Bogumiła Dziel

Baba Jaga – bogini czy wiejska znachorka? O różnych spojrzeniach

na wierzenia Słowian

Baba Jaga jest prawdopodobnie najszerzej znaną postacią z folkloru słowiańskiego,

pozostając przy tym najmniej poznaną. Andreas Johns w monografii po więconej Babie Jadze
nazywa ją „jedną z najbardziej charakterystycznych i najsilniej zapadających w pamięć
postaci wschodnioeuropejskiego folkloru”.1 Niezwykle trudno jest dzi odtworzyć pierwotne
opowie ci ją opisujące, zachowały się jedynie o wiele pó niejsze wzmianki, aluzje
i przetworzenia. Mo emy jedynie podejrzewać, e postać Baby Jagi stale ewoluowała
w wyobra ni ludowej, nabierając cechy bohaterów innych opowie ci, w pewnym stopniu
stapiając się z obrazami demonów i czarownic, jakich nie brakowało
we wschodnioeuropejskim folklorze. W swoim wystąpieniu podejmę próbę odtworzenia
pierwotnego charakter postaci i przyjrzenia się jej genezie.
W bardzo ró norodnych przedstawieniach bohaterki względnie stałymi elementami sąŚ
jej wygląd i atrybuty. Stara, brzydka kobieta o haczykowatym nosie, długim podbródku
i ko cistych nogach mieszka w lesie, w osobliwej chacie na kurzej nó ce, a za towarzystwo
ma jedynie kota, kruka lub wę a. W przeciwieństwie do większo ci postaci czarownic
z polskich opowie ci Baba Jaga nie lata na miotle, ale – co charakterystyczne dla ludowych
bajek rosyjskich - w wielkim mo dzierzu lub kotle, odpychając się przy tym od powietrza
przy pomocy tłuczkaś miotła natomiast słu y jej do zacierania za sobą ladów. W niektórych
wersjach ba ni Baba Jaga zostaje przedstawiona jako postać nadnaturalnej wielko ci,
wypełniająca swoim cielskiem całą chatkę.
Niezmiernie interesująca jest kwestia pochodzenia imienia Baby Jagi. Słowa baba oraz
jaga wywodzą się z języka praindoeuropejskiego, jednak nie sposób ustalić jednoznacznie ich
pierwotnych znaczeń. Jak podaje Słownik etymologiczny języka polskiego Aleksandra
Brucknera, słowo baba oznacza starą kobietę (równie Ś ‘matka ojca lub matki’; ‘zamę na
kobieta’). Samo za słowo baba posiadało dawniej odmienne znaczenie – ‘czarownica’.2

1
Andreas Johns, Baba Yaga: The Ambiguous Mother and Witch of the Russian Folktale, Nowy Jork 2006, s. 1.
Wszystkie tłumaczenia pochodzą od autorki.
2
Adam, Barbara Podgórscy, Wielka Księga Demonów Polskich - leksykon i antologia demonologii ludowej,
Katowice 2005, s. 12.
Indoeuropejski temat *b(h)ab(h), z którego wywodzi się ten wyraz – dał początek wielu
innym wyrazomś stąd wywodzi się nie tylko baba, babcia, babka, ale te angielskie baby
(‘dziecko’) czy włoskie babbo (‘tata’).3 W dwóch innych językach indoeuropejskich –
kurdyjskim i retoromańskim – pojawia się słowo bab oznaczające ojcaś co ciekawe, podobne
wyrazy mo na odnale ć równie w innych rodzinach językowych. W ród języków z ligi
uralo-ałtajskiej występuje słowo bab posiadające pokrewne znaczenia. W języku fazerskim
oznacza ono dziadka, w języku węgierskim – niemowlę, z kolei w tureckim i
krymskotatarskim u ywa się go na okre lenie ojca. Równie w afrykańskim języku suahili,
nale ącym do rodziny bantu, występuje słowo bab niosące identyczne znaczenie. Blisko ć
warstwy brzmieniowej i semantycznej jednego leksemu występującego w tak ró nych
rodzinach językowych Roman Jakobson tłumaczy jego specyfikąŚ proste połączenie
spółgłoski z samogłoską i powtarzająca się sylaba przywodzą na my l u ycie języka wła ciwe
dzieciom czy te dorosłym, którzy się do dziecka zwracają.4 Dlatego te wy ej
wymienionym leksemom odpowiadają zwykle desygnaty bliskie młodemu odbiorcy,
najczę ciej członkowie rodziny.
Powy sze przykłady wskazują wyra nie, e początkowo słowo to miało pozytywne
konotacjeś pejoratywny wyd więk temat bab- zyskał pó niej w wielu językach słowiańskich,
przynosząc skojarzenia z tajemnymi mocami – ‘czarownicami’, a nawet miercią (ukraińskie
baby są rodzajem stypy).
O wiele mniej przyjazne znaczenia niesie drugi człon imienia. Temat jag- występuje –
w ró nych odmianach – we wszystkich językach słowiańskich. Starocerkiewnosłowiańskie
jęza oznacza ‘chorobę’, serbsko-chorwackie jeza – ‘przera enie, grozę, dreszcz’, słoweńskie
jeza to ‘zło ć’. U ytkownicy języka polskiego natychmiast kojarzą ten człon ze słowem jędza
(według Słownika języka polskiego Samuela Lindego – ‘zła baba, djablica’5)ś z u ycia
wyszedł ju natomiast dawny czasownik jędzić się – ‘zło cić się’. Co więcej, Aleksander
Afanasjew wywodził temat iaga od prasłowiańskiego *ož-, z którego powstał dzisiejszy wąż.
Za taką hipotezą genezy imienia postaci opowiadali się równie inni badacze.
Jednak konotacje nazwy nie są jednoznacznie pejoratywne. Niektórzy językoznawcy
wią ą wyraz iaga z mongolskim słowem oznaczającym matkę, tureckim okre leniem ciotka
lub starsza siostra, węgierskim słowem nazywającym onę starszego brata – a więc
z nazwami eńskich członków rodziny. Z kolei Michael Shapiro wysunął tezę, e iaga

3
Andreas Johns, Baba Yaga…, dz. cyt., s. 9.
4
Tam e.
5
Samuel Bogumił Linde, Słownik języka polskiego, Warszawa 1808.
pochodzi od prasamojedzkich słów oznaczających ‘boga/boginię mierci’ albo po prostu
‘bóstwo’.6
Co szczególnie interesujące, geneza imienia Baby Jagi jest nie tylko niejednoznaczna,
ale te niesie ze sobą wyra ną niespójno ć, dwoisto ć. Ju w nazwie widzimy
ambiwalentno ć tej postaci. Powa nym nadu yciem byłaby jednak sugestia, e powy szy fakt
wiadczy o niejednolitej ocenie Baby Jagi przez dawnych Słowianś jest to jednak interesujący
punkt wyj cia do dalszych badań.
Imię Baby Jagi występuje w wyjątkowo wielu odmianach regionalnych ze względu na
zró nicowanie etniczne ludno ci Słowiańszczyzny Wschodniej, terenów Rosji, Białorusi
i Ukrainy. Andreas Johns podaje wiele lokalnych wariantów nazwy, takich jakŚ Jagaja, Iga,
Ega, Jagabowa, Jagibaba, Jagiwowna, Jagisna, Jaganiszna, Jagaja-Babica czy Aga Gniszna.
Równie na innych obszarach Słowiańszczyzny ta postać występowała pod zró nicowanymi
imionami. W Polsce znano ją jako Babę Jędzę, Czesi i Słowacy nazywali ją Ježibabą7 lub
Babą Drasznicą8, a w Karpatach opowiadano ba nie o Izbuzbbabie.9
W wielu ba niach u ywa się te zamiennie form Baba Jaga i Jaga Baba, a czasem
dodatek baba omija się zupełnie. Być mo e było to okre lenie dodawane do nietypowego
imienia mitycznej postaci w celu przybli enia jej słuchaczom, oswojenia ich z nieznaną, a
nawet budzącą grozę nazwą.10
Innym interesującym aspektem analizowanego imienia jest to, e w ródłach pojawia
się ono w dwóch wersjach ortograficznychŚ zapisywane wielkimi lub małymi literami. Taki
zapis mo e sugerować sposoby interpretacji postaci – je li jej imię uznamy za nazwę
pospolitą, będzie ona nazwą całej grupy desygnatówś prowadzi to do wniosku, e Baba Jaga
nie była zjawiskiem jednostkowym, a raczej jednym z wielu jej podobnych demonów czy
czarownic, które wedle dawnych wierzeń zamieszkiwały lasy Słowiańszczyzny. Je li jednak
opowiemy się za pisownią wielkimi literami, uznamy unikalno ć i indywidualny charakter
postaci; ten trop nie prowadzi natomiast do konkretnych wniosków dotyczących jej natury.
Ta kwestia nie doczekała się ujednolicenia – imię Baby Jagi zapisuje się dowolnie,
równie słowniki i leksykony nie są w tej kwestii jednomy lne. Odbiorca mo e spotkać się
z ka dą z tych pisowni zarówno w literaturze polskiej, jak i obcej. Za szerzej
rozpowszechnioną uznaje się jednak wersję zapisywaną wielkimi literami.

6
Andreas Johns, Baba Yaga…, dz. cyt., s. 10.
7
Tam e, s. 8.
8
Maria Składankowa, Mitologia Iranu, Warszawa 1989, s. 139.
9
Andreas Johns: Baba Yaga…, dz. cyt., s. 8.
10
Tam e, s. 29.
 Kolejnym wielkim pytaniem dotyczącym Baby Jagi jest kwestia jej statusu. Postać
ta bywa opisywana jako czarownica - a więc kobieta kontaktująca się z siłami
nadprzyrodzonymi, demon, a nawet bóstwo. Ka dą z tych mo liwo ci rozpatrzę z osobna.
Najwięcej kontrowersji budzi uznanie Baby Jagi za boginię. Czy jednak jest to teoria
zupełnie bezpodstawna? W opus magnum Jana Barszczewskiego z 1845 roku, Szlachcicu
Zawalni, czyli Białorusi w fantastycznych opowiadaniach, znale ć mo na nadzwyczaj
interesującą wzmiankę. Narrator, odbywający podró sentymentalną po północnej Białorusi,
przybywa do rodzinnego Połocka. Tak opisuje swoje rodzinne stronyŚ

Za Połotą, na szerokiej równinie, jak lustro odbija wiatło słoneczne mała

przestrzeń wody nazywająca się wołowe jeziorkoś powiadają, e kiedy było
one w samem mie cie i przed wprowadzeniem Chrystusowej wiary nad tem
jeziorem stały wiątynie Pioruna i Baby-Yahiś lecz teraz niepozostało ladu
adnego z tych staro ytno ci.11

Na pró no by szukać wzmianek o kulcie Baby Jagi w literaturze naukowej, tym

bardziej, e wszelkie dane na temat mitologii i obrzędów słowiańskich są niepewne i słabo
po wiadczone w ródłach. Jednak najciekawsze opowie ci przetrwały w ludowych podaniach.
Dobrosław Wierzbowski w swoim artykule o starosłowiańskich symbolach stawia hipotezę,
e przedchrze cijańskie sanktuarium w Nowosielcach po więcone było wła nie Babie Jadze
lub jej domniemanemu synowi, Ko ciejowi. Rzeczywi cie, pamięć o dawnej wiątyni
słowiańskiej zachowała się u miejscowych, na rzeczonym obszarze znajduje się równie
stanowisko archeologiczne, jednak na dzień dzisiejszy brak dowodów na istnienie w tym czy
innym miejscu kultu bogini Baby Jagi.
W interesujący sposób przedstawia tę postać Michał Łomonosow w nocie do Gramatyki
rosyjskiej z 1755 roku. Zestawia on ze sobą listy bóstw słowiańskich i rzymskich, gdzie Perun
ma być lokalnym odpowiednikiem Jupitera, Czart – Plutona, a Car morski – Neptuna. Jedną z
niewielu postaci bez odpowiednika pochodzącego z rzymskiej mitologii jest wła nie Baba
Jaga. Jak komentuje Andreas Johns, jest to „interesujące, wczesne po wiadczenie
jej wyjątkowo ci”.12

11
Jan Barszczewski, Szlachcic Zawalnia, czyli Białoruś w fantastycznych opowiadaniach, Petersburg 1844,
s. 150.
12
Andreas Johns, Baba Yaga…, dz. cyt., s. 12.
 Osiemnastowieczny słownik rosyjskich przesądów autorstwa Michała Czulkowa
opisuje Babę Jagę jako podziemną boginię, która domaga się krwawych ofiar.13 Matthew
żuthrie zrównuje ją z Persefoną jako władczynią wiata zmarłych. Co istotne, teksty
kwalifikujące Babę Jagę do grupy bóstw słowiańskich nale ą do najwcze niejszych
wiadectw jej obecno ci w kulturze.14 Opinie łączące tę postać z demonami czy wied mami
to wypowiedzi o wiele pó niejsze, a więc oddalone czasowo od podań słowiańskich
i przekazów ludowych. Z drugiej strony – przed wyciągnięciem wniosków na tej podstawie
nale y jednak uwzględnić kwestię bardziej profesjonalnego, naukowego przygotowania
i metodologii analityków dwudziestowiecznych.
Andrzej Kempiński w Słowniku mitologii ludów indoeuropejskich unika
jednoznacznego okre lenia statusu opisywanej postaci, jednak jestem skłonna uznać jego
zdanie za opowiedzenie się po stronie badaczy dostrzegających lady dawnego kultu Baby
Jagi jako bogini. Kempiński po wymienieniu cech postaci piszeŚ „Wszystko to przemawia
za pierwotnym charakterem baby jagi jako władczyni dzikich zwierząt i wiata zmarłych,
a tak e kapłanki w obrzędowej inicjacji młodzie y”.15 Okre lenie „władczyni wiata
umarłych” to nic innego jak opisowa nazwa bóstwa mierciś co więcej wied ma nie mogłaby
być nazwana królową zwierząt. W kulturach plemiennych władza nad dziką naturą jest
uznawana za przywilej bogów.
Badaczki Maria Krawczenko i Joanna Hubbs dowodzą, e Baba Jaga, nawet
w szczątkowych opisach obecnych w ba niach, wykazuje ogromne podobieństwo do wielu
mitologicznych postaci nazywanych boginiami-matkami oraz ma wyra ny związek z ziemią.
Według tych teorii Baba Jaga nie była tworem ambiwalentnym, łączącym w swojej osobie
wiele skrajno ci, ale Wielką Matką.16 W tym ujęciu Baba Jaga staje się opiekunką ycia
oraz mierci we wszystkich ich aspektach. W pó niejszych czasach jej rola została znacznie
ograniczona, co doprowadziło do zapomnienia czę ci jej atrybutów i błędnej interpretacji roli
tej postaci.
Na nadprzyrodzony charakter Baby Jagi wskazywać mogą równie badania
etymologiczne. Michael Saphiro przedstawił alternatywną koncepcję etymologii wyrazu iaga,
wskazując na języki uralskie. Badacz odwołał się do prasamojedzkiego *ŋga, oznaczającego
bóstwo oraz imienia Nga, którym uralskie plemię Nenetów nazywa swojego boga mierci.

13
Tam e, s. 16.
14
Tam e, s.16.
15
Andrzej Kempiński, Słownik mitologii ludów indoeuropejskich, Warszawa 2001, s. 64.
16
Andreas Johns, Baba Yaga…, dz. cyt., s. 30.
Saphiro wysuwa hipotezę mówiącą, e u Słowian doszło do połączenia Wielkiej Bogini
(Baby) z samojedzkim bóstwem.17
Inny jeszcze trop łączy Babę Jagą z bóstwami irańskimi.18 Maria Składankowa
dostrzega podobieństwa między ba niową postacią a wielką czarownicą A i-Drud ą, Straszną
Matką Indii – Durgą, smokiem o imieniu Drak oraz indyjskim kosmicznym wę em Ahi.
Badaczka dostrzega powiązania między stworzeniami, z którymi uto samiano te postaci –
wę ami i smokami – a Babą Jagą, nazwaną „rodzajem smoka pochłaniającego ofiary,
co w bajkach pó niejszych sprowadza się do jej gró b, e je upiecze i zje”.19 Nie bez
znaczenia pozostają tu związki językowe między nazwami znanymi z mitologii irańskiej,
perskiej i indyjskiej a Babą Drasznicą czy ró nymi wersjami imienia Jaga.
Baba Jaga nie jest jedyną postacią z mitologii słowiańskiej, która zdaje się mieć
powiązania z wierzeniami irańskimi. Maria Składankowa nawiązuje równie do demonów
takich jak mamuny i mije.20 Z kolei Aleksander Gieysztor w Mitologii Słowian wykazuje, e
kultura irańska miała ogromny wpływ na rozwój sfery religijno ci u Słowian; Gieysztor
twierdzi, e „istnieje wspólny irańsko-słowiański zasób słów wyra ających ycie duchowe”.
Jak zauwa a, wpływ zaznacza się wyłącznie w dziedzinie duchowo ci. Wymienia szereg
około trzydziestu pojęć, w których powiązania etymologiczne z językami irańskimi wydają
się niezaprzeczalne, m.in.Ś bóg, niebo, raj, zło, słowo, dzieło, więty, sława, sąd, ofiara,
wzywać, pisać, chronić, wiecić21. W tym wietle powiązanie Baby Jagi z bóstwami irańskimi
wydaje się do ć prawdopodobne.
Pogląd uznający Babę Jagę za słowiańskie bóstwo jest prawdopodobnie najszerzej
rozpowszechnionym spo ród wszystkich teorii dotyczących tej postaci.
Wielu badaczy skłania się jednak do włączenia Baby Jagi w poczet demonów.
Aleksander Bruckner uwa a ją za jedną z jędz (stworzeń pokrewnych rzymskim furiom).
Badacz opisuje ją w następujący sposóbŚ „jest i jędza furia, ruska (baba) jaga, demon eński,
nasyłający choroby, jak z nazwy wynika”.22
Z kolei Paweł Zych i Witold Vargas w Bestiariuszu Słowiańskim, obok identycznego
jak powy sze przedstawienia jędz i Baby Jagi, opisują liczne demony eńskie zwane babamiŚ
baby jagodowe, baby grochowe, baby wodne oraz baby ytnie. Powszechno ć tej nazwy
tłumaczą dawnym sposobem postrzegania starych kobiet. Jak twierdzą autorzyŚ „w dawnych

17
Tam e, s. 29.
18
Maria Składankowa, Mitologia Iranu, dz. cyt., s. 116.
19
Tam e, s. 116.
20
Tam e, s. 117-118.
21
Aleksander Gieysztor, Mitologia Słowian. Warszawa 2006, s. 73-76.
22
Aleksander Bruckner, Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985, s. 44.
czasach do ywanie pó nej staro ci przez mę czyzn nie było zjawiskiem nadzwyczajnym (…),
natomiast u kobiet, dla których ka dy poród był jak rosyjska ruletka, sędziwy wiek stanowił
niespotykaną rzadko ć. Staro ć u kobiety uwa ano za co nienaturalnego”. 23 Nale y
tu równie wspomnieć specyficzne funkcje, jakie pełniły nieliczne w dawnych
społeczeństwach staruszki – we wsiach, gdzie trudno było o jakąkolwiek opiekę medyczną,
odpowiadały za leczenie chorych za pomocą polnych ziół, odczynianie uroków, czary.
Budziły one w ród lokalnej ludno ci „irracjonalny lęk”.24 Trudno się więc dziwić, e czę ć
eńskich demonów uto samiano z tymi postaciami i nadawano im analogiczny wygląd,
przede wszystkim charakterystyczną pomarszczoną skórę czy zniekształcone chorobami palce
rąk.
Opinie klasyfikujące Babę Jagę jako demona nale ą do rzadko ci. O wiele czę ciej
badacze skłaniają się ku tezie uznającej ją za kobietę-wied mę.
Większo ć ba ni o Babie Jadze przedstawia ją jako le ną wied mę yjącą w chacie
na kurzej nó ce. Jest to postać przera ająca, potworna, jednak niebędąca istotą
nadprzyrodzoną. Posługuje się ona czarami, latając w kotle czy mo dzierzu i u ywając
tłuczka jako wiosła, a jej dom otacza płot z ludzkich ko ci, na które zatknięto czaszki.
Andrzej Kempiński przedstawia ją w Słowniku mitologii ludów indoeuropejskich jako
czarownicę „w postaci starej i odra ającej wied my, która z dzikimi zwierzętami yła
w harmonii25.” Autor dodajeŚ „Jej ponure mieszkanie pełne było elementów chtoniczno-
infernalnych, wiadczących o bestialskich morderstwach dokonywanych na przybyszach.
Wied mie zwykle towarzyszyłyŚ kot, kruk, sowa i wą ”.26 Jan Strzelczyk nazywa ją po prostu
„wied mą le ną”27.
Liczne ba nie ukazują Babę Jagę w podobnej konwencji. Antoni Józef żliński w Baśni
o rycerzu Niezginku, mieczu samomieczu i o gęślach samograjach ze zbioru Bajarz polski,
wydanego w Wilnie w 1862 roku, opisuje ją jako „sławną czarownicę”28 i parafrazuje ludowy
wierszyk, o którym wspominał ju Jan Barszczewski. W tłumaczeniu żlińskiego tekst ten
brzmi następującoŚ „baba Jaga, ko ciana noga, co w dębowej stępie (rodzaj prymitywnego
mo dzierza) jedzie, elaznemi stęporami się popiera, a pomiołą lad za sobą zaciera”.29 Takie
przedstawienie powtarza się w wielu ba niachś Wheeler Post w swojej wersji Pięknej
23
Paweł Zych, Witold Vargas, Bestiariusz słowiański…, dz. cyt., s. 10.
24
Tam e.
25
Andrzej Kempiński, Słownik mitologii…, dz. cyt., s. 64.
26
Tam e.
27
Jerzy Strzelczyk, Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań 2007, s. 47.
28
Antoni Józef żliński, Baśń o rycerzu Niezginku, mieczu samomieczu i o gęślach samograjach, w: Bajarz
polski: Baśni, powieści i gawędy ludowe, Wilno 1862, s. 80.
29
Antoni Józef żliński, Baśń o…, dz. cyt., s. s. 80.
Wasylisy opisuje potworny hałas, który towarzyszy zbli aniu się Baby Jagi w mo dzierzuŚ
„drzewa zaczęły stękać, gałęzie trzeszczeć, a suche li cie szele cić”.30 Nie jest jasne, skąd taki
wła nie dobór atrybutów Baby Jagi. Wiadomo jednak, e stępy, a wcze niej mo dzierze,
słu yły do ucierania ro lin – w tym leczniczych ziół. Mo e to być lad wskazujący, e Babę
Jagę postrzegano jako czarownicę podobną wiejskim babom.
Niezwykle interesująca jest równie kwestia towarzyszących wied mie zwierząt. Koty
są tradycyjnie łączone z czarownicami i czarownikami, podobnie jak sowy. Kruki uwa ano za
zwiastun mierci, miały one przynosić tragiczne wie ci.31 O wiele bardziej skomplikowana
jest symbolika wę a, tym bardziej, e to od tego zwierzęcia wielu badaczy wywodziło
pochodzenie Baby Jagi oraz jej imienia.
Jak wskazuje Andrzej Kempiński w Słowniku mitologii ludów indoeuropejskich, wą
stanowił „najwa niejszy symbol zwierzęcy związany z ziemią i podziemiem”.32 Uciele niał
on ciemno ć, mierć, kobiecą płodno ć, mądro ć, chaos. Był „dysponentem mądro ci, (…)
łączonym ze stanem kapłańskim i sztuką jasnowidzenia”.33 Jego waloryzacja jest
ambiwalentnaŚ wą reprezentuje równocze nie mierć i płodno ć, ciemno ć i wiatło wiedzy,
ziemię i podziemie.
Symbolika tego zwierzęcia jest bardzo zbli ona do symboliki samej Baby Jagi,
szczególnie w aspekcie mierci- ycia (Babę Jaga jako bogini mierci oraz opiekunka inicjacji
młodzie yś Clarissa źstés nazywa ją Boginią ycia- mierci- ycia34).
Z tego względu Lauszkin, w oparciu o tezy postawione przez Władimira Proppa, uznał
Babę Jagę za słowiańskie bóstwo mierci, któremu początkowo przypisywano zwierzęcą
formę. Ze względu na kilkakrotne pojawienie się w spisanych tekstach ba ni motywu
jednonogiej Baby Jagi (która poprzedza pojawienie się Baby Jagi kościanej nogi) – między
innymi u Sokołowa i Sadownikowa – Lauszkin uwa a, e pierwszą formą słowiańskiej
bogini mierci był wą (wę yca), który pó niej przekształcił się w obrzydliwą wied mę.
W jednej z ba ni spisanych Baba Jaga przemienia się przed miercią w wę a, co mo na uznać
za rodzaj „mitycznego atawizmu”35, który, jak pisze Johns, „wskazuje na jej pierwotną
naturę”.36 Lauszkin wykazuje, e wiele greckich postaci mitologicznych o jednej nodze

30
Post Wheeler, Vasilissa the Beautiful, w: Russian Wonder Tales, Londyn 1957, s. 124.
31
Władysław Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2011, s. 549.
32
Andrzej Kempiński, Słownik mitologii…, dz. cyt., s. 208.
33
Tam e.
34
Clarissa źstés, Biegnąca z wilkami. Archetyp Dzikiej Kobiety w mitach i legendach. Tłum. A. Cioch. Poznań
2001, s. 114-115.
35
Andreas Johns, Baba Yaga…, dz. cyt., s. 27.
36
Tam e.
wywodzi się od wę aś w przypadku Baby Jagi dodatkowym ogniwem łączącym
ze zwierzęcym przodkiem ma być symbolika mierci.37
Zgadzając się z wnioskami Lauszkina, inna rosyjska badaczka, Olga Czerepanowa,
wskazuje inne poszlaki mogące wskazywać na wę owy rodowód postaci. Czerepanowa
dotarła do tekstu osiemnastowiecznego zaklęcia mającego uzdrowić ranę po ugryzieniu wę a,
gdzie wspomina się wę a zwanego Jaga brązowy wąż. Badaczka wskazuje równie ukraiński
wyraz iazia, oznaczający zarówno Babę Jagę, jak i mitycznego wę a o dwóch głowach.
Czerepanowa dowodzi, e rosyjskie słowo oznaczające to zwierzę pochodzi od rzeczownika
ziemia (zemlia), a zatem jest tworem pó niejszym ni nazwy regionalne. Badaczka sugeruje,
e pierwotną nazwą wę a mogło być słowo iaga, a do powstania mitu o Babie Jadze
przyczyniły się obce opowie ci o pół-ludziach, pół-wę ach.38

Jak ukazuje zgromadzony materiał, atrybuty Baby Jagi nie wyznaczają jednoznacznej
cie ki interpretacyjnej. Mo dzierz i tłuczek, kot i sowa to symbole mogące sugerować,
e badana postać była uznawana za czarownicę, daleką krewną wiejskich bab.
Jednak kruk zwiastujący mierć oraz wą , kojarzony ze stanem kapłańskim oraz
bóstwami mierci, prowokują do stawiania pytań o mo liwo ć uznania Baby Jagi za postać o
wiele potę niejszą. Chata otoczona płotem z ludzkich ko ci i czaszek, sporadyczne wzmianki
o ludo erstwie Baby Jagi, jej zwierzęcy towarzysze oraz powiązania etymologiczne z
imionami obcych bóstw mierci zdecydowanie wskazują na jej chtoniczny charakter.
Niezale nie od tego, jakie miejsce w hierarchii istot nadprzyrodzonych zajmowała Baba
Jaga, nieuniknione wydaje się powiązanie jej z motywami funeralnymi i symboliką mierci.

37
Tam e.
38
Tam e, s. 272.
Bibliografia

1. Barszczewski Jan: Szlachcic Zawalnia, czyli Białoruś w fantastycznych

opowiadaniach. Tom 1-2. Petersburg 1844.
2. Bruckner Aleksander: Mitologia słowiańska i polska. Warszawa 1985.
3. źstés Pinkola Clarissa: Biegnąca z wilkami. Archetyp Dzikiej Kobiety w mitach
i legendach. Tłum. Agnieszka Cioch. Poznań 2001.
4. żieysztor AleksanderŚ Mitologia Słowian. Warszawa 2006.
5. żliński Antoni JózefŚ Bajarz polski: Baśni, powieści i gawędy ludowe. Wilno 1862.
6. Johns Andreas: Baba Yaga: The Ambiguous Mother and Witch of the Russian
Folktale. Nowy Jork 2006.
7. Kempiński AndrzejŚ Słownik mitologii ludów indoeuropejskich. Warszawa 2001.
8. Kopaliński WładysławŚ Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa 2011.
9. Linde Samuel BogumiłŚ Słownik języka polskiego. T. 1, cz. 2: G-L. Warszawa 1808.
10. Podgórscy Barbara, AdamŚ Wielka Księga Demonów Polskich - leksykon i antologia
demonologii ludowej. Katowice 2005.
11. Składankowa MariaŚ Mitologia Iranu. Warszawa 1989.
12. Strzelczyk Jerzy: Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian. Poznań 2007.
13. Wheeler Post: Vasilissa the Beautiful, w: Russian Wonder Tales, Londyn 1957.
14. Zych Paweł, Vargas WitoldŚ Bestiariusz słowiański. Rzecz o skrzatach, wodnikach i
rusałkach. Olszanica 2012.