.

Rozdzia/2

Ksztaitowanie sit: Powietrze na calej kuli ziemskiej znajduje sie w ci'lglym ruchu. Osrodkami tego
~imatu I p~gody ruchu sa rozleqle obszary obnizoneqo cisnienia. czvlltzw, cyklony (rJiie) .
. Tworza sie one, w wyniku poteznvch oddzialvwari energetYcznych, mieszania
sie, naqrzewania, rozprezania. a nast~pnie unoszenia sill ku gornym warstwom
'at mosterv ogrorrmych mas powietrza. ROlplywa si~-ononast~pnie na boki i po
ochfodzeniu w g6rnych warstwach atmosfery opada w oaieg~ych rejonach..
Podczas opadania uJega sprezeniu tworzac ukladv podwvzszoneqo cisnienia,
czyli wyze lub an!ycyklony, z kt6rych dolem trwa nieustannv przeplyw
powietrza w strone uklad6w niskiego cisnienia, W ten sposob w obszarze
atmosfery twcrza sie 'roarnalt e. nieraz bardzo skomplikowane i cha raktervstvcz-
ne dla okreslonvch stref geograficznycn, 'cvrkulacvj ne obiegi powietrza. Zja-
wiska te maia decydujace znaczenie dla ksztaltowania sle klimatu i pogody \!II .
r6i:nych rejonach _sw iata. · . .
• W obszarach ni~owych, naskutek spowodowaneqo wznoszeniem ochladza-
nia si~ wilgotnego powietrza, dochodzi do kondensacji pary wodnej, pow-staje
rozleqle, ii-wale i wvsoko si~gajClce zachmurzeni~. "
• W wyzu, masy powietrza pozbawione [u z nadmiarIJ pary wodne] nagrzewaj<l
sie opadajac, co sprawia. zezachmurzenie zanika calkowicie. Wyz zasila hv [est '
" wiec "od gory" ujednoliconynii masami powietrzai dzi~ki temu .na "obszarach
wvzowvch panuje na b96~ !?i~kna pogoda reo najwyze] na skutek miejscowego
przegr~ania atmosfery mogq powstawac lokalne burze.

" .
UproS2clony schernat cvrkulac]! VV'iell<ich ~ mas powietrza . pom i~~y" osrodkami niskiego
I wysokiego dsnienia

18
Telewi'Vlne IDilPV sy.... (lP~c;l·
ne £ IB2.ll3CZ-Orlij siec;<l izohilf
ctez pneoteqiem 110010w at­
rno~!eryc<:",ycn. Milpy cneo­
stawiaj~ char~lcTp.rystyc2nydl"
naszeoo kiirnaru {anouch 'II·
zdw. przemieSlczaJ''1CY sie w
IUEl'lJl1k" W"d·Ulhlm. Na ma
pie qome! P:lI~l::.'] <:najduj<:! ~i<;:
W .las'egu nac, 118 dolnej -, \III
s;refl'9 POdWY'SZO'l'9QO c;!§n!'3­
ro a pomi«'il;y dwom3 niiilmi
(24 'JodLin~ pczniej)

19
 RozdziIJ12 POGODA, KLIMAT

• W nizu jest odwrotn!e ~ powietrze naplvwa dotern i z r6inych strort.

~potykajqsie tu masy powietraa r6inego pochodzenia: a roznej temperaturze i
wltqotnosci. WZdtui granic dzielacvch scierajqce sierome
masy powierrza. czvli
wzdluz taw. trontow atmosferycznych, dochodz! do intensywnych zjawisk
kontltktowvcn. objawiaiacvch sie wzrostern zachmurzenia. wvstepowaniern
cpadow oraz zmianami predkosci i kierunku wietrow. Frcntv atmosfervczne sq
wlec nieodlqczrtte zwiqaane z ukladernl niskieqo ctsnienia. W obszeracn
wvzowvch fronty nie tworza sre.
Przebieg linii front6w atmosfervcznvch stanowi chataktervstvcznv szczepol
synoptycznych map pogody, ktore w uproszczone] torrnle codziennie coca­
wane sa 'N dzienniku telewizyjnym. Mapa taka pokazu]e polozenie osrodkow
nfzowvch i wvzowvch na tie obrazu kontvnentu europejskiego, podaje przebieg
iinii jednakowego cisnlenia (tzw. izobar) craz zakres oddztalvwarua i charakter
front6watmosferycznych (zirnnv, cieplv, zokludowanv). Doxladnieisze mapy
oodaja [eszcze kierunek i predkosc wiatrow, a takze strefy i charakter opadow.
Uklady atmosfervczne. zwlaszcza nizowe. nie stanowia ani wvizclowanvch ani
stacjonarnych jednostek. W naszei strefie kfhnatycznej. w ktorei scieraja sie
wptywy chtodnvcn mas pow'etrza polemeqo z eclnocv z wpfywami cieplepo
powietrzaz pcludrua. nize tworza bardzc czesto charaktervstvczne uktady
szereqowe. przesuwajace sie z ootudniowepo zachodu (qdzie powstaja) na

Glowne szlakr przernieszuzania

s.it;' r6inych mas cowrerrza po­
nad cbszsr Europv Srodkowej
o z ~ a Gze ~,. a. m4 - powietr:ze arkly­
~z~~ mO<ski"_ M - powi"trze a,Hyczne
konrynG~wrnG; tr;'<'-- powier"" polame
morskie; ~P-powie"ze POi,me konly_
nen18ine; mZ -- powie!"'e Lwrotnikowe
mo,.kie; ~z - POw~I"'e zwrotnll<owe
komynentatne

20
 KSZTAlTOWANIE SI~ KLiMATU I POGODY
-
- ------~_._-----
~-_.- --~_._- -
-~---
-

p6fnocny wschod. gctzie zanikaja. Pcniewez w taklm ukfadzie "he z charakte­

rvstvcznvrn. fronrami pcprzedzielane sCI wqskimi ukladarni podwvzszoneqo
cisnienie. mamy bardzo czesto przez dfugi ckres czasu poqode zrniennq i
cvklicznie sie- powtarzajqcq. Jest to svtuacia dose typowa dla wiosnv. jesieni
I niejedneqo lata w Polsce.

11)10
• ;005

b II/')(J
lo.J5

Front chlDdny __
Front r:ieply

w
/010

PUI'I;errze ",pfe

ROIW6j fJIiu oarornetrvczneqo

"- ,"a~ poc'~'''owv. b -""".vm"lny r02",61 {nit ,de.ln,-), C - ".~ ."",,,,,....y lD'I'''J')

Geograficzne usvtuowanie naszego kraju sprawia. ze jego obsaar moze sie

znalezc pod wp!ywem roznvch rodzaiow powietrza, ktore moze do nes naplvnac
z dowolnego kierunku. 0 tvm. jak rozmaitv to moze bye wplvw. i1ustruje
zemieszcronv rysunek. W praktvce jednak dominuje cyrkulacja z kierunkow
zachodnfch i ona ksztaltuje klimat naszego kraju.
Mechanizrnv tworzenia sie i rozwoju podstawowvch uktadcw atmosfervcznvch
taklch jak cyklony (nize) oraz antycyklony (wvze) zawsze byly przedrniotern
szczeqoineqo zairueresowania rneteorcioqcw.
Przebieg rozwoju ukladu niiowego przedstawionv obok na rvsunku mozna
uznac za tvpowv dla naszej szerokosci geograficznej. Nil powsta]e na gj'anicy

21
Rvzdziil! 2 paGODA, KUMAT
. ...
._---~.~
_._._--~.

rozdzialu dw6ch roznvch mas powietrza (cieplejszecc i chlodneqo). gdy na

skutek rozbieznosci IN przep\ywie qornvch pradow atmostervcznvch wvstapi
(przy zierni) zafalowanie na grar:icy ciepieqo i zimneqo powietrza. potqczone ze
soadkiem cisnienia. IN tvm obszarve, krcrv przvbiera ksztalt rozszerzejqceqo sie
k u g6rze witu powietrzneqo. rnesv powietrza zaczvnajq krazvc w kierunku
przeciwnvm do ruchu wskazowek zeqara'" (rys. a).
Ciepte powietrze. wdzierajac sie \IV obszar powietrza chlodniejszeqo. tworav
coraz wvraznie] zarvsowenv. cheraktervstvcznv kiln (cieplv wvcinek nizu).
kt oreqo rarniona tworza dwa odmienne frontv atmosfervczne -- front cieply na
przednie] krawedzi klina otez front chiodny ne tvlnej. VVe frcncie crepivrrt cieple
powietrze wdaiera si~ gor,,! na ustepuiaca mase powietrza ztrnnepo. Natomiast
we froncie chtodnvm z.mne powietrze naciera na cieplv wvcinek nizu. usilujac
wedrzec sie don ad dctu.
Rczwojowi nizu (rvs. b) towarzvszv zewszc dalszv soauek cisnienia oraz wzrost
wieowej cyrkulacji powietrza. Po oewnvm czesie trent chlcdnv. jake aktvwniej­
SlY i szvbcie] ooruszajacv sie. "dogania" front cieplv i tqczv siy z nirn tworzac
tzw. ok/wj/{, czvf trent miesrenv (zak/udowany), 'N ktorvm dwie rozne masv
powietrza ch!odnego, rozdzielone doted cieptvm wycinkiem wyzu, zwieraja sie
dolem wvpierajac cieple powietrze ku gO(28. IN rezultacle creplv wycinek nizu
rniedzv frontami staje sie \Vv warstwie przvziernnej) coraz V'!~Z37.Y (r'iS. c) i w
koricu zanika. Poczetkowa svtuac!a. VII ktorej n-asv ciepleqo j zimnego powietrza
znajdowalv sie obok siebie. przeksztalca si~ VI! svtuacje. w «tore] pewtetrze
ciepte zncjdaie sift' ponad zaleoajqce orzv zteml warstwa powierrza zi:nnego.
Prowadzt to do ,.wypefnienia" nizu ! WZrGSTu cisnienia.
.Jezeli chodzi 0 wyze, a zwlaszcza wielkie. klasvczr-e ukladv ar.tycvklcne'ne ('N
ktorvch powietrz e wrruje zqodnie z ruchem zegara - oraeciwme ntz w nizu), to
'lie tworzq sie one zbvt czesto ned cbszerern naszeoo krajt..:. Ukledv takte
powstaja przewaznie nad kontvnentem Rosji Srodkowc-Eurooejskiej. nad
GrenJandi q Iub w obszarze Wysp Aaorskich Lw okreslonvch okresach rob
Polska rnoze costae sie pod ich wplvw. Naiczesc.e. jednek poqoda ksztattov.ar.a
jest w Polsce przez uktadv nizowe i przemieszczajece sie Vl!r8Z z nimi zetck i
podwvzszoneqo cisnierua (rnifidzywyze:: : dJalego Drlentacja \tV przebiegu
zwiqzan~·ch z tym zje.wi:::kali':10S78jyczn';lch - fror,iow, z~cr:r'1L!rZenla, opadow,
wiatrow itp. -- ma ala s:.:vbownika'zcsadnicze zilacz€nie, obo.ietne czy lata en L
mod,::laml. ezy tez uprawia prawdziwy sport SZyb0WCOl.'VY.
R6znica poiega jecJynie na tym, ze mode!arzy bardziej ir"eresuje to co Sl~ dzieje
lokalnie na mniejszym terenie i w prlyziemnych warstwach etmosferv - - flo
przyk}ad do wysokosci 500 m. ZjCJwiska w przyziemnych warstwach atmosfery
generowane Sq przez og61nB uktady i prawidfowosei jT)e,eorologiez~f;.Trzeba je
wi~c systematycznie pOLnaW<1C, aby znalezc p6zniej prawdziw<,! s;;;tysfakcj~ w
rtlode\arskich lotach szybowco\i\!\/cn, kt6re moiemy wykonywac bez wiykszych
ograniczeri nB obszarze ca1e90 kraju.

Rzeczywisty Aktualny przebieg pogody ksztaltujq, jak wspomniarerr.. ;Jartujqce na danym

obraz pogody obsz"rze ukiady barometryczne oraz zW~Eizan9 z nimi frol1tv atmcsferyczne i
ZJClwiska takie, jak zachmurzenie. Wi3tr, ooady itp.
Gdy marny do czynienia z w}"zem, lwi3szcza roziegrym i dil1go si~ utrzyrm:J<lcym
(stacjonarnym) , {Jbraz pagod-.,..- je~~ bardm p~;,,:ejrzysty. Moina go pOkro,cf;
opisat nastypujqCo:
 RZi:CZYWISTY 08RAZ POGODY
;., - .. _.- - - - - - ­
-"'.'

• Dopcki powietrze jest suche i w catej jeqo masie

utrzymuje sie stata r6wnowaga, mamy przewainie
poqode bezchmuma. Pradv wstepujace nie maje
jeszcze duzeqo natezenia i nie dochodai do ken­
'densacji pary wodnej. Co najwvzej mozna zaobser­
wowec tu i 6wdzie lokalnie wvstepujace nieduze
brate chmurki ktebraste (Cumulus humilis), ktore
przewamie predko sie rozptvwaja.
• Przv ciluzszvrn trwaruu takiej pogody, wraz z
rosnacvrn ogrzaniem powierzchni ziemi, pradv
wsteoujqce staja sie inter-svwnfejsze i zasvsajq znad
gruntu coraz wieksze masy wilgoci. Doprowadza to

.... ~-
,,'", ,
do tworzema coraz trwalszvch chmur ktebiestvch .
ktote moqq ptzvbierac charaktetvstvczne kalaf!o­
~
~.
rowate ksztattv i tworze czeste wielkle law ice lub
wvraznie uformowane szeregi.
-,' .
• Delsze trwanie teqo procesu doprowadza do
jeszcze ,intensywniejszego pionoweqo rozwoju
chmur klebiastvch. Tworza ere silnie wvpietrzone
kalafiorowate chmurv Cumulus conqestus, ktore w
pojedvnczvch przypadkach moqa przeobrazec sie w
wysoko sieqajace formy wiezowe (Cumulus caste­
Janus),
• W sprzvjajqcvch warunkach, przv lokalnvm
wzroscie naqrzenia i wilqotnosci powietrze, tworza
sie jeszcze bardziej rozbudowane kfebiaste chmurv
burzowe (Cumulonimbus). Zaleinie od zaslequ i
stopnie rozwoju sprowadzaja one deszcze prze­
lotne, ulewy lub nawalnice. '
Chmury ktebiaste. jak z tego wvnika. maja budowe
wyrainie pionowe. lch podstawv zaleqaja dose
jednolicie na wvsokosci 1200-1500 m, qdzie spa­
dek temperaturv jest juz na tyle duiy, ze nastepuje
kondensacja parv wodnej rozpuszczone] w masie
wznoszaceqo sle ciepla powietrza. W zaleznosci od
stopnia rozwoju pionowego mogq one sieqac do
wvsokosci 5 -6 tvs. morrow. a nawet wvzej. W tvch
najwvzszvch partiach. gdzie panujq [uz temperaturv
ujemne, wysoko rozbudowane chmury ktebiaste
twcrzq czesto obserwowane .Rowedte" lub .z-zs­
Najczesciej spotvkane ksztettv chrnur kiebiastvch ov" zloi.one z krvsztatkow lodu. Jest to na ogot
a - Ghrc,ury dobr6) po~od,' CumulushumJirs (Cullum),!:> - "ilnl~ rozbudowana chm."" nieomylna wskazowka. ze chmura klebiasta prze­
Cumulus cc"geslUs {CIl cong}, c - chmurv C"mlllon;mbu.; w pocz~\kowvm st3dium
prze""lla!cania Sl~ W chrTJur~ burzow•. ksztalcita ste w chmure burzowa.

Chrnurv klebiaste mogq w niektorvch okolicznosclach twcrzvc sie r6wniei. i na

wyi.szych wvsckosclach ( ..... 4000 m). Mala one wowczas charakterystyczny
ksztalt tzw. "barank6w" (Altocumulus), utoi.onych bardzo czesto w pieknie
uporzadkowane tawice i szereqi. .Berenkt' tworza ste najczesciej wtedv, gdy
gorq nasuwa sie zimne powietrze i sa wowczas zwiastunami zmiany pogody.
Mog~ one taki.e powstawac ponad warstwami inwersvjnvmi'" utworzonymi na
duiych wysokosciach.

*J Gdy w garze. poczynaj'lG od pewnej wI'Sokosci. naswpuje wzroS11emperatury

23
ROi'di'iaI2 paGODA, KLIMAT

----
POI·/If!·'. c.'·';d",

PO;'"N"" e.;B~re
:~,~e

-_._----
Pionowy rozw6j chmur kleblastych

Cheraktervstvczna cecha zachmurzenia klebiasteqo jest to, ze

chrnurv nie
po krvwaja nieba catkowicie. W pewnych przvpadkacf dochoozi jeooak do
pelnego zachrnurzenia. zwlaszcza ptzez polaczenie sie uporzadkowanvch.
walcowatych lawic. WYiwarza sie wowcaas charaktervstvczna forma zer-hmu­
rzenia warstwowo-klebtasteqo (Stretacumutusv, widoczneqc z zteou jake
jcdnolita warstwa z pcprz ecznvrn! (w stosunku do wiatru) jasniejszvm! brvz
dami a wyrainie kteblaste] budowie.
W cyrkuiacji nizowej obraz poqcdv znacznie ere komplikuje i zalezv od teoo. w
jakiej znajdujemv Sl~ pOLyC)1 IN stosunku do centrum nizu i uktadu front6w
atmosfervcznvch. Trzeba rowniez oamietac i 0 tvm. ze chociaz cyrkulacja­
oowierrze w obszarze nizu ma wvraznv "WI(QWy" cnerekter. to catv likiad rue
obraca sie. lecz przesuwa (na og01 z zachcdu na wschod) tak. ze cieotv wvcinek
ruzu prawie tovceze zwroconv jest w kierunku poiudniowvm lub oo'udruowo­
-zachodnirn. Wyjasnia to zamieszczony rvsunek.
.Jezeli linie x.»: i y- Y wvznaczaia kierunek przemieszczania siF,: ceieqo ukladu. to
inny obrez pogody bedz!e odbieral obserwatcr znajdujacv sie na skraju uktadu.
zas inny obraz odbiera osoba anajdujaca sie dalej ne polnoc w pobuzu OSI,
wzdiuz ktorej przesuwa si~ centrum nizu.
Najbardziej charakterystyczny przebreq poqocv rnozna zaobserwowac w pew­
nvm oddaleniu od centrum nizo (200-300 krn}, wzdluz osi przecinajace] linie
Ircntow atmosfervcznvch (as y-y ria rvsunku}. Najpierw spade cisnienie I
nadciaqa powoli przesuwajacv ste front cieptv, Po jeqo przejsciu wzresta
temperatura. cisnienie statiilizoie sie rub deiej niece spada i stan ten trwa tak
dlugo, jak dluqo przemieszcze sie cieplv wvcinek nizu. W koncu dose szybko
przechodzi front chtocmv, niosacv zdecvdowane ochtodzenle. wzrost cisnierua i
poprawe poqodv. TOW8r1:VSZq temc charaktervstvczne zjawiska atrnostervczne.
ktore postararn sie pokrotce opisac:
• Front ciepfy dale c sobie znec Z bardzo duzej odleqtoscr. .feqo nadejscie
sygna!izuje przeweznie pojawlanle sie jeszcze podcz as pieknej stoneczncj
poqcdv wysokich chmur pierzestvch w torrme wyrainych bialvch smug z
charaktervstvcznvm .hscrvkowstvm" podqieciem (Cirrus uncinus). Od tego
momentu (0 He 0{j611ln svtuacja atmosfervczna sie nie zmieni) do iinii frontu.
ktora umownie wvznacza streta zetkniecia sis (przv zierni) mas ciepteqo '

24
 RZECZYWISTY OBRAZ POGODY

PO,.,'if(fZO t::h!adnB'Pi'

,__Q__ _1jjJjfJ.Jil~
DbQBt z,irCNO"V
f1I1'

S!relJ C'JSnc l'?~1f'o"""'1Y

~'
I a",'eina'

- /99;
w+, /
•
S
,

,~>"''"'-'--- - - - ;I
Froll' ",joilny frOM ;:Ifiply

r~,j,djY,­ :
I , c;~ C,

~pnwlPrrza
, "/:' chloch,goP,'

,-­
fez"lowe apdv
I iiii,'itZ'i,
I S"efif I
i ch.,.,ojnJ ,
, ,
Typowy obraz pogody w obszaree nizu

zimnego powienza. pozostaje Ieszcee 400-600 km i zanim nadciqqnie wla .

sciwv front, uplynie co najmniej doba alba nawet dwie.
• W miare zblizania sie tromu zachmurzenie qestnieje. a pulap chmur stoonic­
wo Qbniza sie. W kilk;l luh kilkanascie godzin po przejsciu smugowych
.zwiestunow niebo zasnuwa sie coraz mniej przejrzvstq mqielka wvsokich chrnur
picrzastvcb (Cirrostratus), ktore przechodzq nastepn'e w zupelnia juz nie­
przejrzvstewarstwowe chmury sredniej wvsokosci (Altostratus). Pojawiaja si~
rowruez dose szvbkc przesuwajace si~ nil tie jednolitcgo, szareqo nieba
pojedvncze. ciemniejsze strzepv zuoetnie niskich chmur. jakby resztki rozmytych
Cumutusow (Fractocumulus, Fractostratus) lch pojawienie oznaczs. ere ze
ftontiest juz titisko. Zaczvna padac, najpicrw deszcze drobne i orzelotne. po tym
coraz bardziej intensywne.
• ZilllllTl to nastqpi. jeszcze przez dtuzszv okres czasu (czasern catv dzien)
utrzvrnu]e sie wzgl~dllie dobra poqoda dla szvbownikow. Sprzyja one zwlasz .
cza lotom trerunqowvrn. Wiatr jest slaby. usteronv (preewaznre z kierunkcw
pofudniowo-zachocnich] i pozbawionv turbulenc]i. Brak prqdow W5t~PUj<l.­
cvch. Tvpowe, obojetne warunki.
• Przy dalszym praesuwentu ste frontu opadv nableraia ciaqfeqo charekteru.
Zachmurzenie ksztaltu]a coraz grubsze warstwy chmur deszczowvch (Nimbo­
stratus) 0 stale obnizajacej sie podstawie i \N koncu na dlugo przed wlasciwvm
frontem przyziemnym przechodzi w jednofitq tawice bardzo niskich chmur
warstwowvch (Stratus), Chmury re wlegajq na wvsokosc i 20G 300 m. a w

25
Rozdzial2
Zechmuraerue rnzowe charak-
tervstvczne dla trontu ciep/ego
~ - N",as\uny fronW ciap/ego - he=;-
..0.....\0 pod\l;~le, wvsohe chmury pie-
"S"e Cim.Jsunc<nus ICi unc), b - lawlca
chmur AlIos/raws (As) 'a.nuwa niebo.
c - ,"~ w oclnym w,woJu: nlskte de·
'ZG'owt ohmury ....."\wo....o /vlmboslr.-
IIJs (N~) s;~gaj~ce Strl~D"mi praw;" ~o
"eml; opadv G;~gle. d - {tOn: cigply
pUle "agle Z1T,i~"WIOn'l nl.k a ",aw~d,,~
(Ns)
POGODA, KWI,AT
mielscowosciach qorzvstvch tch occstav-.- t.-102:e si~gac Ell. do zier-ii. Opedv staja
sie coraz lntensvwniejeze. wzrasta predkosc , porvwistosc wiatro, zcecvoo-
wanie spade przejrzvstosc powretrze Czas trwania tego ,.n;e!otnego'· okresu
ciqqtvch ooadcw zalezv od predkosci przemieszceanie 51;;! nizu. Przecletrue trwa
to okolo dobv. zdarzaja sie jednak nawet trzvdniowkt. Frontv cieple dose czesto
mal'! tvpowv przebteq (jak na rysunku), czasami jednak bvwaje nis- tall. wvrazne.
U,,\~­
rozrnvte i mate aktvwne.
• Przejscie frontu svqnaltzuja orzejasnienia. wvczuwamv wzrost temperaturv
oraz zmiana kierunku wiatru na bardziej zachcdni. Zachrnurzenie urvwa s.e
naqle i ostatru. nlskt. sklebionv wal chmur warstwcwvch odslania czvste,
pogodne niebo.
• VIi cieptvm wycinku n'zu pugocJa zdecvdowanie sie pourawla. Po przejscio-
wym przejasnieniu rnoqe sie pojawic przelotne opady. Na og6\ jednak obraz
pogody uiednolica sie i czesami bvwa nawet podcbny, jak vv wvzu z chmuremi
tvpu ktebiasteqo. Charaktervstvczna cecha tego obszaru jest mqlistosc po-
wietrza. Umiarkowane wiatrv oraz ruozllwosc wvstepowania lokalnvch predcw
wstepujqcvch deja okazje do lotow szvbowcowvch. CBS trwanla teqo okresu
zerezv od svtuacj! i jest tvrn k-ctszv, im blizej jestesmv srodka nizu. a takze im
szvbcie] przesuwe sie nastepnv front etmosfervcznv. Na og61 pagoda tego rvou
utrzvruuie sie przez jeden dzieri, zanirn rue nadejdzie front cblodnv
• Front cfJiodny pojawia sie ne og61 niespodziewanie. .reqo nadejscie.
svqna'tzowane czasam! przez pojedyncze, niakie j c.e.nne chmury ktebia-
sto-deszczowe (Fractocumu/us), jest podobne do nadchodzenia burzv iub
ulewv. Od rnomentu. w ktorvm na horvzoncie poiawia sie ciemna zaslona
26
 RZECZYWISTY OBRAZ POGODY

"'m--- ~----- - - - - - - - - - - - c - - - -
I

". \ \,
I
k----~''"0 2GGkm - -~

--
Krnw~dz trontu

Srrefa lotbw (silny ,',/r{,/) :

.. ~,-',.. ' .. _ - - - - - - - - - - - /

.<
Front chlodny przemteszczeiacv ~ir: powoli - rnzleqse zachmuraenie. poczafkowo klebiaste.
przecnodzaee w warstwowe. szeroka strefa i d!ugi czas trwerua opad6w (do kilku qodzln).
najpierw ulewnych, potern ci'lglych; za frcntem dobra pogoda i zachmurzenle klr:biaEte

wietrza. Tui. za frontem powietrze jest niezwykle czvste. a od!egle szczeqolv

krajobrazu sa widoczne z wielkq ostroscia. Wi·atr, ktorv tuz yrzed nedejsctem
frontu skreca na og6t w kierunku -poludniowvm. zmienia teraz kierunek na
• przeciwny - przewai.nie p6tnocno-zachodni. Po przejsciu obszaru zafronto-
wego zachmurzenie zanika, cisnienie szybko rosnie i ustala -sie na ogol
bezchrnuma poqoda, kt6rej trwatosc zalezv ad teqo, ezy wzrost cisnienia
oznacza wejscie do rozlegJejszego obszaru wyi.owego, czy tez jest to kalejna
zatoka pomfedzv nizerni. -
W poblizu centrum nizu. gdzie front przechodzt przewaznie w postaci zoklu-
dowanej (front chlodny dopedza front cieply i laczv sie z n.im) przebieq pogody
jest odmienny. Bezposrednio po zjawiskach tvpowvch dla frontu ciepleqo

KLASYFIKACJA ORAZ WYSOKOSCI ZALEGANIA CHMUR

Rodzaje chmur WyStlkoS~ podetawv w m
Rodzi-
na chmur najcz~iej
Nazwa polska Nezwa tectnska SkrOt min - max,
! -
,

Iw"o~,
Pierzaste
Pierzastc -klebiaste
. Cirrus
Cirrocumulus
I ct
Cc
7 - 10 tys,
6 - 8 rvs.
-- 8 rvs.
7 tvs.
-
tPierzaseo -waretwowe crrosoetus Cs 7 - 8 tys. 7 tvs.

I Srednie
$rednie-kleb!aste
Srednie-warstwowe
. Attocamotas
Attonretus
Ac
A,
I 2,5 - 5 tys.
2,5 - 5 tys. -- 4 tvs.
4 tvs.

, Nislde
Iwaretwowo-deszczowe
KI~iasto-warstwowe
IScratocumulus
Nimbostrarus N'
Sc
100 - 2000 200 - 600
200 - 2500 I 400 - 1000
Niskie warstwowe Strstus St 50 - 600 100 - 200

a rozwoju Klebiaste Cumulus I Cu 300 - 2500 800 - 15001

pionowym Klebiaste ceszceowe I Cumulonimhus Cb 600 - 2000 1000 1600
1

29

-""-
ROLdziaf 2 PQGODA, KLIMAT

nasteouje front chlodnv z charaktervstvcznvm zachmurzeniem klebiastvm I

uiewami. W zateznosci ad svtuacji rnoqa dominowac zejwiska jedneqc frontu
lub drugiego. Naiczesciei front chlodnv bywa aktv'....... niejszv I okluzje maja
charakter zbtizonv do przebiequ frontu chtodneqo.

Wtasciwosci Pod pojeciem klimatL1 rozurn!e sie przecietnv stan pogody. charaktervstvcznv
klimatu Polski dla daneqo obszaru. a poqoda - jak wiadomo - zalezv od przesuwarue sie
front6w atmostervcznvch roedzielajacvch rozne masv powietrze.
Klimat Polski ksztaltu]e sie pod wplywem rueustanneqo scierania sie mas
powrctrze oolamo-morskieqo. kt6re naplywa mad Artantvku. l rnasami po­
wietrza polatno-kontynentalnego znad Europy Wschodniej i Az]i. Oddzialv­
warne wilgotnego powietrza oceanicznego jest si!niejsze. Oecvctuje ana 0
przebiegu zmiennej i kaprvsnej na oqofpoqodv w mieslacach letnich. a takze na
przetomie jesier-i i zimy, zw!aszcza v\" qrudniu. Powietrze kontvneotalne oqamia
nasz kraj zima, dajac dtuzsze okresv mrozov..' oral jesienie we wrzesniu lub
pafdziemiku. kiedv sprowaoza tak pif;Knq i oczekiwana "zloiit iesien", Gerace
rnetne powietrze zwrotnikowe dociera do nas rzadko i tylko latem. Zdarzaja sie
wtedv dfugie okresy upatow. R6wniei rzadko, ale za to reqularme. atakuja
obszar Polski masy mrozncqo powietrza naqrcrnadzoneqo zimq na rozjeclvch
obszarach Arktvki. Wyrainy splyw tego powietrza zaznacza sie w plerwszej
polowie ma]a (dni .rirnnvch oqrodnikow") znecz ovm poqorszeniern poqodv.
chiodem a nawet opadami sniepu, zw/aszcza w rejonech qorskich.
Regionalne roznice k!imatu sa znaczne. Karpatv. Sudety, a takze wvsoko
waniesione wyzyny i pojeaieraa sa wvraznie chiodniejsze i 0 wieksze] itosci
opedcw od niz.o. Gdv ',t.' stvczniu \!II pasie Karpackim ; Sudeckim. a takze w
Gorach Swietokrzvskich i na Suwalszczvznie panuje juz petna zima, to na
. . . . . v brzezu i przvteqlvch do nieqo niz.inach bvwa pogoda pozno-jesienna i czesto
bezsniezna. Larem svtuacja si~ odwraca. Najwvzsze temperaturv zdarzajg sie na I
nizinach wielkopolsk!ej i Slaskiej oraz w Kotlinie Sendornierskiej. zas na
wvbrzezu i na pojezierzech jest znaczn.e cblodniej.
Wiatry j zachmurzenie zrnieniajq sie IN zaleznosci od dcrrunacji roznvch
osrodkow atmosfervcznvch oraz okresowvch przemieszczeri mas powictrza.
ktore z dose duzCj reqularnoscia ocwtarzeja sie coroczme. Nad obszarem Polski
przewazeja wiatrv z kierunkow zachodnich. przvnoszac naiczesciei opady. W
zim~e wiaze sie to z wcivwem nlza'/'! potnocno-utlantvckich Vl1iz Islandzki). zas
latem z naptywem eieplych i wilgotnyeh mas powietrza, Jakie "napedza" do ."las
Wyi Azorski. Wia!ry wscnodnie zwiqzane z Azjatyekimi oSl'odkami wysokiego
cisnienia, docierajq do ."las przewainie w akresie ad !utego do n1eja, a takze
jesleni<j we wrzesniu !ub paidzierniku. zas ,"v listopadlie i grudniu cz~stsze S<j
vvia!ry z kierunk6w poludniowyeh. Czt;stotliwosc; wyst~powania r6znych
kierunk6w wiatr6w, jak i ich pr~dkosci, zalezy oczywiscie od n1lejsca pomiaru.
PewnCj orier:tacjljl w tym zakresie mogq dac zamieszczone tablice (tab!. 2-2 i
2-3) .
Og61nie bio,.C1C klimat Polski charakteryzuje si~ pogod q zm:e"r.<j. Okresy
pi~knej pogody nie Sq zbyt d/ugie. Srednio w roku mamy 137 dni z c:alkowiwm
zachmurzeniem. a tylko 41 dni pogodnych. Wiqze si~ to z porami roku. kt6rych
l'l.eznie z okresami przejsciowymi jest a wiele wi~cej niz cztery. Sq one bardzo
eharakterystyczne I cykljclr.:e powtarz2jqCe sil;o
I tak po okresie zjmowym, przewai:nie na przetomie marea i,kwietnia nast~puje
sloneczne, a ezasaml' wr<;!cl upalne I suche przedwiosnie, po nim atak chlodu
(ogrodnicy) i dopiero po tym "r"lasclwa majowa wiosna. Przeiscie do lata jest
nagle i dokonuje si~ zazwyczaj w CICjQU kilku dni. Lata bywajq zmier:ne, 111/
zalei:nosci ad tego ezy przewazaj<j upalne i suche wrtywy kontynentaine, ezy
tez Dstatnio cz~stsze chlodniejsze j deszeZDwe wplywy oceaniczne.

30
 WtASCiWQSCI KLiMATU POLSKI

Tablica 1-2 CZE;,STOTLIWOSC WYSTE;,POWANIA ROll'llYCH KiERUNKOW WIATRU

N'LNE ,~d s w
i J -jr-------c xx xxx I xx
x _+.~ +_-~___j!I--+---t--+----j
+
I
r---------- [B
~~hOjniC~ ! i ;( ! xx
I 3. Bydga"-lC·'-----!C-- x I x I xx I xI xI x

I~znan I x I x !@] i@] x xxx I ~x)

II
I
f-' x +_~
::lI_~_,-+ir---j
15. to-·d=''-- ["Ixx I
+_'_+_'-+'-_+_C'C'+__
I, "
__'f_I -:
xx I
"" ,'

-
6. W",~,w, ~: II x ~f_I--'-+_-+--_t_==i
xx ~'I xx [
17. Ww,l,w ~--" x L.X Ixx X;\ i xx xxx ' I ""I
3. Krak6w I@] I xx ~-ii_.::.'-fb'=\--"-I
. i x I xxxX] x

___L_--,!~_'_'_G! 1 [51 ~
II

L9. Zakopane _ I x xx , x

W'lSle,'OWa'l e wiot'aw - oznac,&~,~

xxxx >zo'e:::61~,'c <:lijS,6 wl~oej ~iz 20% ab5Brw~cji Ramki wsbzUN n"lw,.~,<~ prawdopodobe~!TWO·.... '1irt~pieni8 dar.8Qo
xxx "8rlil~ o;'C,," - 15 - ~D% ob,o"",acJ; kie,unku wi"[r~
~x do'c ",""to - 10 - , ~~ cb"erwacj;
x rzadK,e I>- 10'.' "o..erwacji
bardzo rzadk'e 5% (Il',erw~cj,

Tablica 2-3 CZ.E;,STOTUWOSC WYSTE;,POWANIA ROiNYCH PR.E;,DKO$CI WIATAU

Prfiidko:St lIIoiatru w mjs

r 2. Chojnice
3. Bvdqcszcz
------t----+--h=--f--=--J--'==--j
0-2 2-5

I
5-10 10-15

4_ Poznan
i
5. -l6di
6. 'J\1ars.:a'N<I
-
- 1
­
­

I
t 7. KielO€ xx - ­

la
r­
Krakow x - -

9. Zakopane
10. wroctaw
Wy",,,po"'a"i~ wialr"W - D,r,JCldn!a:
=x =~61r.,,, U\lSte --·40 -- fCl';( oll.:;e""acj, "em~' \."J;",uj~ "".iwi~kSZ" p.-aWIJopodobie~stwo """""'1ni."ia wialru 0 danej
x= rerd:1o Cl","\~ -10 - 4£/;\ abs"",,~cj, p'e<!koii.i
"U doSe "z('SIe _.- ,0 2&1<,ol>;...",acjj
=di(;o 5 - 1 0'7', oo..r"",,~j,
b"Ttizo =d~le 2·- 5% cbsecwacj'
znikome 2% ob;arwi'CJ-'

Nastecnie po ckreste wczesno jesiennych stat zdarzaja sie. czesto wielo­

tvqodniowe qorace i suche okresy "z/otej" jesieni. po ktorej pod koniec
pazdziemika ; w listcpadzie nastecu]e tak zwana pozna jesien, chlodna.
wietrzna i dzdzvsta.
Zmiana POf roku dokonuje ste u nas wzdluz OSt rowncleznikowe] (z zachodu na
wsch6dj, arue z poludnie na polnoc [akbv nalezatc przvpuszczec. W Slubicach
na przvktad plerwsze cznaki wiosnv widac juz w koricu lureqo. w Suwatkach
dopfero pod koniec marca i na pcczatku kwiemia. Peine wioana rozpoczyna sfe
r.a wschodzie przecietnie z dwutygodniowym opoarueniem. Pooobnie zirna
oceania sil? W swoim pcchodz!e ze wschodu ne zachod.
RDi!dziaf 2 POGODA, KliMAT
_._-- -~-_

. "'"' .._'
... ­
._-.-----' ..

Utarlo si{? przekonenie. ze klimat Polski zdecvdowenie ste oziebia. ze cere:

wiece] w nirn slot i niepoqodv-c Sedze. i:e wiele z tvch sadow wvnika z
nicznajomosc! og6lnych praw klimatYC7no- rneteorolocicznvch wiasciwvch d!a
naszeqo rejonu Europv, gdzie dominu]e na og61 cvrkulacja zachodnla niosec ze
soba cvklicznie powtarzaiace sie j dluzej trwajece uklady nizowe orez krotko.
trwale rniedzvwvze. Okresow dobre] poqodv, zwiazanvch z trwalsza dorninacja
stacjonarnych wyzow, moana neticzvc w ciqgu roku nie wiecej jak kttka:
[eden w ciaqu zimy, zazwvczaj na przetomie stycznia i lutego,
drug; w okresle-praedwiosnia. zwvkle na poczatku kwietnia.
trzeci wiosennv. przewaznie pod koniec maja,
czwertv i olarv w Iecie. zw'eszcza w drugiej ootowte czetwce, a.po tvrn w
sierpntu.
- szostv w czasie zlot8/ jes'eni.
Moja recepta jest nastepujqca: Nigdy nie wvczekuje klasycznego lata, lecz licze
okresv Istniej pogcdy i korzvstem z nich netvchm'ast, gdy !y:ko si~ pojawiajq
niezaleznie ad porv roku.
Ole lotow szvbowcowvcn. choc to z klimatem nie rna wiele wspotneqo. tstomv
jest rowniez caas trwania dnia. 0 lie IN okresie jesienno-zimowym, gdy sie
uwzglfdni ranee i wieczorne zamglenia, tnouis wvkorzvstec tv'ko k,6tki czas w
okresie samego poludnia. 0 tyle !atem mamy do dyspozycji nie tylko ranek i
ootudne. ale jekze i dJugie {zwlaszcze oo wprowadzeniu czasu Jetniego)
pcpotudnia i wieczory, pozwafajqce na zorganizowanie lotow po pracv lub
nauce w szkole. Obserwuiec j ptzewidujac przebieg pogody nie nelezv
lekcewazvc ludowvch wierzen i przekezow, zwtaszcza reqionalnvch, gdyi:
zawerta jest w nich rnqdrosc wiolowiekowej tradvc]l. Mledzv innvrni rnowi ana,
i:e pelnia ksiezvca przvnoei zmifn~ pogody i.sprawdza sie to bardzo czesto.
Oprocz oqolneqo omowienia ktirnatu. trzeba rowniez powiedaiec kilka slow 0
,klimatach loketnvch. a zwtaszcza 0 kurnacle terenow oorskich. gdzie czesto
obserwu]e sie zjawiska fenowe (cieplv poludniowv wistr halny) , gdzie klerunki
wiatru w duzei mierze zaleza ad lokalnego urzezbienia terenu. a w zamknietvch
dolinach tworza sie czesto zastolska zimnego powietrza i iiczr-e inwersje.
Lokaine zjawiska kllmatvczne rnozna rowniez obserwowac na wybrzei.u
morsklm, szczeg6lnie w Zatoce Gdariskiej. gdzie dobra poqoda i przejasnienia
zdarzaja sle nawet wowczas. gdy wsz~dzie woko! pada deszcz I gdzle r6wniez
wiejq najsilniejsze wiatry sposr6d notowanych w Poisce. .

Czvnnik zasadniczy W przewazdjqcej mierze przypodk6w wiatr, lego Sfla, porywistosc j kierunek,
-wiatr decyduj'l 0 moi:liwosciach wykonywania lotow szybowcowych. Wynikajqce
stqd ograniczen;a szczegoJnie ostro oddziatuiG! Tia mjniaturowe szybown;ctwo,
mimo ie szerokie blpowszechnienie oraz techniczne udoskonalenie. metod
zdalnego sterowania znacz!Jie rozszerzyly zakresy uiytkowania modeli szy­
bowcow.
Wiatr, jako Vt.~ynjk nfltura)nej d~inosci mas powjetrza do wyr6wnywania r6znic
cisnienia, jest scisle zwiqzar.y z obrazem sytuacji barometrycznej jake. panuje na
znacznie wili!lcszym obszarze .od tego, kt6ry nas lnteresuje. 0 sHe i kierunlcu
wiatr6w wiejqcych nad obszarami Polski wnioskowac mozna jedynie na
podstawie mapy synoptycznej sporzqdzonej dla catego kontynentu europej­
skiego. ..r

Ponizej podaj~ w skr6conej i uproslczonej form;e ogo!ne zas21dy takiego

wnioskowQnia:
Kierunek i sila wiatrow wiej~cych na wi'ilkszych.wysokosciach wynika z r6Znicy
cisnien (gri1dientu cisnienia) oraz z oddzialywania ruchu obrotowego ziemi, tak
ze w rezultcrcie wiatr g6rny nie wieje "wprost do niiu, lecz krq-zy wolcot niego"

32
 CZYNNIK ZASADNICZY-WIATR

101]5 !O ro

10lf

IDOO
w

101D

Kierunki wtarrow w obszarach wyiu i niiu oraz miedzv wyiem a nnem

(na polku!i polnocne] kierunek krezenia jest lewoskretnv) zgodnie z przebieqiem

izobar. W wvzu jest odwrom!e.
W obszarze przvziemnvm. w wyniku dzialania sit tarcia. wiatr dqzqc do
wvrownania cisnien skreca w strone centrum nizu. a W wvzu .joaotvwa sie"
skosnie na zewnetrz. Kierunek wiatru przvziemneqo jest wiec. w stosunku do
izobar. zawsze meco odehylony w lewo. Moina tu stosowac bardzo orosta
zasade. ktora mowi. ze obserwator usrawiony plecami do wiarru rna na
aotnocnej ootkuti nii nieco z przodu oo iewej rece. zas wvz niece z tylu po
prawej.

Paino, Obraz wiroweqo ruchu powietrza w obszarach nizc-

360"
wych i wyZowyeh jest wiec scisle okrestonv. wvni-
kajace stad reguly mala praktvczne zastosowanie -
pozwalaja bowiem na dostatecznie przvblizona oce-
ne kierunku wiatru. 0 lie znana jest svtuacja synop-
tyezna i przebieg izobar.
Kierunek wiatru najwygodniej oceniac i podawac
wedlug .roiv wietsow - na przvktad takiej jak na
rvsunku.

180"
Pofudnlf R6za wratrcw

Predkosc C,siJa") wiatru aerezv od qradientu clsnienia. tzn. od tego jak szvbko
cisruenie zrnienia sie z odleqloscia. Na mapie svnoptvczne] mozna to ocenic po
zeqeszczeniu izobar. .Jezeli peki izobat orzebieqaja blisko siebie, gradient

33
Roz:jzial2 POGODA, KUMAT

Dbraz mapy svnopwczne] era-

rakl"rystyczny dis wvsteno-
wania silrwch wicHr'::w (La-
y<;Sz.";ilQne iUlb.srv). p,"-:'Jgnoza
IMG\.... '
zach"'u"~nie ,""'Onne pm.Io·'n.op"d.
«mpe,a'ura mJ~5_ w d,'en -'-C do)
...1 or ,"i~,,,, 1:>. _"Inei "Ine. (>O"""<l~ dQ
35ml, :k'er'J~\.ow !3chodh1<h I pol"oe-
'to-ldct'odn'ch

Ohraz mapy svnoorvcmer cne-

raktervsrvcznv d\~ ciszv I ste-
bych werro...... a-n.ennvcn (dl,-
ze odleg1oSc,; mi~zy izobara-
mil: prognoza IMGW:
wchmuml~ lub ~""'"""hrnu~"nle. te<rp-_
md",_wdl,"n<Xll1-c".~" w>ch 00
3J'C na zaoh., ",i"', .Ia~y. Zfl1",n~y

34
 CZYNNIK ZASADNICZY -WIATR

Tablica 2-4 SKALA DLA OCENY SllY I PRE;DKO$C( WIATRU WG BEAUFORTA

·1 ~ija Pr~dko3C III

okresten!e
wiatru wratru m/s wiatru wg OznakL skutki
'BFT (km/h) skati 8FT

o o ctsm - dym unosi si~ pionowo,

- pvlek kwiatu opade pionowo

0,3 - 1,6 bardzo slaby - dym uncsi si~ ukosnie,

(1-6) - ponrnucnv praktvcmie nleodcnrwetne

2 1,6 - 3,4 slaby - podmuch odczuwa Sl{l na twerzy.

(6-12) - uscre lekko szeleszczq. -
- lekki proporczyk porusza si~

3 3,4 - 5.5 tsqodnv I, - drobne gmijzki w ruchu.

(12-20) - wiatr rozciijga lekki proporczyk
- duie choraqwie lekko si{l perusaeia
4 5,5 - 8,0 umj,Jfkowany - wiatr wyrainie odczuwa sle na twarzy,
ere.

=1
(20-29) - poruszajq saumle gaf~zie draew,
- kUI2 i pyl unosi si~ z zierni,
I- granic('l przYJemnosciowych iot6w modeli

5 8,0 - 10,8
(29-39)
I aoso silny I~- wieksze
male drzewka liscieste chwiejij sie.
chorijgwie rozwijllj1l. si~,
- porUSUlj1l. si~ grubsze gal{l<:ie .
-------1'-----------1
6 r 10,8(39-50)
- 13,9 silny I- wiatr pcrusza gruDe kcnarv,
- stcjecv samochod ko/ysze sle.
- brzecza druty i ceewcov i
7 13;9 - 17,2 r bardzo silny - duze drzewe uginajij si~,
(50-62) - swobodrw ruch jest utrudniony,
- craktvczna granicB eksptoatllcji modeti

B 17,2 - 20,8 gwallawr!y - wrarr lamie ga~zie,

(62-75) - poruszanle steje.sie mrdne,
- ladnwame modelu ntemozuwe
9 20,8 - 24,5 wichura I -- unosr
wiatr famle male drzewa,
rnniejsze przedmioty,
(75-69) J\-------f-=.:.:...:=c="---------1
I - zrywa dachowke
10 24,5 - 28,5 i snne wichure - wiatJ lamie drzewa,
(89-103) - wyrywa drzewa z korzeniami.
- powoduje uszkodzenia budyok6w
11 I 28,5 -32,7 gwaltowna - ci~ikie zniszczenia
(103-118) wichurB
12 powyiej 32,7 hUf8gan soustoszenia
(powyzej 118)

cismenia jest duzv i wiatr bedzle silniejszy. Przy matvrn zaqeszczeniu izobar wiatr
jest slabszv. a w tak zwanych .rpustvcf polach" wietr zanika I panu]e cisza. Ciszy
mozna sie tez spodziewac w centrum ukladcw, zwlaszcza gdy sa one rozleqte i
niezbyt aktywne, to znaczv przy og61nie male] roznicv cisnien na kcntvnencie.
Predkcsc wiatru moze bye dose dokladnie oceniana po sku tkach, jakie
wvwotuje na powierzchni ziemi. 'IN rneteoroloqii najwieksza populemoscia
cieszy sre
12 stopniowa skala Beauforla. Podaje jq obok w tabticv 2-4, wraz z
uzupelnieniami dotyczacvmi warunk6w lotu dla modeti szybowc6w. Jak
wvntka z tego zestawienia, nowoczesne zdalnie sterowanc modele moqa latac
w bardzo szerokim zakresie predkosci wiatru. Siedem stopni skali Beeutotte (na
12 oqolem) jest bowiem dostepnvch dla miniaturowego lotnictwa. Jednakie
.ikomtcrtowe" watunki lctu. a taki:e warunki dla poczatkujacvcn i tych co nie
dvsponuja kosztownym wvposazeniem technicznym, istnieja jedynie w zekresie
metvch predkosci wiatrow slabych, lagodnych i co najwyzej umiarkowanych.
o moiliwosci wykonywania Jotow szybowcowych decyduj<J nie tylko srednie
wartosci pr~dkosci wiatru, ale r6wniezzmiany pr~dkosci wraz z wysokosci<J oraz
zaburzenia takje, jak okresowosc, porywistosc wiatru i turbulencja przyziemna.

35
ROEdzial2 POGODA, KLIMAT

Predkosc wiatru zawsze zmienia silil z wvsokoscia. Zmiany te zachodza

zwtaszcze w najbardziej interesujqce] nas warstwie przyziemnej, to znaczy w
obszarze 0 - 500 m. Sa one zwiazene z hamujqcym wplvwem terenu. a rakze z
charakterem I sposobem przemieszczania sie wvzszvch warstw powietrza.
Moina bardzo og61nie przvjac lake zasede. ze predkosc wiatru na wvsokosci
200-300 m moze bye w wiekszosci spotykanych przypadk6w co najrnnie]
dwukrotnie wieksza niz przy ziemi na wvsokosci czfowieka. Hequfa ta sprawdza
ste zwtaszcza przy wiatrach silnieiszvch. Jeieli na przvkiad wiatr przvziemnv jest
ocenlanv jake dose silny i jeqo sredrna predkosc wvnosi 10 m.s. to szvbowiec
kt6ry wzniesie sie na wvsokosc 200 rn. moze napotkec juz wiatr 0 charakterze
qwaltownvrn. wlelacv z predkosciq oketo 20 m/s.
Svtuacja taka rnoze zafstniec zwlaszcza wtedv. gdy kornunikatv meteoro-
logiczne zepowiadaja nasuwanie sie gorq nowvch. przewazrue chtodnvch, mas
powietrza. Moina jOl dose latwo rozpoznec obserwujqc przesuwajace sic
zachmurzenie. Jeaef chmurv srednio-niskie (Cumulus, Stratocumulus, Fracto-
stratus itp.) przesuwaia sie szvbko. tak ze ruch jest wyrainie widoczny bez
potrzebv koncentrowania wzroku i odnoszenia obserwac]i do nieruchomych
przedmiot6w terenowvch - jest to nleomvtnv zhak. ze oreokosc wiatru qomeqc
jest znaczna i moze przekraczec nawet 20 mrs. mime ze wiatr przvziemnv nie
wvdaje sle zbyt silnv. SOl to sytuacje nader czeste i lotv. jakie wielokrotnie
wykonywafem w takich okolicznosciach. zewsze potwierdzaly omsana przed
chwifa prawidlowosc.
Podczas lotow z modelarni szvbowcow trzeba sie rowniez liczvc z tvrn. ce
predkosc wiatru gwahownie mafeie z chwila. gdy szybowiec znajdzie sie "lui
przv ziemi" na wvsokosci 2 m i nizej. Na ten qwatzownv spadek preckosci dla
wyr6wnania roznlcv predkosci wiatru model zazwyczaj reaguje "przepada-
niern". Dzjeje Sl~ to bardzo nisko, w zwiazku z czym wynikajq rozne perturbacie
i trudnosci w utrzymaniu wlasciweqo toru podejscia. a takze wynika srad waznv
wniosek - ze w przeciwienstwie do teqo jak sie rzecz ma w "prawdziwym"
lotnictwie, model powir.ien bye podprowadzony do ladowania nie ..na rze-
sach". ale z pewnvm zapasern predkosci.
Zrniennosc predkosci wiatru z wvsokosciq jest rowruez. rniedzv innymi,
przvczvna [eqo porvwistosci. Porvwistosc. rozumiana jako szvbkie i znaczne
wahania predkosci wiatru. wvstepu]e przewainie w przyziemnych warstwech
atmosfery i jest bezposrednio uzaleiniona od sify wiatru. N iejednokrotnie zdarza

-
.\'ry?IB ,I/n.! ruY~ulencfl Ldsadr.J(;u/

-~-----
-
-
I
I
~ .1,1,1 599", ]

lakt6cenia plZeptywu wiatru payziemnego (turbu[encja) wywo[ane przeszkodej

 CZYNNIK ZASADNICZY-WIATR

sie. ze przv sredniej oredkosci wiatru przyziemnego -.- 10 m/s moqq wvste-
powac wahania w granicach 6 -16 m/s. Decvdujqc sie na lot trzeba wtec brae
pod uwaqe nie tvlko srednia predkosc wietru. lecz jego natezenie w pcrvwach.
Trzeba rowniez. zanim podejmiemy decvzje startu. zonentowac ste dcktadnie
jake jest czestotliwosc poryw6w, [ak dlugo trwaja okresy wzqledneqc spcko]u i
jaki jest charakter porvwow. Bedaiemv wowczas wiedzieli. [ekicu niespodzienek
mozna sie spodziewac w czesie startu.
Turbulencja, zwfaszcza przyziemna, rozumiana jako zeklocenia w przeptvwie
wiatru (przvhamowania. zawirowania itp.) powstaje g16wnie [ako etekt od-
dziefvwania przeszk6d terenowych - zadrzewienia. zabudowan i innych
qwattownvch zrnian profilu powierzchni zieml. .Jezeli wiatr oplvwa przeszkode
- na przykfad pasmo tasu Oak na rysunku obok) - to wytwarza on co najmniej
trzy charaktervstvczne strefy turbulenc]i. Strefy .jnanwe". powstate tuz przed i
tuz za przeszkoda. charakteryzuje spadek predkosci wiatru i iokalne zawiro-
wania. Zasadnicza strefa turbulencvjna formuje si'il za przeszkodq racaej na
wvsokosci wieksze] niz sama przeszkoda i sieqa bardzo daleko. Zasieq turbu-
lencji ad drzew wynosi co nejmniej 60 m wzwyi i do 600 m w gfqb.
Opr6cz teqo. gdy odksztalcona przez przeszkode struqa powietrza dosieqnie
ponownie gruntu, moqq w tvm miejscu powstac nowe wtcme juz zawirowania
- tym razem nisko nad aiemia. Inny jest r6wniei charakter turbulencji zwiqzane]
z wielkimi przeszkodami. a innv z rnatvmi. Decvdujac sie na start trzeba
rozpoznac charakter i zesieq turbutencji i jezeli nie moana jej w pelni uniknac,
trzeba a niej pamietac - zwlaszcza w pierwsze] fazie lotu. Odnosi sie to
szczeqctnie do startow z silnikiem pcmocniczvm. Niebeapieczeristwo jest tym
wieksze. im mniejszv jest nadmiar rnocv silnika.
Oprocz porvwistoscl i turbulencji mozemv sie rowniez spotkac z okresowymi
zmianami nesitenia wiatru ~ dluzszvrni okresami prawie zupetnego spokoju i
nastepujqcvmi po nicn intensywnymi porywami, rowniez 0 dluzszvm czasie
trwania. Zjawiska te, wvstepujqce przewainie w cieple i pogodne dni. sq
zwrazane z tworzeniem sie prqd6w termicanvch, a kt6rych wspomne nieco
dale].

--2

J
-,--------
 Rozdzial3

Dynamiczne Zasada tworzenia sie dynamicznych pradow wstepujacvch na nawietrznvch

pr"dy stokoch wzniesieri igor jest prosta i og61nie mana. Strugi powietrze necierejqce
na zbocze staraja sie je oplvnac i odchvlaiq sie ku 96rz8. To odcnvtente ;8<;1
wstllpuj"ce
proporcjonalne do nachylenia stoku - jednak zawsae mniejsze. Najwieksze
odchyienie rna miejsce w g6rnych reionach zbocza i blisko jego powierzchni. W
mlare WZTOstu wvsokosci stajc sie coraz mmejsze. Zmienna jest rowniez
nredkosc naplvwajqceqo na stok powietrza. U podstowv zbocza i w jego niskicb
partiach obserwuje sie zawsze (w poblizu stoku) zahamowanie predkosci
wiatru. Natomiast na szczvcie . zqodnie z zasada ciaqlosci struqi (efekt prze
wezenia), nastepuje wyraine przvspieszenie. Predkosc wiatru wzrnaqa sie
rownlez wraz ze wzrostem wvsokosci ponad szczvt zbocza. Odchvlcne ku
qcrze. na skutek oddzialvwan.a terenu. strugi wiatru, nezvwemv oredem
dvnomicmvm, ktcrv moze bye rozmaicie wykorzystany w totuch szvoowco-
wvch nad zboczern.
Rozpatrzmy czterv przedstawione na tvsunku obok ctiaraktervstvczne przvpadki
takiego low.
.Jezef predkosc szvbowca Jest rowna w przvblizeniu predkosci wiatru. a jego
doskonatosc sprawia. ze predkosc cpadania (w",) jest mniejsza ad pionowej
sktadowej predu dvnarniczneqo (w,,_), wowczas wypadkowa predkosci opa-
dania i wznoszenia skierowana jest ku g6rze i szybowiec wznosi sie pionowo
(przypadek a), Gdv wzniesie si~ on na dostatecznie duza wvsokosc. gdzie
odchvlenie struq mateje. znajdzie ste w koncu w takicj svtuac]i. ze jego predkosc
opadania zr6wna sie z predkoscie prudu dynamicznego i lot bedzie rniat
charakter zawisu (przypadek b).
Jezef preokosc szybowca bedzie wieksza niz predkosc wiatru. lot bedzie sie
odbywal ku praodowi i jesli pilot nie zareaguje. szvbcwiec oddali sie ad zbocza.
utraci z nim kontakt (przypadek c) i zacznie opadac. W odwrctnvm przypadku
(d). gdy predkosc szvbowce jest mniejsaa od predkosci wiatru, szvbowiec
bedzie sie ectal pod naporern wiatru i zostanie zepchnietv poze zbocze.
Z tej prostej analizy wynika, ze rnoztiwosc wptvwania na predkosc mcdelu. przy
zachowaniu p!askiego roru iotu i rnalej predkosci opadania. rna znacaenie
zasednicze dla powodzenia i bezpieczenstwa lotow na zboczu. Dezenle do
zwiekszenia tych rnoztiwosci bvlo gi6wnq mvsta przewodnia w razwaju rodvinv ::;
.Dettinow",
Charakter, intensvwnosc j zasil¢g dajacvch sie wvkorzvstac pradow zboczc-
wvch zalezv ad nachvlenia i wvsckosci stoku, i;I takze ad predkosci wiotru. Na

38
 DYNAM1CZNE PRADY WSTEiPUJACE

•
- ' , .d-

41-•
,-

Vm

- --------'\~

I.....
--- 1

Charakcervstvczne przypadki zaqloweqo lotu ned zboczem

razie odniesrnv wszystkie nasze tozwazania do klasycznego zbocza pasmowego

o wvsckosci minimum 30-50 rn. pozostawiajac ne pozniej liczne problemy
zwiazane z innymi przvpadkami konfiguracji terenu.
Przecietnv wplvw, jaki wvwiera nachylenie stoku przy sredniej predkosci wiatru
(- 6-8 m/s)' ilustruje zamieszczonv obok rvsunek:
• Zbocza 0 bardzo malvm nachyleniu (rzedu 1 :10) qeneruja slabe, lecz
rownomieme pradv dvnarniczne. Strefa noszeri jest niezbvt wysoka, ale za to
sieqa dose daleko w dol zbocza. Na szczycie noszenia zanjkajCj. Wykarzystanie
takich noszen jest mozliwe [edvnie wowczas. gdy zbocze jest rozfeqle. zes
model posiada duz q doskonalosc aerodvnamicana, mate opadanie i zdclnosc do
plaskieqo krazenia ("Deifin" T1-DT).
• Najlepsze efekty moina uzvskac na przecietnvch, neiczesciej spotvkanvch
zboczach 0 nachvleniu od 1 :4,do 1 :6. Zesieq cracow dynamicznych bywa w
tych przvpadkach najwiekszv. Hozszerza si~ on wvraznie wraz ze wzrostem
wvsokosci i si~ga daleko w prz6d, a tekze w tyt poza szczyt. W nii:szych partiach
stoku (ponizej 2/3 wvsokosci) noszenia l1.:'0g9 bye slabsze, a w werstwie
przyziemnej moze wvstapic turbulencja. U podstawy zbocza tworzy sie zaz-
wyczaj zastorsko, a wlatr bywa nieuporzadkowanv i slabv.
• Zbocze urwiste (obryw, klif) daje uporzadkowane ncszenia jedynie w
pewnej odleqtosci od krawedzi stoke. Obszar efektywnych prqd6w dvna-
rrnczr.vch rozpoczyna sie mniej wiece] w przodzie na wvsokosci g6rnej krawedzi
.klifu i moze sieqac na znacznej wvsokosci nawet dose daleko do tvlu poza te
Hnie. Cala przestrzeri ponii:ej krawedzi, a takze obszar g6rnej ptaszozvznv, sa
wypefnione zawirowaniami.
lntensvwnosc oraz pionowy zasi~g turbulencji na zboczu szvbko wzrasta wraz
ze wzrostem predkosci wiatru. Rownoczesnie powieksze sie zastoisko u

39
Rozdzial3 TEREN - DYNAMIKA I TERMIKA

--------~_.-
- -----------_.
------~.-- ~---~--------"-------
_--~
---- _.·,.,..r.,-"......------­ -----~.

------------ .1"'1":-' .L__' 11"""':-

~:-,,. --.-- -__ ~
, ~
r-
---A--f-T .......\-{ '- ,1 -,-----r... _J.--.-,.-, ~ ... - - - ­
,---,---~I.J--<-----r I ' ;..-,- --r , ".
_----------------- ~ ',~:~-__+--\ -r 1 -. "
__ .'~""" I , "­

~--

..
---_.--- -_.--­

<"

',,--- '

Zasi'i!9 dvnamiczriych pradow wmos-z"!cych nil pasmowvch zbocaacf 0

r6inym protilu i oechvterru

podstawy zbocza. a slizqejace S'1i1 na rum struqi powietrze zrnniejszaja swe

nachylenie. Takie w najdoqodniejszvm dis startu obszarze podszczvtowvm
rosna zewirowarua i zwieksza sie crzestrzen oddzteiejaca uporzadkowanv.
faminarny ored dynamiczny od powierzchn: zbccza. Obszar nejkorzvstniejszvch
noszen przesuwa sie wvraznie w g6r~ i dotarcie don modeiera szvbowca stale
sie coraz trudniejsze. Tak wiec etektvwnosc pradow z'vocaowvch ~~8 swoje
optimum tylko w pewnvm zakresie predkosci wiatru. ktc ..v mozoa oszacowac na
6 -8 rn/s. Przy dalszvm wzroscie oredkosct wiatru warur..... i startc i lotu wvrazn.a

40
 DYNAMICZNE PRI\DY WSTI;PUJACE

sie poqarszajq. Zjawisko to wvsteou]e tym intensvwnfe], im wieksze jest

nachvlenie stcku.
Wi~kszosc przeszkod terenowvcn. a zwlasacza wzg6rza typu pasmoweqo.
qenerujqc prqdv dynamiczne w poblizu nachylonych powierzchni nawietrz­
nvch. inicjuje przy ellniejszvch wiatrach rozleglejszy ruch falowy r6wniei. w
nii.szych warstwach powietrza wykorzystywanych przez modele. Jest tu pelna
anafoqia do zjawiska, ktore czesto moi.na obserwowac ne powierzchni wart­
kiepo strumienia. Strumiett ten, optvwejac podwodna przeszkode. wytwarza
szereq zafalowan zarowno poza przeszkodq. jak i przed niq.
Gdybvsrnv sobie wvobrazili wvizolowane pasmowewzg6rze lezqce na r6wninie
jak karnien na dnie raeki. to obraz zafalowan bytby taki 13k na rysunku obok
(rys. a). Svtuacja taka jest [ednak zbyt wyidealizowana, gdyz odosobnicne a
niewysokie pasma wzqorz wvstepujq bardzo rzadko. Falowy ruch mas po­
wietrza powstaje rowniez przy cplvwie wielkich masvwow g6rskich (Tatrv.
Karkonosze). Wznoszenia sa [ednak nie do wykorzystania dla rnodef szybo­
wc6w, pcntewaz rozprzestrzeniaja sie na wielkich wvsckosciach i si{!gaj~ az do
stratosfery.
Bardziej bliska rzeczvwistosci jest svtuacja, gdy powietrze naciera na krawedz
plaskowvzu (rys. b). VV6wczas na przedpolu zbocza w pewnej odleplosci od
jego krawedzi maze wvsteolc zafa'owanie. dajqce sie praktycznie wvkorzvstac,
pod warunkiem ze potrafimy cmlnqc cpadaiqcv grzbiet fall oraz znajoujacv sie
nii.ej obszar turbulenc]i. Jei.eli wzniesienie jest wysokie (np. pasmo Gar

rr/]
Pr.~ l.r.I""
,r~"';':'"''''
'._1)"'" - ~'f771771717i
. ~.
---C min ,'iO~Om,-
/

~~

MOi::",,,,o~Gi pcwstawania noszen falowych w nrzszvoh warstwach atmosterv

41
Rozdzial3 TEREN-DYNAMIKA I TERMIKA

Swietokrzyskich). zafalowanie moze miec znecznvzasieo pionowy, tak ze u jego

szczvtu moqa powstawac srojace chmury klebiaste - tzw. chmorv rotorowe,
nazvwane tak od charektervstvczne]. kotowe] ("rotorowej") cvrkulacjl po­
wietrza. jake wvtwarza sie u podstawy fall. Zjawiska takie wvstepuja wzdluz
wvsokich brzeg6w morskicb i chetnie sa wykorzystywane przez ptaki ieglujqce
~ mewy i albatrosv.

W svtuacji. gdy mamy do czvniema z kilkoma r6wnolegtymi pasmami wzqorz.

zjawiska falowe moqa wvstaplc tvtko w szczeqclnvch okolicznosciach. kiedv
kolejne grzbiety dejq korzystny rezonans. W innych przypadkach rozbijaja one i
ttumia zafalowania.
Zunetnie inna svtuacja rna miejsce, gdy wiatr sam formuje nierownosci terenu.
Mam tu na mvsf ruchome wydmy (rys. c), kt6re usvpuja ste dokladnie wedtuq
fizycznych requ} najczesciej wvstepuiqceqo rezcnansu falowego. W6wczas,
nawet przy nleduzvch wvsokosciach wzqlednvcn porniedzv dolinq a dnem
wydm, moze dojsc do rozleglych i wysoko sieqajqcvch talowvch ruchow
powietrza. 0 czvm moqlem stc sam przekonat wykonujqc dtuqotrwale rotv ne
Mierze! t.ebskie].

Rzeiba terenu Decydujqcy wplvw na etektvwnosc i mozfiwosci wykorzystania pradow dv­

narnicznvch na zboczu rna lokalne uksztaltowarue terenu.: forma zbocza.
charakter powierzchn! stoku. jeqo zadrzewienie. a taki.e roczaj i charakter
przedpola.
• Zdecydowanie naikorzvstniejsze sq zbocze uformowane pasrnowo. Nie­
zaleinie od tego czv bedzie to tvpowe pasmo wzg6rz (rvs. a), czy lei krawedz
otaskowveu (rys. b). forma pasmowa daje najbarczte] uporzqdkowane pradv
dvnamiczne. Zbocza takie moans wvkorzvstac nawet wowczas. gdy wzqledna
wvsokosc wzniesienia jest niewielka. pod warunkiem. ze przedpole stoku jest
"czyste" i plaskle.
Warunki takie wvstepuja rnedzv innyrni na pojezierzach. gdzie niewvsckie
(20-30 m). strorne. lecz requlame stcki nadbrzezne daja przy prostopadfvrn
.mawienfu" od strony [eziora rnozfiwosci wieiogodzinnego 118'l'Iet latan!e.
• Wspomniane korzvstne werunkl potequjq sle w przvpadku. gdy zbocze
tworzy zakole (zatokf/) skierowana wklesta srronq w kterunku wiatru. lub gdy
grzbiet zbocza w pewnym miejscu obniza sre tworaac tzw. .sioato", czvli
przeiecz (rys. c i d). Wytwarzajq sie wowczas naturalne dvsze. gdzie przeplvw
powietrza jest przyspieszony, a zasieq i intensvwnosc pradcw dynamicznych
wvraznie sie zwieksza. Towarzyszy ternu oslabienie prqdu dvnamiczneqo w
rejonacn. ktore z dvsza sasiadujq. Nawet nieduze siodla i niezbyt g!~bokie zetoki
dajq zdecvdowane efektv.izwlaszcza g-dY wyst~pujq one w d!ugich pasmach.
Przy silniejszych wiatrach przyspieszenie strugi moze bye ta.kduze, ze zmusza do
startu alba znacznie poniiej kraw{'dzi siodfa czy zatoki, alba obok w przyiegtym
rejonie. Ten ostatni przypadek dotyczy zwfaszcz3 takich sytuacji terenowych.
jak strome jary, kt6re w pofqczeniu ze zboczem typu kraw~dziowego n,ogCl
tworzyt korzystne, choc lliebezpieczne, rejony intensywnych noszer'i.
• Zupefnie odmienne, niekorzystne efekty daj~ pojedyncze C?bfe wzgorza,
polwyspy czy tei wypukie fragmenty pasm g6rskich. Uklad strug napJywa­
jqcego powietrta (rys. e) jest w6wczas rozbieiny, maleje obszar i efektywnosc
prqdow wznoszqcych. W rezultacie moifiwosci wykonywania dfuzszych lot6w
zboczowych Sq ograniczone.
• Wszystko co dotqd zostato podane jest sluszne dla odosobnionych form
g6rskich. W sytuacji, gdy wyst{'pujq one w zespofach. a tak zazwyczaj bywa,
trzeba si~ liczyc z wplywami sqsiadujqcych wzgorz, a takie z og61niejszymi
wlasciwosciami wi{'kszego obszaru. Przede. wszystkim trzeba Sl{' orientowac, z
Jakim systemem g6rskim mamy do c~ynjenia.

42
 ,

-- ---------

Najczesciej spotykane formy wanleslen i wzg6rz oraz zwlazanv z tvm charakter przeplywu strug powietrza
~ - walek, b - k,aw~di, G - .amka

System wvodrebnionvch. r6wnolegtych pasm, wvstepuje rzadko w Polsce.

.Jesti pominac masywy Karkonoszy ezy Bieszczad6w, mozna takie ukfady
spotkac g16wnie w G6rach Swietokrzyskich. [nne jednostki g6rskie, a zwtaszcza
Beskidy - stanowlace wiekszosc terenow qcrzvstvch W strefie karpa­
ckiej - sa uksztattowane w formie licznie rozqalezionvch. qlebokich dclin. kt6re
wvztobilv rzeki spfvwajace z qlowneqo. qraniczneqo qrzbietu Karpat. Doliny te
alba wzmagajq efekty dynamiczne, gdy wietr wieje zgodnie z ich ukierunkc­
waniem, rub zaklocaja dziafanie wiatru w przypadku, gdy kierunek [eqo jest
prostcpadtv do rzezbv dolin. Tak wiec. gdy wiatr wieje wzdluz doJiny, nalezv
szukac wlasciweqo zbocza tam, gdzie dolina tworzy zekote. stanowiace
naturalnq przeqrode dla zasadniczeqo przeplvwu powietrza lub na stokach

43
ROldlia/3 TEREN - DYNAMIKA I TERMIKA

.~.

Dwa sasiadujace 1 sob'l wzqorza stozkowe (d) tworzq nharaktervstyczne srodfc (e) wzmacmajaoe wplyw
pradow abccacwvch: pcjedvncze wzg6rze stozkcwe (e) rozprasza struqi powietrza i zmnrejaza efekt pradow
zhoozowvch

bocznych dcl!n. zorientowanych poprzecznie wzqledern gf6wnego lozvska

wiatru.
Sama konfiguracja stoku r6wniei: ma wielkie znaczenie. Jui: powiedzielisrnv, ze
najkorzystniejsze jest zbocze wychodzqce lagodnie z czystego przedpola. Bywa
r6wniei: (rvs. a), ze zbocze koriczv sie urwiskiem (tumia) i w6wczas mimo
odpowiedrueqo nachylenia i wvsckosci efekt dynamiczny moze bye stlumionv
zawirowaniami (rys. a). Parnietac r6wniei: trzeba. ze zadrzewienie rna wielki
wplvw na charakter oplywu. W przypadku, gdy tworzy one prostopadla do
stoku i dostatecznie szeroka przecinke (rys. b), efekt pradu dvnerruczneqo moze

­-
ulec wzrnocnieniu, zas w przypadku, gdy drzewa rosnq rownoleqlvm! pasrnami
w poprzek stoku. lub gdy las konczv ste w pewnej odleqlosci przed szczvtem
(rys. c), trzeba ste liczvc z dui:ymi zaktoceniarni. £.

Temperatura, cisnienie oraz qestosc powietrza obnizaja sie wraz ze wzrostem

Termiczne wvsokosci. Jest to znana prawidlowosc i nie trzeba tego uzasedniac. Oczy­
wfaiciwoki wiscie jest to zasada og6lna, okreslajaca przecietne wlasciwosci atmosfery, od
powietrza kt6rej w zaleznosci od lokalnych warunk6w zdarzaja ste znaczne odchylenia,
zwlaszcza w warstwach przyziemnych.

44
 TERMICZNE WlASCIWQSCI PQWIETRZA

Wplyw orofilu zbocza oraz zadrzewlenta na intensvwnosc zakrocen turbulencyjnych

a - u"'JlSko pod 5zc'Y'.em. b - oaoc,nka le"na, C - popaeczny rz~d d,..,ew

W naszvch szerokosciach geograficznych wyniki srednich obserwacji wvkazujq,

ze temperatura obniza sie a okolo O,Boe, zas cisnienie a okolo 12 mb (hPa) na
kazde 100 m wzrostu wvsokosci. Oznacza to, ze w przypadku gdy na poziomle
gruntu (morza) mamy na przyklad temperature + 15°e i cisnienie 1013 mb
(hPa), to na wvsokosci 1000 m temperatura bedzie wynosiia juz tylko okolo
9°C( +8,5°C), a cisntenie okolo 898 mb (hPa). Rownoczesnie qestosc po­
wietrza obnizv sle z 1,225 do 1,112 kgjm J • Wfasclwosti te. kt6re dotvcza
nieruchomej, wzorcowej atmosfery, majq zasadnicze znaczente dla wvjasnienia
mechanizm6w powstawanla pionowvch ruch6w powietrza, .ktore z punktu
wid zenia szybownictwa Sq najbardziej interesujace.

45
ROldzial3 TEREN - DYNAMiKA I TERMIKA

,
:<>i /
ii
"I
I

~
Graficme wvobrazerue r6inych stancw Btmosfery oraz ich wpfyw na pronowv ruch
powietrza
...

Zrozumienie tvctt mecnanizmow ulatwia nastepujqce proste doswiadczenie:

Zalozmv, ze pewna wyizolowana (nie kontaktujaca ste z otoczeniem) objetosc .
powletrza jest unoszona sztucznte do gory w opisanej przed chwila przecietne]
atmcsferze. Na skutek rozprezania (obnizania sie cisnlenia) powietrae to oziebia
sie. Spadek ternpereturv jest zttacznie Intensvwruejszv'" od przecietneqo w
atmosferze i wynosi okolo 1°C na kazde 100 m wvsokoscl. Dzieki temu tak
uniesione powietrze. ktore na poziomie gruntu rmato temperature powiedzmy
QOC, na wvsokosci 1000 m oziebi ste do temperaturv -1 O~C i bedz!e 0 4'0
chlodniejsze. a zatem i ciezsze od powletrza oteczajqceqo. Pozostawione
swobodnie bedzie mfato tendencie do opadania, czvli do powrotu nil pozjom z
kt6rego zostalc podniesione.
Doswiadczen!e to, a takze inne obserwacje pozwalaja na wvciaqniecie szeregu
wainych wnioskow. kt6re w syntetyczny sposcb przedstawiono obok na -
wvoesfe:
• W przecietne] atmosferze. jezeii spadek terupereterv z wvsokosciq (gradient
•
ternuersturvv jest mniejszy niz 1"/100 rn. panu]e stale rownowaqa (pionowa).
Nie rna wowczas warunk6w dla powstawania pradow pionowych (krzvwa a na
wvkresie oraz pole zakreskowane poziomo). takiej rownowedze mowi sie w a
meteoroloqii .rownoweco sucho-stala" IUb .sucho-stelv gradient tempe­
returv'', w odr6inieniu od warunkow witqctnvch. ktore wvstepula w chmurech.
gdzie znajdujaca sie w pcwletrzu para wodna ulega jui: kondensacli j spadek

I
*' Wynika to z pmw'i>:ycznych - adiilbatyclJltJ rDzpr~tii",ie

46
TERMICZNE Wt.ASCIWQSCi PQWIETRZA

temperaturv jest mniejszy. R6wnowaga stale bardzo czesto panuje w atmo-

sferze. zwtaszcza w nastepujacvch okolicznosciach:
"': uktadach nizowvch. szczeg61nie przy cafkowitym zachmurzeniu;
czesciej w chlodniejszych pcrach rcku. zwlaszcza w. zimie;
przy bezctimumej pogodzie, najczesciej rano i pod wieczcr.
przy stabvch wtetracn i w ustabiJizowanej sytuacji barometrycznej.
• Gdyby rzeczywisty spadek (gradient) temperaturv z wvsokoscia wvnosil
1 e/l 00 m, to taka r6wnowaga nazywana jest obojetne (oboietnv gradient
temperatury). W tvch szczeg61nych warunkach (krzywa b) uniesiona- w
wymuszony sposob objetosc powietrza nie opada. recz pozostaje na dowolnej
wvsokosci.
• Nastepnv szczeg61ny przypadek rnoze ze'stniec, gdy temperatura powietrza
jest stale w cale] mas ie. bez wzpledu na wvsokosc. W tych .Jzoterrnicznvch"
warunkach (krzywa c) gradient temperatury r6wny jest zeru, a warunki
r6wnowagi se jeszcze bardziej scale - co oznacza. ze wyniesione na pewrta
wvsokosc powietrze bedzie opadato szvbcie] niz w punkcie a, zas warunki dla
powstawania prqd6w pionowych poqarszaja sie.
• Wzrost temperatury z wvsokoscie (dodatni aradient temperatury) stwarza
rownowene 0 wybitnie stalvrn charakterze. Zjawisko takie (krzywa d) nazywane
jest w meteorologii inwersj.. (odwr6cenie naturalnego rozkladu temperatur).
lnwersja hamuje calkowicie wszelkie pionowe ruchv powietrza. Wbrew pozo-
rom svtuac]e inwersyjne nie Sq rzadkoscia. Mog q one powstac na skutek
oziebienia sie przyziemnych warstw powietrza przez wypromieniowanie oraz
przez osiadanie (opadanle) chtodniejszvch warstw powietrza. Inwersje bardzo
czesto wvstepula w kotlinach g6rskich i wowczas sa wvraznie zeznecaone
zaleqajaca na jednakowej wvsokosci warstwe dym6w i pyf6w. lnwersje mozna
poznac rowniez po tvrn. ze dym nie unosi sie ku corze. lecz sciele sie po ziemi.
• Warullki dla wznoszenia sle mas powietrza zaistniec moqa oopiero wowczas,
gdy gradient temperatury bedzie wiCkszy nti -1 na 100 m wvsokosct. Nastapi
<)

wowczas tak bardzo pozadana przez szvbownikow r6wnowaga chwiejna

(krzvwe e na wykresie oraz pole zakreslone piooowo). W tych warunkach
powietrze znajdujqce sie nizej jest ciepleisze, a wlec lzejsze i ma tendencjs do
wznoszenia ste ku g6rze. W miare wznoszenia roznice temperatur oraz qestosc
potequja sfe j predkosc wznoszenia wzrasta.
Wystqpieniu r6wnowagi chwiejnej sprzvjaja nastepujace okolicznosci:
bezchmurna '""JYZowa pogoda;
intensywna operacja sloneczna zwtazana a ciepta pora roku:
szybko nagrzewajqcy sie korzystnie uksztaltowany teren;
naplvw chlodniejszvch mas powietrza polarnego lub arktycznego.
Svtuacje taka rnozna pcznac po charaktervstvcznvm migotaniu nagrzanych
warstw powietrza, pc pionowym wznoszeniu sie dvmow. a zwiaszcza po
intensywnym rozwoju chmur ktebiastvch.
Rzeczywisty rozklad temperatur powietrza moze znacznie odbieqac od wartosci
sredl1ich. Przeci~tny obraz termicznej r6wnowagi pionowej, jaki cz~stc wytwa-
r;Z8 si~ podczas pogodnych bezchmurnych dni, 2Osta1 przedstawiony na rysunku
obok. Charakter zmian temperatury zalezy, jak widzimy, nie tylko od wysokosci,
ale moze sj~ r6wniez zmieniac i to w zasadniczy sposob w ciqgu dnia. Dzieje si~
tak zWlaszcza w przyziemnej, najbardziej nas interesujqcej warstwie powietrza.
W warstwie tej na skutek nocnego wypromieniowania (pochtaniania ciepta
przez szybko stygnqcy grunt) wytwarza sifi! inwersja, kt6ra utrzymuje si~ .do
wczesnych godzin przedpoludniowych.
Nocne inwersje si~gajq do wysokosci 200-300 m i w czasie zalegania hamujq
rozw6j pr qd6w picnowych. Pod wplywem wzrastajqcego naslonecznieAia-

47
 ---_._-
Rozdzfa/3 TE.REI'o - DYNAMIKA I TERMIKA
---, .~,,-

-~--"--

r-.
20JOm

I .
\ ZlMNE POj'I£TRZE

\.
\\
\
\! R6wnoJ1'Jga :tal'
\\ I
1000m
I , ,'
I .\
i \ ,,'
,

f·c- -.-
SOOm

. , 1\
,'Ia.,o i "ieczorem - '"",2r,;.---# \
(wyp.om;enwwen-'e) I
,
I \ \<..: M...;,<,-

TemperorlJra powielua------Jo-
Czesto spotykany corea termlczne] r6wnowagi pioncwej na ma:lyc:h i sredrach wvsokosciach

przyziemne powietrze nagrzewa sle od corea creplejszeqo gruntu i sytuacja

powol! ere
odwrece. Powstele rownowapa stata. a nastepnie oketo godziny
9.00-11.00 wvtwarza sie rownowaqa chwiejna. W zaleznosci od lntensvw-
nosci naslonecznienia zasleq wvtworzonej w ten spos6b r6wnowagi ehwiejnej
maze w ciQgu dnia sili,lgac wvsokosci kilkuset metr6w (-- 500 m), 1:1 nawet
wvzej. Dalej temperatura moi.e sle zmieniac wedtuq srednieqo sucho-staieqo
przebiequ.
Czesto zdarza sie, ze na skutek lokalnego zmetnlenia atrnosferv (warstwv pvlow
zaleqajace na przvkled ned obszaremt miast) oraz nocbtaniania znacznvch ilosci
ciepla przeazanieczvszczone powietrze, na wvsokosci zalegan;a zanieczvsaczen
twcraa ste lnwersvine warstwv hamujace. Warstwy takle mogq lezec nawet
bardzo nisko i w6wczas ograniczajq one skutecznie rnozhwosc! tworzenia si(;,l
pradow wveteoujqcvch w tvrn obszarze.
Zdarza ste rowniez. ZS g6rC! naplvnie znacznie zirnnieisze powietrze i spcwoduie

48
 qwajtowne zwiekszenie ujemneqo gradicntu temnererutv. tworzqc ponownie
-ownowaqe 0 duzej chwtetnosci. Z;awisko to wvstepuje jednak zawsze na
wiekszvch wvsokosciecn. ktcre w miniaturowym szvbownictwie rue sa wy·
korzvstvwane.

Rodzaje i charakter Meteorotoqie szvbcwcowa wvroznia dwe podsrawowe typy termicznvch

pr~d6w prqd6v'.' pionowvch - termike wvprecowene oraz cermikt; noniestone.
termicznych • t ermike wypracowana jest zwiazena z ustabthzowane svtoccja barome-
trvcztte. Pol ega ona na unoszeniu sie w g6r~ ciepteqo powietrac i tworzy sie w
spokojne] atmostsrze. gfownie 'II' centratnvch czesctech wyZow na skutek
oqrzarue pr.zyziemnych warstw atmostetv poprzez nestooocameme (podczas
drua) lub wvorom.eniowanie (wieczorem i noca). Okreston!e .wvorecowene"
ma lwi~zek z mozolnym qromadzeniem enerqii cieplnej w caeste dnia i z dnia na
dLien, przv otuzszvrn trwaniu stooeczoej pogody i w miare nosteoo.aceoo
ocieplenia. Termika wvorecowana ma wrec charakter statvcmv i nie nalezv jej
wiqaac z neplvwem ciepleqo powietrza, co si~ rucrez zdarza.
• W praeciwienstwie do termiki wypracowanej termika oemesiane ma cha-
rakter zdecvdowanie dvnarrucznv. 'Iworzv silt one w okresie zrnieniajqcej sie
svtuacji barometrvcznej. przy silnvcb wtaeach w weronkacn. gdy nastepuje
wymiana mas powietrznvcn i oonad clepte oqrzane podloza naplywa cntodne,
poterne rub arktvczoe powletrze. Powstaje wowczas znacznv soadek tempe-
raturv w'raz z wvsokosciq. kt6~' przv rownoczesnej anacznei rozrucv predkosci
vviatru przvaiemneqo i qomeqo inicjuje intcnsywne rueny plonowe powietrza
na znacznvch obszarecn.
• Granica nuedzv rvmi dwoma tvpami oradcw rerrntcznvch nie zawsze jest
wvresna. 2 calq pewnosciq moi:na jednek powisdzlec. ze w warunkach ciszv i
stabvcn wiatr6w beda domioowac wplywy termiki wvoracowene]. zas przy
sitniejszvch wiatrach termiki naruestcne].
• Podobnie. nie sposob oddzielic wplvwow terrnicanvch od zboczowvch.
Bard-o czesto prqd zboczowv sra]e sie ezynnildem wvzwalalacvm i pete-
gUjqcym aktvwnosc terrrukr. Terenv g6rzyste nale7.q do uprzvwilejowanvch
rOwniei. pod wzqtedem termtcznvm.
• Prqd teimicenv zewsze stenowi czesc WZnOSZqCq sie rozlecte.szeqo obwodu
cvrkulacvineqo. Na miejsce powietrze wznosaqceqn sie musi napjyoqc po-
wietrze zimne, ktcre opada w rejonach atermicznych, 'v\"ys[~powaniu termik.(
tnwarzyszq wi~c zawsze prqdy upadajqce, ezy!; tzw. "duszenia". Sq one tym
intensywniejsze, im silniejsziJ jest aktywnosc termiczna. Obszary "duszen" sCI' 0
wiele rozleglejsze, a w zwiqzku 1 tym prli!dkosc opadajqcego w ich suefie
powietrza jest zwykle kilkakrotnie mniejsz3 ad predkosci prCjd6w wzn05zqcych
Sl~.
• Ci qgt8 cyrkulacja i laka/nc wymiana powietrza, zwiqzana z jstnieniem
proces6w termicznych, pO'INoduje okresowe lmiany rowniei' w pOliomym
naplywie powie1rZ<3. Objawia sie to wzrostAm predkosci wiatru' przyziemnego
zar6wno w mOTTlentach odrywania sili' "kominow" termicznych przy terrnice
wypracowanej, jak. i VIi okresach nasilenia aktywnosci termicznej w warunkach
termiki naniesionej.
• Jak l tego wynika, lermiki nie ntIlez'i r07umiec jako istnienia sta~ego "ciqgu"
w g6r~. Tak zwane potoeznie "kominy termiczne". tworzqce sl~ zwtaSl.CZ<l
podczas termiki wypracownnej, to nie inneqo jak okresowo odrywajq:ce s;~ ad
podraza wre/kie bqb!e cleplego powietrza. W przyziemnych W81slwach po-
wieirza okresy alermieznc lub okresy trwania "duszen"bywajq 0 wiele dtuzsze
nii. okresy wyslftlpowania prqd6w wznoszqcycl:. State i bardziej uporz.~dkowane
prqdy wznosLqce tworzq sili! dopiero na wi/;'lkszych wysokosciaeh w rejonach
podchmurowych i to zarowno przy term;ce 'h'Ypracowanej, jak i naniesionej.

49
Rozdzial3 TEREN -- DYNAMIKA : TERMIKA

Termika Cbaraktervstvcznq cechq termiki wypracowanej jest to, ze

tworzv ona punkto-
vvypracov./ana we kominv termiezne ponad uprzywiJejowanym tcrcncrn 0 duzej kontrasto-
wosct ciezunej. Kontrastowosc terenu. ezyli bliskie sesiedztwo cieplejszvch
obszarow szvbciej s'e naqrzewajacvcb z obszeram! chlodniejszvmi. jest wrec
zasadniczvm warunkiern czesteqo wvstepowania termiki wvpracowanel.
Do terenow. ktore latwo sie naqrzeweiq (ale i szvbko stvqna) naleza sucbe
obszarv piaszczvste. sueha zaorana gleba, lany dojrzewajecvcb zboz, podloza
kamieruste. obszerv zabudowane. a nawet dachv wiekszvch budowti, szcev.
autostradv j pasv startowe na lotniskecb.
Obszary, ktore wotruej Sly naqrzewaja i se przewazrue za dnia chlodnlejsze. ale
za to wolnlej stvqnq i sa cieplejsze wieczcrem. to przede wszvstkirn wszystkie
obszarv -vodne i oodmokte, zielone buine lqki oraz lasy (szczeqotnie iisciaste).
Pokrywa sniezna. zwlaszcza jednolita. jest zdecvdowanie atemuczna, poniewaz
odblja promienie sloneczne j nie naqrzewa ste do ternperatury powvzej zera.

.
f

Ii

Zobudav'3f"J

Charaktervsrvczne przvpadkr twcrzema sie pradow wrmiczn'ych coned oosaararni ,

o duzej konuastowcsci creplnej

50
Rozdzial3 TEAEN - DYNAMfKA f TEAMIKA

tycznie mozna wvkorzvstac termike bezchmumq sa rzedu 100 m. co nie

wvklucze, i.e model w wviqtkowvcb okoliczncsciach rnoze sie .zeczepic"
r6wniei. i nii.ej .
• Wypracowana temuke Cumulusowa tworzv sie zwvkle po dlui:szym okresie
trwania stonecznej poqodv wvzowej i przv slabvch wiatrach nie przekra-
czajacvch 5-6 mrs. Coraz silniejsze naqrzanie terenu i zwiekszejace sie
nasycenie powietrza parq wodna wvtwarza berdziej chwiejna rownowaqe.
Sprzyja to powstewaniu silnieiszvch pradow wstepujacvch. kt6re latwiej
osiqgajq nizszv w tvch warunkach poziom kondensacji i zaznaczaja to two-
rzeniem sie pteknvch bialych obtok6w (Cumulus humifis). Charaktervstvczne
jest 10, ze w tvch werunkach - po no-anne]. bezchmurnej i slabej aktvwnosci
termiczne] - nastepuje wczesnvm przedpoludniem (qodz. 8.00 - 10.00) przej-
scle do silnej aktvwnosci termicznej.
Termika Cumulusowe jest znacznie Inrensvwniejsza nil: bezcbmuma. Dzieje sle
tak dtateqo. ze wznoszqce ste c.eote powietrae. z chwila gdy nastapi kon-
densacja i utworzv sie chmura klebiasta. jest zasltane dodetkowa. bardzo duzq
enerqia skraplania parv wodnej. Tak wee raz utwcrzonv Cumulus staje sie
dalszym aktywnym i:r6dlem energii dta wznoszeceqo sie powietrza. mimo ze
chmura "odplyn~la" juz znad swego oqniska.

25011-'f--- - - - - - - -
I
1 I
I
j I

""Jj !
I
I
Cu .Dllg

500m

Pozi~", grulliu

123456 7 8 9 iOmls
o.s

zareznosc §redniej pf{ldka§ci ocdchrnercwvcn pr'ld6w wstepujqcvch ad stocma rozwoju

chmury i wvsokosci coned poztorn gruntu {wvmki badifr'l w rzeczvwtstvch warunkach]

52
 TERMIKA W'fPRACQWANA

e Kominy podchmurowe utrzymujq sre dzieki ssacemu dziataniu chmury tak

dluqo. dopoki chmura znejduje ste w fazie rozwoju. Oczvwiscie ogniska
termiczne znajdujqce ste w terenie dzialajq rowniez tak dluqo. jak tvlko istnieje
e proces nagrzewania i unoszace ste znad gruntu bqble ciepleqo powietrza,
chataktervstvczne dla termiki bezchmurnej, towarzvszq istnieniu kcrninow
podchmurowych. Podchmurowe kominy termiczne rzadko kiedv sieqajq az do
ziemi i praktyczna wvsckosc, na ktorej mozna je juz wvkorzvstac, z regufy nie jest
~j mniejsze niz 200-300 rn. zes przecietne predkosci prqdow wstepujqcvch
wahajq sie Vol granicach 1-2 m/s, zalei:nie od stadium rozwoju chmury.
e Termika Cumulusowa stanowi najczesciej wykorzystywany rodzaj prqdow
:i wznoszqcych. W ustabiJizowanych warunkach pogodowych przebieg zjawiska
!- kai:dego dnia powtarza sie w charaktervstvcznv sposob:
- Niedtugo po wschodzie stonca (godz. 4.00 - 6.00) panuje craze. niebo jest
ie bezchmurne, trawa silnie zroszona, odczuwa sie wvreznv chlod. Svtuacja
!- wybitnie atermiczna.
- Wczesnym rankiem (godz. 6.00-8.00) budzq ste pierwsze powiewy, w
dalszym ciqqu brak chmur, rosa intensvwnie paruje tworzac w bezposredniej
,e bliskosci ziemi "poduszk~" terrnicznq. ktora moze niece przedluzvc lot slizqowv
lekkiego modelu.
- Wczesnym przedpoludniem (godz. 8.00-10.00) nad szczeg6Jnie aktv-
wnymi ogniskami unoszq sie pierwsze kominy terrniczne i pojawiajq sie biale
klebki, bedqce zaczqtkiem chmur klebiastvch. Zrywa sie lekki stalv wiaterek,
porywy stajq sie wvrazniejsze. Rosa odparowala. ziemia juz sie nagrzewa.
- Przed poludniem (godz. 9.00-12.00) chmury klebiaste nabieraja swoich
charakterystycznych kalafiorcwatych ksztattow i splvwaja raedami znad swych
ognisk. Gdy sie im uwai:niej przvjrzvmv. spostrzegamy i.e stale sie rozrastajq i
"Puchnq w oczech". Wiatr wzmaga sie. Jest to okres najintensywniejszej
termiki. Dalej sytuacja moi.e sie rozwijac wedJug kilku moi.liwych scenariuszy:
Gdy rownowaqa jest nie dose chwiejna i powietrze sucre. chmury nie qestniejq i
po pewnym okresie intensywnego rozwoju (kosztem energii komina, ktorv
uniosl ste znad podloza) trace swoje ksztaltne tormv. maleja a nawet rozpadaja
sie. W tej svtuacji obszary wznoszer'i podchrnurowvch utrzymujq sie tvlko przez
kr6tki czas wczesnego rozwoju chmur. Takiemu rozwojowi svtuac]! towarzvszv
na og61 slabv wiatr.
Klasyczny obraz svtuac]i mamy wowczas, gdy zachmurzenie klebiaste utrzy-
rnuje sie do godziny 15.00 -17.00, nie pokrvwajqc jednak cafego nieba.
Predkosc wiatru wvraznie rosnie w ciqgu dnia, osiqqajac sw6j szczyt po
pofudniu. Chmury rozrastaja sie. a niekt6re z nich rnoqq przvbierac okazalsze
ksztaltv. Pod takimi wvrozniajqcvmi sle chmurami obszary noszen Sq na]-
rozleglejsze i sleqajq nieraz ai. do ziemi.
W przypadku, gdy powietrze jest bardziej wilgotne a r6wnowaga bardzo
chwiejna. jui. okolo poludnia a zwykle ok010 godz. 14.00 moze oojsc do
cafkowitego pokrycia nieba zbit q warstwq Cumulus6w, zaniku nastonecznienia
i cosililZ tym wiqi.e do "kryzysu" termiki. Kryzys ten moze minqc po godzinie lub
dw6ch i termika ponownie silil odradza w godzinach popofudniowych, jednak
jui. w slabszej formie.
Przy bardzo dui.ej chwiejnosci i wilgotnosci powietrza oraz przy bardztl silnym
nagrzaniu stonecznym proces tworzenia i rozwijania chmur kllilbiastych bywa
przyspieszony, niekt6re chmury osiqgajq bardzo dui.e rozmiary i przeksztafcajq
I si~ w osrodki burzowe. Burze termiczne zwykle formujq si~ wczesnym popo-
tudniem, a ich aktywnose moze silil przeciqgae az do wieczora.
Jezeli og6!na sytuacja pogodowa jest stabilna, w p6zniejszych godzinach

J popoludniowych (godz. 16.00 -18.00) obserwuje silil zawsze zanik zachmu-

rzenia kllilbiastego, "rozmywanie silil" i rozpadanie chmur, po kt6rych snuiq silil

53
Rozdziar 3 TEREN - DYNAMIKA I TERMIKA

WcnsnY'one!:
90dz 4.00-6.01)
Wydma ZaraNa

Ron,')
godz, 6.00_8.00

-u
-
.---- / :

Prnd rJUfudlJi~m
.8"'4,.8.00-10.00 .. ~

r,.Ij'-,
,-~~-.:j

...---r.._

,
"'-~"ah'

Typowy przebieq ustaoifizowanvch zjawisk termicznveh W Ci<tgu letnieqo, pocodneqo dnia

na niebie cheraktervstvczne warstwowe "pozostatosci". Spada predkosc wia-

tru. zanikaj<j, podmuchy i pod wieczor (godz. 18.00- 20.00) mamy znow cisze
lub prawie ctsze. bezchmurne niebo i aterrniczne warunki doskonale do lot6w
pr6bnych i przvjemnosciowvch .
• Wypracowana terrnike wieczorna stanowi odwrotnosc terrniki dztennej.
Moze sie ona tworzvc ponad terenami. kt6re w ciaqu dnia nagromadzily wiele
ciepla i stvqnac powoli wvpromieniowujq je wieczorem.
Z mojej praktyki wynika [ednak. ze napotkame uzvtkowvch prqd6w wzno-
szqcvch w porze wieczomej (ale jeszcze ze dnia) nalezv do wvjatkowvch
przvpadkow. Moze to m'ec rtuejsce w specjalnvch okolicznosciach. na przvkted
gdy jezioro Jub rzeka sasiaduje z piaszczvstvml wvdmami. W przecietnvch

54
 TERMIKA NANiESIONA

warunkach sila i zasieq wieczcmej termiki sa male. Termika wieczcrna maze

nabrac uzvtkoweqo charakteru jedynie wowczas. gdy skojarzv sie szereg
kcrzvstnvch czvnnikow. Wykonywalem na.przvklad dtuzsze loty wieczome nad
osledlem znajdujacvm ste na dnie dolinv qorskie]. Na pewno. po slcnecznvm
dniu miasto bvlo silnie nagrzane, ale efekt termiczny musiat bye wspomagany
przez wiecaomv sptvw chlodnego powietrza ze stokow gar w doline.
Terrnika wieczorna lub nocno osiaqa za to wielka sile w obszarach dia nas
niedostepnvch - szczeqolnie nad rnorzem. daleko ad brzegu, gdzie tworzy silne
zachmurzenie ·Cumulusowe, a nawet sta]e silil przvczvna loka!nych burz
cieptnvch.

Termika o ile kominv terrruk! wypracowanej maja-niewielkie rozmfary j sa bardzo rzadko

naniesiona rozsiane w terenle (co kilka, kilkanascie kilometrow). to strefy noszen zwiqzane
z termik q nsniesione Sq nieraz bardzo rozlegle. Przechodze one nad terenem na
przemian z rozleglymi obszarami duszen. Przejscie strefy noszen svqnalizowane
jest zazwyczaj okresowym znacznym wzrastem predkosci wiatru. kt6ry i tak w
tvch warunkach wieje zawsze dose silnie. Jego srednla predkosc mierzona przy
ztemi wvnos! przecietnie oketo 10 rn/s. w pcrvwach natomiast wiatr rnoze
oslqqnac predkosc 15 m/s j wiece]. Porywy moqa trwac kilka Iub kilkanescie
minut. Po nich nastepuje okres przvcichania wiatru, ktcrv zwykle oznacza
nadejscie strefy nienosne]. Loty IN warunkach termiki naniesione] musza si~
wlec odbvwac z duzq predkoscia i w warunkach siinej turbulencji, kt6ra
wvstepuje zawsze. gdy wiatr dolny przekracza uraotce 6 - 8 ms.
Termika naniesiona maze rowniez wvstepowac pod rozr:ymi postaciami:
• Nsntesione termike bezchmuma ma charakter podobny jak pezvanaloqicznej

- - -
Slaby wial! -

Charaktervstvcanv obraa pogady i aachmuraenia przy term:ce wypracowanej i naniesionej

55
Rozdz;a/3 TEREN -. DYNAMfKA r TERMIKA
.,,~_._---~.

TabJica 3~1 PRZECI~TNE WARTOQCI ! WARUNkl WYST~POWAN'APRA,OOW PIONOWYCH

-
Rodzaj prijl:l6w pionowych-
Wysokost
. nad po..rom
I Praecietna
pr~ko~c
$rednill oreo-
kost prqd6w
grunlU I wrstru proncwvcn
--

Le r mik a w v p r a c c w a n a :
Pierwsze uzvtkcwe pr/:ldy wst~plJjllce 50-100 m
I 2 - 4 m/s 0,5-1 m/s
Wmosz:enia w dolnej c2~ci komln6w
termiczrrrch
I
200 - 300 m , 4-om/s 1,O-2mls
wmoszenie w 'rodkowej cz~ci kcrninow
termiCZrJych- 400-600 m 4-6 m/s 1,5-3m/s
wmoszenie pod podstawq rOlWijaj<lcvch
s~ cnmur Cu Isoo-,ooom 4 - 6 mls 3-4m/s
wmoszente pod chmuremi Cb w pelnvrn
rOlWoju hOOO -1200 IT 6-lOm/5 4-6m/s
Prqdy opadajl'lce poza obrebem chmur j100-200m O-.4m/s '" 1 m/s
'Te r rnl k a n a nie sio n a :
Pisrwszs uiyrkowe ptqdV wst{1pUiClCe 200-3OOm 10 - 15 m/s '" I m/s
w.znoszerli~prnHawiccmichmurCU,Cb iSc') 300-500 m 15-20mjs 2-3m/s
Pod szlakami chrnur ce» 400 - 600 m 15-25mls 3-5m(s
PtCldy opadaj<lce mi~dzy tawicemi chmur 300 6-10 mjs 1-2m/s
I (d? 4 mls) _
,j P",y ''''m'''' Cun;ulum"'''i
,,) P"y ,e'mlce Wl~(,u... "j

term ice wvpracowanej, r tym ie wieje w tym czasie silny wlatr i naplywa
chtodne pcwiotrze. Pomima ze w tvch warunkach mogq powstawac rowniez
noszenia ad naqrzaneqo uprzednio podloza, szvbowcowe latanie jest trudniej-
SZC, gdyz noszen!a wvstepuia ria wiekszvch wvsckosciach, a przv ograni-
czonvch rnozfiwosciach rnanewrowania modelem w loeie przy silnym wietrze
trudno je wvkorzvstac.
• Naniesiona termika Cumu/usowa tworzy ste zezwvczej po orzejsctu trontu
chlodneqo i przy szvbkiei oraz calkowlte] '..vyrnianie powietrza na zneczn!e
chlodnieisze. Charaktervstvczna cecha teqc typu termiki sa okresowo naplv-
wajaos lawice chmur Cumulus. Cumulonimbus i Stratocumulus.
Ten cnaraktervstvcznv rodzaj termik( odroznia ad costae wvpracowanej nie
tylko silny wiatr, ale rowniez wyglqd chmur. 0 !Ie przy terrnice wypracowanej
tworza ere
pojedvncze faremne i svmetrvczme zbudowane chmurv klebleste. 10
w warunkach termik! naniesionej chmury, choc rowniez przewaznie klebieste. -_
-~

-~
...
rworza bardziej rozwichrzone i rozciaqniete tormv, ociaczone czesto chmurami ::--
warstwawymL Bardzo CZfi:!StO przvbieraja one postac chmur deszczowvch z
wvraznvmi ciemniejszymi spodami. Hozruce te wviasn!a zamieszczony rvsunek.
Mozna rcwruez obserwowac zachmurzenie calkowite i w6wczas okresy nosne
zeznaczeja sre g~stnieniem chrnur i zaciernnieniami, zas okresv duszen anaczooe
sa przejasnleniamt w klebiestej strukturze chrnur warstwcwych. 'N tvch
warunkach w poblizu ziemi panuje zazwvcza] bardzo silna turbulencja, zas
bardziej uoorzqdkowane noszenia mozna oaootkac na wvsokoscf co na'rnniej
200- 300 m. Lot musi sie odbYVVClG L predkoscie rzedu 20 m/s lub wl~ks7q .
• Naniesiona termika wiatlOwa powstaje zwykle w sytuacjL gdy nad Poisk~
napfywajq z bardzo duzq predkosciq chtuune masy powietrza arktycznego
Towarzyszy temu znaczny Irvzrost pr>;!dkosci wiatru wtaz l wyso'<.osciq, Przy
takiej pogodzie tworz~ si~ na wysokosci okalo 2000 m dJugie jednoc:;tajnesz)aki
Cumulusow, a.pod nimi dtugie rotorowe pasma prqd6w wznoszqcych, 'Ny-
st~puJq one na duzyetl wysokasciac\, i dl" modeli Sq rar.zej trudno dostf;lpne.

Ornowilem najczli!Sciej wyst~pl1jG.ce rodzaje termiczne prqd6w wswpuj'l.cych.

Moiliwosci ich wykorzystClf1ia podsumowuje zamieszczona tablirz 3-1, Jak;:
niej wynika, prawdziwe szybowcowe latanie termiczne zaczyna si~ na duiych
wysokosciach, rZfildu kilkuset mctr6w,

56