև հաց ու կաթ, իսկ նախկինում՝ մսի կամ կենդանական ճարպի ընծաներ։

Թաղման արարողություններ։ Մահից հետո դիակի առաջ շուն են բերում.

նախընտրելի է, որ այն լինի «չորս աչք» շուն (այսինքն՝ յուրաքանչյուր աչքի վերևում
պետք է մի կետ ունենա, քանի որ ասվում է, որ դա մեծացնում է նրա տեսքի
արդյունավետությունը): Ծեսը կրկնվում է օրական հինգ անգամ։ Առաջինից հետո
կրակ են մտցնում սենյակ, որտեղ այն վառվում է մինչև դիակը դախմա կամ «լռության
աշտարակ» տեղափոխելուց երեք օր հետո։ Հեռացումը պետք է կատարվի ցերեկային
ժամերին։

Ժամանակագրությունը․

1. Արհայիկ շրջան, մ.թ.ա. 558 թվականից առաջ, մինչև Զրադաշտի ծնունդն

ընկած ժամանակահատվածը։ Այդ ընթացքում զրադաշտական
գաղափարախոսությունն ու ուսմունքը հիմնականում տարածվել է բանավոր։
2. Աքեմենյան շրջան, մ.թ.ա 558 - մ.թ.ա. 330 թվականները։ Այս ընթացքում
Աքեմենյան արքաների կողմից արված արձանագրություններում առաջին
անգամ հիշատակվում են զրադաշտական աստվածություններն, ինչպես նաև
կարելի է հանդիպել հիշատակումներ ծիսակարգերի ու զրադաշտական
խորհրդանիշների մասին։
3. Հելլենիստական շրջան, մ.թ.ա. 330 - մ.թ. 226 Աքեմենյան Պարսկաստանի
անկումը թուլացրեց զրադաշտականության տարածումը, միաժամանակ
Իրանական սարահարթի արևելքում սկսեց տարածվել Բուդդայականությունը։
4. Սասանյան շրջան, մ.թ. 226 - 652 Սասանյան Պարսկաստանի իշխանության
օրոք զրադաշտականությունը վերածնվեց, միաժամանակ իրականացվեցին
առաջին մատենագրությունների կազմումն ու ուսմունքի գրավոր
փոխանցումը։ Զրադաշտական մոգ Ադուրբադ Մահրասպանդանի կողմից
իրականացվեց ուսմունքի աշխատությունների հավաքագրումն ու
պահպանությունը գրավոր տարբերակով։
 1. Իսլամի հաստատում և զրադաշտականության ճնշումներ, մ.թ. 652 - 20-րդ
դար Զրադաշտականության անկման երկրորդ ժամանակաշրջանը, որի
ընթացքում հետապնդումների էին ենթարկվում կրոնի հետևորդները։
Ավանդույթների հիմնական պաշտպանները գաղթում
են Հնդկաստանի արևմտյան շրջաններ, որտեղ առ այսօր պահպանվել են
զրադաշտության հետևորդների համայնքներ։ Իրանում շարունակական
ճնշումների ներքո որոշ գործիչներ շարունակում էին ուսմունքի
պահպանությունը։
2. Ժամանակակից շրջան, 20-րդ դարից առ այսօր ընկած ժամանակահատվածում
զրադաշտական համայնքի ներկայացուցիչները հաստատվում են Հյուսիսային
Ամերիկայում, ինչպես նաև Եվրոպայում ու Ավստրալիայում։ Բացվում են
Զրադաշտականության համաշխարհային կենտրոններ Իրանում և
Հնդկաստանում։

Վերջին հաշվարկներով ներկայումս զրադաշտականների թիվը կազմում է մոտ

190,000։ Մեծամասնությունն ապրում է Հնդկաստանում և Իրանում, որտեղ նույնպես
զրադաշտականների թիվը նվազում է։ Սակայն 2015 թվականին Իրաքյան
Քուրդիստանում գրանցվել է ավելի քան 100,000 կրոնափոխություն[9]։ Բացի
զրադաշտական համայնքներից քրդերի շրջանում գործում է նաև հին յազդանիզմը։
Իրանում գործող միակ զրադաշտական տաճարը Յազդ քաղաքում։ Այսօր աշխարհի
տարբեր մասերում դեռևս կան զրադաշտական հավատացյալների համայնքներ, թեև
նրանց թիվը համեմատաբար փոքր է որոշ այլ կրոնական խմբերի համեմատ:
Զրադաշտական ամենամեծ համայնքներից մի քանիսը կարելի է գտնել
Հնդկաստանում, որտեղ նրանք հայտնի են որպես Պարսիս կամ Պարսիս, և Իրանում,
որտեղ առաջացել է զրադաշտականությունը: Բացի այդ, կան ավելի փոքր
զրադաշտական համայնքներ այլ երկրներում, ինչպիսիք են Միացյալ Նահանգները,
Կանադան, Միացյալ Թագավորությունը և Ավստրալիան, ի թիվս այլոց։Այս
համայնքները հաճախ պահպանում են զրադաշտական տաճարներ կամ կրակի
տաճարներ, որտեղ կրոնական արարողություններ և ծեսեր են անցկացվում: Չնայած
փոքրամասնություն լինելուն, զրադաշտականները նշանակալի ներդրում են ունեցել
այն հասարակություններում, որտեղ նրանք ապրում են, հատկապես բիզնեսի,
կրթության և բարեգործության ոլորտներում: Թեև զրադաշտականների թիվը դարերի
ընթացքում նվազել է տարբեր պատմական իրադարձությունների և սոցիալական
փոփոխությունների պատճառով, այդ համայնքների կողմից ջանքեր են գործադրվում
պահպանելու իրենց կրոնական և մշակութային ժառանգությունը և փոխանցելու այն
գալիք սերունդներին: Նրանք նաև ակտիվորեն մասնակցում են իրենց հավատքի
մասին իրազեկվածությունը բարձրացնելու և ամբողջ աշխարհում
զրադաշտականների շրջանում համայնքի զգացումը խթանելու ջանքերին: