Wykad nr 4

OCHRONA WD
PODZIEMNYCH
RDA i zasilanie
Wd podziemnych
Na podstawie podrcznika
HYDROGEOLOGIA z podstawami geologii,
Jerzy KOWALSKI,
WUP, Wrocaw 2007

OPRACOWA
dr hab.in.Wojciech Chmielowski prof.PK
Instytut Inynierii i Gospodarki Wodnej
Zakad Gospodarki Wodnej, PK
rda
rdo jest samoczynnym, naturalnym i skoncentrowanym
wypywem wody podziemnej.
Do rde w cisym znaczeniu nie zaliczamy sczenia wody,
wystpujcego na wikszej powierzchni w postaci wysigw, wyleww,
mokrade, niemajcych skoncentrowanego wypywu na niewielkiej
przestrzeni.
rda wystpuj w tych miejscach , gdzie powierzchnia
ziemi przecina warstw wodonon.
Najobficiej wystpuj one w terenach grskich, gdzie gbokie wcicia
erozyjne rozcinaj warstwy wodonone.
Jeeli woda wypywa z warstwy wodononej pod
wpywem si cikoci , rdo nazywamy
descensyjnym.
warstwa
nieprzepuszczalna
warstwa
przepuszczalna
rda descensyjne
Jeeli woda wypywa z warstwy wodononej pod
wpywem cinienia hydrostatycznego , rdo nazywamy
ascensyjnym.
warstwa
nieprzepuszczalna
warstwa
przepuszczalna
rdo ascesyjne
Rodzaje rde
Istnieje wiele kryteriw podziau rde, a w zwizku z tym szereg
klasyfikacji i nazw okrelajcych rnorodne typy i rodzaje rde.
Wyrnia si gwne 4 typy rde:
1. warstwowe,
2. szczelinowe,
3. uskokowe,
4. krasowe.
Wymienione typy mona dalej dzieli na rodzaje z uwzgldnieniem cech
morfologicznych, tektonicznych, hydraulicznych, genetycznych i innych.
Rodzaje rde 1. rdo warstwowe
Powstaj w miejscach przecicia
warstwy wodononej z powierzchni
Ziemi. Najczciej powstaj na
granicy ( kontakcie) warstwy
wodononej i nieprzepuszczalnej,
tworzc tzw. rda warstwowo-
kontaktowe
warstwa
nieprzepuszczalna
warstwa
przepuszczalna
rda descensyjne
Istniej rwnie rda warstwowe
zaporowe i przelewowe. rda
warstwowe maja na og ma
wydajno . Czsto woda wypywa
tylko okresowe po roztopach i w
porach deszczowych. Wydajno
zaley od przepuszczalnoci
warstwy wodononej, spadku
hydraulicznego i zasilania.
warstwa
nieprzepuszczalna
warstwa
przepuszczalna
rdo warstwowe rdo przelewowe
Rodzaje rde 2. rdo szczelinowe
warstwy nieprzepuszczalne
rdo
rdo
warstwy nieprzepuszczalne
opad
Wystpuj w
ukadzie
przecinajcych si
szczelin, przy czym
prawie zawsze
wystpuje jedna
szczelina
zbiorcza, ktra
zbiera wod z
pozostaych i
wyprowadza ja na
powierzchni Ziemi.
Ze wzgldu na szybki przepyw wody w szczelinach , rda tego typu
wykazuj przewanie due wahania wydajnoci, zalene od opadw
atmosferycznych.
Rodzaje rde 3. rdo krasowe
rda krasowe s
charakterystyczne
dla obszarw
krasowych.
Gdy szczeliny i
kanay stanowi
ze sob system
hydrauliczny ,
wwczas jeden z
kanaw odgrywa
rol kanau
zbiorczego i u
swego wylotu
koncentruje
wypyw caej wody
rda krasowe nale do najwikszych i najbardziej
wydajnych . Due rda krasowe
nazywaj si wywierzyskami.
Wykazuj do due wahania w zalenoci od pory
roku.
rdo krasowe
utwr krasowy
Rodzaje rde 4. rdo uskokowe
rdo uskokowe, zaporowe
warstwa
nieprzepuszczalna
uskok
warstwa
nieprzepuszczalna
warstwa
nieprzepuszczalna
warstwa
nieprzepuszczalna
rdo uskokowe
uskok
warstwa
przepuszczalna
warstwa
przepuszczalna
rda uskokowe wyprowadzaj wod szczelin uskokow, biegnc
przez warstwy nieprzepuszczalne albo wzdu paszczyzny uskokowej,
rozgraniczajcej warstwy wodonone i nieprzepuszczalne.
rda uskokowe cechuj si wielk staoci pod wzgldem
wydajnoci, temperatury, i skadu chemicznego.
Wylewy, wycieki, wysigi
Poza rdami woda podziemna moe wystpowa na powierzchni
ziemi w postaci wyleww, wyciekw, wysigw.
Przez wylew rozumiemy kierunkowy wypyw wody podziemnej,
powstajcy, zwykle na kontakcie o rnej przepuszczalnoci lub wskutek
erozyjnego cicia stropu warstwy wodononej. W wylewie woda wycieka
lub pulsuje w rnych punktach na dnie obnienia o ksztacie koryta
dugoci kilku do kilkunastu metrw.
Mniejszy wypyw wody podziemnej na zboczu lub u podna wzniesienia ,
czsto w formie mokrada ze sabym odpywem nazywa si wyciekiem.
Ze wzgldu na ilo wysczajcej si wody wyciek jest form przejciow
midzy wylewem a wysigiem.
Wysig , zwany rwnie zwileniem , jest to sabe sczenie si wody
podziemnej na zboczu lub u podna wzniesienia z wytworzeniem w
tym miejscu terenu podmokego, bez widocznego odpywu wody.
Wydajno rde
Wydajno rde Q okrela si iloci wody wypywajcej
w jednostce czasu
W Polsce spotyka si rda najczciej o wydajnoci kilku,
kilkunastu, rzadziej kilkudziesiciu decymetrw szeciennych
na sekund.
Zalenie od
geologicznych warunkw krenia zasilajcej
wody,
dugoci jej drogi,
wysokoci i czstotliwoci opadw,
wydajno rda moe by zmienna lub staa
1
Wydajno rde
Dla ilociowego okrelenia zmiennoci wydajnoci rda wprowadzono
wskanik zmiennoci wieloletniej ( R.Maillet)
min
max
min
max
Q
Q
Q
Q
R =
= Maksymalna wydajno rda w
wieloleciu
= Minimalna wydajno rda w
wieloleciu
2
Wydajno rde
3
Zmiany wydajnoci rda , temperatury, i skadu chemicznego s
wyrazem stosunkw wodnych w warstwie wodnej zasilajcej
rdo.
Celem otrzymania penej charakterystyki rda prowadzi si
regularne obserwacje polegajce na
pomiarze wydajnoci ,
temperatury wody,
skadu chemicznego,
wysokoci cinienia,
opadw
Obserwacje rda naley przeprowadza przy jednakowych
warunkach wypywu wody ze rda, gdy podpitrzenie lub
obnienie poziomu wody u wylotu odbija si natychmiast na
stosunkach wodnych rda i warstwy zasilajcej.
| | s dm Q
3
rok mokry
rok redni
rok suchy
1000
2000
3000
4000
I II III IV V VI czas
Wykres wydajnoci rda
Najsilniej i najszybciej reaguj na opady rda zasilane wod pytk.
Im dusza jest droga wody podziemnej od obszaru zasilania do
wypywu oraz im wiksze s zbiorniki podziemne, tym wiksze
przesunicie czasowe midzy opadami a wzrostem wydajnoci oraz tym
mniejsza amplituda midzy wydajnoci maksymaln i minimaln.
Reim wasny rda
4
W okresie, gdy zbiornik wody podziemnej nie jest zasilany, rda maj
tzw. reim wasny, tzn . niezaleny od opadw.
W okresie bezopadowym zbiornik oprnia si ze swoich zasobw
wodnych, a wydajno jest funkcja czasu wg. rwnania
t
e Q Q

=
o
0
t
Q
Q
o
0
Przewidywana wydajno rda po czasie t
Wydajno rda w czasie t=0 ( po ustaniu opadw)
Wspczynnik regresji
czas
t
Q Q ln ln
0

= o
Reim wasny rda ( przykad )
| |
| | | |
| |
06 06053 , 1
864000
200 ln 500 ln
. 4
200 . 3
864000 3600 * 24 * 10 10 . 2
/ 500 . 1
3
3
0
=

=
=
= = =
=
e
s m Q
s s dni t
s m Q
o
Jaki bdzie wypyw ze rda po 20 dniach , przy wypywie
pocztkowym Q
0
=300[m3/s]
| | s m e Q
e Q Q
e
t
3 ) 3600 24 20 *( 06 06053 , 1
0
48 300 = =
=

o
Zasilanie wd podziemnych
Wody podziemne mog by zasilane przez:
infiltracje opadw atmosferycznych,
infiltracje wd powierzchniowych ( z rzek, jezior),
sztuczn infiltracje z basenw lub staww infiltracyjnych,
ze studni chonnych,
z rurocigw nawadniajcych
Przez infiltracje okrela bdziemy przesikanie wody przez
powierzchnie gruntu pod wpywem poczonych
si cikoci,
lepkoci,
kapilarnoci
infiltracja
OPAD
strefa areacji
strefa saturacji
zasilanie z opadw
atmosferycznych, ( infiltracja
opadw)
strefa areacji
strefa saturacji
infiltracja
infiltracja z koryta rzeki
infiltracja
strefa areacji
strefa saturacji
Q
infiltracja
strefa areacji
strefa saturacji
STUDNIA
Rurocig
nawadniajcy
Sztuczna infiltracja ze
studni chonnej
Sztuczna infiltracja z
rurocigu nawadniajcego
Proces infiltracji opadw atmosferycznych zaley od czynnikw:
1. geologicznych,
2. geomorfologicznych,
3. klimatycznych,
4. biosferycznych,
5. gospodarczej dziaalnoci czowieka.
Z czynnikw geologicznych podstawowe znaczenie dla zasilania wd
podziemnych ma ukad i struktura ska oraz ich przepuszczalno i
pojemno wodna
Jeeli przypowierzchniowa warstwa ska jest nieprzepuszczalna ( gliny,
iy), wsikanie opadw jest utrudnione , prawie caa ich ilo odpywa
powierzchniowo lub paruje.
Najatwiej przebiega wsikanie opadw atmosferycznych w piaskach.
Przenikanie wody do gleby i ska odbywa si drog:
1. Zwilania powierzchni czstek i stopniowego wypeniania kapilar,
2. Przesikania ( filtracja) , czyli ruch wody w kapilarach.
Natenie filtracji f
i

okrela si jako stosunek objtoci
wody przenikajcej przez jednostk powierzchni gruntu w jednostce
czasu
| |
| |
| | s t
m F
m V
s
m
s m
m
t F
V
f
m
m
i
2
3
2
3
(

=

=
Natenie infiltracji zaley od
1. rodzaju gruntu,
2. iloci i rozkadu wilgoci w glebie oraz
3. od iloci wody na powierzchni
Jeeli natenie opadu na powierzchnie gruntu przekracza natenie
infiltracji, ustala si maksymalne w danych warunkach natenie
infiltracji, zwane zdolnoci infiltracyjn f
in
, a nadwyka
opadu nad iloci wody infiltrujcej spywa powierzchniowo lub zostaje
zretencjonowana na powierzchni terenu
Z wykresu
wynika , e
zdolno
infiltracyjna
zaley m.in. od
wilgotnoci
pocztkowej
gleby i czasu
trwania deszczu
glina piaszczysta poronieta traw
pocztkowo wilgotna
luny piasek poroniety traw
pocztkowo wilgotny
glina piaszczysta poronieta traw
pocztkowo mokra
| | h cm f
i
h
czas od pocztku deszczu
1 2 3
5
10
15
z
d
o
l
n
o

i
n
f
i
l
t
r
a
c
y
j
n
a
i
f i >
Zdolno infiltracyjna gleb w zalenoci od czasu trawia opady ( ww S.S.Butlera )
1
2
3
Stosunki geomorfologiczne w znacznym stopniu wpywaj na
ksztatowanie si zalenoci midzy iloci opadw spywajcych do
ciekw wodnych w postaci spywu powierzchniowego a iloci
wsikajcych w gb i zasilajcych zbiorowiska wd podziemnych.
1
2
Czynniki klimatyczne cechuj si znaczn zmiennoci zarwno w
okresie jednego roku, jak i w wieloleciu.
Istotne znaczenie na zasilanie wd podziemnych ma
wysoko, rozkad, czstotliwo, natenie i
charakter opadw.
W tych samych warunkach geologicznych i geomorfologicznych
ilo odpywu podziemnego, a wic rwnie i ilo opadw
wsikajcych zalee bdzie gwnie od przebiegu czynnikw
meteorologicznych.
3
Z innych elementw klimatycznych o duym wpywie na zasilanie
wd podziemnych wymieni naley:
temperatur powietrza i gleby,
jej rozkad dobowy i w poszczeglnych porach roku,
proces zamarzania i rozmarzania gleby,
prdko i kierunek wiatru,
parowanie.
4
Czynniki biosferyczne , a w szczeglnoci rolinne wpywaj na
zuycie wody ( parowanie terenowe) oraz w niewielkim stopniu na
wysoko i rozkad opadw oraz przepuszczalno grnej
warstwy gleby.
Szczeglne znaczenie odgrywa przy tym las. Oglnie biorc las dziaa
korzystnie wyrwnujc odpyw ( zmniejsza grob powodzi), dziaajc
obniajco na temperatur , zwiksza kondensacje pary wodnej.
Najbardziej korzystnie na gospodark wodn i bilans
wodny oddziauje las mieszany.
Duy wpyw na wsikanie wody ma rodzaj gleby lenej. Korzystnie dziaa
prchnica trwaa, zasadowa.
Prchnica surowa, kwana zmniejsza przepuszczlnoc gleby i trudno
oddaje wod.
Wykad nr 4
OCHRONA WD
PODZIEMNYCH
RDA i zasilanie
Wd podziemnych
Na podstawie podrcznika
HYDROGEOLOGIA z podstawami geologii,
Jerzy KOWALSKI,
WUP, Wrocaw 2007

OPRACOWA
dr hab.in.Wojciech Chmielowski prof.PK
Instytut Inynierii i Gospodarki Wodnej
Zakad Gospodarki Wodnej, PK