Sveuilite u Splitu

Prirodoslovno-matematiki fakultet
Odjel za kemiju

prof. dr. sc. Maja Pavela-Vrani



Stanina signalizacija


Autokrina signalizacija: signalne
molekule djeluju na stanicu koja ih
izluuje (interleukin-2)



Parakrina signalizacija: signalne
molekule djeluju na susjedne stanice
unutar istog tkiva (prostaglandini i
polipeptidni hormoni rasta)



Endokrina signalizacija: signalne
molekule djeluju na udaljene stanice
(inzulin i adrenalin)
Endokrini sustav koristi krvne ile kao
informacijske kanale

molekule
hormona
endokrine
stanice
krvotok
ciljne
stanice
Osnovne endokrine lijezde

titna
lijezda
guteraa
jajnik
testis
nadbubrena
lijezda
epifiza
hipofiza
prsna
lijezda
Signalne molekule stvorene u endokrinim
stanicama: hormoni
MUKARAC ENA
Sustav lijezda s
unutranjim luenjem
koje

oslobaaju hormone,

koordiniraju funkcije
stanice,

koriste kemijske
signale za
komunikaciju meu
stanicama.
Fungicidi, insekticidi, herbicidi, industrijski
agensi, neki sintetiki proizvodi i metali

Posljedice:
disfunkcija titne lijezde,
smanjena plodnost,
smanjena uspjenost izlijeganja,
deformacije od roenja,
metaboliki poremeaji u ptica, riba i
sisavaca,
gubitak mukih obiljeja,
ugroenost imunolokog sustava.


Mnogi kemijski agensi u okoliu,
remete endokrine sustave u ovjeka i ivotinja
Utjecaj se najee ispoljava kod potomstva,
rijetko kod izloenog roditelja.
Poremeaji hipofize:
GIGANTIZAM (divovski rast)
AGROMEGALIJA (naknadni rast
pojedinih dijelova tijela)
NANOSOMIJA (patuljasti rast)



Kemijski glasnici (PRVI glasnici)

Slue u regulaciji metabolizma, rasta i razvoja, a djeluju
i na raspoloenje

Specifino mijenjaju djelovanje odreenih tkiva - ciljnih
stanica
utjeu na brzinu sinteze enzima i drugih proteina
djeluju na brzinu enzimske katalize
mijenjaju propusnost staninih membrana




HORMONI
male molekule nastale od aminokiselina



adrenalin (ili epinefrin) tiroksin


polipeptidi i proteini

glukagon inzulin

steroidi (izvedeni od kolesterola)


kortizol progesteron
Kemijska priroda hormona
krvni sud
inzulin
-stanica
signalni
slijed
C lanac
preproinzulin
proinzulin
(nastaje u ER)
inzulin
(nastaje u
Golgijevom tijelu)
B lanac
B lanac
B lanac
C lanac
C lanac
A lanac
A lanac
A lanac
Langerhansovi
otoii

Inzulin se sintetizira u
-stanicama guterae

guteraa
INZULIN signalizira stanicama da glukoze
ima u izobilju
signalni
slijed

Izrezivanjem signalnog slijeda iz
preproinzulina nastaje proinzulin;
izrezivanjem spojnog peptida C iz
proinzulina nastaje inzulin
Visoka razina glukoze u krvi
potie -stanice guterae na luenje inzulina
3. porast omjera
ATP/ADP zatvara
ATP-osjetljivi
kanal za K
+

5. otvara se naponski-
regulirani kanal za Ca
2+

6. egzocitoza granula
inzulina
1. Unos glukoze
4. porast koncentracije
K
+
u stanici uzrokuje
depolarizaciju stanice
-stanica
guterae
glukokinaza
2.
fosforilacijom se
glukoza zadrava
u stanici
glikoliza
porast omjera ATP/ADP
glukoza
glukoza
GLUT2
glukoza-6-fosfat
ATP-osjetljivi
kanal za K
+


naponski reguliran
kanal za Ca
2+

Ca
2+

inzulin
sekretorne
granule inzulina
piruvat
-Stanice guterae ovise o glukozi kao izvoru energije.
U -stanicama guterae, delovanjem glukokinaze zapoinje metabolizam glukoze.
Sintetizira se
u -stanicama guterae
u manjoj mjeri u tankom
crijevu,

nastaje iz preproglukagona,
odnosno proglukagona
izrezivanjem dijela
polipeptidnog lanca,

prvenstveno djeluje na stanice
jetre,

potie razgradnju glikogena u
jetri i otputanje glukoze u krv.

preproglukagon
29 aminokiselina
proglukagon
glukagon
glukagon
glukagon
GLUKAGON signalizira stanicama da
nema dovoljno glukoze
Imunokemijsko bojanje
-stanice na glukagon
Sintetizira se u nadbubrenoj lijezdi iz aminokiseline
tirozin, koja se sintetizira iz aminokiseline fenilalanin






tirozin L-DOPA dopamin noradrenalin adrenalin

prvenstveno djeluje na stanice miia,
vana komponenta odgovora organizma na stres.
ADRENALIN (epinefrin) je katekolamin
nadbubrena lijezda
bubreg
adrenalin: lat. ad- i renes znai na bubregu
epinefrin: gr. epi- i nephros ima slino znaenje
Kako stanica prima signale iz svoje
okoline?


Kako prerauju primljene
informacije?


Kako se odaziva na primljene
podraaje?

P
R
I
J
E
M

P
R
E
T
V
A
R
A
N
J
E
O
D
G
O
V
O
R
stanini
odgovor
na primljeni
podraaj
P
R
O
V
O

E
N
J
E

S
I
G
N
A
L
A
PROVOENJE signala

Na unutarstanine receptore vezuju se
steroidni hormoni
prolaze kroz plazmatsku
membranu difuzijom
hormoni titnjae
ulaze u stanicu olakanom
difuzijom.

Hormoni djeluju preko RECEPTORA
Stanini povrinski receptori
vezuju u vodi topljive hormone,
koji ne prolaze kroz plazmatsku
membranu.

u vodi topljivi
hormon
krvotok
ciljna stanica
RECEPTOR
RECEPTOR
steroidni
hormon
kompleks
hormon-
receptor
citosol
jezgra
protein
plazma
membrana
hormon
receptor
citosol
G protein







Membranski receptori prenose informaciju sa
stanine povrine u unutranjost stanice:
vezanje liganda u vanstaninom
prostoru, inducira konformacijske
promjene u 7TM receptoru koje se
prenose na citosolne petlje i karboksilni
kraj receptora

7TM receptori su u sprezi s trimernim G-
proteinom

Informacija se dalje prenosi unutarstaninim
signalnim putovima koji ukljuuju druge
glasnike

Stanini povrinski receptori za glukagon i
adrenalin: 7TM receptori
7TM receptor (serpentinski receptor)
7 transmembranskih uzvojnica

Karboksilni
kraj receptora
adenilat ciklaza
citosol
G-PROTEIN
Unutarstanini posrednik u prijenosu signala na
unutatrstanine druge glasnike i signalne putove


heterotrimer

i podjedinice su usidrene u
membranu preko kovalentno vezanih
masnih kiselina

posjeduje GTP-aznu aktivnost
(hidrolizira GTP na GDP i P
i
)

djeluje kao molekularna sklopka koja
oscilira izmeu dva konformacijska
stanja
u neaktivnom obliku vee GDP
u aktivnom obliku vee GTP






GDP
Lanci masnih kiselina







put ciklikih nukleotida
cAMP
cGMP

put inozitolnih fosfolipida
IP
3
(inozitoltrifosfat)
DAG (diacilglicerol)

put iona kalcija
Ca
2+



UNUTARSTANINI SIGNALNI PUTOVI
G-protein nadzire tri unutarstanina signalna puta, u kojima
sudjeluje pet drugih glasnika:
drugi
glasnik
prvi glasnik

fosforilacija
defosforilacija
Fosaforilaciju proteina
kataliziraju protein
KINAZE
Defosaforilaciju proteina
kataliziraju fosfoprotein
FOSFATAZE
DRUGI GLASNICI su unutarstanine molekule ija se
koncentracija mijenja kao odgovor na signale iz okoline

Glavni uinak drugih glasnika: regulacija procesa fosforilacije i defosforilacije ciljnih
proteina procesom reverzibilne kovalentne modifikacije:

Aktivacija G-proteina

Konformacijske promjene na receptoru se,
na citosolnoj strani plazmatske membrane,
prenose na G-protein koji u zamjenu za GDP
vee GTP,


vezanje GTP izaziva konformacijske
promjene u -podjedinici, koja kao
aktivirana G(GTP) podjedinica disocira s
GG dimera.


receptor
hormon
G protein
PUT ciklikog adenozin-monofosfata (cAMP)


G


receptor
hormon
G protein
G

G

G

G

G

G

G

G

G

ATP cAMP + PP
i
adenilat
ciklaza
adenilat
ciklaza
G protein
Djelujui na adenilat ciklazu,
G-protein mijenja koncentraciju cAMP u stanici

Aktivacija adenilat ciklaze
receptor
hormon
G

G

G

G

G

G

G(GTP) podjedinica difundira unutar plazmatske membrane do adenilat
ciklaze, vee se i aktivira je,

adenilat ciklaza katalizira sintezu cAMP iz ATP.

Disocijacijom hormona, receptor se vraa u poetno stanje.



cAMP je unutarstanini
drugi glasnik u djelovanju

adrenalina
glukagona
noradrenalina
kalcitonina
kortikotropina
lipotropina
paratiroidnog hormona
itd.


Cikliki AMP (cAMP) prenosi unutar stanice
bioloke uinke hormona


adenilat
ciklaza
cAMP
neaktivna
katalitika
podjedinica
kompleks cAMP i
regulacijske
podjedinice
regulacijska
podjedinica
aktivna
katalitika
podjedinica
cAMP aktivira protein KINAZE
Vezanjem cAMP na regulacijske podjedinice dolazi do konformacijskih
promjena koje uzrokuju otputanje katalitiih podjedinica i njihovu aktivaciju.

Protein kinaze fosforiliraju proteine i
tako mijenjaju njihovu aktivnost
















FOSFORILACIJA proteina kao nain
prijenosa informacije
Najee se fosforilira specifini Ser, Tyr ili Thr
aminokiselinski ogranak (sadri OH-skupinu) u
polipeptidnom lancu ciljnog proteina

Fosforilacijom se mijenja
konformacija proteina
protein fosfat
protein kinaza
enzim 1 enzim 1
enzim 2 enzim 2
Protein kinaze aktiviraju fosforilacijsku kaskadu
P
P
STANINI ODGOVOR
aktivirana protein
kinaza
fosforilacija
proteina
aktivirana adenilat ciklaza
aktivirani G protein
aktivirani receptor
porast [cAMP]
hormon
Put unutarstaninog prijenosa signala:
cAMP (drugi glasnik) i FOSFORILACIJA
ligand
G protein
adenilat
ciklaza
protein
kinaza
A
drugi
glasnik
receptor
Signalizacija Broj
aktiviranih
molekula
PRIJEM SIGNALA

Vezanje adrenalina na receptor

1









TRANSDUKCIJA SIGNALA

cAMP

Neaktivna protein kinaza A
Aktivna protein kinaza A

Neaktivna fosforilaza kinaza
Aktivna fosforilaza kinaza

Neaktivna glikogen fosforilaza
Aktivna glikogen fosforilaza

Glikogen

Glukoza-1-fosfat

Glukoza
10
4

10
4

10
5

10
6


10
8


STANINI ODGOVOR




Glukoza


Kaskadni mehanizam omoguava
pojaavanje signala
Jedna molekula hormona izazove
sintezu velikog broja molekula
cAMP

Za ivotnog vijeka jedne molekule
cAMP, svaka podjedinica protein
kinaze A katalizira fosforilaciju
velikog broja proteina

Jedna molekula hormona izazove
odgradnju 10
8
molekula glukoze

Na prijelazu iz aerobnih u
anaerobne uvjete smanjuje
se aktivnost cAMP-zavisne
protein kinaze A,

smanjuje se aktivnost niza
enzima koje aktivira protein
kinaza A,

usporava se metabolizam.
Kod morskih pueva, kljuni regulatorni mehanizam na
prijelazu iz aerobnog u anaerobni metabolizam je
reverzibilna fosforilacija proteina
Littorina littorea

Inaktivacija adenilat
ciklaze

G-protein je GTP-aza: GTP, vezan
na -podjedinicu, se GTP-aznom
aktivnou G-proteina hidrolizira
na GDP i P
i

G-protein se vraa u inaktivni oblik
vezanjem G(GDP) podjedinice na
GG-dimer

Razgradnja cAMP

cAMP + H
2
O AMP + H
+

Enzim: fosfodiesteraza


Inhibitor fosfodiesteraze: kofein
Posljedica: porast cAMP, koji podrava


produljeno djelovanje adrenalina
(posebno su osjetljive
stanice sranog miia)




GAENJE signala


Put inozitolnih fosfolipida: imobilizacija Ca
2+

hormon
(prvi glasnik)
aktivirani
receptor
aktivirani
G-protein
aktivirana
fosfolipaza C
PIP
2
= fosfatidil inozitoldifosfat
DAG = diacilglicerol
IP
3
= inozitoltrifosfat
lumen ER
aktivirana
protein
kinaza C

fosforilacija
staninih
proteina
plazma
membrana
kanal za Ca
2+

PIP
2

otvara kanal za Ca
2+

IP
3
(drugi glasnik)
DAG
Ca
2+

JETRA
inzulin
MII
GLUT-4
MASNE
STANICE
Krv - [glukoza]
glukoza
glukoza
glikogen
glukoza
glikogen
piruvat
GUTERAA
GLUT-4
masti
-stanica
GUTERAE

INZULIN



Potie ulazak glukoze,
nekih drugih eera i
aminokiselina u miie i
masne stanice,

smanjuje koncentraciju
glukoze u krvi.

neaktivna
inzulin-osjetljiva
protein kinaza
aktivna
fosfoprotein
fosfataza 1
P
neaktivna
fosfoprotein
fosfataza 1
ATP ADP
inzulin-osjetljiva
protein kinaza
Inzulin djeluje preko tirozin-kinaznog receptora
Inzulin, preko tirozin-kinazne domene receptora, u
unutarstaninom prostoru aktivira inzulin-osjetljivu
protein kinazu.

Inzulin-osjetljiva protein kinaza aktivira fosfoprotein fosfatazu.
inzulin
tirozin-kinazna
domena
aktivna
inzulin-osjetljiva
protein kinaza
Fosfoprotein FOSFATAZE
defosforiliraju proteine
i tako
mijenjaju njihovu aktivnost
inzulin
aktivirani receptor
aktivirana inzulin-osjetljiva protein kinaza
aktivirana fosfoprotein fosfataza
defosforilacija proteina
Signalizacija inzulinom