Ф-ӘД-001/046

№4 Ders Konusu: Ontoloji ve Metafizik

Dersin Öğrenme Çıktıları:
1. Felsefenin tarihsel gelişimine dayalı ontoloji ve metafizik ana içeriği tanımlayabilir;
2. Doğal ve sosyal dünyayı felsefi bakış açısıyla açıklayabilir;
3. Mitolojik, dini ve bilimsel görüşlerin özelliklerini açıklayabilir;
Ders Planı:
1. Ontolojinin Merkezi Kategorisi Olarak Varlık Varlık
2. Gerçek (Maddi) Varlık ve İdeal Varlık
3. Varlığın Türleri
4. Felsefe ve Bilimde Madde Kavramının Evrimi
5. Hareket Türleri. Maddenin Temel Nitelikleri Olarak Zaman ve Mekân
6. Metafizik. Metafizik Eleştirisi

''Ontoloji'' adıyla da bilinen varlık felsefesi, nihilizm, idealizm, teoloji ve metafizik gibi birçok
temel felsefi akımı etkilemiştir. ''Varlık nedir'' ve ''Varlık var mıdır?'' gibi sorulara cevap
arayan filozoflar, sorgulamalarında akıl yürütme, önerme ve tüme varım gibi düşünsel
yöntemlere başvurmuştur. Varlık felsefesinin temsilcileri kimdir, temel kavramları ve
soruları nelerdir?

Varlık Felsefesi Nedir?

Antik Yunan filozoflarından itibaren ''ben var mıyım?'' ve ''varlık neden var'' gibi sorular
felsefenin temel sorularından biri olmuştur. Bu soruya olumsuz cevap verenler Batı felsefesinde
Nihilizm ismini aldı. Uzak Doğu felsefesinin köşe taşlarından biri olan Taoizm de ''varlık mıdır''
sorusunu ''hayır'' olarak cevaplayan temel akımlardan biri oldu. Bu iki disipline göre, bir şeyin var
olabilmesi için duyularla algılanabiliyor olması yetmez. Yine de iki felsefe akımı, birçok yönden
birbirinden ayrılı. Hiççilik, tüm erdemleri ve ahlak yasalarını reddederken, Taoizm daha metafizik
bir yapıya büründü.
Felsefe tarihinde ''varlık nedir'' sorusu da önemli bir yer tutar. Örneğin Herakliteos bu soruya
''Varlık oluştur'' cevabını verir. ''Aynı nehirde iki kere yıkanılmaz'' sözünün sahibi filozof, her şeyin
sürekli akıp gittiği bir evrende, varlığın da sürekli bir akış içerisinde olduğunu ifade etmiştir. Platon
ve Aristoteles için Varlık ideadır. Varlık ve gerçeklik içinde yaşadığımız nesnel dünyada değil,
ideaların yani fikirlerin dünyasında mevcuttur. T. Hobbes ve Karl Marx ise İdealizme karşı çıkmış
ve ''Varlık Nedir'' sorusuna ''Maddedir'' cevabını vermiştir. Diyalektik Materyalizme göre, sadece
somut olan şeyler vardır. Temas edilemeyen, ölçülemeyen ya da gözle görülemeyen her şey yok
hükmündedir.
Rene Descartes ise iki zıt felsefeyi bütünleştirerek ''Madde hem idea hem de maddedir''
görüşünü savunmuştur. Fransız filozofa göre düşüncelerimizle tahayyül ettiğimiz her şey, içinde
yaşadığımız dünya kadar somuttur. Çünkü nesnel dünyayı algılamamızın birinci koşulu düşünebilen
varlıklar olmamızdır. Fenomenolojinin kurucusu E. Husserl ''Varlık fenomendir'' ve ''Varlık Şey'in
Kendisidir'' görüşünü ortaya atarak varlık felsefesine farklı bir bakış açısı kazandırdı.
Varlık kavramı birçok filozof, düşünür ve edebiyatçı tarafından farklı şekilde
tanımlanmıştır. Genel tanıma göre, duyularla algılanabilen, bir cismi ve şekli olan her şeye
varlık denir. Yani, varlık, var olan her şeydir. Bu anlamda varlık, insan bilincinin dışında
bağımsız olabileceği gibi, insan bilicinin içinde ona bağımlı da olabilir. Varlıklar canlı (insan,
bitki, hayvan) ve cansız (nesneler) olarak ikiye ayrılır.
İslam felsefesinde de varlık kavramı derinlemesine tahlil edilmiştir. Muhyiddin İbn Arabi ve
Sadreddin Konevi gibi düşünürler, Allah'ı Vacibü'l Vücud (Zorunlu Varlık), yaratılanları ise
Vacibü'l Vücud Mümkin (Mümkün Varlık) olarak nitelendirmiştir.

1
 Ф-ӘД-001/046

Filozoflar felsefe tarihi dediğimiz podyumda ortaya koydukları kavramlarla birbirlerinden ayırt
edilirler: Anaksagoras’ın nousu, Herakleitos’un polemosu, Platon’un ideası, Spinoza’nın conatusu,
Levinas’ın il y ası... Aristoteles de bu durumdan bağışık değildir. İşte Stageiralı’nın gündelik
kullanımından koparıp felsefi bir kavrama dönüştürdüğü en önemli sözcüklerden birisi de ousiadır
(ούσία). Ousia önce Latinceye, daha sonra tüm modern Batı dillerine (ve Türkçeye) genellikle ‘öz’
(essence) veya ‘töz’ (substantia, substance, substanz) olarak çevrilmiştir. Ancak Heidegger bu
kavramı töz olarak çevirmenin yaygın bir düşüncesizlik olduğunu ve anlamını tümüyle yitirmemize
neden olduğunu söyler.
Ousia kavramını öncelikle gramer bakımından incelediğimizde, Grekçe einai (είναι, olma(k), to
be) fiilinin geniş zaman ortacı olarak çekilmiş hali olduğunu görürüz ([var]-olmaklık). Gündelik
dilde ise sözcük ‘mal, mülk, servet, varlık’anlamını karşılayacak şekilde kullanılmaktaydı. Tam hali
olan Parousia da (παρούσία) eşanlamlı olacak şekilde ‘mal, servet, mevcudiyet, hazır bulunma’
anlamına gelmekteydi. Kısacası kavram önceleri yalnızca ‘maddi’ sahiplikler, mülkler karşılığı
olarak kullanılıyordu.

Varlık Felsefesinin Temel Kavramları Nelerdir?

Varlık felsefesine ait birçok temel kavram bulunmaktadır. Bunların başında varlığın ''Gerçek
Varlık'' ve ''Düşünen Varlık'' ayrımı yer alıyor. Buna göre kişinin var olabilmesi için, sadece bir
bedene ya da nefes alıyor olması yetersizdir. Ünlü Fransız filozofun ''Düşünüyorum o halde varım''
cümlesi, bunun en büyük ispatlarından biri kabul edilir. Ancak bu ayrım başta İdealistler ve İslam
filozofları olmak üzere birçok düşünür tarafından eleştirilmiştir. Onlara göre var olmanın ilk koşulu
düşünmek değildir. Bilakis düşünmek için önce var olmak gerekir.

Bir diğer temel kavram ise ''Töz'' olarak nitelendirilir. Temel, esas, yapı ve çekirdek gibi anlamlara
gelen töz, varlık kelimesinin yerine kullanılır. Töz, bilimin varlık tanımı gibi kesinlik içermez.
Bilim varlığı sorgulamaz ve kanıtlamaya çalışmaz. Deney ve gözlem gibi yöntemleri kullanır. Bu
bağlamda ''töz'' bilimsel değil felsefi bir kavramdır.

Varlık felsefesi ilk olarak Milet kentinde (İyon uygarlığında) Thales’in varlığın ilk maddesi (arkhe)
nedir? sorusuyla ortaya çıkmıştır. Varlık felsefesinin konusu varlıktır; yani var olan her şeydir. Bu
manasıyla varlığı ikiye ayırabiliriz.

1. Gerçek Varlıklar
2. Düşünsel (İdeal) Varlıklar

1. Gerçek Varlıklar: İnsan zihninden bağımsız dış dünyada bulunan varlıklardır (Uludağ, ev, masa
gibi). Biz onları algılasak da algılamasak da onlar hep vardır. Gerçek varlıklar zamana ve mekâna
bağlıdır. Bu yüzden değişirler, yok olurlar ve var olurlar.

2. Düşünsel Varlıklar: İnsan zihnine bağımlı olan yani onun ürünü olan varlıklardır (Kaf dağı,
deniz kızı, pi sayısı gibi.). Onlar ancak düşüncede var olurlar. Düşünsel varlıklar zaman ve mekân
dışıdır, bu nedenle değişmezler, hep kendi kendisiyle aynıdır. Varlık felsefesi işte bunların
oluşturduğu genel varlıkla ilgilenir ve varlık nedir? Sorusuna cevap arar. Varlık felsefesi varlığın ilk
ilkelerini, özünü, yapısını, türlerini, biçimlerini inceleyen disiplindir.

BİLİME GÖRE VARLIK

Varlık, hem bilimin hem de felsefenin konusudur. Bilim, varlığın varolup olmadığından
kuşku duymaz ve bununla ilgili soru da sormaz; çünkü bilim varlığı her durumda var olarak kabul
ederek araştırmalarını yapar.

2
 Ф-ӘД-001/046

Bilim varlığı deneysel yöntemlerle ele alır. Bilimin konusunu; nesnel olgular ile doğrudan
veya dolaylı olarak gözlemlenebilir ve üzerinde deney yapılabilir varlıklar oluşturur. Bilimin varlığa
yaklaşımı indirgemeci (karmaşık olayları, olguları, ilişkileri veya yapıları daha basit ilişkilerle,
ilkelerle açıklama çabası. Yani çok sayıda etkenin rol aldığı bir sürecin çözümlemesini tek faktöre
indirgeyerek yapma) dir. Bilimin asıl sorduğu soru: varlığın nasıl bir şey olduğu? sorusudur. Bunu
sorarken de her bilim kendi alanlarıyla sınırlı kalır. Yani bilim varlığı parçacı bir yaklaşımla ele alır.
Bilim, varlığı incelerken onu felsefenin yaptığı gibi bir bütün olarak ele almaz ve incelemez.
Bu bağlamda bilim kendi içinde disiplinlere ayrılır. Her bilim dalı varlığın bir parçasını ele alır ve o
alanda uzmanlaşır. Örneğin, biyoloji canlı organizmayı, fizik hareketi, astronomi yıldızları, kimya
maddeyi konu edinir.
Mantık ve matematik gibi formel bilimlerin dışında özellikle doğa bilimleri
varlığı materialist bir bakış açısıyla ele alırlar. Bu bilimler için varlık, uzayda yer kaplayan, eni
boyu ve derinliği olan bir nesnedir. Buna göre varlık madde cinsinden bir varlıktır. Somut bir
varlığa sahip olduğu için de gözlemlenebilir ve üzerinde deney yapılabilir bir nesnedir. Bilime göre
varlık akıl yoluyla bilinebilir bir özelliğe sahiptir. Çünkü bilimsel bilgiler akıl sayesinde üretilir.
Yine bilimde varlık neden-sonuç ilişkisine bağlı olarak varlığa gelir.

FELSEFE AÇISINDAN VARLIK

Felsefe, bilimden farklı olarak varlığın ne olduğu sorusu üzerinde durur. Varlıkla ilgili
eleştirel ve şüpheci bir tavır takınır. Felsefe varlığı akıl yoluyla açıklamaya çalışır. Felsefe, varlığı
incelerken hem olgular dünyasındaki hem de düşünsel alandaki varlığı kendine konu edinir.
Felsefenin varlığa yaklaşımı bütüncüldür. Varlık sorusunu soran ve varlığı açıklamak isteyen
felsefeye Ontoloji (Varlık felsefesi) adı verilir.

ONTOLOJİK AÇIDAN VARLIK

Varlık felsefesinde varlık, üç temel problem çerçevesinde ele alınıp incelenir.

1. Varlığın var olup olmadığı problemi

2. Varlığın niceliği problem
3. Varlığın ne olduğu problemi (niteliği)

1. Varlığın Var Olup Olmadığı Problemi: Bu probleme cevap verenler iki farklı görüştedir.
Nihilizm (Hiççilik), Taoizm, Realizm (Gerçekçilik)

- NİHİLİZM: Nihilizm akımı, hem bilgi felsefesi hem ahlak felsefesi hem de varlık felsefesi ile
ilgili bir görüştür. Bilgi felsefesi alanındaki anlamında doğru bilginin mümkün olmadığını savunur.
Ahlak felsefesi alanındaki anlamında hiçbir kuralı, ahlaki ilkeyi kabul etmeyen görüştür. Varlık
felsefesi alanındaki anlamında ise, hiç bir şeyin var olmadığını ve bilinemeyeceğini savunur.
Gorgias bunu şöyle VARLIK FELSEFESİ Nihilizm (Hiççilik) açıklar: “Hiçbir şey yoktur, olsaydı
da bilemezdik, bilseydik de başkalarına aktaramazdık.
- TAOİZM: Kurucusu Lao Tse’dir. Taoizm; gerçeğin tüm çeşitliliğine karşılık bir “Tao” olduğunu
ve bunun görüntüsünün, maddesinin, biçiminin ve adının olmadığını savunur. Tao’ya göre aldatıcı
dünya varlıktan yoksundur. Tek gerçek Tao’dur. Tao, evrenin düzenidir. Tao, ezeli ve ebedidir. O,
gözlem ve düşünceyle değil, mistik tecrübeyle bilinebilir.
-REALİZM(GERÇEKÇİLİK): Varlığın var olduğunu ve insan zihninden bağımsız olduğunu
savunan akımdır. Gerçeğin (varlığın) düşünceden önce geldiğini yani var olduğunu savunur.

3
 Ф-ӘД-001/046

2. Varlığın Niceliği Problemi: Niceliksel manada; varlık bir midir, yoksa birden çok mudur?
Sorusuna cevap veren üç farklı görüş vardır. a) Monizm (tekçilik) b) Düalizm (ikicilik) c) Plüralizm
(çokçuluk)

a) Monizm (Tekçilik): Var olan her şey tek bir gerçeklikten oluşur. Hegel bu akımın temsilcisidir.

b) Düalizm (İkicilik): Varlık birbirine indirgenemeyen iki ayrı varlıktan oluşur. Temsilcisi
Descartes’e göre varlığın temelinde iki ayrı töz olarak ruh ve beden bulunmaktadır.

c) Plüralizm (Çokçuluk): Varlığın açıklanmasını birden çok ilkeyle açıklayan akımdır. Bu görüş
varlığın temelinde ikiden fazla tözün olduğunu savunur. Plüralizm evrenin yaratılması, varoluş
sürencin işlemesi, varlıkla ilgili kategorilerin ortaya çıkışında ikiden fazla belirleyicinin olduğunu
savunur. Temsilcisi Empedokles varlığın su, ateş, hava, toprak tözlerinden oluştuğunu savunur.

3. Varlığın Ne Olduğu Problemi (niteliği): Bu probleme cevap verenler beş farklı görüştedir.

a) Varlığı oluş olarak kabul edenler

b) Varlığı idea (düşünce) olarak kabul edenler
c) Varlığı madde olarak kabul edenler
d) Varlığı hem idea hem de madde olarak kabul edenler
e) Varlığı fenomen olarak kabul edenler
f) Pragmatizm(faydacılık)

a) Varlığı oluş olarak kabul edenler: Bu anlayışa göre, varlığın durağan olması mümkün değildir.
Yani varlık statik değildir. Varlık, sürekli bir değişim ve oluşum içerisindedir. Bu anlayışın
temsilcileri; Herakleitos ve Whitehead’dır.

b) Varlığı idea (düşünce) olarak kabul edenler: Bu anlayışa göre, ilk varlığın ideasal (düşünsel)
bir varlık olduğunu savunurlar. Bu yönüyle bu anlayışı benimseyenlere İdealistler denir.
Temsilcileri; Platon, Aristoteles, Farabi, Hegel, G. Berkeley. İdealist anlayış, insan zihninden
bağımsız bir varlığın var olduğunu, fakat bu varlığın somut, maddi değil de; soyut, zihinsel nitelikte
bir varlık olduğunu ileri sürer. İdealistler, Tanrı’yı kabul etmekle hareket ederek varlıkların
Tanrı’dan (düşünceden, salt akıldan, salt ruhtan) ortaya çıktığını söylerler. Bu nedenle varlığın
düşünsel ve soyut olduğunu savunurlar. Ayrıca idealistler, duyularla algılananların gerçek varlıklar
olmadığını savunurlar.

c) Varlığı madde olarak kabul edenler (Materyalizm): Bu anlayışa göre, evrendeki ilk varlık
maddeseldir. Madde düşünceden bağımsız olarak vardır. Bütün varlıklar maddeden oluşur. Düşünce
maddeden sonra gelir ve varlığı maddeye bağlıdır. Bu yaklaşıma materyalizm denir. Materyalizm
mekanik ve diyalektik materyalizm diye ikiye ayrılır. Mekanik materyalistlere (Demokritos, T.
Hobbes, La Mettrie) göre var olan her şey maddedir, evren bir makine gibidir. Varlığı açıklarken
fizik bilimini temele alırlar. Diyalektik materyalistlere (Karl Marx) göre varlıklar, maddenin
çatışma ve etkileşimi sonucunda oluşur.

d) Varlığı hem idea hem de madde olarak kabul edenler (Düalizm): Kurucusu Descartes (1596-
1650) ’tir. Ona göre varlık; birbirine indirgenemeyen madde (beden) ve ruh (düşünme) gibi iki
öğeden oluşur. Varlığın temelinde birbirine indirgenemeyen iki töz olduğunu kabul eden bu görüşe
düalizm denir. Descartes’e göre üç tür cevher (töz) vardır. Tanrı, madde ve ruh. Birinci töz olan
Tanrı, sonsuz tözdür. Tanrı, sonsuz ve mükemmeldir. Varlığını hiçbir şeye borçlu değildir. Kendi
başına vardır. Diğer tözler olan madde ve ruh sonlu tözlerdir. Kendi başlarına var olamazlar. Var

4
 Ф-ӘД-001/046

olmak için Tanrı’ya ihtiyaç duyarlar. Maddenin ana niteliği yer kaplamak, ruhun ana niteliği ise
düşünmektir.

e) Varlığı fenomen olarak kabul edenler: Fenomen, terimsel anlamda “Görünen ve öz bilim”
demektir. Genel anlamda ise fenomen, “algılanan veya bilince görünen şey olup gözlemlenebilir
olay/ olgudur.” Kurucusu E. Husserl’dir. Husserl gerçek varlığı, fenomenlerin içinde gelişen öz
olarak tanımlar. Varlık kendisini fenomenlerde gösterir. İnsanlar varlığa değerler yükleyerek ona
yaklaştığından onun özüne hiç yaklaşamamaktadır. Bu öze yaklaşmak ve onu kavramak için varlığa
verilen değerlerden varlığın arındırılması gerekmektedir. Yani fenomenlerin; olgulardan, duyusal
yaşantılardan ayıklanması gerekir. Husserl bu ayıklama işlemine “paranteze alma” der. Parantez
alma; bir nesnenin özüne ulaşabilmek için onun özüne ait olmayan tüm özelliklerin bir kenara
konulması demektir. Nesnenin özüne ait olmayan tüm öğeler, belirli bir süre için yok sayılır ve bu
yolla özlerin kendisine ulaşılır.

f) Pragmatizm: Pragmatizm’e göre bir şey yararlı olduğu sürece değerli, önemli ve doğrudur.
Kurucusu Charles S. Pierce en önemli temsilcileri ise W. James ve J. Dewey’dir.

W. James’e göre; her insanın yaşamının bir amacı vardır. Bu nedenle, bir şey ancak insanın
yaşamına katkı yaptığı ya da işe yaradığı sürece doğru ve gerçektir. Doğrunun değeri de bize
sağladığı fayda ile ölçülür. Eğer bir şey yaşamımıza katkı sağlamıyorsa veya problemi çözmemizde
işe yaramıyorsa terk edilmelidir.

J. Dewey’e göre bilgi; çevreye uymayı, doğadan yararlanmayı ve mutlu olmayı sağlayan bir “alet
(araç)” tir. Bilgi edinme, insanın bir sorunla karşılaşması durumunda başlar, problemi çözmesiyle
de sona erer. Bir bilginin doğruluğu; o bilginin yararlılığına bağlıdır. Söz konusu bilgi;
karşılaştığımız problemleri çözmemizde bize yardımcı oluyorsa doğrudur.

Maddenin Temel Nitelikleri Olarak Zaman ve Mekân

Bütün olaylar bir mekân çerçevesinde gerçekleşir ve gelişir. Reel varlıkları bu kategorinin dışında
düşünmek mümkün değildir. Mekân kavramın çok soyut ve kompleks oluşu, bu kavramın tanımının
yapılmasını zorlaştırmaktadır. Mekân, felsefe ve bilimde oldukça eski bir tarihe sahiptir ve hala
araştırma konusu olan bir sorundur. Çünkü mekânın ortak, belirlenmiş bir tanımı ya da sınırları
yoktur. Bu bize mekânın ne kadar önemli olduğunu ve araştırılmaya değer derin bir konu olduğunu
düşündürmektedir. Bütün bunlara rağmen varlık, bilgi ve değer konularında kendilerine ait
metotlarla genel kavramları ve tanımları bulmaya çalışan filozofların mekân kavramıyla da
ilgilenmeleri son derece doğaldır.

Mekân, nesnelerin var olma ve bilinmelerinin şartı olarak ortaya çıkmaktadır. Bu bakımdan ele
alınınca hem ontolojik hem epistemolojik bir değer taşımaktadır. Tabi ki bu şekildeki bir ele alış
mekânın daha çok fenomonolojik bir değerlendirişi olacaktır. Zira mekân dışı varlıklar vardır ve
onların bilinmesi için mekâna ihtiyaç duyulmaz. Bu bağlamda düşünülecek olursa doğadaki
nesnelerin tasviri için mekân gereklilik olarak görülmektedir. Yer, mahal anlamında kullandığımız
mekân, Arapça da bir isim olan ‘Kevn’den türetilmiştir. ‘Kevn’ ise var olma, varlık ve vücud
anlamlarına gelmektedir. Aynı zamanda mekân var olanların içinde yer aldığı, tüm sınırlı
büyüklükleri içine alan uçsuz bucaksız büyüklüktür. Boşluk ve hiçlik durumudur. Sınırsız ortam,
sonsuz büyük kap ya da haznedir. Üç boyutu, yani eni, boyu ve derinliği olan hacimdir ve yer
kaplamadır

Bu bağlamda mekân idealist felsefeye göre, bizim dışımızda mevcut değildir ve zihnin basit
formlarından ibarettir. Mekân dış duyarlığımızın a priori formudur ve yan yana bulunma düzenidir.
Bunun yanı sıra mekânın gerçekliğiyle ilgili başlıca itirazların şu noktada yoğunlaştığı
5
 Ф-ӘД-001/046

görülmektedir: Eğer mekân gerçekten var olsaydı, ister istemez ya cevher ya da araz olacaktı.
Hâlbuki her ikisi de düşünülemez. Bu nedenle bu mekânın öz bakımından bilinemez oluşu, bu konu
da realistlerle, idealistler arasındaki tartışmanın sürüp gitmesine de sebep olmuştur.

Nitekim ilkçağ filozoflarından Parmenides (M.Ö. 540-470)’e göre varlık; sürekli ve bölünmez bir
bütündür. Varlıkla varlık arasında kesinti yoktur. Varlık ancak ezeli ve ebedi, değişmez, hareketsiz,
sürekli, bölünmez, sonsuz ve bir tek olarak tasavvur edilebilir. Bu bağlamda Parmenides’in varlık
görüşünden hareket eden öğrencisi Zenon (M.Ö. 490-430) da mekân ve hareketin kabulü halinde
paradokslara düşüleceğini göstermiştir. Değişme ve oluşu açıklamayı deneyen başka bir görüş ise
Empedokles (M.Ö. 495- 430) tarafından ileri sürülmüştür. O’na göre şeylerin kökeni toprak, su,
hava ve ateş olarak belirlenen dört unsurdur. Bu unsurlar kendi içlerinde değişmezler, bölünmez ve
yok olmazlar. Ancak mekânda (boşlukta) hareket ederler. Birbirleriyle belirli oranlarda
birleşebilirler, ayrılabilirler. Empodokles’e göre, değişme dört unsurun mekân da hareketleri
(birleşmeleri-ayrılmaları) ile açıklanır. Kısacası böyle bir anlayışın mekanist bir doğa anlayışını
içerdiğini söylemek mümkündür.

İslâm felsefe tarihi içinde Farabi’de, İbni Sina’da, Kindi’de ve Gazali’de zaman ve mekân: İslâm
felsefe tarihinde zaman meselesi hakkında ilk defa geniş çaplı ve sistemli bir incelemede bulunan
filozof İbni Sina’dır. Filozof bu kavramı sadece tabiat felsefesi içinde sınırlayarak incelemek yerine
çoğu zaman varlık felsefesiyle ilişkilendirerek açıklama yoluna gitmiştir. İbn Sina’ya göre zamanı
incelemenin yolu mekânı anlamak- tan geçer. Çünkü zaman, her hareket için gerekli olan bir
durumdur. Farabî’ye göre sınırlı zaman içinde vaki olan bir şeyin birinci ve ikinci olmak üzere iki
zamanı vardır. Birinci zaman kendi içinde vaki olan şeyin varlığına tâbi olan, ona uyan ve ondan
ayrılmayan zamandır. İkinci sınırlı zaman ise birinciden daha bü- yüktür ve birinci onun bir
parçasıdır. Zamanı hareketle bağlantılı olarak inceleyen Farabî’ye göre zaman, harekete tâbi ve ârız
olan şey demektir.

Zaman; mekânla ve hareketle var olmuş, mahiyeti açık bir şekilde çözülememiş bir varlıktır.
Yaratıcıdan başka her şey değişken olduğu için de insanın zaman ve mekân anlayışı hep izaha
muhtaç olmuştur. Fizikötesinin metaforik yansımaları “soyut olana” gönderme yapsa bile,
Yesevi’nin hikmetlerinde metafizik bilgiler her zaman “somut olana” dönük bir bilgi alanı olarak
karşımıza çıkmaktadır. Çünkü insan; ilk önce fiziki dünyayı ve kendi hayatını gördüğü ve
tanımlayabildiği ölçüde anlamlandırmaya çalışmaktadır. Sufiler, seyr-i sülük sürecinde elde ettikleri
metafizik bilgileri halkın diliyle ifade edebilmek için sembolik anlatım tarzını kullanmışlardır. Sufî
geleneğine bağlı kalan Ahmed Yesevi, Hikmetlerinde tanımlamalar yapmak ve metafizik bilgileri
aktarmak için çoğu zaman metaforik anlatım tarzını seçmiştir. Metafizik gerçeklerin dile
getirilmesinde metaforik ifadelere başvurulması zorunludur. Dolayısıyla, Hikmetlerde yer alan
metaforlar çoğunlukla metafizik içerikli hakikatlerin tasvirlerinde kullanılmıştır.

Metafizik.
Etimolojik Tanım ve Eleştirisi. Metafiziği tanımlamaya yönelik ilk girişim etimolojik tanımdır.
Etimoloji, kelimelerin nereden geldiğini ve kökenlerini inceleyen bilimdir. Dolayısıyla metafizik
kelimesinin etimolojik tanımı da bu terimin kökeninden yola çıkarak anlamının ne olduğunu
göstermeye çalışır.

Terimin bir felsefe disiplininin adı oluşunda, bu disiplinin konusu, problemleri ve terminolojisinin
bir bütünlük içinde belirlenmesinde Aristo’nun Metafizika adlı eseri yönlendirici bir rol oynamıştır.
Rodoslu Andronikos, Aristo’nun bu eserine “Fizika’dan sonra gelen” anlamında Meta ta
Physika adını vermiş, zaman içinde bu isim fizik ötesi varlık ve bilgi alanını ifade eden bir terime
dönüşmüştür. Aristo bu eserinde araştırma alanını ilk felsefe (prote philosophia), teoloji (theologia,
theologike) ve bazan da hikmet (sophia) olarak adlandırmaktaydı. Ancak filozofun metafiziği bir
teoloji olmanın ötesinde var olması bakımından varlığı konu edinen bir ontoloji olarak ele aldığı
6
 Ф-ӘД-001/046

bilinmektedir. Terimin İslâm’ın klasik çağından itibaren ifade ettiği anlam da Aristo
ve Metafizika adlı kitabıyla ilgili olmuştur. Eser, tercüme faaliyetleri esnasında fizik ötesi
kastedilerek Mâ Baʿde’ṭ-ṭabîʿa adıyla Arapça’ya çevrilmiş ve terim metafizik disiplininin adı olarak
da İslâm dünyasında kullanılmaya başlanmıştır. Ancak klasik çağın müslüman filozofları
Aristo’nun yer verdiği ilk felsefe (felsefe-i ûlâ), teoloji (ilm-i ilâhî, ilâhiyyât), hikmet (el-hikme, el-
hikmetü’l-mutlaka) tabirlerini de metafizik karşılığı olarak kullanmışlardır.
Tarihî gelişimi bakımından metafiziğe özgü araştırmanın başlangıcı Parmenides’e kadar
gitmektedir. Çünkü o, varlık felsefesini tabiat filozofu gibi empirik verilere değil mantığın ilkelerine
ve kavramların analizine dayandırmıştır. Öğrencilerinden Zenon, gerçeği fizikçi yaklaşımıyla
kavramanın mantıksal problemlerini dile getirerek onun metafiziğine eleştirel katkılarda
bulunmuştur. Anaksagoras, Parmenides’in varlığın birliği tezine tamamen zıt bir görüşe ulaştığı ve
yönteminde gözleme de yer verdiği halde onun kozmolojisi esas itibariyle Parmenides’inki gibi
apriori nitelik arzeder. Leukippos ve Demokritos gibi filozofların atomculuğu ise fiziksel bir teori
olarak değerlendirilir. Ünlü idealar teorisiyle neredeyse özdeş olan Eflâtun metafiziği, fizikçi
yaklaşımdan vazgeçip tümellere yönelme ve onlardaki eşyaya dair hakikati tahkik etme yöntemine
dayanmaktadır. Öğrencisi Aristo metafiziğin merkezine varlık ve birlik kavramlarını yerleştirmiştir.
Disiplinin konusunu var olması bakımından varlık (to on he on) şeklinde belirleyen filozof
problemlerini de eserinin “Beta” kitabında sistematik biçimde sıralamıştır. Bu problemler arasında
sebepleri kendi açılarından inceleyen diğer ilimlerle metafiziğin ilişkisi özel bir vurguya sahip
görünmektedir. Onun tahlil ettiği bütün bir varlık zinciri içinde muharrik gök akılları ve “kendisi
hareket etmeyen ilk hareket ettirici” (Tanrı) teolojik varlık alanını oluşturmaktadır. Ancak Tanrı,
fizik evreni açıklama çabasının sonucu olarak Fizika’nın sekizinci kitabında da ele alındığı ve
ispatlandığı için bu mesele sadece metafiziğin problemi değildir. Yeni Eflâtunculuğun öncü ismi
olan Plotin, varlığı birlik kavramıyla neredeyse özdeşleştirerek her şey kendi birliğini “bir”den
türettiği ve bu yüzden varlıkta bir hiyerarşi oluştuğu için onun metafiziği mistik ve çileci bir niteliğe
sahiptir. Yeni Eflâtuncu metafizik daha sonra Ortaçağ felsefesine oldukça güçlü etkilerde
bulunacaktır.

Metafizika’nın Arapça’ya tercüme edilmesi (Kaya, s. 231-233), müslümanları müstakil ve

sistematik bir felsefe disiplini olarak metafizik ve onun terminolojisiyle tanıştırmıştır. İlk İslâm
filozofu Kindî, Aristo’nun kullandığı terime uygun şekilde Fi’l-Felsefeti’l-ûlâadını verdiği
kitabında metafiziğin bu adı alışıyla temel meselesinin ilk gerçek ve ilk sebep yani Tanrı oluşu
arasında paralellik görmüştür (Resâʾil, I, 98, 101). Nitekim filozof teolojik metafiziğini “sebeplilik-
gerçek sebep” ve “birlik-gerçek bir” kavramları üzerine inşa etmiştir. Ebû Bekir er-Râzî’nin Fârâbî,
İbn Hazm, İbnü’l-Heysem gibi düşünürlerce eleştirilmiş olan Kitâbü’l-ʿİlmi’l-ilâhî adındaki
metafizik kitabı İslâm dünyasındaki en marjinal görüşleri kapsamaktadır. İhvân-ı Safâ ise
metafiziğin araştırma alanını teoloji, akıl ve nefis gibi fizik ötesi varlıkların bilgisi, nebevî ve ahlâkî
yönleriyle siyaset metafiziği olarak belirlemektedir.

Metafiziğin Aristoteles tarafından yapılan tanımlarından biri, metafiziğin ilk nedenlerle, ilk
ilkelerle, ve değişmeyen şeylerle uğraştığıydı. Bu disiplinin bir diğer adı da ‘ilk felsefe’ idi.
Aristoteles her ne kadar metafizik terimini bizzat kullanmamış olsa da ilk nedenlerin bilimi derken
kastettiği şeyin metafiziğin ilgi alanına girdiği aşikar görünüyor. Metafizikçiler, örneğin, en temelde
var olan şeylerin neler olduğuyla ilgilenirler. Dahası, en temeldeki şeylerle en temelde bulunmayan
şeyler arasındaki ilişkinin nasıl olduğuyla da ilgilenirler. En temeldeki şeylerin ‘ilk neden’ ve ‘ilk
ilke’ gibi şekillerde adlandırılmasıysa son derece makul görünüyor.

Teknik Eğitim Araçları: Tablolar, görselle, projektör çizimler

Dersin yöntemleri ve türleri: açıklama, soru-cevap, anlatma.
Aşamalı Ödevler:
1 –Aşamalı Soru:
Ontolojinin Merkazi Kategorisi.
7
 Ф-ӘД-001/046

2–Aşamalı Soru.
Madii ve İdeal Varlık.
3–Aşamalı Soru.
Varlık Türleri.
ÖÖBÇ: Ontolojinin Temel Kavramları.
ÖKÇ: Metafiziğe Dair Tanımlamalar.
Referanslar:
Ana Kaynaklar:
1. Gabitov T. Felsefe. Ders kitabı. Almatı, "Hukuk Literatürü", 2018.
2. Kenny Anthony. Yeni Bir Batı Felsefesi Tarihi, Cilt 2, Ortaçağ Felsefesi: Bir Ders Kitabı.
Almatı, 2018.- 400 s
3. Temirgalieva K.A., Bakirova A.T. Felsefe: bir ders kitabı. Almatı, 2016.
4. Ryskaliev T.Kh. Felsefe tarihi: ders kitabı. Almatı, 2015.
5. Altaev J., Kasabek A. Felsefe tarihi. Ders kitabı. Almatı, 2017.
6. Altaev J., Kasabek A. Kazak felsefesi. Ders kitabı. Almatı, 2017.
7. Khrustalev Yu. M. Felsefe: ders kitabı. 2015.
Ek Kaynaklar:
1. Shadinova G.A., Kolegen G.B. Felsefenin temelleri. Eğitimsel ve metodolojik araç - Türkistan:
Turan. 2018.
2. Konyrbaeva K. Kazak felsefi düşüncesinin gelişiminde özgürlük düşüncesi. Almatı, 2013
3.Sagivyna A. Hümanist dünya görüşü: Sosyo-kültürel temeller. Monografi. Almatı. 2013
4. Dayrabaeva G.B., Shadinova G.A. Bilgi felsefesi. Yüksek öğretim kurumlarının lisansüstü
öğrencileri için ders koleksiyonu. Türkistan, 2018
5. Seçilmiş 25 felsefe kitabı Çeviri: Kuranbek A., Ryskieva A.A. - Almatı: Ulusal Çeviri Bürosu,
2018
WEB Siteler Listesi:
1. Kenny Anthony. Batı Felsefesinin Yeni Tarihi, Cilt 1, Ortaçağ Felsefesi. Astana, 2018.
http://rmebrk.kz/
2. Yekebayeva M.A. Felsefe. Eğitim aracı. Almatı, 2018. http://rmebrk.kz/
3. Bondarenko Yu.Ya., Zekrist RI. Felsefe. Eğitimsel ve metodolojik el kitabı. Çimkent, 2019.
http://rmebrk.kz/