Faz kavramı

• Kristal yapılı malzemelerin iç yapılarında

homojen ve belirli özellikler gösteren
bölgelere faz (phase) adı verilir.

• Fazlar; bu atom düzenlerinden ve toplam iç

yapıda bu fazların oluşturdukları tanelerden
meydana gelir.
 Katı çözelti
• Sıvı çözeltide olduğu gibi, katı durumda da bir
elementin atomları diğer bir elementin kafes yapısı
içerisinde uygun bir yer bulup yerleşmesi ile katı
çözelti meydana gelir.
• Uygun yerler arayer veya yeralan (ikame) olabilir.
• Hume-rothery kuralı gerçekleşmişse tam ve sınırsız
bir çözünme (karışma) sağlanabilir.
(a) Suyun 3 hali; gaz, sıvı, ve katı. Herbiri bir fazdır.
(b) Su ve alkol; tam çözünme.
(c) Tuz ve su; sınırlı çözünme.
(d) Su ve yağ; Hiç çözünmeme.
 (a)Sıvı Cu ve Ni, tam çözünür.
(b)Katı Cu ve Ni kristal yapıda rastgele yerlere yerleşmek suretiyle
tam katı çözelti oluşturur.
Katı
Çözelti (c)Cu ve Zn alaşımları sınırlı
çözünmeden dolayı % 30 dan
fazla Zn çözemez, ikinci faz
bölgeleri oluşturur.
2.Faz
Mikroyapıda fazlar
 Mikroyapıda Fazlar niçin oluşur?

Neden atomlar her noktada homojen karışım

oluşturamazlar?
• Bir elemente diğer bir element karıştırılacak olursa,
daima toplam iç enerji mimimum olacak şekilde
yeni atom düzenleri meydana gelir.
 Sistemde enerji
• Fazlar: İç enerjinin min olmasını sağlayacak şekilde
oluşurlar.
• Bir sistemde enerji durumu: sıcaklık, kimyasal
bileşim, basınç gibi değişkenler ile belirlenir.
• Eğer basınç sabit ise (atmosferik basınç) sistemin
enerjisi kimyasal bileşim ve sıcaklık tarafından
belirlenir.
 Faz diagramları

• Kimyasal bileşim ve sıcaklığa bağlı olarak

belirli şartlarda hangi fazların stabil olduğu faz
diagramları ile belirlenir.
 Likidüs çizgisi
T1
TB Sıvı
Sıvı

T
S+a
T2
S+a
T, Sıcaklık

TA
Solidüs T3
çizgisi a (katı)
a (katı)
Xs X1 Xa
X1 kompozisyonuna sahip alaşım:
T1 de: S
T2 de: S+a
T3 de: a
Kimyasal bileşim: Kompozisyon fazlarına sahiptir.
 Gibbs Faz kuralı
• Bir sistemde bileşen ve faz sayısının belirli olması
durumunda serbest değişken olup olmadığını
belirlemede kullanılan bir kuraldır.

Basıncın değişken bir parametre olması durumu

F=C–P+2
Basıncın sabit olması durumu (en çok kullanılan bağıntı)

F=C–P+1
Serbest değişken
sayısı Faz sayısı
Bileşen sayısı
 Erime noktasında Gibbs kuralı
• Diagramda saf element için erime noktasındaki (TA) durum:
• P = 2 (sıvı ve a olarak 2 faz)
• C = 1 (Tek bileşen A)
F=1-2+1=0
T
• Basınç sabit, kimyasal
Sıvının soğuması
bileşimde değişmediği için
Katılaşma aralığı tek değişken olan sıcaklıktır.
Ancak bu da erime/katılaşma
TA boyunca sıcaklık sabittir-
serbest değişken bulunmaz
t
a nın soğuması
 b noktasında:
• P=2 (2 Faz: sıvı ve a)
• C=2 (Bileşenler: A ve B)
• F=2–2+1=1
• Tek değişken: Sıcaklık

c noktasında:
a noktasında: • P=1 (1 Faz: sıvı)
• P=2 (2 Faz: sıvı ve a) • C=2 (Bileşenler: A ve B)
• C=2 (Bileşenler: A ve B) • F = 2 -1 + 1 = 2
• F=2–2+1=1 • Değişkenler: Sıcaklık ve
• Tek değişken: Sıcaklık bileşim.
 Gibbs kuralı ve Faz diagramları
Gibbs kuralı kullanılarak elde
edilen soğuma diagramları,
Faz diagaramlarını
oluşturmada önemli bir
gereçtir.

ð
 Terazi kuralı
Faz diagramları:
• Hangi sıcaklık ve bileşimde hangi fazlar var?
• Bu fazların bileşimi nedir?

Faz diagramında, fazların oranlarını ve

bileşimlerini bulmak için terazi kuralı (lever
rule) kullanılır.
 S
S+a

b-x
x-a
x bileşiminin T sıcaklığında bileşim T
oranları:
a

b-x
S% = ´ 100
b-a a b
x
x-a
a% = ´ 100
b-a
S % + a % = 100%
 Çözünme durumuna göre
• Tam çözünme: Bir elementin diğeri içerisinde sınırsız çözünebilmesi.
• Hiç çözünmeme: Bir elementin diğeri içinde hiç çözünememesi.
• Sınırlı çözünme: Bir elementin diğeri içerisinde kısıtlı çözünebilmesi.

a) b) c)
 Örnek

Cu-40% Ni alaşımı için aşağıdaki sıcaklıklarda serbestlik

derecelerini bulunuz (a) 1300oC, (b) 1250oC, and (c) 1200oC.

Cu - Ni faz diyagramlarında
Basınç sabit olduğu için eşitlik:
(1 + C = F + P) olur.
(a) 1300oC,
P=1 (Sadece sıvı faz),
C=2 (Cu ve Ni)
Böylece;
1+C=F+P
1+2=F+1[F=2
(b) 1250oC,
İki faz mevcut; P = 2, (Sıvı ve katı)
Cu ve Ni den dolayı; C = 2:
1+C=F+P
1+2=F+2[F=1
(c) 1200oC,
P = 1, sadece katı faz;
C = 2, (Cu ve Ni).
1+C=F+P
1+2=F+1[F=2
 Örnek
Cu-40% Ni faz diyagramında aşağıdaki sıcaklıklarda kompozisyonları
bulunuz; (a) 1300oC, (b)1270oC, (c)1250oC, (d)1200oC.

40% Ni kompozisyonunda dikey çizgi

çizilir;
-1300oC: Sadece sıvı faz mevcut.
-1270oC: 2 Faz mevcut: Sıvı ve katı.
Sıvı (S) faz 37% Ni,
Katı (a) faz 50% Ni
konsantrasyonuna sahip.
-1250oC: İki faz mevcut.
Sıvıda (L) 32% Ni, katıda(a) 45% Ni mevcut
-1200oC: Sadece katı (a) mevcut; 40% Ni
konsantrasyonuna sahiptir.
100 gr ağırlığına sahip Cu-40% Ni alaşımı, 1250oC de
(a) hangi fazlara sahiptir
(b) bu fazlarda ağırlığı nedir ?
Sadece 2 faz mevcuttur: Sıvı faz (L) v katı faz (a).
xa ; a nın oranı olacak olursa;
xL= 1 - xa. Sıvının oranı
xa = (40-32)/(45-32) = 8/13 = 0.62 = % 62
xL = 1-xa = 1-0.62 = 0.38= % 38
a fazının ağırlığı; 100 gr x 0.62 = 62 gr
Sıvının ağırlığı; 100 gr x 0.38 = 38 gr.
 Örnek
Cu-40% Ni alaşımı için aşağıdaki sıcaklıklarda faz oranlarını
saptayınız (a) 1300oC, (b) 1270oC, (c) 1250oC, (d) 1200oC.

-1300o C:
100%L
-1270o C:
%L = 50 - 40 ´100
50 -37
= 77%
%α = 40 -37 ´100
50 -37
= 23%
-1250oC:
%L = 45 - 40 ´100
45 - 32
= 38%
%a = 40 - 32 ´100
45 - 32
= 62%
-1200oC:
100%a
 Tam Çözünme
Sıcaklık

S, Sıvı Sıvı Tamamen sıvı faz

TB
Sıvı
a
% 90 Sıvı + % 10 a

S+a
% 60 Sıvı + % 40 a
TA

a, Katı
% 10 Sıvı + % 90 a

a
Tamamen katı faz.
%B a: %x oranında B elementi
X
içerir.
 Hiç Çözünmeme
1.Alaşım 2.Alaşım 3.Alaşım
S TB
•1 1 Sıvı 1 Sıvı Sıvı
1
1• • 2
TA
2• 2 Sıvı 2
S+B 2
A+S 1 A
3• •
Ötektik •3
Sıcaklık ð 4• •4 Sıvı Sıvı
2• 3 3 3
A+B A
B
5• 3• •5 Ötektik Yapı
4 Ötektik A 4
X1 ñ %B X3 Ötektik B
X2 Proötektik A
Ötektik Bileşim
5 5
A Kristalleri Proötektik B
Ötektik A
(Açık renk) Ötektik A
Ötektik B
Ötektik B
B Kristalleri
(Koyu renk)
 Ötektik Yapı
• Ötektik reaksiyon; sıvı fazın ani olarak iki ayrı
katı faza dönüşmesi reaksiyonudur.
Ötektik reaksiyon:
Soğuma
Sıvı a (Katı) + b (Katı)
Ötektik nokta
Ötektik noktadan
uzaklaştıkça, ötektik
reaksiyon, dönüşüm Ötektik
öncesi varolan sıvı Sıcaklık ð
faz kadar gerçekleşir.
 “A” kristal taneleri
• Katılaşma sırasında (Açık renk)
çekirdeklenme bir çok
noktadan başlar,
• Bu çekirdekler tabaka şeklinde
büürler
• Birbirlerine temas etmeleri ile
ince ve tabakalı yapı meydana
gelir,
• Çekirdeklenme ne kadar çok
“B” kristal taneleri
noktadan meydana gelmişse (Koyu renk)
yapı o kadar ince tabakalı (veya
küçük taneli) olacaktır.
Fö = C – P + 1 = 2 – 3 + 1 = 0
• Ötektik reaksiyon ile oluşan katı faz.
– Lamelli (tabakalar şeklinde paketlenmiş)
– Nodüler (matris faz içerisinde küresel diğer fazın
bulunması)
• Lamelli yapıda iki katı faz birbiri üzerine paketlenmiş tabakalar
şeklindedir. Her bir tabaka bir tanedir.

1 2
Lamelli Nodular
Yapı Yapı
 Sınırlı Çözünme
• Alaşım sistemlerinin çoğunda görülür.
• B elementi A nın içerisinde sınırlı olarak çözünebilir. Oda
sıcaklığında X1 kadar, sıcaklık arttıkça (ötektik sıcaklıkta) X2 kadar
çözünebilir.
• Sıcaklıkla ısıl aktivasyon artar ve boşluk miktarı artar.
• Aynı şekilde A elementi B içerisinde sınırlı miktarda çözünebilir.
• Oda sıcaklığında X3 kadar, sıcaklık arttıkça (ötektik sıcaklıkta) X4
kadar çözünebilir.
• (Sıcaklıkla ısıl aktivasyon artar ve boşluk miktarı artar).
 a fazı: Katı
Çözelti

• Çözeltiye giremeyen yabancı

atomlar kendilerinin
b fazı:
çoğunlukta olduğu yeni atom
2.Faz ve
düzeni (faz) oluştururlar. Katı çözelti
• A nın çoğunlukta olduğu katı
çözelti a fazını oluşturur,
• B nin çoğunlukta olduğu katı
çözelti b fazını oluşturur.
• Fiziksel ve kimyasal
özellikleri farklı olan iki katı
faz a ve b aynı yapıda
birarada bulunabilir.
 Ötektik
Bileşim

Ötektik altı bileşim Xö Ötektik üstü bileşim

(hypo) (hyper)
Kaldığım yer
 TA S
Ötektik TB
Bileşim
a+S ò
Ötektik a S+b
Sıcaklık
ð Xö
b

a+b

X1 X2 X4 X
%B 3
 Faz diagramları: Sınırlı Çözünme
I II III IV
I II III IV
1 1 1 1
TA 1•
1• S
2 •
2• 1• TB 2 2 2 2
3 •
2•
• a+S
1• S+b
Tö 3
a b 3 3 3 3
3• 2•

4• a+b Ötektik
4 • 4 4 4
5• 4• 3•
Ötektik
%B
X1 X2 X3 Xö 5 Ötektik
öncesi a
b (a dan
ayrışan) Ötektik
öncesi a
 Ötektoid Reaksiyon
• Soğuma sırasında bir katı fazdan iki ayrı katı fazın oluşması
reaksiyonudur.

Ötektoid reaksiyon:
g (Katı)
Soğuma
a (Katı) + b (Katı)
 TA S
TB
S+b
g+S
Tötektik
g
g+b
1• b
Tötektoid a
2•
a+b

Xötektoid
%B Xötektik
 Peritektik ve Peritektoid Reaksiyon
• Kısmi çözünürlük gösteren alaşım sistemlerinde elementlerin
ergime sıcaklıklarının çok farklı olması durumunda meydana
gelen faz reaksiyonlarıdır.

Peritektik reaksiyon:
Soğuma
Sıvı + a (Katı) b (Katı)

Peritektoid reaksiyon:
Soğuma
a (Katı) + b (Katı) µ (Katı)
 Peritektik reaksiyon:
Soğuma
Sıvı + d (Katı) g (Katı)

Peritektoid reaksiyon:
Soğuma
a (Katı) + b (Katı) µ (Katı)
 Ötektik

Peritektik

Monotektik

Ötektoid

Peritektoid
 Arafazlar ve Metallerarası bileşikler
• Faz diyagramlarının birden fazla reaksiyon içermeleri
durumunda görülür.
• Arafazın tekbir kimyasal bileşik olması durumunda metaller
arası fazlar söz konusudur. Metaller arası fazlar çok sert ve
gevrek malzemelerdir.
Metallerarası
bileşikler
Arafazlar
Sıcaklık (oC)
Demir Karbon Faz diyagramı

Tötektik

Tötektoid

Fe3C: Sementit
a : Ferrit
g : Ostenit

%C: ağırlık olarak

 Örnek
Aşağıda verilen faz diyagramında bulunan 3 adet farklı faz reaksiyonlarını tespit
ediniz.
(c)2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning™ is a

1150oC, 920oC, 750oC, 450oC ve 300oC

trademark used herein under license.

lerde yatay çizgiler vardır

1150oC: δ + L à γ, peritektik
920oC: L1 à γ + L2 a monotektik
750oC: L à γ + β, a ötektik
450oC: γ à α + β, a ötektoid
300oC: α + β à µ or a peritektoid
 Örnek1
100 gr Pb-%10 Sn alaşımı için;
(a)100oC’de Sn nin Pb içerisinde max çözünürlüğünü bulunuz,
(b) Pb nin Sn içerisinde max çözünürlüğünü bulunuz,
(c) 0oC de a ve b faz miktarlarını bulunuz,
(d) α ve β fazları içerisinde Sn miktarını ağırlık olarak bulunuz,
(e) α ve β fazları içerisinde Pb miktarını ağırlık olarak bulunuz.
(a) 100oC (Sn) nin (Pb) içerisinde çözünürlüğü % 5.
(b) Pb nin Sn içerisinde max çözünürlüğünü ötektik sıcaklık
olan 183oC de gerçekleşir: Bu değer % 97.5.

Tötektik:183oC

97.5% Sn
2.5% Pb

5%
(c) 0oC de, α + β bölgesinde terazi kuralını uygularsak:

2% Sn

a b

2 10 100
%β = a x100 = 10 - 2 ´100
a +b 100 - 2
= 8.2% Þ

% α =100 - 8.2
= 91.8%
2% Sn
(d) M (Sn)a = 2% Sn ´ 91.8 g (α) = 0.02 ´ 91.8 g = 1.836 g.
M (Sn)b = (10 – 1.836) g = 8.164 g.
(e) M (Pb)a = 98% Pb ´ 91.8 g (α) = 0.98 ´ 91.8 g = 89.964 g
M (Pb)b = 90 - 89.964 = 0.036 g.
(c)2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning™ is a trademark used herein under license.
 Örnek2
Pb-Sn alaşımına ait faz diyagramı verilmektedir.
• Ötektik kompozisyonda faz miktarlarını hesap ediniz.
(b) Fazların ağırlık miktarlarını bulunuz.
(c) 200 gr ötektik alaşım için her fazda bulunan Pb ve Sn
miktarlarını bulunuz.
(a) Ötektik alaşım Pb - % 61.9 Sn kompozisyonunda olacaktır.
Bu kompozisyon için ötektik sıcaklıkta terazi kuralını
uygularsak:

a b

19 61.9 97.5

97.5% Sn
2.5% Pb
 a b

19 61.9 97.5

a:(Pb -19% Sn)

% a = b x100 = 97.5 - 61.9 ´100 = 45.35%
a +b 97.5 -19.0
b:(Pb - 97.5% Sn)
% b = a x100 = 61.9 -19.0 ´100 = 54.65%
a +b 97.5 -19.0
(b)
Ötektik sıcaklığın hemen altında:
M(α)= M(alaşım) ´ % a = 200 g ´ 0.4535 = 90.7 g
M(β)= M(alaşım) – M(a) = 200.0 g - 90.7 g = 109.3 g

(c)
M (Sn)α= M(a) ´ % Sn(α) = 90.7g x 0.19 = 17.233 g
M (Pb)a = M(a) – M(Sn)a = 90.7 g - 17.233g = 73.467 g
M (Pb)β = M(b) ´ % Pb(β) = 109.3 g ´ (1 – 0.975) = 2.73 g
M (Sn)β = M(b) – M(Pb)b= 109.3 g - 2.73 g = 106.57 g
(c)2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning™ is a trademark used herein under license.
Aşağıdaki sıcaklıklarda faz ve oranlarını bulunuz
a) 250oC
b) 200oC
c) 150oC
d) 50oC