 SINTEZA NEESENCIJALNIH

AMINOKISELINA
 PRETVORBA AMINOKISELINA
U SPECIFIČNE PRODUKTE

Kruženje dušika u prirodi: metabolizam bakterija

u korijenju nekih biljaka (na slici lijevo),
asimilacija dušika, stvaranje amonijaka, sinteza
glutamata i drugih aminokiselina.

S. Kalanj Bognar, svjetlana.kalanj.bognar@mef.hr

 SINTEZA
AMINOKISELINA

Prekursori za sintezu
aminokiselina potječu iz drugih
metaboličkih putova:
Glikolize
Puta pentoza-fosfata
Ciklusa limunske kiseline
ESENCIJALNE I NEESENCIJALNE
AMINOKISELINE

Histidin Alanin
Izoleucin Asparagin
Leucin Aspartat
Lizin Cistein
Metionin Glutamat
Fenilalanin Glutamin
Treonin Glicin
Triptofan Prolin
Valin Serin
Tirozin
Arginin*
*uvjetno esencijalna AK
(u ranim razvojnim razdobljima, Ljudski organizam je tijekom evolucije
zbog povećane potrebe za AK) izgubio enzime potrebne za sintezu
pojedinih aminokiselina.
 ESENCIJALNE AMINOKISELINE

Treonin, Triptofan, Valin, Arginin, Histidin, Lizin, Fenilalanin, Leucin,

Izoleucin, Metionin
These Ten Valuable Amino Acids Have Long Preserved Life In Man.
 Metabolički prekursori za sintezu pojedinih aminokiselina

1. 2.

* * *
*
* * *

3.

4.
5. 6.

* * *

*uvjetno esencijalna AK; *esencijalna AK

 Metabolički prekursori za sintezu pojedinih
neesencijalnih aminokiselina
1. α-ketoglutarat → → → → glutamat, glutamin, prolin, arginin
(GLUTAMATNA OBITELJ/SKUPINA AK)
2. oksaloacetat →→→ → aspartat, asparagin
(ASPARTATNA SKUPINA AK)
3. piruvat →→→ → alanin
(PIRUVATNA SKUPINA AK)
4. 3-fosfoglicerat → → → → serin, glicin, cistein
(SERINSKA SKUPINA AK)
5. fosfoenolpiruvat
i eritroza-4-fosfat
(preteče esencijalnih AK Phe i Trp)→ (SKUPINA AROMATSKIH AK), fenilalanin, triptofan, tirozin

1.

4. 5.

2.

3.
 •Alanin, aspartat i
glutamat su
“potrošne”, lako
obnovljive
aminokiseline jer se
mogu stalno izravno
sintetizirati od
dostupnih metaboličkih
intermedijera
(piruvata,
oksaloacetata i
α–ketoglutarata).
GLUTAMATNA SKUPINA AMINOKISELINA
-glutamat, glutamin, prolin, arginin

(NADPH)

(NADP+)

Glutamin-
sintetaza

Arg –
U animalnim stanicama glutamat nastaje uglavnom u ciklus
uree!
reakcijama transaminacije! (U manjoj mjeri glutamat može
nastati u prikazanoj reakciji koju katalizira glutamat-
dehidrogenaza.)
Značajan izvor za sintezu glutamina su AK s razgranatim
pobočnim ogrankom (važne i za sintezu proteina).
Glutamin je donor –NH2 za brojne biosinteze (purini,
pirimidini, amino-šećeri).
Stanice tankog crijeva i bubrega koriste glutamin u
energetskom metabolizmu.
ASPARTATNA SKUPINA AMINOKISELINA
- aspartat, asparagin
(i esencijalne AK: metionin, lizin, treonin)
Aspartat-transaminaza (AST; ili
glutamat-oksaloacetat-transaminaza,
GOT) je najzastupljenija transaminaza
u animalnim tkivima.
Zbog ekspresije i citosolnih i
mitohondrijskih izoenzima, aktivnost
AST je značajna za stanični promet i
ugljikovih i dušikovih atoma.
Značenje aspartata u biosintezi
purina i pirimidina.

Asparagin nastaje u reakciji amidacije

aspartata koju katalizira asparagin-
sintetaza (prijenosom –NH2 s
glutamina u reakciji koja troši ATP).
PIRUVATNA SKUPINA AMINOKISELINA
-alanin
(i esencijalne AK: valin, leucin, izoleucin)

Alanin nastaje u reakciji koju

katalizira alanin-aminotransferaza
(ALT); izoenzimi se nalaze i u citosolu
i u mitohondriju ali je značajno veća
aktivnost citosolne ALT.
 SERINSKA SKUPINA AMINOKISELINA
-serin, glicin, cistein

Serin i glicin su prekursori za brojne

3-fosfoglicerat biosinteze (glikosfingolipidi, fosfolipidi,
porfirini, purini).
Cistein zajedno s glicinom sudjeluje u
sintezi glutationa.
SKUPINA AROMATSKIH AMINOKISELINA
-tirozin
(i esencijalne AK: fenilalanin, triptofan)

Aromatske aminokiseline nastaju složenim biosintetskim reakcijama.

U animalnom organizmu, moguća je jedino sinteza tirozina, hidroksilacijom
esencijalne aminokiseline fenilalanin (fenilalanin-hidroksilaza je monooksigenaza).
Sinteza modificiranih aminokiselina

Sinteza hidroksiprolina i hidroksilizina

- hidroksilaze → oksigenaze mješovite funkcije

- u aktivnom mjestu sadrže željezov(II)ion; za njihovu
aktivnost je potreban reducens - askorbat (vitamin C)

Sinteza selenocisteina Selenocisteinski ostatak je prisutan u aktivnim

mjestima nekih enzima:
• tioredoksin-reduktaza
• glutation-reduktaza
• glutation-peroksidaza
• dejodinaza (tiroksin → trijodtironin)

Nastaje kotranslacijski tijekom ugradnje u peptide

(neobična tRNASec).
Donor selena je selenofosfat:
nastaje reakcijom selenata (SeO42-) i ATP, uz
katalitičko djelovanje selenofosfat-sintetaze.
Za odvijanje metabolizma aminokiselina
značajno je sudjelovanje kofaktora,
prijenosnika atoma/atomskih skupina!

Prijenos C1 jedinica
Biotin
Tetrahidrofolat
S-adenozilmetionin

Prijenos elektrona
Tetrahidrobiopterin

Prijenos amino-skupine
Piridoksal-fosfat
Kofaktori bitni za reakcije prijenosa C1-jedinica
Biotin prenosi najoksidiraniji oblik C1-jedinica: CO2

- sudjeluje u reakcijama karboksilacije

 Tetrahidrofolat (THF) je prenositelj C1-jedinica pri
različitim biosintezama

reaktivni dio molekule

- tetrahidrofolat (pteroilglutaminska kiselina) je derivat folne kiseline

- sudjeluje u sintezi Gly, purina, pirimidina, eritropoezi
 Folna kiselina je preteča tetrahidrofolata

- sisavci ne proizvode folnu kiselinu!

- nedostatak folne kiseline tijekom prenatalnog razvoja dovodi do Spine bifide –
razvojnog poremećaja neuralne cijevi (“rascjep kralješnice”)
- mnogo više tetrahidrofolata je potrebno prilikom česte diobe stanica;
uzimanje folne kiseline tijekom trudnoće smanjuje rizik poremećaja za 70%
 tetrahidrofolat N5,N10-metilen-tetrahidrofolat N5-metil-tetrahidrofolat

Derivati tetrahidrofolata
prenose C1 jedinice
različitog stupnja
oksidacije.

N10-formil-tetrahidrofolat N5,N10-metenil-tetrahidrofolat N5-formimino-tetrahidrofolat

Oksidacijski
Skupina
stupanj
najreduciraniji -CH3 metilna

srednji -CH2- metilenska

najoksidiraniji -CHO- formilna
-CH=NH formiminska
-CH= metenilna
N5-formil-tetrahidrofolat
Tetrahidrofolat kao akceptor C1
jedinica, npr. u reakciji konverzije
serina u glicin:
 S -adenozilmetionin je aktivirani donor metilne
skupine u različitim biosintetskim putovima.

Visoki potencijal prijenosa metilne skupine omogućuje metiliranje najrazličitijih

akceptora metilne skupine (npr. u sintezi neuroprijenosnika NORADRENALINA)
 Tetrahidrobiopterin

- metabolizam Phe, Tyr i kateholamina (dopamin, adrenalin, noradrenalin)

 Piridoksal-fosfat (PLP)* je
kofaktor transaminaza.

Podsjetnik: PLP sudjeluje i u reakcijama dekarboksilacije (npr. tijekom sinteze kateholamina);

također je kofaktor glikogen-fosforilaze.
 AMINOKISELINE KAO PRETEČE U
SINTEZI SPECIFIČNIH BIOMOLEKULA
 GLICIN

Prekursori de novo sinteze purina

 Sinteza purina

Sinteza hema

Glikokolna kiselina (primarna žučna

kiselina)

Kreatin/kreatin-fosfat

Glutation

IZVOR ILUSTRACIJE: : Nelson, Cox: Lehninger’s Principles of Biochemistry, 4th Edition, W.H. Freeman , 2004 i Harperova ilustrirana biokemija, 28. izdanje, Medicinska naklada, 2011
 CISTEIN

 Sinteza taurina

 Glutation

 CoA

Taurin se sintetizira u jetri i mozgu;

uloge taurina: konjugacija sa žučnim
kiselinama, vjerojatna
neurotransmitorska uloga

IZVOR ILUSTRACIJE: Harperova ilustrirana biokemija, 28. izdanje, Medicinska naklada, 2011
 METIONIN

 S-adenozilmetionin

 Poliamini spermin i spermidin (važni

za „pakiranje” DNA)

 Kreatin/kreatin-fosfat

Enzim: metionin-
adenoziltransferaza
(MAT)

IZVOR ILUSTRACIJE: Harperova ilustrirana biokemija, 28. izdanje, Medicinska naklada, 2011
 ARGININ

 Kreatin/kreatin-fosfat

NO

IZVOR ILUSTRACIJE: Nelson, Cox: Lehninger’s Principles of Biochemistry, 4th Edition, W.H. Freeman , 2004
Čemu služi kreatin-fosfat?

Brzo dobivanje ATP-a!

IZVOR ILUSTRACIJE: Nelson, Cox: Lehninger’s Principles of Biochemistry, 4th Edition, W.H. Freeman , 2004
Ne-enzimskom razgradnjom kreatina nastaje kreatinin, koji se izlučuje urinom
(određivanje koncentracije kreatinina u serumu i urinu koristi se kod procjene
bubrežne funkcije).
Dušikov monoksid

NO djeluje parakrino i aktivira citosolni enzim gvanilat-ciklazu

IZVOR ILUSTRACIJE: Nelson, Cox: Lehninger’s Principles of Biochemistry, 4th Edition, W.H. Freeman , 2004
 DUŠIKOV MONOKSID - NO

NOS (sintaza dušikovog monoksida) se nalazi u mnogim tkivima i

stanicama (neuroni, makrofazi, hepatociti, miociti glatkih mišića,
endotelne stanice krvnih žila, epitelne stanice bubrega):
NO djeluje parakrino i aktivira enzim gvanilat-ciklazu.
 GLUTAMAT

 GABA

 Glutation

IZVOR ILUSTRACIJE: Harperova ilustrirana biokemija, 28. izdanje, Medicinska naklada, 2011 i Nelson, Cox: Lehninger’s Principles of Biochemistry, 4th Edition, W.H. Freeman , 2004
 Glutation – tripeptid γ-Glu-Cys-Gly
- sulfhidrilni pufer (i antioksidans)

 Uloga glukoza-6-fosfat-dehidrogenaze u
eritrocitima je stvaranje NADPH i regeneracija
GSSG u GSH.
 Deficijencija glukoza 6-fosfat-
dehidrogenaze → → hemoliza

IZVOR ILUSTRACIJE: Nelson, Cox: Lehninger’s Principles of Biochemistry, 4th Edition, W.H. Freeman , 2004
 HISTIDIN

 Histamin

IZVOR ILUSTRACIJE: Nelson, Cox: Lehninger’s Principles of Biochemistry, 4th Edition, W.H. Freeman , 2004
 SERIN

 Fosfolipidi i sfingolipidi
3-ketosfinganin-sintaza
(Serinpalmitoil-transferaza)

3-ketosfinganin-reduktaza

Fosfatidilserin Acil-CoA-transferaza

N-acilsfinganin-dehidrogenaza
(dihidroceramid-desaturaza)

IZVOR ILUSTRACIJE: Berg, Tymoczko, Stryer:

Biochemistry, 5th Edition, W.H. Freeman and Company,
2002 KM
 TIROZIN

 Kateholamini katehol

 Tiroidni hormoni

 Melanin

Konačna pretvorba noradrenalin → adrenalin

zbiva se u citoplazmi stanica srži nadbubrežne
žlijezde.
Kateholamini se sintetiziraju kao aktivni
spojevi i uskladištuju se u granulama
kromafinih stanica.
Kateholamini ne mogu prijeći krvno-
moždanu barijeru pa se sintetiziraju in situ u
živčanim završecima kao neurotransmiteri.

IZVOR ILUSTRACIJE: Harperova ilustrirana biokemija, 28. izdanje, Medicinska naklada, 2011
 Tiroidni hormoni Melanin

IZVOR ILUSTRACIJE: Nelson, Cox: Lehninger’s Principles of IZVOR ILUSTRACIJE: Devlin: Textbook of Biochemistry with Clinical
Biochemistry, 4th Edition, W.H. Freeman , 2004 Correlations, 54h Edition, Wiley-Liss, 1997
 TRIPTOFAN

 Serotonin

 Melatonin

IZVOR ILUSTRACIJE: : Nelson, Cox: Lehninger’s Principles of Biochemistry, 4th Edition, W.H. Freeman , 2004 i Harperova ilustrirana biokemija, 28. izdanje, Medicinska naklada, 2011
METABOLIZAM PROTEINA I AMINOKISELINA
Literatura:
1. Harperova ilustrirana biokemija, Medicinska naklada, hrvatski prijevod 28. izdanja), 2011.
2. J.M. Berg, J.L. Tymoczko i L. Stryer: Biochemistry, 7th edition, W.H. Freeman and Company,
USA, 2012.
3. D.L. Nelson i M.M. Cox: Lehninger Principles of Biochemistry, 4th edition, Worth Publishers,
USA, 2005.
4. McKee-McKee, Biochemistry: The Molecular Basis of Life, 3rd edition, The McGraw Hill
Companies, 2004.