POCHODZENIE KURPIÓW

Jerzy Kijowski

POCHODZENIE KURPIÓW

Przedmiotem tego artykułu jest zebranie i przedstawienie, w mia-

rę możliwości pełnych poglądów, na temat pochodzenia ludności za-
mieszkującej Kurpiowską Puszczą Zieloną. A poglądów tych jest co nie
miara, w tym wiele bardzo kontrowersyjnych. Ilość ich wypływa z fak-
tu, iż o Puszczy pisało bardzo wielu autorów, a niemal każdy z nich pre-
zentował swoją opinię na temat pochodzenia ludności tych terenów.
To, że hipotez i spekulacji dotyczących pochodzenia Kurpiów, za-
równo naukowych, jak i pseudonaukowych jest wiele słusznie odnoto-
wał Ludwik Krzywicki pisząc: O pochodzeniu Kurpiów zapisano wiele
papieru i stoczono sporów mnóstwo 1. Z kolei Aleksander Połujański
pisał, iż nasi etnografowie dotąd nie zupełnie się zgadzają w określeniu
pochodzenia Kurpiów 2. Dalej tenże sam autor stwierdził – co prawda
chyba niezbyt odkrywczo, nawet jak na połowę XIX w., że nikt jed- nak
nie zaprzecza, że jest to naród słowiański, a nawet (podkreślenie moje –
J.K.) polski. Autorka znanej monografii o tańcach kurpiowskich Grażyna
Dąbrowska stwierdza: Istniały w przeszłości różne poglądy, te- orie i
legendy na temat pochodzenia Kurpiów. W ubiegłym stuleciu (tj.

*
doktor nauk humanistycznych w dziedzinie historii, Wiceprezes Ostrołęckiego Towa-
rzystwa Naukowego.
1
Ludwik Krzywicki, Kurpie, Ostrołęka 2007, s. 30
2 Wędrówki po gubernji augustowskiej w celu naukowym odbyte przez Aleksandra

Połujańskiego członka wielu towarzystw naukowych, Warszawa 1859, s.46

93
 POCHODZENIE KURPIÓW

XIX wieku – pm. J.K.) sądzono, iż schronili się w Puszczy Jadźwingowie,

inni uważają, że przywędrowała tu ludność spod gór Karpackich czy
z dalekiej Wołoszczyzny. Były to poglądy, których autorzy opierali swe
dochodzenie na istnieniu na tym terenie osadnictwa niepolskiego (albo
nie tylko polskiego) 3.
Grażynie Dąbrowskiej wtóruje Henryk Friedrich autor interesującej
pracy o gwarze kurpiowskiej. Pochodzenie ludności kurpiowskiej było
przez długie lata dręczącą zagadką, która starano się rozwiązać na
różne, niekiedy wprost fantastyczne sposoby. Jednym z wcześniejszych
był pogląd, dość zresztą zrozumiały, że Kurpie podobnie jak ludność
pogranicznych Mazurów Pruskich, to potomkowie wymarłych plemion
bałtyckich.
Wszystkie hipotezy i spekulacje na temat pochodzenia Kurpiów
umownie i w dużym uproszczeniu podzielę na trzy grupy: nieprawdo-
podobne, prawdopodobne i najbardziej prawdopodobne.
Do nieprawdopodobnych należą wszelki teorie o tym, że Kurpie wy-
stępują już u Herodota, a przynajmniej u Jordanesa 4. Również do tej ka-
tegorii należy zaliczyć tzw. wątek karpacki występujący u kilku bada-
czy. Opiera się on na przesłankach etymologicznych, a konkretnie ana-
logii, czy też raczej pewnym podobieństwie między słowami „Kurpie”
i „Karpaty”. Tak jest m.in. u Aleksandra Połujańskiego, który w swej
pracy „Wędrówki po Gubernji Augustowskiej w celu naukowym odby-
te” stwierdza, iż Lud ten przywędrowawszy częścią z Karpat, już z in-
nych okolic kraju osiadł w Puszczy Ostrołęckiej...”. Dodatkowym „ar-
gumentem” przemawiającym za tą hipotezą było podobieństwo charak-
terów ludności zamieszkującej Karpaty i Kurpiowszczyznę (odwaga,
nie odrabianie pańszczyzny, bogata kultura ludowa itp.) 5. Wprawdzie
podobieństwo do Górali wychwycił także prof. Aleksander Gieysztor,
z tym jednakże rzecz dotyczyła problemów gospodarczych, a konkretnie,
iż Kurpie to była ludność wiejska o porównywalnym z Góralami stopniu

3 Grażyna
Dąbrowska, Tańce Kurpiów Puszczy Zielonej
4
L. Krzywicki, op. cit. s. 30
5 Aleksander Połujański, Wędrówki po Gubernji augustowskiej w celu naukowym od-

byte, Warszawa 1859, s. 4

94
 POCHODZENIE KURPIÓW

uzależnienia od starostów królewskich6. Jest również dość fantastyczna

„teoria tatarska” mówiąca o pochodzeniu osadników od Tatarów i na
potwierdzenie przytaczająca nazwy wsi: Tatary, Bandysie, Durlasy, czy
też nazwiska: Bałdyga, Zawrotny lub Draba 7.
Mało prawdopodobna jest też teza o pochodzeniu Kurpiów od
Jaćwingów (Jadźwingów), bowiem lud ten został wytępiony przez
Krzyżaków, już pod koniec XIII w. (1279-1283), aczkolwiek nie można
wykluczyć, iż jakimś ich niedobitkom właśnie tu, na Puszczy
Kurpiowskiej udało się przetrwać.
Również Adam Chętnik wspomina o tej karpackiej i jaćwińskiej te-
orii o pochodzeniu Kurpiów: W porównaniu z sąsiednimi Mazurami,
Kurpie posiadali znaczne różnice w charakterze i obyczajach, a nawet
w wyglądzie zewnętrznym, stąd też niektórzy badacze przypuszczali, ze
Kurpie są albo ostatkami rodu Jadźwingów, albo że są przesiedleńcami
z Karpat, z plemienia „Karpiów” 8. Dalej jednak dość jednoznacznie
odcina się od tych spekulacji stwierdzając, że: Wszystkie te domysły
wszakże nie znalazły poparcia naukowego; ściślejsze badania wykazały,
ze Kurpie są pokrewni Mazurom osiadłym po sąsiedzku; w Puszczakach
nic obcego dostrzec nie można 9.
Częściowo prawdopodobna według mnie jest teoria zakładająca, że
osadnicy kurpiowscy pochodzili z Warmii lansowana przez Kazimierza
Wójcickiego 10. Jego zdaniem początek Kurpiów zaczyna się ...od cza-
sów biskupów, których własnością były te puszcze bezludne. Sprowadzili
oni ludzi z rozmaitych okolic z rozmaitych okolic, najwięcej z Warmii,
oddając im w posiadanie wiecznemi czasy kawały borów, aby drze-

6 Aleksander Gieysztor, Posłowie, (w:) Dawna Ziemia Łomżyńska przez Zygmunta

Glogera, Łomża 1986, s. 2 (reprint wydania „Dawna ziemia łomżyńska”, Warszawa
1876
7 T. Wojciechowski, Chrobacja

8 Adam Chętnik, Puszcza Kurpiowska, Ostrołęka 2004, s. 15 (reprint wydania autora

z 1913 r.)
9
Tamże, s. 15-16
10 Kazimierz Władysław Wójcicki, Zarysy domowe, Warszawa 1842, s. , t. 3, s. 245-

261

95
 POCHODZENIE KURPIÓW

wa wycinali, krudowali i budowali, osiedlając te osady11. Oczywiście

stwierdzenie o własności Puszczy przez biskupów jest fałszywe - od-
nosi się to do Puszczy Białej – ale być może iż pewna ilość osadników
przybyła do Puszczy Zielonej właśnie z Warmii, nie tak bardzo przecież
odległej (około 80 km), zachęcona panującymi tutaj swobodami i nie
zagospodarowanymi terenami.
Najbardziej prawdopodobne, rzec by można więcej, niemal pewna
hipoteza o pochodzeniu Kurpiów opiera się na związkach mieszkańców
Puszczy z Mazurami Pruskimi oraz Mazowszem właściwym To właś-
nie z tych terenów najliczniej przybyła do Zagajnicy Myszynieckiej pod
koniec XVII w. mieszając się ze sobą i formując nowy typ ludno- ści o
charakterze puszczańskim. Szczególnie stanowczo eksponuje to
Ludwik Krzywicki stwierdzając, iż ...dzisiaj przy klasyfikacji etnogra-
ficznej naszej ludności Kurpiów (...) należy uważać za odłam Mazurów
pruskich mieszkający w granicach Królestwa, lub – jeśli chcemy –
Mazurów za odłam Kurpiów przebywający w Prusach Wschodnich12.
To stwierdzenie L. Krzywickiego o niejako pełnej tożsamości Kurpiów
i Mazurów wymaga jednak pewnego wyjaśnienia. O ile na pewno
na Kurpiowszczyźnie znaczny odsetek ludności stanowili przybysze
z Mazur, o tyle odwrotnie liczba osadników z Puszczy napływających
na Mazury była znacznie, ale to znacznie mniejsza. Kierunek prze-
mieszczenia się tu ludności był przede wszystkim z północy na połu-
dnie, a nie odwrotnie. W. Braun w swej pracy „Z dziejów bartnictwa
w Polsce” pisze: W puszczach mazowieckich osiedlili się przed wiekami
Kurpie plemię mazurskie, które nie mając podówczas wiele ziemi zdat-
nej do uprawy, zajmowało się więcej łowiectwem i bartnictwem aniże-
li rolnictwem13. W województwie białostockim, w częściach powiatów
kolneńskiego i ostrołęckiego oraz północnej części powiatu przasny-
skiego, województwa warszawskiego, śród szumu borów i lasów i za-
pachu leśnej lipy mieszka od wieków prastary lud mazurski, Kurpiami
zwany – tak obrazowo o Kurpiach pisał ks. Władysław Skierkowski 14.

11 Tamże

12
Ludwik Krzywicki, Kurpie, s. 73
13 W.
Braun, Z dziejów bartnictwa w Polsce, Warszawa 1911, s.1
14
Wł. Skierkowski, s. 7

97
 POCHODZENIE KURPIÓW

Oprócz Mazurów i Mazowszan wśród ludności kurpiowskiej znaleźli

się – choć w stosunkowo niewielkiej ilości – przybysze z innych części
Polski i zagranicy. Byli to zarówno chłopi uciekający spod pańszczyź-
nianego ucisku, jak też przedstawiciele stanu szlacheckiego. Pisał o tym
m. in. Aleksander Połujański: Kurpie są takim prawie z pochodzenia
narodem, jakim byli Kozacy na Zaporożu. Pomiędzy jednymi a drugimi
ta tylko zachodzi różnica, ze Zaporoże, położone na Ukrainie, wśród
żywiołu ruskiego, przyswoiło sobie tameczny język i religię; Kurpie zaś
osiadłszy wśród Mazurów, ich mowę, religię, a w części rodzaj życia
przyjęli(...). Z podania miejscowego oraz z języka i nazwiska tego ludu
przekonywamy się, że dzisiejsi Kurpie są potomkami rozmaitych fami-
lii polskich, losem lub własną swawolą poniżonych, które straciwszy
prawo cywilne w kraju, jako wygnańcy lub za nieżyjących uważani, dla
ocalenia swego życia zmuszeni byli kryć się w puszczy ostrołęckiej. Bo
któż wie pochodzenie familii Cwalinów, Ksepka, Gretek i in.? może są
to Arciszewscy, Zebrzydowscy, Zborowscy, Potoccy?. Aczkolwiek nie
można wykluczyć, iż jakiś potomek magnacki „zabłąkał się” w Puszczy,
to jednak na pewno był to fakt incydentalny i nie mający wpływu na
całość osadnictwa.
Na temat pochodzenia Kurpiów nie mógł nie wypowiedzieć się „naj-
wybitniejszy z Kurpiów” Adam Chętnik. Pisząc cokolwiek o mieszkań-
cach Puszczy prawie zawsze kierował się uczuciami lokalnego patrio-
tyzmu i głębokiego umiłowania rodzinnej ziemi. Archaizował przy tym
nieco historię Kurpiowszczyzny oraz zgodnie z ówczesną tendencję
ubarwiał i poprawiał czyniąc to „dla pokrzepienia serc” – podobnie jak
to robił w swych powieściach historycznych Henryk Sienkiewicz. I tak
o pochodzeniu mieszkańców Puszczy pisał w jednej z pierwszych swo-
ich prac „O Kurpiach”: W puszczach nadnarwiańskich od tysiąca lat
i więcej mieszkali przodkowie dzisiejszych Kurpiów. Skąd oni przyszli
nie wiadomo, ale wiadomo jest to, że nie był to żaden przybysz obcy, ale
nasz lud piastowski, dziedzic i późniejszy gospodarz ziemi polskiej.
Kiedy w Kruszwicy obierano Piasta na króla, to tu na Puszczy pod
Myszyńcem i Nowogrodem lud miejscowy urządzał wiece, rozsyłał wici,
żył gromadnie w budach leśnych i składał ofiary bogom przez siebie
wystruganym z kłód dębowych. Były to stwierdzenia – delikatnie okre-
ślając - nieco mijające się z prawdą i raczej służące celom propagando-

97
 POCHODZENIE KURPIÓW

wym niż naukowym. Pewnym wytłumaczeniem prezentowania przez

Chętnika takich ahistorycznych stwierdzeń, jest fakt, że owa publikacja
w zamierzeniach autora miała dotrzeć do szerokiego kręgu odbiorców,
stąd też pewne „podrasowanie” treści. Poza tym należy pamiętać, iż był
on w zasadzie samoukiem, a solidną wiedzę naukową posiadł znacznie
później, przy czym główna domena jego badań nie była historia, a et-
nografia.
Zupełnie inne poglądy na temat pochodzenia Kurpiów zaprezen-
tował Chętnik w pracy sensu stricto naukowej, jakim była „Puszcza
Kurpiowska”. Mówiąc o zasiedlaniu ziem polskich skonstantował, iż
podczas gdy Wielkopolska i Małopolska zamieszkałe były przez lud-
ność rolniczą i zabudowane były grodami i osadami, kraj po prawej
stronie Wisły leżący Mazowsze i Podlasie były jeszcze puszczą leś-
ną 15. Podniósł także problem zacofania tych ziem w stosunku do resz-
ty kraju: Najdłużej też w tych puszczach mazowieckich przechowały
się obyczaje plemion lechickich; ich sposób życia, obrzędy i rozma-
ite wierzenia. Lud tutejszy najdłużej opierał się zależności od wszel-
kiej władzy zarówno kościelnej, jak i świeckiej. Gdy w Wielkopolsce
i ziemi Krakowskiej dzwony kościelne głosiły sławę chrześcijańskie-
go Boga, tutaj po kniejach i gąszczach lud jeszcze przez długie wieki
kłaniał się bożkom pogańskim16. Do pochodzenia Kurpiów powrócił
Chętnik w swej kolejnej pracy – „Kurpie”. W historii naszej spotykamy
wzmianki o Kurpiach pod ich nazwą począwszy od XV w. nie można
jednak wątpić ani na chwilę, ze lud ten sięgał czasów prastarej, jeszcze
pogańskiej Polski, zamieszkując odwieczne puszcze 17.
O pochodzeniu Kurpiów nie mógł również nie napisać ks. Władysław
Skierkowski – najwybitniejszy zbieracz pieśni kurpiowskich, którego
„łupem padło” ponad 2 000 pieśni. Zbierał je przez 26 lat od 1913 do
1939 r. Część z nich została opublikowana w czterech zeszytach stara-
niem Płockiego Towarzystwa Naukowego w latach 1928-1934, całość
natomiast wydał Związek Kurpiów, w latach 1997-200 w trzech dość
okazałych tomach. Ks. Skierkowski nie był rzecz jasna historykiem, to-

15
Adam Chętnik, Puszcza Kurpiowska, Ostrołęka 2004, s. 14
16 Tamże, s. 14
17
A. Chętnik, Kurpie, Kraków 1924 r., s. 34

98
 POCHODZENIE KURPIÓW

też nie usiłuje przedstawiać własnej hipotezy, a opiera się na wcześniej-

szych ustaleniach innych badaczy. Połujański w swoich wędrówkach po
Gubernji Agustowskiej – czytamy we wstępie – pisze, że Kurpie na-
skutek podobieństwa pod wieloma względami do Górali są zabłąkanym
szczepem górskim, Hoczewski wyprowadza Kurpiów od Wołochów, ks.
Osiecki od Jadźwingów. B. Tykiel powołując się na nazwy szlacheckie
niektórych Kurpiów, podaje, że są potomkami dawnej szlachty pol-
skiej, kryjącej się tu przed wyrokami sądów królewskich. Tegoż zda- nia
był również i Połujański, uważając ich za potomków banitów szla-
checkich, a T, Wojciechowski idzie jeszcze dalej i twierdzi, ze Puszcza
Kurpiowska spełniała rolę Zaporoża dla szlachty naszej18. Oczywiście
ks. Skierkowski ma zupełną racje jeśli chodzi o Górali, Wołochów czy
Jadźwingów, natomiast nie może całkowicie negować pewnej roli –
aczkolwiek nie decydującej – jaką w osadnictwie kurpiowskim odegra-
li banici z ziem Rzeczypospolitej, w tym również i szlacheccy. Dalej
Skierkowski niejako polemizując z przytoczonymi opiniami stwierdza:
Można jednak wytłumaczyć pochodzenie Kurpiów bez uciekania się do
Górali, Wołochów czy też banitów szlacheckich, ale jedynie na podsta-
wie danych historycznych19. Owe – zdaniem Skierkowskiego – dane
historyczne to osadnictwo okalające Puszczę Kurpiowską. Początkowo
dotyczyło to terenów położonych po prawej stronie Orzyca, następ-
nie po lewej stronie Pisy i stopniowo ale sukcesywnie wchodzące do
Zagajnicy Myszynieckiej.
Ostatnim z historyków Kurpiowszczyzny, którego poglądy na te-
mat pochodzenia Kurpiów chcę przedstawić jest XX wieczna badaczka
dziejów Ostrołęki i regionu – Zofia Niedziałkowska. Zawarła je w swo-
jej najważniejszej po „Ostrołęce. Dziejach miasta” pracy pt. Puszcza
Zielona. Bory ostrołęckie”20. Odrzuca w niej tezę o rzekomym po-
chodzeniu Kurpiów od Jadźwingów natomiast przyjmuje osadnictwo
z terenów sąsiednich stwierdzając m. in.: W drugiej połowie XVII wie-
ku w okresie licznych wojen na teren puszczy zaczęła napływać tłum-

18 Ks.
Władysław Skierkowski, Wesele na Kurpiach, Płock 1933, s. 8
19
Tamże,
20 Z. Niedziałkowska, Puszcza Zielona. Bory ostrołęckie, Warszawa 1981; Drugie wy-

danie tej publikacji nosiło tytuł: Kurpie. Bory ostrołęckie, Warszawa 1988

99
 POCHODZENIE KURPIÓW

nie ludność pochodzenia włościańskiego z Mazur pruskich – z Prus

Książęcych oraz z Mazowsza właściwego. Ludność ta zakładała stałe
osady rolnicze21.
Reasumując należy stwierdzić, iż ludność zamieszkująca Zieloną
Puszczę Kurpiowską pochodzi przede wszystkim z terenów najbliż-
szych. Jest to więc przede wszystkim Mazowsze zarówno z prawej
jak i lewej strony Wisły oraz przybysze z północnego-wschodu czyli
z Warmii, Prus Książęcych i Prus Królewskich. Byli to także zbiegowie,
głównie chłopi, ale również niejednokrotnie pochodzenia szlacheckie-
go, a nawet magnackiego z terenu całej Polski. Nie można wykluczyć
także pojedynczych rodzin pochodzenia ruskiego, jadźwińskiego, czy
też tatarskiego. Do połowy XVII w. było to przede wszystkim osadni-
ctwo sezonowe, dopiero po „potopie szwedzkim” zaczęło się osadni-
ctwo stałe najczęściej o charakterze rolniczym.

LITERATURA

1. Braun W., Z dziejów bartnictwa w Polsce, Warszawa 1911

2. Chętnik A., Kurpie, Kraków 1924
3. Chętnik A., Puszcza Kurpiowska, Ostrołęka 2004 (reprint wydania autora
z 1911 r.)
4. Gloger Z., Dawna ziemia łomżyńska, Warszawa 1876
5. Krzywicki L., Kurpie, Ostrołęka 2007
6. Niedziałkowska Z., Kurpie. Bory ostrołęckie, Warszawa 1998
7. Piaścik F., Osadnictwo Puszczy Kurpiowskiej, Warszawa 1939
8. Połujański A., Wędrówki po guberni augustowskiej w celach naukowych
odbyte, Warszawa 1859
9. Ks. Skierkowski W., Wesele na Kurpiach, Płock 1933
10. Ks. Wójcicki W., Zarysy domowe, Warszawa 1840

21
Z. Niedziałkowska, Kurpie. Bory ostrołęckie, Warszawa 1988, s. 40

10
0
 POCHODZENIE KURPIÓW

SUMMARY

The article treats of the people of the Kurpie Greek Wilderness. The subjecthas been dealt with by many
researchers since the beginning of XIX century until the present day. Among the researchers were: L.
Krzywicki, A. Chętnik,Al. Połujański, W. Braun,rev. W. Skierkowski, G.Dąbrowska, H. Friedrich, and also
Z.Niedziałkowska. There are numerous hypotheses on the subject, ofwhich some are completely unlikely,
others just possible and some plausible. According to present scholars stable settlement in the area was begun
after Swedish Deluge, that is in the second half of XVII century. Most of the settlers originated from the
neighbouring areas-Mazovia, Prussia and Warmia. Amongthem there were fugitives from different parts of
Poland, mainly peasants, butalso representatives of the gentry.

10
1