Jonathan H.

Turner

Socjologia
Koncepcje
Created By i ich zastosowanie

LordSpamer88 Prz~k!acJ
Ewa Róż:1lsb

Zysk i S-ka
Wydawnictwo

Tytuł 0<y&in)IU /./o;m t1·1111c:)„:nm.

SOCIOLOGY.CO~CEPTS AND USES
Gh;Jfaiuc/ł1ar;cRochmt

Copyrigh1 Q 199-1 by McGnw-llill , Inc. iK111/wri1w Mari<"M11cllc-r

Allri&hU reserved
Cop ·righ! C> l 9?S fo< ihc Polish 1.unsJ.:i.1ion by Zysk i S·k..1 Wydlwnict11r1·0 s.c.: Poz.n:iń
CopyriY.t for~ conr illi.istnlion by A. Olich...,ict/AX'XA lntcm.:i.lionll Sp. z o o.• AgcOCJl folO&f'lftcUU Free
0

Prlcdruk fotogr:afii Ol po<l.3n)Ch stronlCh ZJ lS<Xl~:

J · Iknm.:i.nn. IO: Octll'TUnA. Il: lrN•c Worb. Il: Oe:tSTunn. IS: AtdUvtrhoto Rec:ut."M.:n. \6: OuoNeum.iArJtkttmJnn,
. . ~toV'rhoto RcicJrchtrs. JS: fuji!cxoVlm:1ic Wotks, 49. Shm1,1cl Tlulc1/Jc1obo:un. 6l: Joel C_orJon.
21
7 ;.~=rJ
3
FriNm~Olo Ruc:irchcn. 93: M:a:l A11.tm:1n/1mJCC Worb. 110. ll:ll"'tcy Firillc/1mr:ic1 V1su:i.h •
.lll: O;ub:ir.i RioJ/Photo Re c.lfchcn. 16): Spencer Gr.ml.IPhoco Rc1clrcl'.cn. 117 Ron Dcl.any/Jcrot-Nin.
1
PRZEDMOWA
19-1: Ulrilcc Wdu::l1.WholO FłCHJrchcn.

Od dwudziestu pi~ciu lat ucz~ wot~pu do socjologii. ~lusz~ przyznnć, że

bardzo lubi~ te zaj~cia, choć zawsze bylem odrobin~ sfrustrowany podr~czni·
kami z lej dziedziny, nic wyl:1czaj:ic lego. kt<iry sam napi sa łem. Na ogól
wykł:idowco m i st ud t'nlom ni c s ~ potrzebne wici k it' i obszt•rnc podn;czniki. n;i
k tóre s tud enci muszq wydać mnóstwo picni~<lzy i kt órt' w ?.na czn ym stopniu
ogr:inicz<1j~ moż liwość w p row:idzcnia do progr;imu dodatkowej li tcrntury.
D latego lt'Ż wi~kszość prefe r uje najrozm<litsze podn;czniki „broszurowe", W)'·
d<lnC na gorszym p<lpicrzc, pozl>awionc kolorowych dod;.itków, a tyrn samym
t:irisz c, które jcdnoczcSnic znwieraj:i ,„·szystkic wiadomości z za.kresu wst~1rn
do nauci:-tncgo przedmiotu . To wlaśn ic dla nich nap is:ilcm t~ ksi:iżk~.
Mdj cel byl pro~ty: n:ipisaC kn"1tki tekst, który z:ndcr:ilby ten s am 1.:i~1lh
podslawuwy d1 infonn:u.:ji n> 1.nan.nic nb:->1.t.•rnit•j:->z.c pudn;r:1.11iki, :1 zaraz.t·n' hył
l:uiszy. Al>y to osi:u;n:)C, zrczygnnwnłem z wiciu z<lj~ć. rysunkUw, kolorowych
wykrcoów, obszernej bibliografii i innych podobnych .wypełn iaczy", typowych
<lin obszernych podr~czni ków; zrczyi;nowalem także z kr edowego papieru.
Pol.1czylem także ze sob:i wicie zai:adnic1\, a l>y zmni ejszyć liczb~ rozd,.ialtiw
i stron, jcdn:ik bez ~zkody dla przedstawia nego z<tkn~su lematów.
Uw:iżam, że w w iciu tckstnch bnrdzo ł;itwo można się zagubiC w mnogoSri
wykresów, ilustracji, odoylaczy i innych tego rodzaju dodatkach. Czylaj:icr
wci;-i?. odryw:rny jest od gł ównego Le ks l u i czc:sto ma trudności ze zn., lezieniem
d:1lszego ci;u;:u. I choci:iż le dodatkowe matcri;ily S:\ h<-•z w:1t pit•ni:t inlcr<•suj;1n~.
to nic jl·sh.•111 pewien, czy rzcc1.ywiśc:ic.• ul:itwi:1j:11.rozt11ui1.:11h.• IW~7.l·j dysl·ypli-
n y . lv(ySlc: wic;c, że lepiej jest zebrać i przcdst:iwiC pr osto i p17.ysl <;"pnic pCldsla·
wowc pojc;ocia i kom:Cpl·jc socjologiczne, bez roz prasz:rn ia uw:1g"i cz.ytc l nik;1 .
.S:id zt;, i7. lt'go r odz.:1j u podt'jSch• 11107.t• byC n a wet z.11ar1.11it• d1·k a wsZ.l' z <.hnirh
Zy~k i S-b WyJ.l\\'lti~I WU zasadn icz.~·d1 powud1iw: JHt pit•rwszt•, s lm lc11ci sz.y l1ci1·j przt•r;1l1i aj;11H1:->z.<:z.l'J.!~iJ.
ul. Wu:lb IO, (iJ.77-1 l'11111.ti1 lll' ruzd 1.ialy, a l.v111 :-: a111y111 lal whj p r1..vsw:1jaj:1 sohit• i dl11Żt·j z:1d1Uw11j:1
Id . 27 .) I, ł<5.I 27 67, f.1x MS2 fi.\
(U- (1 I) Mj) 2(, w p:1111h,'l.'I z.;iw; irty w 11kh 111:1tt·ri.1': pn drugil'. ponil•wai. 1uu k z.a:-; c.:z.yl:111i:i
lhiJI hJnJ!uwy , h:l.lfax (0·61) ~55 OG 90 s tu<lcnd n ic musz:1 w<."iqż odrywać się od gl1h\'lll'J;O tematu, łatwil•j im tlostr-t{'t:
s~lcp@zysk .com. pl i zrozumi<.x: sam przedmiot s tudi ów socjoloh-icznych. ?tl am wn17.('nie, że w Pl'W·
www.zysk.com pl n y m Sl'11:->it• ohra7.:uny $lt1dl'nl1hv, z.ak!aclaj:lc, 7.c wc i :\Ż musimy do:- l an:z.aC i m
j:1kit.:hś 11acl1.wyczajnych materi;llOw. Jt•:.;lcm prZL•konany, h• s;u 11a sucjoluJ;ia.
D<-ul i opu„ 1: bU~Jy Gu('i<tnt im. KEN S.A. bez upi<;ksz.crl i „wyprlnkJ.Czy" jest wy:>t>1rcz:ij:1co ciekawn. Nic stnr:ijmy ~ ir.,•
16.0GI Urtou Ir;. Oyd,ouuy. ul. OyrJ,01h )I , 1d . (O-H) Hl -01-Cl-ł
C·"""l: wl1r 111iu€1cl cn.co.npl u pod obnić nas zych tekst ów do progrnmtiw MTV.

"'"

PODZIĘKO WANIA
Prasn~ podzi~kow'ć tym, któny pomogli mi poprawić i ulepszyć r~kopis tej
ks i~żki. S~ to: Lec K. F"nk z Commun ity College of Allcshcny C~llcge ; Pete~
!Gvisto z August,na College; Boyd L1ttrell z Unl\·crsity of Ncbroska, O mah,,
Pe ter T urner z Herk im er Co unty Community College.
Jo11ai/1an fi. Tur11cr
ZNACZENIE SOCJOLO GII
Socjologia bn. <la spolccznc zachownni;i s ii; czlowickn, ori;:miz ncj~ społc·
czcństw oraz zachodti'\CC w nich intcr;lkcjc. Moi n<l powiedzieć, że każdy z n as
je st socjologiem, ponicwni nieustannie analizujemy nn.szc zachO\\'anin oraz
inlcr·pcrsonalnc konl:ikly z innymi ludźmi w zorganizowanych sytuncjach.
Celem socjolosii jest usystematyzowa nie i ściSlcjsr.c ok reślenie owych cod?.icn-
nych społecznych d oświndczeri poprzez poszerzenie i pogl~bicnic nas zego in dy-
widualnego OJ;li'\tlu społecznego świata, wyjście poza duświn<lczcnicjcdnostko·
we. Każdy z n::is bowiem odgrywa nicw iclkl'\ r ólkc; w ogromnym i zł ożonym
Ś\\'iccic innych ludzi, symboli i struktur spolccznych i jedynie ro1.szt•r7.aj:)c
perspektyw<; poza tu i t eraz, możemy pozn:iC i occniC siły, któfc ks ztal tuj:)
i OC"ra n icz;ij:\ nasze życic.
Polożcnic nacisku na ograniczcnin cz~slo stoi w sprzcczno.ści 7. przC'kona·
niami wic iu Amcryknnów uwaiajqcych si<; za silncjednostki, które poshq.; uj•\t:
sic; woln:) wo!:) i wlasn:i inicjatywq, kszl;:1ltuj;i ~wój los. Do pewnego s topni:\
t ak jest, ale nigdy n ie b~dzicmy wolni ca lkowicic. IJzialamy w Srncltlwisku
spolcc7.nym, które silnie oddziałuje n:i nasz s tosunek do s:imych ::;icbil•, do
otacziljó\cegn świGtil, na sposób poslrzcg-anin lCJ!O, co sic wok fił n:i.s dzicjl.', na
n:tsze post c;powanic i mySlcnie ora7. na to, co potrafimy osi:u;n:1ć w 1.ydu.
CzasGm i te o r;r an iczcni:t S:\ dos kon ale widoczne i odcz uw:1nc jako niezwykle
uci:tżliwe i osłabiaj<'lce; znocznic częściejjcdnnk s:l tnk s ul.Jtcln c, Ze nic zdajemy
sobie spr:lwy z ich istnicniil . A jcdnok btnicj:) i nicu s tGnn ic o<ldzi;i1uj:} na
ksztall nnstych myśli, u c1. uć oraz. spos1Jb <l 1.i alani:t.
Przeanalizujmy sy t uacje; studenta. collec:e'u. \V na szej kulturze wicie w:ir-
tości i przekonań podkreś la wagę wykształcenia, tym samym wyrnbiaj ~c
u młodych ludzi przcświndczcnic, że tr?.cha iść na stu dia. W wiciu przypadkach
pn.·sjc;, nl>y się kszt:tlcić, zwii;kszaj;ijcszczc ocze kiwania rodziców i wywierane
przez ni ch n aciski. Ist n iej:\ także ograniczenia, które nnrzuca szkoła - oUcc-
nosć n n znkci'°h, lis ty obecności, egzaminy, okrcśłaj~ce to, co młody człow i ek
ma robi ć. I stnieją także dodatkowe presje - finasowe, zwi:}zane z tym, ile
trzeba wytbć na na ukr; pieniędzy - które decydują o tym, czy studiuj;1c, tn.cba
równocześnie prncow;lć . A je.SI i tak, to istnicj;i ot:raniczcni:i zwi;izanc z s am:)
pr:tc:l. a t :1 kżc problemy wl:tściwcgo rozplanow;mia i piti.;:odzcnia ze sob•\ nauki
i pracy. N a dudalck r<>7.klad zaj~c może jeszcze skomplikować założen i e rod zi·
ny, pnjawirnic sic; d zieci. Istniej:'\ też og:rnniczenia n~•tury ekonomicznrj wyni-
kające z istnioj~ccgo rynku pracy, które laki.o mają wpływ na dccy7.j c dutyc7.qce
k il·run ku s t u diów or;1z celów życlowych mlo<lci;o człowiek:l. Na rod ?.aj oraz
z;i.k r c:-; finansowania s tu<lcn ttiw (czynszc, poiyC7.ki, hrr:rnly , stypendia), n także
danego collcgc'u b:i<li calego uniwer sytetu maj.1 \vpływ czynniki rz•\dowe.
Z kolei OWl' rz.;ltlfJ'~'l' i ckonomic1.ne OJ..:-raniczcni:1 powiqzanc :q ze ~wi :itow:ł
polityk:, ckonomiczn:1. która jcst wynikiem czynników gcopolityc7.nych i cykli
Swialm\'t•j gospo<lnrki. Z tt•i;o wszystkiego j asno wynikn , h• wstyscy żyjemy
w s kompl ikowa nym u k ła dzie.• sil, k tOrc w 7.nacznym stopniu wplY'vnj:1 na to, co
wid1.i111y, c:zuj<:my j ruhimy. f'.'ikt 7. nas nic jest w pclni wolny; owszem, na co
t.11."iC'i\ dokun uj<'my wyl.iurUw. ale s.1 one z.1,,·s1.c 01-;ra.nicznnc.
Rozd zia ł 1
ISTOTA
I POCZĄTKI SOCJOL OGII
Ne-dy rzN'Z)Wi:o:tuSć ."ipc"lh."<'zn.t 7.:1czyn:i prxłlri,:ac.: tlr-;un;ilynn_\'111 p17.L·n11:.uni11. t~kin1J;1k fll'l'Nf.„l :1-
wionc rrn pon~·is7.c.·j iluslr:1cji pni:d•itzt:1lc:cnic kn1j11hr:17,11 pn1..'l. pr•Ą\'".\' in1lu .... tri:1li1:1cji . ""•iwc1.. 1.-i
ludzie Z:lCZ)0.1j:1 n\' 1':tc;u,: UW:lJ.:'.' n.1 ut.1c7.;1j:1cy irli imi:1l. .bk 11111i.11:1 11hj.1~11iC.: ow(' ci:1J.: ł\• 1 ~w;d„
pt1r1.1clk11 IH l\'I. " " ' ' :1 ••ri.:a11i1;1cj1•
lul\-0\' 1.mi:rn,\ ' o(powrnl11\\·;i1w r.;1-(li,;pow;ini\'HI !'>l.1rt•).!•1 f1·ml.1ftlt'J.:O
~wi;ita i-pnl\'t'1.ll('~f'l? \\' j:1kim ~t11pni11jl· skJ-lmy w nit• 11clpowi\·d1.ia ln1'! Tn wl.1~n it• \\k,l.1· 11:11ud1.tb
5j~ ~joJoi:i:i. 7.Whl"1.C'7.;t .,:dy UC1\'ni ll7.n:1li, Ż\• ~JW•lt'('IC't1-:l\\fo mui\' ltyC pr7.t•t.!111i11h'111 :in:tł i1.y
n:rnknw('j .
Socjologi n bada te ot;rnniczcni:l, przez co jest n iezwykle s7.t.•r ok.1 cfyscyplin;i.
albowiem bad:t wszystkie k ult u rowe sy mbo le, któ r e Judzie two n:i i wykorzy.
stuj;'\ do kontaktowonia si~ ze sobą i org:i.ni zownni:t społcczcii:>lw; odkrywa
i b:tda w!'zystkic społeczn e s truktury, k tOrc porz:idkuj:) życic $polC'c7.ne: po<.J.
daje takie bnd~n iu wszystkie procesy, l:tk ic j;ik dcwi:icjc. zbrodnie, uJstc:p·
st wn, bunty, mig racj e i wszystkie ruchy społ ecz n e, które narw::;z:ij:) spolcczn y
porz;idck; dąży takie do zrozumienia trnnsform:icji, kt c>rc owe procesy ' ' ')'\\ 'O·
lują w kulturze i strnkturach spolcc7.nych.
\V okrC'sic przcmi;rn, kiecly kullur:t i stl'uklura poddawane s.:1 Uranwlycz.
n)1ll tran$formacjom. socj ologi:t nnbiern szczególnCl,'O znacze nia <Nishet , 19G9J.
Kiedy zmieniają się obowi:izującc od dawna sposoby działania, i.ycic jednostek
ulcg3 nis1.Czącym wstrząsom. na skute k czego lud zie zaC?.ynaj:i poszukiwać
odpowiedzi .na f)yt.1n_ir, dlaczego u:-;talonc ,,. przl'~7.łn Sci 7.asady i ~posoliy
postc;powanr:ł µr zcsl'1J•I byt sku lcczne. \V~półczc:m:1.- Swi:it pc1dll'ł-!:' dr;1m;1lycz·
ncj lr:insfor m ncji - up:i clck imperium so w icckiC'go, l'OZ\\'cij ztlawalohy si~
z:tnik.1j:'}cych wir;zi etnicznych. pr7.c-plyw !'łGnow is k pr.1cy clo kl'aji>w, gdzie jes t
l :11'1s1.a :- i ła rolmcza. prZL'n1icszcz:t11ie :-oi~· kapitału płyn;)c<.•gn z handlu i produk-
cji, l rud1111;; d 7. finiłłlSU\\';Hl il'll1 p:ul~ lwowyc.·h u:-;.Jug. z111it•niaj:1cy sic,• l')'nl'k
µracy, !'z<.·rzenil' s i ę n il•ult'C7.;1l1wj dwrohy . 1\llJ~. n:u';1slaj;1cc 1.j.ndsko głodu
zwi.v:ant.•gu 7. pncludnien icm, załamanie sic,• rci wnow:t ł-d t•kolog i<.'7.lh'j. zmian:l
ddinit·ji 1111 pełn ionych µ1·z.t•z k ohit'I~· i llH,'Żt·z,\·znę oraz wi1•ll• innn.·h zrui:rn.
lJup1ild bt11it.•j<.• zgodno.~(.: p~1111i1;1łz_v Ż)'dl'lll s po ll'C:t.nym a codzienn~·mi us tal1l·
nymi fon11.1 mi posl~pU\\·;rnia, cłupOty nic.• docc.·nia !':i\' µot1·zdly s1x·j~•lo).!ic7.11l'go
s poj rzcni:l na to, co n as otacz:t. Dopiero k iedy 1.m it•nia się potlsl:t\\'rJ\\' a .struk-
tura .c;pok4.·zna or:iz k ultura, ludzil" zotc7.y naj.) po~1.uki\\':tć wi1•d7.y ~oc:jnl11J.!iC'7.·
rwj. Pra\\'da t:1 nic clolyo.y tylko L'zastiw nam wspUkzl':<11yd1, ponicw:1ż 1:1ka
wbSnic Uyla pr;twdziwa przyczyna wyloniL•ni;1 !'ict na pncz:1tku wil·ku <lz ic.•więt -
11astcgo sol·jologi i jako odr~l>ncj dyscypliny n:rnkowcj.
POWSTANIE SOCJOLOGII
Nic ulL•J..:a w;ilpliwoici. i ż \\' ci:u;u calPj hh:torii swt•go istnit·nia c7.łowit•k
zawsze z:1.slanawial si~ nad sob:1 i n:id ot:wz:tj:1cy111 gu Swialcm. ,Jcdn:lk dopiero
pod koniec osit•mn:istC'go wi('ku roz.w<lj wy<l.11·zl.'1i w Europie 1\rzyczynił s i~ do
p°'vstnnia socjologii. Kit-dy tmw7.liwiono swobod ny przepływ siły roh11<:;wj
l feu da lnych posiad łości zil'mskkh du p1'1.l'my.slu ro?.wijiłj:,n•go sic; w miastach.
a nowe.• form.v l'Z;'\<.Mw 7..1czt;ly zast~powa~ w l:ułz\' mon<lrchii, podst;\\\')' funkcjo -
nowania spulcczc 1lstw - zatrudnie nie i dochody, warunki 7.yci:t. sµolecznn.. :.t·i
lokalne, rodzina i rcliJ,:ia - zoslnly n :'I zawsze zmienione. Jak rnoż.nn bylo
oczekiwać, nowy porz;idl.'k, kt clry \\'Owczas pow!oilal, przera ż ał i n iL•pnkoi l, wii,,·c
ludzie Z:lCZt;Jj puważn ic.•j zaslanawiać .sit; nad lym, j aki wp lyw l>\'d:'} mialy ll'
zmi:iny na ich przyszlośc !Turner, llcei;hlcy, Powers, 198!JJ.
W wyniku kgo powstnł ruch intclcktu:dny zwnny oświcccni<'m, pnni cw:t.ż
zc rw~tno z u za leż n ien iem my ~ l i in te lek t u a lnej o<l re ligii, tradycji i dogma t1iw.
Dz ie; ki tem u mo1::la w pel ni rozwij:t.C si~ n au ka j:ikookr<':Hony sposóU mySl<.•ni.-
o .świecie, n fi?.yka i wkrótce pokm Oioloi.:ia wreszcit• uodpornily si\ na przl'i;l;i-
9
 dow.111i:i , których wczc~nirj d0z.n:iwaly, i stały si~ prnwomocn:i drOS·l poz~a~i:i..
\\'r;iz z ro~n:icym 2n:iC7.cniC'm nauki n:ist :\Piła crupcj:l mySli n:l temat sw1ata
s polcczncs;o. \\' wi~kszoSci były to tcorclyczn~ ro7.w.aża~ia n~d. nntu~;'\ człowic·
kn j społcn.cristwami pierwotnymi po1.baw1onyn11 zlo~onosc1 \~Spolc.z~~ncgo
~wi:tl:t. Dylo to po cz~~ci m)~lcnic mor:tlislycznc, ~le ~1c w_ s~ns1c r~liJPJ.n~m.
P ole~:iło ono raczej n:i. tym, że okrcS lano na nowo, Jak~ powinie~ b~·c ~vłasc1wy
model !'.połcczcósl\\".1 i podst:nvowych stosunków pom1~dz~ ludzm1, b1~rqc pod
uwngi; polityczne i ekonomiczne zmiany \~·ywobne roz~vo1.cm handlu l uprze·
my:.;.)o\\;rni<.•m. \V Anglii ten rod7.nj mySlc1_11a nazwnno w1ck.icm rozumu, a uczc·
ni, Inc)' j ak Adnrn Smith (I i761, który 1ncrws1.y sformułow ał rynkowe prawo
popytu i pod:tży, również zastanawinłi si~ n3d skutkami społcczny'!11 b"v?łlo\~ ·
nci;o wzrost u Jud7.kicj populacji, spccja'.izacji w rnkr7sic gospod~:k1, zam kam.a
wsplllnol lok:ilnych i o.;:l:tb1cn1a poczuc1:'l moralnosc1. \V_c F.r~nCJI g:upa .m~sh ·
cidi, 7.w;rnych Ir.< plulo...opla•fi, zilc1.c;la popułaryiow:ic WIZJ~ t:tk1cgo S~\· 1:iln
społecznego, w którym jednostki ni~ s:i '..al.cżnc od samow?lncJ wlad.zy politycz-
nej; w spoleczcristwic tnkim obow1qzuJ') ;cdymc wspolnie uzgodmooc normy
moralne a kieruje nim demokratyczny n::id.
Na p~jn wicnic sii: socjologii minl wpływ jeszcze jeden czynnik, a mianowicie
rewolucja francu<ka loS9 roku - przyspieszyła ona rozwój systematycznego,
naukowci;o myślenia o świecie społecznym. Jej si.la wsln:ąsnęl~ całą Europ~,
obalaj:ic bowiem stary pon::idek, zrodziła pytanie, .czy~ nalezy go .zasląp1c.
W jaki spo<ób odbudowa< stosunki społeczne'. aby. u mknąc w pr7.~szl ?sc1 takich
kat:istrof? I w tym wbSnic czasie, na przełomie os1cmnastcgo 1 dz1cw11;lnaslego
stulcci:i narodziłri si~ socjologin jako samodzielna dyscyplina naukowa.
August Comte (1798-1857) i podwaliny socjologii
Dorobek myśli oświeceniowej we Francji oraz odlegle skutki rewolucji
skłonił y Augusto Comtc'a w jego pi~iolomowym Kur.<it filozofii pozytywnej
( l830· 18·12l do powolnnia nowej dyscypliny, która miala się zajmować nauko-
wym badaniem spolcczer\stw. Pierwotnie chciał jq nazwać „fizyką s_polcczn~„.
aby podkreślić, że jej pn:edmiotcm są podstawowe zasady funkcJonowama
świat a spolecznego,jc<lnak w końcu zdecydował si~ na lacinsko-grccką hybry-
d~, .socjologio·. . . . .
Podstawowy problem. t którym mu siała uporac s1~ SOCJOiogia, 1ostal sfor-
mulo\'•~rny przez wczc.Sniej5-zych myśl icieli oSwicccni3 i brzmiał nast~pująco:
Co spr;:iwia, że społcczerlstwo nic rozpada si~. w miarę jak się staje coraz
wi«:kszc, bnrdzicj złożone, zróżnicowane, wyspe:cła1izow:tnc i ~odzi.elone? \Ve·
d ie Comle'a muszq powsL3ć wspólne, powszechnie uznawane idee i przekona-
ni:-i - okrcSlał to mbncm cvn.<en.<w.~ unir.,·en;a{i,ę - aby dać społeczeństwu
„uniwersał n;( moralnoSć. Ten lemat nigdy nie został rozwinięty,j~dnak zain·
Leresowan ic symbolami i kulturą jako silami jednoczącym i stalo s1~ podstawą
francuskiej myśli socjologicznej aż do dnia dzisiejstcgo.
Wklad Comtc'a w rotwójsocjologii polega nic tyle na znaczeniu jego koncep-
cji, ile nn zdecydowanym dqżcniu do tego, aby socjologia została uznana za
IO
że można je wykorzysuć do polepszenia warunków życia czlowicka - jest to
kolejna kontrowersyjn a teza zarówno w jego czasach, jak i obecnie.
Dodatkową taktyk:i zastosowaną przez Comtc'a dla uprawomocnienia so·
cjologii było ustalenie przezeń hierarchii nauk - wszystkie zostały uporząd­
kowane pod wzgl~dem ich złożoności i zbliżania się do fazy pozytywistycznej.
Na samym dole hierarchii znajduje się matematyka, która jest j~zykiem
wszystkich nauk umicszctonych wyżej, a na szczycie wyłaniająca si ~ z biolo1,-ii
socjologia, którą Comte w chwili uniesienia proklamował .królową na uk".
Skoro bowiem jest to nauka, która powstała na kor\cu, a zorazem najbardziej
zlożona,jcśli idzie o przedmiot jej badań, to jej prawo do bycia pełnowartościo­
wą metodą badawczą jest niepodważalne - pn:ynajmnicj taką miał Comte
nadzieję.
P ierwszy socjolog brytyjski: Herbert Spencer (1820·1D03)
Herbert Spencer tworzył już po powstaniu epokowego dzieła Comte'a i był
pierwszym socjologiem w dziewi~tnastym stuleciu, który rozwijał socjol ogię
jako n a ukę. Podobnie jak Comte, wierzył (1873), że układy pomiędzy ludźmi
motn~ badać naukowo, i w &woim monumcntanym dzieło Zasady aoc;jologii
(1874-1896) rozwiną! U!orię organizacji spoleczeńslwa ludzkiego oraz przed-
stawi! ogromną liczbę historycznych i etnograficznych dowodów na poparcie
owej teorii. Zdaniem Spencera wszystkie wymiary naszego świata - fizyczny,
biologiczny, spolectny - ewoluują wedle tych samych zosod (Spencer, 1862).
Zadanie m socjologii jest zas tosowanie owych praw do tego 1 co no.z wał rzeczy.
wistościąnadorganictn:i, i badanie relacji pomiędzy organizmami.
Podstawowe pytanie, które stawiał Spencer, bylo podobne do sformułowa ­
nego przez Comte'a: Co sprawia, że społeczeńs two nic rozpada si ę, w miarę jak
staje sic; cora z w ic:ksze, bardziej złożone, zróżnicowane 1 wyspecjalizowane
i podzielone? Odpowiedi Spencera, sformuł owa na dość ogólnie, była bardzo
prosta: wielk ie, zlożonc społeczeń s twa rozwijają wzajem ne zależności pomi~·
dzy swoimi wyspecjalizowanymi składnikami oraz ośrodki władzy do kontro-
lowania i koordynowania działalności zależnych od siebie części. Uważał on
bowiem, że ewolucja spoleczna obejmuje rozwój i złożoność, które sq sterowane
przez w7.ajemną zalcżnośc i władz~. Jeśli w społeczeństwie nic dojdzie do
powstania takich zależności i konccntracjii władzy, bądź lei ich stopień rozwo-
ju b~dzic n iedostateczny, wówczas nastqpi rozpad i społeczeństwo przesta nie
i stni eć.
Rozwijając odpowiedź na podstawowe pytanie Comtc'a, Spencer snuje ana-
l ogię
do ciał organicznych, argumentując, it społeczeństwa, podobnie jak orga-
nizmy biologiczne, aby pn:elrwać, muszą spełniać kilka podstawowych funkcji:
muszą si ę reprodukować; muszą wytwarza ć odpowiednią ilość dóbr, aby utrzy-
mać swych cz łonków; muszą rozdziel ać pomi~dzy nich owo produkty; oraz
muszą koordynować i regulować dzia l alność swoich członków. W miarę jak
społeczeństwo się powiększa i staje się coraz bardiiej zlotonc, ujawniajqc
wicie podtialów i specjalizacji, owe podstawowe funkcje grupuJ:i się wokół
12
pełnoprawną dzicd 7.in~ ba d nń naukowych. Ustanowienie nowej dyscypliny
nigdy nic jest l:.twc, ponieważ zawsze nowy sposób mySleni:i narusza czyjeś
interesy. Miała to być dyscyplina zajmująca się badaniem spolcczcńslwa, lolcż
istniejące od dawna akademickie dyscypliny, lakicjak filozofia, etyko, tco lo~-ia
i prawo poczuły si~ tab'TOżonc. Dlatego Comte poświęcił tak wicie miejsca
w swym monumentalnym dziele na uzasadnienie choc'by tylko jej prawa do
istnienia.
Taktyka, jaką przyjął dla uprawomocnienia socjologii, polci;ab M sformu·
lowaniu prawa trzech faz, przez które pn:echodzi, ewoluując, myśl ludzka.
P ierwsza faza. jes t lcolosiczna - myślen ie o świecie zdomi n owane jcat przez
rozważania o tym, co nad przyrodzone, religijne i boskie; druga. faza jest
metafizyczna - odwoływanie się do tego, co nadprzyrodzone, zostaje zastąpio­
ne filozoficznymi przemyśleniami nad i stot~ zjawisk oraz rozwojem malcmn-
lyki, logiki i innych neutralnych systemów myślenia; trzecia faz a nazwana
została pozytywistyczną - dominującym sposobem gromadzenia wiedzy jest
w niej nauka, czyli uważna obserwacja faktów empirycznych i usyslematy7.0-
wana weryfikacja teorii. Począwszy od owej fazy pozytywistycznej, wiedzę
możn a wykorzystywać do celów praktycznych, aby polepszyć warunki życi.1
człowieka.
Społeczeństwo jako całość,a także rozważania nad każdą dzicdzin:i istnie-
jącego świata przechodzą pn:cz wszystkie trzy fazy, ale w różnym tempie:
najpierw astronomia i fizyka, n::isl~pnic chemia i biotogi:t, na końcu znś
wylania się socjologia jako najnowszy sposób myślenia, wchodz;ic od razu
w fazę pozytywistyczną. Zdaniem Comle'a analiza spolcczelistwa miala wszel-
kie prawa, by zająć miejsce pośród innych nauk - twierdzenie owo kwestio-
nowano w jego czasach i często robi się to do Lej pory. Po sformulowaniu praw
dotyczących organizacji spolcczcnstwa ludzkiego Comte (1851-1854) wierzy!,
August Comte
(1798-1857)
Jl
Jfcrbci-l Spcn('cr
(1820·10031
trzech pod~lawowych zasad: 1) operacyjnej (reprodukcja i produkcja), 2) dys-
tryb.ucyJncJ (przepływ materiałów i informacji) oraz 3) regulacyjnej (koncen-
tracj a wlodzy w celu kontrolowania i koordynowania).
W socj?logil p~mi~ta.my Spencern przcdo wszystkim jnko t wórc~ postawy
badawcze) zwanci funkqonnhzmcm (J. Turner, 19851>). Wymaga on, nby wszel-
kie a~a h~y ~pecyfic_z nych kulturowych i społ ecznych zachowań uwzględniały
funkcje, Jakrc peln.1 ą one w spolcczcristwic jako całości. A zatem socjologia
f~nk~Jonalna stawia podstawowe i niezwykłe i nteresujące pytanie: Co dane
ZJnwtsko ku lt urowe lu b społeczne czyni w celu ulrzymanin i i.intcgrownn i n
społeczeństwa?
Kontynuacja francuskiej tradycji: Emil Durkheim
(1858·1D17)
~Viclc z m~tody analizy Spencera przejął pierwszy wielki socjoloi; francuski ,
Emil Durkheim, m odyfikując zarazem jego koncepcje tak, nby lepiej pnsowaly
do bogatej spu:\cizny francuskiej myś li naukowej (J. Turner, 1984b). Podobnie
jak Spencer, był ( 1895) zwolennikiem odkrywania praw socjolob~cznych , przy
czym, w przeciwieństwie do Spencera, pn:cj:ił pogląd Comte'a, że wicdrn
so~jologiczna może być przydatna w budowaniu lepszego społeczeństwa. Durk -
hc1.m, t~kJ.nk Spcn~er, uważał (1893), że podstawowe pytanie socjologii dotyczy
WYJaśnicnm, w Jaki sposób utrzymywana jest integracja spolcczcńs lwa w mia-
r~ jego powii;kszania s ii; i komplikowania, nlc w przeciwieństwie do Spencera
pozostał wierny tradycji francusk iej (1891), kładąc nacisk no znaczenie wspól-
nych i powszechnych idcijoko sily integntj11ccj. Podobnie jnk Spencer, przyj:il
postaw9 funkcjonnln11 (189:;), twierdz11c, te socjologiczna wykładnia rnu<i
1.1
 zawierać od powiedź na pytanie, w jaki sposób danyclcmentświata społecznego
zaspokaja dążenia s polec zeństwa, lecz w przeciwieństwie do Spencera kładł
nacisk tylko nn jedno dątcnie - do integracji członków d anego spoleczc1\stwa
w •pójną cnlość.
Istotnym wkładem Durkheima w rozwój socjologii jest uzna n ie, że systemy
symboli kulturowych - to jest wartości, przekona ń, dogmató w religijnych ,
ideologii itp. - s tano wią ważną podstawę integracji sp ołeczeństwa (J. Turner,
198 1). W m i arę jnk s połeczeństwa staj ą się corai bardziej złożone i heteroge-
niczne, zmienia s ię także natura owych symboli kult u rowych lu b inaczej -
używając okrdlcnia Durkheima (1893) - zbior owej świadomości. W społe­
czeństwach pierwotnych wszystkie jednostki posiadają wspólną świ adomość
zbi orową, która kieruje ich myślam i i d ziałaniami, podczas gdy w społe­
czeńs twach bardziej zło żonych świadomość ta musi ul egać przemianom, jeśli
maj:\ one pozostat zintcg-row.'.lnc. Mus i ona stać się zarazem bardziej „ogólna"
i .nbstrakcyjna", aby zapewnić ludziom wykonującym wyspecjalizowane i po-
dzielone zadania posiadan ie wspólnych symboli, ale jednocześnie staje s ię ona
bardziej konkretna, aby mogla regulować i koo rdynować stosunki zachod zące
pomiędzy i wc\\11ątrz wyspocjalizowanych stanowisk i organizacji. A zatem
porządek społeczny może istnieć w ogromnych i złożonych społ eczeństwac~
wówcz.as, gdy istnieją wspólne S)mbolc uznawane przez poszczególne jednostki
oraz s pecyficzne uklady symboli, które kierują lud:!mi w ich k onkr etnych
relacjach z innymi (J. Turner, 1990). Jeśli r ównowaga pomiędzy tym , co
abs tra kcyjne, a tym, co szczegółowe, czyli ogólnym i konkretnym aspektem
zbior owej świadomości nie jest zachowana, to ujaW1liają się najrozmaitsze
patologie (Durkheim, 1893, 1897).
W późniejszym okresie (1912) Durkh eim badał społeczeństwo na poziomic
bardziej interpersonalnym, aby zrozumieć, w jaki sposób wytwarza się św i n·
domość zbiorowa. W p r a cy, w k tó rej a nalizuj e raporty na temat religii austra-
Emil Durkheim
(1 858-1917)
Korol Mnrlt„
(18 18·1883)
zna~zcn!e pole~a na tyn;. ie.wskazuje na. podstawowe :!ródlo napięć w spolc -
czcnstw1e pom.1ędzy tymi, którzy kontroluJ'l ś rodki p rodukcji, n tymi, którzy są
te~ pozb:H~1~m. W te~ spos ób Marks zainspirował powstanie teorii socjoiogicz-
ncJ z~ancJ J~ko teona konfliktu bądi socjologia konfi ktu. Wedle niej każdy
rodzaJ o~ga~ 1za~J I społc.czncj zawiera kon~ iktorodnc nierówności , polegające
n a tym, "'. c1,.klorzy posiadaJą lub kontroł uJq środki produkcji, maj ą s kl o nność
d? umacniania \\:la~zy i rozwij~nia i~cologii uz?s ndniaj\'\cych utrzymanie przez
nich ~ych p~zyMłeJó'.", nato".'1ast ci, któr zy me posiadaj:i środ ków produkcji,
w koncu zv. racaJ:) SIQ przeciwko owym uprz)'\Yilcjowanym (Marks, Engels ,
184.8 ). ~V syst~m~ch społecznych zawsze utrzymuje się choćby na m inimalnym
~oz10m1e nap1~c1c pom ięd zy pracownikami i pra codawcami j ten konflikt
interesów - mówi ąc j~zykiem Marksa - od czasu do czasu przekształca s i ę
w otwarty konflikt, doprowadzoj::ic do przemian społecznyc h.
. A ~at.cm anal1~a socjologiczna powinn a się konccntrownć nól ni c równo~ciach
1 nnp 1ęciach po~11~dzy tymi, którzy posiadajq władzę, przywileje i materialny
dobr~byt, a tym i, ~tó~y_s'I tego wszystkiego w znacznym s topniu pozbawieni.
Zdanie m Marksa 1 pózmciszych teoretyków kon fl iktu jes t to n ajbard 7.icj cha-
rakterystyczna cecha organizacj i ludzkich społeczeństw.
I s tn ieje jeszcze jeden ważny as pekt myśli Mar ksa: poloienic n acis ku na
nktywn;i rol ~ socj ologa. Celem anal i zującego j est ujawnienie nierów ności oraz
wyzys ku'. które występują w sytuacjach spolocznych, a na stępn ie odegran ie
aktywnej roh w wyeliminowaniu tych zj a wisk. Socjologowie nic powin ni tylko
stać z boku; ich zadaniem jest praca nad takimi przcminnam i świata społ ecz­
nego, które zredukują nierówności oraz dominację jednej części społeczeństwa.
nad d rugą. Marks o~zywiśc~c pragnął przyc zyni ć się do up adku kapit a liz mu
oraz za pocz;itkownn!a ".°WCJ ery k olektywizmu , lecz najistotn iejsza cz~ść jego
p rogramu - odkrycie nierówn ości , ujawnienie ich i praca nad ich wyclimino·
16
lijskich abol')'gcnów(Spcnccr, Gillian, 1899), mniej inlcrcsujc się sam;i rclii;i.1.
a bardticj procesami interpersonalnymi, k tóre wytwarwj;i świadomość zbio·
ro"''I· Odkrywa, ii znaczenie inlerakcji pomi~dzy ludźmi polega na lym, ie
wytwarza ona poczucie istnienia nadp rzyrodzonej . sili: istnicj;iccj ponnd
i poza nimi. Czuj;ic moc owej siły WJrastajqccj z ożywienia i energii interakcji,
abol')vni s porządzaj ą totemy i uczestniczą w rytuał.ich, aby oddać cześć owym
nadna tu ra lnym pottgom symbolizowanym przez totem. Na podstawie tych
obserwacji dochodzi do wniosku, te kult bogów i s il nadprzyrodzonych jest
w rzcczp,istości ku ltem społeczeństwa oraz więzi wytwarzanych poprzez in-
terakcje, kontakty ludzi ze sobą. A zatem spoiwo, które u trzymuje społe­
czeństwo w całości, wytwarzane jest przez konkretne interakcje jednostek.
W roz.-initciu tej argumentacji Durkheim nadal socjologii n.o wy kie run ek -
nasla wi.1jqcj;i na badanie zjawisk w skali mikro, działań interpe rsona lnych.
Przez cały niemal wiek dziewiętnasty zajmowano się makrozjawiskami -
ewolucją, państwem i jego s tabi lnościq, ekonomią, kościolcm, systemem klas o·
wym oraz innymi strukturam i, w których trudn o było dostrzec dziaklnka
konkret nych ludzi. Durkheim p ierwszy znj r znl pod powierzchnię owych zja·
wisk, aby zobaczyć, co robi::i j ednostki, by stworzyć i utrzymać owe .wielkie
struktur)·•.
Niemiec, który szukał s chronien ia w Anglii: Karol Marks
(1818-1883)
Karol ~[arks pisa ł swoje główne dzieła w czasach pomi~dzy Augus tem
Comte'em a Herberte m Spencerem oraz przed Emilem Durkheimem. Jednak
w odrói.nieniu od tych myślicieli nic w ierzył, ii socjologia moic odkr)•wac
od\\.iecrnc prawa, tak.ie jak w nauko.eh przyrodniczych. Uważni bowiem, że
każda cpob hist oryczna ksztaltowab się n~ podstawie specyficznego typu
produkcji. organizacji pracy oraz kontroli własności , w rczull;ic ic czego każ.da
z nich ?\)Siada odmienną dyno. mikę. Tnk wi~c fcudnlizm miał SW:\ wł:lsnC\
dynamik~. :i również kapitalizm - główny przedmiot znintcrcsowań Ivtark~;i
- cechuj~ charakterystyczne tylko dla niego p rocesy rozwoju.
Cóż. to i.::;i z:t procesy? \VC"dlc i\brks:i org:miz:-icja ~polcczcristwa w ok rcślo·
nym c=ic jest zależna od środków produkcji, czyli od sposobu produkcji
i organizacji pracy. Organizacjn gospodarki stnnovd podstawę matcrialn:-i,
któ rą ~llrks określał mianem bazy - ta zaś warunkuje oraz kszlaltujc
nadbudowt. na którą skl ad ają s ię: kultura, polityka oraz inne aspekty s połecz­
nego istnienia. Tak .-; ~c funkcjonowanie społeczeń stw zależne jest od bazy
ekonomicznej (Marks, Engels, 1846).
Zda!"Jem Marksa (1867) ni eodłączną cechą or gan izacji takiej bazy ekono-
micznej s~ sprzeczności. Na przykład uważał, że w kapitalizmie kolektyw na
organ.iucja produkcji (w fabrykach ) stoi w sprzeczności z prywatną w ł a snośc i ą
tychże fabryk ora z z przejmowaniem przez nielicznych zysków plyn'lcych ze
wspólnej pracy innych Judzi. Niezależnie od wartości tego rozumowania , jego
15
~;~;~tir;;c~;!gnpozo~ajc źr~dlckm inspiracj i dla wiciu współczesnych socjo-
• ą o grywa n tywnq rol~ w świecie s po!ccznym.
Twórca socjologii niemieckiej: Max We ber (1864-1920)
O Maksie Weberze mówi się, że prowadził milcz c d'1 I "
:~,:~;~~się sko~gować to, co w st wierdzeniach Marks~ ~a t;r:;tnzi:rró~:~~~~'
jak M:r:-~\~cc~~~~tti!~cz_nych uwal żal za przc~n<lą <Bcndix, 1968). Podobn i~
ni - . nic w1crz_y 'te socJologin mote - j:ik nnu ki rz ocl -
s ~~: ~ormułowa~ uniwersalne 1 ponadczasowe prawa na tcma. t or panr;1c·i
ż~ an~~:~w łu dzk1ch. J c_dna k "! przcc~wicństwic do Marksa uwai~ 090 ~~.
1
6łowy - ";:~~ ~~;:r;;:.~1t"ywp~:1~na zatJm,ować się wartościowaniem, innymi
. I .. . I neu ra n a w sprawach n'or al nych C 1
so~;.o ogi1iest opisywani_c i próba zrozumienia, w jaki s posób i.dlaczego po,~s~;;'.
~ n1'zeoory •polheczn~ oraziak one funkcjonuj~. nic do niej zaś nalct.y in<>crowanic
raz Je zmiana. b •
ucz~~::.~~~:~1 ~i~i~~cj~~~~':~si d~żyć do zrozun_1ienia zjawisk na poziomic
się w określonych sytua~jach ~ '01e'c~~v~~~ ~ w1dzq I odczuwają.on_i, zn~jdując
nic wszystko; należy także bad:ć . k y . t cktcgo rndaJu podciśc1e to Jeszcze
wów
.:z:·d . . ' wię szcs ru tu ryku lturowc,któr c powsta'
g y wiciu ludzi wchodzi ze sobą w złożone układy stosunkó . 1' H
nosc1. zal.cm analiza socjologiczna powinna d t
poszczeg6łnych aktorów" . k . . · k h
. w_1 z.a cz-
o yczyć zarówno doswiadczei\
w których owe ;soby sit z~:j<l~Ją1.ę szyc struktur kulturowych i społecznych,
Jak p rzekonamy si~ w nast h d .
mają w l··N n ' . ę~nyc. roz zia 1ach, koncepcje Webe ra nadal
1
w swoi.:: ~ilc7.:c;~ ~~;;;;b,:,a~~~ol: ~ ~::~:zesna socjolob~a. Na pr zykbd
1
środków produkcji jest tylk . d ."m Weber uwa zal, ze kon tro la
O Je ną z przyczyn nierówności; inną przyczyn~ jes t
Ma_. Wchtr
1! 86·ł·l 9201
17
 pozycja społeczno, szocunck i prestiż, jeszcze inną - władzo i polityka (\\'el>er,
1922). W ten sposób nierówność nic polega jedynie na p rostym .mieć i nic mieć"
w rozumieniu posiadania środków produkcji, leczjcst to proces o wicie bardziej
zlotony, uwzględniający podział ludzi wed ług kilku kryteriów - należenia do
określonej klasy (ekonomiczne), gnipy społecznej (prestiż, szacunek) oraz
partii (władza). Zdaniem l\forksa pozycja społeczna i władza były „,;ązone
z pn:ynaletnością do określonej klasy; zdaniem We bera n ic zawsze tnk musiało
by~.
Przedmiotem innej milcz.1ccj dyskusji z Ma rksem był konnikt i zmiano.
Według Marksa n ierówność zawsze wywolujc konOikt pomi~dzy podwladnyn1i
i przełożonymi. co prowndzi :iicuchronnic do zmi;\n społecznych~ zd:tnicm
\Vcbcrn n;ltomi;i~t nicrównośł lwi1:ksza pr:twdopodobic1\slwo konniktu. 1ccz
konkretne warunki danej S)1uacji sprzyjają lub utrudniają pojawienie siQ
charyzmatycznych przywódców", którzy mogą zmobilizować pracowników do
~vcjści a na droi;ę konniktu (Weber, 1922). Tak więc konnikt nic jest ciymś
nieuniknionym i pewnyn1; jest raczej pr;iwdopodobnym, na poły przypadko-
wym wydarzeniem, zale!nym od specyfiki danej sytuacji. · . .•
Trzcdm prtc<lmiotcm mikz::\ccj dcb:'\ty z M~ukscm byl wpływ „1dc1 • czyli
systf':nów symboli na wywol)"'ł:lnic tmi:ln społecznych. Zd::rnicm M:nksil idee
~;.ul~urowc - wartości, wierzenia. dogm:ity religijne, doktryny polityczne itp.
- stanowi:'\ nadbudowę, która WY'"·odzi si~ z mnterinlncj bazy zwi:'\znncj ze
środkami produkcji. To właśnie owa baza, czyli środki produkcji, są sil;"\
na~dow:'\ zminn społecznych; zda.niem \Vcbcrn moi;ą je \vy'\Voływ:tć również
iMe które zmieniają takie środki produkcji. Na przyklad w słynnej pracy
Etyka protestancka i duch ka;iitalizmu (1904-1905) Webc~ dowodzi, że tre~ć
wierzeń religijnych rodzącego s ię protestantyzmu stnw1tlJ:'\C:l wysoko tnk1e
cnoty,jok oszczędnośt, znpobiegliwość, umiar~ow_anie i ciężka p_racn, odeST~l~
,viększą rolę w powstaniu przemysłowego kapitalizmu w Europie mi czynmk1
materialne i ekonomiczne, jak widział to l\lorks.
Weber nadal oddziałuje na socjologię ze względu na swoje zainteresowanie
wyodrębnieniem i analizą podstawowych sil dzi~laj:icyc~ we współczesnych
społeczeństwach - takich jak powstan.ie i funk_cJonowamc kapi talizmu, zdo:
minowanie życia społecznego przez b1urokraqę, rosnąca potęga instytUCJ>
państwa, wielowymiarowa podstawa sl1atyfik acji zn3czcnic pr:Hva we ws pół·
1
czesnych stosunkach społecznych, urbanizacjo, następstwa idei kulturO\?'ch.
Zarówno w tych. jak i w wielu innych sprawach Weber dążył do wyodrębn1cn1a
historycznych uwarunkowań współczesnej sytuacji (współczesnej jemu), do
opracowania obiektywnych metod opisu tego, co w niej najważniejsze, oraz do
zrozumienia, jakie ma to znaczenie dla znajduj;"\cych się w niej ludzi. Zarówno
jego post:iwa bnd::iwcz::i, jak i wyodr~bniona temntyk::i wciąi inspiruj;'\ wiciu
współczesnych socjologów (J. Turner, 1993b).
IS
W rozdziale trzecim poświęconym symbolom i kulturze powrócimy do pytań
stawianych prwz Comte'a, Durk."-leima, Webera i Meada: W jaki sposób ludzkie
zachowania, interakcje i organizacja zapośredniczone są przez symbole i syste-
my idei? W jaki sposób symbole "Jmożliwiają ludziom konstruowanie wielkich
i złożonych układów spolectnych, o jednocześnie kształtowanie codziennych
inter akcji?
W rozdziale czwartym powracamy do tego, w jaki sposób ludzie tworzą
i utrzymuj:i struktury społeczne, czyli układy stosunków i powiązań. Wszyscy
twórcy socjologii dostrzegali, ie stosunki pomiędzy ludźmi są uporządkowane,
mają określoną strukturę, a badanie społeczeństwa zawsze wymaga analizy
tych struktur. Naszym celem jest przegląd koncepcji i metod używanych do ich
pozn;iwania - od najmniejszej grupy do społeczeństwa jako całości, które
organizują nosze codzienne życie.
W rozdziale piątym powracamy do podstawowych procesów leżących u pod-
staw powstawania kultury oraz struktur społecznych: interakcji pomiędzy
ludżmi w ich bezpośrednich kontaktach. P owrócimy do dorobku George'a
Herberta Meada oraz jego następców, którzyusilowali zrozumieć, w jaki sposób
ja i ty oddziałujemy na siebie wzajemnie, w jaki sposób wykorzystujemy
symbole do budowania struktur społecznych.
W rozdziale szóstym analizu;emy szczególny rodzaj interakcji: proces socja-
lizacji. Dzięki interakcjom z innymi od narodzin do śmierci przyswajamy sobie
cechy, które czynią nas ludżmi, umożliwiają korzystanie z dorobku kulturowe-
go oraz uczestniczenie w strukturach społecznych. Bez socjalizacji nic byłoby
społeczeństwa.
W rozdziale siódmym badamy dwie podstawowe struktury, które ludzie
tworzą po to, by się organizować: pierwszą z nich są grupy, w których dochodzi
do kontaktów bezpośrednich, drugą zaś stanowią bardziej złożone, zhierar-
chizowane układy grup i formalne systemy władzy. Większość bowiem naszego
tycia spędzamy w i;rupach i w organizacjach formalnych, które stanowią
podstaw~ współczesnych społeczeństw.
W r ozdziale ósmym powracamy do nierówności, jednego z podstawowych
tematów w początkowej fazie rozwoju myśli socjologicznej. W miarę rozwoju
spolcczc1\stw oraz ich dorobku kulturowego powiększają się także nierówności.
Ujawniają się one w podziałach klasowych, jak to podkreślał Marks, ole także
w wielu innych dziedzinach, jok np. piet i narodowość. Przekonamy się, żo
w każdym przypadku nicró.,.niości te wywołują w społeczeństwach napi~cia
i konnikty.
W rozdziale dziewi:itym omawiamy podstawowe instytucje, które wszyscy
twór cy socjoloi;ii uznali za najważniejsze w organizowaniu ludzkich społe­
czeństw. Kaida z nich - gospcdarka, rodzina, władza, oświata, relii;ia, medy-
cyna i nnuka - powstała po to, by zaspokajać potrzeby bioloi;icznc oraz
społeczne: i to właśnie na tych instytucjonalnych obszarach funkcjonujq grupy
i org:'lnizacjc oraz w pel ni uj::iwniają się nierówności.
W rozdziale dziesiątym badamy zależności pomiędzy wielkością populacji
n strukturą spolcczcństwa,je~o rozmieszczeniem geoi;raficznym oraz oddzia-
lywanicm n n środowisko. Twórcy socjologii dośt wcześnie stwierdzili, ie wiel-
kość i zróżnicowanie danej populacji mają ogromny wpływ no rozwój miast,
wykorzystnnlo przestrzeni, r ozwój kultury oraz tworzenia struktur spolect·
Pocz:itki socjologii amcryk:uiskicj
~V S~anach Zjednoczonych socjoloi;iajako dyscyplina akademicka powstała,
znn1m Jeszcze udnlo si~ to osi~i;n~ć Durkheimowi we Francji, a Webcro'vi
w Niemczech i w swej pocz:itkowcj fazie w pcJni opier:tła się na dokon:mi:ich
myśli europejskiej. Początkowo byb pod wpływem Comte'a i Spcncern, póżniej
Durkheima i \Vcbcra, a w końcu Marksa. Nicwr\tpliwic miała t.::ikżc wlasnc
osi:u;nii;-d:1. pr„zc.dc wszystkim jeśli i.dzic o. naukowe wykorzystanie statystyk.i
do opraco~vywan1n danych - co do tCJ pory Jest charakterystyczne db socjologii
nmcrykan.sk1cJ (T~rncr, Tu~ner, 1990). n tnk7.c nd:tpt;-icjc niektórych koncepcji
Spcn~~rri 1 Comte a ~o on:lł1zy społeczeństw orn7. wyst~puj:}cych w nich org:t·
mz:ic;t ~o czynt U~<lz1c mowa w nnst~pnych roz<lzinlach).
. Na poczqtku naszego stulecia kilku filozofów i socjolei;ów zainteresowało
su; pro~~scm intcr~kcji zachodz;'\ccj bezpośrednio pomictJzy jednostk'1mi. co
stanowi ;cd no z na1wnżnicjsiych osi:u;n icć socjoloi;ii n mc ryk:trl~kicj. C7.ołow:'\
pos~~i~ był tu filozof, Geori;c Herbert Mend (lBGJ-1931), który stal si~ twórcą
.
podeJscia nnuk.owq;:o, zwaneso interakcjonizmem (lllumer, 1969). Wedle tej
~~oru spo1cczcn~lwa powstaJ:) i jstnicj:i
<lzic;ki wz:ijcmncmu syt;nnlizownniu
1 mtcrprcto_wam'.' sestów przez poszczególnych ludzi, którzy kontaktują się ze
sobą be~posredmo orar. d;"\żą do potwierdzenia wyobrażen o sobie, a tnkżc do
~ns.pokoJe~w sw~ch ~o<.Jstawowych potrzeb na drodze ncgoCjacji i um ów okrc·
sl~gcych,Jak maJ~ się zachowywać i rcai;ować. Ponieważ bli żej przyjrzymy się
tcJ szkole my_ślema w nostępnym r ozdziale, a teorię G.H. Meada omó\vimy
w rozd~rn!e.pi:\tym, zwróćmy obecnie uwa gę jedynie na odejście od socjologii
curopc1sk.1CJ rcprczcntow~.ncj przez je~ twór.ców. Mimo it pierwsi socjologowie
a mery~anscy naśln~owal1 ich, wykaZUJt\C za interesowanie głównie zjawiskami
w skali makro, to JUŻ wkrótce uczeni poszli znacznie dalej nit Durkheim
w _pófoicjs~ej ~azj~ sw~j działalności, kiedy to skoncentrował si~ na analizie
~1krozJnw1sk, 1 za;i;h się procesami interakcji orazjej znnczcnicm w poznaw;:i.
mu społecznej rzeczywistości.
OBRAZ WSPÓŁCZESNEJ SOCJOLOGII
\V treści niniejszej książki wciąż: możnn dostrzec wpływy twórców tej
dziedziny nauki, mimo iż kolejne dziesiątki lat przyniosły oi;romny dorobek
badaw~zy ~~nz wiele nowych metod badani:> ludzkich zachowań, interakcji
1 orgamzaeJL Pozwolę sobie obecnie przedstawić w oi;ólnych zarysach, co nas
czeka.
. W nasl~pnym rozdziale, poś,vięconym teoriom i metodom, dowiemy się, czym
;est metod n b:idnwczn, teoria naukowa oraz poz nomy różne podejścia. tcorctycz-
~c znpocząlk~w:inc prze?. twórców lej dyscypliny. Z:u;tanowimy się nnd rozwn·
z;l~'l pr~ez ~ich podstaw~wq k~vestią: Czy socjoloi;ia jest noukq, o jeśli tak, to
doJ.ik1eJ dzi~dziny nauk J'l zaliczyć? Czy socjoloi;owie mają spełniać aktywną
rolę w kwcst1nch społecznych, czy też powinni znchować ncutrnJność?
19
nych. Teraz zaś doszła jeszcze świadomość oddziaływania przekonań kulturo-
wych, przestrzeni tyci owej i struktur społecznych na równowagę ekoloi;iczną.
\V rozdz i ole jedenastym przcdsl:łwiamy temat, którym przede ''-'Szystkim
zajmował się Marks, nic także Spencer, Durkheim i Weber. Zdaniem ich
wszystkich porządek społeczny nic jest zbyt tnva ly, wciąż znS"T:iżilj:\ mu
dewiacje i niepokoje społeczne. Jakie siły je wywołują, a co sprzyja przystoso-
waniu, porządkowi oraz integracji? Jest to podstawowe pytanie socjoloi;ii.
Rozdział dwunasty poświęcony jest czynnikowi, który doprowadził do po-
wstania socjologii - zmianie społecznej. Jakie procesy wywołują zmiany
w kulturze, w strukturach społecznych, zachowaniach ornz intcr:1kcjnch? Ja k
należy je rozumieć? W ten sposób kończymy na tym somym, od czego rozpoczę­
liśmy ten przci;ląd socjoloi;ii, albowiem powstała ona w pierwszych dziesięcio­
leciach poprzedniego wicku i rozwija si~ do dziś przede wszystkim dlatei;o, że
pragniemy zrozumieć te dynamiczne i zmianotwórcze siły, których działania
doznajemy przez cale życic.
Podsumowanie
J. Socjolobi:'l t:ljmu~ ti(' bn.dnniem z.:1chow:ui ludtkich, intcr:tkcji or.u: oq::initó\rji l'pol('Clrńsl\\'.
2. Socjolob<i:t mn z:wii\tck t życiem k:tZdct:o 1 n:t.s, ponicw:li dusl:t~ci.:t n;m:~dti lllui.~C)Ch
:r:roz:umicniu, cdz:ie lct.1 iródl:"I Ob"Tnnicz:crl w n.:tstym mySlcniu, po!iilnci:nniu i dz:i:il:rniu.
3. Socjołogin powstal3 w ctasnch pn:cmi:m Y••')'wolanych: o) upadkiem foudaliimu i roz:wojC'm
h:tndlu, przemysłu ornt urbnnit:"IC:ji; b) ruchem intelektualnym 1nanym pod n.:ttw;i . o!wicrc-
nie·,który umoUiwil roz.kwil no.u ki om z: świeckiej myśli w odniesieniu du świ:tl:"I n1:\lcri:tlnci..-o.
biologicznc1:0 i 6polcczncgo; d lraumntyctnym s tok iem spow(\(fow:rnym nis1ciyciclslc.:) sih
rewolucji francuskiej 1769 roku onu: i.~nltownymi prz:cminnnmi, klOrc wywobb.
4 . N:uwę ..!O(jolo"<ia" z::iproponow:1I myłlicid francu:iki. Aui:u:st Comte, który uwni:lł, i e n:1Uk3
o apoleczcristwie mote i.ść w pnrzc i n:"luk,,mi przyrodnk1ymi. Oył lnkic pn.ekon:iny, ii:
odkrycie prnw rz;idt:\cych orsnniz:irjri społeczeństw ludzkich pomoic!!>lwon:yć b:irdziej hum:i·
nistyc1nc spolccz.eństwo.
5. Równid I lcrbcrtSpcncer,Ana;l ik, uw:-i!:tł, ie 01oin:i sfonnulow:u~ pn"'·:1 r:r.:1dz:1cC'.' org:1ni.1:.1cj;i
ludi.kich SllOIC!czcrislw. Pr:iwn le winny dot.yci.yć pn:cdc w!l.t)'tltkim w1.rn:ri. L1j;icl•j liczcbno~i
i złozoności spulcczcń~lwn, nll>0wicin ohn le.' nynniki powoduj:\ wu1Jst znldno.-tri i wymi:iny
poini~zy ludtmi i or1;;1niz:m.j.1111i w Janyn1 ·"P'•k·e:tl.!'rlHt" ie o r:. z n»in :ll-"1.!' w1knny•d:iniit!: wf;tilz:\'
do l'"Cl."\Jlow:ini:i, konlrolownni:"I i koordynownni:t d7.inl;ui c:.łunk1iw l<!pOll•cz.cr\~lwn or,., z: wch~
dzqrych w irt:n skł:id or~:"lnir.:icji. S1>e11l·er jt';i.l twUrci1 l'!ocj1tloi;ict11lj po:itawy n;1ulc.uwl•j 1wnnl'j
funkcjon3lizmcm. która ld:"ldtic n:1ci~k n:i z:1lcl1tcść i~lnieni:i 11puh·~.tcrl„tlw:i ud okrdlonych
w1or6w apolcnnych.
G. Emil Durkheim pn.cj'll "·i<'ll.'od Spencer.i. nil' był t.;1ktc kontynu:\lon•m Cornlc'.:t i fr;,nruiekil'j
myili aocjoloi:iczncj, któr:i µoclkrt'Slnło 1noctl•t1ic idei kulturo""') Ch dln inkJ."TUcji spoh."rlcti·
1lwa. Podolmic jnk S~ncer, b)'I (unlc.cjf)nnlistq i wien.yl, te motn:'l od kry~ prnwn nqJi.:icr
or.::inilowt1nicrn 1i~ ludi.i, 11lc podcjkic Spencera Ul upclnil po.uukiw:U1icm funkcji ayml•nli
kulturowych w intc1:rowaniu 1polc:.-cz:eńatw:i.
7. K:irol M~rka, .Niemi«, ktiłry uciekł 7.C 1wt'j ojuy1ny I o~tnll"Cznh.• m1iodl w Ani.:lii. po<lkrc~l.11
lc.o~fl1kl_pko 1slutnl\ ccth~ "JXllccz.c(\!1.lwn i alwurz:yl pv<lcj~rir :r.wrmc trorii\ kfll1fliktu ł11t1łi
aoc~ulo1:1·1 knn01klu. Uwuial un, il nit•rciwnu."'i w ruz:d.ti11lc ioM>Mw Alwnn.njtl wnrunki du
z:m1on t polcC1nych, ptmlcwilli cl, kltin.y ptltbnwicni •t\ owych dóbr, wi:huJi.1\ w k()1101kl z t)'ł11i,
któn:y k•mlruh.,J11 rnxłukcjq, rn11lnd1.,J11wind.cąI111nn lpuh.J11 •1ml„1ln1ul kulturuwy11il r)o tn, hy
21

upr.,,,l•inucnit ,_...,.:\ upr7.)"'' ill"jowan.1 p>t~<j~. W pn.c-ciwil"1hlwicdo_ Comtc'a. Spencer<'.'& i Ourk·
h,·ml:i Mnrk., n:c .,..itnyl, te moin.3 „formułow.:lć ot;Olnc. pon:idh1sloryct.nc pr:iwn n:'jtl7.:\CC
or.::\nizncji\ ludikich spolcczciislw.
fł. Mru \\'chcr, inny y,·i l"l ki twórc:-1 sotjnloi.."ii, l.l\kic NicmiN", pr7.C7.. cnlc i~c ic prow~'.l~il m1lczr,cy
apVr .i ~l.irksc-m. poJkrc~bj:ic. te ni('nSwnn$ćjc-sl zj:iwiskicn\ wic1owym1nru~ym IJCJ pnyczy~y
nic lk"'il'\ jc.Jynic w ekonomii, tc- konnikl m;1 awc- iródfo w priyczynach h1sto~anych , o ntc
jł"d · ·yl:acznvm skutk iem nic-równMci, ortu te zmiany moi;!\ był Wf""·obne. nic tylko P':CZ
n;ntcri:ilnc i. t'knnnmiC7.nC uw:in.:nltow:ini:i, leu równic- dohrtc pncz umc idee: P~łkrc~l;al
tnUc. il socjoloPa musi pnycl:adnł si~ uuOwno wielkim strukturom apol~n~rn.J:ik' z ~:ic_zc·
niu . ktOrt postn:<'~Olnc jednostki nnd:\j:'j silom dzi~bj~~ym n~ tym poz1on:i1c. Podob:1e Ja~
M.i rks. nic w icnyl w i.s t nicnic opllnych pr:iw org:rn1L'lCJI luJ1k1c~ s polc:rcnstw, lc~. prz~
ciwicr\stwie do niC'(;O uwnt.nl. ii n:ilciy z nchowoć obick\ywność. loJU\ umbć wnrlosc1owan1.:1.
w opisie i pnnli:ic :r.j:iwi~k spol«znych. . . .. .
o. Pocz:atkowo nmcrykańiikta socjol~11. pn.cj(13 konccpcjr c-uropc1sk1c w ~c-~1u do pr~ten:ow
1 .,..
• i;pnnych 1 urOOni1.:u:j:a i induslrializ:icj:a. :ile wkrO~ct" mot;:ł~ ~h."::ilić :uę wbs~ymi os1:ig·
ni~i;ami: jcdnym 1 nich było u erokic wykonyst..'l.OIC tc<hn1k 1~osc1o"'"):h, .sl.1l) Slyc1nych,
dN~m znś ....-ypracownnic now<'gO pocłC'jści:i b;'ldawcu:-co :r.wo.ncgo 1ntera~cJO~L1':1 c'~· Polcg~lo
ono n:i z:iinl<'~sownniu proccsnmi. dzi~ki którym spoleczc1istwo trwa 1 zm1cn1::t się. n ktorc
:r.::ichodz.i nn poziomic mikro, w be1poSrcdnich kontakl."lch ludti U s~b.1. . .
lO. Socjołoeia st.ono.,..; o~nic ogromn~ i zróinieo,...:~~-1 dzicd~~nę analiz w~tkJch pr~CJ:twow
ludtkiej kultury, struktury spolcczncj, 2.!Jchowan I intcr:ikCJI oraz przem13n społeczn)Ch.
We współczesnym świecie na ub st:> la się dominującym sposobem rozumie-
nia świata , eh~ nic jedynym, ponieważ nadawaniem sensu temu
zajmujq siQ takie religie, ideologie, filozofie oraz nasza własna intuicja. A za-
tem nauka ma swoich .rywali", a rywalizacja l:ljest w niektórych dziedzinach
silniejsza niż w innych. Większość ludzi nie zajmuj ących się nauką nic k've-
stionujc t\1o-lerdzeń fizyków~ chemików, biochemików czy też biologów na temat
funkcjonowania świata, chociażgł~boka wiara religijna w . kreacjonizm" często
wytwarza wrogie nastawienie wobec biologów będących zwolennikami teorii
ewolucji Darwina. Natomiast w odniesieniu do świat:> społecznego pozycja
nauki jest znaa:nic s ł absza. Często uważa się, że ludzie oraz ich wytwory -
społeczeństwo i kultura - nic poddają się badaniu naukowemu. I chociaż
minęło już przeszło sto pięćdziesiąt lat, od kiedy August Comte (1830-1842)
u znal, iż socjologię można zaliczyć do nauk takich jak przyrodnicze, to socjolo-
gowie nadal nic mogą rozstrzygnąć kwestii, czy rzeczywiście można jej przyznać
sta tus nauki. Albowiem lak jak Karol Marks i Max Weber kwestionowali
naukowe możliwośc i socjologii, podobnie wypowiada się wiciu wspó łczesnyc h
socjologów (Halfpenny, 1982; Denzin, 1970). Ale obecnie przyjmijmy, iż spory
na temat jej statusu nic istn ieją, i przyjrzyjmy się, w jaki sposób funkcjonuje
ona j ako nauka.
ISTOTA NAUKI
Celem nauki jest umożliwienie nam zrozumienia świata i gromadzenie
wiedzy o nim. NarzQdziem, który temu służy, jest teoria, która odpowiada na
pytanie, d laczego istnieje dane zjawisko i w jaki sposób dziala(J. Turner, 1991).
Teorie naukowe mają pewne charakterystyczne dla siebie cechy, które odróż­
niają je od innych rodzajów wyjaśniania świata, la kich jak religio, dogmaty
polityczne i osobiste sądy (J. Turner, 198Sa).
Jedną z cech wyróżniających teorię naukową jest jej nbstrakc)jność. Stwier-
dzenia wyrażone są w terminach ogólnych, ponieważ ich cclemjcsl wyjaśnien ie
danego zjawiska w każdym czasie i miejscu. Na przyk ład słynny wzór Alberta
Einsteina, E =mc2, nic mówi nic na temat konkretnej emisji energii (El ani
ilości materii (m), ani też o szybkości światła (c) w jakimś konkretnym czasie;
stwierdza jedynie, te energia, materia i prędkość światła s.1 powiąz.inc ze sobą
w knidym czasie, we wszystkich miejscach i niezal eżnie od rodznju cnerbrii.
Jednym s łowem owo rewolucyjne r6wnanicjcst :.l.Jstrakcyjne, po nieważ wznosi
się ponad wszystkie konkrety i stwierdza coś , co jest prawdą w każdym czasie
i miejscu w naszym świeci e. Teorie socjologiczne również mogą posbdać t<;
cech~. Na przyklad, j ak j uż wspominałem w poprzednim rozdziale, Herbert
Spencer (1874-1896) stwierdzi!, te w miar<; jak spolcczcristwo si<; powiększa,
jego czlonkowic coraz bardziej róźnicujq siQ pod względem peł nionych w nim
funkcji oraz przynależności do rozmnitych b'TUp, które następnie intcb'TOWanc
są przez wzajemne powiązan ia i zależności oraz koncentrację wladzy. Teoria
ta jest również abstrakcyjna, pon ie wat nic dotyczy żadnej konkretnej populacji
2-1
Rozdz iał 2
. .
TEORIE I METODY
W SOCJOLOGII
.
.
W n:cczy\\·istości społ(.'('tntj ludzie dzbł:ij;'\. wchodH ze sob'l \\. ~ntcr:il..~jc ~r"-'l.Z or.i;:mizuj:'j ~_ie,•. Je,\ li
pop;tln.ymy l boku n:'I V.S1)Slko, ro sic dzieje v.ukół OO\:ł, lo UJrt.)my sv.·1~l pclc'.1 bW:iN I r~c.hu.
które lud:ic wytw::in:ij;:ii w s~\·cj rod:icnncj krz..1rnninic. J:ik m:imy solne r:i_Jz1ć z t~ h:il.ull\~';}
ncc1ywist.oki :\? W j3ki sposób 1rozumiK, cosi~dtitjc?Odpov.-icdi n:i le pyt:in1:i lcty w pol:ac7.e~a1
teorii 1 pr:iktyk;'\ b:tdawcz:i. Tcori:i s~nowi n::trz~dzic s lut.1 cc wyj:iśnicniu: w j:tki sposUh :iw1:l~
Cunkcjonujc; metod;] znś jut sposo~m prow:.duni 3 b:id:tn. ktMo pomni;::aJt\ nl"m tworzyc! b'ldt.
•prnwd1ać lcoric-.
23
w żadn,)'m określonym czasie, lecz wszystkich popul:icji w każ.dym czasie
światu i miejscu.
Drugq c h arakterystyczną cechą teorii naukowych jest to,.iż po<l<lajq się one
sprawdzeniu. Niektórzy nawet głoszą, te są one tak tworzone, by można było
udowadniać ich fałszywość (Popper, 1959, 1969), ponieważ naszym celem jest
poddawanie ich ciągłemu sprawdzaniu, póki nic przekonamy się, że nic można
dowieść ich fałszywości, a tym samym uzna my je za wiarygodne. Nbowicm
jeśli dana teoria utrzyma się po atakach danych empirycznych, wówczas
zostaje uznana za najlepsze w danym czasie wytłumaczenie funkcjonowania
określonych zjawisk. Jeśli teorie wytrzymają test czasu - to znaczy ponawiane
wciąż próby ich obalenia - to zostają zaakceptowane j ako prawdziwe, obj aś­
n iające sposób funkcjonowania rzeczywi stości (Popper, 1969).
W laki właśnie sposób funkcjonuje nauka. Nic jest lo zbyt skuteczne
post~powanic, ale umożliwia przynajmniej powiązanie naszych teorii z rzeczy·
wistości q. Traktujemy je sceptycznie i podd;1jemy nieustannemu sprawdzaniu
za pomocą faktów. Porównajmy to podejście do alternatywnych prób zrowmic-
nia świata . Wedle religijnych interpretacji biegiem wydarzeń sterują siły
nadprzyrodzone, bogowie; przyjmuje się też założenie, że cos powinno się dziać
w określony sposób, a nawetjcsli te oczekiwania nie zostają spełnione , to wiara
w potęgę bóstw bądź tct w poprawność założeń nic zostaje zakwestionowana
ani odrzucona, tak jak się to dzieje w przypadku teorii naukowej. W t akim
przypadku proponuje siQ raczej nową interpretację, która ma na celu podtrzy-
manie wiary. Równ i eż ludzie pozostają wiern i swym przekonaniom n;iwct
wbrew faktom; tak to już jest, że jesteśmy przywiązani do własnych poglqdów
i sposobów postrzegania rzeczywistości, ponieważ zapewniają nam one dobre
samopoczucie, a poza tym zdążyliśmy się już do nich przyzwycza i ć. Podobnie
jest z ideologiami p olitycznymi; ludzie trwają przy swoich przekonaniach
politycznych, nawet jeśli zawodzą konstruowane na ich podstawie programy.
Tymczasem teorie naukowe, jeśli nic zgadzają się z faktam i empirycznymi,
zostajq bezwzględnie odrzucane lub zmieniane. Sprawdzanie teorii nic odbywa
siQ w sposób przypadkowy bądź pobieżny, choć często jedynie intuicja mówi
nam, ie są dowody na ich potwierdzenie. Każda teoria musi być oceniana
w sposób uporządkowany, we<lle ogólnie obowiązujących procedur, C7.Qsto na-
zywanych metodą naukową. Zapewniają one wypracowanie bezstronnych pro-
cedur gromadzenia danych oraz precyzyjne ustalenie kolejności podejmowa-
nych przez nas działa ń . Dzięki temu inni mogą sprawdzać nasz~ postępowanie,
naszą rz etelność, a t:>kżc uniknąć pomyłek oraz st ronniczości. Gdybyśmy nic
posiadali wiarygodnych danych bądź nic mieli do nich zaufania, skąd miclibys-
my wiedzieć, czy dysponujemy dokładnymi i prawdziwym i faktami oroz czy
rzeczywiści e odnoszą si<; one do weryfikowanej przez nas teorii?
A zatem nauka wkracza na teren socjologii wówczas, gdy posługujemy się
teoriami w celu objaśn iania rzcczywi•tości społecznej, a także gdy sprawdzamy
owe teorie na rzeczywiście istniejących wydarzeniach. Dzięki rozwojowi teorii
oraz ich weryfikacji wzbogacamy nas7.q wied zę na temat rzeczywistości spo-
łecznej , w której żyjemy.
25

Co chnrakteryzuje nnuki;
1. Nnuk:'I nie ocenia, co powinno lub oi<! powłnn~ is~nieć_ bl\~l si~ dz:i_a~. i w. iki s ób (unk"'°-
2. N:iuk 3 d:\łY j~ynic do 1ro1umicniD, dl.ictc&"O J:t.k1d IJ<\wLSka uln1eJI\ J· J>O"'
3.~~~~·k.:a uocólnia le wnioski. ro1wijaj:ic a~t.rakcyjnc i pozbawione ocen lt<1ril', które objalni.sj,\
przyczyny oraz. sposób funktjonownni:t :r:jawisk.. . . . . . śl' . :::i"d
.c. Nnuk 4 poddaje owe ~tie cmpiryctn<"j ocenie, odrzuc<'J'ICJ4t b:idL modyfakUJ:'\C,JC' I nic Ul J :\
p0twicnh:cnh1 w fokl:\ch. . . łu ~";•( ~ięwie:lok.rvlni('.
$. Nuuko $l.Oeujc tnlr.ic mclt.>Jy ~rvmn~b:en1~ d11nych, kt6ry1~~ mnt~.u pos . G'.
po to by aię upewni~. te d:mc: wykon.y:>Unc do wcryliko(Jl tcom 5:\ obiekt) wnc. . rd
8.. No.uka powiększ.o. 1.:isób wiechy wów~....::u. kiedy akccp~1.ljt Uo~ie, ~tóre zo:>t:\nl\ polVri1C i.one
cnlpiryanic, n:itomiut odrrue;i te, któtt taki<'1:o polw1cr<h.en10 nie ino.k1.1ły.
TEORIE W SOCJOLOGII
z ·emności'I napisałbym teraz o wielkich osiągnięciach teorii socj~ło·
. Pr;.~ objaśnianiu zachowań ludzi, o ich wzajemnych zw1:izkach oraz ich
~~~ctrznej organizacji. Niestety, obecnie nie :;ia zgo_dy co do _teg~, k~ór~
spośr.;d licznych powstałych na tym gruncie teom są nailepsze, me Wl•dac tez
wielkiego zapału wśród badaczy do ich weryfikowania po t~, b~ od po" 1edziee
sobie na to pytanie. W praktyce wśród teor~tyków d~minuie. ni~fortunna
tendencja do tworzenia teorii, które w niewielki_m stopniu poddaią się weryfi·
kncji, wśró d badaczy zaś do gromadzenia i annhzowania danych bez prz}'\,,ą.
zrvania wagi do jakichkolwiek te<irii (Turner, Turnei:, 1990). ~mutne to, lecz
prawdziwe, że teo retycy i badacze chodzą odręb~Y".'i drogami. W rezultacie
owego rozlamu powstaje wiele teorii w w~ę~sz.ośc.1 nie zw~ryfikowanyc~, me·
mniej interesujących, które pomagajq_ lep~eJ widzieć oraz i~terpretowac to, co
się dzieje w n:eczy„;stości spoleezneJ ~Rttze;._ 1975, 1988, J. Turner, ~991).
Chciałbym obecnie przedsta\\ić w naiogóln.ieiszych zarysac_h :'a'."ainJeJs_ze
z owych teoretycznych perspekt)w, zostawiaiąc na potem omo'"~rue ?:"dz.ie)
szczegółowych teorii, k tóre powstały w ramach owych szerszych uięć. N ick~r~
z owych stanowisk przedstawiłem już . w po_przednim ro~dziale, przy okazi i
omawiania początków socjologii. Obecnie chciałbym .~':r<Xić uwagę na naibar·
dziej charakterystyczne cechy owych ogólnych podeJSC teoretycznych (J. Tur·
ner, 1991)
Funkcjonalizm
Twórcą funkcjonalizmu jest Herbert Spencer, a w_ wiek dwudziesty prze·
niósł go Emil Durkheim. W lat.ach pięćdziesiqtych kierunek te~. dom.1~0\7a1
w socjologii; obecnie jest tylko jedn:i z kilku obo,_,ązuiących teom. Wsz) stKle
26
ność. Nn przykład w waszej grupie studenckiej istnieje nieustanne napięcie
pomi~zy studentami a nsystcntcm dotycz:ice podstawowego dobra: waszych
ocen. Asystent kontroluje oceny, a to oznacza 1 że ma władzę nad wami.
Znajdujecie się zatem w sytuacji głębokiej nierówności, a napięcie utrzymuje
się tuż pod powierzchnią. Jeśli nie otn:ymast takiej oceny, jakiej progniesz,
możesz się rozzłościć, a wówczas może cię to popchn:ić do jakiegoś działania.
Takie same siły działają we wszystkich stosunkach społecznych, zarówno po·
między poszczególnymi ludżmi,jak i grupami etnicznymi, kierownictwem i pra·
cownikami wszelkich instytucji. warstwami społecznymi oraz całymi narodami.
Wystarczy przyjrzeć się spoleezeństwu, w którym żyjemy, aby zobaczyć, jak
wicie jest wokół nas napięciotwórczych skutków nierówności. Pomiędzy robot·
nikami a kadrą kicrownicz:i w zakładach pracy często panuj:i chłodne, pozba-
wione życzliwości stosunki; biedni odczuwają agresję w stosunku do bogatych;
kobiety zazdroszczą mężczyznom wyższych dochodów oraz większej władzy;
mniejszości etniczne nienawidzą st.1tusu obrvateli drugiej kategorii itd„ itd.
Wszystkie te źródła napięć, które doprowadzaj:i do wybuchu różnorodnych
konfliktów - zbrodni, zamieszek, protestów, demonstracji, strajków i ruchów
społecznych - tkwią w nierównym rozdziale wartościowych dóbr, takich jak
pieniądze, władza, prestiż, mieszkania, opieka zdrowotna oraz możliwości
otrzymania pracy. Konflikt jest zatem podstawową cechą tycia społecznego;
jego potencjalne istnienie odczuwamy wszędzie - w interpersonalnych rela-
cjach pomiędzy kobietami a mężczyznami, w często nacechowanych napiP,ciem
interakcjach z innymi grupami etnicznymi, a także w n iechęci wobec władzy
rod ziców, nauczycieli i pracodawców.
Teorie interakcj i
Przyjemnie jest rozp ra wiać o .częściach", .całościach", .funkcjach", . nierów-
n ościach" i .konfliktach", nic kto zajmie się konkretnymi ludźmi, któn:y wcho-
dzą ze sobą w bezpośrednie kontakty i musz:i sobie jakoś z tym radzić? Otóż
problemem tym interesują się teorie interakcji, co szczegółowo om61<imy
w rozdziale piqtym, gdzie powrócimy do prac George'a Herberta Meada <1934,
1938) oraz jego następców. Obecnie wymienię tylko to, co najważniejsze w teo-
riach interakcji.
Ludzie kontaktują się ze sob:i za pomocą przcknzywanych symboli - słów,
wyrazu twa rzy, gestów oraz wszelkich znaków, które coś .znaczą" zarówno dla
nas, jak i dla innych (Co!Tman, 1959, 196 1, 1967; J. Turner, 1988). Za pomocą
symbolicznych gestów wyrażamy nasze nastroje, zamiary oraz sposób postę­
powania; i odwrotnie, odczytując gesty innych ludzi, dowiadujemy się, co myślą
i jak będą się zachowywać. Dzieje się tak nawet wówczas, kiedy inni ludzie nie
są obecni fizycznie - na przyklad kiedy myślisz o tym, żeby poprosić rodziców
o więcej pieniędzy, zaprotestować pn:eciwko ocenie, którą postawił ci asystent,
lub z robić wrażenie na pewnej osobie pici przeciwnej, w twojej głowie dokonuje
się wymiana gestów, ponieważ w myślach kontaktujesz się z daną osobą.
Wniosek z tego taki, te rzeczywistość odbieramy głównie prze1. pryzmat sym-
28
< ...
teorie funkcjonalne tr'.1ktuj:\ rzcciywistość społeczni\ jnko system wznjemnie
ze sobq powiqznnych cz~~ci (Turner, Mnryanski, 1979). Czę_śc i te są nnst~pnie
analizowane pod k11tem ich konsekwencji bądi. też funkcJI, które pclni:i one
w ".;~kszym systemie. Nn przyklad rodzina może zostnć uznnnn za podstnwo-
wą instytucję społeczni\, która podtn:ymujc istnienie społeczeństwa jako wię·
kszej cnlości dzięki temu, że reguluje zachowania w zakresie seksu i małżeń­
stwa pomiędzy dorosłymi oraz socjalizuje potomstwo, tak by mogło stać się
pełnoprawnymi członkami społeczeństwa. Co więcej, katd:i stru ktu~ę - czy_to
naszych znajomych, czy też cały uniwersytet - możnn poddać nnalme funkgo:
nalnej. Wystarczy tylko zadać jedno pytanie: W jaki sposób jaknś część naszei
uczelni - studenci, ich stowarzyszenia, samon:qd , dany fokultct, pracowni-
cy naukowi, administracja itp. - przyczynia się do fu nkcjonowania całego
systemu?
Większość t eorii funkcjonalnych pn:yjmuje istnienie .potn:cb", czy też .wy·
magań" gcncrownnych przez dany system. Następnie bada daną część pod
kątem tego, jak spełnia ona owe .wymagania". Nn przykład wiele systemów
społecznych ma .potrzebę" podejmowania decyzji, koordynowania działań l_u·
dzi i rozdzielania dóbr; założywszy zatem, te są to podstawowe wymagania,
można tern z zadać następujące pytanie: Jakie części danego systemu realizują
owe potrzeby? A następnie wyjaśnić, w jaki sposób określona część - na
przykład rząd,jcśli badanym przez nas systcmemjcstspolcczeństwo - działa,
by potn:eby te z realizować.
Teorie funkcjon alne przysparzają nam wiele problemów. Jednym z najważ·
niej szych jest ten, iż często traktują społeczeństwo jako znnkomicie zintegro-
wany i zorganizowany układ (Dahrendorf, 1958, 1959). Gdyby każda część
systemu spełniała swoją funkcję i zaspokajalajakąś potrzebę, to społeczeństwa
przypominałyby świetn ie działające i dobrze naoliwione mnszyny. Tymczasem
wszyscy wiemy, te wcale tak nie jest; istnieją przecież także konflikty oraz
inne, zaburzające harmonijne funkcjonowanie, procesy. Mimo to podejście
funkcjonalne nadal cieszy się powodzeniem, poniewa ż każe nam patrzeć na
rzeczywistość spoleczn:i oraz każdą jej część jnk na zwarty system, w którym
działanie jego elementów skladowych wywicrn wpłY'" na funkcjonowanie
całego systemu.
Teorie konfliktu
Karol Marks i Max Weber sta nowią intelektualne iródło teorii konfliktu,
choć i inni twórcy socjologii postrzegali rzeczrvist ość społeczną przez pryzmat
konfliktów. W przeciwieństwie do funkcjonalizmu, który podkreśla pracę po·
szczególnych części na rzecz większej całości, teorie konfliktu widzą systemy
społeczne jako pełne napięć i konfliktów istniejących pomiędzy sklad~jącymi
się na nie częściami (Collins, 1975). I ch oć istnieje wicie różnych teom konn1-
ktu, to wszystkie kladą nacisk na jedno: silą napęd ową konfliktu jest nierów-
ność; konflikt dominuje także w stosunkach pomiędzy lud im i. To prawda, że
trudno byłoby nic d ostrzegać napięć i konfliktów, których źródłem jest nierów·
27
. , ::··:~~~-:
•. · - - - - - . - ~ · - - - - -· ·- --.:.'...,L-
boli i gestów; sami rów nież posługujemy się owymi gestami, .oby dostosowac:!
się do innych, tworzyć wyobrażenia o sobie i syt uncjach, w których się znajdu-
jemy, oraz konstru ować definicje tego, co będzie lub co powinno pojawić s ię
w poszczególnych sytuacjach.
Tak więc wedle zwolenników teorii interakcji wyjaśnienie rzeczywis tości
spolecincj uzyskujemy na podstawie dokladnego i badania mikroświata kon·
krotnych ludzi, którzy nawzajem interpretują swoje gesty, tworzą wyobrażenia
o sobie oraz definiują w określony sposób sytuacje, w których się inajdują
(Blum er, 1969; Stryker, 1980). Makrostrukturybądż inaczej wielkie struktury
społeczne - państwo, gospodarka, stratyfikacja itp. - są twon:one oraz
podtrzymywane w swym istnieniu przez mikrointerakcje(Collins, 1981, 1986);
zd3niem zwolenników teorii interakcji nic mo±na zrozumieć rzeczywistości
społecznej, jeśli nie poznamy owych kont.aktów na mikroszczcblu. Wyobraź
sobie na przykład, że znajdujesz się w sali wykład owej; wszystko, co tam się
dzieje, jest pn:ekazywaniem gestów - np. przez ciebie, kiedy przeciskasz się
między kolegami, zmierzaj:ic do swego miejsca, n oni ta pewne przyjmuj:i twoje
przeprosiny; przez ciebie i kolegów, z którymi rozmawiasz przed wykładem
(a często takie w trakcie); a także przez wykładowcę, który pragnie dotrzeć do
twego umysłu. A zatem .ustrukturalizowana" sala wykładowa wypelnionajest
gestami, ich i nterpretacją i reinterpretacją oraz definiowaniem sytuacji. Z pun-
ktu widzenia zwolennika teorii interakcji nie jesteś .pracowitą pszczołą", która
skrupulatnie przestrzega z góry ustalonych zasad wlnściwego zachowania na
sali wykładowej (choć jest to oczrviście bardzo ważne); albowiem nieustannie
sygnalizujesz oraz interpretujesz po to, by dopasować się do innych, a cznsami
też po to, by stworzyć nowe zasady interakcji. W ten sposób interakcjonizm
koryguje tendencję do traktowania .struktury" orai .kultury" jako czegoś
istniejącego poza nami, b:idż też nakładającego się na zachowania ludzi rozu·
mianych jako bierne roboty.
Teorie utylitarne (teorie wymiany społ ecz n ej )
Ostatnia grupa teorii zapożyczyła zbiór dość n ieskomplikowanych poglą­
dów na temat człowieka od wspólczesncj ekonomii, która z kolei zandaptowab
główne idee szkockich filozofów, takich jak Adam Smith (l 776) dzialaj:icych
w czasach oświecen ia (Camic, 1979). Zwolennicy utylitaryzmu uwafają, że
człowiek jest istotą racjonalną, choćby dlatego, te wyznacza sobie ecie i zada -
nia; kalkuluje koszty różnych sposobów osiągania owych celów i wybiera te,
które maksymalizują zyski (innczej mówiąc, korzyści), a minimalizują koszty.
Jesteśmy zatem istotami, które starają się z każdej sytuacji wyciągnąć jakąś
kon:yść jak najmniejszym kosztem (Hechtcr, 1987; Coleman, 1991). Na pn:y-
klad obliczasz sobie, ile pracy musisz włożyć (twoje .koszty"), aby zdobyć
określoną ocenę (twój .zysk") z pn:edmiotu, któ remu poświęcona jest ta książ­
ka, bądt też - będę przez chwilę idealizowa ł - aby zdobyć określoną wiedzę,
pn:ydatną w późniejszym życiu (co jest o wiele cenniejszym zyskiem). Tnk wi~
, w każdej sytuacji dokonuje się .wymiana" dóbr: oddajesz jaki eś dobro (t wój
29
 koszt), aby olr:zym ać coś, co poslr:zegnsz jnko bardziej wartościowe (lwojn
kor:zyść).
Dla teoretyków utylitaryzmu wszystkie stosunki społeczne są po prostu
wymianą pomiędzy ich uczestnikami, któr:zy ponoszą określone koszty po to,
by uzyski wać nnwznjem od siebie r6ine korzyści, i któr:zy cały czas prowadzą
rachunek kosztów i zysków. 'l\vój asystent ponosi koszty (energia i czas
poświęcane przygotowywaniu wykladów, ich wygłaszani u, egzaminowaniu
itp.), aby otrzymać wynawodzenic (od uniwersytetu), a takl.c, być może, twoją
dozgonnq wdz ięczność i podziw. Podobnie i ty pr:zychodzisz na zajęcia, czyt.1sz,
myślisz i pon iżasz się nn egzaminach (twoje koszty) po to, by zdobyć pozytywne
oceny, wiedz ę, a być może takie m iesięane stypendium od kogoś, na przykład
od rodziców (twoje zyski, czyli korzyści). Na ogól nie zdajemy sobie sprawy
z owych kalkulacji - robimy je automatycznie i bezwiednie. Dopiero w sytua-
cjach, kiedy nie bardzo wiemy, co robić, zaczynamy bardziej świadomi e prze-
prowadzać twardą ka lkulację kosztów i zysków. Jednak w ostatecznym rozro.-
chunku, argumentują zwolennicy utylitaryzmu, uznasz na pewno, iż doko-
nywana w szkołach wymiana twego czasu, energii i pieniędz.y na oceny,
dyplomy i wiedzę o wiele lepiej ci się kalk ul uje aniżeli alterMtywne sposoby
wydatkowania tych że dóbr. . . . . . mógł sprawdzić, czy .fakty", które podajemy, naprawdę ist ni eją. Tak \\ięc
Dla teoretyków racjonalnego wyboru 1 wymiany mterakC)a, spoleczenstwo
i ku ltur:\ powstają oraz istnich dlatego, że przynoszą korzyści kierującym si ę
rozumnym wyborem ludziom. Tc korzyści rzadko mają postać pieniędzy, choć
oczywiście t ak tei bywa, lecz najczęściej są to mniej .namacalne· dobra - dobre
samopoczucie, miłość, dumn, szacunek, władza, kontrola oraz inne tego rodzaju
„walory'", które cementują społeczeństwo. :Możesz siQ o tym przekonać , nnali·
zuj'lc sytuację, w której coś cię rozzlościlo bą dź zra n iło twoje uczucia; w takiej
sytuacji nie otrzymaleś spodziewanej nnwody (na ogól nic •ą to pi eniądze)
odpowiedniej do poniesionych przez siebie kaszlów - fakt ten pokazuje, że pod
powierzchni:\ twoich uczuć kryje sic;- r~chunck kosztów i zyskclw.
Pozycja teorii w socjologii
Istnieje wiele wariantów przedstawionych powyżej ujęć teoretycznych.
Część z nich poznamy przy oma";aniu poszczególnych zagadnień socjologii.
Z naukowego punktu widzenia lepiej byłoby dysponować precyzyjniej sfor-
mułowanymi teoriami, poddawanymi systematycznej weryfikacji, które na-
kreśliłyby ra my naszego wstępu do socjologii. Tak jednak nic jest. Co więcej,
wiciu socjologów nic wierzy, że jest to możliwe (Seid man, Wagner, 1992). W tej
sytuacji istn iejące teorie pomagają na m jedynie i nterpretować poszczególne
cechy rzeczywis tości społecznej i na razie niewiele mają wspólnego z tymi,
które funkcjonują w .prawdziwej" nauce (Giddens, 1971, 1976, 1984).
Socjologia dysponuje licznymi fragmentami teorii, na ogól wymyś lonymi
przez jej tw órców, lecz większość z. nich nie została ani zweryfikowana, an i
uznana za najlepszy sposób objaśnia nia rzeczywistości spolecznej. Niektórzy
30
niepo trzebnych czy wręcz nieistotnych informacji, kt óre nie mia łyby nic wspól-
nego z badanym przez n as problemem.
Na koniec, po sformułowaniu problemu i naszych oczekiwań, konstruujemy
schemat badań. Obejmuje on plan dzi ałań i zestawienie procedur gromadzenia
informacji związanych ze sformułowanym przez nas problemem badawczym
i postawionymi hipotezami. Istnieje wiele różnych rodzajów bada ń, ale wszyst-
kie określają dokładnie, w jaki sposób mają być zbierane informacje. Wybór
określonego sposobu prowadzenia badań zależy od wielu czynników - natury
problemu, ilości pieniędzy przeznaczonych na bada nb oraz upodobai1 badacza.
W socjologii istnieją cztery podstawowe sposoby prowadzenia badań: 1) ekspe-
ryment, 2) badania ankietowe, 3) obserwacja, 4) analiza danych historycznych.
Pokrótce omówimy każdy z nich.
Eksperyment
Polega on na sprawdzeniu skutków dzialaniaokreśloncgo zjawiska na jakąś
dziedzinę rzeczywistości społecznej - na ogól reakcji ludzi na konkretny
bodziec lub sytuację. Wa żną częścią składową eksperymentu jest kontrolowa-
nie wpływów ubocznych, które mogą zakłócić ocenę skutków glównego bodźca.
W klasycz nym modelu e ksperymentu uzyskuje się ową kontroli;, tworząc dwie
porównywane grupy badanych: 1) grup~ eksperymentalną, która odbiera dany
bodziec lub jest postawiona w określ onej sytuacji, 2) (ll'upę kontrol ną, na którą
nic oddziałuje ów bodziec ani nie lokujemy jej w danej sytuacji. Różnice
pomiędzy tymi (ll'Upami pozwalają badaczowi określ ić, jak bardzo - jeśli
w ogóle - dany bodziec lub sytuacja o dd zia łują na badane osoliy. Ten klasycz-
ny model rzadko jest stosowany w socjologii, ale kontrolowanie wpływów
ubocznychjest istotne w każdych badaniach. W bardziej typowym dla socjologii
eksperymencie badanych izoluje się od zewnętrznego św iata, po czym obser·
wuje ich reakcje na określony bodziec lub sytuację. Dzięki czasowej izolacji
badanych wyklucza się zewnętrzne wpływy i można zapisywać ich reakcje na
dany bodziec lub sytuację. Powiedzmy, te chcemy zbadać skutki ulokowania
badanych w sytuacji posiadania władzy. Możemy odizolować grupę osób w la-
boratorium, opracować zadanie, które mają wykonać, i stworzyć sytuację,
w której jedno. osoba posiada wl adzę. Nn podstawie obserwacji i zapisywania
reakcj i mo że my zbadać skutki posiadania władzy. Na tym polega istota ekspe-
rymentu w socjologii.
D:idania ankie tow e
Najczęstszym modele m badań w socjologii są badani n a nkietowe, w których
zadaj~ się ludziom pytania nn i n teres ujący bndacza t emnt (Ro'"i i wsp., 1985).
Pytania te może zad awać prowadz ący badania, który s iedzi na przeciwko
respondenta; albo - co jest znacznie bardziej rozpowszechnione - są one
~ostawion e w kwestionariuszu, który respondent aam wypeł nia. A oto cechy
~dealne t ego rodzaju badań: po pierwsze, respodenci stnnowi:i cal:i populację
i n teresującą badacza lub, co zdarza ai ę znacznie częściej, tworz:i reprezenta-
tywn:i próbkę owej populacji. Po drugie, wszyscy respondenci chc:i odpowi ad ać
32
...• .-:---
uwożnj:i, ie aspiracje socjologii do bycia nnuk:i s:i calkowicie iluzol')-czne,
tl mnrzcnic Comtc'n o stworzeniu n:mki o społf'Czrńst"ic pozostanie tylko
ma rzeniem. Inn i znów są przekonani, że socjologi:\ nic jes t j es z.cze dojrz:tł;'\
nauką, ale takie motliwości tkwią w koncepcjach teoretycznych znwnrtych
w owych czterech podejściach: funkcjonalnym, teorii konfliktu, interakcji oraz
utylitarystycznym. Oprócz nich istnieje duża liczba . pomniejs zych" teorii bar·
dzo lutno powiązanych z tymi czterema, która pomni;• nom zrozumi ~ "iele
procesów społecznych , o czym się wkrótce przekonamy.
METODY W SOCJOLOGII
W nauce wszelkie dane dotycz:ice rzeczY'\istości mus zą być womadzone
w staranny i u porządko wany sposób, tak aby tę procedurę mo:!na byto w bidej
chwili odtworzyć. Albowiem jeśli tylko opiszemy ja kieś dane i nie przekażemy
nikomu, w jaki sposób i dlaczego zostały one zebrane, wówczas nikt nic będzie
w nauce badaniami, czyli gromadzeniem i analizowaniem informacji o rzeczy·
wistości zawiaduje ujed nolicone postępowanie zwane metod ą naukową.
W owej metodzie wyróżnia się często określone stadia b:idt stopnie, ale nie
popadajmy w uniesienie i nie sądźmy, ie nauka to szybki marsz do prawdy
i wiedzy. Uprawianie nauki - inaczej mówiqc, staranne prowad zenie bada ń
- polega bowiem na przestrzeganiu kilku rogu! (Babbie, 1992).
Jedną z nich jest określ enie problemu badawczego, czyli t ego, co chcemy
odkryć. Może się to wydnwnć oczywiste, ale jest to sprawa podstawowa,
ponieważ temat bada ń musi być sprecyzowa ny. Inaczej bowiem nie mogliby-
śmy wyjść poza etnp womadzenia d anych. W nauce problemy bada wcze częst o
wyznacza teoria oraz dążenie do jej weryfikacji. W socjologii, podobnie jak
w bardziej rozwiniętych naukach, badania prowadzone są często nie tylko
w celu zweryfikowan ia teorii. Jednym z powodów j est po prostu nnsze zaintere-
sowanie jakąś dziedziną rzeczywistości . Innym - chęć uzyskania przez dane-
go klienta (agencję rządową, przedstawicieli sfery biznesu. orga niza cję chary-
t.."łtywntt) informacji n:1 jakiś lemat. Bywa i tak , że wcześniejs ze badania
ujawniły lukę w n::iszej wiedzy bądż zrodzi ły n owe pytania. A zatem choć
wyidealizowany obraz nauki mógłby sugerować , że wszystkie badania są
określo ne prze z teori~. to w rzeczywistości jest ca łkiem inaczej. Istnieje wiele
innych przyczyn prowadzenia badań, a metodę naukow:i z btwością można do
nich dostosować .
Inną ważną sprawą w badaniach jest pytanie o to, co badacz spodziewa si ę
znaleźć. Bardzo przydatne j est sfo rm ułowanie hipotezy - którą można wy-
wieść z teorii, choć niekoniecznie - na temat oczekiwanych rezultatów. Dzięki
temu badacze uzyskują kryterium, czy też miernik, do którego mogą odnieść
wyniki swych badań. Bez hipotezy, która określa zbieranie i analizowanie
danych, albo przynajmniej luźnych oczekiwań, co spodziewamy się uzyskać,
nie moglibyśmy skonce ntrować naszego działani a; groziłoby nam zbieranie
31
---- ~ - ----- ~ -:.: .:;... „ -";":"'l""
na pytania. Po trzecie, odpowiadają dokładni e na le same pytania. Jednak
w praktyce trudno wszystko to uzyskać. Często nie sposób jest pr:zcpytać calą
populację, ponieważ jest zbyt liczna łub nie można dotrzeć do wszystkich jej
członków. Mogą pojawić się trudności z uzyskaniem odpowiedzi, ponieważ
ludzie są zajęci, rozkojarzeni, zapominalscy albo wrogo nastawieni wobec
ingerencji w ich prywatne życic. Respondenci mogą takie w różny sposób
interpretować poszczególne pytania zawarte w kwestionariuszu, bądź tei
osoby przeprowadzające wywiad mogą zado.wać pytania róinym tonem, a na-
wet wzajemne oddzia ływanie na siebie pytającego i respondenta może prowo-
kować odmienne odpowiedzi. Jeśli próba jest dosta tecznie duża, to wicie tego
typu problemów tra ci na znacz.eniu, często znoszą się wzajemnie. Ale szerokie
stosow•nic badań ankietowych rodzi inne problemy (Cicourel. 1964): ujawnia-
ją one to, co ludzie mówią, a nie to, co myślą i robią; nadają określoną strukturę
odpowiedziom respondentów, nie pozwalając im wypo..-iadać się .od siebie"; ich
wyniki łatwo mogą ulegać przekłamaniom lub błędnym interpretacjom; unie·
moiliwfają anal izę zjawisk, których nie można ująć w pytaniach. Mimo to
socjologowie chętnie je stosują, ponieważ łatwo można je poddawać opracowa-
niom statystycznym (Collins, 1984; Licberson , 1985, 1992). Poza tym socjolo-
gowie na ogół interesują się często tym, co ludzie myślą. jak postrzegają i w co
wierzą, a badania a nkieto we są s tosunkowo łatwym sposobem poznawania
ludzkich pogl ąd ów, postrzeżeń, uczuć i emocji.
Obserwacja
Czasami najle pszą metodą jest wyjście poza ściany laboratori um, odrzuce-
nie kwestionariusza i wmicsznnic się pomiędzy ludzi znajdujących si ę w real-
nych sytuacjach życiowych po to, by obserwować ich zachowania. Wlaśnie tak
postępuje się w badaniach polegaj ących na obserwacji (Whytc, Whyte, 1984;
Whyte, 1989): badacz znajduje się w sytuacji bardziej natural nej, wymaga się
od niego obserwowania i zapisY'vania tego. co widzi. Dzięki temu można odkryć
najrozmaitsze niuanse, kontekst, interakcje i poznać lepiej przebieg wydarzeń.
Jedną z odmian tego rodzaju badaniajest obserwacja uczestnicząca polegająca
na tym, ie badacz zos taje członkiem badanej grupy, organizacji bądź społecz ­
ności. Pozwala mu to znangaiowoć się bardziej w daną sytuację, a co wic:cej,
doświadczać tego samego co osoby będ:ice przedmiotem obserwacji. Is tnieje
takie obserwacja ukryta polegająca no. tym, ie badacz nie jest uczestnikiem,
lecz stoi z boku i zn pisuje to, co się dzieje. W tym przypadku traci się osobiste
zaangażowanie i bezpoś redn i ogląd , które są zol etą obserwacji uczestniczącej,
unika natomias t ni ebezpieczeństwa choćby bezwiednej ingerencji w bieg wy-
darzeń, a tym samym zniekształce nia wyników obserwacji. Często tego rodzaju
badanie stanowi wst~p do bada ń ankietowyc h, poniewot umotliwia osobom
budującym kwestionari usz t akie sformułowanie i dobór pytań , aby responden-
ci nie mieli trudności z ich zrozumieniem. Wielką za letą badań opartych na
obserwacji jest motli wość badania realnej rzeczywistości, a nie sztucznych
konstrukcji modeli eksperymentalnych i zestawów pytań kwestionariuszo-
wych (Whyte, 1989). Wadą natomiast jest to, it katdy obserwator mote destrze·
• ga ć co innego, w za l otności od własnych upodoba ń i n astawi eń. Poza tym
33

Ryc. 2.1. Elementy metody naukowej
badania oparte na obscnvacji trudno jest odt worzyć - po to, by sprawdzić, czy
rzcczyv.•iśc:ie wydarzyło si.:: to o czym mówi obsenvator - ponieważ badana
1
grupa może jut nie istnieć albo różni obsenvatorzy mogli zw rócić uwa gę na
różne rzeczy bądź sprowokować ról.ne reakcje.
B adani a historyczne
C zasami chcemy wiedzi eć, co s ię zdarzyło w przeszłości. Można oczywiście
przeprowadzać wywia dy, w których pytamy ludzi o ich przeszłość, a le często
chcemy sięgnąć głębiej i szerzej do historii. W tym miejscu historia i socjologia
stykają się ze sobą. Wszyscy twórcy socjologii - a zwłaszcza Spencer, Marks
i \Vcber - posługiwali się historią do rozwijania or3.Z ilustrowania swoich
koncepcji; w ostatnich zaś dziesięcioleciach nas t.1pił rozkwit b~dań historycz·
nych służących weryfikowaniu bądź ilustrowaniu teorii albo opisowi funkcjo-
nowania dawnych społeczeń stw. Czasami badania historyczne w socjologii
wykorzystują dorobek badawczy historyków odwiedzających archiwa i studiu·
jących zakurzone stosy akt lub badania archeologów odkopujących ślady prze·
szłości; ale bywa i tak, że socjologowie sięgają bezpośrednio do zapisów archi·
walnych lub do archeologicznych wykopalisk. Różnica pomiędzy historią a so·
cjologią historyczną polega na tym, że na ogół , choć nic zawsze, badania
socjologiczne wykorzystują historię do weryfikowania lub ilustrowania ja·
kiejś ogólniejs zej teorii, n atomiast celem historyka j est jedynie opis wydarzeń
w określonym czasie w przeszłości. I chociaż jest to dość nieostre rozróżnienie,
to jednak pozwała zrozumieć, czym różni się historia od socjologii. Najwięk·
szym p roblemem związanym z wykorzystywaniem zapisów archiwalnych j est
ich niekompletność oraz możliwość wielorakiej interpretacji (dzięki czemu
34
- ----=--=.~-~--~·-- -
Jeśli dobrze się przyjrzeć, to motywacje humanistyczne możemy znaleźć u za·
gorzałych teoretyków i ras owych metodologów. Fakt ten świadczy o tym, te
w myśleniu socjologa zawsze obecna jest - choć czasami głęboko ukryta -
ideologia. Bywa, że jest ona wyrażana wprost, ale niezal eżnie od tego, czy jest
ona ukryta czy jawna, większość socjologów ma wyrobiony pogląd na temat
tego, co .dolega społeczeństwu", oraz ogólny plan, .co należy zrobić, żeby
rozwiązać te problemy". Zarazem jednak jesteśmy realis tami i zdajemy sobie
sprawę z tego, te nie możemy kształtować społeczeństwa zgodnie z naszą wolą
i pragnieniami. Co więcej, dostrzegamy subiektywizm w swoim myśleniu
i staramy się go pozbyć, .upraw iając naukę". Cos takiego najczęściej przydarza
się socjologom podczas studiów, a zwłaszcza robienia doktoratu. Tak już jakoś
jest, że h umanis tyczna. motywacja i zapał ideologiczny słabną wro.z z nabywa-
niem umiejętności zawodowych. W konsekwencji ci naukowcy, u których
w podejściu dominuje humanizm oraz ideologia, mają skłonność do traktowa-
nia eksperymentów, statystyki, bezosobowych metod naukowych i abstrnkcyj·
nych teorii jako „wrogich" ich b:.lrdzicj praktycznemu zaangaiownniu. Uważa­
ją, że teorie i metody zabijają ich intuicję oraz unicmol.liwiają pomaganie
ludziom.
T a przepa ść pomiędzy intuicją a badaniami naukowymi wcale nic musi
istnieć. Nasze domysły, odczucia oraz intuicje s:i znakomitym źródłem socjo·
logicznych danych. I chociaż często zwracamy uwagę na metodologiczne pro·
. bierny związane z tego rodzaju danymi - na przykład subiektywizm i niewe-
ryfikowa l ność - to powi nniśmy także docenić, jakq przewagę dają nam one
nad naukami przyrodniczymi. Ponieważ jesteśmy ludźmi, którzy badaj" ludzi
ora z ich wzorce społecznej organizacji, możemy wykorzystywać własną intu icję
do zbierania informacji. Często l:iczy nas z przedmiotem badania taka bliskość
i z aiyłość, jakiej nigdy nic osiqgnic ani geolog; ani fizyk. Mówiąc krótko,
intuicja oraz odczucia pomagają nam zrozumieć to, co się dzieje. Jednak nic
powinniśmy z tym przesadzać, do czego, niestety, wiciu socjolosów ma skłon·
ności.
Nasza intuicja może być myląca , stronnicza lub tylko częsc iowo trafna.
A jeśli opieramy program nap ra wczy na fałszywej informacji ni bo na podsta·
w ach ideologicznych (to z naczy na noszym wyobratcniu, jak być powinno), to
możemy wyrządzić więcej zła nit dobra. Co więcej, możemy krzywdzić ludzi
i stwarzać jeszcze gorsze wa runki społeczne tym, którym usihuemy pomóc.
Powinniśmy zatem powściągnąć swój entuzjazm, z jakim podchodzimy do
intuicji oraz do danych, które zbieramy, n takie interpretujemy na podstawie
własnych doświadczeń w j akichś sytuacjach społecznych . Nic należy całkiem
od rzu cać pożytków płynących z intuicji, a tym bardziej jej tłumić, podobnie jak
rezygnować z humanistycznego zaangażow a nia i pragn ienia po mocy ludziom
oraz poprawiania świata. Postawa ta jednak wymaga pewnego u zupełnienia,
które polega na uświadomieniu sobie, czym jest nauka i jaką rolę odgrywa
w mobilizowaniu intuicji oraz ideologicznych nastawień i ukie runkowywaniu
ich na konstruktywne cele.
Jeśli chcemy spożytkować swój humanizm - a to jest główny powód wyboru
p rzez większość nas socj ologii - musimy nauczyć się gromadzić oraz intcrprc·
tować informacje o sytuacjach, które chcemy zmienić, i o ludziach, którym
p ragniemy pomóc. Potrze bna jest nnm takie wiedza nn temat tego, dlaczego
36
historycy maj~ totrudnienie), w wyniku czego historia rzadko umożliwia
ostat eczną i ro:.strzygającq we ryfikację koncepcji teoretycznych.
!Gedy jut ibierzcmy da ne, s tosując jeden z powyższych typów badań ,
zostnj11 one poddnnc nnnlizic. Sposób annlizowania znłel.y od rodzaju badania
oraz charakteru danych, ole zawsze przyś wieca j ej ten s am cel - musi być
prowadzona w sposób staranny, uporządkowany i bezstronny. Ann liza dostar·
czy nom wniosków zwiąrnnych z tym, co chcemy odkryć, toteż iochowajmy
wicłk:\ dokłndno~ć i stnrnnno~ć , ponicwn:t inni w ka!dcj chwili mogS\ nns
sprnwdzit.
Ostatnim etapem w metodzie naukowej jest ocena wiarygodności danej
hipotezy bądź też, jeśli nic została ona przedstawiona, ukazanie, co uzyskane
dane mówią nam o badanych zjawiskach.
Wszystkie te etapy mogą wydawać się nam oczywiste, mnjąjcdn ak ogromne
znaczenie, ponic,vaż każą nam postępować w s posób systematyczny i upo rząd·
kowany, zachować bezstronność (lub przyn ajmniej ograniczyć subiek tywne
nastawienie) oraz um ożl iwiajq innym poznonie tego, co i w jaki sposób odkry-
liśmy. Be z wytycznych zawa rt ych w metodzie naukowej nie mi elibyśmy zaufa·
nia do nicz)ich wyników badań, nic wiedzi elibyśmy, w jnki sposób sp rawdzać
je i oceniać. W rezu ltacie nas za wiedza o świecie byłoby niesystematyczna,
przypadkowa i w większości niedokładna; niemożliwa byłaby także j ej akumu-
lacja.
czy NAUKA WYKLUCZA HUMANIZM
Moi koledzy socjologowie często gł oszą , że socjologia jest .formą sztuki".
Postuluje si ę, aby socjologowie odrzucili bezosobowe kwestio nariusze i zajęli
się rzeczywistymi działaniami łudzi . Ponadto w zdobywaniu informacji o świe·
cie powinniśmy oprócz intelektu posł ugiwać się takie intuicją. Rozlegaj!\ się
sądy, te socjologia n adal powinna posługiwać się ogólnymi teoriami i kon~ep·
cjami, ale tylko tymi, które powstaly przez wykorzystanie bczpośredmego
aktywnego udziału wraz z innymi lud ź mi w realnych sytuacjach życiowych.
W iedząc z pierwszej ręki o zainteresowaniach, problemach, rozterkach l fru·
stracjach ludzi żyj ących w danym społeczeństwie, możemy wykorzystać naszą
wiedzę ogólną, aby im pomóc, polepszyć ich życie, umożliwić im czerpanie zeń
więcej satysfakcji. Reprezentujący ta kie poglądy socjologowie uważają, że ich
powołaniem jest rozpoznawanie tych źróde ł napięć pomiędzy l udźmi, k tóre
tkwią w zasadach organiwcji społeczeństw, oraz proponowanie sposobów
rozwiązywania owych napięć.
Wielu zawodowych socjologów zdecydowało się na początku s wej d rogi na
wybór uj właśnie dziedziny, kierując si ę pobudkami humanistycznymi. Uwa·
żali oni, że niektóre zasady życia społecznego są złe - dyskryminacja etnicz~a
i płciowa, nadmierne przywileje w obliczu istnienia skrajnego ubóstwa, nie-
szczęścia i alienacja, a także inne schorzenia społeczne - i chcieli jakoś temu
zara dzić. Niewątpliwie takie pobudki kierowały Karolem Marksem i wieloma
innymi socjologami. Chcieli pomóc ludziom i sprawić, aby świat stał się lepszy.
35
- ~- · ----·-- = - - -=-=-=-=---· -· -.- ·.=:-c===::.~
i w jaki sposób takie sytuacje funkcjonują. Musimy także umieć przewidywać
konsekwencje zmian, które wprowadzamy, oraz zbierać dokJadne informacje
na U.mat owych zmian. Nic mol.emy tutaj opiera ć się jedynie na intuicji i oa
wyznawanej przez siebie ideologii. Aby zrozumieć, jak i dlaczego coś się d zieje,
potrze bujemy teori i, która wytrzymała próby jej obalenia i która pomoże nam
określić, co trzeba zrobić, aby poprawić d a ną sytuację. Musimy także zebrać
dokJadne informacje i prz eanal izować je starannie, aby dowiedzieć się , z czego
składa się dana sytuacja i jakie są konsekwencje nas zych podbudowanych
przez teorię działań .
Jeśli nie dysponujemy teorią, to nie mamy struktury umożliwiającej nam
zrozumienie oraz interp retację rzeczywistości społecznej. Tym samym nie
wiemy, co zrobiliśmy i czego możemy się spod ziewać. Jeśli brakuje nam metod,
to nie możemy ufać naszym teoriom, poniewat nie zostały zweryfikowane , i nie
wiemy, co trzeba zmienić w danej sytuacji. Możemy wykorzystać na szą znaj o.
m ość owej sytuacji oraz własną kreatywną intu icję, nby sięgnąć po odpowiednie
teorie i opracować metody gromadzenia informacji. Jednak nasza intuicja nie
zastąpi teorii, starannie skonstruowanych metod i szczegółowej analizy. Dla-
tego właśnie nauka stanowi tak istotne narzędzie w podchodzeniu do k westii
społecznych oraz do problemów, którymi interesują się humaniści.
NAUKOWA SOCJOLOGIA
AINŻl'NIERIASPOŁECZNA
Jak już wspomniałem w rozdziale pierwszym, August Comte, uznawany za
tytularnego ojca socjologii, wierzył, że nauka o społeczeństwie może zos tać
wykorzystana do stworzenia lepszego społeczeństwa . Uważni , że jeśli socjoło·
gia zdoła sformułować i zweryfikować teoretyczne prawa, takie jak w fizyce czy
biologii, to będzie można os iqgnąć taki poziom wiedzy o organizacji społe·
czcństw, który umożliwi skonstruowanie nowych form życia społecznego. Tym
samym uważał, że nauka i humanizm nic wykluczają się nawzajem: kiedy jut
zrozumiemy, jak i dlaczego funkcjonuje rzeczywi stość społeczna, motemy
wykorzystać tę wiedzę do zbudowania lepszego świata. Podobnie myślał Karol
Mark.si Emil Durkheim, chat katdy z nich wyrażał to inaczej. Pragnęli bowiem
wyk orzystać posiadan ą przez s ie bie wiedzę pojęciową na temat funkcjonowa -
nia świata do konstruowania lepszego spoleczeństwa.
Takie slowa jak .konstruowanie" przypominajq inżynierię społecznq, kan·
!rolowanie społeczeństwa , onvelłowskie państwo . wielkiego b rata·, głupotę
i pustkę społeczeństwa technokratycznego. Wiele osób zgodzi s ię ze mną, te
inżynieria jest całki em sympatyczna, póki utywamy jej do budowan ia mostów
i dróg. Ale niczym nie ograniczana inżynieria wykorzystująca nauki teoretycz·
ne tworzy takie rzeczy jak bomby atomowe i potencjalnie szkodliwe urządzenia.
Lęk przed nią jest w pełni uzasadniony. Można jednak argumentować, ie
szkodliwe wykorzystywanie inżyn ierii wynika z takiej organizacji spolcc zcń·
, st wa, która temu właśnie sprzyja. Gdybyśm y wiedzieli więcej nn temat rzeczy·
37
 wistości społecznej, moglibyśmy bardziej ognniczać zie wykorzy~tanie naszej
wiedzy. z drugiej jednak strony istnieje n iebezpiecz~ństwo, że wiedzę o orga·
Rozdział 3
nizacji społeczeństwa wykorz.ystamy do s~worz~~1a Jeszcze go_rszych rzeczy.
Co do tego zdania S:\ podzielone. RozwóJ teom 1 za~tosowa~1e metod b_adaw:
czych zapewnia poszerzenie wiedzy na temat funkcJonowan~a i:zcczyw1s~ośc1
· W"edza ta _ nawet w tak niedoskonałym kształcie, pk obecnie -
spo IeczncJ. 1 . . ł (H t 1985) p y czym
może być wykorzystana przez in7.ymenę spo cczną un '. . . rz
nada ·cmy owej intynierii inne no zwy - cznsa~i okr.~ś1~m.y J~ r:ii:rne!1'1 pr::1kty·
· kiedy indziej zaś mianem sociologu khmczncJ bądz stosowa·
· J· 1 ·
k1 socJO ogicznCJ, . . • 1· k
nc _ponieważ określenie .in!.yn1er1a społeczna wywo UJC ~".°Y re S OJ
k ·arze-
.
SYMBOLE I KULTURA
ni; Ale powinniśmy zdawać sobie sprawę, co owe lag_odmeJsze określenia
zn;cz:i: jest to dążenie do konstruowania pewnych rodzaJ ÓW s t osunków ~p~le­
czn eh z użyciem koncepcji teoretyczny~h oraz wyników badań. Podobnie !"k
w yrzypadku każdej inżynierii, można Ją wyko:zystać .zarówn? w zlych, iak
·l b h lach _ sprawą względną i r ozma1C1e defimowanq Jest to, co zie,
~ 0 rycd bee Tak wi~ nic należy traktować naukowej socjolo~ii jak sztuki
1 to co o re. ,. t · · d · y naszego
ta· ' · ponieważ w istocie rzeczy wykorzys ujemy Ją ~ zmian .
co~ez7e~~~go życia, a w przyszłości będzie służyć temu w Jeszcze Wlększym
stopniu.

Podsumowanie

1. Nauka jest ici;Je upon.l\dkownnym i zorc3nizow~nym dqZcnicm d_o uozu.mic.nia Swiata

w Jc..:Leeorinch poj('( lt'OrCtynnych, wsp:irtych starannie prow~d?onym1 b:id.tn1:!m1.
2. Teorfa. at.anowi nan.ędzie rozumieni3 ł"'iota; chou.:ikt~ry?~~ją, jq dwie pod~t..lwowc. cechy:.~)
abstrokcyjnoic! i uniwcrulność ~uz bl apra.wdt~lnosć. Kiedy abstr:ikcnne leone toSL:IJ:\
zweryfikowane, wówct:ui n:ulępuJe akumul3CJ3 wiedzy. . .
3. w ~jolObii t.4:'oria nic jest tnk dobn.c ':°~wini(t3 j.3k. w n:iukoch. pnyroc!n1c-iych. Obecnie
wyrótnic! w niej moinn ~tery nojwntmcJSH podc1śc1:1: a) funkcJOna\M, które polei:a nn
zrozumieniu, w jaki sposób zj:awisk3. społeczne uspokoj:ijq pot.rzcby_wi.;kstych. struktur-
społc-cznych, w których (unkcjonuj:&; b) teorię konfliktu , która kbdz1c n3C1S~ na ~OR~lktorodn~
skutki nicnSwnołci; c) tcorit internkcji, które zwracają uw:1i::ę n:i poslu1:1w:"ln.1c ~u: ccsl3~1
w bezpośredniej komunikacji oraz w dostosowywa~iu .się ludzi naw~:i~m do si_eb1e; ~I teo.:c
utylit..:Jrne, w których podkreśla się rachunek kosztowa zysków w dą,t.en1u doos~:\.G'amn celo :
4. Dane 0 świ«ic tmpirycznym S:\ gromadzone w sposób i)'SlemalyC?ny zgcxłn1e z z:is:id:u1:11 Życie 1poleanc regulowane jut przez. systt'my •ymholi, które doshrczają nam instrukcji, jak
metody n 3 ukowej. A oto te t3sady: al określenie problemu b3d3wctego; b) s(onnulowanic postępowaić, wchod~ić w interikcje i org<1nitown~ się. U wiciu zwierząt teco roduju in~tn.ikcjc
hipolczy;c) zcbr:inicd 3 nych, które w socjologii uzyskiw:ine s~ z3 pomocą eks~rym~ntu,_hadnń tn3jdujq się w genach komórek i doslarc:i~jq biolos:icinic uwan.inkowanych wska zówek upcwniai·
ankietowych, obsc,.......acji bqd:t bnd:iń historycznych: d)anoliu d:iny~h;e) wyc111~an1e wniosków jących przei:ydc. W pewnym stopniu odnOłi się to u.Jr.te do ludzi, ale owe biologiczne Instrukcje są
z. uwzględnieniem wiarycodnoś<i teorii, wczdnicjs:ych b.;tdań bf\d1 potrtcb klienta. . w tym pn.ypadku uiupclnfone, a l3k naprawdę nieustannie wypierane przez kody kulturowt',
5. Kiedy ludzie badoj:\ innych ludzi. pojawi;i się subiektywizm, kt~ry m~ie ~yt .z po~ytk1e~ które dostarcnJ:t nam nicz.będnych wsk.3.zówek, jok porusza~ 1ię w przt'slr-zcni, rozm:swi11c!
wykorz.yst:ln)' pncz n 11 uk~o społcct.eństwie, d:iji\ejcj pncw:icę n3d innymi d_z1cdz1nam1 nauki, z innymi ludi mi. wchodzie! z nimi w określone zwiqzki i budować wielkie struktury współczesnych
poniewat: tylko my posiadamy uak:i intuicyjni\ 1n:1jomość badanego prudm 1ot~.. społeeuństw. Ludzie pozb:iwicni symboli, czyli kultury, zginęliby, rozp•dlby się t.nki:e !wint, który
6. Wirdzn socjolui.-iczn:'I w minr~jcj i:-ruml\dunin mote by!! uiytn du konst.ruuw.:111.1:1. 1 p~eksz.t.nl· zntt.my. I mimo łe symbole ornz i~truktje w nich uw•rtc mog'\ wydo.w1u~ 1ię ci~brem, zwła1Zcza
c::inia sto::ounkUw łpołconych. Tnkic J:.ich1niu nit' mU:Ut\ wc11lc być wrobi~ c1luw1c_kow1 - wn;~z w~ wspólc-zc-snym łwiecic, w którym rewolucjo in(ormocyjnD. wytwnn.a wdqt nowo systemy
pnc-ciwnie, moi: na je podi:jmow;ić w imi~ hurn3niznrn. A zatem n:. uko 1 h11m:inam wc:ile me symboli i w którym nikt nie mote uciec pncd n:ecz)·wistofciq naiiycont\ znakami i symbolami (tn.k11i
mUU:\ byt wobec siebie w opozycji. j:ik widzimy nn zdj~iu powyicj), to jednak bez nich nic wicdziclibyfmy, jak post(powa~. jak
formow„tstosunki z innymi ludi:mi oruj.'.lk tyć i tworzyć w atrukturl)ch wspdkz~iinego świ11t:i.

39
- - - - - - -'--.:_..: "7.7"'.'"""-.-.-„-.-..-:'_ --,~

ŚWIAT SYMBOLI
Ludzie, a do pewnego stopnia takt~ niektóre zwierzęta , mają niezwykle
umiejętności, a mianowicie potrafią przedstawiać świat, swoje doświadcz<?nia
i dosłownie wszystko za pomocą arbitralnych znaków. Znaki te nazywamy
symbolami wówczas , kiedy ludzie uzgodnią między sobą, jaka jest zawartość
znaczeniowa danego znaku i co on przedstawia. Słowa, które w t ej chwili
czytasz, są znakami (czarne znaczki na stronic), których znaczenie wspólnie
uswliliśmy; dlatego też każde słowo jest symbolem. Słowa zorganizowane są
w zdania, akapity i rozdziały. Są one cz~ściq zorganizowanego systemu sym-
boli.
To, co dotyczy języka, dotyczy niemal wszystkiego, do czego sięgniemy
myślą. Flagi, krzyże, zaciśnięte pięści, zmarszczone bnvi, książki, święte księgi
i programy k omputerowe - wszystko to są znaki, które z<twicrają w sobie
wspólnie ustalone zn<1czeni<1. Zazwyczaj też należą one do systemów symboli,
ponieważ odwołują się do innych związanych z nimi symboli i znaczeń . To
dzięki nim pamiętamy przeszłość, zdobywamy wiedzę o teraźniejszości i prze·
widujemy pC'yszlość. Bez tej zdumiewającej umiejętności nasz świat składałby
się jedynie z odczuć i wrażeń. Tkwilibyśmy w wiecznym tu i teraz. Nic
mielibyśmy muzyki, sztuki, matematyki, żartów, przysiąg, przekleństw, umie-
jętności czytania, kultów religijnych ani żadnych innych rzeczy, które nam,
ludziom, wydają się tnk oczywiste. Nasze życic byłoby nudne i monotonne, ale
nie wiedzielibyśmy o tyni. ponieważ 11ic potrafilibyśmy przedstawić tego za
pomocą symboli.
Jak ważne są d la nas systemy symboli, możemy zrozumieć, obsenvując
mrówki oraz inne owady społeczne, jak termity czy pszczoły. Nazywamy je
.,.spolccznymi''. ponicwnt s:i zorganizowane, jednak na podstawie calk.iem
innych in formacji aniżeli nasze systemy symboli. Informacja kierująca owymi
owadami oraz ich zachowaniem jest zakodowann w genach, a dokładniej w ich
chromosomnch, toteż miejsce i roln katdcgo osobnikn w społeczeństwie owa-
dzim są w dużym stopniu z góry określone i genetycznie wyznaczone (chociaż
kaidy organizm także samodzielnie przystosowuje się do warunków środowi­
skn, w którym tyje).
Systemy symboli w społeczeństwach ludzkich nie są genetycznie zaprogrn-
mownne. Tworzymy je w swojej wyobrn1.ni, poslUJ;\ijemy si~ nimi i zmieniamy
we wznjcmnych kontoktnch i ze środowiskiem. Niemniej !Il\ one funkcjonulnym
odpowiednikiem kodów genetycznych wyst~puj1\cych u owu<lów społecznych,
poniewat kszt:iltują nasze dzinłania i - co ważniejsze - nosze wzory organi-
zacji społecznej. A suma owych systemów symboli w cdcj ludzkiej populacji
nazywana jest przez socjologów kulturą (Krocbcr, !Guckhohn, 1973; Parsons,
1951). Na co dzień cz~sto używamy tego terminu w cnlkicm odmiennym
znaczeniu - n:t określenie szlnchetncgo winn, znnkomitej whisky, gustownego
stroju czy dobrego piwa. Ale to wszystko samo w sobie nie jest kulturą, lecz
materialnymi wytworami działań sterowanych przez kulturę. Są to rzeczy
s tworzone dzięki wykorzystaniu symboli do zorganizowania ludzi, by je wypro·
d u kownli. Ale one same także mog:i stać si~ symbolnmi kulturalnymi, jeśli
będą .mówić coś" o nas innym ludziom. Tak więc podanie piwa dobrej marki
zamiast taniego .sikacza" jest rodzajem komunikatu i kształtuje.choć w sposób
dość slaby, nasz stosunek do innych ludzi, podobniejakjeżdżenie mercedesem,
lexusem lub BMW. A zatem wytwory kultury (będ~ce rezultatem produkcji
zorganizowanej przez symbole kulturowe) mogą same stać się symbolami
i oddziaływać na ludzkie zachowania, interakcje oraz organizacje.
Powinienem tutaj dodać pewne z3strzeżenie: pojmowanie kultury jako
systemów symboli nie jest powszechnie akceptowane. Istnieje wiele innych
definicji kultury (Kroeber, !Guckhohn, 1973); n iektórzy widzą ją jako sumę
wszystkich ludzkich wytworów (Singer, 1968). tj. symboli, przedmiotów mate·
rialnych i sposobów organizacji. Czasami, gdy używa się owej bardziej global·
ncj definicji, dokonuje się rozróżnienia na kulturę materialn:i (wytwory fizycz·
ne) i kulturę niematerialną (systemy symboli i społecznych zachowań). Ja wolę
posługiwać się bardziej ograniczoną definicją, należy jednak pamiętać, że
w naukach społecznych nie ma zgody co do definicji kultury (Gilmore, 1992).
A zatem przedstawiony tutaj punkt widzenia klndzic nacisk na fakt , :ż.c nasz
światjestskonstruowany i zapośredniczony przez symbole. \V zasadzie wszyst-
ko, czego doświadczamy, co robimy, czego pragniemy i co widzimy, jest zwią·
zane z symbolami. Toteż zrozumienie samych siebie oraz szerszej rzeczywisto-
ści społecznej wymaga głębszej znajomości kultury. Musimy zdać sobie sprawę
z tego, że symbole budują nasz świat, choć nie w takim zakresie jak w przy·
padku genetycznie zaprogramowanych mrówek, pszczół czy termit.ów. Krótko
mówiąc, nie powinniśmy lekceważyć potęgi symboli kulturowych oddziałują­
cych na nasze spostrzeżenia, UC'Zucia i zachowania, ale nie należy ich takie
przeceniać. To ludzie tworzą je i przekształcają, kiedy dokonują zmian w re·
lacjach wzajemnych, kiedy reorganizują swą rzeczywistość społeczną, bądź też
kiedy zmienia się środowisko, w którym żyją.
SYMBOLE I SPOŁECZEŃSTWO
Na pewnym poziomic kultura i jej wytwory są środkami, które umożliwiają
nam działanie. Bez języka z trudem moglibyśmy się ze sobą porozumiewać.
Bez technologii (informncji o tym, jak manipulować środowiskiem) nic mieli-
byśmy co jeść n n i i:dzic mieszkać. A zntem symbole stanowią środek, za pomocą
którego dostosowujemy si~ <lo środowbtkn, wchodzimy w interakcjo z innymi,
interpretujemy nasz.c doświndczenin i organizujemy się w grupy.
Jednak są one czymś wi~cej nit wygodnym narzędziem. Mówią nam tnktc
o tym, co robić, co myśleć i co postrzegać. Parafrazując Marshalla McCluhana,
n:iszc symboliczne narzędzia sames:i przekazem bądź inaczej, zbiorem instruk-
cji. Jak już wspomnieliśmy, nie krępują nas one w tym snmym stopniu co
informacjo genetyczna tnwart.a w gen:tch mrówek, pszczół i t ermitów, ale
ograniczają nasze motliwości wyboru. Nawet tak zdawałoby się neutralne
narzędzie symboliczne jakjęzyk niesie w sobie ukryty pT'ekaz (Hall, 1959). Na
pT'yk!ad język Indian Hopi różni się od angielskiego w sposobie określania
czasu (Carroll, 1956). \V angielskim .czns• jest rzeczownikiem, co oznacza, :te
motna go przeksztalcać - ciąć, oszczędzać, spędzać, traci~. marnować (np.

40 41
(
 możesz w .zlym czJ;ie" czytać mój tekst nlbo uznać, ie ws>.ystko to jes t t ylko
.strntą czasu"). Nltomiast dlo Hopi .czas" jest czasownikiem, w związku
z czym nie moina go przekształcać nni manipulowat jak rzeczownikiem; czas
po pros tu plynic, a ludzie naginajq się do jego biegu (Hopi zapewne mniej by
narzekał przy czyt.mi u tej ksiqiki). A zatem osoby poslugujące się ongielskim
będą róinily się od osób poslugujqcych się językiem Hopi zarówno poglądami,
j:1k i zachowani3mi oraz odmiennymi wzorami organizacji spolecznej. Tnk wic;c
kultura rzadko bywa jedynie neutralnym nartędziem. J est ona r odzaje m
ograniczenia i ten wlaśniejej aspekt najbardziej interesuje socjologów.
Socjologowie zajmują się kulturą, badojąc, w jaki sposób systemy symboli
ograniczaj:i interakcje pomiędzy ludżmi oraz ich struktury organizacyjne,
a takie w jak.i sposób same te struktury tworzą. podtrzymują bqdż zmieninją
kultu rę (Krocber, Parsons, 1958). Nie interesuje nasz kotdy system symboli,
lecz jedynie te, którymi zojmujc się socjologia. Najciekawsze są dla nas te
symbole, k tóre wpływają na n asz sposób widzenia świa ta, działania w owym
świecie, wchodzenia w interakcje ze sobą, oraz koordynują nasze działania
i znchowanin wobec innych ludzi.
SYSTEMY SYMBOLI
Symbole zorg>nizowanc są w systemy, dzięki którym stają się one bardziej
zloionc. I chociaż istnieje ogromna różnorod ność sys temów symboli w ludzkich
populacjach, te, które wymieninm poniżej, należą d o podstawowych.
Systemy językowe
Jednym z nich jest system kodów językowych, który obejmuje zarówno
słowa w formie mówionej i wydrukowane na tej stronie, jak i złożone symbole
matematyczne oraz programy komputerowe. Podstawowe rodzaje kodów języ­
kowych występującyc h w danej populacji mają ogromny wpływ na to, w j nki
sposób jest ona zorganizowana. Na przykfadjeśli dana popul acja posiada tylko
język mówiony, to formy jej org•nizacji spolecz.nej będą bardzo ograniczone,
n atomiast t a, k tóra rozwi nęła język pisany, może skutec:z.niej gromadzić infor-
macje i w rezultacie wypracować własne, liczniejsze formy społecznej organi-
zacji. A jeśli powstaną nowejęzyki - matematyka, logika, programy kompu-
terowe oraz inne kody symboliczne - to zwiększy się skala reakcji takiej
pop ulacji w stosunku do ś rodowisko, w którym funkcjonuje; dramatycznie
zmicniq się takie: charakter stosunków społecznych pomiędzy jej członkami
oraz formy jej społecznej organizacji. Zasta nów się nad tym, na przyklad,jaki
wpływ miał język k omputerowy n a szybkość, skalę i zakres kontaktów we
współczesnym świecie, a przekonasz się, z jaką silą język może przeksztalcać
społeczeństwo.
42
----
w ogranicionym zakresie zgody co do wartości, wówczas wstrząsane byloby
nieustannie przez konflikty i napic;cia. Znamienne , ie w tak ogromnym społe­
czeństwie jak społeczeństwo Stanów Zjednoczonych, zamieszkującym ogromny
obszar geograficzny, istnieje jakaś zgoda na temat tego, co dobre, a co zł e, co
stosowne, n co niestosowne. \V duiym s topniu owa gcncraJn:l zgoda co do
wartości sprawia, że jesteśmy tak bardzo .amerykańscy„, i pozwala każdemu
z nas wchodzić w nowe sytuacje i wychodzić z nich bez większych stresów.
Uznając te same podstawowe wartości, możemy wchodzi<! ze sob:i w interakcje,
nawet jeśli w w ic iu sprawo.eh siq nic zgadznmy.
Wymicr\my kilka takich ogól nych wartości (Williams, 1970). W Ameryce
istnieje zi;oda co do takich wartości, jak dqżenic do sukcesu (robić coś jak
najlepiej), aktywność (dąienie do panowania nad daną sytu>cją i k ierowania
nią), wol ność (nieskrępowane podąianie za swymi pragnieniami), postęp (do·
skonalenic siebie i świata wokół nas), materializm (nabywanie przedmiotów
materialnych, oczywiście z wyczuciem i sm:ikiem!) i skuteczność (robienie
czegoś w sposób praktyczny i racjonalny). Pojęcia t e, podobnie jak k ilka innych,
są nam wszystkim wspólne i służą jako kryteria moralne do oceny siebie oraz
innych w konkretnych sytuacjach. J ednak nie wszyscy podzielają te w3rtości,
niektórzy nawet wszystkie je odrzucają. Mimo t o stopień zgody na nic jest
niezwykle wysoki. I choć każdy z nas może nada wać owym wartościom różne
znaczenie, to ogólnie wszyscy je akceptujemy. Dzięki temu mniej wysilku
· wkładamy w nasze interakcje.
Równie ważne jest to, te owe wartości oddziałują na całe nasze społeczeń­
stwo i na wicie jego części skladowych - gospod>rkę, politykę, system oświaty,
lokalne społeczności itp. Dzięki temu są one rodzajem .spoiwa'" utrzymuj;'\cego
społeczeństwo w calości i nadająceso mu odpowiednią spój ność.
Oczywiście wartości odd ziałuj'! na poszczególnych ludzi wówczas, kiedy
podejmują oni decyzje co do swego postępowania. Na przykład student czyta-
j'ICY tę książkę kieruje się wymienionymi lu nnjważniejszymi dla Ameryknnów
wartościami: aktywnością (po koMm tę książkę), d ążeniem do sukcesu (zdam
z n iej spra wd zian), postępem i materializmem (uzyskam dyplom, który umot-
liwi mi zdobycie dobrej pracy) oraz skutecznością (nic będę tracić cznsu nn
ponowne czytanie). \Vszystkic te wa rtości kierują twoim zachowaniem w sy-
stemie edukacji, który jest oparty właśnie na nich. Co więccj.jui samo rozpo-
cz~cic nauki oznacza akceptacje; owych wartości przez uczniów i studentów
o raz wolę podtrzymania tego systemu opartego na aktywnOści, dążeniu do
sukcesu. indywidualizmie i material izmie. To. co sic; odnosi do szkoły, odnosi
się do niemal wszystkich sytuacji: część wartości k ieruje sposobem postrzega-
nia świata oraz zachowaniem jednostek w społ eczeństwie.
Podejście funkcjonalne podkreśl3 znaczenie wartości w kierowaniu działa­
niami ludzi oraz w motywowaniu ich przynaleiności do spolcczcństwn. Jeśli
sięgniemy d o Emila Durkheima i jego ana lizy wiedzy zbiorowej oraz jej funkcji
integrowania społeczeństwa, to przekon>my się, ie zgoda co do wartości ma tu
oi;romne znaczenie. Tego rodzaju analiza fonkcji wartości, którą prtcprowadzil
Durkheim dawno temu i którą ja przedstawiam w tej ksiątce, ma swojq wngę,
nie nie motcmy zapominać, te wartości mogą być takie iródlem dezintegracji
w społeczeństwie. Kiedy jakieś części danej populacji wyznają odmienne war·
!ośc i bądź tei - co przedstawię krótko poniiej - różni'! się p rzekonan iami,
44
Systemy t echnologiczne
Innym podstawowym systemem kulturowy m jest technologia, czyli orgnni-
zacja informacji i wiedzy dotyczących kontroło\'nrnia i wykorzyst}wnnin środo·
wiskn. Gdyby zbieranie roślin i polowanie na z;y.rierzęta stanowiło podstawO\\'Y
znsób informocji w danej populacji - a tak bylo przez trzydzieści tys ięcy lat
na czterdzieści tysięcy naszego istnieniajako gatunku - organizncja społcczn:i
oraz a daptacjo do środowisko byłyby bardzo ograniczone (choć należy podkreś­
lić, te zbieracze i myśliwi byli zapewne o "ielc bardziej zrelaksowani i zado·
wolcni z tycio aniteli ludzie ws półcześni). W miarę jak r ozwija się technologia,
powiększa się społeczeństwo: potrafimy '"'1ę-ccj produkow:i~. jest nas cortlZ
więcej, struktury społeczne staj ą się bardziej złożone. A zatem technologia jest
jedną z sil napędowych organizowania się ludzi, a kiedy osiągnie odpowiedni
poziom i splecie się z nouką oraz inżynierią, staje się potęiną silą kulturową
zdolną do przekształcania naszego życin, stosunków z innym i oraz sposobów
organizowania się (Lenski, 1966; L<!nski, Nolan, 1991). Faktycznie niemal
k::1żdy aspekt naszego codziennego tycia - ubiór, sposób przemieszczania się,
poziom życio, poglądy, ospiracje, sposoby komunikacji - uzoleżniony jest od
przedmiotów będących wytworami nowych osią,,"llięć wiedzy bądź technologii.
Prawdę mówiąc, trudno nawet wyobra zić sobie tycie bez telefonu, telewizji,
samochodu, mieszkania, niemnących ubran, sieci komputerowych, plyt k om-
paktowych itp. Nie zdziwilibyśmy się, gdyby w owym t echnologicznym tyglu
zaginęły osobiste więzi międzyludzkie.
Systemy wartości
Ludzie zawsze posiadali wyobrażenia o tym, co z.Je, a co dobre, co właściwe,
a co nic, co istotne, a co nieistotne. Są to wartości, a kiedy tworzt\ one system
standardów, inaczej k111criów, służących ocenie moralnej postępowania oraz
jego stosowności , wówczas nazywamy je systemem wartości (\Villiams, 1970;
Rokeach, 1973, 1979).
\Va rtości posiadają szczegól ną cechę: są abstrakcyjne w tym z.naczeniu, iż
są na tyle ogólne, żeby można je było zastosować do wiciu najrozmaitszych
sytuacji (Kluckhohn, 1951). Bez owej cechy abstr3kcyjności, która pozwala
nam odnosić je do konkretnych sytuacji, ludzie mieliby ogromne trudności
z porozumiewaniem się i współdziałaniem, ponieważ nic byłoby wspólnej mia-
ry moralnej do oceniania zarówno cudzych, jak i swoich dzialań. Wyobrażmy
sobie rozmowę dwu osób, z których każda uznaje inny system wartości. Nie
doszłyby do porozumienia w takich sprawach, jak: co być p owin no, co jest
uczciwe, a co nie, i jak należy postępować. Rzeczą godną uwagi we wszystkich
niemal populacjach ludzkich jest sposób, w j3ki dochodzi się do zgody w odnie-
sieniu do wartości. Zgoda ta rzadko bY'-va doskonała, ponieważ jedną znajcie·
kawszych, a zarazem nieustannie ewoluujących sil napędowych w społeczeń­
stwie jest konflikt wartości. Ale gdyby spoleczeństwo nie osiągnęło choćby
43
• • :·.-. - •· _ __:.:::__=::=__ . ) . --···~--·· __ {. --:=r=::- ~ :-~ ..
wówczas bardzo sprzyja to powstawaniu konfliktów. Ludzie będą się ze sobą
ście rać w imię własnych norm moralnych, a ponicwat są do nich bardzo
przywiązani, nikt n ie zechce ustąpić. Teorie konniktu podkreślają ów aspekt
życia społecznego , ale idą jeszcze dalej: pokazują, te wartości często stanowią
narzędzie bardziej uprzywilejowanych, którty posiadają możność ustalania,
jakimi wartościami ludzie powinni się kierować. Powrócę jeszcze do t ego
tematu, ale ważne jest, żeby o tym pamiętać.
Systemy przekonań
Innym systemem symboli są przekonania, czyli poglądy oraz idee , które
ludzie odnoszą do poszczesólnych rodzajów sytuacji - systemu kształcenia,
pracy, rodziny, prz)ja:tn..i, polityki, religii, sąsiedztwa, sportu, rekreacji i w szys t·
kich innych podstawowych r odzajów sytuacji społecznych (Turner, Stames,
1976). Niektóre przekonania odzwierciedlają zastosowanie do konkretnych
sytuacji podstawowych wartości. Na przyklad w collcge'u bądi n a uniwersyte-
cie powinno się otrzymywać dobre stopnie (sukces), solidnie pracować (aktyw-
ność, skuteczność), przejść przez wszystkie etapy kształcenia i poszerzyć swoją
wiedzę (postęp). Niemal do wszystkich sytuacji - praca, zabawa, przyjafo,
sport itp. - odnoszą się przekonania, które są wynikiem zastosowania tych
oraz innych ogólnych wartości. W Ameryce nawet w osobistych związkach
zastnn3wiamy się, czy .dobrze się spisujemy (s ukces), czy .dąiymy do czegoś"
(postęp) i co musimy .zrobić, aby było lepiej" (aktywność). Zależnie od rodzaju
związku - kochankowie, r odzice, znajomi, bliscy przyjaciele - występują
trochę inne przekonania, ale wszystkie odwołują się do tych sam ych wartości.
Dzięki temu wiemy, jnk mamy sii: zachowywat', i nabieramy pewności , te
postępujemy właściwie.
Inne przekonania odnoszą się - przynajmniej na pozór - do konkre t nych
faklów. Są to nasze pojęcia o tym, j3k da na sytuacja wygląda, co się na nią
składa. Wiedza ta sprawia, ie czujemy się pewniej, wchodząc w n ią i działając
w jej ramach. Nasze przekonania dotyczą równiet sytuacji, w których nic
uczestniczyliśmy, d opiero będziemy uczestniczyć lub nigdy ich nie doświadczy­
my - s:1 to: praca, m•ltcr\stwo, starość, ubóstwo i itp. Dzięki !<!mu członkowie
danej populacji .pod łączają się" nawzajem d o swoich społecznych światów.
Dzięki posiadanym przekonaniom na temat r ótnych dziedzin oraz kontekstów
społecznych, w pewnym teoretycznym zakresiejużje znamy i możemy w każdej
chwili zacząć w nich funkcjonować. Dlatego lei nowe sytuacje nic są nam
całkiem nie znane. Dysponujemy bowiem ogólnymi wartościami oraz pewną
pulą prtckonań, które kierują nami, kiedy po r az pierwszy niezdarnie się do
czegoś zabieramy.
Jednak tego rodzaju przekonania nie z3.wsze są zgodne z rzeczywistością.
W duiym stopniu ks zta!townnc są przez wartości oraz inne przekonania
mówiące o tym, co powinno się dziać bądt występować w danej sytuacji. Ale
ponicwat sądzi my, że naprawdę znamy sytuacje, których nie znamy, mamy
poczucie wspólnoty z innymi ludźmi oraz przeświadczenie, fe dalibyśmy sobie
45
 radę w ich sytuacjach życiowych. Na przyklnd większość Amerykanów jest
przekonano, że osoby korzystające z opieki s.polcczncj to l~nic, którzy fałszywie
przedstawiają swoje potrzeby (Kluegel, Sm~th, 1986; Smith, .1985). Przeko~a­
nic to op;irtc jest nn takich wartościach, ZWląznnych z prncą 1dobrobytem, Jak
aktywność, dążenie do sukcesu, postęp i skutecz".ość. Zaklnda także :ze
komo
neutralne fakty: pracy jest wszędzie pod dostatkiem, nie wiele osób iest zbyt
leniwych, aby ją podjąć. Zawiera też przekonanie: gdybym był bicdn! i bez
pracy, podjl\lbym każdą pracę i zachował godno~ć. W ten sP?sób "'.Ydaie ~am
się, ie wiemy bardzo dużo o rzeczywistości, któr~J zapewne mg.dy me dośWl~d­
czymy. Ale fakty zawarte w owych przekonnnin:h _mogą byc _fałszywe: wię ­
kszość Judzi korzystających z opieki spoleczne; me JCst w stame pracować_ -
sq albo za starzy, albo niesprawni lub zbyt _chorzy, a prawie połowa z mch
pracuje na pełnym etacie albo została zwolmona (J. Tum~r, 1993b}; dlntcgo
też bardziej odpowiada prawdzie .fakt", że w gospodarce me ma dostateczne;
liczby miejsc pracy, nby móc zatrudnić wszystkich ob>':""ateli, a place w wiciu
przypadkach nie wystarczają na to, by wydobyć ludzi z ubóstwa (Be_eghley,
1983; Ropers, 1991). Tak więc nasze przekonania o tym, co naprawdę. 1stmeie
i co się dzieje, mogą ulegać znieksztalceniu pod wpływem wartości 1 sądów,
które są na nich oparte. Nie jest to czymś złym; Jest po prostu mcodłącznq
części ą ludzkich zachowań.
Trzeba przyzn ać, że we wspólczcsnych społeczeństwach powstał cały .prze-
mysł'" ba.dania postaw i opinii ludzi - które w swej istoci_c są wyrazc~
przekonań. Owo poznawanie opinii publiczz:ej wyJt;acza znac~m.e p~za bo.dam~
upodobań wyborczych oraz szerokie badania ankietowe, takie Jak.ie prow~dzt
Instytut Gallupa czy Harrisa; jest to także podstawo':"a me'.oda w badania~h
rynku i public relations. Wiedza o tym, że na zachowam a ludzi - od głosowania
nn prezydenta do kupowani•jakiegoś towaru - mają wpływ ich postawy, które
z kolei kształowa ne są przez ogólne wartości i przekonania, w dużym stopniu
zmieniła sposób prowadzenia kampanii wyborczej przez polityków oraz zasady
postępowania w pn.edsiębiorstwach.
Systemy norm
Wartości i przekonania sq zbyt ogólne, aby kierować konkretnymi zacho·
waniami; kształtują one ogólne poglądy i punkty widzenia, a także mobilizują
nas do postępowania wedle pewnych ogólnych wzorów (Blake, Da,ois, 1964).
Ale nic mówią nam dok.lad nic, co robić. Brak ten uzupełniaj:\ normy tworzące
kolejny system symboli, które mówiq nam, czego się od nas oczekuje i co należy
zrobić w konkretnej sytuacji. \Vyobraź sobie, ie przychodzisz na zajęcia., nic
znając „regu1'" ani oczekh\.·ań związanych z tym, jak powinien się student
zachowywać. Jesteś gotów d:iżyć do sukcesu, być aktywny i rozwijać się
umyslowo, nlc nic wiesz, co robić - gdzie usiqść, jnk post<;pownć, co zrobić
z ręk:imi, nogami, co mówić i myśleć. Może trudno to sobie wyobrazić, ponieważ
bardzo dobrze znasz obowiązujqce na uczelni ogólne reguly określające zacho-
46
bąd i przyjaciół i tym kieruje się w budowaniu własnego związku. Często
wysiłek, który trzeba włożyć w wypracowanie nowych norm, jest zbyt duży
i w rezultacie małżeństwo rozpada się.
Poz:i tym niektóre sytuacje we współczesnych społeczeństwach wymagają
od Ms improwizacji oraz uzgadniania wspólnych norm. Inne, takie jak na
przyk.łnd praca przy taśmie montażowej, bardzo nas ograniczają, ale nawet
w lym wypadku ludzie uzgadniaj:i wspólne normy określające, w jaki sposób
maj:i pracować. Większość naszego życia w społeczeństwie spędzamy na ucze-
niu si~. dopasowywaniu, tworzeniu i wspólnym ustalaniu obowi;'\zujących
norm. Dzieje się tak zwł aszcza w nowoczesnych spoleczcństwach , w których
stn.lc przemiany społeczne zmuszają nas do zmierzania się z wciąż nowymi
sytu:tcjl\mi.
Zasoby w iedzy
Oprócz znajomości języka, technologii, wartości, przekonań i systemów
norm, ludzie magazynują w pami~ci, choć w sposób znacznie mniej uporząd­
kow:iny, najrozmaitsze informacje. Socjolog niemiecki, Alfred Schultz (1932),
użył określenia .podręczne zasoby wiedzy", aby opisać zbiory odpowiednich
informacji, które dana osoba wykorzystuje, chcąc dostosować się do konkret-
nych sytuacji. Na przykład student wstępuj:icy do college'u ma zasób użytecz­
nej wiedzy na temat szkół, sal lekcyjnych, hierarchii stanowisk, wyk.Jadów oraz
znchownnia na zojęciach. Owe znsoby wiedzy są potrzebne, by kierować stu·
dcntami pierwszych lat, a proces uczenia si~ norm odnoszących się do każdej
nowej sytuacji dokonuje się nieustannie.
A zatem każdy z nas ma zasób wiedzy wywodzącej się z doświadczenia.
Posługujemy się nią, :!cby dostosowywać się do różnych sytuacji; kiedy ludzie
maj:i podobne zasoby wiedzy, wówczas mog:i wytworzyć wspólny pogląd na
dan:i sytuację. Jest to możliwe nawet wówczas, kiedy mówimy różnymi języ­
k:imi, co może sprawdzić każdy, kto podróżuje po obcym kraju. Używaj:ic
gestów, możemy wydobyć z znsobów wiedzy cudzoziemców informacje zbliżone
do n:tszych, zwłaszcza w odniesieniu do powszechnie spotykanych sytuacji. Ta
zdolno~ć do posługiwnnia się owymi immanentnymi systemami symboli sprn·
wb, że ludzie z ogromną łatwościq przystosowują się do nowe~o.
Tnk więc ukryte w nns bogactwo wiedzy, po którą sięgnmy nieustnnnie, aby
dost o.sowywać si~ nawznjem do siebie, do norm oraz róinych rodzajów sytuacji,
jest immanentn~ częściq kultury. Gdybyśmy jedynie kntalogownli wartości,
przekonania i normy, bylibyśmy bardzo sztywni w znchowaniach, podobni do
robotów, a gdyby pojawiło się coś nowego, do czego nie zostaliśmy .zaprogra-
mowani", nic wiedzielibyśmy, co robić. Ale my potrafimy dostosowywać się do
n\\jrozmaits.zych okoliczności, poniewa:1 wszyscy nosimy w sobie ogromne
pokbdy - lub inaczej zasoby - wiedzy, z których w knżdcj chwili możemy
wydobyć pot rzebne nam i nformacje.
Pod;;;umowując to, co do tej pory zostało powiedziane, mołcmy stwierdzić,
ż~ ::;.~-nlbole kulturowe znacznie ulntwinją organizowanie sic; społeczeństwa
-IS
wanie &IQ studentów. Alo sdybyś nigdy nic był na sali wykładowej, nie mini
własnych ksi<'liek i nisdy nic uczestniczył w wykładach, wówczas n:i początku
czułbyś się skrępowany. Zncząlbyś obserwować innych,jnk się zachowywać nn
wykładzie i jnk robić notatki. Tnk więc można znać osólne nonny odnosz~cc
się do podstawowych rodzajów sytuacji - niektórzy socjologowie nazywają je
normami instytucjonalnymi - nic każdy czlowiek musi dodatkowo poznać
takie normy, które dopasowujq zachowanie do konkretnej sytuacji.
Z punktu widzenia zwolennika teorii interakcji proces poznawania tych
norm jest bardzo złożony i delikatny. Jeśli nic znamy odpowiednich nonn
kulturowych, które odnoszq się do jakiejś sytuacji, to dopasowujemy się do po-
stępowania i gestów innych ludzi. Odczytujemy ich gesty, chcemy poznać to,
co myślą, żeby nauczył się, jak należy się iachowywać. Często znamy odpo-
wiednie wartości, normy i przekonania, ale nie mamy pełnej wiedzy nn temat
tego, które z nich są najważniejsze, i wówczas nie potrafimy ich wykorzystać.
Popelniane błędy kompromitują nas - spotykają nas sankcje i dezaprobata,
w rezultacie czego dopasowujemy się do zachowań innych ludzi. ~loiemy także
~dawać sobie sprawę z własnej ignorancji jeszcze przed popelnienicm błędu ,
1w konsekwencji postępujemy niepewnie, jakby .na próbę", ponieważ całą
uwagę poświęcnmy ruchom, slo""·om i gestom innych osób. Kiedy jut przyswoi-
my sobie znaczenie odpowiednich symboli, będziemy je wciąż wykorzystywać
i umacniać w procesie interakcji. Kaidy z nas zachowuje się w ówcz:1s w od·
po\viedni sposób; takie zachowanie umacnia wartości, przekonania i normy -
a kiedy się już umocnią, zyskują moc narzucania ograniczeń naszemu zacho·
waniu. Wówczas pojawiają się akty dewiacji spolecznych, które przerywają ów
mechanizm wzmacniania, ale zazwyczaj staramy się przywoływać „dewian·
tów" do porządku i podtrzymywać funkcjonowanie tego mechanizmu. W taki
'"·laśnie sposób na mik.ropoziomie interpersonalne działania jednostek pod·
trzymują istnienie kultury.
Normy różnią się stopniem ogólności - od obszernych instytucjonalnych,
które zawieraj:i ogólne instrukcje, jak się zachowywać w najważniejszych
sferach s połecznych (w prncy, w szkole. w domu, w stosunkach z przyjaciólmi
itp.), do bardziej szczegółowych, które dokładnie mówią nam, je k postępować
w konkretnych sytuacjach. \Vszyscy znamy najważniejsze normy instytucjo·
nalne i dlatego możemy wkraczać w nowe sytuacje, m:tjąc choćby podstawowe
wskazówki. Kiedy jui si.; w nich znnjdziemy, poprzez odczytywanie gestów
innych osób możemy poznać normy dodatkowe. Musimy si~ takie nauczyć, jak
w niektórych sytuacjach podczas interakcji z innymi ludźmi tworzyć nowe
normy - może to być b:irdzo trudne, zwłaszcza jeśli uczestnicy takich in ter-
akcji mają odmienne pn:ekonania i odwo!ują się do różnych norm, które są ze
sobą spn:cczne. Na przyklad kiedy !udzie się pobiernją, często muszą uzgodnić
swoje zachowania, ponieważ przekonania dotyczące roli kobiety i mężczyzny
podlegaj:i obecnie gwałtownym zmianom, a normy określające znd<mia tony
i męża mogą być b:irdzo różne. W świetle tych faktów wcale nie dziwi, że
w Stanach Zjednoczonych wskainik rozwodów jest najwyższy w pierwszym
roku małżeństwa (Collins, Coltrane, 1991). Większość par ma jedynie jakieś
bardzo romantyczne przekonania, znajomość ogólnych norm instytucjonalnych
dotyczących małżeństwa oraz wrażenia płynące z obserwacji związku rodziców
47
. .. ··- - - .- ·-
·· -~ --
- . - - ---·
-- ---- · -------.,.-· ..-tr~
~
ludzkiego, z drugiej zaś strony, powstają, są utrwalane bądź zmieniane w toku
zachodzących między ludźmi interakcji. Jak utrzymują funkcjonaliści (Par-
sons, 1951; Alexander, 1985), bez powszechnie obowiązujących i wspólnych
systemów symboli nie byłaby możliwa integracja społeczeństwa. Kultura za-
tem zaspokaja podstawową potrzebę społeczną. I, jak podkreślają interakcjo-
niści, istnienie oraz funkcjonowanie OVt')'ch systemów symboli opiera się na
nieustannym, szczegółowym odczytywaniu przez ludzi wzajemnych gestów.
Największe znaczenie dla zrozumienia naszych działań oraz wzorów organiza.
cji mają systemy językowe, technologii, wartości, przekonań, norm oraz zasoby
wiedzy. Są one funkcjonalnymi odpowiednikami kodów genetycznych wystę­
pujących u owadów spolccznych, jednak znacznie się od nich różnią. Można je
zmieniać i wykorzystywać do tworzenia nowych form społecznych. Gdybyśmy
wszyscy nie uczestniczyli we wspólnej kulturze, wówczas no skutek niemożna·
ści porozumienia się dochodziłoby między nami do bolesnych starć, obrażali­
byśmy przyjaciół i robili wicie złego. Ale nie jesteśmy owadami, a ponieważ
nasz system wskazówek nie jest zakodowany genetycznie, istnieje duże za·
grożenie pojawienia się błędnych, nieadekwatnych, wręcz konfliktorodnych
i zmiennych informacji. Tak więc społeczeństwo w niczym nie przypomina
dobrze zorganizowanego ula czy też mrowiska, poniewai my organizujemy się,
wykorzystując kody kulturowe, a nic genetyczne. A symbole kulturowe są
niejednoznaczne, mogą wywolywać spory i konflikty.
ZRÓŻNICOWANIE KULTUROWE
Ludzie tworzą systemy symboli kulturowych, ponieważ są im one potrzeb-
ne. Zdaniem zwolenników funkcjonalizmu ułatwiają interakcje oraz organiio-
wanie się. A ponieważ ludzie żyją i funkcjonują w różnych środowiskach,
kultura także ma zróżnicowane oblicza. I, jnk podkreślaj~ zwolennicy teorii
konniktu, zróżnicowania kulturowe są tródlem nieustannego konfliktu i na-
pięć w społeczeństwie. Takjak różni się język, podobnie rzecz się ma z innymi
systemami kulturowymi - technologią, wartościami, przekonanfomi, norma·
mi i zasobami wiedzy. Fakt ten ma bardzo poważne następstwa. Przyjrzyjmy
się niektórym z nich. '
Konflikt kultur
Systemy kulturowe, takie jak wartości czy przekonanie, są czymś w rodzaju
okularów lub kolorowych pryzmatów, przez które patrzymy na świat. Kultura
ma wpływ na nasz sposób postrzegania w tym znaczeniu, te jedne rzeczy
widzimy, natomiast nie zdajemy sobie sprawy z istnienia innych. Dlatego
właśnie powstała nauka jako świadome dątenie do zredukowania tendencyj-
, naści związanej z faktem, że wykorzystujemy kulturę do organizowania swego
49

kultura k.ib lnacze/ systemy symboli,
/ klóre ~u:~ ludziom do k;erowan;a
/ 5wolm poslępowan;em
hlerakcje, czyli prn~93jące struktura spo~ana.
c.zyłi wzgl~dnie trwałe
na mlłi:ros.zczcblu wzaj~mnc
wzory rcfjcjl, klóre slu:!ą
do$ł0$0W.1Nł! ~Q' lud:1
ludziom do or9Jnlzowanla
do sk'bla w syluaocj.leh
bc:poś.redtuc/'\ konlaklćw
1yda spolec.znego
Ryc. J.l. W:r.njcmne ioletno!ci pomii;d;y internkcjl\, slrukturq społ~n'l i kultu~.. Symbo~e
ust:Jlajl\ u.sady interakcji oraz fonkcjonowanin alruktury spol<.-<:zncj, .cale je3t lei odd:r.10lywnn1e
w drugą stnn~: lud tie zmieni:ij;i i lworz<\ kulturę w codiicnnych interakcjnch, a ukł:ady stOlunków
•polccznych w alrukturnch (takie, jnk: gospocforka, polityko, nierówność, rodzino._ i~p.) mO~:'\
wpływał 04 twon:cnic si~ nowych syst~mów symboli. Gdyby nie t.cn krqg wzm~cn1:lJf\Cych się
Mwtajem oddziolywań, apolcaeństwo ludzkie nie byłoby zdolne istnieć, a my mielibyśmy ogromne
trudności, nie wi:cd:r:ą,c, jak się iachowyw:1ć i jak wchodzić :r:c sob!\ w interakcje
codziennego :życia. Nauka stanowi rodzaj systemu przekonań i podobnie jak
inne aspekty kultury powstnb, nby rozwi~zywnć ludzkie probl'.•my. W przy:
pndku nauki prognicnie zebrania rzetelnych dnnych ornz zwcryhkowama idei
na podstawie faktów doprowadziło do powstania przekonań, ie wiedza rozwija
się dzięki teoriom, które są nieustannie weryfikowane dzięki starannie i syste-
matycznie gromadzonym danym. Początkowo przekonania dotyczące nauki,
a nast~pnie roz,vój norm określ :-tj:wych, j:tk uczeni powinni post<;pownć, napo-
tykały wielki opór ze strony innych systemów przekonań: religii, filozofii oraz
ideologii, aby wymienić te najważniejsze. Niektóre z nich do tej pory odnoszą
się do nauki z wielką antypatią. Może ona wywoływać konflikty kulturowe
u tychjednostek, które mają wiele różnych przekonań, a także większe konflik-
ty pomiędzy grupami jednostek sklaniającymi się ku odmiennym sądom.
Fundamentaliści religijni kwestionują naukę wówczas, kiedy jej wnioski za-
przeczają dogmatom religijnym. Również ideologowie, czy to marksiści, czy
prawicowcy, czy też znajdujący się gdzieś pośrodku, często nie chcą zaakcepto-
wać wiedzy naukowej. Nawet w Stanach Zjednoczonych, gdzie nauka jest naj-
ważniejszym systemem przekonań kulturowych, tego rodzaju konflikt ujawnia
się w takich rozpalających namiętności sprawach, jak wprowadzenie do pro-
gramów szkolnych teorii ewolucji Darwina zamiast kreacjonizmu.
Kiedy różnice w przekonaniach kulturowych stają się podstawą politycz-
nych działań i organizacji, konflikty kulturowe jeszcze bardziej się nasilają. Na
50
Amerykanie, geje i lesbijki oraz inne subkultury w Ameryce zaczynają naciskać
na dokonanie rewizji przekonań i norm w takich dziedzinach.jak role związane
z plcią, kulturą białych Anglosasów oraz seksu. I tak na przykład kampania
prezydencka 1992 roku w dużym stopniu toczyła się wokół obrony starych
tradycji kulturowych przez tych, którzy byli zadowoleni z istniejącego status
quo, oraz wprowadzenia nowych systemów symboli przez tych, którzy mieli już
dość kulturowej dominacji nad sobą. Takie konflikty są nieuniknione w społe­
czeństwie złożonym z wiciu różnych podkultur.
Sprzeczności kulturowe
Nie tylko subpopulacje mają odmienne symbole - w tym. przekon~nia -
kulturowe, ale już same części skladowe kultury mogą być niespójne .1 sprze-
czne. Często wartości i normy, które uznajemy. przekonania, które posiadamy,
są bardzo niespójne - mówi się wówczas. że doświadczamy sprzeczności
kulturowych. Na szczęście ludzie mają duże mózgi, które umożl i wiają im
rozdzielenie lub pogodzenie większości tych niezgodności. I tak biologowie,
którzy w ramach uprawiania swego zawodu akceptuj;'\ ewolucjonizm Darwina,
· na swój własny użytek mogą wierzyć w kreacjonizm; biali mogą v.-ierzyć
w równość i wolność, a jednocześnie uznawać dyskryminujące czarnych st_creo
typy; studenci mogą być przckonrrni o wartości uczenia si~; a m.imo to śc1ą~ać
nn cgznminach; uczeni mogą wyzn::lwać pogl<\d, że poszuk1wo111c prnwdy JCSt
procesem bezstronnym i pozbawonym emocji, a znrazem nienawidzić tych,
których badania nic zgadzają się z ich wł asnymi. Ale ta gimnastyka umysłowa
ma swoje granice. Nadmierna niezgodność może człowiekowi przysparzać
problemów; a jeśli w danym społeczeństwie zbyt wielu ludzi m:i do c:zynien~a
z tego rodzaju sprzecznościami kulturowymi, to mogą si-: rodzić zachowamn
pntologiczne, albo ludzie zaczynnją dążyć do przekształcenia społeczeństwa,
jnk to było w czasach poprzedzających wojnę secesyjną, kiedy abolicjoniści
przeciwstawili się przekonaniom ludzi, którzy utrzymywali zara:-cm,_ Ze „wszys-
cy ludzie sq równi" (mnmy nadzieję, że dotyczyło to także kobiet) 1 że należy
utrzymać niewolnictwo. Tak więc powntnc sprzeczności w wyznnwnnych war-
tościach, normach i przekonaniach prowadzą najczęściej do zamętu w głowach
poszczególnych ludzi i do zamieszek społecznych. Stają się przyczyną przemian
i rcorganiz.acji społeczeństwa.
Etnocentryzm
Na koniec trzeba powiedzieć, :1e wszystkie systemy kulturowe rozwija.ją
w ludziach tworzących dane spolcczcństwo postawy etnocentryczne. Oznacza
to, ie postrzegają oni swój system wartości, przckonnń i norm jak~ lepszy ~d
innych. Etnocentryzm prowadzi do nietolerancji, ta zaś z kolei wywołuje
52
,_
przyklad trwający obecnie konflikt w0kól aborcji nie ogrnnicza s ię jut tylko do
ścierania się przekonań na tcmnt iycia i mocicrzyństwn, lecz pnerndzn się
w walkę pomiędzy zorganizowanymi ugn1powaniami (Lnkcr, 19S-4l. Tcso ro-
dzaju konnikty trudno jest rozwiązać, pani ew at przekonania wakzt\cych ze
sobą stron są cnlkowicio odmienne i na dodatek wszystkie slrony są do nich
silnie przywiązane. Podobne konflikty wciąt pojawiają się w Stannch Zjedno-
czonych oraz wszystkich innych złożonych spoleczeństwach, w któf)i:h konsen-
sus co do przekonań jest po prostu niemożliwy.
Subkultury
Różne subpopulacje wchodzące w skład większego społeczeństwo, takiego
jak w Stanach Zjednoczonych, często mają trochę odmienne pnekon11nia
i czasami uznają inne wartości. Te różne światy kulturowe są tworzone i pod·
trzymywane w istnieniu przez bezpośrednie interakcje - jak po,,;edzicliby
zwolennicy teorii interakcjonizmu, albowiem ludzie wchodzący ze sobą często
w interakcje wypracowują wspólne systemy symboli, aby nadnć znaczenie
swoim działaniom. Tak więc poprzez interakcje ludzie należący do różnych
subkultur rozwijają trochę inne oczekiwania normatywne, wzory mówienia
i sposoby ekspresji ruchowej. Na przykład robotnicy (niebieskie kołnierzyki)
funkcjonują w trochę innych rzeczywistości~ch kulturowych aniżeli pracowni-
cy umysłowi (białe
kolnierzy!U), podobnie jak czarni i biali, LatynC>Si i Anglo-
sasi, bogaci i biedni, dyrektorzy i urzędnicy, profesorov..-ie i studenci. Owe
subpopulacje możemy nazwać subkulturami, ponieważ ich członko"'ie patrzą
na świat przez pryzmat odmiennych symboli oraz różnią się zachowaniami.
Cz~sto te różnice wywołuj!\ konflikty, zwłnszcza kiedy townrzyszq im różnice
w posiadaniu \\'ładzy, dochodów, bogactwa oraz w innych cenionych w danym
społeczeństwie dóbr. Mimo to w ja!Umś stopniu potrafimy się ze sobą porozu-
mieć, bo wszyscy należymy do tej samej kultury. Jednak nasze stosunki często
są napięte, ponieważ znamy dzielące nas różnice i usiłujemy obchodzić je na
palcach, stylizując i rytunlizując nasze interakcje. Ale oczywiście czasami owe
różnice norm i przekonań doprowadzają do otwartego konfliktu, a wtedy
nieuchronnie musi dojść do konfrontacji tego, co nas różni.
Zgodnie z teorią Karola Marksa i wielujego następców niektóre subkultury
mają więcej władzy i zasobów materialnych niż inne. Na przyklad lud.zie bogaci
posiadający władzę polityczną oraz właściciele dużych korporacji mają większe
możliwości narzucania swoich przekonań i określania norm tym sub]n:lturom,
które pozbawione są bogactwa, władzy politycznej lub ekonomiczIOej (Mills,
1959). Sprawą dyskusji jest jedynie to, jak daleko mogą się w tym posuwać
(Al ford, Friedland, 1985), nie ulega jednak wątpliwości, że bogaci i posiadający
władzę mają wiel!U wpływ na podstawowe wartości, kluczowe przekonania
w najważniejszych sferach oraz na ogólne normy instytucjonalne - znacznie
większy aniżeli ci,
którzy owych dóbr nie posiadają (Bourdieu, 1984)_ Od czasu
do czasu ów nieproporcjonalnie duży wpływ rozpala gniew i oburzenie u tych,
którzy są go pozbawieni, i dochodzi do konfliktu. Na przykład kobiety, czarni
51
,) · ··-.-:-„-. --:~.:;-::-,~;~
\.„„ ---------~ --- .
konflikty i napięcia. I tak przekonanie Ameryki o jej moralnej "?'1'5zości może
doprowadzić ją do mieszania się w sprawy 1~n~ch narodów'. kto:e, z etnocen:
trycznego punktu widzenia, znacznie gorzej się rządzą. Wiele in~ych spole
czeństw postępuje podobnie, nie musimy zatem zbyt sur.owo się osądza~.
Etnocentryzm funkcjonuje także wewnątrz d~nego. spoleczen_stwa: czlonkow1e
poszczególnych subkultur mogą uważać ludzi :'alezących do innych subkultur
za gorszych co także oczywiście bywa zarzeW1em konfliktów. . .
Jeśli prz~rzymy się osiedlom akademickim w .Ameryce, t? n iem.al w kaz-
dym dostr.:eżemy istnienie etnocentryzmu. Dążenie d.o pri;em1eszania ·~sobą
t dentów z różnych kręgów kulturowych, klasowych 1etnicznych spra--~lo, i e
~i:,k siebie żyją ludzie 0 różnych przekonaniach i uznający trochę odm1en~e
normy dotyczące postaw i zachowań. Każda sub~ultura - Af~oamerykam.e,
Latynoamerykanie i anglojęzyczni biali Amerykanie, Amerykanie pochodzenia
azjatyckiego, klasa średnia, robotnicy itp. - traktuje rnnych podejrzh~1e
i stosuje do ich oceny uznawane przez siebie standardy. Etno~e:itryzm ten Jest
· oczywiście wzmacniany przez dominację bia1ych, klasy śre~nteJ oraz ~nglosas:
kich wartości, przekonań i norm w wi~kszości nmcryk?ńsk1ch colle?e 6".":, t~tez
czlonkowie innych subkultur muszą nieustannie stawiać czoło dommaCJl wielu
całkiem innych niż ich własne symboli kulturowych.
Podsumowanie
4
l nform!lcje kierujqco wi~ksz.ośdt\ d:r:inl:1ń czlowickn mnjf\ natur~ bard:r:iej rym~liC:n:t ~it
1
·genetyczni\· w pneciwień„twie doown.dów spolc~nych ł 1.1dz~~ •ami twor:r:ą kOCy kleruJqcc tch
0
:t.3chowaninmi. inlerakcj:imi i wzorami spoleci neJ oq;omtllC)I. . .
2. Kulturo je-st systemem aymboli, które dnnn popubcjo two~y i ~ykonyatuje ~oorga.ni:r:owama
się.do ulatwienia inlcr3kcji orai.J..~ kierowania iachowon1a~1. . . .
3 w knt.dej populacji istnieje wicie sy::ttemdw symboli, ale naJwat.mCJllIC? ni.eh.~: a) ayate~y
. ·i;zykowe których Judzie uływnh do ponnumicwanio ti(; b) 1y1t.cmy uchno~o-gn, które znw1~
~ajq wied,zę, w jaki aposób manipulował irodowiskicm; cl •~aU:my wa~k1: ~t.ór_e fonnuluH
:a.snd dobra i i;lo, tego, co slunne, a co nie.slusznc, co wln!mwe, a co ~1ew~~~~e, d) systemy
ruk!nań które pon:i\dkujq ludzkie sqdy n.o. te mal uco. jD.k być powinni:> 1 J•~ ;ut w okrdlo-
~ych aytu;cjach j dziedzinnch; e) .systemy nonn, które do:staraajl\ oc~lnych I •U'l.tcól~wy~h
oczekiwań wobec zochownń ludzi w rótn)'C'h 1ytuncjt1ch; O z uo~y w1cd_zy. kt.6~e. z;w~rDJ.lł
lnformocje wykorz.yitywnno pn.ez ludzi cięsto odnichowo, bez uduolu łw1adomo Cl, O czy•
lywania :r:non.cń za.wartych w określonych aytuacjtu~h. . , . . międz nimi o lG
4 htniejl\ zróinicowonio kullurowe wrówno wewnl\lrz •Poleci.cńlt». JO~ IP" kD Y_ . •
· nęsto doprownd:r::i. do konniktu tych, którzy wy1najf\ C>dmicnne. wartości, pnc ~a~i ~n~::~:
13
Niektóre konOikt.y po:r:osluj~ nn uncblu aymboliei.nym, częstoJednak pn:crad:.ag ę
0
tq wnlktJ pomi~zy atrannmi o rdinyc~ prtekona.n'.ec~. h bł.da rótnl•
6 W apołen:cństwach :r:lotonych pow=itaJ1\ i umncn13Jtt łlQ aubkultu'?', ~ któryc n·ir. ~
. aię wlnanymi aystcmami aymboli. Czasftmi dochodzi pomi~:r:y mm1 do kon L tu, zw uuu
1c;· d 'cdM chcq nor:zucił innym awoje aymbolc.
6.. , ;• YsJtcmnch symboli ct~elo mot no a potko~ •prtec:znołcl I n!ckonsekwencj~. co mah wywobć
z.am~t w ilowoch ponnegdlnych ludtl, a cale grupy pchnl\C' n• drogę konfliktu..
zm ·est rticuniknionym skutkiem ubocznym zrót.nicowań kulturoWJch, które pow~
7
·:~oc~:~dzi! uzn•jl\ odmienne od awoich •ymbole .ku~lurowe za ~on~. Tt-co rod:r:OJU
e~~entryim rodzi uprtedzcnia, które c:ęslo prtcnidiaJQ, 11ę w otwarty konflikt.

Rozdział 4 łecznych. Spróbujmy wyobraził sobie sytuację, w której jesteśmy odseparowani
STRUKTURA SPOŁECZNA
Rzcc:r:)"Yisto!ć spolccznn lwony pewien model, ct.y lei .strukt~rę, któ.ra ~~tdcmu. z n~s wyznnna
określone miejsce, uświadtimia, ci.ego się od nu octekuJe ornzJak powinn1smy my:; leć I postn.c(:nć.
I chocbi. nie pnypomin:i on;i dobrze zoą;:inizow:inego ula, to jednak je st upon.:idkow~"?· cu~o
dowodzi powyUze zdjęcie. Cdyby t.:Jk nie było, nie wiedziehbyśmy,jnk aie z:i.chowyw:ić, 1 mgd~ n~e
bylibyśmy pewni reakcji innych ludzi. Ś"_Via: 1polccz~y ~t s~rukt_ury bylb~ c~:iooScm. ?czyw1śc~e
jeSlijut ona :.byt silna, wówcz:is we znaki daj;'\ nam się or:~naC"tenio:, nud.l.1 ~c1sk. ~d kiedy ludzte
ponucili lowiedw<> i zbieractwo jako spo$db tyd:i, utrac1h na z~w•~c pa~~HC~ wowna_s ~wn?'"
wa,ę pomiędzy wolności'\ i autonomią z jednej strony a pon.l\dk1em 1 stab1l_rz:i~H z d~cicJ. Życie
1po!ennc jcsl nicust.'lnnym pn~iru:;:,nicm liny pomit;dzy n3szym praf;?l1enicm bycia wolnym
a potrzt'b.\ uc-z.eslnincnio w str"uklurze spolccznej.
54
----- -----·
przypada OgTomna liczba kodów kulturowych. Z jednej strony może się to
wydawać zbędnym obciążeniem, lecz z drugiej tak wiele informacji daje czło·
wiekowi motliwość wyboru kodów oraz sposobu ich wykonystania. A zatem
pozycja społeczna ma swoją dyn3mikę i oddzi3łują nn ni~ podstnwowc systemy
k ulturowe. Dzieje się tak dlatego, że zaj:nuje ją aktywna, myśląca i potencjal-
nie twórcza istota ludzka, która musi decydować, w jaki sposób czynniki
kulturowe mają kierować jej zachowaniem w określonej pozycji. Jeszcze ra z
chciałbym podkreślić, że nic jesteśmy pszczołami ani mrówbmi; ludzie bo-
wiem mają z;dolność kształtowan ia swoich zachowań.
Rol e
J{jedy w danej pozycji zachowujemy się w określony sposób, to uwzględnia ­
my normy ornz inne systemy symboli, a następnie kształtujemy to zachowanie
w taki sposób, aby odpowiadalo naszym potnebom, osobowości, a także wym a·
ganiam danej sytuacji. Ów sposób zachowania w polączeniu z zajmowaną
pozycją nazywamy rolą. Jest ona dynamicznym aspektem pozycji spoleczncj
. i obrazuje sposób odwolywania się do systemów kulturowych (Linton, 1936;
Heiss, 1981; Bidd!o, 1992). Aby mieć status studenta na przykład, nnlcży
prZywif\zywoć wngę do zachowań określonych przez scennriuszo kulturowo,
a zarazem godzić owe znchowenin z potrzebami osobistymi oraz oczckh\.·oninmi
innych osób zajmujących te same lub inne pozycje w danej sytuacji (R. Turner,
1978). Role zatem są złożonymi dzinlaniami, ponieważ wymngajq wspó!gTania
wielu czynników - kultury, osobowości, innych ludzi ornz innych pozycji.
Zajmijmy się teraz wyjaśnieniem owej złożoności przez wprowadzenie kilku
dodat kowych pojęć.
Układ pozycj i
l<Ażdy z nas zajmuje wiele różnych pozycji społecznych usytuowanych
w różnych strukturach. Na przykład mamy określone pozycje w rodzinie (dziec-
ka, ojcn lub matki}. w kościele (wiemy}, w organizacjnch (student, robotnik,
członek jakiegoś stowarzyszenia}, w gTupie (przyjaciół, studenckiej itp.}. w spo-
Jcczności lokalnej (mieszkaniec}, w pa rtiach politycznych (glosujący}, w społc·
czeństwie (obywatel} itd., itd. Ów kompleks pozycji, które kaidy z nns zajmuje,
często bywa określany mianem układu pozycji (Merton, 1957).
Wyznacza on strukt ury, do których należymy, ornz systemy kulturowe,
z którymi jesteśmy zwiqz:ani. Dzi~ki zn:ljomości czyjcso.A uklnclu pozycji motc-
rny wiele o tej osoUie si~ dowiedzie~. ponicwnż rozumi"my systemy kulturowe
ornz townrzy$Zl\CC im oczckiwnnia, które wyzn:lczaj l\ i kicruj11 jej znchowonin·
mi. Na przyklad łatwo jest rozpoznać różne typy studentów, takie jak: zwierzę
towarzyskie, tonnty i dzieciaty, prncujn.cy nn pól ctntu, prncuji\cy nn pełnym
56
Większość naszej codziennej aktywności pnebiega wcwn~trz struktur spo-
od innych ludzi. wolni od oczekiwnń i OgTnniczcń. N nwet kiedy jesteśmy snmi,
stanowimy na ogół część większej struktury, której obecność daje się odczuć.
Na pnyklad możesz czytać te słowa w swoim pokoju albo przy stoliku w bib-
liotece czy kawiarni, ale nie jesteś sam; stanowisz część struktury - domu,
abdcmikn, wynajmowanego mieszkania czy biblioteki - w której całkiem
blisko znajdują się inni ludzie i ich oczekiwania. Co więcej, anm fokt czytania
tej k siążki znchodzi dlatego, że jesteś częścią college'u lub uniwersytetu, który
narzuca swoje oczekiwania i ograniczenia. I nawet jeśli myślisz o robieniu
czegoś ciekawszego, twoje myśli najprawdopodobniej krążą wokół wyboru
alternatywnych struktur społecznych.
Tak więc tycie spolcczne zorganizowane jest w obrębie struktur. Z tego to
oczywistego powodu potncbny jest nam slownik, abyśmy mogli rozmawiać
o tych strukturach. Zacznijmy od podstawowych elementów każdcj'struktury,
następnie przyjrzymy się, w jaki sposób lączą się one, aby wytwonyć jeszcze
większe i bardziej pojemne konstrukcje, które ograniczają życie każdego z nas.
PODSTAWOWE ELEMENTY STRUKTURY
SPOŁECZNEJ
Pozycje
Struktury społeczne sklodoją się na podstawowym poziomie z pozycji spo-
łecznych, które określają zajmowane przez nas miejsce w systemie wzajemnie
powiązanych pozycji (Nadel, 1957; Parsons, 1951). Na przykład obecnie zajmu-
jesz pozycję społeczną .studenta" i fakt ten lokuje cię wewnątrz większego
systemu - studentów, asystentów, profesorów, pracowników administracji, .
obsługi technicznej i innych, które występują w college'u czy uniwersytecie.
Znając swoją pozycję, wiemy, co do nas należy i czego się od nas oczekuje.
A zatem dana pozycja ma znaczenie tylko w relacji do innych - temat ten
jeszcze omówimy, ale obecnie chciałbym podkreślić jedną prostą rzecz: pozycje
społeczne wiążą się z określonymi treściami kulturowymi. Wobec katdcj z nich
istnieją jakieś oczekiwania bądź normy, jale powinniśmy się zachowywać, kie-
dy ją zajmujemy (Linton, 1936); a te normatywne oczekiwania nasycone są
wartościami, przekonaniami, zasobami wiedzy,językiem, a nawet technologią.
Pozycja studenta zawiera jasno określone nonny - przychodzić na zajęcia,
uczyć się, zdawać egzaminy, odnosić się z szacunkiem do nauczycieli, nie
rozmawiać na zajęciach, zadawać pytania, oraz inne oczekiwania, które można
wyliczyć na kartce papieru. Ale nonny te obejmują także pewne aspekty innych
systemów kulturowych: opierają się na określonej hierarchii wartości, odwo-
łują do konkretnych przekonań, korzystają z odpowiednich zasobów wiedzy
i wymagają zastosowania odpowiednich technologii. Tak wi~ na każdą pozycję
55
etacie, dojeżdżający, mieszkaniec akademika, leniwy, gorliwy itd. Różnice
pomiędzy tymi studentami odzwierciedlają zróżnicowaną sieć przynal eżności
do struktur społecznych. Każda pozycja w poszczególnych konfiguracjach
opiera się na różnych systemach kulturowych, które kierują postrzeganiem
i zachowaniami. Jeśli wyszczególnimy wszystkie pozycje, które każdy z nas
zajmuje, a następnie określimy struktury i kulturę, w których pozycje te są
zakotwiczone, to uzyskamy socjologiczny obraz tego, .kim jesteśmy".
Układ r ól
Każdej pozycji społecznej odpowiada ustalony zbiór zachowań. Suma wszyst·
kich tych zachowań tworzy układ ról (Merton, 1957). Na pnyklad układ ról
studenta (pozycja społeczna} może obejmować chodzenie na zajęcia, spędzanie
czasu z przyjaciółmi, korzysbnie z biblioteki czy komputera, na u kc:, zdawanie I
egzaminów, uczestniczenie w stowarzyszeniach studenckich, pracę na pół
etatu i uprawianie jakiegoś sportu. Z racji zajmowania jednej głównej pozycji
- studenta - nabierają znaczenia rótnc zachowania związane z określonymi
I
rolami. Niektóre z nich umieszczają daną osobę w nowej roli społecznej -
dajmy na to członka drużyny sportowej albo pracownika na pól etatu - nic my
koncentrujemy się tutaj jedyni o na układzio zachowań z wiązanych z jedną
I
określoną pozycją. Niektóre pozycje społeczne są bardzo mocne i wymagają
wiciu różnych zachowań, podczas gdy inne, prostsze, obejmują znacznie mniej I
rodzajów zachowań. Porównaj różnicę pomiędzy pozycją matki lub studenta
z jednej strony, a klienta w sklepie z drugiej strony; liczba i rófoorodność
zachowań związanych z tymi pozycjami jest ogromnie zró:tnicowana, podobnie
I
jak i należące do nich układy ról.
I
Ci śnienie i konflikt ról I
Uczestniczenie w strukturach społecznych wiq±e sii; z wieloma napięciami. I
Jednym ze źródeł jest fakt, ii zajmowanie określonych pozycji wymaga zbyt
wielu różnych , n czasami nawet wyk.lucznjqcych się nawzajem zachowań.
W takich przypadkach mówimy o ciśnieniu roli (Goodc, 1960). Pracujący na
pełnym etacie student, który także udziela się towanysko, często odczuwa
ciśnienie ról, bo angażuje się w zbyt wicie rodzajów dzinlalności. Studenci
pierwszego roku mogą silniej to odczuwać, ponieważ rzucają się w wir zbyt
wielu spraw, co powoduje, fe bywajq przemęczeni, często choruj:\, stajq się
zncrwicownni. Poziom owego ciśnienia ról róż.ni siQ w zo l ctności od liczby,
rótnorodności ornz intensywności zochownń.
KonOikt ról pojawia się wówczas, kiedy zajmujemy różne pozycje spolecznc,
które sq ze sobą w konflikcie albo wręcz się wykl uczają. Mntkn trojga dzieci
(jedna pozycja społeczna}, którn studiuje (drui:a pozycja}, najpewniej będzie
57

przekonani.J I normy
związant z eOJkacil\ I s.zkolą
przekonania I Mrmy
okreitaMce wtdclwe
pełf'li.en~ •woi'1 roll
~„_,_\
t Sieć
pracownik
:ona
\ I pr.tekonon;, ; nom>y
okleśl0tjące neczywisłos.ć
puekonarU I normy OSOBA ____.., c.zlonek ~nadprzyrodzoną oraz
związ~n.e ..........+ m3 lka -+-- koSciola obowlązlo związane
z rodvc„IS!wem \ z praklykom; re1„;jnyml
/ gólni członkowie rodziny, oddziałuje na sposób pełnienia swych ról przez
mies.Vcaniec obywatel
I \
przekonania I normy odnoszące
siędo polityki, glosowania
przekonania I oormy dotyC.Zl\t.e
lok~\noej społecznoXI i uczestnictwa
I tycia s.ąsi~kifgo w tyciu spolec.znym
Ryc. 4.1. Hipolclynny uklnd pozycji. K!i.t.d:i pozycja w tym układzie zwi(\znnnjcsl z t_rochę in~yr:1i
scC"nnriusz.:imi kulturowymi, nn które skl:idaj;i si~ przC"konnni:i i normy, te z:1ś 1. kolet odwoluJri si~
do 'Narto.ki onn innych syslcmćw kuhurowych, tnkich j:1k tcchnoloi,:iu. Tworz:1.: podobny w~·kr:s
dla siebie, moiemy wiele się dowiedzie( i.arównoo sobie,j;ik i o kodach symbolicznych, które k1UUJl\
naszym postne-ga:niem, nastniwieni<:imi i dzinb.niami
przeżywać poważny konOikt, u~ilujqc pog~dzić bard~o ~dmicnne wym.agania.
Na przyklad hipotetyczna kobieta, któ rej uklad ml Jest_przedstawiony na
rycinie 4.1, jest pewną kandydatką do przeżywam~ konfliktu ról, a zapewne
także clśnienia ról. Podobnie student, który pracuje na pał, a co gorsza, na
całym etacie, także tego będzie doświadczał. Konflikt ról jest nie do uniknięcia
w społeczeństwach złożonych, w których każdy zaJmUJC ~ózne pozycJ: w ~oz­
maitych strukturach, a każda z nich ma własne wym_agan~a. ZazwyttaJ m~z na
go łagodzić. oddzielając od siebie miejsce i czas d~1ałama w ramach zajmo-
wanych pozycji. Gdyby matka-studentka ": pełni wykorzystnla. czas prze·
znaczony na naukę, pnebywając na uczelni, wówczas po powrocie do domu
mogłaby zająć już tylko pozycję ma~ki _i konflikt zost~lby zrcdukow;".'Y· Ale
w tym przypadku jest to zazwyczaj memozhwe, pomewaz studentKJ będą·
ce matkami muszą także uczyć się w domu, co JCSt powodem narastarua
konfliktu. . .
Tak v.;ęc w układy pozycji oraz w układy r ól wbudowa~e są iródla nap1ęc1a,
ciśnienia i k onfliktu. Są one ceną, którą płacimy za życic w zlozonych spole-
SS
(Cole man, 1991) o to, czy ijakie cenione dobra - np. pieniądze, mHość, h onor,
oceny - krqżą pomiędzy pozycjami. Natomiast zwolennicy tcon1 ~onn1_ktu
(Collins, 1975) zainteresowa liby się, czy są jakieś róż;iice w przyp1saneJ _do
określonych pozycji wł adzy, a jeśli tak, to jak duże? Koleine~~amc to: W J~kim
stopniu każda pozycja w sieci jest związana ze wszystk1m1 mnym1 pozyCJamt
(ten wymiar często nazywany jest gęstością sieci)? . . . pytanie stanowi główny przedmiot socjologii, jak zobaczymy w następnych
Biorąc pod uwagę te wszystkie wymiary, może my opisać kaz_dy rodzai
strukt ury. Rodzina amerykańska jest prostą strukturą; składa się z k1l~u
pozycji; pozycje te są silnie powiązane ze sobą (to znaczy, ~e w_szy~cy !el
członkowie Si\ w bezpośrednim związku ze sobą); każdą pozycję zaimuJe .me ·
wiele osób; powiązania są zazwyczaj ścisłe; rzadko są c~asowe; dobrn kr_ązące
pomiędzy poz_ycjami są wysoko cenione (miłość, wsparcie i, ocz)"v1śc1e, p1em~·
dze); na to, w jaki sposób pełnione są poszczególnc..role, duży ;'pływ maią
róin ice we wfadzy przypisanej do określonych pozyc31 (rodz1c-dz1c~ko, ~ cza-
sami matka-ojciec). Porównaj ten rodzaj struktury z grupą ćw1czemową,
związkiem s t udenckim, drużyną sportową bądż miejscem pracy: charakter
i rodzaje pozycji, liczba osób zajm ujących poszczcg-ólne pozyqe, gęstość połą:
czeń , ich trwałość, rodzaj krążących dóbr oraz stopień przypisanej do ka_żdcJ
pozycji włndz.y S:\ cnłkicm odmienne aniżeli te, które wyst~puj;'\ w rodzime,
w związku z czym obie le struktury t:i.kżc są różne.
RODZAJE STRUKTUR SPOŁECZNYCH
Jeśli weźmiemy pod uwagę samą formę, to okożc s~ę •.te i~tnicjc ty lko ~il ka
podstawowych rodzajów struktur społecznych. Oczyw1śc1e, kiedy dodamy Jesz-
cze zawartoś-ć kulturową, wówczas powstaną różne odmiany poszczcgóln~ch
typów, ale ich podstawowy charakter się nie_ zmieni. Na__p_rzyklad grupa Jest
małą, opartą na bezpośrednich kontaktach wiązką pozyci1 1pko tnka stanowi
podstawową formc; strukturalną, a le jC?j substancja .- rodzin~ , ~r:i.cn, gra,
rekreacja itp. - może być bardzo różna w zależności od tego, pk1c symbole
kulturowe kicrująjej funkcjonowaniem.
Porównanie struktur społecznych
l. Struk.lury s polc>n:nC! ilc.ładajq 1i~ 1 1ittl p<1wirizanych ie aobq pozycji tpol~cz:nych, 1ymboli
kulturowych iwiri rnnych 1 tymi pozycjomi l 1. ról wyznaczonych przez sccnlu·1u :1z,,,1 kuhurowc,
p.1ln.c-by o....cihi:il._. i oc1.~kiwnn i11 innycl1 lmhi.
2. Owe si"'C'i pot)'rji moino opbu~ I.O pomoc:i n n:W;puj:\cych podst1twowych c"~k
p) lictby róinych rodzajów pozycji:
bi liaby Mób ujmujt\cych po111.achólne rodzaje po:r.ycji;
c) ch.:ant.kUn.1 powi(\ZAń pomi,-dzy po:r.ycjami, juk np.
• 1ila powi;1z:1ń,
• nos trwania powi•\:r.nń,
• dobns ~dqec p rzedmiotem wymiany. . ..
• tr-óinicowoniu we wl:1dzy pnypisanej do poszn:ccólnych rodz:iJÓW pozyCJ1,
• i:i:sto~ powi(\zRń.
60
ezcństw:\ch; kn1.dy t Ms nh1Hl 111lxJ n, uczyć się radzić sobie z owymi źt6dlnmi
napięć i konfliktów, albo cierpieć ich skutki.
p o zycji
Dotychczas nic powiedziałem nic o samej strukturze, wymieniłem zaledwie
niektóre ż jej elementów. A zatem nie zwlekajmy już dłużej z wyjaśnieniem,
czym ona jest. Struktury społeczne składają się z sieci wzajemnie powiązanych
pozycji, a także z systemów kulturowych i ról związanych z owym i pozycj ami.
Struktura pojawia się wówczas, kiedy pozycje są w ten sposób powiązane, ie
pełnione przez nas role w ramach jednej pozycji podlegają oddziaływaniu
i same oddziałują na role pełnione w r amach innych pozycji. Na przykład
rodzina jest strukturą złożoną z trzech podstawowych pozycji - ojca, matki,
dzieci - pomiędzy którymi istnieją wzajemne związki lub, inaczej, siC?ć powią­
zań. które sprawiają, że rodzina jest strukturą społeczną. To, co robią poszcze-
pozostałych jej członków, a zarazem jest przez ich zachowania ograniczane.
Być może wydaje się to tak oczywiste, :że szkoda tracić czas na mówienie
o tym, ale kiedy struktury społeczne stają się większe i bardziej złożone,
wówczas musi my znaleić sposób, w jaki mamy na n ic patrzeć i jak o nich
mówić. Przedstawiając struktury społeczne jako sieci pozycji społecznych,
uzyskujemy podstawowe narzędzie do ich analizowania, zwłaszcza zaś tych
największych (Wellman, Berkowitz, 1988; Burt, 1980; Marsden, Lin, 1980). Ale
skoro mamy posługiwać się pojęciem sieci w badaniu struktur społecznych,
trzeba wcześniej wprowadzić kilka inn ych podstawowych pojęć (Mnrynnski,
Turner, 1991, s. 540-557).
\Vymiary struktury
Jakie to są pojęcia? Jedno z nich j est całkiem proste: liczba różnych rodzajów
pozycji w sieci. Struktury z dwiema lub trzema pozycjami są czymś całkiem
innym aniżeli te, które zawierają wicie pozycji, o czym zaraz się przekonamy,
porównując twoją rodzinę z twoim college'em. Inny wymiar jest także bardzo
prosty: liczba osób zajmująca pozycję określonego rodzaju. Sieć obejmująca
tysiąc osób zajmujących daną pozycję - dajmy na to, studenta - i stosunkowo
niewiele na innych pozycjach (np. wykładowców) będzie znacznie się różniła
od tej, gdzie rozmieszczenie łudzi na różnych pozycjach jest bardziej równo-
mierne (np. sieć przyjaciół w postaci grupy towarzyskiej a lbo, bardziej formal-
na, związek studencki).
Kolejną użyteczną cechą jest natura powiązań pomiędzy pozycjami. Czy
powiązania te są luinejak w przypadku przygodnych znajomych? Czy są tylko
czasowe jak w przypadku studentów z jednej grupy? Utylitaryści spytaliby
59
3. Badając jak:'\kolwiiek atrukturę - od w1unej rodziny popru1. t.aklad prncy ot po cal:t gos-
podarki; - w kolegoriac:h powybzych cech, mo!emy porównywnć i p~ec:iwstawinć aobie
!ilruktury spoleczne. Poslugując 3j~ punktem 2, opisz struktury, w których uc:zestniaysz.
Jakie są zatem podstawowe formy struktur społ ecznych? Odpowiedź na to
rozdziałach. Obecnie tylko w skrócie przedstawię owe formy, po2ostawiając
bardziej szczegółowe wyjaśnienia na później.
Grupa
Jak juź. wspomniałem wcześniej, grupa stanowi s tosunkowo niewielką
strukturę społeczną złożoną z jednego lub kilku rodzajów pozycji społecznych,
· malej liczby osób zajmujących te pozycje, ścisłych więzi pomiędzy tymi pozy·
cjami i jasnych kulturowych oczekiwań, co osoby te powinny robić. Grupy
różnią się pod względem trwnlości - od krótkotnvalcgo spotkan[a przyjaciół
na lunchu do trwałych więzi łączących członków zwnrtej rodziny, Inną ważną
cechą jest zróżnicowanie grup pod względem ich wielkości, co z kolei oddziałuje
na inne jej cechy. Czasami określamy je jako różnice pom iędzy grupami
pierwotnymi a wtórnymi. Grupy pierwotne są mnie, zwarte, oparte na bliskich,
osobistych kontaktach, podczas gdy grupy wtórne są większe i bardziej bezoso-
bowe (Cooley, 1909). Różnica pomiędzy małą grupą seminaryjną, w której
wytworzyly się bliskie więzi pomiędzy jej członkami, a dużą grupą chodzącą
na wykłady, której wielkość wyklucza istnienie osobistych więzi pomiędzy
wszystkimi jej członkami (niższa gęstość), jest dobrym przykładem podstawo·
wych różnic pomiędzy grupą pierwotną a wtórną.
Nasze uczestniczenie w strukturze społecznej polega w wiqksz.ości na zaj-
mownniu pozycji w grupie, która z kolei ulokowana jest w większej s trukturze,
takiej jak organizacja. Na przykład twoja grupa seminaryjna, grupa przyjaciół
z akademika oraz inne grupy funkcjonujące na uczelni tkwią w znacznie
szerszej strukturze organizacyjnej college'u bądż uniwersytetu - tak więc
poprzez uczestnictwo w wiciu różnych grupach jesteś związany z wi~kszą
strukturą uczelni. Grupy włączają nas w większe struktury i właśnie dlatego
są niezwykle istotne do z.rozumienia zarówno siebie samych, jak i całego
spoleczeristwa. Są one takie terenem, na którym zachodzą symboliczne inter-
akcje, jak powied2iełiby zwole nnicy teorii interakcji, albowiem zajmując w gru·
pic pozycje i pełnii\C r ole. wchodzimy ze sobl'\ w interakcje, przez co tworzymy,
utrwril:lmy, a nawet zmieniamy ~ymbole kulturowe, które kierują nas zym
postępowaniem i służą nam jako kryteria do oceny samych siebie. Funkcjono-
wanie grup poznamy w rozdziale siódmym.
61

Orgnnizncjc
· · wi kszymi i bordziej fonnnlnymi strukturami zloż?nymi
Org:mizac)e s~ ~.. leczny<h które cechuje zróżnicowany udział wo
z lró;norod:;;,c~ :;,;cJl';c~~~
osób zaiml.\i11cych kaid~ pozycj~ (Weber, 19d22).
w a z~. a . ~ .· to tchy coś robić - znrabinć pieniądze, uczyć stu cn-
Organizaci~i;ws. "J~~rodukować jakieś dobra lub świadczyć usługi itp..-
~w, pro,~a zi ~~~ć,do tworzenia specjalnych systemów kulturowych z~vi:\­
i cech~JC J~ ~klo Io mi i strukturf\. Zazwyczaj myślimy o organizaciach pko
inny~ z ie ceh strukturach, chociai lepiej jest definiować je~ sposób~·~­
bi~~ rntycz~:~o o nnizacje złoione, poniewai ich struktura Jest wyr_azn~e
dzi~J ?sólny l rg in biurokracja" wywołuje złe s kojarzenia. Or?anizaCJC
zrózn1cowa~ak. o tcr:,na~y się o tym w rozdziale siódmym, zas:1dmczą str~­
złotone są, p prze pól eh łożonych społeczeństw i jako takie wlączaią
kturf\ integracYJnl\ ws czesny z
grupy ludzi _w szersze struktury społeczne.
Społeczność lokalna
. · ka· i poruszają się w pewnej pnestrzeni fizycznej, a jeśli
Ludzie_ m1~sz ~; anizowana - drogi, szkoły, kościoły, samorząd, zakłady
przestrzen _ta Jest~~ ry - to nozywaj~ się oni społecznością lokalną. Jest to
pracy oraz mn~= s lc~zna, która organizuje zarówno miejsce z~micszkani~
zate:n .stnt~~h dzktania w fizycznej lub, inaczej, geograficznej przc~trzen1
ludzi.I Jak 1981) I chocioż może brzmi to jak banał, niemniej sprawą istotną
~Hav.: cy, łecz~ości różnią się wielkością - od mal~ch_wiosek po ~gantycz~e
iest, ze s r Dlatego też nasz)'In celem w rozdziale dziesiątym będzie zr?zu_m1e-
metropok.iie.sposób ";elkość społeczności oddziałuje na jakość naszego zycia.
nie, w J3
Instytucje
G i czasami organizacj~ sq tak skonstruowane. aby zaspokajać podsta-
, ru!y a onia życia biologicznego i społecznego. Na_ p_rzyklad, aby prze:
;-:.;:~ fi;;'zn~c, ludzie musząjeść i rozmnatnć się; p?dobnieżiest ze sśtruk:ura~'.
s ołe1:zn mi _ sospodnrką i systemem pokrcw1cnst\~a. cb~ za SP? cczcn
siwo oz~stnwalo dobrze zorgnnizownnc, zwł~szczn kiedy zw11.;k~zll s1~ popu-
. p · ·est , racowonie sposobów - struktur polityc:-znych .-
~oc~~;0~:~~c;t3":·i~ksze~~pulacji i kierowania nitt. Struktu~, k~~re pows,ttlJ:\,
. b wiązywać podstawowe problemy ludzi or~z ?rg~nizaq1,_ na~Y''am~
ze y roz_ . (J T er !97?) W miarę jak komphkuie się ori;nn1zocp d>ne)
instytucJ.am1s3~0~~e·~ się z-p.odstawowymi instytucjami. Na przykl:ld w ~ar­
~~~~:oc~~~~~ spolecze~stwach istnieje tylko kilka podstawowych instytucJi -
62
w systemie etnicznej stratyfikacji. Albo jeśli pleć jest pod_stawą odmiennego
traktowania mężczyzn i kobiet, czego rezultatem iest posiadanie przez męż­
czyzn lepszej pracy, większych dochodów, większego prestiżu i większej wła­
dzy, wówczas mówimy o systemie stratyfikacji _pici. Bądt też, co zilust:ujcmy
w dalszej części, jeśli dochody, wykształcenie i praca są ze sob:i poWlązane,
a ludzie z tego powodu w jakiś sposób się od siebie odróżniają, wówczas ie.st to
stratyfikacja klasowa (tworzą się podziały np. na ubogich, klas~ robotm~zą,
klasę średnią, wyższą klasę średni~ i bogatych). Jak zobaczymy w rozdziale
ósmym, struktury strotyfikacyjne są najbardziej zmie~nc w każdym_ spol_eczeń­
stwie, ponieważ powstają i utrzymują się po to, by daćJed_nym w1ęc~J ceniony_ch
dóbr niż innym. Rzadko ci, którzy otrzymują naimnieJ, godzą się ze swoim
położeniem.
Społeczeństwa
Kiedy dana populacja posiadająca odrębny system symboli kulturowych
zorganizowana jest na jakimś określonym terytorium za pomoc:i instytucji
politycznych, wówczas nazywamyją społeczeństwem. Struktura taka może ~yć
bardzo prosta i mała, skladająca się z niewielkiej liczby osób; alc_w m1a~ę_Jak
większe społecze ństwa pochłaniają, rozbijaj~ bądź przenoszą no mn: mieisce
te mniejsze, struktury owe obejmują coraz większe popu Iacie_, chociaz ":''ększe
społeczeństwa mogą również rozpadać się na wicie małych (jak ostatnio stało
się ze Związkiem Sowieckim). . kulturowych, które przedstmviliśmy w rozdziale trzecim. Większość analiz
W dziejach ludzkości istni ało tylko kilka podstawowych typów spolcczeńst'."
(Lenski, 1966; Lenski, Lcnski, Nolan, 1991; J. Turner, 1972; Maryansk.',
Turner, 1992). Społeczeństwa zbieraczy i myśliwych dominowały przez dwie
trzecie okresu e<terdziestu tysięcy lat istnienia człowieka jako gatunku. Skla-
daly się one z małych, koczujących hord liczących od trzydziestu do osiemdzie-
sięciu osób, zorgonizowanych w rodziny i uznających jedynie podstawowe
roz różnienie na kategorię pici i wicku. Nierówności występowały w bardzo
niewielkim stopniu; m~iczyini polowali, ale większość czasu spędzali na
wspólnym przesiadywaniu; kobiety zbierały rosnące w pobliżu rośliny i przy·
gotowywaly jedzenie; nikt ciężko nic pracował, najwyżej piętnaście godzin
w tygodniu. Rzadko pojawiały się konflikty, a jeśli jakiś spór nic został raz.
strzygnięty, horda dzieliła się i katdy ruszał w swoj~ stronę. Jnko gatunek
biologiczny nie mamy wrodzonych skłonności ani do ciężkiej pracy, oni do
zamykania się w sztywnych strukturach (Maryanski, Turner, 1992). Widzimy
zatem, jak daleko nasze obecne życic odbiega od form społecznych, które
najlepiej odpowiadały naszym biologicznym skłonnościom. Następnie, około
piętnastu, osiemnastu tysięcy lot temu, ludzie zaczęli się osiedlać; pojawiła ~ię
wówczas nowa fonna egzystencji. Jako drugi typ społeczeństwa wyksztalc1ło
się kopieniactwo. Ludzie żyli w małych wioskach złożonych z grup obejmują­
cych pewną liczbę osób, których łączyły związki krwi i małżeństwa, n także
więzi polityczne i podporządkowanie osobie sprawującej władzę. Te grupy
spokrewnionych ze sobą osób, na których czele stal wódz, uprawiały w sposób
rodzina, gospodarka i religia - ale kiedy powiększają się rozmiary społeczeń ­
stwa. tworzone S:\ dodJtkowe instytucje - rząd , pr:nvo, cdukncja, nnukn
i medycyna - przeznoczonc do zaspokajania potrzeb ludzi i rozwiąz)"'Ytmi:i
problemów związanych z organizacją.
Struktury kn tegor:-yzuj ące
Ludzie klasyfikują się nawzajem za pomocą cech wyróżniających, po czym
reagują na siebie w sposób zróżnicowany. Jedynymi uniwersalnymi kategoria-
mi są pleć i wiek, co oznacza, że wszystkie populacje ludzkie klasyfikują ludzi
na podstawie ich płci i wieku, po czym odnoszą się do nich odmiennie. Będąc
odmiennie traktowane, osoby noleżące do danej kategorii przybierają podobne
cechy i w ten sposób wzmacniają tę odmienność. N a przykład reagujemy_ różnic
na męiczyzn i na kobiety, a także zachowujemy się inaczej wobec dz1e.c1, lud z~
młodych, łudzi starych i w średnim wicku i na podstawie tej ?dm1enności
traktowania osoby te zaczynają tworzyć odrębne kategorie. Tak więc katcgone
są tworzone i utrzymywane dzi~ki ró1nicom w traktownniu osób, które wyka-
zują łatwe do zidentyfikowania cechy (Hawley, 1986). . .
W miarę jak powi~kszają się populacje ludzkie i społeczeństwa staJą się
coraz bardziej złożone, powstaje wiele dod:itkowych rodzajów kategorii: etnicz-
ne, klasowe, religijne. zawodowe, regionalne i wykształcenia. \Vśród nich
najważniejsze są narodowościowe i klasowe, ponieważ ich c:-złonkowic zwykle
mają różne udziały w wartościowych dobrach - tak.ich jak pieniądze, wlad_za,
prestit, zdrowie, możliwości - na skutek zróżnicowar:ego traktowa ma~ 1 Jak
podkreśl ają teorie konfliktu - kategorie często bywa)'I fródlem powaznych
konfliktów w społeczeństwie. Ponieważ owe struktury kategoryz_uiące są b~r­
dzo ważne do zrozumienia społeczeństwa, zwłaszcza zaś powstających w mm
napięć i konfliktów, czasami trakt<>wone są jako osobny rodzaj struktury
i nazywane systemem stratyfikacji.
Stratyfikacja
Kiedy wartościowe zasoby dóbr w danym społeczeństwie są nierówno roz-
dzielane w rezultacie czego ludzi można zaliczać do odpowiedniej kategorii na
podstawie ich udziału w tych dobrach, n oni sam~ okreśł_ają ~i~bie w odmienny
sposób, wówczos mówimy, że w danym spolcczcnstw1c 1s.tm~Je systcm.~trat~­
fikncji (J. Turner, J981a). Istnieje wicie podstaw wyróżniania kategoru ludzi:
pleć0 wiek dochód narodowość i religia. Aby stratyfikacja zaistniola, wystar-
czy, żcby dzlonkow'ic danej kategorii mieli inny dos~ęp ~o wartościowych dóbr .
Na przykład, jeśli czarny kolor skóry trakto_wa:ny iest Jako podst3w~ dyskry-
minacji ekonomicznej, politycznej i edukacYJn•J, to mały dostęp do pieniędzy,
władzy i prestiżu wśród tych, którzy mają czarną skórę, zostaje utrwalony
63
- ----·- - ~ ------
prymitywny ziemię, przy czym większość żmudnej pracy wykonywały kobiety.
Mężczyźni pomagali im od czasu do czasu, ale znaleźli sobie nową rozrywkę:
wojnę. Albowiem ludy kopieniackie częst<> wchodziły w konflikt z sąsiadami
i tak został otwarty nowy rozdział w historii ludzkości. Trzecim podstawowym
typem były społeczeństwa rolnicze, które do uprawy coraz większych terenów
wykorzystywały nie tylko silę człowieka, lecz tak.że zwierząt, wiatru i wody,
a nadwyżki produkcji pozwalały budować drogi i miasta, lecz zarazem dopro-
wadzily do wytworzenia się wielkich nierówności pomiędzy szlncht<i a wieśnia·
kami. Agraryzm przyniósł ze sob~ zmian~ skali społeczeństw - stały się one
większe, bardziej złożone, bardziej zorientownne na dalekie podboje, bardziej
miejskie i scentralizowane politycznie. Po czym kilkaset lat temu wyłonił się
nowy typ - społeczeństwo industrialne, bazujące na nieożywionych źródłach
energii. Powstały nowe konstrukcj e społeczne - fabryki, wielkie systemy
biurokrotyczne, ośrodki wielkomiejskie, wolny rynek, demokracja jako ustrój
polityczny, zło'!ona infrastruktura umoż]iwiającs transport i komunikację,
masowe kształcenie i wszystkie dobrze nam znane podstawowe struktury.
Obecnie znajdujemy się w okresie przejścia do kolejnego typu społeczeństwa
- postindustrialnego - w którym większość ludzi po raz pierwszy w historii
nie zajmuje się pracą fizyczną, a nowe sposoby transportu i komunikacji
znacznie zmniejszają fizyczne odległości pomiędzy ludźmi nie tylko w najwięk­
szych społeczeństwach, ale i na całym świecie (więcej na tema t tych podstawo-
wych typów społeczeństw powiemy w rozdziale dziewi11tym).
Jednak niezaletnie od tego, jak ";elkie stają się społeczeństwa, każde
ostatecznie składa się z tych wszystkich oma winnych wyżej pozycji tworz:icych
określone rodzaje struktur społecznych oraz z tych wszystkich systemów
socjologicznych dotyczy kultury i struktury w ramach konkretnego społeczeń­
stwa, ale wcią± wzrasta za interesowanie międzynarodowy1ni strukturami
społecznymi z tej prostej przyczyny, że następuje gwałtowny rozwój kontaktów
i komunikacji pomiędzy społeczeństwami.
Międzynarodowe struktury społeczne
Handel, migracje, koalicje polityczne i ekonomiczne oraz wojny - tym
nacechowane były stosunki pomicdzy społeczeństwami w przeszłości i obecnie.
Albowiem kiedy zorganizowane politycznie popubcje styknj l\ się ze sobą,
muszą wypracować jakiś rodzaj stosunków wzajemnych. Najczęstszą reakcją
była wojna, następnie handel i wymiana, znwicrono lllkżc polityczne i gospo·
darczc alianse w obliczu ZOCTOżcnin, a migracje z jednego społeczeństwa do
drugiego często zmuszały je do nawiqzanin jakiegoś rodzaju stosunków - to
jest czegoś w rodzaju struktur międzyspołecznych.
Jeśli za stli nowi my się nad tym, jakie SI\ najważniejsze dziś kwestie zaprzą­
taji\Ce uwngę Amerykanów - następstwa rozpadu imperium sowieckiego,
jednoczenie się Europy, uklady handlowe z Japończykami oraz innymi społe­
czeństwami, możliwości wojny oraz imigracja obcokrajowców (leg3lna i nielc-
65

g:ilna) - to zro7.Umicmy, jak wnine jest śledzenie skomplikowanej sieci mię­
dzyspołecznych powi~zań. Albo"iem na to, co się dzieje wewnątrz danego
społeczeństwa, duiywplyw ma przebieg.,..-ydorzeń pomiędzy społeczeństwami.
Faktem jest, te jesteśmy częścią ś\\iatowego syst<?mu, który składa się z sieci
handlowych i politycznych oddziałujących na niemal cale nasze tycie (Waller-
stcin, 1974).
POTĘGASTRUKTURYSPOLECZNEJ
Kaidy z nas jest małym oczkiem w ogromnej sieci form strukturalnych. To
prawda, że mamy duże mózgi i bywamy twórczy, ale nasze tycie codzienne
w znacznym stopniu określone jest przez struktury, a także związane z nimi
symbole struktura spoleczna i kultura mają nad nami wladzę; zmuszają
kulturowe.
A zatem
nas do robienia tego, czego same chcą. Na przykład, choćby teraz - czytasz te
słowa, poniewożjesteś częścią grupy w systemie college'u bądź uniwersytetu,
który, bądźmy szczerzy, sprawia, ie robisz to, co on chce. Jestem pnekonany,
ie większość z was wolałaby w tej chwili być całkiem gdzie indziej, a mimo to
czytacie dalej, poniewat jest to siła, na którą nie macie żadnego wpływu,
system relacji, który dyktuje, co macie robić. Tak też jest w tyciu społecznym,
od dnia narodzin do śmierci. Nasze życie jest nieustannym poruszaniem się
w strukturach społecznych, takich jak rodzina, krąg przyjaciół, szkoła, zakład
pracy, społeczność lokalna i inne skupiska społeczne. To, czym jesteśmy jako
jednostki, stanowi wynik o"-ych strukturalnych przynależności. W rzecz)"vi·
stości cale życic spoleczne jest siecią połączonych wzajemnie struktur, w k\6·
rych my jesteśmy zaled.,..ie pionkami.
Prawdąjest, te mo1emy decydować o wchodzeniu bądź wychodzeniu z wielu
struktur. Często tet możemy wybierać, które będą naszymi ciemiężycielami,
czy też nadzorcami. Ale dopóki nic znajdziemy sobie pustego górskiego wierz-
chołka do rozmyślali nad iyciem w całkowitej samotności, dopóty musimy
tkwić w strukturach społecznych. Mają one swoją własną, zróżnicowaną dyna·
mikę, która zależy od charakteru kaidej z nich, n celem socjologii jest poznanie
Socjologia w głównej mierze zajmuje się badaniem owych podstawowych
i zrozumienie tej dynamiki.
rodzajów struktur społecznych. Poszczególni socjologowie koncentrują się ra-
czej na jakimś określonym rodzaju struktury, chociaż naszym celem teorelycz·
nymjest zawsze znalezienie wspólnych procesów występujqcych we wszystkich
Czym rói,;i"sl~ socJoiogin od psychologii
Częs~o ok:e!lamy non świ?l w ~o.le,orioch pJycholoi;icznych - ucrn~. n31trojó.,.;, motywacji itp.
Z •OC:JOl.oginnego punktu w1d1cn1a owe 1Lany psycholo1i.rin.no ochwicrcicdlAjt\ n.auc doJwiodcz.cnic
wyn1cs1on? 'l.C &truklur apo1K'lnych. To rotloh:nie Akccnldw odrdlnin. socjologię od paychologii.
Psyc~olog'la pncde w11.yllkim konccnln.ijc aię nCI osohowołci, p~sach po1nawc-iych, 1ńchow::iniu
orn innych c~hach c-ilo;icka jako osoby,_podctat r;dy aocjolocb ujmuje tlę bada niem kultury
I slru~tu~ apołCC'l.nych - ich wpływem nn 1ntcraktje, 1:1chowania l o.1obowołt.. Te dwiic dticdz.iny
~lykOJ:\ się ~c •O~l\. cz.~slo nawcl tdcrznj:,, nn gn.mcic psycholofi:ii 1poleci:ncJ, ale nawet Łulnj. cd zie
ach pncdm1ot 1a1~tcruowaniajcsl poC'Ztłci wspólny, wysttpujl\ tnftczno rdlnice. P1ycholoi: ~dzie
podkrcśl:il ~kutio oddtiaływania syluAcji 1polco.nych no podstawowe ptycholoi;ittne procesy -
postncg~nta, po1nowc1c, emocjon:ilnc itp. - nntomiost 1ocjolo' 1 wnki uwałtę na Lo, w jnki tpo.!ób
kultur3 I atruktura spolcnn:11 OifOnic-i::tjl\ uchowonia oraz. iniuokcjo jcdnoalck w konkksuch
apołcct.n)'Ch, a nMt,pnie w j aki aposób owe iochowa nio oru Interakcje "''piernją, bf\di tmicniaj~
~ulturę i atruklurę apoleczno\· Tak wi(C psycholoti,oin koncentnVe 1ię na ttehach danej osoby
I we~~trznych silotch kicruj;icych jej zachowaniem, notomiut aoc:jologię lnt.c-rc-s~ wuajcmnc
oddmt.lywanie n::. ai~bic cech i 1klonnołci nlowick:t, tnchow::iń, intcr3kcji, atruktu r społecznych
oraz kultury.
Podsumowanie
1. Doslownic kaidy ospckt. nantco istnicnfo - myłli, post.nclcnira, uciucia. i uchow.anic -
ksi.tałtowuny jc~t pn:cz uczestnictwo w alrukturach 1p0lcc1nych. .
2. Struktury spoleune zbudowane I::\ z potycji 1polec1nych, rdl i aicd pozycji. Kołdy człowiek
dysponuje ukladem po1ycji,o w kat.dej ujmowanej przu aicbie petycji - uldadem ról. Częstyrn
:r.j owi:skicm jest ciśnienie i konOikl ról, co jut akutkiem :byt wielu obowit\tków z.wią:r.3nych
z wykonyw.an~i roloml w ramach jednej poiycji lub konfliktu obowiĄ:r.kdw wyniknj<\cych
z. róinych po1yą1.
3. Si~i J>C?ZYC~i. które lwOnl\ struktury społeC"tne, r6tnil\ aię pod wtG:l('dem liczby poz.ycji, licz.by
osób :z:a1muJących posie:.ególnc potycje, rodtaju powiflt3ń porni(dty pozycjami4 Poll\aenia Le
mocą by~ luinc lub !cisie, opierał aię na wbdty lub hierarchii, pr:r.eknywał r oim::.ite dobra
or:iz istnieć dłużej lub k rócej.
P~sl:lWO'A'Ymi strukturami społcnnymi, które orc3ni1ujĄ ludtkie popub.cjc, &f\: a) grupy
4.
tło:on~ z:c ~t?sunk~wo nie:-"'iclkiej a~eci osób maj~cych t e aob~ bttpośrcdni kontakt; b) or-ca ni·
U.~Je .u up1a1qce w1ęknf\ hctbt ludu lub grup wedle hierarchii władty. c) spGl~ności lok:tlM.
ktorc grom;1dtą "'edle okrcślonea:o pon.qdku jednostki, l:'"lPY i orgRnizocje w pr:r.estn.cni
g~aficzncj: d) in.slyt.ucje zlotone t kompleksów JTUP i orpnizacji, k.L6rych celem jest
rozw1_:iiywame podstawowych problemów ludzkiej epy1tencji i 1połectncj Ofll:ilni:ti.cji; c) ka·
tcgone, ~·których wyrdini;1j;\Ce się cechy ludzi slnjl\ tię podst.awa. rdinic w traktowaniu tych::e
lud'J.i; Ostruktury slralyfHc3C)jnc, w kt.órych poszcz.cgólne kategorie łudzi otnymuj:i nierówne
~działy':' wartościowych tasobnch dóbr, g:) aystcmy apOICC'tr.e obcjmuj:\Ce jaK:\ł pn.e!tneń
1 terytonum oru "''Ykractajl\Ce poz.a jedno terytorium; h) struktury mi~z.yspołectne łąctące

strukturach. W ś\\ietle tego faktu widzimy rzecz)"vistość spoleczną (a z tym

siQ wiąże przedmiot socjologii) zorganizowaną w postaci grup, organizacji,
lC sobq rdinc spolec:r:cńslwa.
6. Ponieważ ~n.tdy nlowiek jest umies:r:C"tony w uklndtie 1truktur 1połccznych. - od CTUP do
wspólnot, kategorii spolccznychO<las, płci, wicku, narodowości i rasy), różnych st ruktur nw;d:r:~spolecznych - l\ldzkic myśli, postrz.cienia, uciucia, dzinla.nia oraz intcrnkcje
instytucji społecznych (gospodarczych, politycznych, pokrewienstwa, edukacji s~ mocno ogr3n1czone.
i religii) oraz systemów spolecznych i międzyspołecznych. Abowiem wszyscy
większość naszego świadomego życia spędz=imy wtłoczeni w te podstnwowc
struktury. Z tego też powodu struktura społeczna ma moc oddzinływnnia na
nasze myśli, sposób postrzegania, emocje, działania oraz interakcje.

66

Rozdział 5 ,,AKTORZY"' I INTERAKCJA

Szeks_pir napisał kiedyś: .Cały świat 'est .
akto.r:im1: katdy ma swoje wejście i ' _J • sceną, a wszyscy ludzie jedynie
czasie gra wiele ról"' \Vięks 'ć V)'J~C1e, a w przeznaczonym dla siebie
a Iew odróżnieniu od teatru naszą scen two
zos sweso 1yc1a. rzecz 'ś ·
yw1 c1e spędzamy na scenie,
·
społeczna. Tak naprawdę wszyscy jes~śm rztsymbol~ kulturowe i struktura
nością bezpośrednio obecną a taki t y a tor~mt I gramy przed pubJicz.
INTERAKCJA SPOŁECZNA jednocześnie przedstawić wlasną in~c ą, k:órą sobie wyobrażamy. Usiłujemy
grać na scenic zbudowanej przez struk~prc 3CJ1 scena1usza kulturowego oraz
od każdego z nas gry a podczas o . urę spa eczną,.. ycie społeczne 'vymaga
ludźmi. Żaden proce~ nic jest tn~\;tftY-: ~chodzenia w interakcje z innymi
czelistwie,jak i dla zrozumienia snmeg~ys1c orazzarówn~
iab.ielen, dla ~ycia w spole·
otacznJących nas ludzi.

SYMBOLICZNA NATURA
LUDZKICH INTERAKCJI
_Na początku naszego wieku uczeni bad .
w Jaki sposób dochodzi do interakc'i W aiący spoleczenstwo n ie rozumieli,
.
ona fundamentalnym procesem st~ . ~zyscy zgadzah się co do tego, że jest
stości, ale pozostawało otwarte pyt~~~YH\CY'!11~odstawę społecznej rzeczyv.i-
Jakie mechanizmy i procesy sq w . te, w Ja sposób przebiega i dlaczego
filozof z uniwersytetu w Ch' Gn1q zaanga1owanc? Tajemnicę tę
rozwiklai
mmałcm już w rozdziale pierwsz N' d
· 1eago, eorgc Herbert M d ( 9
ea 1 34), o czym wspo-
zebral wyniki prac innych badnczJ:"~ t te ·i°znal on nagiego olśnienia, lecz
Istot:\ interakcji, zdaniem Mead n z.c:t'w1 w se~sowną całość.
?rganizm funkcjonuje we wlasn ·~rod~?lan1e s~i:n:alów i gestów. Każdy
I gesty, które określają jego sp=b d . I sku, emitując zarazem sygnały
zachodzi wówczas, kiedy: I) jeden or n~ti:~n~a. Mead u".'a:tal, źe interakcja
ność w swoim środowisku· 2) inny g . ysyla znaki, wykazując nktyw-
zmicnia swój sposób pos~ ' . orgam.zm w1dz1 te zn nki i reagując na nic
szy oq;unizm rozpoznnj;i;;;1~~;,;~r;•~ą~:.ra~cm wlas.no sygnały;
3) pierw'.
dztolnnie. Wyobrnżmy sobie sa. k l . . 1cn1a pod ich wpływem swoje
(wy~ylnjąc odpowiednie sygn~ly): w~l~.s~'·~~ •:~ka drzewka, tcby s_ię wysiusi~t
psa I przestraszony ucieka (to sq . Jl\ ~· ę. koto.bs~rwuie zbliiojl\cego się
postępowanie - zapominając op Jlego gest~ ' ptes w1dz1 kola i zmienia swoje
Kiedy występujq wszystkie l e t"ym pęc terzu, zaczyna gonić kota.
Zauważmy, że znaki i gesty sqjej ~aj~io~~~:.y, wówczas ':"ówimy o interakcji.
mieć one charakteru symb I' JSZym nośn1k1em oraz :!c nic muszą
nic musi umieć odczytywa~ ~z~:g~ w sensie kulturowym. Oznacza to te kot
rozumieć przestrachu kola ale"'·'~
erprctowat ges~":'
psa: len nie zaś m~że
mimo to interakcjq. ' .ie rozmowa gestów ,Jak uimuje to Mead,jest
Jednak Mead uwatal równiei, 1e 1ud zie wchodzą ze sobą w interakcje

68 69
-=---:-- - - - - - . ·-----~

w szczególny i jedyny w swoim rodzaju s.,osób. Znaki, które czlowick wysyb,
odczytuje, odbiera i na które reaguje, mnj:i chnroktcr symboliczny, poniewnt
znaczą to samo zarówno dla wysyloj:iecgo, jak i dla odbicroj:ieci;o organizmu.
Jednym słowem są to znaki kulturowe. Znaki na tej stronie oznaczają mniej
więcej to samo dla nos wszystkich; skutkiem tego interakcja ma szczególny
chnrakter, poniewntjcsl zopośrcdniczona przez znnki, które mnj:i kulturową
definicj~. A dzięki naszemu mózgowi potrafimy nadawać wspólnie uzgodnione
znnczcnia dosłownie wszystkim naszym dzinlnniom - mowie, mimice, pozy·
cjom ciala, odległości, jaką zachowujemy wobec innych, stylowi ubierania się,
czesania i niemal kaidemu gestowi, który wykonujemy. Dlatego wiośnie prze-
bywając z innymi ludźmi, ciujemy się jak na scenie", poniewai cdzieś w nas
tkwi wiedza o tym, ±e inni odczytują nasze gesty oraz interpretują nasze
zachowanie. I chociat niektóre zwierzęta takie mogą kontaktować się za
pomocą symboli, to jednak nic aż w takim stopniu jak Judzie (Scboek, 1969;
Aitchison, 1978; Maryanski, Turner, 1992).
Mead zaobserwował, te zdolność do odczytywania symbolicznych gestów
pozwala czł~wickowi na ,„.chodzenie w rolę, czyli pr7yjmowanic czyjejś roli.
Rozumial przez to, te odciytując gesty innych ludzi, potrafimy wyobrazić sobie
siebie na ich miejscu; motemy przyjąć ich punkt widzenia i przewidzieć, co
zrobią. Na przykład kiedy ktoś zbliża się do ciebie z zaciśniętymi pięściami,4
patrzy nienawistnym wzrok.iem i obrzuca cię przekleństwami, możesz \\o')'Oh
razić sobie siebie na jego miejscu i odpowiednio do tego dopasować własną
reakcję. Kaidy z nas w każdej sytuacji przyjmuje czyjąś rolę, ale najczęściej
nie zdajemy sobie z tego sprawy. póki nie znajdziemy się w jakiejś szczególnie
trudnej sytuacji, w której watnejesl dla nas doslownie kaide wypowiedziane
słowo i kaidy gest wykonany przez innych. Wyobraź sobie, te jesteś z kimś na
pierwszej randce elbo idziesz na przyjęcie, na którym nikogo nie znasz, bądź
tet po raz pierwszy zjawiasz się nil uczelni lub w akademiku, lub znajdujesz
się w jakiejkolwiek innej nowej sytuacji, w której znasz jedynie ogólne normy
instytucjonalne mogące polderować twoim zachowaniem. Radzisz sobie - co
oznacza, że poznajesz więcej norm szczególowych odpowiadających tej sytuacji
- przyjmując role innych bądi ich punkt widzenia po to, by wiedzieć, jak
reagować. Jest to interakcja symboliczna, dzięki której włączamy się w kulturę,4
jej wartości, przekonania i normy. Z drugiej zaś strony, właśnie dzięki przy
swojeniu sobie symboli kulturowych możemy przyjmować cz)1cś role i w ten
sposób uczymy się radzić sobie z innymi ludźmi, zajmując róine pozycje
wynikające z przynależności do określonych struktur spolecznych. Jak pov.~e­
dzieliby zwolennicy funk cjonalizmu, funkcją przyjmowania roli jest łączenie
ludzi ze sobą i z szerszą kulturą, co ułatwia im współdziałanie, a w konsekwen-
cji integruje społeczeństwo. A zatem gdybyśmy nie potrafili posługiwać się
symbolami kulturowymi i wchodzić w role innych, interakcja bylaby bardzo
utrudniona, a społeczeństwo mogłoby się rozpaść.
~lead kładzie nacisk również na inne procesy zaangażowane w interakcje
pomiędzy I udźmi. Jeden z tych procesów nazywa umyslem. Albowiem dla
Meada umysł nie jest ani rzeczą, ani istotą, ale szeregiem procesów. Jego
glówna funkcja polega na przewidywaniu konsekwencji różnych możliwych ro-4
dzajów działania, a następnie, na podstawie powyższego szacunku, wyselekcjo
70
w. ~lę okazało się niesk~tcczne i .nie widzisz w ren.kejach tej osoby zgodności
ZJCJ włas~ym wyobrn±emem o sobie. Dlatego nie bardzo wicsz,jak z:ircagować.
. T~k Wl~C George Herbert Meod widzial interakcję jako proces wysyłania
l odbicrarnn ?cslów, n. w przypadku ludz.i - wysył~ni::i kulturowo zdcfiniowa4
nych symboh, którc.mOSO\ z~ sobą określ one i stale znaczenia. Gesty wykorzy4
styw~nc s~ d~ przYJ~~wania ról innych osób oraz pomagają nam zrozumieć
oczekiwania innych 1 ich prawdopodobne zachowania. Za pomocą zdolności
poz!'awczych_ naszego ~.11':'yslu przeprowadzamy próby alternatywnych zacho-
;iran, _wyobrazar:iy sobie ich skutki, ~owstrzymujemy nieodpowiednie reakcje
I wy~1era".1y lak1_spos~b postępowa ma, który ułatwi interakcję (czy też, z punk-
tu w1dzen.1a leom racjonalnego wyboru, zmaksymalizuje korzyści b:idź nagro-
dy!. Co_ więceJ, potr?~my patrzeć na siebie w kaidej sytuacji jak na odrębny
obic~t i wnosić do mcJ stałe wyobrażenie o sobie, które umotli'Wia nam reago4
wame w spo~ób typowy i konsekwentny. Na tym właśnie polega .interakcja
symboliczna w koncepcji Meada. Jego poglądy na ów najbardziej fundamen-
talny proces s:i punktem wyjścia dalszych badań.
TEATRALNA PREZENTACJA SIEBIE
Poniewat wszyscy jesteśmy aktorami na scenic, tak kierujemy przekazem
~aszych ge_stó'~'. nby zaprezento'"'ać się w określonym świetle, jako taki, a nie
mny c~ło~ek~ 1Jako osoba, która zasługuje na określone reakcje innych ludzi
Oczywiśctc niektórzy ~ nas są le?szymi aktorami od innych, ale wszysc;
Jesteśmy wyk.onawcai:n1, którzy zajmują się wysyłaniem gestów. Taki sposób
patrzenia na mterakcJę n~zywamy dramaturgią, a termin ten spopular zowal
współczesny socjolog Ervmg Goffman (1959, 1967). y wszystko to w subtelny sposób w pl v WJC ' napisów na koszulkach itp. -
G_offman wykorzys_tal a~~logię do teatru i sceny, wprowadzając rozróżnienie
~om~ędzy scen:i. a kuhsa.m1 mterakcji (Goffman, 1959). Na scenie ludzie świa-
~mtc _k~n:~oluJą gesty 1 ~anipulują nimi, by wywołał pożądane przez siebie
o .p~w.'e z1 mnych - takie, które podtrzymają ich wyobrażenie o sobie i odpo-
;"'a hal'\. normal)"~nym wymaganiom danej sytuacji. Natomiast za kulisami
roc_ ę się odpręiaJ~ 1mogą pozwolić sobie na odrobinę prywatności w towarzy-
stwie. które_ równ1e:t wie, czego wymag.'.l od n<ls wyjście n:i scenę Wedle
Go!Tmnna w~ększość interakcji spędzamy na przemieszczaniu sic; ta~ i z po4
:~otem pom1~dzy sceną? k_ulisami. Jeśli ktoś w to wątpi, to niech się przyjrzy
. a~nym codziennym zajęciom. Jesteśmy za kulisami, kiedy przygotowujemy
stę o WYJŚc1a na uczelnię - bierzemy prysznic, przebywamy sam na sam
~ suszarką do w!osów, szc_zoteczką do zębów, kosmetykami, dezodorantami
I l~k1e~am1. _Znaiduiemy się na scenie, kiedy siedzimy na zajęciach albo na
ze rani u z'."'ązk~ studenckiego, bądź tei flirtujemy na dyskotece.
Bez kuhs zyc1e byłoby nieznośnie stresujące. Ale bez sceny trudno byłoby
o porządek społeczny. Jak powiedziałby zwolennik funkcjonalizmu, spoleczcń­
sl~o "?""aga, aby pewn_c rzecz>'. był~ zrobione, a dzia!ania skoordynowane; to
z olei wymaga od ludzi odpowiedniego postępowania i dostosowywania si•
Przestrzegamy określonych rci.'Uł, mówimy to, co nalciy, i zachowujemy się w'~
72
?owaniu bądź wybr~niu kon~rctnego. działania. Mead chornkl<>ryzuje umysł
inko proces :wyimaginowane) próby teatralnej", poniewat podobnie jak dobry
nkto~ próbu!emy zngrnt nnszq rolę .nn róine sposoby i oceni:imy reo.keję naszej
pubhcznośc~ na posz~zcgólne wananty. Tego rodzaju procesy umysłowe są
bardzo osob1s!-'I c~ęśc1ą lu~zkich inte~aktji, poniewat kiedy wchodzimy w czy-
ieś role, prz)'JmUJemy czYJŚ punkt ~dzenia i poznajemy cudzo przekonania
1 normy, wówc~as to wszystko slaJe się przedmiotem naszych własnych rozwa-
ia~. Zastanaw1~my się, ~jaki s~osób inni będą no nas reagować i czy postę­
puJemywlaśc1Wle, zgodnie z prz)'Jętymi kodami kulturowyn1i. Zwolennik teorii
~acjo?alnego wyboru dodałby jeszcze do opisu Meada, te podczas owych wy-
1ma_ginowanych prób kalkulujemy nasze koszty i zyski, usiłując wybrać tę
opcję, która przyniesie nam największe korzyści.
Poni~wai :ego rodzaju postępowanie jest dla nas czymś łatwym, często
nawet n'.e zdajemy_sob'.e sprawy z jego przebiegu. Ale pomyśl o jakiejś sytuacji,
w któreJ czułeś się niezręcznie lub niepewnie. Przypomnij sobie, ile razy
!'°wtarzaleś. w myślac~ sw~je k"."estie i za~lanawialeś się, jakie będą reakcje
mnych ludII. t:iaturalnie nie mozna dostraJOĆ się przez cały czas, bo byłoby to
zbyt :-"Yczer~uiące. ~e każdy z nas zawsze zajmuje się odczytywaniem gestów,
prz)'Jmowamem czyichś ról 1 skrytym (dokonującym się w naszych umysłach)
''0'.obr~tamem sob1_e ~ezultatów alternatywnych reakcji. Albowiem gdyby lu-
dzie nie an?~~owah się w tego rodzaju procesy, interakcje byłyby pozbawione
plastyc~nosc1 I obeJmowaly nie więcej nit dwoje ludzi naraz.
KoleJnr;" istotnym procesem związanym z interakcją jest to, co Mead
nazwa! ,Ja (self'). Uwaial on, że kaidy z nas widzi siebie we wszystkich
sytuacJ~ch, w który~h się znajduje, jako odrębny obiekt, podobnie jak widzi
mi:e obiekty - ludzi, samochody, krzesła, domy itp. Kiedy z kim~ się komuni-
kujemy: odczytujemy jego gest~ i w len sposób uzyskujemy obraz samego siebie
Jako obiektu. Tak więc ges~y innych ludzi stają się czymś w rodzaju lustra
(Cool;y. 1909!, _w którym _w1d~1my wlasne odbicie. W pewnym sensie wszyscy
Jcstesmy o~b1ciem w ~'Nlerciadle_. z tym że nasze zwierciadło znajduje się
w gestae~ mnych ludzi. W kaidcJ sytuacji uzyskujemy obraz siebie samych,
ale również wnos1i:ny do niej bardziej stabilne i trwałe wyobrntenie o sobie jako
okr~ślon~ ~odzaJu ?soby, czy też obiektu. Kaidy z nas posiada owo wyobra-
tcn1e o sobie J stara się.zinterpretować gesty innych w taki sposób. aby do n iego
pasowały, oraz tak kierować swym pos tępowaniem, ±eby go nie zniszczyć.
W ten sposób nasze działania w większości sytuacji SI\ dość spójne, ponieważ
dązymy do podtrzymania swojego wyobrażenia o sobie jako określonym rodzaju
osoby. Zaczynamy zachowywa~ się w sposób przewidywalny i dzięki tero u inni
mogą dostosowywać do nas swoje reakcje. Podobnie i my dopasowujemy własne
reakcje do innych w typowo interpersonalnym stylu.
Kied~ mówis~ takie_rzeczy, j~k: .Przepraszam, ale nic jestem dzisiaj sobą·.
przyznaJesz, ze tnm Wldzą cię inaczej niż zYl)'kle, poniewat zachowujesz się
wbrew własnemu wyobrateniu o sobie. Albo kiedy oświadczasz: .Nie mam
pojęcia, co się z nim dzieje", w rzeczywistości mówisz dwie rzeczy: twoje wejście
: -~V pols~m 1lumxzcniu_p~cy Mc::i.~:i. slowo.u!f tlum:i.nonc jcslj:i.ko ,.osobowo~C. Mc:adodróżni~
I (.JJ podmiotowe) od mt (,J::i. pn.cdm1otowc) (przyp. tlum.).
71
właściwy _sposób. Gdyby ludzie przestali tor b"ć
społecznej zapanowałby nieład i chaos. o 1 ' wówczas w rzeczywistości
I_>romaturgin wskazuje nnm tak. b d
n m1anowic_ic posługiwanie się w c::si:r:c.z~ wa!~y aspekt ka~dcj internkcji,
Jednym z n1chjest nasze ciało oraz jego ~k~a~a~1a fi~ycznym1 rekwizytami.
tworząca ciasny krąg w czas ie interakc"i po cz~s interakcji. Grupa ludzi
kt_órzy znajdują się poza owym kr -.~. ~::;e.knzuJe_coś w len sposób tym,
?hsko siebie i dotykających się ęgi . ' OJe ~udt~ spacerujących bardzo
mterakcji aniżeli para która zachnaw~aJcm, nawu1zUJe całkiem inny rodzaj
prowadzone na sali w 'której krzes~WUJ~ pewną odległość między sobą; zajęcia
inne wrażenie aniż~li przcbiegaJ·~ce~:s a,~,one są ~v okrąg, wywołują całkiem
są w rzę d Y· T a k wu;c
. pozycja w" jakiejpomieszczeniu
·a . . •gdzie krzesI a ustawione.
który_.coś mówi" o przebiegu 'interakct~:J uią się nasze ciał?, jest gestem,
pozycje, spojrzenia, dotyk itp. - do n ~ • yk_orzystuJe~y ów ,Język ciała" -
Innym rekwizytem S'\ przcdmiota aw~ma znaczcn temu, co się dzieje.
krzesła, ścin ny, drzwi, przepierzenia ftn~~~~~:czonc. \~ przestrzeni - stoły,
ne, ~Mre komunikują coś na temat i'nterak .. i;s~k1e inne prze_dmioty fizycz-
kręc1 się na krześle w kółko t . ' CJI. e y ktoś s1edz1 na stole albo
n~eformalne zachowanie. Wy~~aiąc r~~~ na ~ark.u, to gest len komunikuje
ki~":1 odmienną interakcję aniżeli t;~akt6 ry st~dzi na stole, nawiązuje cał4
dz1eJ osobistych interakc;ach z•ś 't ry s~1 sztywno na podium. W bar-
b . , " częs o wznosimy J b rk ·d ·
anery, ab~ zakomunikować dystans albo bliskość. u I w1 UJemy fizyczne
J~szcze mnym fizycznym rekwizytem "est . .
o tobie, a w konsekwencji nadaje k śl J ubrame, które wiele mówi innym
reagujemy na profesora w gnrni~u~ ~n~struk~urę interakcji. Odmiennie
w swobodny, nieformalny strój Styl eb_1 ~wa:1e, n inaczej na ubranego
studenckich zrzeszeń, odznak .s ortou ~e~ania ~1ę - noszenie emblematów
Innym aspektem tealralnoś p .Y' a nn przeb1~g interakcji.
. . c1 Jest to, co Ervmg Goff ( 9_
mampu1owaniem wrażeniami kiedy ta . man 1 ~9) nazwał
zyty i wybieramy określone p~zyce ~·~ wiamy cesty, wprowadza my rekwi-
scenie. Postępujemy tak oby z• J crnt a, a?y to wszystko zaprezentować na
k śl • uprezen owac publicznoś . . . .
o re one reakcje. W tym celu k" d h . Cl SWOJe ,Ja" 1 uzyskać
swymi gestami i wszystkim tym c~c y ~c odz_1my na scc?ę, manipulujemy
~11żdego człowieka staje się spÓjn:7 Y.~zon~uJemy. Dzię~1 temu zachowanie
10
I dopasoW)'\vanic się zachowań OczY' .ś'iJI. . kora~ ułatw1a uporzf\dkowanie
dzieje na scenie, może był zw~dnicz "'. c1e,t po kreśbl Goffmon, to, co się
odbiorcami, tak jak w przypadku e / ""! orzyst)"vone do manipulowania
który tak gra na scenie ieby uk p~s aW1o~e_go p_rzed s_ądem złodziejaszka,
kradzieiy. Każdy z nas ~d czas
.
'J
praw z1kwe intenCJC sklnniające go do
u o czasu ta postffpUJ. c a d ..
w znacznie mniejszym stopniu ale . I
t . '
ł . ~ m m na zteJę, ie
Cll\C e przy apuJemy się na tym t to
prczen UJemy na scenie, nic zawsze jest całkiem prawdziwe. ' e • co
73

BEZWIEDNE POSŁUGIWANIE SIĘ
METODAMIODWOLUJĄCYMISIĘ
DO ŚRODOWISKOWYCH OBYCZAJÓW
I NAWYKÓW JĘmKOWYCH
b i postępowanie wedle sec·
Podział ncczywistości nn poszczegó1nc o sza"'. . -ebiegu interakcji.
· tarc:z.a do zrozum1cnta p1...
nariuozy k u lturowy_c h me wys k dawałoby się, robi! wszystko jak naloty,
Bywnlo, że spotykaliśmy kogoś, to: z C ś nam brakowało - choć rue bar·
a jednak odczuwahśmy zaklop?tan1e. tze~o działaniach sposobie mówienia.
dzo wiedzieliśmy , czego - w ;ego g~~c .' dbione" j~st niezdolność danej
Jedni\ z możliwych pnyczyn tych .za . en wb~li"zou•anymi a mimo to bardzo
· · · nynu niczwcr ~· .... •
osoby do pos1u~wan1.a.s1~ pc~v .. Ki dy się ich nic stosuje, wówczas nasze
ważnymi tcchm~~m1 mtcra CJl. • e ane' interakcji zostaje rozbite (Mehan,
poczucie ciąi:lośc1 l uponądkowania ~ J . bo · d kilku dodatkowych
d 975· H del 1982) Interakc;a zalezy wiem o . .
Woo ' 1 ' an . 'I H . Id Garfinkcl (1967) nazwal ctnometodam1 bądz
pro<:esów, które soc!o ogd a;ok . Kiedy kontaktujemy się z innymi ludż·
po prostu metodami śro ow1s owymt: . . b d. technikami interperso-
mi, posl~gujcmy się wie~o~:\różn~l ;;;:~~~~~d~ ~raz zapewnić interakcji
n<t.lnym1. aby wytworzy 1 u rzym, · · v sposób całkowicie
cirrn:lość. Owe metody środowiskowe ':'Ykorz.ystuJ_C hs~~l '. ia dopiero wtedy•
nieświadomy - zaczynamy zdawać sobie spraw~ z ie 1s men . określona pnez normy kulturowe oraz miejsce w struktune college'u bądź
. ~ 'eh nic stosu·e albo leż posługuje się nimi w nie\~łaśc~'~ sposób._
kie~~et~~~c się na prz;kiodach Gornfinkela (1967), wyobrazsob~e,;ak byś się
zachownl, gdybyś broi udzial w eksperymencie, w którym zachod,.1 następuiąca
inlcr:1kcj:i.:
OSODA DAOAN,\: Zbpolcm gumę. ? Aby od kry~ ulotny jlViol metod jrocfowiskowych, dobru.·jest •amcmu pruprowad: iC d~wiadctenic
EKSPERYMENTATOR; C~ to zn~czy, że złap:i.lcś ci.1mr . to znncz . Nic szczc-
0SODA O ADANA: O co c1 chodzi? Guma to gumo. W aśme Y
gólnego.
Co za idiotyczne pytanie!
Wyraźnie widzimy, że interakcja traci swą ciągłość i. ponądek,:1~ dlacze~~~
Przyczyna tkwi w tym, że eksperymcntat~r POC'~alc1l powsze_c n~c ~:~ti~­
i immanent nie zawartą w każdej interakc;1 technikę: zasadę, ze med . iad
nujemy tego, co o<:zywiste, oraz zalożenie (niepodważalne), ze_pcwn~ . ~':ón;
0
czenia życiowe S:\ nam wszystkim wspólne. Etnome_todolo~oWl~(c~y i1:1·zasadą
bada;'ą tego rodzaju metody środowiskowe) nazwah powyzszą ce n. ę b .
. . . . gestów ukryte polccerue, a y rue
et cetera, poruewaz komurukuJemy za _pomocą kt6r rowadziłem
kwestionować pewnych rzeczy. Obecnie odtw~nę ~oz~o;.ę, t . ą10pterakcji)·
z pewnym studentem (i tu ponownie wyobraz sobie s1e ie w e; · s talo", i będą usiłowali zrekonstruować powszechnie uznawany pon<1dek.
STUDENT: Wie pan, mam trudności z tym materialem.
J A: Nic, nie wiem. . . k ·
STUDENT: Wie pan, ten materia! jest taki, taki abstro cY)ny...
74
określony sposób (jako student-entuzjasta sportu, studencka miss piękności,
student-członek stowarzyszenia studenckiego, studcnt-intclektuolista, stu-
dent lubiący się bawić itp.). Goffman nazywa to sterowaniem wrażeniami.
Częścią owego sterowania jest taki dobór gestów, aby jednoznacznie pokazać,
jaką rolę chcemy odgrywać. Faktem jest, że inni czekajq na to, by odczytać
twoje gesty i na tej podstawie rozpoznać tę rolę. Częścią naszych zasobów
wiedzy (Schulz, 1932) jest ogólne pojęcie na temat nojrozmaitszych ról -
studenta, mat k i, ojca, kochanka, pracownika, miss piękności, podrywacza,
sportowca, k ujona, błazna 1 flirciarza, nauczyciela, głupca, przyjaciela, znajo-
mego itp. Mamy takie wiele pomyslów, jak należy się zachowywać w każdej
z tych ról. Zdolność przechowywania ról w pamięci znacznie ulatwin interakcję,
po n ieważ kiedy już ustalimy czyjąś rolę i uzgodnimy z naszymi poj<;ciami o niej,
wówczas możemy do pewnego stopnia przewidywać zachowanie się danej osoby
wobec nas. Życie jest o wiele mniej stresujące, kiedy um ieścimy kogoś w jakiejś
roli, poniewa ż sami możemy wówczas przyj ąć taką rolę, która jest dla n iej
najbardziej odpowiednia i, w pewnym sensie, włączyć „automatycznego pilota".
Musimy wlożyć więcej pracy w taką interakcję, kiedy nie wiemy, jaką rolę
wykonuje dana osoba - musimy znacznie aktywniej odczytywać jej gesty,
uważniej wchodzić w jej rolę, pilniej wpatrywać się w .odbijające nasze •ja•
zwierciadło", sprawniej myśleć i znacznie bardziej gimnastykować swój umysł.
Życic jest o wiele łatwiejsze, kiedy inni tak zestawiają swoje gesty, aby
czytelnie przekazać nam, jaką wykonują rolę.
Najlepiej opisal owe procesy inte rakcji socjoloi:: Ralph H. Turner (1962,
1968, 1980). Uważni on, że nic tylko wchodzimy w cudze role (aby je poznać),
ole także sami tworzymy role. Częścią naszych .teatralnych" wyst.1Picń jest
świadome i nieświ adome manipulowanie gestami - słowami , postawq, gło­
sem, ubraniem, mimiką - aby d::ić do zrozumienia innym, jaką rolę odgrywa·
my, ponieważ czekają oni na te gesty będące jej znakiem. Co więcej, zakladają
oni, że nasze gesty będą logiczne i że i::ranc przez nas role są spójnymi
całościami; w ten sposób, k iedy już odczytają pewne nasze gesty i umieszczą
nas w określonej roli, czekają na kolejne gesty, które będą zgodne z tą rolą.
Ludzie nieustannie weryfikują nawzajem swoje role, aby się upewnić, że
prawidlowo je odczytali.
Tak więc każda interakcja obejmuje procesy prezentowania gestów w celu
przedstawienia roli, df\żcnia do rozpoznania cudzych ról oraz we ryfikowania
tych ról. Jedno k gdy już raz inni ludzie u mieścili nas w jakiejś roli, trudno jest
od niej uciec, ponieważ oni wciąi reagujq no nas tak, jakbyśmy stale byli do
niej przypisani. Lu dzie niech<:tnic pozwalają nam wyjść z roli, ponieważ nic
chce im się dob rowoln ie zmieniać swoich zachowań. Swoje role w danej sytuacji
możemy zmienić jedynie wówczas, kiedy włożymy w to dużo wysiłku.
Postaraj si<: teraz przypomnieć sobie kilka sytuacji z własnego życia, w któ·
rych tak wlaśnic się dzialo. Na pewno spotykałeś się z taką sytuacją, w której
byleś ,.źle z rozumiany" i umieszczony w niewłaściwej roli; a lbo mialcś do
czynienia z osobami, których .nie mogłeś rozgrytć", ponieważ ich zachowania
nie odpowiadnly żadnej roli, którq znaleś ; a lbo też widzinleś innych bądź sam
znalazłeś się w sytuacji, w której usilowaleś grać jakąś rolę, nie się do niej nic
nadawaleś i nikt nic traktował cię poważnie. Gdyby takie sytuacje były typowe
dla życia w spolcczeńs twic, wówczas interakcja byłaby czymś bardzo trudnym.
76
JA: Nie, nic wiem.
STUDENT: No cóż, to ja„. mote pnyjdę kiedy indziej.
Ludzie często używajq w rozmowach wyrażenia .wiesz". Kiedy posługujemy
się tym słowem, wówczas przywolujemy znsadę b11dt technikę <I crttro. Osoba
wypowiadaj11ca je w istocie domaga się, abyśmy zaakceptowali jej oś";adcze ·
nic, nawet jeśli .nie wiemy", co ono znaczy. Kiwając potakajqco glową b11dt
mówiąc „Taak, wiem•. stwarzamy wraten ic, ie wrnz z naszym rozmówcą
należymy do lego samego świata i że świa t ten jest uporzqdkowany.
INTERAKCJA PODCZAS WYKONYWANIA
RÓL
Rola jest konfiguracją zachowań (gestów), które jedni pnckozujq, inni zaś
przyjmują, że oznaczają one określony rodzaj i kierunek dzinłnnia. Juk \\;dz ie~
Jiśmy w ostatnim rozdziale, wiele ról wyzn:lczanych jest przez normy ornz
naszą pozycję w st rukturze społecznej (Parsons, 1951). Na pnykbd kiedy
grasz rolę studenta (ubierając się w określony sposób, posługując się specjal-
nym językiem, robiąc notatki, chodząc na wyklady itp.), w twojej konfiguracji_
zachowań dostrzec możno pewną konsekwencję i styl, które niemal każdy
rozpozna jako .studenckie•. Ta charaktcrystycznn rola jest w znacznej micrze
uczelni.
Eksperyment znklócanin internkcji
:z u1klóc11nicm pru.•bicgu lntcrukrji. Jt:'l t.o bard:o lntwe do osiiu:nię-cia, poniew;at w k3idcj
inttrukcji nngatuj11cej Jwic o:toby be:po.łN:dnio ato:mjc się tnkie metody. A oto !Ulka wslunówck:
nnstępnym rn:cm, kiedy kto; uiyje wyratcnia .wiesz.~, odp0wicd1, lc nie wien, elbo i"'-n>ć 1.1.wnc~
n~ jnkicś inne, n:ljbnrd:iej ouywiste atwienht!nic. (np. •Spdini~ się n3 ::lj~cio.·1 i spy!..Jj, co twój
rozmówca pnei: to roiumic (. Co I.O in3c:zy, ie się spóinisi:r). !\'sjltpicj :nł po:osl.Jr\ olkowicie
bierny, kierly ktoś do ciebie mówi, i s taroj się nie ~-yd:Jwać bdMi;o diwicku, nir wykonywać
1:1dnci:o gestu, nie imieninć poi:ycji ciolo, uchow<ić nieruchomą tw~n.Jtłli wykonpun powyt·
ue wsbiówki, interakcjo. rodeci się n3 twoich oczach.
Innym znokomitym eksperymentem jest zachowywać się jak gość w rodzin·
nym domu: pytaj, czy możesz skonystać z lazienki, proś o pozwolerue na
zjedzenie czekokolwiek, pytaj, czy nie mają nic pneciwko temu, że się polożysz
itd„ zupelnie jakbyś był gościem. Twoi rodzice zaczną zastanawiać się, .co się
Ale kody kulturowe i pozycja w jakiejś struktune społecznej stanowią
w najlepszym razie jedynie ogólne ramy (R. Turner, 1962). Zawsze pozostaje
duto miejsca na różne manewry; zawsze można zaprezentować siebie w j akiś
75
----~. · --:-~
Na szczęście w większości interakcji wchodzimy w role innych, budujemy swoje
role i weryfikujemy je raczej bez większego wys i łku. W rezultacie nasze
inte rakcje przebiegają bez zaklóccr\.
KLASYFIKACJA PODCZAS INTERAKCJT
Inni ludzie często wykonują role, które są tak dobne znane i stereotypowe,
ie mamy wrażenie, jakbyśmy kontaktowali się nie z osobami, lecz z typami
bądź kategoria;ni. I wcale nie trzeba być kimś nieczułym i oschłym, aby
traktować ludzi bezosobowo; po prostu w codziennym zabieganiu każdemu
z nas latwiej jest cokolwiek robić, kiedy traktujemy ludzi stereotypowo. Gdy-
byśmy podchodzili bardzo osobiście do każdego unędnika, przechodnia, kolegi
ze studiów, nauczyciela, woźnego, pracownika admin istracji czy ulicznego
sprzedawcy, traktując każdego z nich jak niepowtarzalną i niezwyklą istotę
ludzką, która zasługuje na to, żeby z największą sta rannością wejść w jej rolę,
wówczas tak by nas to zmęczylo, że niczei::o byśmy nic osiągnęli. A zatem
w spoleczeństwic złożonym, w którym musimy wciąż wchodzić w różne sy-
tuacje i wyc_hodzić z nich, najważniejsza jest interakcja oparta na klasyfikacji,
na co zwróci! uwagę jeden z pierwszych niemieckich socjologów, Alfred Schulz
(1932). Na uzytek owych krótkich, lecz funkcjonalnie istotnych spotkań ludzie
wzajemnie się klasyfikują lub inaczej - konstruują klasyfikacje typów'. Ozna-
cza to, że błyskawicznie umieszczają się nawzaj em w stereotypowych rolach
i nic wysilając się specjalnie, załatwiają wlasne sprawy. Kiedy ktoś kupuje
w s~lcp1c n:tyk~ły s?ożywcze, wówczas on i sprzedawca wzajemnie się klasy~
fikuJą (czyli zahcza;ą do określonego typu), interakcja przebiega w dobrze
znany sposób, a oni pra\viC nic zwracają no. siebie uwagi. Oczywiście, jeśli jest
to .stały klient" (jeden z typów w naszej klasyfikacji), wówczas obie strony
wkladajq więcej wysiłku i starają się traktować bardziej osobiście.
. Intcr~kcje różnią się pod względem stopnia wzajemnej klasyfikacji. Co
w1ę<:e;, kiedy trwają dlużej, z czasem pneistaczają się z silnie stereotypowych
w znacznie bardziej osobisle,jcdnak na to potrzeba więcej czasu. Jeśli ktoś jest
zbyt obcesowy, wywiera presję na ciebie albo wkracza w twoją prywatną
pnestrzeń, to czujesz, że następuje zbyt szybkie pnejście od stereotypowej do
bardziej osobistej interakcji. Kiedy na pierwszej randce ktoś ujawnia swoje
najbardziej intymne uczucia, wówczas w interakcji tej załamuje się rola ,.nowej
znajomości" i jej klasyfikacja jako .pierwszej randki". W takiej sytuacji czujesz
się niezręcznie, możesz nawet być zakłopotany. Lekarz, który zadaje ci bardzo
osobiste pytania i ujawnia wlasne uczucia, prawdopodobnie „robi ruch w twoim
kierunku" (twoje nowe określenie jego roli) i w konsekwencji niszczy twoją
klasyfikację tej osoby jako lekarza.
O tym, jak bardzo osobiste lub typowe mają być sytuacje, mówią nam do
pewnego stopnia normy. Ale rozeznanie w tych sprawach tkwi immanentnie
w kożdym z nas. Rzadko odwołujemy się do niego, chyba te coś zaczyna dziać
si_ę wbrew określonym normom, zmuszając nas do dziaJań bardziej osobistych,
nit m,amy na to ochotę.
77

RAMY INTERAKCJI
Gdyby nic nasza zdolność do ogranicz~nia zakre~u in.tcrakcji •.~usielibyś~y
wyd:itkowoć mnóstwo energii nn ust:ilan1c przedmiot~ 1ntcr3kcJ1. Na sz~zęśc1c
ludzie znaleźli wyjście: wykorzystują gesty oraz rekwizyty do stwor~cn1a r~m
dla interakcji. I tutaj Ervin Goffman (1974) zoopatrzyl nns w narz~<lz1~ a~ahzy
tego procesu; jako metaforę wykorzysta! ramę obrazu, która obc;m.u;e.' uwy-
datnia określony przedmiot (obraz), a wylączn wszystko, co ma!du;c się P.oza
nią. Ludzie tworzą symboliczne ramy za pomocą g~stów wskazu;.~cych,. co ;est
istotne, a co nie w danej interakcji. Nn przykład, kiedy ktoś mówi..• chciałbY'_"
porozmawiać z tobą, prywatnie". to ten zestaw gestów obramowuje tntcrak.cJ:
w specjalny sposób. Albo kiedy.~toś wypowi.ada zdanie: ,.Nie chcę o tym mówić ,
to potencjalny temat intcrakcJ1 zostaje um1eszc~ony poz~ r~mą. ,
Umieszczanie w ramach jest tak watne dla interakc;1, ze częst~ używa się
go do oszukiwania. Powróćmy do naszego oszusta; tw~rzy on ~-w1e ramy -
jedną dla .frajera", który myśli, te jest ona podstawą mterakc;i, .oraz drugą
ukrytą, na użytek kolegów po fachu. Albo wcimy osobę, która lubi manipulo-
wać innymi ludźmi - często t':"orzy on.a ;edną ramę na pokaz, a drugą na
własny utytck, której nikomu me UJawma. . .
Ramy tworzy się w różny sposób. C~ęsto są to określone WJ?.owied~1, np..
Przejdźmy teraz do interesów", .Chciałbym si ę teraz kochac , .Boh mmc
~Iowa", .Musimy porozmawiać~•.•Zala~wmy B:S." itp. Ale oprócz slów poslugu-
jemy się takie innymi gesta mi i r~kwizytami.(J ..Turner, 1988). l'!a przykład
ramy danej sytuacji nadaje także hczba ludzi 1 zaJm.ow~na przez nich pozrcJn,
jak to jest w przypadku wykładu, nn którym lud21c s~edzą w rz~dach, i. ten
uklad nnrzuca owej sytuacji ramy określające, co powmno, n c~ n1.e powm~o
się dziać. Albo dystans fizyczny pomiędzy stronami wchodzącymi w mterakc;ę,
zwłnszcza istotny wówczas, kiedy ktoś wkracza w nuszą .„pryw~tn~ prze-
strzeń". Ramy tal<le kształtuje także nasza postawa, czy tez pozyc;a ciala -
np. istnieje znaczna róinica, l<ledy ktoś opiera się plecami o ścianę albo
wyprostowany wkracza na podium. Struktury.fizyczne także lw~rzą ramy dla
interakcji, co natychmiast zauwaiąstud~nc1, kiedy z holu, w któr) m swobodmc
rozmawiali z kolegami, wchodzą do gabinetu profesora. .
Ramy można zmieniać bądi .przestrajać", wedle określerua ~ITmana (1974).
Kiedy ktoś mówi: .Nie mówmy o tym więcej', ozn~c~a to, ie zmi~ma ~br~mowa­
nie. Każda interakcja w czasie jej trwania może m1ec kilkakrotnie zmieniane ra-
my_ na przykład od plotkowania na tematy ogólne do rozmowy o.pracy, potem
przejście do osobistych zwierzeń i znowu powrót do p~otko,~ama na tematy
ogólne itd. Ponieważ rozpoznajemy znaki, klóre.sugeru;ą zi:llanę ram: bardzo
Jatwo przychodzi nam poruszanie się pośród ciągle zm.'.en10;ących się treś~i
interakcji. Co więcej, możemy tworzyć dla danej mte'.akc;1 Wleł~ ram, jak to ~ię
dzieje na przykład w pracy (jedna rama), l<ledy łud21e rozmawia)'I ze sobą n1e-
fonnalnie jako dobrzy znajomi (następna rama), a ?~wet bil.SC)' kumple c"'! przy-
jaciele (kolejna rama znajduj ąca się w pop~cdn;e;) lub kochankowie (jeszc_ze
jedna rama). Tak więc interakcja może przebiega~ warsl~vowo: zawsze ?~ra"'.'o­
na w określone ramy, a my dość łatwo przechodzimy od;edne; do drugie; - jak
świadczy 0 tym choćby proste zdanie: ,.No cóż, chyba czas wracać do pracy".
78
Największe z naczenie mają rytuały w życiu codziennyrn, które stosujemy
rutynowo i niemal odruchowo, aż ktoś odmówi uczestniczenia w nich. \Vówczas
dopiero przekonujemy się, jak wiele dla nas znaczą, poniewat nagle tracimy
poczucie więzi społe~nej.
Faktem jest, że nasze codzienne interakcje opierają się na rytualnch (J. Tur-
ner, l986a, 1988, 1989; Turner, Collins, 1989): istnieją rytuały otwarcia
(.Czcść,jak się masz") i rytuały zamknięcia (.Do zobaczenia"), a pomiędzy nimi
znajdują się rytualy przywracania zaburzonego przebiegu interakcji (.Och,
przepraszam, nic wiedziałem .. .'), nndawania i zmiany mm (.Dość już o tym,
a mote byśmy tak..."), porządkowania rozmowy(.To Mprawdę interesujące,
ale czy nie myśbleś o.. .") i wiele innych, które organizują przebieg interakcji.
Znacznie trudniej jest tym, którzy nie posługują się lego rodzaju interperso-
nalnymi rytuałami albo robią to w niewłaściwy s posób - intcr:tkcja pozbawia·
n:i jest wówczas płynności i ci:u;łości.
A zatem rytuały są niezwykle istotne dla interakcji. Jc:ili ktoś w to wątpi,
to niech nnruszy chotjedcn rytuał, n:t przykłnd nie znstosuje otwarcia i zamk-
nięcia tam, gdzie się tego oczekuje, nlbo jakikolwiek inny spośród tych, które
zna i stosuje. Jeśli tak zrobi, interakcja nagłe stanie się napięta, pokazujqc,jak
waż ne są rytuały dla tycia w spoleczeństwie.
INTERAKCJA Z GRUPAMI ODNIESIENIA
I Z NIEOBECNYMI
Henry David Thoreau intuicyjnie uchwyciljedną z istotnych sil nnpędowych
ludzkich interakcji, pisząc: .Jeśli człowiek nic dotrzymuje kroku swoim towa-
rzyszom, to być mote dlatego, te słyszy on innego dobosza. Pozwólmy mu iść
w rytm muzyki, którą słyszy, nicznlcżnie od tego, w jakim jest utrzymana
rytmie i jak daleka". W knidcj interakcji mamy doczynieni:t nic tylko z osobami
bezpośrednio obecnymi, ole także z . odleglymi doboszami". Możemy równo-
cześnie kontaktować się z tymi, którzy są obecni, i z tymi, którzy s:i nieobecni.
Proces len często moina zauważyć u malych dzieci, które bnwi:ic się ze sobą,
odwolujq się do swoich rodziców <.A mój tato powiedział..." albo .Co twoja
mama o tym myśli?"). l<Jltdy z nas nawiązujo i nterakcję zjakim i ś wninymi dla
siebie osobami, które są nieobecne - z małżonkiem, kochnnkicm, rodzicem,
filozofem - każdym , kto coś dla nas znaczy. Często przypisywana im reakcja
jest o wiele wninicjsza ani te li to, jak rcag<tią osoby znajdujqcc się obok nas.
Lubimy uwo1a~ aiebic, zwła szcza w Ameryce, zn łndywidunlistów, totat nic·
chętnie przyjmujemy do wiadomości (a często po prostu nie chcemy przyjqt),
jak bardzo wchodzenie w role osób nieobecnych kieruje naszym poslępo·
wanicm. _,.
Często osoby nieobecne personifikują wartości kulturowe i przekonania,
toteż wchodzenie w ich role wl:icza nas w kulturę ogólną lub wjakąś subkul turę
(Kellcy, 1958). Równie często przyjmujemy punkt widzenia jakiejś większej
grupy ludzi, nie wyróiniajqc z niej (a nawet nic znajqc) żadnej konkretnej
Bez ram interakcje wyrnng:iłyby znncznie wi~cej prncy. \V naszych „znso-
b~ch wiedzy„ przechowujemy tnkic informncje o znnczeninch gestów w okreś­
lonych i zmieniojqcych sic; romnch. Dzi~ki owej umicjc;tności z łatwością
moicmy określać, co w danej sytuacji jest istotne i odpowiednie, a następnie
iść dalej bez zbyt wielu przygotowań. Jednak gdyby nasza zdolność do tworze·
nin ram osłabia, wówczas pogubilibyśmy się we wszystkim, wypowiadajqc się
i zachowując w taki sposób, który otaczającym nns osobom wydalby się co
najmniej dziwaczny.
RYTUAŁY ZWIĄZANE Z INTERAKCJĄ
Kaidy z nas zapewne znalazł się w sytuacji, kiedy mijając na ulicy kogoś
znajomego, powiedział .dzień dobry" lub .cześć", nie uzyskujqc w zamian
tadnej odpowiedzi. Jest to dość przykre, nawet jeśli nie znamy bardzo dobrze
tej osoby. Powodem owej konsternacji, a może nawet gniewu bądt niepokoju
jest naruszenie rytualu interakcji. Wicie ludzkich interakcji opiera się na
interpersonalnych rytual:lch;oznacza to, te nasze zachowania cechuje znaczna
.
stereotypowo ść (Goffman, 1967), a interakcje pomiędzy ludtmi, którzy nawza-
jem się klasyfikują, są niemal w całości zrytualizowane. Na pnyklad: .Jak się
dziś czujesz?„, „Świetnie·, „Ladnn pogod:i", „O, tak•, .Miłego dnia", „Tymcza-
sem" i „Do zobaczenia· - wszystko to są rytuały interakcyjne. Tak snmo dzieje
się podczas nadawania ram, kiedy to często stosuje się rytuały na poczqlku,
a potem dopiero następuje
zmiana obramowania. Chętnie przejmujemy te
rytuały, ponieważ doją nam one silne poczucie uczestnictwa w rzeczywistości
spolecznej.
Interakcje najlntwiej podlegają rytualizacji w określonych warunkach(Col-
lins, 1975): pomiędzy nieznajomymi oraz ludźmi zajmującymi bardzo odlegle
od siebie pozycje. Ludzie, którzy nie znają się nawzajem, chętnie w rozmo"'ie
posługują się stereotypami, .obmacując się" nawzajem i nie angażuj'lc emocjo-
nalnie. Osoby o nierównym udziale we władzy, prestiżu i bogactwie wykorzy-
stują rytualy podczas interakcji, aby ukryć mogące pojawiać się miedzy nimi
napięcia. Ci, którzy zajmuj:i niższą pozycję, pragną uniknąć kosztów związa­
nych z proszeniem o coś, natomiast osoby z wysoką pozycją zazwyczaj oczekują
uznania dla siebie bez konieczności przypominania wszystkim niżej posta wio·
nym o należnym sobie szacunku; za wszelką cenę chcieliby też uniknąć wzbu-
dzania niechęci do siebie. Przypomnij sobie na przyklad rozmowę z profesorem:
mimo pozorów swobody jest ona silnie zrytualizowana, ponieważ interakcja
przebiega pomiędzy ludżmi zajmującymi bardzo zrótnicowane pozycje. Na to
wlaśnie kladzie nacisk teoria konfliktu: osoby uczestniczące w interakcji naj-
częściej nie są sobie równe i w konsekwencji znajdują się w stanie napięcia.
Napięcie to można zlagodzić za pomocą rytualu oraz utrzymywania dystansu,
ale mimo wszystko nadal będzie istnieć, grożąc wybuchem w bardziej antagoni-
stycznych interakcjach.
Tak więc rytualy pozwalają nam zachować swoje maski oraz godność,
a równocześnie wzmacniajq nasze poczucie przynależności do społeczeństwa.
79
--- - ---- -·· - - - _ - _ .-· -
··-~-------·~ ::~~-.--. --
. .r;-.\..,?"'"-~
os.oby, która by uosabiała ten punkt widzenia (Shibutani, 1955). Mamy ogóln:i
Wledzę na temat tego, czego oczekuje taka grupa odniesienia i dopasowujemy
do tego nasze zachowanie. George Herbert Mead nazwał ten proces przyjmo-
waniem roli „uogólnionego innego".
Fakt, ie interakcja często obejmuje także wchodzenie w role osób nieobec-
nych i i;:up odniesienia, może być przyczyną napięć w kontaktach z tymi,
którzy ~ic nie w1e~zą o .dalekich doboszach". Widzą oni tylko kogoś, kto
zapom~1al o l>'.'11, ;ak należy po~lępować, albo kto narusza obowiązujące
w dane; sytuacJi nonny. Zazwycza; dobrze udaje się nam godzić własne zacho-
wania wobec tych, któr~y są blisko, oraz wobec nieobecnych. Ale czasami mamy
pev:n.c trudności, .w ZW1ązku z czym mówimy i robimy głupie rzeczy, przynnj-
mni.ej z punktu widzenfa tych, którzy znajdują się obok nas. Kiedy indziej zaś
stw~erdzamy, ze maszerujemy w innym rytmie i rytualizujemy nasze inter-
akc!e. Na przyklad sportowcy i intelektualiści, czami i biali, Latynosi i Anglo-
sasi, s:a~y i ~lodzi, bogaci i biedni, wyksztnlceni i niewykształceni - wszyscy
rytuahzuJą pierwsze kontakty między sobą, aby uniknąć napięć oraz trudn ości
wynikających z przyjmowania ról osób nieobecnych oraz grup odniesienia
(Merton, Rossi, 1968).
INTERAKCJE A PORZĄDEK SPOŁECZNY
. Społeczeństwo nie rozpada się dlatego, ie utrzymująje wcalości bezpośred­
nie ko~takly między ludźmi. Ludzie tworzą także świat symboli kulturowych
ornz wielkie struktury, które narzucają ograniczenia naszym działaniom pod-
~zas bezpośre~nich kontaktów z innymi, a takie w trakcie wysylania oraz
interpretowania przez nas gestów. W rzeczywistości system symboli oraz układ
struktur społecznych żyją własnym życiem napędzanym przez siły, które mogą
przytłaczać czlow1eka; nic to przeciet ludzie zajmują pozycje w strukturach
spolccz~yd1, od~ają role, przechowują w swej świadomości symbole ornz
zapewniają trwanie zarówno kulturze, j ak i strukturze społeczeństwa. W ten
sposób proces interakcji podtrzymuje majestatyczną budowlę struktur ornz
konstrukcje kulturowe.
Często trudno jest odnaletć powiąznnia między przebiegając\ na mikro-
szczcbłu interakcją a tworzĄcymi szczebel makrostrukturami i systemami
kult.uro'."'Y;ni. Wiem.y , te łączą się one ze sobą - mikro nic mote funkcjonownć
bez istrucrua makro 1 vict versa - aJe bardzo trudno jest uchwycić i z.o nalizownć
wzajemne oddziaływanie na siebie obu tych poziomów. Problem ten nazywany
jest często eprzęteniem lub rozziewem mikro-makro (J. Turner.1983; Alexa n·
der i wsp., 1986). Ale dla naszych celów wystarczy świadomość, ie wyszczegól-
nione w tym rozdziale procesy są tymi, które podtrzymują istnienie struktur
i symboli. świata ~p.ołccznego. ~cz umieję!ności posługiwania się gestami,
wchodzenia w role 11ch tworzcnu1, wyra'!ania siebie, stcrow:ania wrażeniami
t~atr.alizowania.ró!, ~korzystywania rekwizytów, wzajemnego klasyfikowa'.
ma się~ tworzenia 1. zmiany ram, ~i~wa.nia rytuałów oraz odwoływania się do
osóQ nieobecnych 1 do grup odmes1ema nie mogłyby istnieć ani struktury
81
 społ eczne (grupy, organizacje, społeczności, kategorie, klasy ~nu instytucje~,
ani kultu rowe systemy symboli (j~zyk, technologia•. zasoby wiedzy, wartości,
pn:ekanania, normy). [na odwrót - owe struktury 1 systemy symboli ograni-
czaj:i int.crakcj~ i kicrujq jej pn:ebiegiem.
Podsumowanie
l. lnterilkc' oh.jmaje wujemne an;nali:zowanie sobie ora: odnytywani~ ~estów, ~ t.:lkt~ d~·
tosowoni~odpowiedzi do owych emisji gestów. Wedle C.H. M~nd.a l~dtlue 1nte~kcie~beJmlijq,
bkte okrdlono aprowności umyslowe (myśfoni.e, t(L.3t.Dn:>.~11~1~ su: or:u. proliow~nie w wy.
obrafni uaC"how;i.ń alternatywnych) oraz widzenie a.:amceo su:bieJako odrębnei::u ob1~kt~.. .
2. ZGocinie 1 anoliq Er.-inca Cotrm:'lnn intcrokcjnjcst rodujcm i~SC"eni~cJi te3lr:1lneJ .duc~t\~J
aię 011 acenie i u kulisami; posłui:ujc się t:1kie Ozynnymi rckwuytam1dla.1h~nnon1zo"".an1~
nonych wysti\picń ~d(\cych fragmentem bardziej ogólncGO proc-nu sterowania wrai~nian~1.
CofTmlln wprowadził lokio poj~ic r3my joko c:zęłti lc~o proce.s u: u po~~:\ której ludue
ayi:nali:zujq; eo m 3 by~. e co n ie, brano pod uwni;ę poda.os trwania inlc~3~CJ1.
[tllomet.odolos:owie podkreślaj:\, te nas:r.c poa.ucie l::adu i upon.qdkowaninJcsl podtriy.m~ane
3
·przez. immanentne metody jrodowiskowe, które 1~sujcmy odruchowo, aby upewnić się, te
odbie~my nectywisto!ć apolcc:zn:\ w podobny sposob. . .
" Int.era.keje pn.cbic,~i\ w r .Jmach struktur spolec:znych, w kt.órych duże 1n.ac:z1.•n1e m.•J~ cr.ine
· rt t. lud:zi role Kicrujq oni emisjri. s woich gestów, lwon:qc w ten sposób role dla :111eb1e o_nii
:kle nie odc:z~ujq_ i::esly innych, aby poznoć t kolei bud owon_e pn~:. nich rol~. P~cs lcnJe~t
mori;'wy d:zię ki temu, te ludtic posiadoją w swoich u~ob:t~h wiedzy inwent.a~~ ró~ I konys~11;4
nich, kiedy two ni\ rolę dla siebil!: bĄdi intcrprct ujl\ s;:esty innych. Star3my SI(' t:lkze nawz.e.Jcm
1
weryfikować swoje role. . .
S. Wiele inlt'rektji opartych jest n.a wujcmnym kl03!fikow~~1u - J>?lec~ Lo no P~.tnemu na
drugiego c:zlowiekajak n.a kates:orię i dopuowywaniu do nicJ odpow1cdn1ch n:.lkCJI.
G. lnlernkcjn opiero. SI\ na rytuob.ch, czyli ster~lypo.,.,·ych sckwe ncj3ch gestów, któresygnal1::uj;\
otwarcie, tamll.niędc, obra.mowywanic ona tnne aspekty lego procc:ru.
1 I te akcja obejmuje 'windomośC istnicni:.1 0(:%.tkiwań innych ludzi oraz rrup. ri~yezn1c n1tobtt·
·n;c; w dane-j sytu 3 cji, 8 t.aktc dostosowywa~ic s~~ do nic.h. T_::ikie grupy odnie::>1cnia ornosoby
nieobecne często kieruj'\ n:uzymi z3chowan1am1 1 reakc1am1.
8. lnterakcj:a, s trukturo spólcczn:i i kultur.a S:\ na ....·zajcm ze sob.1 powi:iz.:ir.c. Ż.adn:a z nich ruc
mo,łaby istnirć: bez po1ost3lych.
INTERAKCJA A PROCES STAWANIA SIĘ
CZŁOWIEKIEM
W roku 1920 wielebny A.L. Singh potwierdził krążącą wśród wieśniaków
w Indiach pogłoskę o istnieniu dzieci żyjących z wilkami (Brown, 1972). Umieś­
ciwszy stanowisko obserwacyjne naprzeciwko dut.ej nory wykopa~eJ w op~~z:
ctonym mrowisku, wraz z kilkoma wieśniakami obserwował wilczyc~ 1.JeJ
szczenięta, z których dwa wyglądały jak ludzie, choć zachowywały się J•.k
zwierzęta. Tamtejsi mieszkańcy bali się kopać w miejscu, gdzie mieszkaly takie
.duchy", ale wielebny Singh w końcu z~alazl chętnych do rozkopon1a mroWls-
ka. Samici'1. zaatakowała robotników i została zabita, natomiast w śr~ku
znaleźli cztery małe stworzenia - dwa wilcze szczenięta i dwie ma1e dz1cw·
czynki. J edno z dzieci miało około ośmiu lat, a d:Ugie półtora. roku. Z wyglądu
i zachowani> pn:ypominaly wilki. Na kolanach 1 dlomach miały twarde zgru-
bienia od chodzenia na czworakach. W poszukiwaniu pokarmu węszyły, poru-
sznj:ic nozdrzami, a jadły i pily bezpośrednio ustomi, pochylając twarz nad
jedtcniem. Odżywi ały się surowym mi~sem z up~lowan.ych dz1k1ch ~~en:ąl.
Po powr ocie do cywilizacji Kama la i Amala stroniły od mnych dz1cc1 1 wolały
.towan:ystwo psa i kota. Spiąc, zwijały się w kl5b~k na podl~ze. . .. .
Nigdy nie dowiedziano się , w jaki sposób dz1cc1znalazły su; w WllcZCJ Jama~,
nic ułcg3ło natomiast wątpliwości, że znako~icie ~rzysto.sowaly si~.do życia
jak wilki. Przypadki takie jak ~en pokazui:i•. w pk duzym stopmu nasz~
doświadczenia społeczne wpływają na to, kim s1~ stajemy. Nikt z nas me rodzi
się w pclni człowiekiem. Ktoś musi n as dopiero nauczy.ć, jak ni".' być -.jak się
zachowywać,jak myśleć. Gdybyśmy byli wychowywam przez wilki, bylibyśmy
o wiele bardziej do nich podobni, m imo iż nasza fizjologia jest dość odmienna:
co w rezultacie doprowadziłoby nas do śmierci. Wychowywani .prze~ ludzi
stajemy się ludtmi - co znacznie lepiej odpowiada naszym b1olo1:1cznym
predyspozycjom. . . . .
A zntcm nn:;zn strukturn biologicznn wenie nic zapewnia nam czlowieczcn·
stwn. Przypadki dzieci odizolowanych od Judzi tut po nnrodzcniu wyraźnie
udowndninjq potrzebę uczenia się, jak zost:ić człowiekiem. \Vcżmy inny przy·
kl ud - ,.Anny ze strychu"- nieślubnego dziecka, które d1.iodck tn:ymal
w ta mknięciu na strychu, izolując od wszelkich kan.taktów z luJi~i (K. Davis,
19-10, 1947). Kiedy znaleźli ją pracownicy spoleczn1, Anna nie umiała chodzić
ani mówił!, a ponieważ nie reagowała na żadne gesty, pocz<\tkowo uznano Ją za
gł uch~ i niewidom:i. Zanim um arła cztery lata póżni~j , zrobiło o;:romn~ postępy
w n:-iuce ch odzenia i kornunikownnia się, nic było J3Snc, te nigdy me b~dz1C!
normalno. Inny przypadek odizolowanego dziecka, Izabelli, pokozuje, ie kiedy
izolacjn nic jest zupelna, początkowe braki można pn:ezwyci~żyć dzi~ki inten-
sywnym ćwiczeniom. Izabella, podobnie jak Anna, był.a dzieckie':' .nieślub~ym
i zostola izolowana pn:cz głuchoniemą matkę. Nikt me nauczy! Je) posługiwa­
nia się- mOW<\, ale w przeciwieństwie do Anny nauczyła się komunikowania:
porozumiewał a si~ z matk~ za pomocq serii gardlo"'.ych, chr;ipHwych diwię­
ków. Dlatego też pótniej, kiedy przeszła cykl speCJalnych ćwiczeń, zocz~lo
funkcjonować prawic całkiem normalnie.
84
Rozdział 6
SOCJALIZACJA
. .
. .
. .
Kaidy z mu at.aje aię alowickiem dzięki inler.:1kcjom z innymi ludimi; popn.et interakcje
zdobywamy osobowość, uczymy się (unkcjonowoć w społcczerUtwie i kierować awoim iyciem. Ów
pl"OCU wprowadzania w kulturę i w •lruktur-ę apołtttnl\, iwany s ocj3Jizacjj\, jest rdwnie wa!ny
dla spoh~zeństw11,jok i dlojcdnostki. Det. nice-o nic wiedzielibyśmy, co mamy cenić, co robit,jak
myileć, mówił,dokiid iść a nijak re3gow:u~. Nie bylibyśmy ludźmi. I chotaocjalizacja. m3 najwięlu::c
tnólctcnie we wciesnym okresie iycia, lo podlegamy jej procesom atale, at do końca naszych dni.
02.ięki niej potrafimy wchodtlć w nowe aytuacje iyciowe; bez Leco bylibyśmy pozbawionymi
pla.styaności robotami i ofianrni dośwfadc:-:.eń i pierwuego eLapu tycia.
83
. Z_e wszystkich tych historii możemy wyciągnąć wniosek, te nasze najbar-
dziej podsta~ow~ ludzkiezdol~ości, takie jak rozróżnianie dźwięków, rozumie-
nie i_ posługiwan1e się gesta.m1, chodzenie, mówienie, reagowanie na innych
ludzi, są w z?acznym stop.nrn wyuczone. Wyposażenie genetyczne zapewnia
nam zdolnośc do uczenia się tych zachowań i być może na wet skłan ia nas do
tego, ale nie gwarantuje ich ujawnienia się i rozwoju. Ludźmi stajemy się
popn:ez interakcje z innymi ludimi w najrozmaitszych kontekstach kulturo-
wy~h. i społecznych. lnte~akcje, które wplywają na rozwój umiejętności umoż­
hw.ia;ących na.m uczestniczenie w społeczeństwie, nazywamy socjalizacją. Na
ś~1at pn:ynos1my • sobą określone dziedzictwo genetyczne - fizjologię czło­
wieka, mothwośc1 poznaw.cze, s~lonności e'."ocjonalne i być mote kilka podsta-
wowych potrzc.b - .Jedzen~a, b~cin ~ t~nynu, a następnie seksu - a le to, w jaki
~posób o~o .dz1edz.1ctw~ s~ę UJawn1, JCst w dużej mierze rezultatem naszych
mtcr>kCJ1 z mnynu ludzm1 w kontekstach społecznych i kulturowych.
SOCJALIZACJA A SPOŁECZEŃSTWO
.. Każdy•. na.s staje się kimś niepowtarzalnym, wyjątkowym dzięki socjaliza-
CJI, tzn. dz1ęk1 całemu łańcuchowi i~terakcji z innymi ludimi w spolecznym
1 k.ulturowrm kontekście. I to własme ów łańcuch socjalizacji interesuje nas
najbardziej. Wszyscy chcielibyśmy wiedzieć, co sprawia że jesteśmy takimi
a nic innymi ludźmi. ' •
Jednak socjolo~ę interesuje pn:ede wszystkim doświadczenie socjalizacyj-
ne cnl~ch populaci1. Jok1e wspól ne cechy ludzie n abywają dzięki socjalizacji?
~bowiem s~łecz~ń.stwo m_oie istniec! tylko wówczas, kiedy jego nowi członko·
wie n a.byw~Ją.um1e~ętn?ś~i, które pozwalają im w pełni w nim uczestniczyć.
FunkcJOnahśc1 powiedz1ehby, że nasze jednostkowe cechy są o wicie mniej
wnżne od tych, które dzielimy z innymi: zdolności do funkcjonowania w tym
snmym społeczeństwie (Parsons, 1951).
. Cót to są za zdolności (J. Turner, 1985c, s. 100-101)? Jcdnq z wotniejszych
Jest zdo~y~1e motywów, które pchają nns do zajęcia określonych pozycji i od-
grywa'.''" 1Stot'.'yc_h ról. Każ.dy z nas musi chcieć grać to kie role, jak: prncow-
n1kn, OJC~, przYJnc1el~, matki, obywatela itp., jeśli społeczeństwo mn dalej istni()(!.
Oczyw1śoe. w du.tych 1do!onych społeczeństwach alienacja, zniechęcenie i nie-
zadowolenie '~stępują dość często i jeśli znaczna liczba osób przeżywa takie
stany 1 przestaje wykonywać owe podstawowe role. wówczas społeczeństwo
zaczynu. sii; rozpndać, a w najlepszym razie zm ieniać.
.rn'.'a zdolność_ ma ch~rakter kulturowy (Parsons, 1951). Każdy z nas musi
w Jakimś zakresie pod%1~lać wra.z z innymi wspólne wartości , przekononia,
uzn~w~ć 1;" sa~e ~?r'."y mstJf:UCJOnalne, bo inaczej nie doszlibyśmy do poro-
zum1cma .' podz1ehh s1ęna odmienne subkultury. A w społeczeństwie zlotonym
~e zb~ w•e!u bardzo. róini_ących się subkultur lntwiej dochodzi do konfliktów
1 napięć, kiedy ludzie ~>ją odmienne poglądy na to, co dobre, n co tle, co
P?wmno,. a czego nte powinno się robić ornzjakie działania są właściwe, n jakie
mewlaśc1wc. Toteż każdym z nas do pewnego stopnia powinny kierować
85
- --·-~-=:.. · o:-=- · ·:=-'------
 wspólne symbole kulturowe, które możM nazwać dyrektywami kullurowymi.
Jedynie dzięki temu mote dochodzić do interakcji - na podstawie podobnych
założeń moralnych, wspólnie wyzn3wanych przekonań i powszechnie akccplo·
wanych norm.
Kolejną umicjętnościq jest zdolność patrzenia na siebie jak na odrębny
podmiot, inaczej - posiadanie koncepcji samego siebie jako określonego rodza-
ju osoby, jak podkreślają zwolennicy teorii interakcji (Mead, 1934; James,
1890). Gdybyśmy nic mieli koncepcji własnego ,ja", nasze zachowanie nie
byłoby spójne i logiczne, nie mielibyśmy także stałego obiektu bądź też punktu
odniesienia, do którego moglibyśmy się odwoływać i oceniać go z::i pomocą
symboli kulturowych (Rosenberg, 1979; Epstein, 1980; Gecas, 1982, 1985;
Bandura, 1977). Osoby, które nie mają stabilnego wyobrażenia o sobie, nawet
jeśli przcstrzcgajq norm, sprawiają wrażenie zmiennych i dziwacznych. Brak im
wewnętrznego kompasu, który sterowałby ich postępowaniem (Gccas, Schwał·
be, 1983). Oprócz stabilniejszej koncepcji własnego ,ja" mamy t.nkżc sytuacyjne
wyobrażenie o sobie (Goffman, 1959). W różnych sytuacjach widzimy siebie
troch~ inaczoj, nlc na pewno nic przypomina to kameleona. Nasze bardziej
stabilne poczucie wła snego ,ja· nakłada ograniczenia na to, w jaki sposób
myślimy o sobie w różnych sytuacjach życiowych. Co więcej, posiadanie owej
koncepcji własnego ,ja" staje się potężną silą motywacyjną w ludzkich inter·
akcjach, która nadaje naszym zachowaniom kierunek oraz strukturę ułah1iria~
jąq innym kontakt z nami (Gccas, 1986, 1989, 1991; Miyamoto, 1970; J. Tur-
ner, 1987).
J eszcze inną wa tną zdolnością podkreślaną przez teorie interakcji jest cały
zestaw umicj1ttności związanych z wykonywnniem ról. Każdy z nas musi umie~
odczytywać gesty innych i przyjmować ich role. Musimy umieć tworzyć role dla
siebie oraz za pomocą odpowicdniozhannonizowanych gestów umacniać irraną
przez siebie role; (R. Turner, 1962). Musimy posiąść umiejętność poruszania się
pomiędzy kulisami a samą sceną (Goffman, 1959). Musimy umieć stosować,
implicite, wiele rozmaitych metod środowiskowych (potocznych) umoźliwiają­
cych wzajemne rozumienie się w relacjach z innymi osobami (Gadinkel, 1967).
Musimy także umieć ujmować w ramy i kategoryzować innych ludzi oraz
sytuacje (Goffman, 1974). Bez tych minimalnych umiejętności n ic potrafiliby-
śmy z nikim wchodzić w interakcje (J. Turner, 1988).
Kolejna zdolność związana jest z naszymi emocjami. Wiele badań poświę­
cono podstawowym bądź, inaczej, pierwotnym emocjom. które przynosimy ze
sobą na świat (Kem per, 1987; Ekman, 1982; Plutchik, 1962; Plutchik, Keller-
man, 1980). Mimo pewnej ró!.nicyzdań wydaje się, te takie emocje, jak: gniew,
poczucie szc:z<;ścia, smutek, strach i zdziwienie, są nam wrodzone. Przy czym
istotne jest, że są one przetwarzane w wiele dodatkowych emocji (zob. tab. 6.1).
Tak więc ludzie przyswajają sobie wiele złożonych stanów emocjonnlnych
poprzez socjalizację. Powodem, dla którego istnieje tak wiele uczuć i emocji,
jest to, że ułatwiają one mocznic przebieg interakcji (Turner, Molnar, 1993).
Skoro potrafimy okozywać i odczytywać wiele ró:!nych emocji, umiemy tym
samym sygnalizować nasze nastroje i zami3ry, a inni potrafią w odpowiedni
sposób nam n3 to odpowiadać. \Vyobraźmy sobie rzeczywi stość społeczną.,
w której potrafimy odczytywać jedynie emocje pierwotne - strach, gniew,
zadowolenie, smutek i zdziwienie. Światu temu brakowałoby subtelności i bo-

86
- - -- - - - - --- ····- ·-·--·- ... ----·~= --·-~==-~

gi'\ctwa uczuć. w które obfituje nasze codzienne życie, lecz, co ważniejsze,

bardzo trudno byłoby tworzyć i utrzymywać złożone, płynne i silne interakcje, Kulturowe systemy symbol
struktury społeczne oraz symbole kulturowe, które porządkujq ludzkie spole- język
nonny
czeństwo.
Z socjologicznego punktu widzenia przyswojenie sobie owych zdolności Ozlodzictwo błofoglczno ~~:.7nia
poprzez interakcje z innymi pozwala nam uczestniczyć we wciąZ ewoluujących poltuby bfologiezne Zi1$0by w~dzy Formowanie osobowolcł

tl
V
strukturach społecznej organizacji. Kntdy z nns jest kimś niepowtarzalnym syslem nerwowy lec.hnoJogre um!ejęlnoścl oC'gryw-ania ról
jeśli weźmiemy pod uwacę kierujące n3mi motywy. dyrektywy kulturowe: równowaga hormonalna koncepcja własnego Ja"
podstawowi!' emocje ~ motywy
koncepcję wlnsncgo ,ja", umiejQtności wykonywnnin różnych ról ornz zdolność układ kostny dyrrktywy kulturowe
do wyrnbnia uczuć i emocji. Ale owe zdolności bżdy z nas musi mieć, choćby Inne cechy ogólne lnlerakcfe z Innymi łudtrnl emocje
na minimal nym poziomic, bo in<lczcj społeczeństwo nie mocłoby istnieć. I to wstrukllxach spolocznych
rodzina
właśnie jest najważniejsze w socjologii, praca socjologa polega bo wiem na
grupa rówleś.nicza
dążc~iu do zrozumienia, co sprawia, że istnieją wi~zi społeczne, n społeczeń ­ sz<Ola
stwo Jest w ok~cślony s~osób zorcanizow:mc. A z:ttcm dyn:-imika socjalizacji, organlzacjt
którn prow;idz1 do nabycia tych podst:twowych zdolności, m:-t istot nc znnczcnic s.połeczno~ lokalna
d_la zrozu?'ienia nie tylko siebie jako pojedynczego czlowickn, nie także funk- '-~~~__J' ·~~~~~__J
CJOnowani:i. społeczeństwa.

nyc. 6.1. OJdzinlywanie wzajemne biolo'"i k lt . ...

r.• • u ury, 1nlc rokcJ11 1tn.iktury apoł~znt"j

z nimi w interakcje. Kiedy się te o naucz .

PROCES SOCJALIZACJI gesty innych ludzi i zdobywa g . yn1y, potrafimy wówczas odczytywać
ciadłu", które stanowią otacz:~c:·~:~;;,~b~~:;~mego siebie dzi~ki .zwier-
. Kiedy się urodziliśmy, byliśmy narcystycznymi, raczej nspolccznymi istota- waćsobiesprawę z oczekiwań innych osób. d yś . ey, 19_09). Zaczynamy zda-
z koda.mi kulturowymi· rozwijam l ~ Wladczać pierwszych kontaktów
~·· Żądahśmy różnych rzeczy i chciel_iśmy mieć je natychmiast. Jeś li czegoś
me dostaliśmy, płakaliśmy 1 krzyczeliśmy. Ale tui po urodzeniu si~ dziecka ~ormacji za pomocą ge,stów o:az ~vn~szc w a~ne sposoby prze~azywanin in-
rozpoczyna sic; proces socjalizacji, który ma poskromić ów narcyzm - dziecko ' ułatwiać nam postępowanie z inn~·~nra~~a ról, które maJą_ umożliwiać
od razu .ląduje• w strukturze społecznej - w szpitalu, w domu, w rodzinie - rować swoją energię w sposób któ I u dz~1, zaczynamy kanalizować i kie-

gdzie musi wchodzić w interakcje i radzić sobie z innymi lud im i - pielęgniar­ poszcrzamy taktc zakres na~zyc;?':::::::~ ~się w końc_u w tnvałe motywacje;
ką, matką. ojce~. i innymi. Tak zaczyna sic: trwnj~cy cnłc życic proces intcrnkcji świadczeń w zakresie interakcji spoi l .h o.mewat me mamy żadnych do-
w cornz _bnrdzicJ ~ófoorodnych kontekstach, i to właśnie w trakcie owych z którymi przyszliśmy na świat - nn~c~;;;ct ·te mamy - poza tymi e_mocjnmi,
mterakcJI ksztaltUJc się motywacja, system symboli kulturowych (j~zyk, war- koncepcji własnego ,J·a• ani· motywó _zka ltowanego sposobu grania ról, n ni
. • w, ani u tury ani u ć któ
tości. przckonnnia, normy), pojęcie własnego ,jn", odr~bny styl wykonywania nam w pierwszych społecznych kont.nktach Dl 't ~zu re pomogłyby
k
ról oraz wiele skłonności emocjonalnych. ogromny wpływ na rozwój naszych odst;wo. a ego et ..o.nt.nkty te mnją
Socjalizacj a obejmuje kilka oczywistych, niemniej bardzo istotnych zasad. Inna podstawowa zasada socjali: .. I wych dyspozyCJI I umiejętności.
Jedna z. nich. polega. nn. tym, że wczesna. socjnlizncjil mn tnncznie wi~ksz.y wntnymi - takimi z któ . . acJ_I po cga.na tym, ie interakcja z osobami
wpływ na formowanie się naszych ludzkich cech aniżeli późniejsza. Filozof
o wiele w· k i ~i. naw1qzujcmy zw1qzek emocjonalny - ma na nns
O "ś '5 szy wp yw amzeh kontakty z pozostałymi ludźmi (Sui ii van 1953)
John Locke twierdzi ł, że noworodek jest jak binla, czystn knrtn, na której czyw1 cie na początku tymi ważn i dla b . • .
pierwsze doświadczenia zostawiają trwale ślady. Jest to lekka przesada, po- członkowie najblitszcj rodziny \Vym. :iaks o~o ami s:i rodzice i pozostali
nieważ niemowlę nie jest tak calkicm ..,czyste". \V rzeczywistości bowiem i tworzyć je, zaczynamy oceniaĆ sicb:ia:.; Ja s1.ę uc.zyrny ~ch~dzić w role
posiada wiele biologicznych sklonności i umiejętności, które .wpisane• są otaczaj1\cych nas osób i prze . '. ~ egląkdaiąc się w zwierciadle gestów
kod kult imuJemy ic pun t w1dzema, a co za tym idzie
w jego organizm. Totct możemy byt istotą narcystyczną, nic na pewno nie
j~steś'."y .czyści", pon_icważ przyn~jmnicj w minim~lnym stopniu posiadamy
styl~d~;;;:· r~~~rper:~:nu~~~i~ją. _Nba.st~pnie przyswajamy sobie określon;
z nimi, oraz uki k . ma sic le mnym, ułatwiający nam współżycie
biologiczne potrzeby 1 popędy, zlozone neurony, wiele gruczołów hormonal-
nych, zestaw pierwotnych emocji, m i nimalną potrzebę przynależności i wiele znspokoić ich "c';'.~i~:~f~mb~z~e m~t~acnne energie w taki sposób, teby
0
uśpion_ych biologi~znych możliwości, k~óre wkrótce.się ujawniq (zob. ryc. 6.1).
naszych emocf Pót . . : 1 . yhs1ę okże panować nad okazywaniem
ż du . i . . meJ wie e mnyc osób zajmie ważne miejsce w nasz
A pomewnt. mus!my znspoka!ać swoie po~~z.eby 1 urzeczywistniać tkwiqcc / · . - rów1eśmcy, nauczyciele, bliscy przyjaciele mąż lub to 1 )'Tli
w nas możhwośc1 za pośrednactwem reakCJI innych osób, musimy wchodzić z1~c1. pracodawcy. a nawet znane osoby z mass mediów - ale njk~~,n~~~~:
88
89
 będoic miał t nkicgo wplywu jak wninc dla nns osoby, z którymi nawiqznliśmy
piNwszc interakcje. . . . zm ian dokonuje sii; w obrębie wartości ku lturowych i przckon:iń; ludzie moc:=-t
Trzecia znsa.da polegn na tym, ie interakcja w grupach p1erw_otn_yc~ - czyh
t k"ch w których ludzie znajq się nawznjem, n ich stosunki s:i bhskw 1intymne
~ Jcsl znacznie ważniejsza w kształtownniu osobowości oniżcl.1 kontak_t~
w gTUpach wtórnych - w których interakcje są mniej bezpośr~dnic, bardzie)
formalne (Cool cy, 1909). Trudno powiedzieć, ie grupa wt~rna nic ma żadnego
. lywu nn to jak się zachowujemy i gTamy nasze role, iak myśhmy o sobie,
:~~nki sposób 'i nterpretujcmy kody kulturowe, jnk u".-'erunko.\V\ljemy energie
motywacyjne i jak wyra in my emocje. Ale wplyw ten nigdy me jest tak duży pk
ten który wywiera na nas rodzina, bliscy pnyja~iele i .wszystk'.e te grupy,
w których mamy bezpośrednie, bliskie k ontakty z innymi os~bam1.. . treningu tk\Ylłl_cych w nas bardzo gł~boko uczuć' wobec samego siebie, ani tc t
Kolejna zasada glosi, ie dlugotrwale związki z innymi ludzmi n»H większy
wplyw na naszą osobowość aniżeli k'.ótkic i pn~adk?we. To prawda, że
ciasami ktoś pojawia si~ w naszym życiu nn krótko i wyw~era_ na n3s o~omny
w lyw, ale sqdy 0 sobie samym, umiejętność poslugiwania się k.odam1 kultu:
ro1:vymi styl odgrywania ról i sposób ukierunkowywania cm?CJI oraz energii
motywa'cyjnych najczęściej kształtują się w dlugo~rwalyc~ związkach.
Tak więc zachodzące w grupach pierwotnych pierwsze inte_rakqe z osobami
znaczącymi, z którymi lqczą nas trwale związki, n;ajq naj\~1ększy w~lyw na
rozwój osobowości. Tc twicrdzcni3. mogą wydawał su: oczywis te, ale ni? są bez
znaczenia, albowiem owe zasady oddziably na życie każdego z nas I to one
zadecydowały o tym, kim obecnie jesteśmy. . .
Rozwój naszych podstawowych zdolności umożliwiających nam uczes~cze~c
w społeczeństwie n ie następuje w krótkim czasie, a~i t;ct
tak !'aprawdę rugdy ~·~
nie kończy. Ale zanim człowiek osiągnie wiek mlodz1-;nczy, "'°le z tych zdolno~i
już się wykrystalizowało. Jesteśmy już ogTaniczem _przez stabil ną koncepcję
wbsncgo .ja•, wyrobiliśmy jut nnjprn\\•cłopodo~mcJ w_l:isny sty1 .odgrywani~
ról kierujemy si ę określoną hierarchią wartości, sk.lam3my ku .pewnym prze
ko~aniom, mamy świadomość istnienia najważniejsz~ch norm t potrafimy na
co dzień mobilizować energię motywacyjną oraz emocJe. . .
Jednak te umiektności nic s~jcszcze zbyt dob: zc utrwnlo.nc,_czy tez wyk_ry·
stalizowanc. Kfocly bowiem mija wiek dojrzcwamn, po;aw1:"1J:'\ su; nowe wnz~c
db nas osoby w istotnych momentach nnszec:_o ~y~i~, n tnktc .nuw.c ~upy,_ o
których przyn:lleżymy. Przed nami nowe przYJazmc 1 nowe zw1<\zk1. Jcdn:ik_te
osoby znaczące, które pojawiają się póżnicj , m~szą, . d~ pe~,·~~go stopnia,
zaakceptownć nas takich, jacy już jesteśmy. Człowiek m e j_es_t iuz _ist?tq, którą
moin:l ksz.tJltować tak, j~k się chce; nngle nic można JUZ .znncn.1ć swoich
motywów kodów kulturowych, wyobrażenia o sobie, sklo.nnośc1 e!nocjonnlnyc~
oraz s os~bu odgrywania ról. Teraz zmiany dokonuj ą się .sto~ni~w~, czasam1
wręcz ~iedostrzcgalnic. To właśnie dlatego osoba, której me w1dziehśmy przez
długie lata, wydaje nam się taka sama Jak. kiedyś. . . a nawet doskono::ilenia swoich umiejętności wykonywania ról ułatwia ludziom
Wicie 0 człowiek u ja ko istocie społecznej mozemy się nauczyć, bada)'lc próby
zmieniania go, a takie obscrwuj:ic przypadki ludzi poddanych dra~atycznym
transformacjom. \V rzeczywistości istnieje _cały ogror_nny „przcm7sł ~ ps.ycho:
logia kliniczna psychoterapia, psychoanaliza, tera pia grupowa• .setki naJprzc
różniejszych z;stosowań zawartych w nich koncepc!1 - ~ś,~·1ęco~y.przede
wszystkim zmie nianiu łudzi. Niektóre przeobrniema staJ:t. się dz1ęk1 temu
90
·---· ·
- - --
nic zawsze sprzyjają porządkowi społecznemu. Zdarzają się i t akie przypad~i,
kiedy ludzie, któ rzy wcześniej nie wykazywali żadnych odchyleń, nagle stają
się dewiantami, albo ktoś, kto wcześniej akceptował porządek społeczny, teraz
buntuje się przeciwko niemu. Jednak nasze najbardziej poddające się zmi3nom
umiejętności odgrywają za razem najbardziej istotną rolę w dostosowywaniu
się do sytuacji społecznych i jest to bardzo ważne. Oznacza bowiem, że ludzie
dopasowują się do siebie nawzajem oraz angażują się w działania gTupowe,
podczas gdy te czynniki, które są najmniej podatne na zmiany - własne ,ja"
i motywacje - zapevaiiają poczucie stabilności i ciqglości zarówno danej oso-
bie jak i wszystkim z jej otoczenia, nawet w obliczu konieczności dostosowy·
wa~ia się do zmieniających się okoliczności. A zatem w pewnym sensie możemy
trzymać się naszego wewnętrznego kompasu, zmieniając jednocześnie bardziej
peryferyjne kursy. Bez t ej podwójnej zdolności zmiany społeczne w życiu ludzi
byłyby jeszcze bardziej trudne i traumatyczne, niż jut są.
STADIA SOCJALIZACJI
Wiele pracy włożono w to, żeby opisać s tadia socjaliwcji znacznie bardziej
szczegółowo, niż ja to zrobiłem. Celem tych wysiłków jest ukazanie najważniej ·
szych punktów zwrotnych w rozwoju człowieka wciągu całego jego życia. Każda
teoria trochę inaczej określa poszczególne s tadia i fazy, dlntego też trudno jest
o jednoznaczne wnioski. Być może pnegląd kilku najważniejszych koncepcji
na ten temat d ostarczy nam pewnej w iedzy o tych złożonych transformacjach,
którym każdy z nas podlega i będzie podlegał.
Model stadiów George'a Herberta Meada
Ponieważ M ead (1934) rozwikłał tnjemnicę ludzkich interakcji, nic zaska·
kuje nas fakt, że dalej rozwijał swoje koncepcje. Zdaniem Meada noworodek,
żeby przeżyć, musi nawiązać kooperację z innymi ludźmi, w rezultacie czego
dziecko uczy się tych zachowań, k tóre ulatwiają tę wspólprncę. Kiedy zncznie
sięjui. rozwój biologiczny i neurologiczny, pierwszym procesem jc:l t uczenie się
znaczenia gestów, a nast~pnie posługiwanie się nimi w celu syL,'nalizowania
s woich potrzeb; w tym samym czasie dziecko uczy się odczytywać gesty innych,
aby zrozumieć ich reakcje. Początkowo owa zdolność do tego, co Mead nnzwal
wchodze n iem w rolę (bądź przyjmowaniem roli) jest bardzo OgTaniczonn, po·
nicważ umysł - czyli zdolność myślenia , porównywania i wypróbowywania
alternatywnych zachowań - takie jest ograniczony, a ,jn" - czyli zdolność
widzenia siebie j ako odrębnego podmiotu - nic jest j eszcze zbyt dobrze
rozwinięte.
To początkowe stadium r ozwoju Mead nazwał stadium zabnwy, ponieważ
dziecko potrafi tylko przyjmować czyjeś role, to jest odczytywać gesty i przej·
92
moiliwe - w zakresie jednych umicj~tności bnrdzicj, innych mniej. Większość
tct lepiej zncząć zdnwnć sobie sprawę z istnienia nnjwni.nicjszych nonn. Za
pome<:ą odpowiedniego treni ngu moinn toki.c zmienić skłonności emocjonalne
i s tyl wykonyw3nin ról. A zatem dzięki świadomem u wysiłkowi człowiek mote
stać się trochę inny; może lepiej wchodzić w czyjeś role i tworzyć własne; może
zmieniać swoje przekonania i lepiej przestrzegać norm; może też lepiej kiero-
wać swymi emocjami. Jeśli właśnie tego rodzaju zmian pracniemy, to m ożemy
skorzyst.,ć z wielu istniejących programów, które m og:i nam w t ym pomóe.
Jeśli jednnk ktoś chciałby zmienić koncepcję własnego ,jn" i motywacje, to
czek~ go dług~ 1 żmudna droga. Nie można wyeliminować za pomocą krótkiego
nagłe zmienić motywacji, np. silnej potrzeby przynałciności na pragnienie
wbdzy czy osiqgnięć. Tutaj zmiany następują powoli i w większości wyp•dków
nic są zbyt duże.
Jednak w prawdziwych sytuncjach życiowych dochodzi czasami do zas ad-
niczych zmian. Na przykład były alkoholik jest często po leczen iu cnlkiem inną
. osobą, ponieważ wcześn iej sp:td ł na samo dno niedo.stosowonia - strncil pracę,
rodzinę, przyjaciół, poczucie własnej wartości. Prowadzona na gruzach życia
osobistego rehabilitacja umożl iwia powstanie całkiem nowej koncepcji własne ­
go ,ja" i nowych motywacji. Jednak niewicie osób gotowych jest odnowie! s ię
w ten sposób; nasze stare wyobrażenia o sobie i motywacje opierają się prze-
kształceni om i utrudniają t o, co chcemy ze sobą zrobić.
Tego rodzoju sytuacje dostarczają nnm jnkicjś wiedzy na temat socjalizacji
osób dorosłych. W miarę jak przechodzimy nn nowe etapy nnszcgo tycia -
zdobywamy nowy zawód, zmieniamy pracę, zakladnmy rodzinę, stajemy się
członkami nowych społeczności lokalnych, klubów i organizncji - n •jbardzicj
poda tne nn im inny stoją sic;: nnsz styl wykonywnnia ról i dyrek tyv.-y kulturO\VC.
Oczywiście trochę zmieni się takie nnsze wyobrn:tcnic o sobie, w z'1 leiności od
przeżytych s ukcesów i porażek oraz od tego, czy k ontakty z in nymi lud źmi są
źródłem satys fakcji , czy też nic, jednak nic w tym samym s topniu co kody
kulturowe i s tyl \o.:ykonywnni'1. ról. \V miarę upływu Int moi;ą się zmieniać' także
n:tsze motywncje i skłonności emocjonnlnc, jcdnnk doś~ nieznacznie-. Dopiero
wraz z utratą sił fizycznych znct ynnjq się zmieninć motywricje, nic n:'\we t wtedy
utrzymują się stare pragnie ni:\ i nami~tnośd.
Dla utrzymania porządku spolecznci;o zapewne lepiej jest, te osobowość t:-ik
łatwo nie poddaje się zmianom. Istotne jest tak:tc, ie n3jł3twiej zmicniaj:i si~
umiejętności wykonywania ról i stosunek do kodów ku lturov.ych. Albowiem
gdyby ludzie mogli łatwo >mieniać wyobrażenia o sobie i motywacje, kontakt
z nimi byłby znacznie utrudniony. Ich działania bylyby niespójne, a tym samym
innym trudno byłoby się do nich dostosować. Natomiast możliwość zmiany,
interakcję i współdziałanie. Pnyswajanie sobie nowych dyrektyw kulturowych
także ulatwia interakcję, dostosowanie się do istniejącego porządku społeczne·
go oraz do nowych kontekstów społecznych. Również sprawniejsze sygnalizo-
wanie i kontrolownnie swoich emocji uła twia dal szą kooperację i dostosowy.
wanie się.
Zmiany w umiejętnościach wykonywania r ól oraz dyrektyw kulturowych
91
. ·--- -'-· • _;__ ··- -----
mować punkt widzenja innej osoby (równocześnie tylko jednej). Opisał tę fazę,
posługując si ę przykladem dzieci bawiących się w piaskownicy; dobierają się
one w pary, ponieważ nie potrafią skutecznie odczytywać gestów więcej nit
jednej osoby naraz i podobnie nic potrafią dostosowywać swoich reakcji do kilku
osób w jednym czasie.
\Vraz z nabieraniem doświadczenia, dojrzewaniem biologicznym o raz dal·
szym rozwojem umysłu i ,ja" człowiek wchodzi w drugą fazę. Jest to stadium
gry, a .\lead jako przykladem posłużył się drużyną baseballową. Jej członkowie
potrafią wchodzić równocześnie we wszystkie r ole pełnione przez innych,
a także przyjmować ich punkt widzenia i przewidywa~ odpowiedzi. Co więcej,
potrafią patrzeć na siebie jak na odrębne podmioty z punktu widzenia wielu
innych osób; umieją także myśleć w taki sposób, żeby sprzyjalo to pozytywnej
samoocenie i współpracy z innymi. Kiedy dzieci osiągną ten etap, wysoce
r ozszerza się skala i za kres ich interakcji oraz powstają warunki do szybkiego
rozwoju umicj~tności przyjmowania roli, wzrostu samoświadomości, a także
umiejętności wypr óbowywania w swym umyśle różnych linii postępowania.
Ostatnią fazę nazwał Mead wchodzeniem w rolę uogólnio nego innego, albo
też, jak czasami określał ten p roces, wchodzeniem w rolę . wspólnoty postaw".
Polega U> na tym, że dzieci potrafią teraz przyjmować rolę nie tylko osób
bezpośrednio obecnych, ale takie uogólnioną perspektywę, która kieruje inter·
akcją (dziś nazwalibyśmy to wartościami, przekonaniami, normami i może
również stanami emocjonalnymi). Umieją one wykorzystać ową perspektywę
do oceny siebie jako odrębnego podmiotu i do pomocy w wyborze najbardziej
odpowiedniego sposobu postępowania.
Kiedy ludzie osiągną stadium .uogólnioneg o innego', posiadają już podstn·
wowe umiejętności niezbędne do funkcjonowania w społeczeństwie: potrafią
odczytywać i posługiwać się gest a mi, czyli wchodzić w role zarówno jednej
osoby, jak i równocześnie kilku naraz w jakimś zorganizowanym układzie;
potrafią t a kie włączać się w system symboli kulturowych i używać ich jako
punktu odniesienia do samooceny i kierowania swoim post ępownniem.
Model rozwoju poznawczego Jeana Piagetn
Francuz Jean Piagetjcstjednym z największych psychologów dwudziestego
wieku. }{jedyś, gdy obsc-rwował własne dzieci, zafascynował go sposób, w jaki
organizują one s woje doświadczenia; w pótniejszych eksperymentach dowiódł,
ie w rozwoju poznawczym dziecka istniej:\ wyraźne punkty zwrotne (Piaget,
1948, 1952). Kaidy z tych punktów bądt stadiów oznacza s kok jakościo·
wy. w rozwoju zdol ności dziecka do przedstawiania przedmiotów otaczającego
świata za pomocą symboli i do manipulowania tymi symbolami. Fazy te
s~anowią podstawę etapów wyróżnionych przez Meada, pon ieważ zdolność
niemowlęcia i malego dziecka do rozwoju umiejętności współdziałania ze
społeczeństwem zależy od jego rozwoju poznawczego.
. Etap pierwszy Piaget nazwał sensomotorycznym - trwa on od okresu
niemowlęctwa do okolo drugiego roku życia. Na tym etapie dziecko żyje
93
 :·;
\'I/ świecie bezpośrednich wrażci\ zmysłowych, nlcjui pod koniec tego nnjwczcś ·
nil•j:;7.t'~O cl.'J 11 1.1~ .y1 .\ ;.i.; 01 h•nt.:>wa~. )'.t' pr2c~mioty n:c zni'-':~ją, ki~dy
przestaje sii: na nic patn.cć lub ich dolyhnć. \\' jego umy:Uc J:i>w.stnj:} i s=i
przcchowyv~·anc obr.uy tych pncdmiotów1 i w ten sposób wykształca sif;):
zdolno~ć pomawcra b~<l~ca podstaw<i dal•7.cgo rozwoju.
Stadium drugie to fozn przodopcracyjna, która trwa od okolu drugiego do
si(:clmc.:o 1oku iyci.1. Poc.k~·.il~ kj fozy cł1.iccko uczy !'ie; dostrł'1•g;u~: ról.nice
r11i1;tlzy pn.c<lmiotnmi n nymlH1lnmi, które je> reprezentuj:\. Jc.•dn:tk nadal mn
trudności w patrzeniu na świi:il w kategoriach nb:;tr~lkcyjnych, co Piaget
udowodnił w jednym ze swoich słynnych ck~pc-?'),ncntów. Umie.kił dwfo idcn·
tyczne szklnnki z wo<l:i przed dzil.!óni w wicku pi<:ciu i sześciu laL i sp}13ł, czy
ilo<ć wody w szklnnknch jest tnkn snnrn (dzieci odpowiedziały lwierdzqco).
N;rnt~pnic patrzyły, j.1k Pincet wziql jcdn~ ze szkl'110k i pr7.cln1 wod~ do
wy"is-z:cj i w~ższej ~1kl:lnki, cł:d~ki czemu potiom wody w niej był zn acznie
wyższy. i ponowni~ spytJ.ł d.:icci, w któr<'j szkbnccjcst wi~ccj wody(więk~zość
oclpowil'dzinłn, że w wyż:.tzcaj). T:tk więc zdolno~ć do po!1lugiwani:t si~ poj('cinmi
nbstrakcyjnymi - takimi jak wngn, objętość, wielkość - jest u d·,ieci w wicku
do siedmiu bt zn.icznic ograniczona. Potrafią już przedstawittć swój świat zn
pOtl'ICCą symboli, ale nic umiej:). przcchowywo.ć w umyśle i posługiwać się
wi~bzokiq pojęć nbstrakcyjnych.
Stadium tr?.ecic, trwające od siódmci:c> do okolojcdennstego roku życia, to
faza oper3cji konkretnych, w której dziecko uc7.y si~ lot,ricznl'go, choć jeszcz.c
nic abstr3kcyj:iego myślenia . Lqcty \11··ydarzcnb. w ciW przyczynowtrskutko·
we i potr:tri zrozumie~ coS z innego nii wbsny punkt widzeni:l (G.H. ~Ie:td
nnzw::ił to wchodzeniem w role), :tle często jeszcze m:i trudności z mówieniem
w kategoriach bardziej abstrakcyjnych o przyczynie i skutku, a także o sytua-
cjach b~rdzicj ogólnych, oden•1anych od konkretnych zacho\\.'ati Judzi.
Stadium trzecie to faza operacji formalnych, która zaczyna się okola dwu.
nnstcgo roku życi:i bqdż na poczrttku \vie ku Cojrzew:min. Teraz dziecko zaczyna
widzieć świ:it w ko.teeoriach abstrakcyjnych. Potrnfi rozwit\7..ywnć bardzit~j
skomplikowane zadania matematyczne; umie dyskutować na o~ólne temzity
etyczne; potrafi myśleć w kategoriach ab;trak9jnych o zaleinościach przy-
czynowo·skutkowych; umie zastanawiać się nad różnymi rodzajami sytuacji
w oderwnniu od osób, które aktualnie zna. Posiada zotem podstawowe predy-
spozycje do tego, by stać się człowiekiem dorosłym.
Piageta. teoria roz.,„·oju poznawczego pozwala n3m zrozumieć, dlaczego
zdolności wyodrębnione przez G .H . Menda rozwijają się etapami. Umiejętność
posługiwani a się gestami, a następnie symbolami lingwistycznymi rozwij a się
w fazie sensorr.otorycznej, ki edy dziecko uczy si~ radzić sobie ze światem
innych ludzi. Wchodzenie w role zaczyna się, kiedy jui posiądzie się zdolno.lć
odczyt)'\Yania gc.stów, jednak jest on:i n:i.dal ograniczona, poniew:iż dzieci
w fazie przedoperacyjnej n ic potrafią rny:ileć abstrakcyjnie. Ale jui na tym
etapie zacryn'1 się przejście od fazy zabawy do gry (wedle podzinłu Meada),
ponieważ rozwój po2nnwczy u dziecka jest wystarczaj:\_cy na tyle, żeby mogło
ono wchodzić w role kilku osób naraz, a nawet konkretnych osób niekoniecznie
w danej chwili obecnych (takich j 3k rodzice). Ostatnia faza wedle Meada, czyli
wchodzenie w rolę uogólnionego innego, wymai;a zdolności do bardziej abstrak-
C)jncgo myślenia na temat ogólnych pcrspckt)"'.', sytuacji oraz punktów widzc·
9-1
i wzmacni:i poczucie tożsamości (to jest pozytywne i spójne nastnwienie wobec
siebie w ci:igu całego życia), a jeśli n ie, to niszczy rozwój eiJ'' i poczucie
tożsamości.
Na etapie pierv.·s7.ym takim wymogiem jest poczucie zaufania w opozycji do
jcco braku. Jc~łi nicmowlQ otrzymuje miło~ć i opiek~. to roz•,••inic się w nim
poczucie zaufania do innych ludzi, alcjc±eli tego nie dostanie, b~d; otrzymuje,
lecz w sposób niekonsekwentny, to w r~akcj:lch dziecka z:i::-zyna dominować
nieurność. Etap drugi, który tnva do trtecicgo roku życia, zawiera wymóg
autonom ii w opozycji do n icpcwnoJci i poczucia wstydu. Jeśli dziecko odnosi
sukcesy w uczeniu sit;>, to rozwijo. .,.„ sobie poczucie autonomii, wyrabi::i s amo.
kontrolę i samodzielność. Natomiast jeśli ponosi kl~ski w wiciu podejmowa-
nych próbach opanowani::i j'1kichś umiejętności, to r odzi się w nim niewiar:\
w siebie, poczucie wstydu i nicpc•.vności. Etap trzeci , który tnva od czw::irteso
<loszóstego roku życia, Z:l.wiera \o,·ymóg inicjatywy w opozycji do poczuci:\ winy.
Jeśli clzicc!<o potrafi cieszyć się z sukcesów w pozn:twaniu swezo otoczenia oraz
z nawiązyw:tnin pozytywnych kontnktów z rówic~niknrni, to rod?i się w nim
poczucie inicjatywy, w iara w siebie i duma, n:ilomia.>tjcśl i w tych dziedzinach
nio osi'lg'a sukcesów, to doznaje poczucia kl~sk i, winy i wstydu. Etap czwarty,
od szóstego do trzyn:lstcgo roku tycia, zwiqz.:my jes t z wymogiem pilności,
poczucia fachowości i ch~ci dzbłani.:t w opozycji do poczucia nii.szo:5ci. Jeśli
dziecko dobrze sol>ic rndzi w grupach i organizacjach poznrodzinnych (tnkich
j;;ik szkoł:t), to nabiera poczucb. fachov.·ości i pilności, n:itomi:ist ki~dy w tej
sforze nie odnosi sukcesów, wytwar~:l w sobie kompleks niższo:%ci . Et:ip pi=lt)',
odpowi:idajf\C)' wickowi dojrzcw:mia, niesie z. sob;i wymóc: formow:mi:t poczu·
ci:l tożsamo$ci w opozycji dojcg:o z:iburze!l. Jeśl i n:1stol:ltck polrnfi 11awif\zywnć
v.:i~zi z innytni i odnosić sukcesy, n tym snmy1n widzi sicbi1' ja ko okrc~lon(\
osol.J~ posi:td:tj:icq konkretne cechy i umieji;tności, to ulrwaln w sobie silne
p\lczucic tożsnmości; natomiast kiedy kont:lkty z. innymi i osi:u~ni~cin s:\
sporndycznc i zdominownnc przez nicpowodzcniJ., wówczns poczucie toisantO·
ści n"stolatkn, czyli świadomo!;ć teco, kim jest, ccch\lje duża niestobilność
i chootyczność. Etap szósty to pierwsza faza dorosłości - wiek mlodzicr\czy
(znajduje się na nim wie,kszość czytajqcych tr, ksi~ikr,l; zawior.1 on wymóc
dojrLnłości do intymności w opO?)"Cji do poczuci.\ izolacji. Jt'jJi młody człowiek
polrnfi nnwiqzać st:lbilnc i pozyty.vnc z.wit\tki uczuciowe, to posi:ida t~ umie·
j~tno~ć. n:ttomiast kiedy tego nic potrafi, wtc<ly pojawia sit; bolesne poczucie
S:'\motności oraz izolacji. Etap si6c.łmy odpowiada dojrzał emu wicko\'·.-i dorosł~ ·
mu i niesie " sob~ ''l)'mÓ(l bycia t w6rc7.ym i produktywn;111 w opozycji do
kol'lccnt racji 11:'1 sobie i s t 311-r1acji. J~śłi człowiek jest nklywny i odnosi sukcc~y
w rodz.inie, pr:icy i we wlnsnym środowisku, to mn poczucie byc:i.1 twórczym
i produktywnym, przekonanie, że robi coś dla dobra innych ludzi; jeśli rnś
w tych sfernch ma problemy i ponosi ld1;ski, to pojawia się kouccntr:icjn nn
problemach osobistych i (albo) uczucie •tognncji. Ostatni etnp, ósmy, jo•t
zwi:tz:my z końcowym okresem ź.ycia; niesie on wymóg poczuci:i int('h'Tn1ności
w opozycji do rozpaczy. Jeśli stnn1i ludzie, pntrzqc wstecz., odnnj.luj!\ w swoim
życiu ciągłość i sens, to maj:\ poczucie intcgr:llności , nntominstjcśl 1 nic potrnfili
wyjść poza krąg zain t crcsown(, wł osn:\ osoh<\ i nic zrobili nic <lla innych, to
w miari: zb1iżani:l sit; końca iyci:t osamia ich coraz wir,kszn r ozpaci.
96
.:
nin; 7.dolno~ć tn mot.c •ię pojnwi~ no ctnpio opcrncji konkretnych, nic w pełni
r ozwij:i S!f: dopi<.'rO na po:-.i1Jn:i„ crr_irncji fornrn}nych.
Zygmunta Freuda model stłumionych potrzeb
Zygmunt Froud (1900, 193S) żyt mniej wi~ccj w tym s.1mym czn•io co Mead
i nicktórcjcco koncepcje z grub.;za odpowiad.1j.1 konccp~jom Mend.'. !'\a p:'i"
kł,ldjego słynne rozróżnienie na i<l, ~go i superego odpowiada wprowadzonym
pnez Mead u pojęciom popQdu (Mend, 1938), ,ja" oraz umysłu, n tnkżc c oi;61-
nioncco inncco (Mend, 193·1). Din f'rcudn osobowość lud z.ka jest ni cust:tnn:\
walk~ pomiędzy cz~sto nntyspolecznymi pop~dami i potrzebami (id), których
nir tnożn3 uzewnętrznić w społccteństwic, n tintcm:ilizowanymi tradycj3mi
l;:ullurowymi i tabu, zezwalającymi na uj:iwnicni.e tylko niektórych zachow:tti.
(s11pa,go). Nntomiast ego usiłuje pogodzić oba te czynniki, kanalizując pop~dy
w t aki sposób, żeby odpowiadały nak azom kultury przyswojonym przez czlo·
wieka. Należałoby tu dodnć, że Freud nic lraktownl id, ego i sup<"go jak
„przrdmiotów", lecz j:ik nieustannie zachodz:'\_ce w osobowości człowiek3 prll·
ccsy.
Fr~ud uważał, że rozwój osobowości człowiek~ po1~z 1 na rosn:ic~j w C~ic·
ciństwie świadomości, ie trzeba kontrolować nic nkceptowane por~dy, ZI' l.<SZ·
cza te, które maj:i związek z seksut-tlnoś.ci:-,., przy st.."!e rosnt\cych \\)'ll'l.:?~ani:ich
śwb.domo~ci i supert!go. W przcci\\.;eństv•.;c do Meada, któl}· widział r ozwój
osobowości j3ko w miarę harmonijny, Freud U\\'3iał, że nie akccptow~rnc
pop~dy i potrzeby musz:\ być wypierane poniżej progu świadomości pn.~z eg„.
Ale kiedy tłumione popędy są bardzo silne, n tgo nie jest w stnnic z:ispokoić
ich w sposób nkceptowany społecznic (tak jak tego wymaga superego), poja·.1ia·
j~ się patologiczne zachowani3. OsobowoU no. roziomic ego używ~ \\-it'.'iu
mcch:mizmGw obronnych, aby posadzić id oraz naciski superego - takichj:ii~
wyparcie, zaprzeczenie, zastąpienie gniewu :ikccptow:inymi ucz.uciJmi, rJ.cj.:i-
naliz~cja służąca usprawiedli \\icniu nie akceptowanych zachowań itp.
Socjalizacj:t i roz\vój osobowości są zatem nacechowo.ne konfliktem: k3idc
posunięcie w życiu dorastającego dticcka wyz.wal3 cor:lZ wi!fccj ogr~rniczt.ń ze
strony superego, coraz więcej nie nkceptowanych popędó·.v i odruchów (id) or:iz
coraz intensywniejsze wysiłki załagodzenia tego konfliktu (.go). Nie rozwi~za­
ne konflikty z tego okresu cz;; sto przcśbdują l udzi także w życiu doroslyr.1.
l\Iodel psychoanalityczny Erika Erik.sona
Erik Erikson zajmował się głównie p5ychoan::ilizą, ale nadawał jej wyrni:u
socjologiczny; twierdzi ł, ie socjalizacja jest procesem, który dokonuje się prz('z
całe życic i sklada się z ośmiu podstawowych etapów. Każdy z nich zav.iera
okr~ślony wymóg, który, jeśli zostanie zrealizowany, przyspiesza rozwój tga
Przech odzenie przez życie
lstni~ją jeszcz~ inne koncepcje stadiów tycia człowi ek•, ale łączy je jedno:
przysw::ip;my sobie t o, co Jest istotne dla życiJ. w spo1cczcństv.ie, czyli d:rr:!kty·
wy kullurowc,<~icznlcż~ic od _tc-go,j~~ je n:lz.wicmy - „uogólnionym innym",
superego b:\dt Jeszcze innczcJ), um1c;~tno.k1 wykonywania ról (wchcdzcnie
w rolę i tworzenie joj), koncepcję własnego ,ja" oraz pocrucic tożsamoki
skłonności emocjonalne i motywacje . Przy;waj3my sobie to wszystko dośĆ
w~zc~nie , ~a ogół d~ pocz:1tków .wicku dojrzcw:rnia, ale w zależności od t~go,
w pk1 sposob to zrobimy, staną się one db nos albo pożyteczn;mi narzęd7.iami,
albo uciążliwymi problemami przysparz:tj:tcymi nam kłopotów o~obistych.
Problemy te są rozwiqz;~vanc lub spiętrzają się , kiedy d orastamy - w zależ­
ności od bJg:tżu emocjonalnego, który wynos imy z dzieciństwa, oraz liczby
po:ytywnych doświadczeń w wieku dorosłym. \V tabeli G.2 prezentujemy to, co
\\"tej materii n:"łj•.<w·ażnicjszc.
. . \\'czes:nJ. socjaliz.:tcj:i j~st niezwykle ważn:t, ponicwn.l. kiedy wykształcq się
J ~t podstawowe z.dol no~c1 ncuromot orycznc i pc rccpcyjnc, małe dziecko uczy
SI\' odcz}1ywać gesty, wchodzić w role, twon.yć pierwsze wyobrażenia o sobie,
doś\1ti?drzat picnv~zyc_h kon~~któ\~ z kodami ku lturowymi, kan::i1izowat s-.•:oj.i
cncrglę motywacYJnq 1 radzie sobie ze swoimi i cudzymi emocjami. Pcdczas
dalszego rozwoju pozn~wczcgo, w fazach, które J ean P iaget nazwał etapami
op~r~CJI kon_k:etnych ~ form3lnyc_h, ro:.mącc możliwe.k i poznawcze małych
dz1~c~ ub.tw.1aJ:t rozWÓJ u_myslu, ,Jn·, rgo i superego, n te z kolei po 3ze:rz 3j'l
um1c;~_tn.ośc1 wy~on~,·n~rn ról, u~:itwi.Jjq tworzenie się motywacji, intcrnafi.
zownmc t P?s~ugiw::i.mc si~ k.oda.m1 kulturowym i, krystnlizowan ie sii; koncepcji
\~ł:isneg? .Ja or~z tworzem~ su; "•:zorca reakcji emocjonalnych. Rozw6j tego
\\ ~zyst~.'ec~ z7lcz~ od doświad~zc~ płyn~cych z in~crakcji z innymi Jucimi,
nw;dz} m~ym1 tycn, któ~e wymienia Erikson w swom1 przcglądiic wyrno;;6w,
~tó~ym k:lZdy z n ::i.s.mllsl sprostać. Pod koniec wieku dojrzewania powinna jut
istnieć pcwn:i stabilność w sposobie wznjcmnego oddzi:tly-wanin wuy:;~k.kh
tych sk!:ldników osobowo;)ci, chocini konflikty i mechanizmy obronne ujawnio·
n c prze' Freuda mogl\ utrzytnywnć człowieka w stanic zriburzcń emocjcn.11 -
nycl~. Jcdrrnk u wii;~szości ludzi wytwnrz3 !liQ j u! sl:l.bi l nof,ć w stylu wykony·
\~nm:l r~l •. mot~:\CJI, wbs nego ,jn:, wyznaw:lnych wartości i przrkonoń or.1z
s~ło~no~c1 cmoc;onalnych; zapewnrn ona człowiekowi spokój dµchoi i ci:u;lo~t
w1ęZ1 spolocznych.
STABILNOŚĆ I ZMIANA
W PORZĄDKU SPOLECZNThI
.Jedn~ z przyc':Yn \nglr,dncj stabilności o'.•rych składników osobowo1ci już
po 1d~ u_formow~n~u1cst to, zc.s:i ~ne ze !iObl\ zintc,;row:tne. Nasze wyobraic:nic
o sol>u~ Jest wynikiem <><:cny s1cb1e w k;ltcgori:ich kodów kulturowycłt: na n;uz
97
 - ---- --·-
~~~1..!'.!:1.:".:u"-------'~,„ 1d hl:!•ł.t_ __ ....
F.1.::.1' ~n-..1m.--t.W)nny'. r('>l11.,\j ~n· Oi„n:,.,x:.i ~;"'(J,;. i.lC'nl. r'.tr-· l'lcr..,uy~7m6•·roo.::1.'(i::u~f.lr.i.1
\;ltll•~·l•)()\.'.lt\)'\IJt~) tc\~i'':.u-.~· H> \:or1Jll z. 1..lrl..;pn. i o~nni· WOf"")C"j'..!•>J<:pł.u\....,
niu rh~,:ą. c~c111J,,1i r.Jr1>r.:Jnynii i-v1cz. lu.>o!y
\..c\turu...,c

Śr-cJni...,ic\:.
;;;1::~,;_t2·;;:)::~~;~·:.:,~~ 2:.'.0·~:t~\~:~7-~:;~~,E~: ;;::;I~~:::;~::,:~:;~;0.:E:
C:lc~i.,,-..:y Rl"")'-h; p;io..·:41li (..x1nti11.~;i1.i si<; J.l· „~,,.... uocn oJ \~(
\)-br.Z.) r<rr~11. c.h~ v.i~\!.lo~ oirJnkur\
r„JJl~'l."'1..::::-po..hJ1.!:i t 1.:v.n-1,!11. W)l'l'l•~J k=.:jJ:)V.)' i f'C""!'l'-l.:i l_•c-
h: W O:"-lł)'JI .!.J J""\.:lXIJ ""1:'11
irci"''"''„l"ri"" .!Jh1)mf"'ln.i·„.1-
r.u1·„c;u..:.k-..1.:m1

[lJrt'f"=:>.:jil.1•n,n·:;\)'-h- rJ..-I~.,.;.; C.:,1 J<:1t ICtJl. :tl!)""n"c u.ini;J!I>

f\hlu~i,..an'..i ,lt l•l!:.:~n~m n1.1U11'\)-- ""Jr:.:"' il)J1-cni:: ,,fon:. :yrrr.t:-r.
v.,mi~m 11. oJ1:~vcr1u ł!~ CXJ.:lJ· m,'\.hJr itmyohrcn:oct.(Jintc:n~v.- . . .
(7-1 2r.t.) j.;chh rrl:::J· ~"',j""· n.: ) I ' n\l-.loijJj 1.jc-\!1 I) Ila Im h... LJ,r--lJjJme ... ~n_m;_u r1~1w~..:1. ~
• 011.I \IJ;e łt~ lh)I U.:i<ł.'l1>\)'. :: ~~~:;~~:<>~-;::~:::"~~~I ~i';::~~
"' ...»n1\.u rr1yr.l'O:Jf"Alki w rrJp
1cr;;Jri1.i..:11.

E1.:ri ('j'(TXji r.1m1J':i)..:h: z.!1..•lr..::~ W)\}l\J!•''ll) t\l-,.l.l.~C 'f'-"'lłib &N:c-
m))!-cr.i.lJ~~lr:ii.~\ ;_·,:~(). t:iJ j'f.':::l tj•I rr~--.c--...\"' ·./•'lf"Jl. JllJ'<'''
„ ~ r.( r; 1r«:łtJ:ii1myC1~r.-. etgul.l.lti::
ju~ rur.lcj.i.icji; j::\h ~ c:„c l b)t
:~l~·:~...1~/ujJ ... iJJ;i si; r.:tulo.;1c
\\')1r.~~ fo~~l"J„,i~ r:---:7\.'.'.il IO~·
~"l."t".d,,:1 W C'f"'H~~·JI Ju J::"J /Jhlrl(•l,
c;,n'ayoJC'\!r•''l'-"l\.)ChSLJhel6"'
b.i,Jł ł!.J111.:"'::i_~)(?\ rr~.::t J.l.11\ O'°:
~J~n:tlck"' 1r.t::nl..:p.:h z \ l':.,)ffil

J::~li r1tt p..>trJli mz.,.,i.t'Y"''3~ \..on·

01llf br:z Cll.:nJ-... i.:n l rr.e,:h.l:iit·
\\\;z.c.~ny CtJp ~ó..,, obronnych, Io> n<-0tli"")' }es:
IJ.·10,!o.;.;i- lC'Z.""ÓJ j.:1kO\t\..1 I 11"'4.llc f"-X'lll~ii:: . . . , . . .
rr:!o~o.:.: .... L:.~n--.-; t"hJt~..o.:.:i; itJ;.: ii~ 10 h.ai· \\ )11~\;~ l!o;r:_Jlo~• L!u in17ntr1h~1
(llJ -3S r t.) l.lt>l 1::~-..!.· .• •:-.:. l·....J~ "')tr..C04l:-e ""<':X">.~j! 1!·>1-:~'."'"'·11'~ „_:~ N1_..;u-
s:i m.!d1Jr1tmy o~rr11r.<", 3 l11n01\.t n:-:. um~cJ;•no,.-1~ (l~bFJ Łor;a\..,cm}
p1.:11:ii~Jq id :i Jurar1n -v.c.i:i! 1:( l" l:11c~1J lf"'Jl)_..:h 1 f"-'!)'l)""n}..:h
1.lfl.)O\Uj(: H\lvlow \;(l :.:<:IO'ol.)"1,"h.

\\)m~'s b)Ó.l l•..ln.'l.)"m i rn>J.,_\,.

I)\\ n) m w c)'J:)i:ji \lu lor~·rnm­
cji rr.1 wbi.: cru s:.>~'1.l\.'ji jJi..o reJl·
CJl n.i po""''".ltcnic ~-1,J.i por.iil;
v. J.t1.:.1. • :Ji!!Ji!1 ł>rJ1r.:'\)Ch

W)mJbf''OO:iJ. :rlcg•J!;'()>.i w~
Z.)CJi c!u ro!p.>.: Ly, ltór.: p.>jJ'41.:H
\i;. L.:.:Jy t'd.;i ... icl J!.llrzy nJ 111.Cljc
n,;,.:..,,1:.l).:i:,i:.!~„,rn:.Um.s;::. .l'N
nJJJI uinymuj.: P'>'l.l\.lo~ l o"·cr:·
Smo~' ~~~~n~~~~~~ ~~~~~~~~.~~4 ~~~c)~i~,~~~~,~ ~~~ tf":l\.'.ji 11.1 sobie i h>"":irqsz„..:c jtj po-
..:Lu~ic rcir.:i:iy
sit.i~.

l"'l

----~~-~~-~-

styl \i,.-ykony"•':tni:l ról i wchodzenia w cudze role w znacznym stopniu oddziałuje
koncepcja własnego ,ja• i kody kulturowe; nasze emocje zwią;:anc są z własny·
mi interpcrson:ilnymi doświadczeniam i, motywacjami, s:unoocen;'\ oraz znajo·
me.kit\ kodó'v kulturo·.vych; naszymi motywami kierują kody kulturowe or.n
emocje i n:i odwrót - interpretacja owych kodów ornz st.lny emocjonalne
zależą od posi:Jd.lncj motywacj i; i wreszcie styl wykonyw.mia ról także w du·
iym stopniu zależy od motywacji oraz emocji, k iedy dobieramy S-Obic odpowied -
nie role t3k, byznspokajały nasze emocje. Tak wi~c nasze zdolności i możliwości
tworz~ system tak mocno powiąz3ny, że opiera si~ on gl~bszym zrniJnom.
Kai.dt!mu z na~ pot rzcbn:i. jcst tnk a intcgracj.:t, ponieważ bez niej n3szc życic
cmocjon:tlne byłoby zaburzon e. U wielu ludzi można dostrzec brak spójno!ici
pomiędzy tyn1i cech ami, co bardzo niekorzystnie odbija si~ n3 ich iyciu. Na
p rl.yklad zdol ność do wykonywania r ól i pozytywnej oceny siebie może być
nic'.'.-·yst:i.rczaj:\Cn z braku dyrektyw kulturowych olbo umicj~tnośC wchodzenia
w role może nic być spójna z konccpcj:-i własnego ,ja„. Takie ich moty...:acjc
mOl;:\ nic o<lpowi :i.d ać kultu r ov.-·ym oczekiwaniom, które r.Jmi sobie postawili,
w rcz.u!t:icic czego doznaj1 oni takich negaty-"·nych c mocji,j.ik gniew, poczucie
Y.rzywdy i wstyd. Wszyscy znamy takie osoby, a do pcwnecostopnio w bżdym
z nns i stnieją pod obne sprzeczno~ci.
Pewną nicspójnoU naszych podstawowych ludzkich zdolno~ci można jako~
przct rw:ić , n le kiedy jest ona bardzo duża , najpewniej doprowadzi do zmian
w osobowości, b:\di t eż poj a wi:} się problemy emocjonalne. l odwrotnie: wzgli;-d·
na spJjność wszystkich tych zc.łolno:ici z :tp~·,...ni:t o<lporno~ć na zmi:rny. Jc~li
koncepcjo.\\ ł:isncgo,ja ", dyrektywykulturO'.\'C, motywy, emocje i wykon)"v~1nic
ról znajduj:\ si~ w r acjonalnej harmonii, to nie jesteś my pod:ltni na zminny,
chyb:i ±c zn:ijdzicmy si~ w dramatycznie n owej sytuaC'ji spoh:czncj, która
wymaga zmi:in. N::s ogól szuk:uny (i \i,,·chodzimy w in tcr:.kcjt:!) to.kich sytu:icji,
dzy kodami kul turowym i z jednej strony a poczuciem własnej w3rtości,"mo ty­
w3cyjnyrni potrzebami luc!zi oraz ich sprawnoki:\ w przyjmowaniu ról z d rugiej
strony, wystarcz<'.!, aby w-1stąpili oni przeciwko istnicj:\c:cmu porządkowi spo-
ł ecznemu. Kic<ly t akie niedopasowanie pomir:<lz.y o;;obowości:\ n wnrunkami
życi3 społecznego chtyk.3 wielu ludz.i, wówczas rno;•Jiwe S:) zmiany zarówno
w strukturach społeanyc:i, jak i w osobowo.ki. Ruchy spo!cczn~. bunty i pro·
t esty potrzebują większej liczby ludzi, którzy nic mogą zn alcżć nisz społecznych
odpowiadnjąc:/ch ich ludzbm możliwościom (R. 'I'urner, Killi3n, 1978; Smclscr ,
1963). Tak jak sp6jność pomi~dzy n;iszymi predyspozycjami oraz hnnnonb
mi~dzy niini a warunkami spo!ccznymijcst t worzywem pOr'l~dku społecznego,
tak niespójno~ć i brJk harmonii stanowią i mpuls do t~kich zmian spokcznych
jok rewolucje.
Pods umowan ie
J. S'-ci01hi.1cja j·!~~ ue-:.~61nym rc.<lL."ljcm intcr:tktjt - b:t.lhJje ona o:svbov.-o.!ł r:!..;wit:b,
a pn:e: to i k.o!d n3•::.+: z._ach.owani.l, interllkcje i Ut'te.tlnictwo w 1role<zcństwio. DN nit•j nie
b) ł:.l.y ani r:!o·...-i'PLl, •ni s;x;!-~::.cń$twa.
2. PIJ(h:.av.-.;.·...-c skł.ubi:.U b~·!i co!'Chyosvbowoki lud:ldPj, kMro: p.J:w.1!.1~.\ :rc:umicł zacho·N;inie
1i~ c:.!owi~b w av;t!ec-ti-ń.sl•..,.ic, okrcłlJmy w nJjl)f,!ólnicj'łzych t rrmin„u:h jako: n} mo!)'wy;
bl um:e;.;:co•ci i at7I V.Jbnp••1nia ról, c} dyrcl<~/O\')' ku!turuwc; dl wyr..br:tkni~ o 'obi.:
(koncef-("jl ...,t.Jn.e.;? Jl•r, e)effi•...CJI!.
3 . l nll!r3hj-~ - jako oi;•jlny z.!Ji6r wob?6wck i wytycznych - tll n;tjwczdni<'i-~ic I dlut:1Jlrwo.lc,
tlthodi..1c.: w {.rtt:p3rh pi~r~o:.tuych, z osob:uni :naC?;'\Cymi, m.1j.\ n.1jwi.;kuy wpl)W n-i P'>""''~·l·
\!.-.ani~ i r~: ....Gj w1źo:j wyrr:ieni·Jnych skladnik6w c..,V>woki.

w k tórych cz.ujemy si~ dobrze i doświadczomy pozytywnych emocji. Bad a my,
co mo::c:'my osi:u;'n:\Ć. \ V sposób sclckty'\vny oddiicl:imy nicsµJjnc informacje
od innych. I unikamy sytuacji, do których nic pasuh nasze kody kulturowe.
\'I k onsekwencji wynajdujemy sobie wygodne n isze spo1c-c-znc i n.-lszc 1.ycic
staje się przcwidyw~1lnc, n nawet nudne. Db.tego wbśnic przyciąg:;-ij:\ na3 t akie
miujsco., j:ik Las Vcr;as i Atlantic City - poz·.„·.::ibją nam bowiem, choćby na
k rótko, wyn\':l.Ć si~ z u tnrtyc h kolein. Ale spoleczclist wo jako calo~ć opiera sic;
wł.:J:lni~ n.1 tych koleinach, ponicw:ii:. kiedy ludzie znajd:) scbie nisz.c o<lpowia·
4. Skl.1dnib te by!y ujf:'".uwane w pn::st.Jci r6lnych poji,~ tcorct)"cznych prze: w ielu niyilicich,
kt"n.)' trJktUJ-1 ~j.JJit:Jrj•: j3i<O prOCCS prtcchulqc)' przez Okrcśfonc (,I?.)' fOZ'NOj ll odJzieJone
o-J s:i:L;c iJ~"lnJ~i ~ur.:.t~.uni zNrc.tnyrni. K.J:J1 z tcorl'lykó ...• t rodio; b:::intj j.• ohdl.1.
w ul::i1;oki od k;;J, uyr.i !:Im n.lJlurdzicj sio: intcrl!.-.ujl!: n) w\..JlugCc-1.1r~o.:'n. Ho.:r~rt.• Mc.idJ
r.uy te 11 twi.tz...ine z rozw<?j•· rn uinicji;lnuki wchod:cn i.1 w r oll!, p.lllicw.1t umo!hwi.1 on.1
(.1rr:10 .... anic aii; u:ó·...-r.'> 1:my~lu,jak i wl.1snco;o .j.t-; b) wcJlug J.._•.i.n:"I Pi.ii:da kntal:J>wa..'liC
ai1: o·... ;.c.:h ~Jb."4-'>"•qch 1ldJ Jn1ków OJ<;b.J1o1.tiści uz..1ldnion.: j. Jl od rutwoju potn.1...,,czebO,
kt6rt pt>!ci:ri na rr11r.-,u:.JWJrtiJ przci!miutdw, ayn1l.olaacji konkr.:tn~j I aymbohl.lrji nh:HrJk·
cyj:~·:j; c) .,.~,Hu~ Zy;;mur.:a Frcu1L1 owe •kl J J niki o:Sof)<'l...,llł.ci ot!:.wio.!rcicdl."ljrt, n icu:-itnnne

d:tj:\Cf! ich osobowości, życic społeczne staje si~ przcwi<lyw.ilne. J·1~ewi<lyw:t1 · 14)si!:Ci „b•J tmil·ruj l(C i!.) p<.i!OOLeni.a proc.-~..., 1 I i s~:p.-rrc-1: dl ...,cdlug J-:rikn Enbona
1kl.1·Jn1k.1 tt• knt.J!:~j) ai~ p-.1J ·.wply-.-c:m widu W)ffil.l..;Sw, kt.,.ryrn n.l~wid~ pOOlq:.1 w ó.u;u
no$ć, r utyn:i, n n:-twet nu<l.1 L"":trantllj~\ i ~tn icn ic porz;'\c.łku społcc .rnego (J. T ur·
ne r, 19.SS).
fi. Q.,,_f>.Jwtł~·I a:dJniJ J •: k•J br.:iu - ptr)l\,1jm1m·j c!.J J:C\\llq;) Jtopni,t - !r Will.\ j J~~11Ji\n,l
Ow:t =-!!odnośC pomi-:dzy n:1szymi społecznymi ni:>zami a o.soLl)WO~ci;'\ staje Z.1s•·wn:.1 lll k.11-!o:mu n!...,.ickuwi :łf„.!<-'IJ i poczuC•C rvwnuw.11;1, !l !Jkł.o.= apr-z.yj.1 1.1~howJniu
się kolej n:) s il.1 utrzymuj :\Ci\ st abilność osohowo~ci. t ak iJtotn:i dl.1 u trzymnnb P'>rqr!lrn łlj·•Jlc..:rnc;;ll
porz:\dku społecznego. \V społeczcńslw:tch, c<lzic JucJzic czuj.1 si1,• pozbawieni
bkich nisz, istnieje wielka presja n:t zmi:mę ich osobowości, allio, co także
czr,sto sic.; zc.ł.ln:1 1 lu<lliC odczu waj.\ pot rzcL1; z minny „systemu'", nby lepiej
do:itosow."lć C'O do swoich polrzcU, i\spir;tcji, oceny :;.1myc:h sicl>ic i wl.1snych
mnl1 1wości.1\.1 prLyklad rcwolucjccz.~stow)'buch:ij=t wJwcz..t5,kiccly po okresie
„rosnących oczckiwurl'" (kulturowe przckonani:t, ie :1yj1~ sii: cor.12 l!!picj i nada l
powinno tak być) nasl<;pujc pogors1.c11ie łubchoćl>y tylkos lngn3cj:1 społccznyd1
i ekonomicznych w.1 runhów iyci3 (Davies, 1969). A Z;\lC'lll nic:;p..)Jno.;ć por;1i~ -

100
•f

Rozdział 7 emocji, oceniamy sichic i o<lwolujcmy Hir, do symboli kulturowych, r obimy to
GRUPY I ORGANIZACJE
Cr.ip;i z.loton 3 z kilku osób u:-::ut~lc-z;'\cych w ir..tt~:!;~ciijcs! podst3wot\:\ jcdr.est}q orc1tniuc:ji
1;>ołcc:ncłci ludzkiej.\\.' mi3rę p-: ...-ii:k.5:-:;ini.l s:~ s'.c:J:!i !;...:lecr.ej gr.ipy w_i:rt:i .si~ ze sob'\, twc~~c:
::n:t~"lnic ba rdzi<'j :r.łoionc 01,;Jr:i:Jcj~ - t.a:..t.J :.l:.. fo:ir):ci c.y ur:l!d)'. W1~~;szo!C ,::.dl ~~ędz.3~y
w rnipJCh. Spróbujmy wyobr.l:i.: s<0bie c:Js, k:~y n:~ 1:1.:ijdl.!jcmy s:.; w bdnc:J t;n.!pu~ :rn1 l"l:C
myilimy o lud:i3ch, k:óny je tAOr:=\. Pr..cC:.:~"'ie:":i yowy-:ej r~botnky t"'~n::i p1-'·.rn~ "°Up(, 1tle
jl:C iwhdc:y o tym oten.:nlc, w k~6rym si~ z::.l:~ ~:::. s J, c:ni t.lHe nsk1:i. w.~·„:neJ st.ruk~~=?'
orglniucyjnt'j, w ramru:h której pr:1cuj:\. To •...-!.Jfo:i!' 1..sy-.uowanie i;rup w wlł;ks:.-_ych, P?;cmn1CJ·
szych s truktura.eh u moi.liwi:t lud:.lom t"o~:-nle s~<cm;;!i.1'.owa:iy.::h i zl11::onych spo!N::rnnstw.
102
w nich dążenie do bycia grup1 p!er,1.·o:r:ą. Równi'! czi;sto d:\}.cnic to ust:ije
z braku cz<Jsu albo z powodc of.:e.;Jcny::h działań danej grupy (tnkich jnk
ryw:tlizacja o stopnie. popularn:>ść, n:ijłep5zy dyplom itp.)- na ten fak t z3wszc
zwracają uv.-:i.gę teorie konflikt?J. S iema SFecja!ncj n azwy na ov:c pośrednie
gy-upy. AJc wielkość n!szczy moż.~i·,.,·:.3ć ·.„-~~l:szej blisko~ci , a nn·::ctj'!ś~i rozmi:i-
ry nic wchodzą w grę, to szima r:atura .„,·:r;~:szej organizacji, w której tkwijakaś
grup3, często powstrzyrnujc rozwój silnych, spójnych wi~zi opartych nn poczu-
ciu bliskośc i i i ntymn(Jści.
Siła grupy
Im b:ir<l.:iej picr.·:otn:-i jest d~n:i. grup~. tym więk5zc m:l moi.lho..·o(~ci oddzi:l·
ływanin na na~ . i lo pod wieloma wzgllidami. J ednym z n ich jest wplyw na
n:iszc wyobrażenie o sobie, pa:1icwnż widzir.lj' wl;1:rnc odl>icic w gcstnch innych,
ktćrLy s:i db nos kimś ważnym. \Vp!yv.·om podlegaj;\ t:ddc n:-.s1.c w:i rtości
i przekonania, ponieważ m:tmy skł1Jnność Ca przyjmow;ini:l kulturowych sym-
boli wnżnych db grupy, z którq si:; utożsamiamy i z którq zwi:izancjcst nnszc
wyobrażenie o sobie. Jeszcze innym przedmiotem oddzinływania j est nasze
z:tchowanic w ramach okrdlonych ról oraz motyw:i.cjc, ponicwn;, stosujemy sir,
do norm obo\'„"i:\zujących w grJpic pierwotnej i prz~jmujcn:y jej w:lrto:ki
i przekonania, a v konsck\YCncji dop.'.!sowujcmy do nich n.1:;1. OJ:ólny styl
wykon)"\Yólni.J ról i n.:i.:;z sposób ;;cstęp'l·.i.·•rnia. Gru pa ma wpływ ta kże n:t nasze
uczucia i emocje, )J')nie·„•aż n:iszc ~tan;' cnnocjonnlnc pcdlcg:lją wahnniom
w zalctności od te~o. j:tk kszta?tuj:\ si;; k ontakty z osob:1mi, które S:\ dl:l n as
kimś woinym.
$wiadomośC, że b'TllPY maj;i taką siłr; oddziaływania, może być IJulwcrsuj;i-
ca, zwłaszcza \ '1 spo?cczeńst;„·ie , w kt6rym wartości kullurowe kbd;i n:lcisk na
ni ez:ilcżność, wołn:\ woli;, wybuja!yir.dywidualizm i nutonornii:jcdno~tki. Je~li
nic z:imierzamy sami siebie oszu}-Jwać, t o spr:i.wa jes t oczywi!>t:\: wyobr~\icnic
o sobie, w:i rtości i przekonania, nastrojl'! i emocje, motywy, sposób byci:l i s tyl
wykonywani:\ ról zn ~jduh sir; pcd silnym v1pływc 1n n:tszych grupowych przy-
nalctności. \ Vci my dla pr7ykładu jaką~ grup<;, z klór:\ ł ączą n:l9 bliskie wi~zi
z jej członkomi , i z.:t:;lanGwmy si;; nad swCJimi s t anami e mocjonalnymi, sposo·
bcm bycia, p rzekon:rniami, motywacjami, wtirtościami ornz !'-to~rn nkiem do
11anicco siebie. \Vs zy!itko t o w zn:icz.nym stopniu jest ksztnho\'·„anc przez nnszo
uczestnictwo w tej Efrupic, chocia ż nasza wczc5nicj sza przynal1•żność do in11ych
grup - takich no przykład jak r odzina i bliscy pr?.yjaciele - t <1k7e wywiernla
i nnd a l WJ"Yicra n:t na.'.I silny wp!JN. Nic jesteś my bowie m intcrpcr~o rrnlnym i
kam<'lconami i nic zmie niamy kaldego aspek t u s •.vej osohowo.~ci 7. chwilą
przej~ cia do nowej grupy. Przynaleino3ć do nowej grupy m usi prLL!łJmnć skutki
nasz.ych wcz eś niejszych powiąwrl, choć cz~ścicj z3obscrwować można doł!\CZC­
nic do owych skutków takie jej e<!działY'łlai„
l o.t
!Gedy zajmujemy j nk1i1 poiycjq, V:Jlkonujemy okrcAlonq rolę, doznajemy
\•,.-;.:.y~!:w w rarr:.tc!t r•.:Wrt J ~lntktury Jl· Jłt'CL!Wj. Najpr1„...,t.iZ.\ t::...., s~rU!{tur:\
jo,;t i;rupa składajqcn się z Z3lcdwic kilku pozycji oraz bczpo~rednich interakcji
pomiędzy "''Ykonui;lcymi określone role osobami, które posługujq sir, odpo·.vied-
nimi symbobmi kulturo·.vymi. Grupy z kol~i cz~sto są umicgzczonc w organi ~
zocjach, złożonych z w iol u r óinych pozycji tok uporqdkowanych, nl,y csiągać
okrl'śłonc cele. Jedn~1k takie ł;iczcnie grup czy orcanizncji wenie nic j est
konieczne. Rodziny i gnipy p:1)jacićł cz•;sto d7.inł:lją poza wit;kszyrr.i organi-
zncj.1mi, a wiele dziat1ń w obn;bie org;mizacji - np. by1.:ic khcnlcm - zwykle
nic 3ng:lżuje wszystkich członków grupy. Jednak w mi:ir~ wzro!ltu populacji
oraz sk:ih życia społecznego organizacjt: ztu:zynajq pnenikać do coraz liczniej·
szych obsz;irów naszego żyda. Podcz:ls lego p:occsu lworz.01 nowe grupy, a br.va
i tok, źc po±eT"ją te, k tóre istnioly dotychczos. Moto n nm si~ to nie podobać
i wielu z n:is slara s :o; uciec, t·•:or Z:\C nowe cnipy poia mJ:'k<1~! oró~n!zacji,
j ednak gdzieś wcwnritrz nas tkwi świadomość , :11.! bez s tru ktur organizacyjnych
nie byłoby moż]i,..-e p odlrzyrnY'vanie i funkcjonowanie !;adn ego nspc~tu na:;ze.
go życia - pracy i dochodów, edukacji, zdrowia, bezpieczeństwa. A zatem
pon i eważ tak wiele n 3szcgo życia sp~dz:imy w grupach i organizncjach, w:irto
poddnćje bardziej szczegółowćj analizie.
GRUPY
Wielkość grupy i j ej nnst„pstwa
Grupy czi:sto dzielimy na pierwotne i wtón1e. Rozrói:nienic to jest z·„:iąz.:rnc
ze skutkami rosnącej Eczby członków w &rrupic (Har c, 1992), nlbowiem Jdcdy
coraz \Vi~cej osób włącza się w dnny układ, cori\z trudniej j est znc.ć się nav.·za.
jem i wchodzić w bezpo~rednie interakcje. W rezultacie i;rupy wtórne są mniej
spójne, pozbawione bliskoki i intymności; stajt\ się b:trdziej sforrnalizo·.„·nne
z jns:io określonymi normami; mają takle kł~poty z przetrw.1nicm w dłu±szyr.i.
okre!)ie (wyobraź sobii:" na przykfad, że przez c:iły czas tkwisz w dużej grupie
n:? y.:ykładzie z socjologii). A zatem takie grupy powstaj:'\ w celu osiągnięcia
jakiego~ krótkoterminowego celu, to kiego jak wysłuchanie wykladu lub k on-
certu. Kiedy natomiast grupa je.st mnicj!'ZJ, wówczas IJ.twiej wytworzyć w niej
bliskie i zażyłe stosunki, ponieważ jej członkowie mogą wchodzić ze sobą
w b~zpośrednie interakcje i poznaw3ć si~ nawz:ijcm. Jed nak za?ylo.Sć nie
z3wszc musi wystąpić , zwło.szcia kiedy członkowie jakiej~ małej grupy nie
spędzaj:i ze sobą zbyt duio czasu. T ak więc grupa pierwotna pows taje wtedy ,
gdy istnieje czas na r ozwój liczby interakcji ornz uczucia bliskości - jak to się
dzieje w przypadku n aszych rodzin, czy t ci gTupy bliskich przyjaciół.
\Vie1e grup znajduje się gdzi eś pośrodku między pierwotnymi a 'ńiómymi
(zespoły pr:tcownik6\v1 k oledzy z nkaclemikn czy związku studenckiego bą,di.
m<1.łc grupy ćwiczeniowe). Są t o stosunkowo nic,viclkic rrrupy i można wyczuć
103
·_ , -.·~.-:-
.-
--- - -·--'-·'-----"--'---'-~-
Dynamika grupy
Ponieważ grupy zajmują t ak w:tinc miejsce w n:tszym życiu, po·.vinniśmy
zrozumieć podstawowe pr ocesy w nkh z:ichod:q _cc. Omówię z n:L'm pokrótce t e
najważniejsze.
Prz_
y ,wó<lztwo
Grupy , k tóre muszą coś wspólnio zrobić, wytwnr„ją dwa typy przywódców,
kt óre Robert Balcs (1950) nazwa! przywódcą zadaniowym i proyw6dcą socjo-
cmocjonalnyrn. Byv.·:t, ie przywódc:i. Z:ld:miowy jest wyzn:tczony przez wyirj
w strukturze umieszczony system wł:ldzy (np. nsystcnt n:i. uczt:?lni przez wb ·
<lzc uczelni). Dąiy on do kicrownni:l innymi o:rnb:tmi w grupie or:iz <lo koordy·
n:tcji ich działail w celu osi•n:nicci:l postawioncc:o pr?.cd rrrupą celu. Ale t worzy
on t:ikżn napii;ci:t, n wtedy wybni:t si~ przywóckn socjocmocjon.1.lny po tCl, by
je złagodz ić - cznsc m z:t pom ocri di,,)wcipu, złośliwcco komc nt:uz:t nlbv uśmi('·
r z:tjqcych słów, kiedy chmury zbił.'.'rajri się na h oryzoncie. C:r.as:imi j:lkiś do·
:hv;J.r.lczony przywódca może grać obiu r oh.\ b1:d:\C szefem. n jednocze~ni~
bgodz:\C n a pii;cia i op=mowujqc 1 odz.1cc się w (!Tupie emocje. Ów proces
wył::tnbnia przyv•ódców dość łatwo moŻl'my znob$crwownć. Zwróć uwagę n:l
t o, co dz ieje sit; w grupie c!wictcniow0j. n:.\ spotkaniach w nkndemiku, w pracy
b;'\di w jnkicjkolwick innl'j sy tunc-ji, W której cru pn d:-\~Y do osiik,fTTli~ci:t czct;o$;
i;;tnicją du±t? sznnsc na to, że bt:?z truJu do$lr zc±r-s.t ów pvdzi a ł prz.yv.:6dztw.1
n:i zadaniowe i socjocmocjona1nc (w liter:iturzc pol~k.icj czękiej m ówi slę
o przyv„·ódzl\\iC formalnym oraz nicformolnym - E.R.}.
P odcjmownnic decyzji
Moż" si~ n am wyd:iwać, ie pr~yw6dcy podt~jmuj:\ śmiC!l szc dccy:!.je ani±cli
gnip:l jako c:-tłość, ale w rzcczywisto~ci wspólne dt'C)'?.jC" gn1py byw.Jją o wi ci~
b.wdzicj z<lccydow~nc i rozstrzygajr)Cl' n11it.cli pod0jmow:rnc pr:(':: jednostki
(Kogan, Walbch, 196·1; J nnio, 1972). J;tnioh d wie przyczyny tego zj"'iska: po
pierwsze, ki edy człowiek musi ~.m1 decydować, strach przed popclnicnicm
bl ~du skłania <lo ostroi.naści, nnt om i:i~t decyzja grupow:t rozkł:ld:l odpowie -
dzialność n~ więcej osób , co 5prnwin, ie z:'lchowuj:) się odwn1nicj; Po drugi~.
w spójnl'j gn1piejcj członkowie cz~~to pow:JtriymL1j11 si(; przed k ry tykowaniem
siebie n:l\vzajcm, skut kiem czceo mocA tukżc być mniej krytycni wobec
śmielszych propozycji, co powoduje, ić grupl d.d.lb w sposób b::lnL:i0j sbnow-
cz.y i zdccydownny.
Ten O$tatni proces cz('sto prownd7.i <lo t ego, co jl•st określane terminem
.f,'TUpowe myślenie" (J.lni• , 1972, l!lS:~); polcg~ ono n.i tym, te po»czei:ólne
osoby popier3j:). swoje pomys?y w t ~kim stopniu, :t~ prust:.j~\ zwrnc:tć uwng1:
nl rz.cczywi3tość i pocz.ynnj:t sohic corn1. śm icl~j . n nnwct buńczucznie. Na
przykb<l wide bl~dów popeł nionych 111·107. Adolfo l!itlern podc:~s drui;icj
wojny światowej moc-ło być rczuhnt~m r,rupowci;o myślcnb. kiedy to bliscy
j ci;o doradcy t:lk wspicr.11i wznj1rnrnic swoje wypowiedzi, ie prow:idziło to do
105
 podC'jrnow:\ni<l b!~d nych decyzji str;itcgicznych. Nic ulega wątpliwJ.i-d, że
prt.c<l lu i.~tj ,ce sii.; Z.l ,rnga.:ow:inic Amc:yki w wojn~ w \ \'ict:1.1:-nic był1J ~;-..::-.va.
dawane procesami grupowego myślcn i:i wśród dowódców wo3skowych wysokie.
JJOszczebla ornz dor:idc6\'„' prczydcnL1; po prostu utracili oni k ontakt z r::~z.y.
wist.ości'l tej wojny i przcsL,Li zd:iw3ć S{)bic sprawę z siły party~„mtów wietn3.m-
skich. Wiele katastrofalnych decyzji podejmowanych w przcdsi~bio:-stwach
amcryknńskich ,..,. l:l.t:ich siedemdz iesiątych i osiemdzicsi~tych bylo bez wąt­
pienia wynik iem myślenia grupowego, bcL liczen ia się z realiami Ś\\;.J.towcgo
systemu ekonomicznc-so.
\Vszclkic decyzje, niezależnie od tego, czy s~ one śmi3łe c-zy nacechowane
nadmierną ostroż nością, pod legoją w i:;rupie określonemu pro.:csowi. N~jpicrw
odb)'\'.'3 się zbicr~rnic informacji, nast~pnie dokonuje się ich analizy i oceny, po
czym podejmowan:\ jest decyzja, R 113 koniec socjoemocjon3lny pr:yv„·&::łca
podejmuje wysił ki , nby odbudować harmonijne stosunki. Jc:;;Ji kiedykoh\iek
znajdowałeś się w grupie podejmującej decyzje, t o na pewno zauważyłe~ eufo-
ryczne uczuci.'.\, żarty ora z inne rozładowujące n:tpięcie z.Jchowania n:i.s ~ępu­
,'.„
j;icc po zn.kończen iu wspólnych pos iedzeń. '!'ego rcdzaju socjo.:?mocjona lne dzi::i-
ł:ini a ł3go.dz:\ napl~cia i popr:nviaj:\ atmosfer~ przed następn)mi spotk.aniJmi.
Spoistość i solidarność
Grupy różn ią się zn3cznie między sob=t w zależności od tego, j:tk silne więzi
łączą poszczególnych ich członków ze sobą i z całą grupą.\\' grupach spójoych,
w których ludzie są ze sobą wlidarni, ich członkowie czują s!ę l:.:!rd:dej bezp:~-:ni
i chętniej p rzestrzegaj i'\ obowiązujących w nich norm. Jakle s.:i tego przyczyny
(Shotoła, 1992; Kellerman, 1981)? Jedną z nich stano\\;ą nie";elkie r o:mi:ll')',
ponieważ sołidn.rność rodzi się poprzez wiele bezpośrednich interakcji, k t-Ore
mogj\ znchodzićjcdynie między nielicznymi uczest:iikami (Ccllins, 1975). Inn=\
przyczynqjcst poczucie zagrożenia z zew nątrz, poniewai. ludl!e mająsklonność
do łączenia się w grupy wówczas , kiedy coś n ie daje im spokoju (Simmel, 1956).
Jeszcze inn;m powodem jest podobieri.stwo sytuacji życiowaj członków g:-;.1py,
ponieważ o wiele bt\\iej jest Z\\iązo.ć się z tymi, którzy są do nas podobni.
I wreszcie ostntnim czynni kiem sprz;j.:tjącym rodzeniu się sol idarno.Sd jest
wysoki wskainik aprobaty tych, którzy przestrzcg.:tją obO\\i=-1_2ujqcych w C..:rnej
grupie n orm, ponieważ jeśli ludzie będą nagradz:mi, to bzrdzicj zwiąi.ą si~
emocjonalnie z tymi, którzy owe nagrody oferują (Coleman, 1991).
Przypomnij s obie grupę, w której ł.1czyło cię z innymi p0C2ucie solido.r.:aśd ,
n nalychmi:tst dostrzeżesz dzia!nnic owych czynników. D!"l..::'.:yn:l. s;::o~...o·.va,
związek s t udencki, grupa bliskich przyjociół , czy t e: rod zina - ,,. każde; g:-qie
działaj:i przynajmniej niektóre z tych sił, n w konsckwe::cj'i są one s;...;_ :ne
i solidarne. Tego r odzaju grupy maj'l nad nami większą v.-ładzę, por::;;·.~·aż
uczestnictwo w nich przyno::;i n:im \Vicle nagród i satysfakc; i.
Stan oczekiwania
Kiedy członkowie jakiejś grupy wykonuj~ s·.voje role w ~~::·,.,.ien okreś!any
sposób, wówczas wytw:trz:lj;i się oczckiw:tni<l, że w przyszłe.ki będ;'! z:ic:io·.vy-
106
na n.:is osoby wcale niebezpoSrcdnio obecne. Tak j uż jest, że odlegle ~?(.
odnicsicnin zawsze S:\ obecne i wywierają subtelny v„·ply·,i,.· r.a nasze r.:.:.:ul
i zachow::mia. . d · · l • ludzi i coraz bardziej skomplikowanymi zadaniami. O rganizowanie ludzi za
Podsumowując, przypomnijmy, że grupa st.anowi n~Jbar ~.1e1_c emc.n:a\.:ną
s t rukturQ spo łeczną. Ma on3 wielk~ siłP. oddzi:iły.Yama wyrn::.3J:}Cą z JCJ ... .::~ ­
po.średn iej b liskoSci \o.·obec n:is. J ednnk wykazuje ona także }:i!k:t .ce~h o;;r·z·~.: ­
c:i:aj:icych j41, które ni emiecki socjolog Niklas Luhma~n ( 1932} :1~Z~\ a\:sz:J-~ą
butelki'". Iliorq sii; one mi~dzy innymi stqd, że w trakcie bczpo~ri:c1~ 1c·h· :-.on:·;,:
t ów można poruszać tylko jeden temat i t~lkojcd.na osoba ":~~.e mO\'l1C w,~:~;·~~
1
chwili. Jeśli w t o wątpisz, to przypotrz się grupie, w któr~J dY.a osób U- ","l·
móv„.;ć n:l.raz, a k:iid:.! z nich na in:iy temat; zazwyczaj k~ncz?· s1~ to ko.~:·.~~t·
nym chaosem, dopóki ktoś nic nar7.uci dyscypliny, ogTa n1czaJ2,i:: ~cm at 1 „~~·;c
wszystkim wypowi adać si~ po k ole i. Konieczność upor-ząd k~·...,:nia_o::?z 2 ~~.:~~
w:inia ciągłości interakcji w małych grup3ch ?zna~za, ~e 1str:~eM su.:i~~
ograniczenia w ich samorealizacji or:iz. w t empie os1<jg;rnia st~J·\~Y ch P ~
nimi zodnń. D opóki zadania są proste, dopóty grupy ~vyslar.c-zaH J-~~o foc.r:.a
1 N iemiecki s ocjolog, Max Weber (1922), który był jednym z twórców w;yół ­
organiz:lcji ludzi. Ale k iedy zwit:ksza się skab. zadan, w J2 .~.! spo~ _rr.r„z~a
przezwycit;żyć we\vnętrzne ograniczenia istniejące W grup?e? I~ozw1 ą~ame
polea:i. n:i l:}czcniu si~ grup ze sobą w taki sposób, że każd3 vqY.onuJC.okr_cs!~::ą
cz~śĆ z:i.d:i.ń, n c:iłość koordynują inne g-rupy. Z takiego u kb.du ·.i;yłama sir; t M;r
zwany org:mizacj:i złożoną
ORGANIZACJE ZŁOŻONE
Pier wsze organizacje złożone
\VC?.csnc populacje ludzkie organizownły si~ w b3r<lzo pros~y sposób: Y.i!~a
pods tnwowych r odzin (l zn. matk:i, ojci.cc i _<l1.i ~ci) t:uor:-y h ordc:;, .któr\a prz~;:-i~·
szcza si<; z miejsca na miejsce, polUJ:\C 1 zb1crap.c J::idalnc u noc~ l :c-~. i~y.
\V tych prostych społeczno.k iach człowiek a lbo sam kierował :swy11n dz 1:?ł~~1a·
mi albo podporz~dkowywal s ię ro<lzinie. I t ak było przez ,,..if;}.zzą czr;ść dz!'!JiS"H
l ud;ko~ci (Lenski, Lcnski , Nolan, ~991; Maryon.ski.' T'"?"~· 1992). Jc,!~ak
z przyczyn n ic w pełni do tej pory zrozumiałych, J L1kic::.. dz1~::s:~c do d~ una ~tu
ty:;i~cy l:lt t e mu lud1.ic z:tczęli s ir, osiedl ać i od tej pory ~eh lu:zba powir;~s~ała
s ię cor~z s zybciej. Male grupy pol~czonc w hordy m e wy,torcz;dy J"Z do
zor gani7.0WZ'tni:i rosnącc-j liczby ludzi, t otci pods ~:iwowc J<:d_nc.i~tk1 ro_d.zir.~c
pol:),c:>.yly si<; w szersze rodziny (c-rupy rodzin po'łfląznnych w1i;z1.~\ k~11.'. r.io!ł,:
icństw:l), n te z kolei łqczyły się w r od y (grupy szerszych .r1";dz111 po.m ąza :L
wi~zami krwi i malże t\::ltwa.). N;;i stęp nic, w mi :i. rę j ak pow1i;1'.sz~1!~ St '} syt;.łc·
czcr\stv.·o, rody wi:).z:tły się w kl a ny (grupy rodów), które lqr.zy!y s1~ , twr..irząc
p l emiona (grupy klanów) .
Sp0$6b post~pow:inia ludzi był b:irdzo prosty: ł~rah swą ~d.itJ\•:o~I.:\ rr:up~
rod:!in<; zloion'\ z r odziców i potomstwa -:-- 1 t~~·o~2yl1 ~a.nh.1CJ z:~~~~ą
struktun~ organizacji społecznej. \Vykorzystup"c wu;z1 krwi 1 malzc1..o. . .i,a,
1
108
w:u~ ~lt;" f Odobnic (IlC'rg~r i w~p. , 1 'J7 I), :"\[D/:emy to wy·.·:ni'J ik.)W:l•! z f (':'l~:::i
innych wobec n:is, bqdi też z ich nicza Jowolcn i:t, kiedy nic spcłninmy tych
oczekiw3ń. Tego rodzaju presja wtłacza nas w określono role i jest przejawem
pot~im'j wbdzy, którq ma nad na mi dana grupa.
Ale oprócz kreowunia w i;rupie określonych oczek iw ań b~d .1cych shtl<lem
n3S!}"Ch działań oraz inte rakcji, wnosimy do ni ej t:lkżc pewne wla5ciwoś.ci
z zewn.1trz (Berger i ws p. 1977; Berger i wsp., 1980; Webster, Foschi 19S.S).
Przyczynbj<\ sii; ono do kreowania. oc zek.iw3ń n n temat tP.go, co d an:\ osoba
mo:c b:\dŻ czego nie może robić w grupie, a także j3kj powin na mieć w nit.>j
prestiż i wpływy (Berger i wsp., 1985; Berger i wsp., 1989). No zywo si~ je
cz:isami rozproszonymi ccchnmi status u społecznego; obejmuj'"\ one- m .in . v.--it.>k,
pleć, rasę/narodowo~ć. poziom wyksz.t..,łceni:t, v·.rygl:).d, zcwnQl rzne przejawy
inteligencji oraz in ne d:i.jące si~ łatwo zau ·.vo.żyć cechy, które członkowie pupy
wyk orzystują do kierowania swymi r cakcjJ.mi. Kiedy ludi.ie wno:;z;i do danej
grupy tego rodzaju cechy z ZC\Yn~trz, wó„vczas sami wywołuj<\ pewne st:my
oczekiwania. N a przykład czego innego oczekuje s ii; w grupnch od mężczyzn
i od kobiet , od osób starszych, od mniejszości om.z od tych wszystkich, którzy
wyra.inie o<lróini:'lją sii; od innych. Jeśli w to wątpisz, t o przyjrz}j sią j akiejś
grupie osób o różnych rozproszonych ccch:lch statusu spolcczncgo, po czym
zasL1.nów się, j ak byś zarea;;ow:ił, gdyby k obiety z:i.cz~ly gr:i.ć r ole mę2:czy2n
i od\\TOtnie albo gdyby jakiś członek grupy zaczął zachowj'\Vać się niczgod."lic
z przypisan:-\ mu rolą Tym sposobem w t wojej reakcji ujawniłyby sii; oczek.i·
wani:i. wobec tych osób.
Odniesienia
Jak już wspomniałem w r ozdz.ble czwartym po.Ś\~ięconym strukturze spa·
łeczncj~ grupy tworzą o~:reślone ramy odniesicrl, czy li s:i d la. nns grup;?.mi
odniesienia, ukierunko wując n.J.sze myśli i działania. Dotyczy to nie tylko grup,
w których aktualnie uczestniczymy, ale i tych, których nawet nie jesteśoy
członkami . W rzeczyv.istości dzieje się tak, ie w danej sytuacji poslugujemy s:ę
n ormami, \Yartościami, przekonania.mi oraz inn)mi k ulturowymi symbolami
k il ku grup n:i.raz. Możemy n:i. przykład być świadomi n orm oraz innych
oczckiw:ul grupy, w której obecnie się zn.3jdujcmy, a j ednocz.e:inie odwoł}~.v3ć
się do symboli innych grup, takich jak nasza rodzina, bliscy przyjaciele bądź
grupy, do których chcielibyśmy należeć.
Abv zatem zrozumieć własne zachowanie, nał e±y poznać konfiguracje; grup
odnie~ienia , do których się odwołujemy (~!erlan, Rossi, 1957; Kclley, 1953),
albO\\icm nasz wielki mózg i odpowiednie zdolności poznnwczc (Piaget, 19-13)
pozwalJją nam na przyj mowanie r oli nawet osób nieobecnych oraz wykorzy-
styv.•a:iic naszych wi~zi (lub tylko pragnienia więzi) z nimi j ako v:sknzó„„·ek
okrcśłojących nasze post~pownnie (Mend, 1934; Shibutani, 1955). Tak wi~c od-
dzialy.,...·anie grup odniesienia znacznie rozsze rza istotę uczestnicze nia w gn.!·
pie ornz zwiększa. różnorodność proce sów, za pomocą których poszczególne
grupy oddziałują na n as. Jeśli weźmiemy pod uwagę jak[\kolwick sytu::icję
i zadamy sobie pytanie, które gtupy stanoi,-c.'i.ą dla nas ramy odniesienia, to
sądzę, że Łx:dzicmy zaskoczeni, kie dy okaże si~. że większy nacisk wywie rają
107
można zorganizować wiclk q liczbę ludzi - może nawet i kilka milionów, ale
n ajcz7Scicj było to kilka tysięcy. Jednak w którymś momencie powstały nowe
r odzaje złożonych orga n izacji, aby poradzić sobie z coraz bardziej rosnącą liczbą
pomocą więzi krwi i małżeństwa ma bowiem swoje granice. \V rezultacie tych
ograniczeń ludzkość zaczęła tworzyć organizacje formalne, ł[lcząc~ w hierar-
chiach w1adzy grupy niespokrewnione ze sobą.
Organizacje formalne
Opis idcnlnego typu sporzl)dzony przez l\!axa \\'ebera
czesnej socjologii, skonstruował .idealny typ" racjonolncj biurokracji. Zdawol
sobie oczywiście spraw~. że ten idealny model był fikcją, ale uwninl: że może
on służyć ja ko ogólnie obowiązujący wzorzec do oceny różnych rodzaJÓW or~a·
n izacji formalnych . A oto, j ak ie s~. zdaniem Webera, podstawowe cechy racjo·
n;ilnej biurokracji: po pierwsze, we wszys tkich biurokracj nch istnieje wyraźni e
określony podział pracy, n bżde stanowisko bądź u rząd ma ustalony zakres
odpowiedzial ności. Po d rugie, normy rz:idzące zachow:rninmi w r :. un:i:h d?.neJ
p ozycji, a t3kże rcl:i.cjc pomiQdzy pozycj:i.mi są jasna i wyraźne o.r:u sto:mu~".>·
wanc na piśmie. Po trzecie, różne pozycje są uporządkowane h1crnrc:h 1~z ni.e,
przy czym te znajdujące się wyżej kontrolują i kierują tymi, k tór e zai.muJą
niższe miejsca. Po czwarte, osoby znjmujące da ne pozycje wykonui'\ przypisane
im rol e w sposób n eutralny emocjonalnie i beznamiętny, tłumiąc wszystl'jc
swoje emocje i namiętnoSci. Po piąte, ludzi przyporząd kowuje si~ do poszcze -
gólnych pozycji ze wzgl~du n3 ich kompetencje znwo<lowc, a ni c z p~wodó:.~·
osobistych. Po szóste, pozycje i urzędy nic są własności:). znjmuj;"J;cych JC oslo,
lecz wii;kszej organizacji. I po siódme, kari era zawodowa po!cg:t na tym , ie
poszczególne osoby pną si~ w górę hierarchii dzięki pol:1czcniu takich cech, ja ;:
kwali fikacje i osiągnir.cia , n t akże s tarszeństwo.
Ilrzrni to wszystko troch~ zimno i bezosobowo, i rzeczywiści~ \Vcbcra m 3r·
twił t en aspekt biurokracji orar. jerro skutki w życiu współczesnych spo!c-
czcilstw które w eonu wi ększy m stopniu podlegały biu rokratyzacji. Chyb:i.
jednak ~iepotr7.cbnie sią t nk m:irtwił, ponieważ lud zie zwykle zn<1jduj:\ ja~i~
sposóh, żc:hy uczynić Zycie nawet w strukturach biu rok r.1t.ycznych bardz1~J
zno5nym i przyjemnym (l\!aryansk i, Turner, 1902). N.tdnl Jc<ln3 k pozos t:i;e
otwarte pyta nie: Dl:lczcgo ludz ie tworz!'\ biurokra tyczne struktury, choć są one
t :tk ba r dzosformalizownnc i bezosobowe:? Dl:i.czego zarnyknją sięj:lk w kbtcc,
uZyvwając met n fory \Vebcra, w świecie hier3rchii, ogr:rniczeń i bezosobowości?
109
Powstawanie biurokracji
Chyba najlepszej odpowiedzi dostarcza funltcjonali:m. Kiedy populacje
stł\j;'\ si<; coraz wi~kszc i z:iczyn3j:i sii: onga!ować w t3d:tni:i n:i wicl_ką ska1~,
takie j ak tworzenie obiektów utytecznoki publicznej, obronn b~dz podboje
milit1nnc, n także uJmin i:ilrownnic i kicrovri.·nnic sprnw:.mi polityki wcwn~_lrz~
ncj, pojawi~ sic; potr zeba b:irdzit'j zloionych stru ktur oq;"niznc~nych. \ VJa~i
spo:;ób można był o zbudować p iromidy cgip~kic? ~btzcgo .tcc:ony rzymskl;
podbiły wi~kszo~ć obsznru Europy, pól nocnej Afryki oroz Dhsk1rgo Wsc.h odu.
\V jnki sposób moin:l tysit\CC roholników zori:;anizownt w w1c.lk1c p:zc<l_s 1_ęb1or:
s tw:J."! Co jakiś cz:1:1 popu1ncjc konfrontowały ze sob:) z:\d:tnin O w1dk.iCJ sknh
i stopniowo rozwijane oq;01niz:icjc, które z cznscm zUliiyl7 si<; ~o idc:llncgo.t~-pu
Wcb<:ra. Największym bodicem do ich rozwoju byla WOJO>, kiedy to mob1hzo-
wano ,..,·icłkic a r mie, ale b-.1rdzo wn!i1C byly t:.kżc prow::.dzonc n:t duzą sk:llę
prace publiczne ornz z:trz:idza.nic ogromnymi tcrytori:tmi i wicl~imi popula-
cj:imi. Szczl!gółnic wnżnc w ly111 procesie były <lwic ~nn_~wncjc (\~-d>er, 192~ ?:
pojawienie się picni'ldza i roz,1.·ój wymiany rynkowej. Ki~dy ~w1~rn rob~t.mn..
dostal zaplatę w postaci pewnego pieniądza (n pami~tnjmy, ze ~ylo to 1 jes t
n nd'11 w wielu krnj.1ch bn rdzo truJnc do uzysknnia) i m ógl s przcd~c s';oJą_prnci;
0 ,, jednym rynku, n uzysk:lny dochód wykorzyst:lć n:l zakup ró2.nycn dobr n:l
innych rynkach {i nic mus i:.tl j_u~ s.:rn1 ty~~\ dóbr wyt\\' :i:znć~, ~,·ow_czns ZO:it:ll
1
przygotowany grunt pod rozwóJ b1urokraCJl (~od w ..:irun:(1Cm z_c 1stmala potrze-
ba szerokiej mobilizacji ludz i do wykonY'"'·3ma r 6z.nych _zada:'). . l utyh~r~c sam:i Jest czymś\"-" rodzaju idealnego typu. \Il praktyce w ka::dc-j
Talcott Parsons ( 1966, 1971), wybitny t eoretyk funkqoMhzmu dwudzie ste-
go wicku. t\\"icrdził, że ewolucja i roz.wój s po!eczcrlstw ~.llciy od ~wsta\~·am:i
s t ruktur biurok ratycznych. Pocz:itkowo struktury t e me przypomm:ily idcal·
ncgo typu \ Vebcra, ponieważ \„;~zi rodzinne oraz. inne v.-zględ)~ osobiste częs~o
znaczyły wic;ccj aniżeli kompetencje zawodowe _w ~„1·borze 1 _awans~"~',~m.u
poszczególnych osób. Póki owa przeszkoda '~ dą:-cr:-iu do. „rac~o.n3lno:::i~1 I_'l~
zostanie przez\vycięi.ono. , póty pełna modem1zacJa ;est n1cmoz.h~"·a. Ro\1i.-n1_e:
i dzisiaj cz~sto n ic możn3 osiągnąć wielu istotnych aspektów \\ eberowski~J
typologii, przez co spolecze ristwa tkw ią uwięzione w przcdnowocze5nyn1 etap1c
rozwoju.
Typy organizacji formalnych
Amitai Etzioni (1961, 1964) sporządzi! użyteczn~ typologię organizacji
formalnych we współczesnych spoleczeństwach. Jednym z takich typów jest
organizacja dobrowol na, do której można s•.vobodnie wstępO\\:ać i ró\~n~e ~wo·
bodnie ją opuszczać . Jej czlonko.,.,ie nic dostają wynagrodzenia, chociaz ki~dy
s taje się b a r dzo duża, z aczyna zatrudniać platną kadrę zawodową, zorgamz~­
waną w sposób biurokratyczny. W Ameryce jest bardzo dużo tego typu organ.1-
zacji; gromadz'l one ludzi z n ajrozmaitszych powodów: na przyklad orgamzuiq
zajęcia w czasie wolnyn1 od pracy, umożliwiają dzialalność spoleczną lub
110
organ izacji, podobnie jak poszczególne ga tunki w przyrodzie •. powstaj ą po to,
by eksploatować zasoby znajdujące się w niszoch, po czym, kiedy dana msza
zostanie wyeksploatowana, wymierają lub przynajmniej zmni•jsza się ich
liczba (Ha nnan, Freeman, 1977, 198·1, 1986, 1987, 1988, 1989). i\a przyklad
liczba związków zawodo•.vych oraz ich członków rosła, ldedy robc.~nicy przcci·N-
stawin,li si~ niewłaściwemu t raktowaniu ich przez wiele finn (zi,iór niezad1J-
wolonych r obotników stan owi zasoby niszy związków zawodowych), ale kiecy
s tosunki pomiędzy pracodawcami a pracownikami popra\\iły sit:, a w gospo-
d iJrcc zaczęli przcv„·;iżać pracownicy umysłowi, nisza z·...·iązków za·....-odov.·ych
zaczęła się wyczerpywać, w r ezultacie c-zcgo w Ameryce zm:llała zarl·.•:no liczba
związków, jak i procent należących do nich robotników, i to w znacznym
stopniu. Podobne procesy - w idziane \o,' kategorb.ch ekologicz.nych - zachodzą
we wszystkich typ3ch organizacji.
\Vażnyrn pojęciem w analizie ekologicznej jest zrtg~szczcnic ni„;zy określa ·
jqce ogólnq liczbę organizacji z3j muhcych daną nisą Kiedy jest ono wysokie
- to znaczy kiedy wiele organizacji usiłuje wykorzystywać Z3soby okrcsloncgo
rodz:iju - wó;vcz:is nasila się rywalizacja w danej niszy i n iektóre organizacje
.wymierają" lub są wchlaniane przez inne, którym się powiodło. Na przykład
w jednym czasie istnbło wiele różnych związków zawoCowych, ktlrc konkuro-
wały ze sob.:i tak intensywnie, że w końcu czi;ść z nich sii: rozpn.db, a wi~kszość
połączy la si~ w wielkie federacje - AFL i CIO. Wcimy inny przykład: d omów
t ownrowych. \V tej dzicd7.inie istnieje ogromna konkurencj;i pomir;t.!zywielkimi
domami tow:-i rowy1ni, n:l skutek cwg:o wiele z nich znik:i lub przenosi się do
innej, zasobniejszej niszy. I tak J .C. Pcnney sprzcdawal wszystko -;- od
kosiarek, mebli i różnych okcesoriów po bieliznę i ubrani>, nic okazało się, ie
nic spr osta konkurencji Scarsa, Kmnrt:i, \Valm=irta i wielkich pólhurto wni
(które wchlon~ly wie lu detalistów .pol egłych" w konkurencji, t akich jak W.T.
Grant i Zodys). W zwiqzku z tym P enncy przeniósł się d~ znacznie węis:ej
niszy, rczy~nuj:\c ze sprz~<l:l±y wszystkiego, n konce ntntJ~\C st•; na śrcd meJ
klasy odzieży i dodatbch. . .
'rak wi~c \\T:lZ z z:ig~szczcn icrn rośnie konkurenCJ:l, w wyniku któreJ
j edne org:-inizacje przciyw:ij.\, inne z:iś „umieraj;'\" lub~=\ zmusz:.me do szuka·
nia zasobów w innych nisz;lch. Proces ten dotyczy me t ylko d 11mó"v t owa-
rowych, lecz t:ikic wielu innych typów organiza.cji. \Veźm_y n~_przykbd poten-
cjalnych członków, któriy st:tnowi=l zasoby ~1 sz orc:rn1zn_c1~ dobrowolnych,
J{jedy wzr~sta zag~sz.czenic t:tkich org~rnizaCJI , które .skup111Ją członków ma-
j :1cych określone dochody, wykształcenie o~az inne. cechy, ni~któ ra _z nic~
musz~ po:>zu kat sobie n owych nisz sklada1;icych Si<,' z czło nklivł o annycn
dochodoch, poziomic wykształcen ia itp. (~!cl'her•? 1" 1981, 1983, 1988.' 1990).
To s:1mo dotyczy ogcn<l rz:1<lowych, k tó:c ~o:>zukUJi\ zasob.5w w po:Jtnct po<lal·
ków. Jeśli zby t wicie instyt ucji rywahzUJC o dostr;p do tych zasobów - na
przykład slużb.1 zdrowia - t o niektóre z nich upa<lnq albo zostaną pol.1czonc
z innymi. . . . i o~rodków wbdzy. Na t~ formalną struktu rę naklnd>j:i się bowiem stosunki
Ogólny po~iom 1ub il ość z:1sobów w n ~szy_Jc~l bar~zo w~1~na .. Jdl1 z~soł~~
r osnl), to rywn1it:.cj:i wyg:is:l, nt nic popw1 _su; w n1s.z.y w1ęccJ orsnn~z:lCJ_i,
zwii;kszając tym S'1mym j ej z:-igęszc-z.cmc. J e:"t Z;'!Soby ~1ę kurc~ą'. to n<l.s1la su;
k onkurencja i niektórzy rnuSZ:\ zi;jnąć lub posz.uk:tć sobie n~weJ ~1 ~zy. Dobr_rm
przykładem jest prz~mysl obronny w Ameryce po r ozp:u1z11J Zwqzku S aw ice-
ll2
polityn~:i. gr~mndzq ludz_i .int.eresuj:icych się jnkąś określoną dziedzin~ (np.
st0\\'3:-j~:em~ m1ł~§n1kó,\ ~1~ł~J ?Mm), s1 dodatki~m do jakich~ in:iych
org;i:1iz~c11 (np. komitaty ro.dz1~1clsk1c przy szkołach) oraz ułutwi:lji\ kontakto-
w3me s1~ z~ so~~· ~ c=as.nm1 dz1a~~lność eko~omicznq b.1 d! polityczn:i ludziom
na!c±qc;m do oxre.l,o,neJ kntecom spolccznci (np. organizacje kobiece), 0 takie
prowadzą dzrnlal.no.c cha'?-tatywną (pomagaj:ic biednym i b<!zdomnym) itd.
Innym t)}"CmJ:storgamzncJa przymusowa, która sep.a ruje a-.voich członków
o<l s.poleczenstwa i rygorystycznie wymaga od nich określonych znchowań od
~rozb~ fizyczn~so przynn_1su.. \Viętniowic, pacjenci szpittila 1rnychi.1tr;czn~ch
l ~olm~rzc shnby znsndmczt'J są członkam i takich w1~1 .śn i c oq;=i.ni:.acji. n ato-
m1<l.st.1ch kad:n z~wodowa zorgnnizowanajest w sposób biurokratyczny. Tego
rc<lznJU orgilnil~CJC SI\ z~ zwy_czrij silni~ zhiera rchizowa ne z wyrntnym podzia -
l~m wb.dzy do k 1crowant:l. dz1ałalno~ci.:i. a je.iii to konieczne, t..1k±~ do stosow3 .
nin przymusu.
Trze~im ważnym typem s;s org~mizacje utylit.:irne, w któ11·ch lud.::il! wcho-
dz:i ~·· bi~rol:ratycznq strul•tur~ z konkretnych przyczyn i - wedle określenia
łcorn :aCJO_n:il_ncgo wyboru - k:ilkuluj;\ koszty wst'\picni.l z korzyściami , które
spodziewają s1~ uzyskał. Prywatne przedsiębiorstwa, wyższe uczelnie, związki
1 agendy rządowe t o nnjczęścicj spotyk.ine tego typu org:mi:acjc, które we
wsp?łczcsnym s~olecz.~ństwic zdominow.:ily t ycie kntdcco z nas. Spróbujmy
bowiem wyobrnz1ć sobie własne tycie baz pracy, domów towarowych, ośwbty
bądż służb rz.1dowych.
. O\~·a typologia _o rg:'"izacji stosująca pod:ial na dobrowolne, przymusowe
z wymienionych t u organizacji istnicj:i elen~enty pozost:a1ych typó·.1o·. Na przy.
kl3.d szkoły podst::i.wowc są przymusowe w tym sensie, te istnieje prawn;·
obo\\;ązek chodzenia do nich, nic są także w co:az '";ększym stopniu utylit<ir·
ne, poniewai zapewniaj:)_ określony szczebel wykształcenia. o ludzie: ka!kułują
sobie korzyści płyn1ce z cczcnia się. \\"cżmy inny przykJa.d: organizacje d obro·
wolne, na prz?·kład sekty rclis\jne mogą stosować bard?o silne środki przym u·
su wobec swoich członków. \ V org:rniz=icjach przymusowych może istnieć także
pC\\ien element dobrowolności i użyteczności, jak to jest w przypadku służby
ochotniczej w wojsku bądi d obr owol nego zgloszenin się do szpitala psychia-
trycznego. Typologia Etzioniego daje zatem jedynie ogólne wyobrażenie o róż­
norod ności biurokratycznych org:iniz:icji. Możemy teraz spytać: Co spra\via, Ze
jakiS j eden typ lub r ófoe formy danego typu zdobywają przewagę nad innyn1i?
Odpowiedzi na t o pytanie należy szuk:ić w ekologii organizacji.
Ekologia organizacji złożonych
Analiza ekologiczna. kładzie nacisk na to, że organizacje funkcjonują w ni·
szach obfitujących w określone zasoby - pewien rodzaj klientów, czlonków,
rządov.--ych s ubsydiów, słowem ws zystko, co umożliwi.a istnienie danej organi·
zacji. Uwaia się także, i ż organizacje są w ciągłej gotowości d o rywalizowania
ze sobą o zasoby znajduj~ce się w danej niszy. I rzeczywiście, cale . popul acje"
li I
---.,...----
. -.-„---~_.·-~-':~
~---~ -----~~·.~
kiego. Obniżyło si~ zapotrzebowanie na sprzęt wojskowy, co dop rowadziło wiele
firm do bankructwa bądi do znalezieni> sobie nowych nisz (przes tawiły się na
produkcję dóbr cywilnych).
J ak "idzimy, analiza ekologiczna traktuje społeczeństwo, o także gospodar-
kę świato·.vąjako wiele mających określone zasoby nisz, na które skladają się
pieniądze, członkowie, klienci oraz wszelkie inne czynniki umożliwiające funk·
cjonowanic danej organizacji. \ Vysoki poziom zasobów w nis zach pozw3)a
narodzić się nowym organizacjom, ale nadmierne zagi:szczenic nnsiln konku·
rencjr;, która powoduje, ie niektóre z nich muszą umrze~ lub poszukać s obie
nowych nisz. Dl3tcgo też rozmieszczenie w społeczeństwie różnych typów
org:mizacji jest odbiciem liczby nisz, ich zagęszczenia , nnsileni:i konkurencji
o dostęp do zasobów w danej niszy oraz nasilenia. r ozp:Hlu organizacji.
Wewnętrzna dynamika organizacji
Analiza ekologiczM mówi na m, d laczego powstają różne typy organhacji,
nic nie W)jaśnia, co się dzieje wewnątrz nich. To, czy orc:miz:icjc przetrwają
bądź się rozpadną, zależy w dużym stopniu od tego, w jaki sposób funkcjonujq.
Przyjrzymy się obecnie niektór;w wewnętrznym czynnikom pobudzaj~C)"In ich
funkcjonowanie.
System n i cformnlny
\Vcd lc teorii symbolicznych interakcji ?udzie twarz:\ więzi społeczne nawet
wówcz:is, kiedy na rluci sic: im znn.cznc ObTTnniczenin biurokrntycznc, po nicwa t
n ie S:\ robot.ami nni trybik:lmi w zimnej, bezosobowej machinie biurokr:itycz·
. nej; t•Norzą wi~zi społeczne równolegle, n często na przekór formalnym s tru·
kturom pozycji, przepisów i wbdzy. Ów proces wytwnrznni!l bardziej osobis·
tych i n iefor malnych wir.zi czc:sto n:lzyv.·any j est systemem nicform:llnym
(f!oe thlisbergor, D ickson, 1939).
Cza.sami t=iki system dzi:lł:t n:i korzyść org:miz:lcji, j nk w przypndku gdy
prncownicy obchodzą niewygodne przepisy, które hnmujq wydnjno~ć. Kiedy
indziej natominst utrudnia on funkcjonowanie orgnnizocji przez to , te tworzy
sieć nicform>lnych powi~zari, które odci.1gaj~ ludzi od prncy. N> przykł ad
nicr;u spotkaliśmy za pewne o.•rnby w j;ikicjś orr:nniz:icji, które były tn k z.njt;tc
poc«tw<:dkami lub plotkowaniem, że z<1nicdbywnly prnc~ , nlc równ i~ c:z:i;-~to
styka liś my się z pr.icowniknmi, którzy \1,.rykon.ystyw:t!i swoje nieform:iJne
powi:tzania, aby pomóc n:im przedrzeć się przez rn fy biurokrncji.
Struktura org:tnizacji jest zntem czymś więcej nniżcli ukJndem pozycji
nieformalne, które uzupcłniaj:i. n czns:uni n:awct wypieraj:\ fonnalny s ystem
pozycji, norm i władzy. Aby zrozumiet nktu nlnq strukturc i sposób funkcjono-
wania danej organizacji, należy poznać oba jej nspekty - t en fo rmalny i ten
niefo r malny.
113
Wlndzn I konOikt
Teorio konniktu podkreślają znaczenie nierówności w wywoływaniu nnpi~ć
i doprowadzaniu do konfrontacji (Collins, 1975). Ponieważ organizacje stano·
wią zarazem hicrnrchic władzy, wobec tcc:o konnikt powinien istnie~ zawsze,
olbm..,.icm wladza rozdzielana jest. nierówno. I rzccz)"viścic, system niefor mal-
ny cz~sto przesycony jest niechr,cią osób zajmujących niższe pozycje web<><:
tych, którzy mają włndzQ (Dahrcndorf, 1959). W pewnym sensie system nic·
formnlny umożliwia człowiekowi znchowAnic własnej godności (i Ył)'obrutcnia
0 sobie), n zarazem umoŻh\\•in mu „cichy„ opór lub nawet odl.!bTanie si~ n:i
ludziach zajmujących v.')'iszc po:ycje.
Różnice w zakresie posildanej władzy także prowadzą do konfliktów o .zaj·
mowane terytorium" w obrębie organizacji. Ci, którzy zajmują odpowiedzialne
stanowisk:i i wl:idz~. bronią się przed oddaniem ich tym, którzy chcieliby je
przcj~ć. Okazuje si-:, że do wielu starć dochodzi w organizacjach wówczas, kiedy
praco\'.rnicy i kadra kierownicza dom:igają sii: udziału we władzy i wchodzą
z tego powodu ze sob:i w konnikty. Każdy z nas jest zapewne uwikłany w tego
rodzaju zm;igania, kiedy różni ludzie uzurpują sobie prawo do rozstrzygania
nnszych spraw; być może znajdowaliśmy się także w sytu:icji, gdy ktoś wtrąca
się w to, co robią inni, i zostaje za. to skarcony. Tego rodu:•ju syt.uncje mogą
rodzić napii;cia, co ~,„;adczy o tym, ie zajmowane. pozycje i prz~pisy formalne
nic zawsze eliminują konnikty. Często zdarza się, że j eszcze je potęgują.
\\'ynika z tego, że w samej naturze hierarchicznego uprządkowani:t leży
konnikt, który zabiera mnó$two czasu i energii emocjon:iłncj ludziom, którzy
pracują w danej organizacji.
Rządzenie i zadania
Rodz aj zadań stoj?,cych przed organizacjami oraz potrzebna do ich wykona·
nia technologia w dużym stopniu oddzialują na strukturę tych organizacji,
zwłaszcza zaś na ich zhierarchizowanie (Perrow, 1967, 1956). Generalną
z3snd:tjcst, że kiedy realizacja zadań wymaga za::mgażowania maszyn i ludzi,
wówczas hierarchia się powic:ksza, ponieważ trzeba b:trdzo ściś!c koordynować
pracę ludzi i maszyn. Ale zbyt duto nadzoru może wyv.-ołać niechęć pracowni-
ków web<><: nadzorców. Tak właśnie było w przemyśle samochodowym w Arne·
ryce, póki nie zdecydowano się na zmniejszenie szczebli kierowniczego nadze·
ru, a zarazem na lepszą koordynację robotników i maszyn - uczyniono to
w zakladach samochodowych Hondy i Saturna. Obzuje się, ż e im bardziej
określone zad:inie wymrl.g:t vdększej koordyn:icji wykwalifikowanych robotni-
ków w celu wyprodukowania jakiegoś j ednootkowcgo wyrobu (np. jachtu na
zamó„;enie klienta) w przeciwieństwie do masowej produkcji (np. ma!ego
samochodu), tym b:irdziej niefonnałn:ijest owa koordynacja i mniejsza potrze·
b:i nadzoru. Lepsza jakość tego rodzaju produkcji .z:ilogowej" skłoniła większe
firmy zajmujj\ce się masowym wytwarzaniem towarów do tworzenio. zespołów
robotników, którzy pracują wspólnie bez nadzoru, wytwarzahc poszczególne
części (takie jak np. silniki samochodowe czy skrzynie biegów), przesyłane
następnie n::i taśmę monto.żową.
11.J
ponad s:imo wykonnnie zada nia. Albo jeśli członkowie danej org;rniz:tcji chcą
tylko uniknąć przymusu \\.')'\vicr:mego na nich przez osoby m:tj;ice wł:ldzę, to
najprawdopodobniej wyłonią się dwie kultury - jedna autorytarna, kierująca
osob:lmi spr:twuj=tC)'Tni funkcje nndzorcze w ich dą!cni:ich do wymuszenia
posłuszeństwa ,„·obce ich polec.en, i druga, W}"\\Toto-....a, skbnbj:ica do takiego
postP,powanb, oby jawnie robić tylko tyle, żeby uniknąć przymusu, nltomiast
prywatnie, po cichu, bojkotować dążenia organizocji. Dobrym przykładem tego
typu kultury s:i wi~zienb, w których stra7.nicy i ndrninistracja mają całkowicie
odmicnn:'\_ kulturę aniżeli więźniowie posi::idaj:\CY rozbudo\'·rnny system niefor-
malnych zachow~ń. norm i przekonań odrzuc:tj:\cych wszelką władzę.
Kultura or-g:iniz:icji st.:ib się ostatnio bardzo wn?n:i spr:n1:ą z powodu
z:lgr<lniczncj konkurencji wobec firm ameryk:l1\skich. Na przykłnd przcdsię ­
biorslw<t produkcyjne w Stan;ich Zjednoczonych m<tj•\ za solq wieloletnią
historii; nnt:igonistycznych stosunków z robotnik:tmi, co doprow'1dzilo do wy-
tworzenia wśród nich kultury opartej n:t postt\\vic „rób tylko to, co 013.sz do
zrobit'nin'", braku poczucia więzi z organizacją, a w k onsekwencji do brakorób·
stwa. Zmian:i tego rodzaju kultury jest bardzo trudn:i, nle przedsiębiorstwa
omcrykailskic b~d:t musil-ly to uczynić, jeśli chcą przetrwać. Jl·dnak znmiast
zmieniać sposób Z:lrzqdzank1, firmy często tylko eksportltj:'\ swoje miejsca.
pracy za r:rnnicę , tam gdzie pracownicy są bardziej potulni. Db kontrastu,
w firm ach stosujących zaJ. \\'r:t.nsowaną technologi~ strukturn przcdsi~biorstwa
nmcrykilńskicso jest najbardziej efektywna, ponicw:it sprzyja ona silnemu
Z:t:lnga±ow=-iniu się prncowników w rc:-tliz.-icję celów firmy. dzi~ki czemu d:lją
oni z siebie bardzo dużo, wykonując zn:ikomit!) jakościowo prncę, przy czym
z=trówno nadzór, j:ik i szczeble władzy sprow:idzonc S:'\ do minimum.
Prawo Pn.rkinsonn
Pracownicy zawsze usiłują wyglqcfać "" b=trdzo z.ij~tych , oby uz:ts:idnić to,
co robi:t. nawet jeśli ich wysilek jest tylko m:'\mow:tnicm cz:t:>tt (P'1rkinson,
1957). '!'ego r odzaju sytuacja jest żródlem ogromnego braku efektywności
organi z:tcji, ponicw.:i! musi onJ. cz~sto pł:icić ludziom Z.) nikomu niepotrzebną
prncc;. Jcdn:-tk zawsze istnieje problem, w j:lki sposób oc~nić, coj~:;t konieczne,
n co nic jest, zwł:tszcza. gdy pracownicy robią wszystko, teby UZ;lSJ.dnić swoj:i
pracę. Tak więc prMvo Parkinsona stwicrdzn, te .pracn trwa tyle cznsu, ile
potrzebn n:l j ej ukończen ie", i fakt ten stnwia pn.cd n:uni problem okrcślcni:t,
ile cznsu z:tjmic wykon:mic pos2czególnych z:tdrtń. Dzi:tł:mie pr.tw:t Pnrkinso-
nn wyrninic widać w wielkich m:ichin:tch biurokratyc:nych - z::trówno rz:ido·
wych, j:Jk i g:ospocbrczych - klćrC: staj;\ si~ pn.ez. t o oci~i.:1\C, nieskuteczne
i ma.motr:twnc; n j cdn:lk za kntdym razem. trudno j~st zdefiniować, które
pozycje S=l, nieistotne i które s t:inowiskn prncy n=tlciy zlikwidow:tć. Ten proh·
Jem lciy u podst:nv retorycznych wypowiedzi polityków i m~ncd.lcr6w nn temat
„likwidncji n 1:'lmotrawstw:t„, nl~ zn:lcznic trudniej jest zdccydownć, gdzie
i w jaki spDiiób nnleiy to zrobić, nnitcli składoćj cdynic obietnice be1. pok rycin.
J 16
Gdy zndnnicm org.1niz:1cji ·~ usłui;i a nic wytw · · .
WÓ\\'Czas hicrnn:hi;i jest z:nacznic zrud;1kowonn poa~nn1~ J!\kich·\ towarów,
kontrolownnin niemal ka!deg<> ruchu. Nadzór pol~i;a t~~;c"ze .n~~ ma potrzo~y
dokumentów oraz sprawdrnniu informacJ'i w celu u . J. ' przcglądamu
. . 1 pewn1cnia sic. rzy prJca
zos t n I:lwykonana na ł e,c.yc1~. \I rciult:icic hicrnrchi 3 ·ł d· · 3 d •
stopnin ogrnnicz..'.'lna. '~ ;:i ...y JC t o pewnego
nzqdzenio I kontrola
Typ org~nizncji - dobrowolna, utylit<Jrnn, czy te! przymusow:i _w znJcz·
ny~'. stopniu okre~la ~fosób.kontrolowania swoich czlonków (Collins, 1975).
Je.li. Jest to org.an1zatJO utyhtama, posługująca się tylko pl•cami w motywo-
~vamu prnc?\\•mków, to_Potrzebny jest spory n:id:ór, który mn zag-.vnrantow:i.t,
ze prac0\~n1cy „z:tsługuJ;l_ na otrzyn1)"'vanc picni.1dzc'". Ale jeśli z.l.1 ng.:iżo·Nanic
p:acown1k~w wypł}"'\'~ z poczucia, że jest się profesjonalistą, to n:idzór nic jest
a.z tak kon1~czny, ponie~\'.Ji: .duma'" z wykonywanej prncy (ambicje zawodowe)
z powodzcmem za~t~pUJe nadzór kierO\\.'niczy. Organizacje dobrowolne, w któ-
:ych opró_cz s:tmeJ pracy wym~g:rny jest także wysoki poziom kwalifikacji
l pr~~tyki ,Cmedycyn:t,. pr3·,.,·a, n:-iucz.-inic uniwersyteckie itp.), mog~ dobrze
r adzie s~b1c bez spcq.:alr.ego n:d:oru, bo wysLirczy samo z:i:tngażow::mie
prac~wmk~w w to, .co robiq. Próby połączenia pracy wym=tgającej niskich
kwahfibCJI z poczuciem profesjonalizmu ksztaltowanym przez normy określa ·
J~ce, coskład3 S!ę na ~dobrą pracę", nic są zbyt udane.jak pokow}c w ostatnich
latach prz~·kbd choc~ażby przemysłu samochodowego w USA. Gdyby mo;na
b~lo to ~s1ągnąć, wowczJs byłoby możliwe zmniejszenie nadzoru i bery
ku?rOWTllCZCJ.
W organizacjach prz}musowych natomiast silnie rozbudowana hierarchia
w!Jdzy i nadzór będą zawsze potrzebne, aby dopilnować, żeby ludzie r obili, co
do ~ich n:ileż~, poniewnż w tego r odz=tju organizacjnch - jak \\1('zicnia czy
szpitale psychiatryczne - trzeba wymuszać przestrzeganie norm pod r:rofoą
przymusu. Nie są one zresztą nigdy zb)1 skuteczne, chociaż armie bywają
b nrdzo sprawnymi ,wakz ąc;mi machinom i". Jednak w t}m przypadku skutccz.
ność dzi3łania wojska opiera się na tworzeniu nieformalnego za::mgażowanb
:\· P:ze.strzeg~nie norm oraz r oz„,;janiu poczucia dumy z tego. że się jest
zołmerzem (me ma na to \Y·pływu ani hierarchia władzy, ani zn grożenie sądem
wojskowym).
Kultura organizacji
. Rodzaj zadań, władzy i sprawowania kontroli w znacznym stopniu wpl.)"va-
Ją na lrnlturę danej org3rjzacji, czyli systemy symboli (wartości, przekonania
1 normy) kierujące zachowaniami w obrQbie pełnionych ról (Smircich, 1953;
Pondy, 1983). Jeśli pracownicy nie lubią nadzoru, a ich motywacją do pracy są
przede wszystkim płace, to kulturę takiej organizacji cechuje postawa ,rób
t~lko to, co r:ias~ d~ z:~bienia", p~zbawiona c.mocji i poczucia v.rięzi z organiza-
CJą. l przec1v.m1e, JC:ih mOl}'\l/aCJ3. pracowników wypływa Z zaan gażowania
w osiąganie celów organizacji, to jej kultura będzie sta\\;ać wysiłek pr;icownika
115
Zasnda Petera
Innym źródłem nieskuteczności organizacji jest skJonność do awansowania
ludzi, aż. nic os iągn~ oni „szczcbl~ niekompetencji'" (Peter, Hull, 1969). Jeśli
1
P.rn~owmcy wy~o~uJą d obrze pow1crzone im zadania, to zazwyczaj nw:insujc
s1~ ich d? bard21eJ wymagającej (i ccz;;,;ścic lepiej płatnej) pracy; w pewnym
momcnc1~ pracow111k m_oż.e zostać umieszczony na takim stanowisku, którego
wymagania przekraczaJ:uego kompetencje. Jednak rzudko przesuwa si.; Judzi
z po~vrote~ d~ pracy, w ~tórej dobrze. sobie radzą. JcSli tego rodz:\ju posti;po-
~va nie.obcJmUJe bnrdz~ wielu prncowmków. to wówczas dano organizncjn pel na
JCSt mekompe.tent.nycn ludzi. Jut samo to powoduje nieskuteczność, a na
dod~tek ~rgamzacJe muszą zatrudniać nowe osoby do współpracy łub .nsysto·
wania" niekompetentnym, co jedynie jeszcze hardziej je obci'lża .
Hytunlizm
Paniewa~ orgnnizacjc_.formal~c ~ajri wyratnie określone zasady rządz;'\cc
po~tqpow.in1em prnc?~·~11.:ó:•:, us~l~J~ one za~hęci.ć d.o surowego przestrzegania
O\\ych re.guł, i:aw~tJe~l1 un1cmozl1•.vm to os1'lo"lllęc1c retów danej organizacji.
Zwolcnmkam1 ~a.kich „rytualnych zachowań" są zazwycz.-ij starsi pracownicy,
którzy wykonu;ą .sw~ pracę przez wicie lat w ten sarn sposób. W rezultacie są
!nk mocno przyw1qzam do OWCJ rutyny, :te tracą z oczu ecie swojej orgnnizacji
1 ślepo przes.t:zegają o~owi~zujących reguł (Merton, 1968). Postr,pują .zgodnie
z p'.zep1som1 , wykazui.ąc silnie wykształconq niezdolność do bycia elastyczny.
mt 1 h~·órczymLJc.~h mcfo;m~lny system w danej organizncji zdominuj~ tacy
właśnie .rytu.ał1śc1 , to staJe SIQ ona mc$kuteczna, niewydajna, a takie irytu-
iąca t frustrująca dla tych wszystkich, którzy mają z nią do czynienia.
Alicnacj~
. Wiele zaje,ć, trzeba to przyznat', cechuje powtarzalno~ć i nuda. Nic wyma-
g:tJ:i, od n:ts krc~t}'\vności ani innowacji. Trzymnmy sic ich gMwnic dla pienie·
dzy. Tego rodzaJu praca m:i włnściwo~ci nlicnujrice. Diurokrntycznc orgnnizJ..
cjc S=t. z na lury takimi s~rukturami, w których w zn:icznym zakresie t:tki\
właśnie pracę, rutyno:'~ t powtarzalną, się wykonuje - niezależnie od tego,
czy JC5t to przekładan i~ papierów, czy tci siedzenie pn.y komputerze. Cz<;sto
trudno jest spnnvić, aby praca mniej nas nłicnow:iła., ponicw:it w·•/nHrn to z. jtj
naturj, ~!Jl.ego też wi.elkic i ~l~fonc org:rnizacjc wci:tt boryk:lj=t sii; z ~noblc­
mem, w pk1 spo36b nic dopus(:1Ć do teI!O, nby pracownicy byli nicrndowoli'ni
z pracy, bo wówczas wld.:idają w ni=\ jedynie minimum wysiłku i nic wi~ccj.
J/7
----- ------ ---
Zmlc11 lu.J11cn si~ struktura orguulzacji Podsumownnie

Organiz.icjc we współczesnym świecie zmicniajł\ się w ni~:wykle s:ybk?:-:1

tempie. Przyczyn,, po °'ęści tkwi w technologii, częściowo też mah na t<l wpłyv.­
?'lżcnia do przezwyciężenia omawinnych wyżej problemów. Inną przyczp.,
Jest przyspieszenie i n:.si1cnio konkurencji w gospodarce świ3towej. Jclli
chodzi o technologię, to często, w odpowiedzi na t..'nią siłę robocz!'\ w innych
częścbch świnia, wykorzystuj'\C wsrólczcsną wiedzę, konstruuje się robvty,
które mogą wykonywać w przemyśle większość ogłupiającej i rutynowej pracy,
dzit:ki temu organit:"tcjc tnOC:\ z::ioforow:lć robotnikom b:trdiiej intercsując~1
pracę, choć większość zajęć fizycznych nadal jest ogł upiająca i rutynow3.
Nnjczęścicjjcdnnk organizacje po prostu likwiduj'\ stanowiska pracy fizycznej.
\V ciągu ostatnich dwudziestu ła t stosowanie nowych technologii pozwoliło
stworzyć nowe rodznjt! pracy związ:rncj z informacją i usługnmi. W rcz.ult.sde
wiciu dotychczasowych pr.i.cowników fizycz nych siedzi teraz przed komput..:--
rani.i :i.IUo ze sluch:lwkami na uszach. Ale tego rodzaju praca jest często równ:e
nudna jak na hali produkcyjnej w fabryce, na dodatek w Ameryce również
gorzej opbcana. Co więcej, ponieważ coraz mniej robotników potrzebnych jest
w przemyśl~. rośnie liczb:t miejsc pracy w handlu i u sługach, ale S:\ one często
bardzo nudne. Sprzedawca w domu ta\'„·aro\\)'Jll czy w barze szybkjcj obsługi
wykonuje pracę, która jest tak samo zrutynizowana j ak ta w fabryce, n gorzej
opłaca.na. Tak więc wcale nie jest OCZ)"\\•iste, czy przemiany technologiC-?-ne
stworzyły organiz:icje o mniejszym stopniu zbiurokratyzo,vanb aniżeli te
istniej~ce w przeszłośc i. W przypadku wysoko zaawansowanych technologii -
takichjak programow:mic komputerowe, inżynieria, badania :1.:iukowc prow:i-
dzonc przit?z poszczególne firmy, medycyn:l i biotechnologia, nnucz3nic uniwer-
syteckie i bacbnia naukowe n:i ''-'"YŻszych uczelniach i tp. - nie ulega wątpli·
~vości .. że organizacj~ t~go rodz3ju zapewniają znacznie b:irdziej interesującą
J nmb1tną pracę, a pomeważ "J'Tlagrcdzenia w tych dziedzinach poz·.1,·al:ija ~:i
rozwój inicjatywy i krcatywnodci, praca tego rodzaju j est o wiele bard~iej
s3tysfokcJOnUJ:\Cn. Jednak mimo iż. \\')'Soko zaawansowane technoloeic w po-
ł'lczeniu z silną ogólnoś,viatową konkurencj:\ stanowi!) mocny bodzicc°skb:nfa-
jący do zmian, to j ednak charakter pracy wykonywanej przez v.iększość ludzi
wcale się do tej pory nie zmienił.
Dążenie współczesnej, nnsyconcj konkurcncjri gospod:irki świ:'ltowej Co
rcstrukturyzocji organizacji - zarówno przedsiębiorst'"" jak i a&end T'Z..'\CO-
"')'chi samorządowych - jest równic ważnym źródłem przemian jak techn<>-
Jogia. Dobra i usługi znacznie lepszej jakości, dostarczam• szybko i tan:o,
wymagaj:\ takiej org3nizacji pracy, która pogłębia \vięź z orga:!iz:i.ch, a za~~­
zem redukuje nadmierną liczbę szczebli władzy oraz problemy z tym z"·iąza~e
- alienację, rytua!izm i konflikty. W przyszłości organizacje będą d ążyć C,
\1rytworzcnia ~pój ncj ku.ltury, która kładzie nacisk na dumę z 1;1.1·kon)'\1,·3nej
pracy, rcdukUJC nadzór i zachi:ca c!o innowacji oraz inicj::itywy. Trudno pO\\il!-
dzieć, w j ak szerokiej nastąpi to skali, ponieważ nie znikną ograniczenia
utrudnio.j;ice ów proces - ludzie nnd:t1 będą pracować przy m:lszyn::ich i \'.J'·
kony\vać proste, nic wymn:gajqcc kwalifik:icji usługi.

118 I
I
-·.- .- - . - -
. - _- ·~„·-:-~
I
- - --- - ----- ··

System nierówności istnieje wówczas, kiedy pewne kntegońc społeczne

l:::zi otrzymujq '";ęcej cenionych w danym spolcczeils t\vie dóbr nni~cH inne
Rozdział 8 katcgońe, albowiem wartościowe dobrn - wł:idza, bogactwa. materialne, pre-
stiż. i szacunek, zdro•..,.ic, wykształcenie itp. - rzadko S'\ rozdzielane równo.
Jedni dostają wii;cej niż inni. n posiad~rnie określonych dóbr staje sii; W)TÓ!ni·
k~ !:m d:rnej kategorii. !'\a przykład męiczyini i kobiety róż.ni=-: si~ pomiędzy
svbą nic tył~:o z powodu odmiennych cech biologicznych, ole także ud~i:ib.mi

NIERÓWNOŚCI: w poszczególnych dobrach, co potę1:uje, b'\dŻ tylko u twierdza owe różnice

biologiczne. Subpopulacje etniczne są .inne" nie tylko z powodu swych trndycji
KLASOWE, ETNICZNE I PŁCI kulturowych, ale także dlatego, że każdej z nich przypada innej grubo$ci
kawałek tortu złożonego z rozm:iitych dóbr. Nie...,'Ykw:tlifikowa.ni robotnicy
r~inią się od wykształconych pr:lCO\•mików umysłowych nie tylko charakterem
wykonywanej pracy, ale także ilością cenionych dóbr, które otrzymuj'\.
Ocz)'\viście zdajemy sobie sprawę z is tnienia owych pod ::i:"tłów w społcczcr'1 ·
s~wie. Wyczuwamy frustrację i gniew tych grup etnicznych, które nic po;iad3jl\
zbyt wicie, a je.iii akurat należymy do jakiejś innej grupy, to unikamy takich
miojsc, w których można byłoby nas rotpoznać. Jeśli jesteś kobiet:\, to z!o<ci
ci'; uprz)'",.,.H~jowanic mężczyzn na rynku pracy i w polityce; a je:ili jrsteś
mężczyzną, to zdajesz sobie spr:twę ze zmi:tn, k tóre dokonują si~ w z:tkrcsie
cystrybucji dóbr, i z tego, że twój udzial w takich dobrach,jnk praco, dochody,
prestiż i władza be,dzie coraz bardziej równy udziałowi kobiet. A kiedy spoty·
kasz. się z kimś należącym do innej warstwy społecznej, wówc:as w wymi~nia·
nych uw::isach i żarcikach będz ie kryć się nnpiG"cie wyptywnjące z foktu, i.e
j"°·~::n z wn.i m:i wii;ccj niż drubri. Tak wir,c nierówności Sl:l.nowiq wa!n;'\ dyn3·
mi1.uj'lcf\ siłi: w k<tidym spoleczc1\stwic, <llntcso wnrto bliżej si~ im p r:.yjrzc~.

STRATYFIKACJA KLASOWA
Co to j est stratyfikacja

Jest to ogólny termin używany do opisy\"':tni:i. społcczeri:;tw:l, które 1) roz-

dzii:b w sposób nierówny dochody. w1 adz1; , prcsti:i.ornz. inne w~rtościowe dobr:t
i 2) tworzy odrGhno kla5y, których C7.!onkowic ról.ni~ si~ mic<l1.y sob., pod
wz:gl~dcm kulturowym, behawioralnym i orc:lni1.acyjnym (J. Turner, 19S-b .l.
St1>picń stratyfibcjijcst określony przet to, jnk nierówno S:\ rozdzielane dobra,
jai; h:lrdzo wyrGżni:lj:\ sit; klasy ~połcczne, j<lk du ta mobilnoA~ istnieje romit:·
dzy nimi ij:ikajes l ich trwałość, nic'Zmicnno~ć . \V systemie knsto\'.,rym , t nki~1
jaki istnieje w Indiach, wy~tc;pujc wysoki stopień str~tyfiko.cji: pon.icwn!. lu~::1e
rodq siQ w j.1kicjA klasie bądi .koście", która posiadn cnłkicm 11rne ud:„ły
w liciących siQ dobrnch nnitcli pozostałe bsly i z której nn ogól n ic moina
vr;jść . W systemie klas olwortych, tnkim jnk w zachodnich d cn;okrnrj.1c_h~
granice pomi~dzy klas::imi s:i nieostre i zmienne, n prLCJŚCIC z Jednej do druglrJ
jest moZ1iwc. T11k wi~c jako członek społeC?cństwn moj:\ccgo bnrdzicj otw:lrty
system klasowy właśnie pr;i~ujon nad tym, nby poprawić swoj:i pozycj~ klaso·

121

110
 wq, którq zo~cwnilo ci rodzinn, bqdf tct usiłujesz utrzymać dotychczasową.
C~t;iko prncuJCS7. nn studinch i przejmujesz się swoimi wynik;tmi, ponicw:it
wics?, te w n.mcrykań ·kim społcczc1istwic w du!ym stopniu od wykształccni:t
za Idy r odza; pracy, dochody, prestiż i udzinl we wbdzy. Stawbjcst wysoka,
dlatego w collegc'ach i na uniwersytetach pod pozornmi nie frasobliwości panu·
JC dutc nnpit:cic i poważna otmosfora.
Annlizn strntyfikncji
Ponieważ stratyfikacja ma tak wielkie znaczenie dla dynamiki społeczeń­
stwa, jes t on:i przedmiotem zaintcrcsowani:t socjologii od ch\\.;Ji powstanin tej
dyscypliny. Warto Z3tem ZOP<Jznać się z różnymi poglądami na ten temat,
poczynaj~c od teorii konfliktów Karola Marksa i Moxa Webera.
Korol lllnrks o stratyfikacji
Marks przedstawi! prost~. może nawet zbyt prostą teorię stratyfikacji
(Marks, Engels, 1848). J ego zdaniem ci, którzy posi adają w społeczeństwie
środki produkcji - to jest materiały i narzędzia potrzebne do wytwarznnia
d óbr - mog~ kontrolowaćo~rodki wladzy, symbole kulturowe, pracę i styl życia
innych ludzi. \ \.' zwi=lzku z tym we wszystkich społcczeństw3ch istnieje podst.:i-
wowe napięcie pomi~dzy wł:tścicielami a tymi, którzy środków produkcji nic
posiadają - niezależnie od tego, czy sq to wieśniacy i szlachta, czy też
kapitaliści i robotnicy. Ponieważ ci, którzy posiadają lub kontrolują środki
~roduk~ji, moją władz~. moc<\ manipulow:ić symbolami kulturowymi, tworzyć
tdcol~sie uz:isadniającc posi:'ld~ną przez nich władzę i przywileje, n zarnzem
negu;;'\cc roszczenia innych do własności i władzy. A jeśli zajdzie potrzebo, to
po'.rafaq zastosować przymus fizyczny i r epresje wobec tych, którzy kwestionu-
Ją ich stan posiadani:i i prawo do rządzenia. Jednak ?-rtarks uwatał 1 te ów
podst.lwowy konflikt interesów pomiędzy posiadającymi własność i włtldzę
n ~~:bawionymi ich prowadzi w sposób nieunikniony do sytuacji, w której mo!e
dOJSC do rewolucji wyv.·ołanej przez tych , którzy pozbawieni są wpływu na
wyniki własnej pracy, niewiele posiadaj:\ i nie mają żadnego udziału we
władzy.
W jak_i s~osób konflikt interesów może przerodzić się w otwarty konflikt,
który_zm1cnrn zasadę podziału dóbr oraz istotę systemu klasowego(a w Miwnej
utopn Marksa hb;,duje wszelkie podziały ldasowe)? Oto, jak ;\brks odpowia-
da na ~o pytanie: ci, którzy posiadają i kon trolują środki produkcji, mieliby
„siać z1~r~o wJasncj destrukcji", tworząc warunki, które umożliwiają mniej
uprZ}'\'-'~!eJowan~. ~o.jpierw uświadomienie sobie \\•Jasnego interesu w redy·
str~buc;1 wlasnosc1 1 władzy, a następnie ich mobilizację polityczną w celu
zmiany systemu (Marks, Engels, 1848). Na przykład w analizie kapitalizmu
Marks (1867) uważa!, że głównym motorem dziobn ia właścicieli środków
produkcji - burżuazji - jest rywalizacja między sobą w dążeniu do zysków,
122
..:..::-.
bqdż wielkich maj;itków; to samo dotyczy wpływowych polityków). Grupy
statusu spolccznei;o są to katei;oric społeczne i więzi pomiędzy tymi, których
Jączq podobne symbole kulturowe, gusty, pogl;idy i styl życia i którzy w rezul-
tacie cieszą się podobnym szacunkiem, uznaniern i prc~tiżem.- I choć ~PY
statusu spo1cc-zncgo (stany) mogą być odbiciem st.lnu pos1~dama oraz udział~
we wJ3t!2y ich członków , to jednak st:ino.,.:i:\ od~qbn:'} pod:>t:w•~ str_atyfik~cJ~
(np. elity profesorów wyższych uczelni często m:tJ~ rrrupo:\'e zw1;pk1 z ludz~11
majętnymi i posiadającymi wladzę, nic sami profcsorow1e rzadko_ dysp?nu;ą
większą wlasnością bądź władzą). A zatem dla Webera strat)i1kacJ3 obe;muje
znacznie wi~cej nii tylko hicr3rchię klas odzwicrcicdbjqc:i stosunki ekono·
micznc ornz jes t związana z hicrnrchią wł::idzy i przyn:llcinością do grup
statusu społecznego. . Jednak teorie ft1nkcjonalistyczne s:i_ g1ośno krytykowane z3 jedną istoto:)
Jcdn:ik w analizie konfliktu teoria \Vebera b:irdzo przyporom~ Marksowską
(J. Turner, 1991, l993b). Wcwn~trz i pomiędzy różnymi klasami, partiami
i grupami statusu społecznego trwa nieustanny konflikt, ale żchy znczql on
obejmować cale społeczeństwo, musi dojść do: 1) wytworzeni:\ silnych wz;ljcm-
nych z:tlcżności pomiędzy kl3snmi, partiami i grup~mi stntusu .~polccznc~o
(oznacza to, że eh ty wsz~dzic sq te same); 2 ) ogromne; dysproporc;1 w dostępie
do dóbr pomiędzy tymi, którzy zajmują najwyższe i najniż.>ze pozycje w tych
skonsolidowanych hierarchicznych strukturach; 3) nikłych szans n~ przcmicsz·
cznnie się w górę każdej z tych trzech struktur. Kiedy występują wszystkie te
czynniki, wówczas może się pojawić charyzmntyczny przywódca, który closi
ideologi ę rewolucyjną i mobilizuje uciska~ych do pod'\bnia dro~q konniktu
i redys trybucji \'d:isności, wl.i.dzy i prestiżu. \V tyrn miejscu \Vehcr przcmnwia
b;irdzo podobnie do Marks :'I, jednak z pewnymi is to tnymi z:istrzr>.cninmi. Po
pierwsze, nic musi dochodzić do wysokiej korcl:lcji pomi~d2y przynnlcinościq
do klns, grup statusu splecznego i partii, przy czym upierałby się Marks,
podobnie jak nie zawsze występuje wielka dysproporcja w zokresic posiada-
nych dóbr, czy też niska mobilność w obrębie owych struktur. Po drugie, n :nvet
jeśli występują wszystkie te trzy czynniki - duża korebcja przynnleżno:ici,
wielka dysproporcj:l i nisk:t mobilno:;ć - to wcnle nie musi dojść dtl rewolucji,
albo\\iem jedynie od przypadku zależy, czy pojowi się ch:nyzmntyczny lide r
i czy powiedzie się jego misja.
Funkcje stratyfikacji
Zarówno Marks, jak i Weber widzieli stratyfikację jnko przyczynę nnpięć
oraz, przynajmniej potencjalnie, konfliktów pomiędzy tymi, k t órzy różniq się
pod wzcl ędem ilo<ci posiadanych dóbr. Istnieje jednak t.Ik±e inne spojrzenie
no stratyfikację: jako na czynnik integrujący społeczeństwo. Zdaniem Kings·
lcya Davisa i Wilberta Moore'a (19-15), n takie innych zwolenników funkcjona·
Iizmu (Pnrsons, 1953) nierównoki mogą być zwiqzanc z istniejącymi w danym
społcczcńst\1,,·ic najważniejszymi funkcjon::tlnymi potn.cb!lmi, czy le! \V)'?lU\g':l·
ni11mi. „ społeczną i tworzenie miejsc pracy dla mniej uprzywilejowanych. Ale proces
Słynna i cz ęsto krytykowana .hipoteza Davisn-Moore'n" glosi, ie jeśli jakaś
rnb w spolcczcństwic ma znaczenie funkcjonalne i trudnojq od~rywnć, pon ie·
waż wymaga wysokich kwalifikacji, t o gwarantuje ona większy dostęp do
12.J
n_ tego typu pos_tęro11:ani~ ;..,„"ii:~ znrnzem św'
~:ltu -: dz1sk.i c:.:cmu zac:!yn1i1 le ~i . ~ rn~omoś~ robotników - proJct:t·
1~torcs1c (ml!r.J rrtb ukn.•cia te.go f.dCJ lro.um1~ć, CO Jety na;n•wd" W ich
P- k · I' ., po Pas-cz k 'd •
' „.cz .'lp1ta l.S!ów).ornz zac.:ynnj:\ rnobiliz~; y. iem 1 colocii prop.1bowancj
z1man społecznych tdobyć to co . . ać s1ly, nby poprzez dokonywanie
sobą burżuazja dopruwadzil;do ~:~;;ę nol~ży. Na przyklad ry-Nali>.ujqca ze
kach, uczyniła t nich wyalienowane d ~t•C)1 robotni ków w miastach i fabry-
zwalni3j~c ich oraz zomykajqc zaklad o 3tki do mJszyn, ~niszczyla im tycie,
utrzymuJ~c plaoe n> nnjni:sz 'l1l ?' P~•cy lub.skatob ich na brud i nr,dzr,,
""':'nb_ch ;ch<>tnicyzacz~li 1{cz ./':;"onuc (~!~r"-•, F.ncel_• . 18 48). W tJkich
burzuez;1 (!\ero! Marks uwal.al ,;awe~ ~poczuciu krzywdy~ odrzucać ideologię
rykicm_Engelscm .lloni{cst komuni.11 .' • c napisany przezen wspólnie z Fryde-
1deo!og11 burżuaZ\jncj) A k' d . • >t;;,ny_stano•,1 ostotecrn.1 dem istyfikację
leży w ich intcreS'ie, st~ną ~~ę YJu,„ :od lnicy ~świad~mi~ sobie. co naprnwdc
od k:!pit:t!istów. z om o org:inizowan1a się i przej~ci.:t władzy
\\'!'d.:irzenia wspJk:esnc nie całki „ . . .
nie me powinni~my się śpiesz ·ć z od em pot:\ tcr?za1~ pr~ew1drw~ma l'\fo.rksa,
na ~rzykbd kilko trafnych s ) st :z~conicm ;ego 1de1. Zno~du_J•my u niego
po„„1nno sięjq uj:nować w kat:C „~cłzc~ n3 tc.ma.t str:ityfiknc11: Jego zd.3niem
Iud.:i do środków produkc'i Ci g~~~<ic te o?om:cz.nych, zwłaszcza zaś stosunku
nie środki produkcji, S:\ \'/s.t:ln,ie ~y ~osrnd:1!q 1 ko~tro.tują wl.asność, a glów-
kbs nicuprz)~•ilcjownnych St ;'j,C'ać n.i ksztalt zycia ludzi nalctących do
WJ.d?i do konfliktu Ll"Jtere;ów r:r~zl d1CJ3 k.J~sowa w.~P~SÓ~ nicuc_hronny pro·
\\'iclka rewolucja pro!etari-ick . b~ łrcd;~trybuc;1 p1en1i;dzy I wl:?sności.
czaj \\.ywoływał ją ~ie mie".~ki am~ o ~~ .l śwrnta up~e~ysłowione&o; zazwy-
stworzyć społcczerlstw3 w J"' .Pro etan at, lecz chlop1, me ud:ilo się jej takie
się kilka funda me; tal . :dm bezkla7owego. Ale w analizie Marksa znajduje
. . n;c spostrzcźen, o których szkodo byleby zapomnieć.
lllax Weber o stratyfikacji
Weber (1922) przez cale życie kryt ·k , ł li . .
zaproponow3ł konfiik'"!ową teori strat > o~ 3. _1arksa,. n.1emmej. on także
polega la na tym, te Weber . ę I y!ibcJ1. C:fowna _róz~1ca pomiędzy nimi
we. l\ier6wno~ć d:.ityczy t~:~w~. st~:~~a~ę Jako ZJnwisko wielowy:niaro-
(St:lnów) i plrtii. Klasv tworzone ")'?Tl · •. ~s. grup st.;itusu społecznego
dochody, dobra konsu~ c . . s:i pn;cz z;ozn1_c owany popyt ludzi na pracę,
Pojęcie to przypomin.l "~ ~~~,~:ip~:~ccdni ? 0 ~ 1 om rn~terialncgo dobrobytu.
3
stosunek ich czlonkó-.•· do środl·ó· ~ d eec;ę kli"s, ktore są określone przez
różnica polcg:;i na tj-::-?, że zd;rnf~~ ~;cobc~ CJi, ~ c.po~st.aw?wa m.iędzy nimi
a posi3dac.ie wbsr.c.ld jest tylko jedną z po;s:o~: ~i"'.ec w17le :óznych klas,
sl\.,.·o nie jest zatem s:;o!aryza„·:anc na t eh "'te. "".orzema się. S~o!eczeń­
łecz ma O!lo bard:zi~j złożony i zró+ni: '„co rr.a1ą •I na tych .c~ nie mają"'.
organizacje władzy, Jec-z w przeciwi'eńs~~~:n~ s~stem k.l.as. Partie ~tanoY.<-ią
bezpośred~ood stosu.'\].: u do własności i środkó: ~o~c~pc;_1 ll!arksa me zależą
społeczeństwa mog• !'<>Siadać w ład . d P 0 U.<CJI. Członko"'le danego
r.:ersa, a władza czę~to jest wykorzy:'t n~::n yspo~u;ą~ w1c~kq włn.snością i r.iice
dających (np. woi.5ko i jerro elity rzafi:o s 3 we~ ed me w ~nteres1e k.J::is posia-
- b q, pos1a acz3m1 środków produkcji
123
___ ,.
cenionych dóbr - pieni~dzy, wladzy i wpłyv;6w ornz prestizu (Da·iis l\foore
l~:s>: Przy c~:;:n r.:~szą b~ć ~pełnione oba warunki - znaczenia funkc]onal~
nto '>.I ~rudno;,c1 w JeJ pel memu. N:i przykJad pozycja śmieciarz:i jest funkcjo-
ncl.m~ ts~otna ~Yr;obraimy sobie ŚY.'iat bez ludzi, którzy zajmają si~ usuwaniem
śmH?c1), ~le nie V-J:-1a~a ""'Y~okich k~·alifikacji i ł:ttwo il'\ wykonywać; tym
~arr.ym nie otrzyr.:~je s1i; za nią zbyt wiciu dćbr. Db kontrnstu pozycj:i. lck.:lr::i
JCSt za.razer:i fu,nkcjo:wl.nie istotn~ oraz wymaga wysokich kwalifikacji, dlatcrro
z~cd.nie z .~1~o~cz~ Da·11sn·Moore a musi być wysoko wynagrndzana. A zatem
merownosc _Jest. Sf1so_be':' motywowania osób wyksztakonych do ci;u:lego
uczenia się 1 pc.;w1ęcen mezbi:;dnych do wykonywania w spoJcczcństwie w 3 t.
n;-ch funkcjonalnie i wymagających wysokich kwalifikacji prac.
wad~: u_sp~a·,..~edli·.viają one i.strtlcni.c nierówności w spolcczcń.stwic, sprawinj"c
wrazen~.c. ze Cl, którzy weszli w pos1ad:mie w3rtokiowych dóbr, zawsze nJ. nic
zasługują z powcc!u s woich bvalifikncji i funkcjon:'llnego znaczcn ia. \ V rzeczy-
wistoś~i. argumentuj~ krytycy, ludzie zdobywają owe dobra dzi~ki szcręściu, n:id-
uży.~;:rniu ""'bdzy, ko~pcji, trad_Ycji or:lz innym procesom, które niewiele m:ij:-i
wspobcgo ze zn3czc~1em funkqonalnym czy talentem (Tum in, 1953, 1967).
Teorie ewolucyjne
Niektóre z n_owszych t-;orii próbuj~ ujmować stratyfikacje, z bardziej odległej
p~rspektywy h1stor1czr.c;, s1e,ga;ąe do czasów myśliwych i zbieraczy, a następ­
nie przcchodz':\C do coraz bardziej zlożonych społeczeństw. Teoria Cerh:ird:i
Len~kieg~ (1966) g!osi, że.stratyfikacjajesl wynikiem wzrostu produkcji eko-
nom:cz_neJ, k~ry pro:"~dz1 do powstawa.nia nadwyżek zasobów materialnych
zno~~!c prze;-raczancych podstawowe potrzeby. W miarę jak nadwyżki t e
pow1ę1<szaią _sic,, wzrasta zdolność do utrzymywania osób nieproduktywnych;
me które z nich_ potrafią_ sdą zawłaszczać sobie te nndwyżki i w ten sposób
two;zą _dla s1cb1e przy-mleJC. Tak więc przywileje i wladza Jącz~ sir, ze sob~:
wl»c1c1ele d óbr pctrafią używać władzy do powie,kszania swci:;o bogactwa;
z drugiej z~ś stron_y osoby posiadające wladzr, mogą używać jej do przcjęcin
~adwyz.ck.1 zd.~byc1a w ten sposób majc:tności i prestiż.u. Ale wr:t~ z rozwojem
1n~ustnałizacJ1 Gw dłu~otrv.'.::ily proces historyczny zostaje, do pewnego sto·
pma.' ~dwr6c~ny, al~.1·,..,1em. c1, którzy potb:iwieni są przywilejów, znczyn~j:i się
m~b:hzować 1 przeciwstawiać nadużyciom władzy i grnbiciy nndwy!ck ckono·
mtcznych(co przcwidzia.ł ~lrirks); zmu sz:iją oni organizacje wlridzy do przyjt;ci.1
bardziej demokratycznych form, n ajcz~kiej bez wywolywania wielkich rewo-
lucji (czego Marks nie prtcwidziJI). Rezultatem tego jest doprowJdzcni~ da
pewnej redystry~ucj i l,ogactwa za pomocĄ progresywnego systemu podatkowe-
go, ktGry na~Jada wyższe podatki na bogatszych (albo przynajmni<'j usiłuje to
zrobić, przy czym IY.>gaci zawsze próbujq się uchylać od tych obciq!cń). Dochody
z pod.:itków sq n::tS Ł'!'pnie przeznacz3nc na oświati;, opiekę zdrowotną, opieki;
ten nic jest zbyt skutc.czny, po nie..., aż ludzie walczą z podatkami i manipulaj'\
opini'\ publiczn'\, nby przekonać mniej uprzywilejowanych, że wysokie podatki
nic l eżą w ich interesie.
125
 Jeśli znstnnowlst aią nod wln• n11 lub awoich rodziców wrogością wobec
podatków, to 1rozumlc•z, jok •kuteczno Jeat tn mon!pulncjn. Jo•~ t o .Jcdnn
z przyc:)'n, dli której w St.3n'<h Zjednoczonych btnlcją najw!~kszc i;1c.rów·
nośd w p()r6wnaniu r. rcszt.1 świata uprzcmyslowionc.r:o. a z arazem naJmisze
podatki. Zobaczymy, jakie S:\ tcGo następstwa, kiedy bardziej szczegółowo
po: nomy istnichc:i w Ameryce stratyfikację.
Strntyfikncja w Ameryce: krótki e omówienie
Przypomnijmy sobie definicję stratyfikocji: nierówna dys:;ybucj.a warto-
ściowych dóbr ornz tworzenie klas spolccznych b:idi katcgon.1 ludz.1, kt.ór1y,
z r:icji swojego stopnia ud~ialu w tych dobr:ich, wyróżm::lJ.ą się pos.1ad_an1cm
odmiennych symboli kult urowych, zachowaniem, gus:~m 1 sty~cm_ z_Ycia. Pa-
miętajmy też, że istniej:i rozmaite stopnie slratyfik~cJI w zalcznosc1 od \cg?,
jak nierówno rozdzielane s:i dobra, jak bardzo wyraznc 1 ~rwalc są. k~leg~nc
kbsowe i jak du!a istnieje pomiędzy nimi mobilność. ruedy wezm1cm) t~
w~ystko rod uwagę, możemy nakreślić krótk:i charaktcrystykQ stratyfikaCJI
w Ameryce.
?\'icrówność w posindnniu dóbr
Chociaż .picni:idzc to nic wszystko", to jakiś cynik móglby dokończ?'ć: .jeśli
tylko nic jest to pieni:\dz, to na ogól można to kupić". I chat przynnlcznoś~ ~o
grupy st:.tusu społecznego or:1z mobil_iz.ac!a wladzy .mo~ą Jes.zcz~ ~bywac su;
be~ picni\'dzy, to dość dobrym wskazmkicm stopm:i. mer~\\ no::!>Cl w danym
społeczeństwie jest dystrybucja jego boga~tw. W S~anach Z!ed.noczonych dys;
trybucja ta: 1) obejmuje wszystkich ludzi posiadoi:icych ~1eni:\dze lub Jaką~
wbsno:ść któr:\ można zn.mienić nn picni:tdzc; 2) szereguje wszystkich lud~1
od najwyiszcj pozycji do najniższej ; 3) każdq pozycję dzieli ~a równe katego:ie
s t:itystyczne - zazwyczaj jest to podzinł procentowy na p~ęc części po d~"adz1e·
~ci:i procent {góm3 dwudziestka, druga, trzecia, cz\1,:arta i dolna dwudz1cs~ka);
·1) n:i.sl~pnie zadJje pyt~inie: Jaką część calcgo.~aJątku społ~czncg~ pos~«d_a
każda z tych dwudziestoprocentowych kategoni albo dwu.dZ1cstek'. J~k się Je
z::izwycz:ij nazywn? Tego rodzaju wylicze nia są dość skoml:ko\1o·ane i _nieczęsto
się je prz.cpro\vadzJ , ale odpo\"icdi na to pyta.ni: ~az.wyczaJ zas~:.ikuJe. Arne~:
kanów. Jak v.ynika z tabeli 8.1, górne dwadz1e:cia procent pos1Jda w1.ę.kszo7c
m3jąlku narodowego - gotówkę, akcje, obligacJc, domy, samoch.o~y: b1zutenę
i w.sz.ystko, co możn:i z:lmienić na pieniądze; następne. dwadz1~.:;c1a procent
(druga dwudziestka) ma pewną część tego majątku; trzecia ~":Ud21estka trochq
mniej; czwarta dwudziestka - b~rdzo mało, a ~o~na :-- wł_asc1w1c me. A za~m
dw:idiieścia procent Amerykanów posiad3 narN1ęc~J maJ~tk~ ; reszta - nic·
\dele: zapewne dom {na kredyt) i jeśli ma szczęście, to udziały w ..run~uszu
emerytalnym. Z ostatniego rządowego raportu na temat dyslrybucJI r:i•Jątku
narodowego (System Rezer.v Federalnych, 1992) wynika, 2e wartosć netto
126
-·.
l:-..óre przynoszq wysoki dochód i wymagają wysokiego pazia.mu wykszlalc_e~ia,
C:e-3%4 sii: naj.....,;i:kszym prestiżem. Osoby, które Je wykonują, mog=\ oczck1.vać
".tięk.izego szacunku i poważania.
T11ł>d.1 :i..l. Jlólnic !'! "'c: "''k:iinikJch pn.":'.ilihi
t..,.iłL.rnt~o 1 ~) ~r2nyrui z:n"od.imi
l....:Urt.
Pnif.:~tt
s.;J1iJ luh rr:.i·.o r.ilc
D:r.:ptJ
~ :mi„tcr
r-.'Jt.e.:l)~id ~1i.·1ly i'.t\.-J11icj
U h!:o\..:\.Jtl
K;HJCr wh..rnb
~kdunl\.
H) ~r„ull'r..
S1i.1Jr1
Kchll.'r
\.AńJ'O""i.I
ŻrOOlo· r-.':&ro..!owy O:irodi?k D.:id:ini:l Opinii (NORCI, l!lS'.?.
\ \ 1:idza s t ano•,•,; kolejne cenione dobro, ponieważ dajl! możliwość kot'.lrolo·
1
"'ania lub co naj mniej oddziaływania nl to, co robią inni ludzie. JedMkJ~St lo
dobro nojbardzicj zwodnicze, pon ie waż ci , któ rzy jq posiadaj:\. po~lugun.s1ę
nią często w b:.irdzo subtelny sposób. Co wi~ccj, w ladz3 c~r.~to zw1(\7nnJ Jest
z org:iniz:icjami, taldmi j:lk zwi:rz.k.i z;iwod?'"'c , korporncJe ~ gn 1py interesu;
'\(" rezultacie trudno sir, zorientować, w czyim ręku aktu:llntc sp~Z)"\~:l. Cz~
d~"Tektor i jego zostc,pcy mają większ:i władzę niż na przykbd. kh en.ci danCJ
organizacji? Nic możemy zatem skonstruownć tabeli przcd:5taw1:tJ:):CJ dys~ry­
b"tję wbdzy, podobnej do tych , które ukazuj:\ podzial dochodJ w 1 prestiż~ .
\\ladza j est znacznie trudniejsz:t do uchwycenia, a stwil!r<lZl!nlC, gdzie su:
najduje, jest przedmiotem wielkich kontrowersji w so~jologii (,\lfo~d, Fried-
l:i..,d, 1985). Niektórzy twicrdz:i, !c ist nieje elita skupiagca w1c,ks=osć wbdzy
f~!ills, 1956; Domhoff, 1967, 1978), która wykorzystuje j.\ do wplywania na
\tj~kszoSć podcjmow:lnych decyzji. Inni S:\ zwolcnniknmi wii:ks.i:~go ph~rali­
z~u i uważaj;'\. ie wł3dz:i nic jest skonccntrow::\na , lecz ro7prosz?n:l po~nu;dzy
wiele różnych osób i org3nizlcji (Dahl, 1961). J\ontrowcrsp ta b1~_r:c s1ptqd:
że- t\'bdz:.i cz-:s tojes t ukryt.'l lub rozproszona, co ut rudni~ poz.na n.ie , ~to 1\c JCJ
po~iada. Jedn:1k uj muj;"\c rzecz n:.jogólniej, ci, którzy pos1:1d.1J~ w1~lktc bognc~
nt"3,którzy kontrol uj;'\ wielkie orc:mizacjc, i ci, którz.y S;'\ przez ~\IC r„~prczcn­
tow:ini, maj:' takie wind .~<; (Turner, St:lrncs, 1976; T urnl'.!r, Mu:-.1ck, 1985).
Struktura klasowa
llc kbs istnieje w Ameryce - to zn:.icz?'° j1~k wie.le j es t. gr~p h~d:i, które
dost ają ten sam kawo.lek tort.u złożonego z p1en1~dzy 1 pr~sllł~ 1 mn!!\ podobne
('(-chy' Jak wyraźne sq granice pomiędzy nimi? Jak duia mob1lno~e z klasy do
128
___ .....,_,_~,_,a:...---------------
mojqtku nnlctqce110 d~ Kó;.,;ol!O)~dne110 procontn pos!ndncty majqtku przekra-
czn ~tlo.wl~~~zle.alqt pr~cont tei;o, co posiada lqcznlo reszta populacji. Jesteśmy
v.:Ja:sc.ic1c1am1 wiciu W.Jrtoś~iowyc~ przedmiotów - samochodów, sprz~tu nu·
d1?·w1dco, tcl~fon?'~· telewizorów 1 być mote wlnsnych domów. Ale w rzeczy.
w1~tośc1 co nnJmmcJ połow:t ws?ystkich Amerykanów niewicie po.sinda; mogą
oni .po!ycza~ pod zastaw pr.:yszlych zarobków, nby kupić sobie wy!szy komfort
życia, ole nic prowa<l1.1 to bynajmniej do akumulacji wi~kszego mai:\lku.
M~j~h;l. 1962 1%J
CJrnJ.J~uJ,it)lkJ 76.0
Drnt:J J"" uJlioll.1 I ~.5
7.1.7
I~.~
Tr1o:ci;i J"AuJlintb h.2 6,9
Ci\l..naJ"t:JJ:ic"b ?.I 3,0
0.."lnJc.!v. utJtic\lt..l o.~ O.I
ż.róc.!lo: d:rne z:1 rok 1962 -Turner, Sum'-'• (1976>; u 198:1 - Wolrll9ó7). Oba trtdla opieu7'\
Slf na, d::inych dOSl.,rczonych pr..t'z: ~1 1nis:.t;:rt;:"" O nc:erw f'edcr:ilnych.
,;
Dystrybucja d och~dów jest troch~ bardziej W)TÓwnano, jak wynib z tabeli
8.2. Górne dwadzieścia procen t kontroluje n iem:tl połow~ w:1zystkith dochodów
w d an~ roku (które _następ~ic sł~Ż'l corcczncj nkumubcji mnj:)tku). Druga
dw~dz1~st~:i otrzymu;c oko~o;cdncJ czwartej wszystkich dochodów, o pozostołc
SZC:iĆdz1cs1~t procent dos~.:lJC rcszt~ w proporcjach przedstawionych w tabeli.
Te~o r_od~aiu da~e l at~o iest ~ebra~. (z formularzy podatkowych), toteż publi-
k~IJ C: s1~ JC co r.OKU {~1ll;ro . Ew1dcnc;1 Ludności St.:lnów Zjednoczonych, 1991).
W c1~ ost3tnzch dz1cs1~c1u l:it obscr.vujcmy skoko„„·y wzrost udzia łu górnych
d,~·udz1e.slu procen.t w dochodoch (J. Tu mer, 1993a). Widzimy wi~c, że w lalach
os1cmdz1cs1ątych 1 wczesnych dziewi~ćdziesiqtych nicróY.11ości w Ameryce
j eszcze się poglębily.
Do<hód 1960 1970 l'J:Sl) 19'l0
Cl}m.1d-.1.uJ1.intlJ.
Orug.ad\\ ul,fti(\llJ
.i~ .o
~J.6
-1.\,) ~1.2 -16.6
~J.5 2J.~ :?~ .o
Tri.:ci;i ,,h•vJ1.icS1b 17.6 IJA 16.S 15.9
Cz\\.Jr:.1d•n;J1ic„1b l~.O 10.S 10. ~ 9 ,6
DolnJd.,.,uJ1.1cstb 4,9 4,1 4, I 3,9
Żródlo~ B:uro Ewidenc;1 LudnoSci St3now2jednocz.onych. 1953, 1!>91.
. Pr~stiż jest także c~nionym dobrem i podobnie jak inne dobra rozdzielany
Jest meró_wno. W tabeli 8.3 przeds:>wiono poziom prestiżu , którym cieszą się
poszczegolnc z ::iwody w St~n;ich ZJcdnoczonych. \ Vyrai.nie widaC, te zawody,
127
· ---#··.· · - --·~:~·· · · ··
klasy istnieje w ciqgu życia jednego czlowieko lub kilku gcnerocji? J ak trwale
s:i te klasy? K a jedne pytania latwicj jest odpowiedzieć, na inne trudniej.
Przeanalizujmy je wszystkie po kolei.
I.le mamy klas? Odpowiedź zależy od lego, jak bardzo chcemy być szczcgó·
low1. W przybliże niu możemy dokonać następującego podzialu: elita (wielkie
majątki, wladza i prestiż), bardzo zamożni (zgromadzony majątek i prest iż
płynące z dobrze opłacanych zawodów bądi z biznesu), wyższa klasa śred nia
(wysoko wynagradzani profesjonnliści bądź odnoszący sukcesy biznesmeni,
klMzy zgromadzili pewien majątek), klasa średnia (dość duży dochód, trochę
maiqtku w funduszach emerytalnych oraz własny dom), ni ższa klasa średnia
(średni dochód, trochę zgromadzonych dóbr, być może dom), wyższa klasa ro-
botnicza (pokaźny dochód, trochę majątku w funduszach emerytalnych i wlas·
ny dom), średnia klasa robotnicza (średni dochód, t rochę zgromadzonego
majątku) oraz ubodzy (niski dochód, bezrobotni, niezdolni do pracy bez żadnego
majątku). Należy pamiętać, że ludlie ubodzy stanowią najliczniejszą klasę
w świecie industrialnym - liczy ona od trzydziestu pi~ciu do pięćd ziesięciu
milionów osób i obejmuje od trzynastu do czternastu procent n merykańskicgo
spolcczeiistwa (J. Turner , 1993a; Ropers, 1991; Shcrrn<len, 1991).
Różnice pomiędzy lyn1i klasami wyznacza ldlka parametrów. Jednym z nich
jest r odzaj wykonywanej pracy - czy jest to praca fizyczna (niebieskie kolnie·
rzyki, czyli robotnicy), czy leż niefi?.yczna (bia łe ko! nierqki); parametr tenjesl
bardzo istotny, łalwojest też zauważyć ró?nice pomir,dzy niebieskimi a bi>lymi
kolnierzybmi w zochowaniach, stylu życia i wielu innych cechach. Innym
wyznacznikiem podziału jest poziom dochodów i zdolność do gromadzenia
maj:itku z własnego dochodu; !udzie, którzy posiadaj:ijakiś majqtck, wchowu-
j:i si~ i myśl;'\ inaczej niż ci, którzy so nic mają. A im mniej masz picni~dzy,
tym wir,ksza różnica międ7.y tobą a tymi, którzy zgromadzili pewien kapit31.
Ostatnim wyznacznikiem pod ziału jest lo,jak~ wła dzą i prest iżem dysponuje·
my, co j est zależne od naszych dochodów b:idi rodlaju wykonywanej pracy.
Ludzie posbdnhcy wln dzę i prestiż zochowujq si ę i myślą inaczej niż ci, którzy
tych dóbr nic mają
Granice tych klas s:i d ołć niej asne, co świadczy o lym, że nic istnieje
pomiędzy nimi wyra iny podział, czy leż brok ciąglo~ci. Spostrzc!cnic to odpo-
wirida n:t drugie, postawione wy±cj, pytanie. Przechodz:ic do trzecicc:o pyt:.nin,
stwierdzić należy, fe is tnieje pewna mobilność pom ii:<lly kl:isami, nic nic S'\ to
wielkie skoki. Statystycznie najbardziej prawclopodolme jest przejście do s:i·
sicdniej klasy - w górę lub w dól. Jc~li zaczynasz od ni!szej klasy średniej, to
mo±csz oczekiw<1ć przejSci:l do k lasy średniej lub do wylszcj robotniczej (za leży
to od pr:lcy,j!lk:) podejmiesz). J cAli z:tczynasz od kl.,sy robotniczej, to mo~es:
dzi~~i.i odpowiedniemu wyksz.t:tkcniu przcj:łć do kl:l:iy średniej bi:.łych kolnie·
rzyk6w. /\Io jc~li p:rnujc recesja c:ospodarczn, n rzą<l obcinn wyda tki n:i cele
społeczne, to nnj pC\'•micj pOZO!it.:lniCS? W tym Samym llli('jSCU, (!d zie Zi\CZyn:iłcś,
albo nawet zjedziesz w dól drabiny slratyfikncyjncj, co siq pr2ytrnfilo wielu
ludziom w Ameryce na poczqtku lat dzicwięć<lzi~siąlych . Wi ększość Ameryb-
nów p_r~ct en~~ ~yc10 ~ozos t:iJc w teJ snmcJ klasie społecznej; n jeśli n:twct S:\
bnn.lz1cJ mobilni, to me zachodzi\ dnlcko - wbrew sensacyjnym opowie.ściem
o tych , którzy z czyścibutów st3li si~ milionerami.
129
--„ ;:L Q 6
 T1bcb K..l. ~f'tOłttttńslwo amtt')'k:uUl.ilc
J)hrc \t uhoi't"lc, 1~·1 990
R.-l Pr....~f\I
1%1)
"'
1%5 17.J
19".'0 l~.6
ID
1·n~
1%0 1.\,0
1 ')~$ 1.:.0
19U JJ.I
l~JO I ).~
ŻNd!o: Amo!r)k.uU\ie Biuro E1,1.idcntji Ludno;ci, 1991.
Odcowiedi na ost.itnie postowione wyżej pytanie podkreśla, że klasy w Ame-
ryce n°ie s=t w i:cł:ii $;t.:tbilnc, n to z powodu zn3c:zn~·ch zmian w_?ospod.:u.ce:
które prow:id::i do zmiony ch>rakteru zatrudnienia - redu~Cjl stanom~~
pr:::i.cy \\."przemyśle, a z,,iększ:rniu ich licz.by w usługa.eh. Ta~ więc c?raz mnteJ
ludzi pracuje fhycmie (niebieskie kolnicrzykil, o wzrast:i liczba b1alych .kol-
niert.yków. Równic w=i!ny jest dramat~·c_-zny wz:ost zatrudmema .w ms~~
pbtnych usługach (np. w borach szybkie) obsluir.l. Sto.s unkowo najbardziej
st:ibilne pozost:tj:\ clity 1 n nicwiclk;\ fluktuacJa 1s tn 1CJO w ~lasa~h bardzo
z:imoinych i wy±siej średniej. Czyt.'.ljąc te słowa, zapewne chc1~łb~s pozo:tać
lub :należć się w tych dwu ost:llnich klas3.ch. Masz na to sznns_ę, Jeś h startuJ~Sz
w kl:tsach S:\Siednkh (i zdob~dzieszodpowicdnie wykszt.lłccnte). Jedn~k zm_ia~
ny w gospod:ircc, które doprowadziły do wzros.tu niskopł.ltnych st~~ow1sk
prJcy w usługach, a zredukowały z.3potrzebowame na wysoko w):kw2lmkowa:
nych i dobrze oplaconych robotników, sprawiły, że .znalazłeś s.•ę w P'."'Ykr~J
sytuacji: "iększo~ć dostępnej pracy niefizycznej (b13lych kolnierzykow) me
v-.1111:iga wysokich kw3lifik3cji, nieje5t też dobrze opłacan3; dbte~o tez trudno
b;:dzie zn:ileżć się w bardziej uprzy.,.,ilejowanej klasie, trzeba bowiem pokonać
siln1 konkurencję.
STRATYFIKACJA ETNICZNA
z k.bsow:i stratyfik3cją splecione są nierówności etniczne. Oz.na.cza to, że
niektórz;- ludzie z określonym pothodzeniem n3rodowościowym znacznie czę­
ściej należą dook:eślonych klas społecznych. A poniew3ż większość etnicznych
subpopulacji znJjduje się w niższych klJsach, trudno si~ dziwić, z.e konflikty
klasowe mogą być wzmacniane przez antagonizmy etniczne pomiędzy tymi,
którzy posiadają. a tymi, którzy pragną wejść w posiadanie wartościowych
dóbr. Zjawisko to możemy obser.vować na co dzień, kiedy mam.y do czymema
z ludźmi o różnym pochodzeniu narodowościowym. Może nam się wydawać, ze
j esteśmy toleranC)jni, uczciwi i sprawiedliwi, ale m imo to tru?no su; na~
uwolnić od utrzymujqcego sit: gdzieś'"' tle napięci a pomiędzy nami a członkami
130
Dyskryminacja oznacza odmienny sposób traktowania i nnyc~ z~ ~zględu
· h · ·d . s·c· a konkretnie i· est to odmawianie czlonkom i akiejs grupy
na 1c naro o-..... o , . . . k · , w kształ ·
narodowościowej dostępu do cenionycn dobr - m1csz an1a, prac}: Y.. kt
cenia władzy i prestiżu. Uprzedzenia często prowadz:i do dyskrymin~~JI , a. Y
dysJ.-~minacji zaś są na ogól uzasadniane przez uprzedzenia. Jc~n~'dtrudn~
czasem oddzielić jedno od drugiego. !\a przykbd w ~bsycznyc. ~..•mac d
rze rowadz.onych w ok.rcsic nasilenia się uprzcdzcn wobec A~~o.tó~ ~rze
pd. p . · ś· · low• (La Pierre 1934) pytano właścicieli hoteh 1 mot_eh. czy
rugą "oiną .via
· 1·b
„ ' d · d · l · · · ale kiedy do
k ·· ' -i·acic . i znaczny procent o powie •z1;\ , ze me,
wynaję I y po OJ rv. . k .. Owo
hotelu wysy!Jno malżeństwo Azjatów, wówczas wynaimowano ·~ i;° ;\ rt
rozbieżność pomiędzy uprzedzeniami a dyskryminacj:) dop~ow 3 zt 3 0 : a
Mertona ( 19-19) do wyodrębnienia następujących typów ludzi:. l) .to~rani;YJn.e~
. k · d h okolicznościach" który nie ma uprzcdzcn t me <l~s ~1 ~UJ?,
go v. az yc · ' · <l • l • ślt ZMjdzie
· 2> tolerancyjnego, nlc nic zawsze", który me ma uprze 1:en, ~- <.: JC . ' ..
si; pod presją spolcczn:i, to jest sklonn)' d~ dyskryminaCJi; 3) ~bopzhw~
fanntyk", który ma uprzedzenia, ale po~ prcSfl spolcczn:i _nie hr,dz1e dy;";ur:;,
minowa!· 4) zatwardziały fanatyk", ktory ma uprzedzemo 1 dyskrym j ·
W Amer~ce ::, ciągu ostatnich czterdziestu l~t można byto ~bserwować P~­
wszechnc przechodzenie od postavr; ,.z>lwardz1alego fanatyka <lo .toleranC)!·
ncgo w każdych okolicznościach", jednak postowy .tolerancyinego'. ale me
zawsze" i .bojażli·,.,·cgo fanatyka· cechują :r'ic:.ks.zoś<! n~szego s~ole~~enstwa.w-
Móg!byś zadać sobie teraz pytanie: A ki mp ics.tem. Odpow1edziest za pe
nc dużo bardziej skomplikowana aniżeli typolo~;i Mcrto_nn. Być. może masz
jakie:l uprzedzeniJ, nle starasz si~ nie <lyskli'.111mownć nikoJo \ich ~~w~~cu6
Możesz także w sposób ni eumyślny dyskryminowa<! bez t:1 ny1,;' up e
bądź z takimi, do których nic chcesz s.ir. przyznać.. d k inac'i s.
Chociaż indywidua lne uprzedzenia 1 pojedyncze okty ys. rym J ą
interesujące dla obscnvntora i warto sii: nad nim~ z3stnn7w 13~, ~właszcz.a
kiedy weźmiemy pod uwago, wlasnc myśli i prai:nienrn, to sociolog1r,~nteresuie
d . tk·m dyskryminacja zinstytucjonalizowana, zawicro;.,~a spójn~
prze e wszys ~ . . d ' . .. rty na przekonaniach b:idz
i rozprzcstrzcmagcy sir, model ys1-:r1m1MCJ!, opo C .
u rzedzcni:ich kulturowych i wbudowany w struktury spo.leczne: r.z~sam1
d~skrJtnina.cja zinslytucjonalizowana funkcjonuje w .sposó~ Jawny o.1cJ ~ny,
1 3
jak to było w odniesieniu do Munynów w czasach mcwoln.1ct.wa or:;~~ Je~~
zniesieniu _ jednoznacznie odmawiano wówczas pn.yznnnia tm P; hyw.
tcbkich takich j ak prawo do glosowania, do procy, ksztalceniad oc _ron:
zdrowia.i mieszkania, co miało swoje podloic w bardzo silnych uprze, ~ernac .
b t l ' · h i ustawa o prawach ob)'\11;itclsK1ch z lat
Ruch na rz.ccz praw O r:""n c SK~c . .1 • • , ·h c.lo rzclo.ma·
sześć<lzicsi~tych stano.wiły kul.m1n<l1CJ'ł \·'?'sił~~~ zm1Cr7.:li::}nci~ te~ rodza'u
nio. te' zinstytucjonalizowo.neJ dysY.ryminaCJl, JC<lnn~ O c • g:
z'awisJka nadal islnicj:i. choć w bardziej zawonlownncJ .ro.rm1e. 02n~cza to, ~:
z~nst tuc·onalizowana dyskryminacja prqbral? bordzi~j subteln~ ' skomp •-
y J kład Murz• ni micszkaH obecnie w krynunogcnnych
kowan:i post:ić. Na przy, . Y ·C'st 5 uścitn:\ i:;tn\cj:icej w prze:szłośc1
i ohrituj:)cych w narkotyKt. gctt~ch. ~o;rzuc:n3 nicł~ odpowicdz.iJlność (uprze·
dyskryminacji, ale tcr<lZ wiciu b1.:ily~ ~warunków tycb· co wicccj, u wata s ic: ,
dzcnia) za niechr;ć do poprawy ~woic wi„zk~·z czy~ wywierane s:l
.... . . ~· owani w s ta.ran1ach o pracę, w z ·1 . . . z czlonknmi własnej grupy ctnicznc:-j oraz z wysokhn poziomem wyksztakcni:i
LC są om pre er . d . uprtywilcjownnie: oraz inne dz1ał:ln1a
naciski, żeby or,r~n1czyć tcco ro zaJU
132
Innych etnicznych popu locji. Napi1;d o I.o nie bierzo się jedynie z nlinic kultu-
rowych (jnk np.jr,zyk i przekonania), odmienności znchowań (sposób mówienia,
porusz~nin itp.) oraz rd!nic org.lniz.3cyjnych (odmienne wzory przj11t?le.tności
do grupy). lcczje3l ono to 1:t.c wywołane zróżnicowaniem w ilości posiodlnych
pieniędzy, władzy i prestiżu, co się ł~czy z owymi kulturo"n-ym i, ~hn\i.;ora1ny ­
mi oraz organizacyjnymi odmicnnościnmi. Jeśli 2 powodu swego etnic'znego
zaplecza rótnice te wypadają na twoj:i niekorzyść, to motcsz w z~woalowany
sposó.b manifcsto,~ać swq wrogość i stale nosić zndrę w sercu; je§li jestc§ po
stronic uprzyw1lcJOWnnych, to wycZU\\'asz tę wrogo.ść i rno!c nn.wet tłumisz.
w sobie pewien, jeszcze nie7.byt silny, łęk. Paniewo.:! w Bpołcczcństv.ic amery-
kańskim na co dr.ień wchodzimy w kontakty z lud:!mi ró!nych noro<lowości
powinniśmy lepiej poznać to zjawisko. '
Rasa i narodowość
Termin „rosa• używany jest na określanie tego, co postrzegamy jako różnice
biologiczne (np. kolor skóry, rysy twarzy). Ale ozn:lczn on jeszcze coś wi~ccj,
ponieważ w przeciwnym. razie moglibyśmy jako odr~bnc rosy tr:tktowJć wyso -
kich i nisldch, tych z sza.rynii oczami i tych z brązowymi itp. W rzcczy,\·istości
zapewne nie powinniśmy wcale posługiwać się terminem „grupa rasO\va'",
ponieważ nic ma on żadnych naukowych podstaw. Gdzie bo\\iem leiy gr:!ni-
ca biologiczna pomiędzy byciem czarnym lub bi:ilym, typem azj3tyckim czy
knukasldm?
Kiedy zatem poslugi.1jemy się terminem .rasa". w rzeczywistości mar:ty na
myśli pochodzenie etniczne, czyli te behawioralne, kulturowe i organizacyjne
róż.nice, które pozwalnjn nam pogrupować członków d:inej popul3cji w odrębne
kategorie (Turner, Aguirrc, 1994). Ale kiedy rótnicc etniczne zosta:ią ;:-0wi~­
z:ine z zewnętrznymi cechom i biologicznymi, takimijak kolor skóry lub kształt
oczu, wówczas staj:i się one wygodnymi „wyróżnikami" narodowości. Często też
stają się one podstawą do ror.woj u przesądów i narastania dyskryminacji, które
z kolei pogłębiają stratyfikację etniczną, czyli nieproporcjonnln:i alokację po-
pulacji etnicznych do poszczególnych klas społecznych.
Uprzedzenia i dyskryminacja
Uprzedzeni:i są to przekonania na temat członków jakiejś grupy etnicznej,
które przypisują im jakieś niepożądane cechy (Allport, 195~. 1979). Przypo-
mnijmy sobie epitety związane z różnym i narodowościami oraz ich konotacje,
będące wyrazistymi wskaźnikami istnienia t akich uprzedzeń - .czarnuch",
„asfalt", .makaroniarz", „polaczek", „meksyk", .,meksykanicc", .żółtek· itp.
Uprzedzenia zajmują dużo miejsco w k ulturze amerykańskiej, poc!obnie j ak
w kulturach innych społeczeństw.
131
-.-.-. -. -:;;··~-::-·
mające na celu pomaganie Murzynom. Wskutek tego wielu cza mych nadal żyje
w biedzie, stając się ofiarą uprzedzen przedst.iwiajqcych ich j ako ..leniwych
i wiszących M opiece społecznej nędzarzy", którzy nie zasługują na pomoc.
Tego rodzaju uprzedzenia stają s ię następnie uzasadnieniem oficjo.lnych cięć
w ś-..„;:tdczonej cz:irnym pomocy, a zar.3zcm :.J.chc:caj1 do nicformal:iej c!yskr1·
minacji. Jeśli na.wet mamy takie trudne do uchwyceni:t i skompli~owane
uprzedzenia, to powinniśmy n3uczyć się je rozpoznawać i przewidy-„.;ać ich
konsekwencje. Tak więc n:tjważniejsze w t)"Tll wszystkimje:st to, że zinstytucjo·
nalizow;:ma dyskryminacja staje sic; coraz bardziej zlożon3 i st3nowi do.5ćczęsto
spotybną cechę nmerybńskicgo społeczeństwa, a także wszystkich spole-
czeńst\v, w obrębie których istniej:\ róZne grupy narodowościowe.
Dynamika s tratyfikacji etnicznej
Główną silą napędową stratyfikacji etnicznej jest zolem dysJ.-_„minacja
jednej lub kilku grup etnicznych przez inne. Jednak to proste spostrzeżenie
wymog3 zadania kilku ważnych pytoń: W joki sposóbjcdn:i etniczna populacja
zdobywa moc dyskryminowania? Dlaczego jej członkowie czują chęć dyskry-
minowania? Aby zdobyć odpowiedz.i na te pytnnia, musimy zbadać wzajemne
zależności pomi~dzy kilkom n istotnymi czynnikami (J. Turner, 19l36b; Turner,
Aguirrc:\ 199·~ ). takimi jnk: 1) z.:tsoby, jakie zn:ijduj:\ się w posiadaniu grup
etnicznych; 2) rozpoznawalno.U grup ctnic:.nych jako celu dyskryminacji;
3) poziom i rodz.aj dysk.ryminncji; 4) i n tensywnośit uprzed ze ń; 5) stopień zagro-
icnia, które jedna. grupa stwarza drugiej. Rozważmy po kolei wszystl-"Jc te
czynniki.
Posiadane dobra
Grupy etniczne posiJdają różne ilości znsołxSw - picni(dz.y, władzy, presti·
iu, kwalifik..:icji zawodowych i po:.iomu wyks:t:.łcenia. Różnice te są oczpviście
rezultatem d:lwncj dyskrymin:tcji, bo kiedy rn=j:tk:iś grupa znajdzie sit: w zlej
sytuncji, trudno jest jej czlonkom p rzezwyci-:!yć 3kutki wcześnil!jncj dy, kry·
m i nacji - jnk Łos ię dzieje obecnie w przypndku wiciu Indian i Amerykanów
n(rykrinskicgo pochodzenia. Ró!nicc w wielkości posiadanych dóbr zalcźi\ też
od innych czynników - no pr~yklod od d~icjów danej populacji etnicznej
w innym spolcczeństwic oraz prze kroju dcmogr:tficzncso tych jej członków,
J którzy wycmigrownli do innego kr:iju.
Mówi:ic najogólniej, im wi~ccj dóbr posiadl dana grupa etniczna, tym
btwfoj jej zwalczać skutki dyskryminacji ze strony grupy dom inującej. Kiedy
Murzyni przybyli do Ameryki joko niewolnicy, nie mieli dost~pu do zasobów,
które umo:liwilyby im obronę pr-cd post~puj~cym zniewoleniem, podczJs gdy
obecnie wiciu imiCTrtnłów z Azji oraz Indii przybyw:i z pieniędzmi, przcdsię­
biorC"Zości!l, rodzinnymi firm:tmi, silnymi, op.irlymi n:'l. zaufaniu zv.iązkami
133
 - a wszystko to zastaje utyte, nby zdob~ dostęp do wartościowych dóbr, nawet
IV obliczu dyskryminnrji. Mając jui ropcwniony dostęp do jednych dóbr -
powiedzmy, do prncy "J'Ttl"Saj'lcoj wysokich kwalifikacji oraz motliwości roz-
wijania firm rodzinnych - przl'<hodzą do nnbywania innych, takich jak
mieszbnin wodrcbnych dzielnicach i wladznsamorzqdowa(Turner, Bon•cich,
1980). Natomiast ci, którzy majqnicwiclc pod wzglcdem finansowymi politycz-
nym oraz. niski poziom wyksztnłccnia, nic S:\ w stonic rozpocząć owego procesu
powiększania swoich %3sob6w. Wielu Afroamerykanów oroz Indian w Stanach
Zjednoczonych znajduje się właśnie w tym stanic broku bazy w postaci dostępu
do dóbr, co pomogłoby im przCZ\\)"Ci~żyć spuściznc wcześniejszej dyskrymi-
nacji, n t:.ktc tę, która utrzymuje się do tej pory, choć w bardziej zawoalowanej
formie (Turner, Singleton, J\!usick, 1934).
Rozpoznnwnlność
Aby stać się celem dyskryminocji, trzeba być widocznym i wyróiniać sic
w jakiś sposób. Jeśli członkowie jakiejś popul3cji etnicznej wyglądają inaczej,
jeśli idzie o pewne cechy biologiczne, takie jak kolor skóry czy rysy twarzy, to
wówczas są zn3cznie łatwiejszym obiektem dyskryminacji. Łatwiej jest bo-
wiem atakować cz:irnoskórych i Azjatów niż inne populacje etniczne. Na
przyklad narodowości białych w Ameryce znajdują się w korzystniejszej sytu-
acji, ponicwni. kiedy naucz:i się angielskiego. mog<\ wtopić sii: w tutejsze
spolcczc 1\stwo w pierwszym lub drugim pokoleniu. Natomiast Afroamerykanie
"-YTainic rzucaj<\ się w oczy, co powoduje, że stają się łatwymi ofi:nami
dyskryminacji.
Cechy kulturowe, 1.3kiej•kję?yk i wierzenb religijne, obyczaje i zachowa-
nia, a t.3kżc organizacj3 w \\")'TÓźniljłce się grupy, także mog~ ułatwiać ataki,
zwłaszcza jeśli łączą się z charnkterystycznymi cechami fizyczn;mi. A zatem
amerykańscy J\!eksybnie nn poludniO\\)"Til wschodzie, Portol)·kanie na pół­
nocn;-m wscho<liie i do pewnego stopnia Kubanczycy na Fiol)·dzie mogq stać
si~ celem dysk1)'minacji z powodu odmiennego języka, obyczajów wywodzących
się z kultury latynoskiej, a na dodatek pewnych różn ic w kolorze skóry.
Róinice biologiczne najszybciej prowokujqce prześladowania podtrzymywa-
ne sq przez zawieranie rn:iłżeństw w obrębie jednej grupy narodowościowej,
natomiast utrzymywanie się odmiermych wzorów kulturowych, bchawio:-al·
nych i organiz:icyjnych spowodow:ine jest wysokim wskaźnikiem interakcji
wewnątrznarodowościowych oraz zamknięciem się poszczególnych grup w gct·
ta.eh etnicznych, a także przyjmowaniem postaw obronnych wobec społeczeń·
stwJ, które nic jest n3stav.;onc zbyt życzli wie. Skutek tego jest t3ki, że
członkowie danej naroeowoSci pozost3ją łatwo rozpoznawalni, a tym sam;m
stanowią dobry obiekt dalszej dysb)'minacji. Jest to prawdziwe błędne kolo,
zwhszcia dla tych narodowości. któ:-e dysponują niewielkir.:i zasob:imi, za
pomccq których mogłyby walczyć ze skutka mi dyskryminacji. Nie dziwi zatem
fakt, te w Ameryce te grupy etniczne, które łatwo można rozpoznać, które
straciły większość s.,.,·ych zasobów finansowych, albo też. nigdy ich nie miały,
pozba,donc s„„·ego dziedzictwa kuhuro•,ycgo i nic posiadające dostatecznej
liczby struktur organizacyjnych, IV których można by było znaleźć schronie-
13-1
--··----
.,.. ... - -~--t·~·-·-
dwudziestu pięciu lat jeszcze się pogorszyły. A za~cm także w r:t~3ch społecz,
naści czarnych w A.r::.erycc istnieją ogromne podzt:iły kfaso·.i,:e (\Vtlson, 1987).
Stopień zngrożcnia
l'::'ldal powinno dręczyć nas p;r.anic: Dlaczcg?, ni~zależnie ?d swoic~ .roz,
rni•rów,jakaś grupa jest dyskryminowana?_Czy ieste~my prynutY_'v~ym1 ;st?-
tarni, które nie lubią tych, którzy wnlądaJą 1z~chowUJl\ s1e, maczeJ _niż my.!':'
to p;1 anic możemy częściowo od;>o·;,-iedziet lWlcrd~ąco, ale. znaczme istot~teJ·
sze jest to, ie dyskryminację poc:;yca strach - mez_ależme od teg_o, czy_ Jego
przyczyny S:'\ prawdziwe czy wyi:r:a~nowanc: Kiedy JCdn3 popula.cJa CZUJC s1~
z.:igroion:i przez drug;'\, zaczyna Ją dyskryminować. Przycz~y t~~o s.trachu
mOS:\ być róźnc - utrata prncy lub W'/SOkich 7.~ro~ków, ponie~~~Z lnnt godzą
sii: pr:.cować za niższe wynagrodzenie, odcrw~rn1c ~u; o~ tr~dyc;1 k~lturo'.V"/Ch,
utrata władzy politycznej, sąsiac!ów, własnych dzielnic m ?cszkamowych, .do-
mów itd. }Uedy jakaś populacja czuje się zagroiona pod wzgl_ędom ?konom1cz-
nym. spo1ecznym i polityunym_. w_ó:Rcza.s zaczyna dy.skr:;:rmnowac; n tm bar,
dziej czuje się zagrożon3, tym S!lmeisza Jest dyskrymmaqa. . . . . .
Duża. btwo rozpoznawalna grupa etniczna zagrab bardz1CJ o_mzeh mała,
ponieważ może .opanować" miejsca pracy,_ szkoły, _politykę 1dz1_eln1ce mieszka-
niowe. Afro11merykanic byli utrzymywani w stan~e zmewolem~ przez pl anta·
torliw prowdopodobnie znacznie powyżej kosztów ich utrzym_ama, al~ dlatego,
że"' gl~bokim południu było ich już niemal tyle samo co białych (Smel ct~n,
Turner, 1975); a zatem biali .robotnicy n~ form:tc.h ~raz mm. pracownicy
n:ijimtni z:lczt;li bać si~ o swoją pract;, politycy bah s1~ o stołki, a ~vszys.cy
uw:l.i:l.ti, te- ich „południowy styl ż>:d::i" moż~ by~ z:igrożony. Pod konie~ dztc·
,,;~t n:-islC'CO i na poc-z;"\tku dwudz1cs~cgo w1.~ku kn ida fo~a. no~'-')'Ch białych
imi~.rntów przybywaj;"\C:'l do Amery:<1 1 zagrnzJ1a poprzedni.ej fali, .która właś·
nie t:tcz~b czuć się bezpiecznie; dlatcso Niemcy dyskry:-11.nownh Irl~ndczy~
ków ci z kolei Włochów, Włosi Pobków, n wszyscy biali dysk1)'mmowa h
cz:H;lych, kiedy ci ost:itni 7.:lC7.<;li przybywnć n:t p~lnocny w:-;c~1'1<I n:t poc~ątk u
n:lH'-'bO wil•ku. Obecnie nnpl,Y'v~j:i~y d~ A1:1f.!ry~1 Ml.'k!\ykantt! wywołUJ=\ ~~·
d\1biw l~ki w~ród Anglos:lsów, w m1;trę Jnk ich ltczU:l wzr;ist., coroz b.\r<lztcJ.
Trto rodz;tju l~ki przed skutkami oddLialywania jednej grupy etnicznej na
d~~\ mor::\. lecz nic muszą, być u~asadnione; najczęściej jt:d.n:-ik nic. są,
a p.>d;ycaj.\ je tylko politycy db swoich wbrnych ~elów - tak Ja~ zrobił to
llt1la z Żrd;imi w Niemczech ni bo jak nicktórt.y politycy nmeryk~nscy postę­
puj.\ wobl~C cz:trnych i L:llynosów w Ameryce.
Uprzedzenia
Kiedy ludzie czują strach, wówczas budują negatywne stereotypy w odnio-
;i~niu do !\·eh, którzy ten lr,k, najczr,ściej wyimar;inowany, budq (['cagin,
1 ~~111. 1 111 ,;·i~kszy lęk, tym bardziej negatywne stereotypy. Czarn)111 w Arne -
""''· n.i przykład, przypisuje sir, mnóstwo nieprzychylnych, :-rr.cz ~lo~liwych
,;,•n'<lt)"J)ÓW, które określają ich jako ludzi i;ors?c~o g_atunKu, ~z1ccmnych,
~\lunmkJw Bambo", ar;resywnych seksualnie, nacqi;:tMCych opiekę spolccz·
136
nic: ~:tjłatwiej Wpodajq w o~vo błędno koło i tkwią w nim bez moiliwoki
WY.JŚCIQ. • •• •
Poziom I rodzaj dyskryminncji
Pozion: dyskry1.11inacji ~yl bo rdzo zrói.nicowanyw ca lej histori i ludzkości_
od ludobói:twa,_k1~dy zab11ano przedstawicieli jakiejś no~owości, poprzez
wypędzanie, a JCśh te ekst_remalne formy nie byly mo!liwe, t o stosowano
scgre~aqę_w gettach 1ograniczano rodzaj zawodów, które mc!n> było wykony-
wać. Y~~1 w Niemczech, Indianie _w ~tanach Zjednoczonych i w Ar:iel)cc
Środko"eJ - wszyscy om wyc1erp1eh wiele z powodu stosowJnych wobec nich
prakł;_Yk ludobó1czych. A w ostatnich latach polityka .czystek narodowo~cio­
wych prowadzonn przez Sc:bów w dawnej Jui;osławii jest kolejnym przykła­
dem takich prakt~k. Częśc1CJ spotykana j ednak jest dyskr;nninocj a, która
polegn na ~zyczneJ segregaci1 oraz izolacji ekonomicznej jakicM subpopulacji.
J est to mozhwc tyl~o wó1~·czas, kiedy c-ilonkowie d 3 ncj popula:ji odróżniają si;
od reszty spoleczcnstwa 1 latwo ich zidentyfikować.
J~dn_ym z rodzajów ?yskryminacji mniejszości etnicznych •:i klasy niższe.
Tutaj n1eproporc;onalnic duia liczba członków odizolowana jest w slumsach
1zmu~zona do wykonywania najgorzej płatnych zajęć, tym samym tworząc naj-
b~ednrnisz~ klasę w społeczeństwie. Taki jest los Afroamcl)·bnów w Stanach
Z!ed~oczo~:ch. Innyn'. rodzajem ~yskrymi~lcjij.est stworzcn!~ t=w. mniejsza$.
~1 po:srcdni.k6w, ~tórcJ człon~ow1c są oddzieleni od reszty spo?cc-zeństwn, ale
JCdnocześme maJą .z~zwolcm~. na wykon.rwanie niektórych zJl~ć w zakresie
hand_I~: gospodar~ 1 ek_onom11,_ kMrc pozwabją im sic bogacić. :-la przyklad
Żydzi-~-- średni~\\'leczneJ Eur~p~c.1 w C"Zttsach wsp.ółczesnych :.ajmowali częs!o
wysokie poz!cJe w bank?wo~c1 J finansach; a \1.-lelu imigrs:-ltów z Azji we
współczesneJ Ameryce za;mu;e nisze rn:ilcgo biznesu.
Co. spraw~a~ że ~ana populacja ctniczn:i staje się taki:-::, n nic inny:n
rodz~; em i;i_me1szośc1? J~dnym z istotnych czynników sq zasoby - pieniądze,
um1e1_ę_tnosc pr~wadzenia firn~, wysokie wyks:talcenie - k:óre potrafi ona
zmo~il.1zowac. Ki~dy ~~a etm.czna posittdajakieś dobra. wówc2:is łatwiej jest
?rze;ś_c .na pozycJę mm_cJ~zośc1 pośredników i osiągnąć poz:cr.i życia klasy
sred~1eJ. Ale z~soby to mcJedynyczynnik;jcst nim także bezv---:g!ędna wielkoSć
dancJ .~opul:1c!1. ~fał~ narodowość dysponująca wieloma dobrJ:::i łatwiej może
zn:tlczc db s1cb1e nisze pośrednie aniżeli duża; ta zaś z ko?ei moźc zostać
zepchnięta do poziomu ~it.s~yc~ klas, zwłaszcza jeśl i jej zasoby są ograniczone,
n tym sam}m ma ona mew1clltie możliwości walki z dyskryminacją. Taki je;t
l~s Afroam_el)·k_anów: stano";ą oni zbyt dutq grupę , aby zahi fO:;-cje pośrcd­
n.'ków, mlJą tez zbyt mało dóbr, żeby pokon•ć dyskrymi:iację (Tumer, Bona-
m _h, 1980). w praktyce często dzieje się tak, że członkowie cu:ej mniejszości,
kt~rzy są w .stanie zmob1hzować okr~ślone zasoby - takie j~k "ll· wysokie
wy;c.szt:iłccme - przechodzą na pozycje klasy średniej, pozos!.a·.1oiając za sobą
swo1c.h pobrat.ymców. Na przykład wielu ~!urz;,'Tlów w Amcry.:e,j1Jż w czasach
obowtązywa~.ia ustawy o pra:vach obywatelskich, dokonało Cg"?'~:nncgo wysił ·
ku, aby _prz•J~Ć do klas średnich, ale przytłaczająca większoU cza mych nadal
pozostaje w mzszych klasach, albo nawet jej warunki życia w ci::i_gu ostatnich
135
,- - - -:-• .
-:~:.:.·~
· ~·-----i-··-
' ~
'\
system + nlcr6 .....nok J pomę·
strat'/lili:.aql ..,___.... dry sub,:;opu!a: cjur. Wt'"<ość I znacz.er·e
etn.czntj
mob\
w c:!'osto:pte do Cł~.ej
' '7
subpop1.:lac.1
dysli.rymir:.Jtjł c..:.lot'lk:6w ks.=!J'l.Oo'flr.e ~ '; krzywdzący:.h
d.:ancj subpopulłCJi ~ pr.:el<or en o rze-~crro ne~:tly-r.n 1 c!i
ctnicuicf cecha1;h Cł~. ej :.u~populacp etr„c.:ne1
Ryc. 8.1. Błi:dne kol.1 etnkznych nicró.,., n.)Jci. Powyf~j prze<!.i~.awi:tmy k:~b prcc~s.1w poli;h".J].1c:och
nicrówno~ci etniczne. Stn:.1lki dwukicrun:...o" ci zn.l~i ;:lu.s poJkrcłl.J.i:\ 1a:':'licnitl,Ychar,3kle:() \du
i trudno.k i :t przel.1manicm co. kiedy jutr.i:. si~ poja ""i. °S3 pnykl•d u;.n:c-!:cni3.dyskrytr.bJ("j3 .
t..l~ienie i '3twość w ro!puznnwaniu f"X.ltnymuj~ się M\\'"t3j~m.j~~J> wtrn.\lcnia dn.i;:-it: i na
odwr6t. Tei:O rod.:.1ju cykll', o:rnaczonc str·u lkami, r:--;i!.;bi.3j.i ctninn1 'W"Jmi.H kl:no.,.. ...; atra:>fi·
bcji.a ost:itt'<':nic c:yni'"l ze str:lt)fibcji ttnicr.nej zmitnn,, i nicoblio.:il:-.-l Jl!.; społeczną. Porn) si
o losie rótnych nJ.rodowo.ki w Ameryce u .... i~:.ionych w tak.im le.ole
n;i itp. Każdej foli imigrnntów z Europy takźe przypisywnno negatyv.'T\e ste·
reotypy, chOC może w mniejszym n:'tsileniu - głupi Polanek. obludny i n:i::u·
czciwy Wioch, sprzedajny i pijany Irlandczyk itp. - a~c wszyscy mieli tę
przewagł; nad czarnymi, fe byl i biali i dlatego mniej rozprJZr:..lw:ilni, zwłaszc-za
kiedy zncz~li wyzbywać sic kultury europejskiej.
l\egatywne stereotypy pot~g"j'I l ęki, które z kolei uz:uadninjq silnicjsz~
dyskrymin:lcjc:. Kulturowe przcko1,:"\ni:"\ są zatem w::iżn'l s:?ą sprawczą, ponie·
W3Ż kodyfikują grupowe poczucie z:tgroicnia, a zarazemjc!zczc jc pog:łP,biaj:\,
U7.3S:tdninj:tc tym snmym stosownnic dy-tkryminncji. Ocz11.·iścic mog11 <lzii1bć
tnkfc inne przckonnnin, przcciwstnwi:ijqcc się owym uprzc~zcniom,jak to sir.
dzieje w Ameryce, c-dzic wi:lra w równoU zawsze silnie kwc stionownła i r.eso·
wnła uprzcdzeni:i i neg.tt)·wnc stcn~otypy związane z posz:zególnymi naroc!o.
wo~ci:lmi.
Dyskrym inacja etniczna w Ameryce
Mamy zatem nn rzędzb pojęciowe do •n•lizy stratyfikacji etnicznej w Ame-
ryce. Narodowości nnjb:irdzicj pokrzyw·dzone - to jl!st te, ktlirJch członko·;..;e
w przcwaf:)jl'\CCj części n:ilc!ą do niższych i ubogich klal - są zarazem
najbordziej wyrói.niające siQ pod w zgl~dcm biolvgicznym, pcs i ~dają najmniej
znsobów, są ofinrnmi najsilniejszej dyskryminncji, z powodu swej wicl ko~ci
postrzegane S:\ jnko nnjbnrdzicj znt;rn!njącc, odnos1.ą sir, t'!! do nich nnjhar.
137
dziej n egatywne stcrc?typy I uprzcdzcnin. N n rodowości troch~ bnrdziej u przy·
walcJ~wnn?, czyli tnk1c, któr~ ~" \1;i~ksz.ym stopniu uczc:;tniczi' w g1'Swnym
nurcie życia ~polccznc?o, mnteJ _sir, odrółni:tjq, posiad3ją trochc wi~ccj : :.so·
bów, .podlc~ag znnc_zme sbbsz~J dyskryminacji z powodu swych niewielkich
roznun:ów i/l ul~ posindanych. d obr (które można wykorzystać do walki z ni1l,
stanow1q mnlCJSZC z;1grożcmc, n stereotypy, które sii; do nich odnoS?:\, s=t
o wicie łJgodnicjszc.
Weźmy jak~kolwiek narodowość w Ameryce - Polaków, Żydów, Afroame·
ryknnów, Mcksykan, Kubańczyków, Indian, Wietnamczyków, Korcończyków,
Japończyków czy Chiiiczyków - i przcanolizujmy każd1 z nich pod wzi;ltdem
~eh rozpozn:iwalności, dostr,pu do dóbr, zagrożeni:\, uprzcdzcil wobec nich
1 dyskryminacji. Kiedy już w zrobimy, zrozumiemy, d fnczego k>żdy z nas
z!łjmujc określone miejsce w systemie kbsowym Stn.nów Zjednoczonych. \\'ar·
to wykonać t o ćwiczenie, ponic,-.·nż po up;'ldku Zwitlzku Sowieckiego SL1ny
Zjednoczone są obecnie n:ijbardzicj zróżnicowanym n3rodowościowo społe­
czeństwem nn świecie. Dlatego k::iżdy z nas musi zetknąć sii: w swoim życiu
z tymi czynniknmi etnicznej dyskrymin:lcji.
STRATYFIKACJA PŁCI
Pleć w ujęciu kulturowym i pleć w uj~ciu biologicznym
W knżdym spolcczcńst\\;e ludzie klasyfikują się nawzajem jako mętczyżni
i kobiety; n:i podstawie tego rozróżnienia przekonania i n ormy kulturowe
wsk:i:ujr\, jaką pozycj~ powinni oni Z:\jr;iow::ić i jak.ie r ole wi(\żq si~ z tymi
pozycjami. VI ewolucji gatunku lt:dzkiegow najrozmaitszysposóbdefiniow3no
co jest odpowiednie dla kobiety, a co dla mężczyzny - co dowodzi, że różnic~
pomiędzy płciami mają bardziej socjokulturowy niż biologiczny charakter. Ów
proces definiowania w kategoriach kulturowych odpowiadających każdej płci
pozycji i r ól nazywa się kulturow~ dyferencjacją pici, w odróżnieniu od samej
dyferencjacji pici, któr a określa różnice biologiczne pomiędzy mężczyz~ami
i kobiet:lmi.
Tc dwa ok reślenia niełatwo jednak od siebie oddzielić, ponieważ większość
~ego, co dana p opulacja traktuje jako .naturalne", biologiczne cechy danej płci,
JCSt zarazem zdefiniowana k ulturowo i utrwalona za pomocą s ankcji. Jedyną
W}Taźnq ró±nicą pomiędzy kobietami i m~żczyzna mi sq genetycznie uwan.in-
~?wane różnice hormonalne oraz ich wpł)"\" na rozwój organów płciowych
l innych c ech anatomicznych (r ozmiary szkieletu. procent t kanki tłuszczowej
w org:lnizmic i umi~śnienie). Być może istnieją także inne uwarunkowane
genetycznie różnice , ole nic ma na to j ednoznacznych d owodów. Co więcej,
n~wet t e n 3.jbardziej jednoznaczne różnice są t ak bardzo oplecione kulturo•,\ )'·
m1 n orm:lmi i przekonaniami, a także przyporządkowanymi im rolami i zacho·
wa~iai:ni w s t rukturach społecznych, że zaciera się granica pomiędzy p!cią
w ujęciu kul t urowym a pk i ą w ujęciu biologicznym.
138
-.
ludzie porzucili wędro\,.,„Y tryb życi3. oparty na. łowiectwie i zbieract·.vie i 7.:'.'I.·
cz~li sit; osiedlać. nic ma żadnego powodu, dla którego męiczyżni nie mieliby
z:tjmow" ć si~ tym samym co kobiety i wykorzysty-.vać swoje uzdolnienia do
wychowyw:ini:t dzieci oraz wykonyv.-ania pr:ic domowych. Po drugie, skoro rola
kobiet jest t:lk w:lżn:i pod wzgl~dcm funkcjonalnym, dl:lczego obecnie wiqże
sic: z ni'l zn~cz.nic mniejszy prestiż , władza i hob:i.ctwo (przccici. 1•rn łowiectwa
i zbieractwa ju± da.wno przcmim;ła)? Trzcb:i. zatem poszukać jl.'szczc innego
wytłumaczen ia, dlaczego stratyfikacja pici nadal istnieje.
Posluch:ijmy, co ma do powiedzenia na t en t emat zwolennik teorii konO.ktu
- otói podkreśla on znaczenie władzy (Collins, 1975; Collins, Col t ran, 1991).
Poniew'1ż n,i;zczyini są trochę więksi i silniejsi od kobiet (przynaj mniej prze·
ciętnic), wykorzystują oni te cechy do u trzymyw„nia sil ą sys.tenrn stratyfikacji,
którego podst!\w;"\ j est pł eć . Od nicpamii;tnych czasów kobiety i m':żczyini
r)"V:tlizow:ili o cen n e i trudno dosti;pne zasoby, z czego z:12.wycz;'lj wychodzili
zwycięsko mężczyźni dzięki przewadze fizycznej . Oczywi ście ów przymus fi.
zyczny ukryty był pod płaszczykiem n orm i przckonnń kulturowych, które
głosi1y, że przew:iga mężczyzn w dostępie do wartościowych dUhr jest czymś
„n:iturrtlnym„. I dopier o w czasach najnowszych t a kulturowa maska zostala
zd:trt:i. co doprowadzi ło do narnst:ijących r uchów społecznych w wi,;f.szości
krajów zindustri3lizowanych na rzecz usunięcia owej nie rÓ\\'noki pąmii;dzy
k obietami i m~żczyznami. Nadal jednak działają pot~żnc sily rnojące na celu
utrzym:-tnic stratyfikacji płci, n:iwct w t3kich społeczcOstw ach,j:lk w St:mach
Zjednoczo1'ych, gdzie wci<\i podejmuje się wysiłki zmicrzaj;-icc do odrzucenia
tego dzied=ictwa przeszłości. Cóż to są za sily? Jedne mah charakter kulturo·
wy, inne - instytucjonrtlny. P r zyjrzyjmy się im obu.
N:t szcz.cblu kulturo,„-ym przeciwne są k obietom przckon:anLt, które kład:\
nncisk n:t. ich predyspozycje do wychowywnnia dzieci i prow:'ldzeni.l domu
(J . Turn~ r. 1977). Tego rodzaju pnekonania przckbdoh si~ n.1 normatywne
oczekiw:ln i:t co d o Z&'ljmowanych pozycji (gospodyni domowa.) i wykony-Hania
ról (bierność i wychowywanie) przez kobiety. Tc symbole kulturnwe utrzymuj1
się dl:t.teso. te młodzi l udzie w procesie socj:llizilcji dokonuj:\cym sir. w rodzi-
nnch, szkoł:lch , w mediach i grupach rówieśniczych uczeni s:\, te natcty je
nkcl!ptow:ać. Kiedy n arodz i się dziecko, jego płeć jes t pierw::>7.. \ rzecz:), którą
interesuj:\ si ~ rodzice, ponieważ t o ona określ a , j nk bc;<lą sir, wobec niego
z:lch owrw :i.ć i czego bt;d'l po nim oczekiwać. N a przykład dziewczynki pn.yzwy·
cqjn si~ d<l b god nych, delikatnych zachowan, n atomiast chlopców do bardziej
ngrcsywnc~o spo:;obu bycia (dziewczynka powl nna być „subt elna", n chlopicc
„twn rd::i„,l~m"}; dziewczynki zach<:ca si~ <lo uczenia si~ „typowo k obiccy<:h„ ról
(matki , OJ>iokunki i gospodyni domowej}, natomiast chłopcy m:aj:i przyjmować
„m~skic'" r ole. \Vraz z owyrn ukier unkowywaniem na wyko11yw:lnic okreś­
lonych ról przeknzywona jest definicja, co to znaczy męskość i kobiecość .
Ten s u btelny przek:iz wzmacniany jcsl p rzez inter:ikcje 1. r6wicśni k:l mi
i clo~wi:t.dczcnia szkolne. \V A meryce n3 przykłnd chłopców z:ich~ca sir, do
upr:l\\i:mi.t tak.ich konkurencji sportowych, które y,rym:igaj:\ ng:rcsywności
i k ont:iktu fizycznego; n atomi:is t dziewczynki kieruje s i<: - mimo pewnych
zmi:tn w tl"j dzicdz.inii! - ku t:ikim dyscyplinom sportu, w których n ie istnieje
siln n rywalizacja i które nic wymagaj~ brutalnych kontaktGw, a nojłcpicj,
kicily Ob'Tanicz.\ sie, jedynie do kibicowania m~skim działaniom. Interakcje
I.JO
. Spolcczn~ p<>dstn";~ dcflnicji pici w sposób d . .
ki, w których płoć danej osoby nic jest biol . rama.tyczny alustrufl przyp.1-J .
N.J pr=ykład w jednym z bad:iń y.rvkoz"' tosidcz.nt~ Jednoznacznie okrcślon:i.
. I . . ., uno, c ZICCI któ od ·1 .
nami p c1owyn11 obu pici (zw.ine hermnfrod ~n ') • ~c ur z1 y się z orga.
m~!czyzny lub kobiety _ postawy z h > ~· : przc;~ły kulturowe cechy
w zslei:no~ci od ~go, w jaki spos:Ób ,„;ch1c\10 own~.1~ I pr~fcrencjc S<:"ksualne -
Ehrhardt, 1972). Winnym znamiennymo ')'Wn ~JkC rodzice (Elf is, 19{5; l\!oney,
d3jąra dzit~wczynk:i, która mi:tła ze•,i;n trzYPa u nn p~zór normalnie 'rlo·ygl.1-
wa.;-ia zost..1ł:t tak,j:iksię wychowuje d~-~ :znc ~r.cany pkt.owe te~skie i wycho-
mubcji; dokładniejsze badanie lckar;~~; czr::a~· ~okresie po~wH.ania dost:ib
moln}m byb płci m~skicj. Kiedy j ot mwy. a o, te na poz1om!c chromoso-
zdjęla ubranie dziewczynki i od ą ) po:nformowano, .wr6<1la do domu,
chłopcy" (V. Rcynolds, 1976, s. 12;»zu Z>CZt a zachowywać się ta;.; jak inni
A zatem z. socjologicznego punkt u w'd . . .
1
n.:i tych kulturowych i spolcczn eh cz n7~nrn. PO\\·mmś":'y koncentrować się
zojmowane przez kobiety i m / yn I ach, które maJ:i wpływ na pozycje
C: czyzn ornz nn wykonywane przez. nich role.
Dyn:imilrn stratyfikacji pici
Możemy powiedzieć że ·t t „ ..
. . . • sy~ cm s r:ltyfikncJ1 płc1 istnieje w6wc23s kiedy
POZ) CJe za1mowane przez kobiet · . . . . • ·
wiel~ościi'\ dochodów wł d y l m.~zczy:::n z.nzwyc:nJ różnią s1.; między sob:\
k' d . i .· ś d •. a ZY_. prest1zu oraz innych wartościowych dóbr Od
r~~t~~at;e . wanaścte do osic":1nastu tysic:cy Int t emu ludzie porzucili ~bic ­
spo!ec!erls~:iec~w~, stratyfikac;a płci i_stniejc we wsz.ystkich znJnych nam
. j„ • ac · Y.st:m len fowOT)'ZUJe mężczyzn, którzy znacznie częście·
~\~J~~~;.o.ii!::{le poz~·cJe I ':;ykonuj:i tego rodz:iju role, które dają im n3jwięceJ
1
Fun;·c·og~ct_'~~ i prest~żu. ~a~ można wytłumaczyć tę sytuację?
ł . • ~ .J ?.alisci odP:°:·1edz1eliby, że podział p racy oparty na zróżnicowaniu
P Cl 1epieJ ntz wszyst~e inne zapewnia? przctrw::inie społeczeństwom oierń'Ot·
nym. dSystem nak.lZUJący kobietom zajmowanie się dziećmi i wvko~)"\~'anie
pra~. ~~owych,. a mę~czyznom opus::czanie obozo\11,;sk po t o, by polować
: t~~n:~J s.tacz3 c ~"·~1~ z przeciwnikami, jest znacznie b:irdzicj s~uteczny.
Po~iew;~ ~-umozh\~~ lepsz~ przrst~sow.J.nie się do warunków środowiska:
. ~ ie~y mus1a.y rodzić dz1ec1, karmitje piersią i opiekować się nimi
.„ .
'\:I~c rowmez 2~Jmow~ni: się domem wydawało się czymś naturalnym, W) ł .:
"a:~cym z ~3Kt<_h1 •.a me innych uwarunkowań biologicznych czło";eka. N!t~­
;1dst ~::c~yzni nie mogl.1 ka~m1ć p1crs1ą dziecka i byli przeciętnie o piętna.kie
. "~--testu procent w1ęks1 od kobiet, toteż bardziej .natur alnym" dl a nich
0
z~3ę~1;~ b~łoopu.szczanie ~bo~owisk po to. by polować, oraz wykonywanie tych
V.::iZ}S~l'\IC zad.an, którymi nie mogły sit: zajmować karmiące i pielęgnujące
p.otomstwo kobiety. Ten podziol pracy nic tylko przetrwa ł, ale coraz bard~;ej
się ~ozprz;s~rz~mał 2 umacniał, ut.rw.:il.:ljąc ni erówności pom iędzy płciami. ·
. zasa me:i1e to ma pewne r:ic;c, ale tkwi w nim także poważna wada p
p1erw~z~, kobiet~';· wielu tradycyjnych społeczeństwach wykonują najci ~sz~
prace 1rownoczcsme wychowują dzieci (Lcnsld, Lcnski, Nolan, 1991). Od ~i.dy
139
---- ---;'.==-_:..=-. --~~~----
z ró·Nicśnikami wzm::icniaj'\ te różnice wprow:ldzanc pn:ez socjahzacj"' w szko-
le i w rodzinie, podobnie oddziJ.lujq środki masowego p r zekazu (ksią±'ki i tele-
~·izj.a). \ \' rczultncie, jak podkre~liłby zwolennik teorii interakcji, chłopc/
1 dziewczynki (a póżniej mężczyźni i kobiety) taczyn:iją określać siebie w ka-
t cgori::!ch męskości i że?iskości i d=\±:i do zajmow:rnia takich pozycji w struktu·
rnch społecznych, które utrwalaj<\ te definicje. Tego rodzaju dqtcnia sq wzmnc·
niane w Ameryce i w całym induslrinlnym świecie prLcz szer sze struktur/
instytucjon::ilne.
Jeśli przyjrzymy się sferze gospodarki i usług, to zauważymy WyTażny
rozdzinl pomiędzy zajęciami wykonywanymi przez kohiety (sekretarki . pielęg­
n iarki, bibliotcknrki i niskoplatnc zaj~cia w usługach) n tym, co robią mężczyż ­
ni (wykwalifikowani robotnicy, lekarze, kad ra kierownicza i wysokodochodowe
wolne zawody). Na przykłnd w Ameryce kobiety stanowi ~ 99 procent sekret»
r ek, 93 procent kasjerów, 83 procent nauczycieli w szkołach podstawowych, 80
procent bibliotekarzy, 70 procent sprzedawców, 60 procent pracowników opieki
spo!ecznej, 36 procent nauczycieli nka.demickich i profesorów, 14 procent
prawników, s~dziów i lekarzy, 5 procent d entystów, n ieco ponad 4 procent
inżynierów, 2procentstobrzy i mniej niż 1 proccnthydrnulików (Ministerstwo
Pracy Stanów Zjednoczonych, 1991). To zestawienie mówi samo zo s iebie. Jeśli
je.'iteś kobietą, t o powi nn:iś zd:iw:ić sobie sprawę z tego, że ·napotkasz wiele
przeszkód, chc::tc zdobyć strmowisko w zawodach zdominowanych przez męż ·
czyzn. Kiedy na dodatek porównnmy, które miejsce zajmuj=\ zawody zdomino-
wane przez kobiety w r:tnkingu prestiżu przcdst:lwionym w tabeli 8.3 (z czym
związany jest zarówno poziom wbd:y,jak i dochodów), oczywisty staje si<; fakt,
że kobiety w Ameryce zn:ljduj:) się w zna.cznie gorszej sytuacji.
Jeszcze gorzej sprawy si~ mah w dziedzinie polityki. Kobiety zdobyły prawo
do gło~owan ia zaledwie siedcmdzicsi=lt pięć Int temu: zajmują n iewicie miejsc
w Izbic Reprezentantów i jeszcze mniej w Senocie; na wic;kszość stanowisk
w najwyższych władzach s~dowych i administracyjnych prezydent mianuje
mężczyzn. A zatem pozycje zwi.j'\znnc z wysokimi dochod.\mi i dużym zakresem
wladzy zajmują w przcw:.iż.aj.1ccj wi~kszości n11;-iczyźni, n jeśli n:i wet spotkamy
w ad~inistracji .rządowej kobiety, t o na ogół wykonuj:\ one niiej płatne i mniej
prest1zowc .kobiece pr:lcc'" (sekrct:lrck, nrchiwistck itp.).
Ob<:"cnie w c=ilym kr:-iju pr;icujc pona.d 60 procent kobiet (Amerykańskie
Biuro Ewidencji Ludnoici, 1991), nic wszystkie badonin dotyczące po<lzinl u
procy w rodzinie stwierdzoj~. te kobie ty nadoi wykonuj~ większość tradycyj·
nych prnc domowych - tmyw;i n i~. pranie, sprz:-itanic, robie nie zakupów itp.
<Turner, Musick, 1985). Ten s:1m wzorzec przcwnża także w innych nowocz<:"S·
nych i uprzemysłowionych krnj:ich , n nawet jes t on l :tm znncznie silniejszy.
llyć może w dłuższym okresie rosn1cy procent kobiet wśród osó b procuj•1cych
zawodowo wreszcie przdamie ów tradycyjny podLiał procy, ponieważ k iedy
kobiety wniosą wit;kszy wkład fin."lnSO\\'Y w utrz.ym:ln ic domu, b~dą mi.iły
także więcej do powicdzenin w spr.\\\":tch podzinlu prac domowych. lUc mimo
stale rosn:iccj pozycji fin:insowcj kobiet oraz powai:nych wysiłków ze strony
:6ż~ych ~rg:mizacji kobil!cych, nby podnieść .świadomość'" zarówno m~żczyzn,
Jak 1 kobiet, natbl we wszyst kich zachodnich, zindustrializowanych społcczeń­
slw~ch przcważ3 tradycyjny potlti:t.ł prncy. I z.nów,jdlijestc~ kobiet:\, musisz
zdaw~ć sobie sprawę z tej sytuacji.
~ .
I.Jl
 Tok wi~c mimo wiclki,..j wrznwy wokół z miany ról związnnych z płci~.
m~tczytni nnd:il m:iją w swoim r i:ltu w!~kszość pozycji zapewniających wyso-
kie dochody, w!ad?~ i prcslit; wdq! tet wymis-uj;\ si~ od wir,kszo>ci prac
domowych, nawet kiedy ich tony pracuj~ zawodowo. Dlaczego tak jest? Od po·
wiedź leży w procesie socjalizncji, który wpaja mężczyznom i kobietom okrcś·
lonc przckonnnin n3 temat kcbiccości i męskości , o raz w praktykach dyskrymi-
nacyjnych na rynku pracy. Siły te działają bardzo sub:Clnic, ale skutki owego
działania sq glr,bokic.
Jednak pojawiaj:\ się j u± oznaki zmian. Coraz więcej kobiet kończy studia
w z<lominov.·anych do tej pory przez rrn; żczyzn d zicdzin:tch - takich j ak
zarządzanie i organizacja, informatyka, stomatologia, inżynicri::1 , prawo i me-
dycyna. Ponadto przepisy prawne ograniczaj'\ dyskryr.iiMcję k obiet w trady-
cyj nie męskich zawodach robolnic-z.ych, chociaż mężczyźni nad:il w większości
wykonują tego rodzaju prace. Istniej~ także sygnały rosnącego udziału kobiet
w polityce, zwlaszcz~ na szczeblu lokalnym i sl:tnO\V"jm; stąd zaj b ie rze s ir.-
coraz więcej kandydatek do szczebla krajowego, jak świadczyła o tym liczb•
kobiet ubiegających się o miejsca w Senacie w wyborach roku 1992. Nic ulega
wątpliwości, że skutkiem tego będzie zmiana przekonań kulturowych na temat
roli mężczyzny i kobicly, a t;ikże wic:ksza r ó\lrnow<1ga w domowym podzi:ilc
pracy. Ale b~dą to stosunkowo p.:>wołnc zmiany, poniewa! b:i.rdzo trudno jest
zmieniać stare systemy symboli kulturowych, sposoby sc,cjaliz„1cji, n ieformalne
zwyczaje w dziedzinie zatrudniania pracowników oraz obycz3je polityczne.
P odobnie jak w przypadku mniejszości narodowych, tilk i stratyfikacja pici
jest utrwabna i podtrzymywana przez wzajemnie wzmacniające się i tworz:,ce
b!~dnc koło czynniki. Kobiety łatwo j est rozpoznać; stanowi:\ zagrożenie dla
dominacji mężczyzn w podst:lwov.')'ch rolach; odnosz;i si~ do nich krzyv•dzącc
przckon~nin co do ich „biologicznych" predyspozycji; n a rażone Si"\ no wiele
praktyk dyskryminacyjnych. Na dodatek przekonania i zacho,1,·ania utr.v:ibnc
są przez odmienną socj alizację. Rycina 8.2 obrazuje wzJjemnc umncnianic si~
t ych poszczególnych sklodników. Jak przełamać to blę c nc kolo? Najlepsz;m
sposobem jest podcjmow1tnic przez coroz większą liczbę kobiet pracy zawodo·
wcj, dzii;:ki której uczcslniczq one w utrzymy,vaniu rodziny. Umotliwin im to
zdefiniowanie na nowo ról zw iązanych z płcią i zrzucenie z siebie niektórych
domowych obowiązków. Z kolei r osn:icc niezadowo!cnie kobiet w poł~c-zcniu
z dużymi rozmiarami ich subpo;>ulncji mobilizuje je do zmiany uprzedzeń nJ.
swój temat (dotyczących natur/ kobiety oraz jej cech), :l także z3inicjowania
działań politycznych na rzecz zlikwidowania dyskrymir.:lcji. A z::tter:i. obecnie
przeł:lmuje się owe cykle wzajemnie um3cniaj:)cych się czynników, przcdst:l·
wionc na. rycinie 8.2, i rozpoczyn:i się w Ameryce nowa e:-3 traktowJ.r.ia sprnw
płci.

Podsumowanie

1. ~ierówno;ci w spolcczeilsl'Aie zwi;'\un~ są ze zrótnicow:Jn:t dystr) ~uc:i!\ w„r:. okio"")·.:h 1.JSO-

bOw pomi.;dzy rólne kat~i;o ric lud: i - kb,y, nar1ldo.... ości i pl.:ć n.:1!i:!:.:i, do najw'1:.:-.iejs:.ych.

1./3

---- ---- - -

Rozdział 9

1-15
-----------
 Picnv!i ludzie, nby przc!y~. musieli tnchowyw:ić się w okrc~lony sp~sób.
Funkcjonali:k i powic<lziclihy o „wymog:-ich przc.•trw:m.i.t", :\h• .m~z.tld.nif" o.~
nazwy, oz.r\:'\cz~l" to, że musieli zapewnić :;obie iywno.ś( 1 sch~n1c01~, wyn:~~c:c
:;posoby uporz:\dkowanin spraw seksu i 2wi:'lzków m:iłżcri...;k:ch, 0~1c~O\\.'~.: s1~
dziećmi i socjnlizować je, lączyć si~ w grupy w tnki spvsób, o.by umk:lc kon.fl1k-
tów i napi~ć or:tz wytworzyć symboli! kulturowe, które i;or:.\<!kO\\'?ł?·b~· 1 ~:t­
d:twnly scn:ł ich cl7.bbniom, n t.1k:?:c b1:0dz.iły lt;k pn.cd :~~·tt.•m 1 _sm1crc1:i.
Grupy ludzi, czy też ludzi pierwotnych, które nic spc1nily t~&o ro?z:1.;u podst:i·
WO\V)'Ch wym:t[;:lń, gi.n~ly. A zatem powstnnic i rozwój ~złowi~k.~pko ~:lt.unku
z:lleżały ocl tcgo, w jaki sposób n.ui d;.tl~y pr..odkow1e or~:tn!=ow:lh SI\', by
przciyć. Mnle h ordy złożone z kilku rodzin, które wędrowoły p~jokimś te'?"to·
rium, poluj'lc i zbierając poiywicnie, kiedy poc:uly c!ód, miały '~yst:irC"ZaM~~
formę orcanizacji poz.w:t)3jj\C:\ przetrw:tĆ ludztOr.t prz.CZCO n3Jn:mCJ trzydZIC::>CI
tysif;cy lat. Ale kiedy z :tcz~li sii; osiedbć, ich popubcj3 wzrosb, ~v rezutL:ci~
czl'go poj:Hviły sii; n owe p roblemy 2wi.1::rnc z chlsz.):11 trw:inie~ : w J3~
sposób koordynować i kontrolować większą licz~ ludzi, J•.k ,:apown_1c rosn~CeJ_
populacji dost:ltcczną ilość pożywienb. i schronicm_e, w J:!~.t .sposob łagodz~c
konnikty o dostęp do wci:ii zn malej ilości zasobów, pk bronic dan~ populaq~
przed wrogami itp. (Maryanski, Tumer, 1992). I znów, z ~rspektywy tco_m
funkcjonał izmu te nowe problemy nale:y uzn:lć za waru.n:a _pi:zezycia, _ktore
muszą by~ spełnione, jeśli dan:i popufacj:i ma n:id:ll 1s:mec. A pomcw:iż
w cią.,łYl.l ostatnich dwunastu ty.si~cy lat społ i!C"Z~OstwJ lu~kic z?acznie ~:~
powi~kszyły i st:iły bardziej złożo:ic, pojawiły si~ n0\1,:e probli!:ny, k~ore zrodz1ły
kolejne potrzeby (przyn3jmnicj w lud::kich umysłach), v•y::::igaJące noy,·y~h
ro:wiązań.
Tc \\•la.śnic podstawowe problemy stOj:\ce pr:.~d n3si.yr.1 &::ttunkiem st3na-
,._.;:\ j:\dro instytucji spolccznych. N 3jw:dniejs:.e instytuc~e - ?ospodarka,
rodzina i pokrewieństwo or n.z religia - tow:irzyszą człow1ekow1 od samego
pcczątku; później pojawiły się nowe, p:-:ezn3c::one do z:is~ok~j:t:iia nowych
W\"Tr..O"'ÓW st3\\;:mych przez iycie - ustrój p:i:i:;twowy, b:\:.! też ok.reS!a:-!y
sPosóbsprawowania władzy, prawo, edukacj3, mc~yc)'TI.3, a c3!ki~m nie~~\\"::O
nauka. A zatem celem instytucji jest ro:rni:\_?Y'\'lnte t ego, co ludzie uwazaJ:i za
podstawowe problemy i warunki egzystencji sp-0lecznej; jednak gdy tylko
powstant1, zaczynają żyć własnym życiem, wr:istljąc w s~ruktury społeczne
i nasiąkając symbolami kulturowymi (J. Tumer, 1972).
CO TO JEST INSTYTUCJA SP OŁECZNA
Instytucję społeczną możemy trakwwaćj~ko szczegó!ny rodzaj struk:l!I)',
której pozycje statusu społecznego zcrganizow~:te są wokGł prob!er:lów, ktćre
czlonkowie danego społeczeństwa uważają za n3jważniejsze. ~ormy kierujące
z::ichowaniami w obrębie tych pozycji są ogólne i Cebrze zna::!członkom da:"lego
spoleczcr1stwa, a osoby grające okreslone role odczuwają irr.peratyw moralny,
ponieważ owe normy nasycone s:i wartościami i przek~nanii::::ii n:i te~at_te~~·
co jest dobre, a co złe (J. Turner, 1972). Jeśli zas:ano·.1,·1my s :; naC naJwaz:1:eJ·
1./6
Pods t awow e ele m en ty p okrewieństwa
Pokrewieństwo st:mowi system norm dotyczących pods!a-.1o"Jwych dziedzi:t
życia , a j:ik wspomniałem wyżej, nor.r.y te opierają sii; :ia g!:;°:,",k~ •,r.7ojonyi:h
wartościach i przekonaniach. Zasady pokrewieństwa m:l.ją z<?:•: m istotne Zila·
czenie dla czł onków danego społeczeństwa.
Jcdn:i z tych norm dotyczy m3łżcr1stwa, które jest pcr!staw~ ist~icnia
rodziny i systemów pokrC\\;eństwa. \V wielu spt:>lcczeństw3i:h tr.1, kiedy 1 keig?
si~ poślubia, nic jest wcale sprawą wolnego v.-y:.Oru. W l_ic,z.:1;:ch syslcmai:h
pokrewieństwa można z:twierać. m3łtcflstwa t;;lko p~za "":1.r:~s~·1 grupą k~cw­
nych bądź lokalną spolecznośc1ą (zasada egzcg~:n11)'. w n.t.<tór;ch ~a, -:-
wcwni\trz określonej grupy (zasada endogamii), natomwst z:n:..;zc ?bawiązu.i?
zakaz kazirodztwa, czyli zwi;tzków mJ.łżei!.skich i seksualnych p1>m1~dzy rodz1.
cami a ich potomstwem, a także P'JIT'i~<lzy bl!skird krc·...njr..i C.lur<lock, 1 9~3.
1965).
Inną obowi:\zuj<\C:\ normq, którn rr.a "Nit:lki wpl~·"· nic t~li:'l ~::i m~!żc„ńst·.i:a,
nle dosłow nie n:l każdy aspekt pok re-.vieństwa, 1est dz1ec!z1czeme. Zasady
dziedziczenia okreśbj:), która ze stron rodziny jest waini 1~j .>z.1. Od pocz:)tku
istnienia społeczeństw ludzkich obowi<\zY".va!y w tej dz.ied zinic t:zy o~jc:
l) dz.icdziczenie patrylinearne, gdzie ważniejsza jest mi;osk~ czi:śc rodziny,
a majątek i władza przechodzi\ na pot-0 mków rr.';3~ich (~y~ •. ojcie.c. d~ia.C~k.
strJ.iowic itd.); 2) dziedziczenie m:1t=:,·lbcarnc, gdzie wazn!eJ:=;z:a J~st zcnsr.a
cz~ść rodziny, n \'·:bsność i wł.tdz:t przcchcdz;'\ na mi:3kich k:c:·N :i~·c~ ze stron_y
kobiety (nic na snm'l kobietę nni jej żcrlskie pa:am~two);. 3' na~bhzsze na:n
d ziedziczen ie bilat e r alne, g<lz.ie obie strony są rowmc wazn'!, J Jcdnoczcśr.te
żadna z nich nic dominuje.
Kolejna norma okreśb, sdzic i i. kim para mziłieiisk:i br;<lzic micszk:ić po
ślubie. Nazywa si~ to zas3dą miejsca zamieszkania, a w h~stońi system/iw
pokrewieństw:\ dominuje kilka wzorów: patr1lokalny, Zt:f')dn:r: z którym m al·
żet1stwo mieszka r :12cm z rodziną m~ża lub w jej pobliż.u; m:i~rylokalny -
m al2:cństwo mieszka z krewnymi żony; awunkulokalny - mo!żonko·11ic m:e-
szkają z. bratem żony; i wrc:-tzci~ najblizszy n.am wzo.rzcc, nct:.:r.k:llny, 7:C'o<l.nie
z którym swobodnie wybiera się miejsce z:.im1cszkama. ~g6lni~_ rzccz UJ.mUJ:\_t:.
zasada dzicdziczcni:t w:irunkuje zasad': miejsca zamreszka:u :i, choc1:iż n:e
z:iwszc. MOC":-\ pojnwiać sit; problemy, kiedy władza, wl3Sr:tJ-ić i ~utorytc:t
(zagada dziedziczeni n) n i~ S:'\ z.wi:\Z:lnC! z miC!jscem z::tmi(!szk~rni: 1 ludz1 (zasada
m iejsca zamic:>7.kania). Przeszło sit!dt'mdzicsiąt procent znan:1ch nam spofc·
czcństw rcprezentow.iło typ patrylokalny r~.furd11ck, 19·19).
Inne ważne normy pokrcwic rlstwa dGtycz:r F?siad~ni:l w!..:ic!zy, mr;~czri~1
do dziś mJj;'\ w tej dziedzinie przt!W3.C': n3d kob1ct.1m1; podz:alu o.bow1~zr:G11
domowych, przy czym i tutaj C,1woryzowani S:\ l!ll;Żczytni; wiclk~;c1 rodziny.-
określaj~, którzy krewni powinni. n:icszk:tć w·:~iz z ~al~o~k::i.:n1; oraz rozwq-
zywania rnnlżcrhtwn - ustJna.wtn.F\ spo~oby.Jcgo za ;.:o~czcnia. . .
Pierwotne spolcczeńslW3 myśliwych t zbieraczy m1a.ly ban.łzo p rosty ay·
stem podobny do tego, który obecnie i• tnicjc w Stanoch Zjcdr.oncnych (;\13·
ryan~ki, Turner, 1992): dziedziczl!nie bil~~cralne, ż_aden krewny nie m.:l w.la.~zy
n::id m:l:Uonkami; 23s;:ida neolok:iłna d:iJilc:i. ludziom prawo wyl.-0ru m1CJ- C:l
J./8
sz~mi in3tytucjon:iln)·mi pozycjami, które obecnie zajmujemy - studenta
clzu.•ck:-i i->woiclt rotb:icLiw, mnllr.nk:t, ro<l:::ica swoich dzieci, proco wnika wybo :
cy, cz?on kn jakicr,o~ ~o~~iola :- to z.1u\v.::iżymy, że w.>1 zys tkic one maj~ szcz~.
c:.ółn:-\ c~h~: uwni.:1. si~ JC za istotne w rozwi:-tz)'\vaniu ważnych problemów;
rzą~zą ~1m1 ogólne~ da br..:c ~n~:i.e normy; przepojone są wartoścbmi j przcko·
nnninnn ~1~ralnynn. Jl.'.'~ymc sposób ::organizowania owych pozycji różni się
w załe!.~osc1 od s~olcczcnstwa, nntom1ast struktury in'łtytucjonnlnc pow.staj<\
z poz.ycJt ~vystępuJ:icy~h w w:up:ich, które wraz ze wzros tem licze bności dnneco
społcczcnstwa lqcz~ st~ w ~v1ększc struktury org:rnizacyjnc ornz w sieci t:i k ich
struktur, którc m:tJ:\ wymiar ogólnospołeczny.
\Vsz~stko to moż.c \\?•da wa~ si~ zby~ nbstrakcyjnc. Na<l.:;zedl zn tern czas, aby
P_oznać 1stotq poszczecotnych mst;tucii społecznych. Dzi~ki temu nasze defini·
CJC w~cłmą st~ k~nkretn:\ trekią. Co więcej, przekonamy si~. t e ins tytucje S:\
n:iwz?Je.m od s1cb1e z:tleżne; struktur:i: i dział.mic j ednej ma wplyw na pozo-
stnłc 11.'tce uersa.
RODZINA I POKREWIEŃSTWO
. Picn,·szq trw3ł~ s~ruktu rą społeczną w ewolucji człowiek:i był bez w:itpie·
ma system pokrew1enstw:i. Zaclani:i: pozostałych ins tytucji, t:tkich jak gospo-
d:trk.a, system ksztalceni:i i religfa, początkowo re:tli:o·.••.Jnc były w obn;bie
~odzmy •. w rama~h s:osunków pomiędzy rodzicami i dzi ećmi. Jnko odrębne
instytucje wyłonily S?ę one znacznie później. To, że rodzina była pier.1,:sz..1
~rw~łą ~ truktu~ą, o~.nacza, że mi3ln onn ogromne znaczenie dla powstani:t oraz
1stmeni3 orgamzacJI społecznej człow ieka. Z punktu widzenia funkcjonalizmu
system po~cwicristwJ. i stosunków rodzinnych spełniał podstawowe warunki
przetn~:::rn1~ (J. Turner, 1972), pon!ew.aż: 1) regulował zachowania w zakresie
~eks~ i. malźeństwa, w ten sposób zapobiegając potencjalnym konJliktom
1 nap1ęc1om, które mogłyby narastać wokól tej najbardziej podstawowej fonny
aktywności ludzkiej; 2) zapewniał każdemu członkowi społeczeństwa, a zwła­
szcza nowo narodzonym i młodzieży, stanowiącym przyszłość każdego spole-
cz~ńs~wa,. przetnv~n~e biologiczne; 3) tworzył stabilny wzorzec socjalizacji,
dz1ęk1 ktori?mu dz1ec1 przyswajają sobie treści kulturo\ve oraz umicjętnoSci
wykon}'"\\.·ani.a ról, niez.będne w żyd u dorosłym ; 4)zapewni;:ił atmosferę społecz­
nego wsparcia zarówno dzieciom, jak i dorosłym; 5) regu~owal i porządkował
wp~owadzanie dorosłej mlodziciy na pozycje społeczne o char akterze p r odu·
kcyinym (gospodarka) i reprodukcyjnym (rodzenie i wychowywanie dzieci).
Z perspektywy funkcjonolizmu uważa się, że jeśli te potrzeby nic zostan:.\
zaspo.kojone, to_pod znakiem zapytania stanfo pn:etn1,•zmie gatunku, a w spo-
łeczenstwach p1envotnych więzi krwi i małżeństwa stanowiły nljłatwiejszy
~posób budowani~ zdolnych do przetrwania struktur społecznych. Tak więc
mstytuCJa pokrcw1enstwa to \\o1~Zi małżeii.stv„·a i krwi zorganizowane w stru-
k tury, k tóre zapewniają uporządkowanie życia seksualnego j wchodzenia
w zwi~zk.i .małżens.kie, przctnvanie biologiczne, socj:ilizację, wsparcie spo·
łeczne t umieszczenie na określonym miejscu w społeczeństwie.
l./7
··-·-··- ---· · · -- - - - _·_;;.:..:;:L..=:...::
zamieszkania oraz osób, z którymi chc'l mieszkać; zakaz kJ.zirodztwa or3?
egzogamia (sugerująca , że należy poślubić kogoś spo?a wbsnej grupy); a cza-
sami endogami:l (określająca, w której grupie należy s:ukać współrr.ałżon.'!.u}:
jasno określony podz:al pracy (me,żczyźni polują, kobie~y zbierają i przygoto ·
wuj!\ pożywienie); stosunkowo egalitarny podział wladzy (zarówno kobicty,j.1k
i mężczyini dysponują podobn},n autorytetem, a także wbdz:il; mob rodzina
składająca się jedynie z matki, ojca i ich potomstwa; łatwość rozwiązywania
małżeństwa.
Jednak kiedy ludzk:e populacje zaczęły się po"iększać wrnz z rozwojem
kultury kopieniaczej, a następnie rolnictwa, zasady pokrcwic1lstw:t staly si~
najważniejszymi zasadami organizacji, dzięki czemu rodzina i system pokre·
wicństwa znacznie się skomplikowały. System pokrewieństwa stał si~ w istocie
funkcjonalnym odpowiednikiem organizacji biurokrntycznych; pr:two dz ied::i·
cze:' n i a oraz inne zasady pokrewieństwa organizowaly ty:ii:\ce, n czas:tmi nn.wct
miliony ludzi. \Viększość owych społeczeństw kopieni:lc=ych nic byb duża, nlc
zasady pokrewieństwa znacznie je powi~ksz:iły. Najogólniej mówii'\c, przcbie·
galo to w następujący sposób: pr:iwo dziedziczcnb r azi?m z zns:td:tmi dotyczą­
cymi m:i:lżeństwa i m iejsc:i zn mieszkania pozwn\nły n.:t budow.1nic cor:iz szer -
szych grup spok rewnionych i spowinow:tconych ze sob:), poczynnjl\c od r odziny
podst:lwowej, zlożonej z pary mnłżcriskiej i jej dzieci, poprzez rodzinę poszi?·
rzoną, która obejmowała kilka rodzin podstawowych, nast~pnie ród, na który
skł:td3ły się poł:wz~nc więzią knvi i małżeństwa rodziny poszerz.one; połi\czone
r ody tworzyły kbn, aż po plemię sklad<tjącc si~ z powi.1:::mych ze- sob:) klanów.
Istniało wiele różnych odmi:tn tego scen.1riuszn i wi\'kszo~~ społeczeństw ni~
była idealnym odzwierciedleniem t::ikici:!O wzorca. Ale system pokrcwic1istw:1
może z powodzeniem stanowić oś organizacyjni\ społeczcri.stwa wówcz:is , k i cd\•
jego członkowie nic potrafią jeszcze stworzyć struktur biurokratycznych. •
Max Weber (19221 ubolewał nnd ogrnnic,eninmi, które .tebznn klntk~·
racjonalnej biurokracji narzuca. duchowi ludzkiemu, nlc jes t on:t nic:z:ym w po-
równaniu z kbtk(\_ systemu pokrcwierlstwa (Maryml:iki, Turner, 199:?.). \\"y.
obrnż sobie bowiem, ie jesteś kobict:i, która wychodzi z<t ntf\Ż, p rienosi si ~ d\)
domu teściów (patrylokalizm) i dostnje si~ pod wlnd:ę knidego stnrozei;o
krewnego płci m~skiej w dnnym ro<llic, n mo.!e n:lwct w klnnic i plemieniu
(p:ttrylineat); w1:idza znajduje się w r~k:-ich m~tczyzn, :t obowiązuji\CY podzi-tł
pr:lcy zmusz:\ wszystkie spokrewnione ze sobf\ kobiety do przCbY"\'nni:t rnzem
i znjmowaniJ. sii: uprawą ziemi or;iz. pr.tcnmi domowymi, podcz:is gdy m~~­
czyżni wyprawiają się na woj ny lub zajmuj.\ r ói.nymi roJznj:uni rękorhid:t.
Br:r.mi to j::Jk ko::;zmar, zwbszcza kiedy jest si~ kobiet:'\, to te! lud z ii! st.:tr.:tli si~
. jak n:tjszybciej porzucić ten system, nawet z:i cent; plJdpor2~rłkow;lni.J s:\'
wł:idzy p.Jrlstw:' i polityki.
N:tjwi~ksz.e nierówności moi.n:l dostrzec wb.śnic w tych bardLit.~j skompli·
kowanych formach pokrcwie1istw.1. Zwolennicy teorii konniktu (Collins, 1975;
Collins, Colt„ne, 1991) zwróciliby także uw.ige, nn to. te róinico w ilo~ci
posindancj władzy oraz autorytetu przez m\'!czyzn i kobiL"ty poworln.i!\ nnr:t·
stan ic napięć, któro w pewnym momencie mos!\ cksplodow:i ć, nlc nnjcz~ścicj
trzymnne są w ryzach przez silnie t:lkorzenione normy i pn.ckonnnin dotycz(\_CI!
„miejsca kobiety'" w rodz.inie, możliwość zastosow:tnb prz.cz n11:żc::y2nt: (or.1:
jcJ.;O krewnych) przymusu, codzienne sankcjo intcrpersl):ulnc or:t? rytunły.
J.J9
 W tnkiej sytuacji kobieta mialn do dyspozycji niewicie możliwości, zwlns:c:a
ki edy otaczali h krewni mr,ła Uak t o jest w systemie patryloblnym). Lcpioj
sir, jej żyło, kiedy znajdowała się pośród swoich krewnych (system matrylokal-
ny), ponieważ mogla li czyć na ich wsp>rcie. Jednym z dóbr, którymi dysponuje
kobieta, jest seks; może co onn odmówić mi;żczyinic albo zrytualizownć w taki
sposób, żeby zdobyć wir,ccj dóbr lub ograniczyć wladzę mr,żczyzn (Collins,
1975). Innym ważnym dobrem jest wykorzystanie symboli kulturowych do
nadania naturze kobiety aury tajemniczości, dzięki czemu może ona zdobyć
wplyw na me,fo (Collins, 1975). Jednak od kiedy ludzie porzucili wzgl~dną
równość życia opartego n a zbieractwie i łowiectwie, kobiety stale znajduj:\ się
w znacznie gorszej sytuacji. Do dzisiaj odczuwamy skutki takiego traktow:lnia
kohict,jak to zrcsztq zostało wykazane w rozdziale poświęconym sprawom płci.
Zawsze też kobiety buntowaly się przeciwko takiemu podporqdkowaniu, ale
ich uczucia były tłumione i wypierane przez kulturowe pnckonania i S3nkcjc.
Jcdn3k k icdy kobiety coraz cz~;;cicj Z.lczęły zajmować się prac:\ zawodow~
i zdob;'Wać dobrn materialne, ich niechęć stab si~ bnrdzicj widoczna, dopro-
wadzając do prz.ywróccnia w nowoczesnych społcczcńsh1...:1ch większej równo-
wagi w zakresie podejmow>nia decyzji i rządzenia domem (Chafctz, 1990).
Najwyrai.niej widać to w Stanoch Zjednoczonych.
System pokrewieństwa w Ameryce
Być może historia systemów pokrev.ieństwa wydaje się wam czymś b::?.::-dzo
odległym. niemniej jest ona istotna dla zrozumienia funkcjonO\\"ania tego
systemu w Ameryce, a co za tym idzie, syt uncji k:l.żdcgo z nas oraz pcr5pektyw
n.:i przyszłość. Strukturalnie rzecz ujr.iując, n:isz system pokrc\\ieństw3 jest
biła tera lny, ncolokalny i zatomizowany, z niejasnym podziałem władzy i obo-
wiązków domowych pomiędzy mężczyzn i kobiety. Taka struktura dość izolo-
wanej r odziny, wraz ze zmieninjąc)mi się i m:Jło wyrazistymi normami w za-
kresie podziału obowiqzków i wł adzy, prowadzi nieuchronnie do narasto.nia
konfliktów oraz l iczby rozpad3j~cych się małżeństw (J. Turner, 1977). Przyj-
rzyjmy się tej srtuacji dokładniej.
Industrializacja doprowadza do k or\ca proces kszt.altowania się rodziny pod-
stawowej. \VicU~·Je liczebnie rodziny nigdy nic były niczym przyjemnym, mimo
ca..łej romantycznej otoczki tworzonej \vokół „d3wnych CZ3SÓ\1,.·", toteż ludzie y:yr/·
wali się z nich, kiedy tylko by!o można. P roces ten rozpocząl się już w ei'OCC
rolnictwa; industrializncj.::e doprowadziła go do końca, ponieważ szeroko rozgalę­
zione \\;ęzi pokrewieństwo. stanO\\ią utrudnienie w systemie indus trialn)m, w k1:ó--
rym l udzie są bardziej mobilni, opuszcz>jq domy rodzinne, aby się kształcić, robić
samodzielnie k~uie~ zawodową, i st.a rają sii; urzł\dzić sobie życi c jak najlepiej.
Ale oso:i.motnionc r odziny podstawowe muszt\ si~ znrngać z licznymi problc-
m::tmi. J ednym z nich są oczekiwan ia, które od samego początku towarzyszą
powst~wnniu takiej r odziny. \ V Stan:"tch Zjednoczonych ogromna w iara\... ro-
mantyczną milość zdominowala dobór partnera (J. Turner, 1977, s. 72-78):
ludzie pobicrnjq się db tego, że podobajq się sobie wznjemnie i pasują do siebie
150
„~·
"o
IS
t6
§!
~
c u
.c
14
I"
~i:'
~r IO
~ ~
l'>~tJ ll)1JO
ll)JI,) 1'1.io l 'J50 !'JW l'J70 l'JMf)
rok
Ryc. 9.1. \\':łk.1!mk t1J:woJ~w w Arn~rycc
jest 50 procent, j'k pocbj:i media? I znów trudno tu o dokłndną wiedzę, ole aby
j:\ zdobyć, pr:.cprowadzono badania ogólnon:uodowc, w których pyto.no osoby
m:i;j:icc pi~ćdzicsi:\l l:\t i wi~ccj o historii; ich rozwodu, przy z~1Joicniu (oczywi-
ście nic Z:l\\'S!ł! prawdziwym), że „najleps ze l:lto." na rozwód maj:\ już za sobą
Możemy porównać d.me z rói.nych l>t - w tym p rzypadku z roku 1972 i 1990
(St, rk, 1992, s. 390); 21,3 procent badanych w roku 1972 odpowiedzialo, że są
po rozwod::ił" lub w l~g:tlncj separ:lcji, no.tomi:l:;t w roku 19!.>0 wśród osób
powyżej pi~ćdzicsi:itki 26 ,G procent było po roLwodtic lub w ll'i;.1lncj separacji.
A z:ttc:!m lic!b:l rozwodów wzrosb.,choć w niewielkim stopniu, lecz n n dal bardzo
d.1lcko jC'j do 50 procent. S:\ to jedn;tk b:1dania przcprowadz(lnc wśród ludzi
st!lr"zych, b.ul:inin, z których nie możemy si~ dowiedzieć, j.1kic sznns<! na
t H.b nc m., 1;c11stwo m :lj!) p:lry dop iero rozpoczyn<lj;i1..·c wspólne iycic.
0$icmd:.i\.~si:\l p roctm l rozwiediionych wst1: 1ntjc powtórnie w zwiiF.ki mal·
:h-1\~ki~. n z..\tt•m hub.il.• chc:1 7.:lkLul:lć 111.,1,•, podsl.1wowc rodziny. Cor:11.
ctf\$t:icj j;.•dn.tk powst:tj:\ r\Hł t.iny niL'pd11c, skł.ulnj11cc !ii~ z d1.icci i j,·clnc·i;o
z rudzicil'"" co c:i:$ciowo jest. n:i;stępstwcm rozwodów, OIL' tnkżc decyzji o posi:l·
d:i;niu d:d~cka podcjmow:tnych przez niczamc:lnc kolJiCLy. Obecnie 25 procent
w:>zystkich d:i„•ci u rod!onych w Ameryce posiu<la matki, które nic wyszly z:i.
nu\!.. \Vycho\1o.·uj.\ sic oni.! w zn:i;cznic trudnicjslych w~1runk.1ch, pon!cw:tź matki
same mu:>z:i Ulłiwit;it:)~ ci11tar ich ut1·z.ym:ini.1. l<icJy dodamy do nidt liczht:
dzieci po:;;i.1d .tj.1cych ojczyma luL macoch~ or:tz wychowyw.mc tylko przc:z
jt!dno z. ro<l!iców po ich rozwodzie, zobacz.ymy,j:tk wiele dzieci or:11. ich rodziców
152
(n.nt~mins!mniej w?!nc Ś:r. z.noinoM do po.~lindrinln potomstw=i, picnirid: c,
rodzinne or:1: mnc mnit'J r omantyczne wzcl~dy); przycią-;:mie sic; w:J.-
Wl'l?.I
jcmn~ obejmuje m~ło.:ić i seks, malzonków łączI\ zntcm glównic więzi emocjo-
nalne; dop:isowanic zaś oznacza wolt; przctrwani:l n.twct w obliczu \\;eJu
pr:es:kód, ponieważ .~iło~ć zwycięta wszystko". Oczywiście jeśli w ten sposób
op1surnyów zespól m1ło~c1 romantyczncj,jnkcz:isnmi si~ go nn!ywa, to btwo
mo±c się on sL1ć przedmiotem kpin. Jednak trzeb> uczciwie przyznać że t:lki
wło~nie idcnly przyś,i.-icc:tly, bądź też przy~wiccaj(\ obecnie doboro,~i \\'Spół~
m:i.lżonk:t,
A z:i.t~m Amcryk:l.nic wnos:..1 do małżeństwa oczekiwani:-\ - zazwyc:Jj
b3rdrn nierealne - nJ. temat tego, jak być powinno.
Co wi~c~j. ob tuje się, że wspólne zamieszkiwanie przed ślubem wcale nic
sprz}jl przyszl~j trwałości małżeństwa. Na przykład w badani>eh przcprow>-
dzonych ostatnio w Sz.wccji, gdzie mieszkanie ze sob:-i przed ślubem jest bardzo
roz~o'''?zechnion~, k~bic.ty, które mieszkały wczc~niej ze swoimi przyszłymi
męzam1 •.rozwodz1ły s1~ ktlkJ. razy częściej aniżeli te, które nic mfoszkały razem
(Ilcnnet 1 wsp., 19S8J. Podobne wyniki przynoszą ostatnie b3dani> w Stanach
~j~dnocronych. \yyrażnie coś tu jest nie w porządku, n mi3nov„·icie: ci, k tórzy
ZY)ą u sobą bez s lubu, często boją się większego zanng>towanin i mają różne
w:ttpliw~~c1 co do. rn_ałtcństwa ; możemy zatem oczekiwać, te bi;dą cz~ścicj się
rozwodzie. Z kolei c1, którzy nic mieszkają ze sobq przed ślubem, wnosz ą do
małżeństwa nierealistyczne oczekiwania, przygotO'tl."Uj:\C tym samym grunt
pod zawiedzione nndziejc i złości.
_ Te z3kochane w sobie r omantyczne p:uy musz:i się zmierzyć z brakiem
psno określonych norm w odniesieniu do podziału władzy i obowiązków
?omO\\)"Ch. A jeśli n> dodatek poja";ą się dzieci, to normy rozmywają się
Jeszcze bardztcJ. Które czynności w opiece nad dzieckiem powinien wykonywać
mąż, a.któ~e i.ona? Kto ma decydujący głos i w jakich sprawach? Kiełatwojest
odpm•,.,edzteć na te pj1anin, zwłaszcza jeśli żona pracuje zawodowo albo po-
Ś\\;ęca bądż przerywa swoją karierę po to, by zajmować się dziećmi. Jeśli
dodamy do tego troskę o sprawy finansowe, zmc;czenie pracą i narastające
zdenerwowanie oraz wzajemne pretensje wy'\Yołanc starania mi, aby wszystko
układało się j ak najlepiej, to okaże się, że w małżeństwie narasta n apięcie,
które może doprowadzić do rozwodu. Wyższa liczb:l. rozwodów jest zatem
nieunikniona. Ale jok duta? I czy w Ameryce upoda instytucj a związków
rodzinnych?
Wskażnik r ozwodów trudno jest obliczyć z tej p rostej pr.ycz;ny, że jeśli
chcemy zrobić ~o dokladnic, n>leża!oby bzać ludziom najpiern- się pobrać,
a pote:n upewnić, czy n3pra.wdę chcą się roz\.\;eść. Tak więc liczb;1 beztrosko
podawane przez środki m3sowego przekazu - 50 procent m:iłżcristw rozwiod!o
się! - "! malo wi3rygodne, jeśli nie całkiem błędne. Jednym z najwygodniej-
szych sposobów oblicznnia jest liczba rozwodów n a tysiąc zamę!nych kobiet
powyżej szesnastego roku życia; umoiliwi:i ona przyn:l.jmniej porównywanie
danych wokrcś!onymczo.sie. Narycinie9.l widzimy, ?.c w 1920 roku było osiem
rozwodów na tysiąc zam~inych kobiet; w 19~0 roku - 8 ,7; około 1946 - 17,8
(wszystkie te pospiesznie zawierane małżeństwa przed wojną i podczas wojny
zaczęły się rozp>dać); w 1950 liczba ta spadła do 10,3, po czym zaczęła rosn~ć:
14,9 w 1970, 20,3 w 1975, 22,8 w 1979, 24,6 w 1980 i 23,3 w 1990. Ale czy to
151
·
. -------
· -----···
narażonych jest na ogromne stresy i n:ipic:ci:t we własnym .środowisku r odzin ·
nym -:- być może _nick~ór_zy z ~v~s t:ikie lego do~wiadczyli. N iemal wszystkie
badani~ na~ ~o~z1n.~ur~1 UJaw~~:lJ:\ ogr~mne n:tpięci:l, którym podlcgaj;i zarów-
no rodzice, Ja~ 1 dz17c1._ ~V ta~ch_ r odzinach rodzice twierdz~. te chcieliby żyć
~ dala od s:vo1ch dz1cc1 .1 czuJą ~1~ o \\icie sz.czę.śliwsi, kiedy ~zicci Corast.lją
I opuszczaiq dom r odzinny (\\hrte, Ilooth, 1955). Zaskakujące, że nnwct
w tr....·ałych i udanych zwiqzk.lch rn1łieitskich rosło poczucie zadowołeniJ.
kiedy ostatnie dziecko wyprowadziło się z domu (\Vhite, Edwards 1990) c~
sugeruje, że opowieści o syndromie „opuszczonego gniazda„ są moc~o przdsa·
dzone, przynajmniej w wi~kszości przypndków.
~ l po.d sumowaniu trzeb_.:i s~·.vierdzić, te stos~nki pokrewień stwa w Ameryce
1
pod.eg~g ogror:inym n:tpu;c1om, co prowadzi do wzrostu (choć jeszcze nie
alarmup\ccgo) liczby rozwodów. Sytu3cja ta jest po części nie do unik ni~cia
\~ ~zasach, kiedy oczekiwania zwi:,,z.:rne z miłości;i romantyczną nnpotyknj<\
nteJasno sprecyzowane normy nqdz:i.cc systemem pok rewieństw.'.\; częściowo
~aś je_st to .wyni~ z~i~niaj~cej się roli kobiet, które coraz częściej srnj~ sir.
z.yw1c1clam1 rodziny 1Jawme wyraż:tj:i swą niechęć do tradycyjnych wzorów
podpor~ąd_k?wanin się_mężczyznom. fone fr6dla napięć, którym podlega rodzi-
na, takie JaK coraz większa łtczba dz1cc1 rodz"lcych sii; poza małicńst'.ver.t,
dosta~czaJq ~:irówno matkom, jak i dzieciom ogromnych problemów fin:inso·
wych 1 e_moqo_nnlnych, któ_r~ pojawiają s~ę \\1cdy, gdy od s>mcgo pocz~tku
rodzina Jest nie~elna. I Jesh :n•my mówić o kryzysie r odziny, to należy go
up.:ttr}'\V3Ć r3CZCJ w tego ro<lza1u zpw1skach niż w liczbie rozwor.!f)·.... (niczależ.
nie od jej aktualnej wiclko:ki).
GOSPODARKA
Jednym~ najważniejszych problemów, z którymi boryka się ludzkosć, jest
wydobywan!c z:isobów surowcowych ze środo\\;:;k:1, prz.cksztnlcanic ich w do-
br3 pows.zecnncgll u~ytk~t, n n_3stępnie rozdział owych dóbr pomii;<lzy członków
spolecz~nstw:i. Z funkc1onal1styczncf:o punktu widzcni:i, gdyby Judzie nie
P?trafił~ z?obyw.:ić żyw.naści, przckszt:ikać jej w produkty n:td::ij<tcC si~ do
ZJedzen1~ 1 d_os_t:irczać Je k:tżdemu człowiekowi, w6wcz:ts społcczcrlstwo nic
n~ogl~by 1~tn.1cc. A z:-.t~m. ponicw01i gospod:1 rk:tjł!'st rlrnJ:uncntalnym waru n·
k1cm 1stnicn1a, wcale nic dziwi fokt, że jej struktur:\ i cJynnmiko. ma oi;romny
wpływ na wszystkie inne instytucje.
Podstawowe elementy każdej gospodarki
K:iźtly typ gospodarki opiera sif na kilku n njbnrdzicj pod::.tawowych cle·
mcntac_h (J. Tur~cr, 19?2~. Należy do nich tcchnolob~a. któr;i, jak wiemy już
z rozdzrnłu trzeciego posw1cconego kulturze, jest wiNlz:t o tym, w jaki sposób
153
kontrolowat środowisko i mnnipu1ow:i:ć nim. \Vicdza ta musi sit; ł=tczyć z sił.i
robocz:i. czyli osobami wykonuj=tcy:ni okrc:ilonc dział.1nia gospodJr.:zl!, or.i:
z kapitałem, czyli oprz}TZ:tdow::micm w post:ici maszyn i n:trz~dzi, wykor:y-
sl}"1.'anym w dzi<lblności gospod3rczcj, a t.:lkte picnic:dzmi, Z.l które k upuje się
te urz=tdzcnia. Przedsi~biorczoU to inaczej organizacyjne umicj~lności koordy-
nowanb technologii, kapitału i siły roboczej w celu zgromadzcni:i surowców,
produkcji d óbr i uslua ornz dost<nczcnia ich członkom spolcczcOslw:t. A zatt!m
COSpod:nlrn to in:lCZl'j orunnizncjn (z:trt~dz.rnie) t echnologii, k apitału i siJy
roboczej w cel u pozyskiwnnia surowców, wytwarzani:'\ z nich dóbr i usług or:u
dostarczanie tych dóbr i usług czlonkom danej popu locji.
Typy gospodarki
P rzez wi«:kszość z czterdziestu tysi~cy lrit istnienia czlowick.1jako gatunku
ludzie prowadzili gospodarkę lowiccko-zbieracką, żyj;ic w wędrownych hor-
dach liczących od trzydziestu do pięćdziesięciu osobników i zajmując się zbie-
raniem pożywienia oraz polowanirm. Technologia była prosta i po!eg:ll3 na
znajomo~ci roślin oraz z:ts<td polowanb; k:tpita ł składał siq z dzid i włóczni,
prawdopodobnie takie luków i strzał ; istniał podział siły roboczej według p!ci
- kobiety zajmowJły się zbicr3ctwcm, a mężczyźni polowaniem: przedsięb:oi·
czością wykazywała się cala horda bądź należqce do niej r odziny, albo «!o
osobnicy pracujący na własną rękę. Tego rodzaju gospodarkl nie byb zbyt
wydajna, nlc i 1udtie dużo nie pncowałi - prawdopodobnie piętnaście god!:~
tygodniowo. Antropolog Marshall Sahlins ( 1972) na.wal kiedyś owych zbiora-
czy i my51iwych „zJmoźnym spo!ecze:1stwcm ludzi pierwotnych", ponicw:li iy~i
n:i luzie, a cz:isu wolnego mieli zn:icznic ,..,;ęcej niż pracy.
Kiedy pyta.no członków nielicznych pozost.Jłych do noszych cz:i:sów społecz­
ności zbieraczy i myśliwych, dlaczego nigdy nic zaj~li się upraw:\ roli i hodowlł
zwierząt , odpowiadali, że n ic chcą tak ci~żko pracować. Prawdopodobn ie z n:!.-
tury jesteśmy leniwymi stworzeniami. Z wykopalisk archeologicznych \vi~:-:iy,
że dawne społccz.noki zbieracz.y i myśliwych zna ły tnkic roz.mnażanie r oSli:l
przez sie\1.·, ponieważ często rozsiewały nasiona wokół opuszczanego o~zlJ,
mając nadzieję, że zbiorą plony, kiedy wrócą po kilku miesiącach. Jednak p:-?ez
dlugi czas człowiek unikał osiedlania się. Dlaczego? Podejrzewam, że cd-
powiedi z~wsze jest ta sama: Kto chcialby tak ciężko pracować, upra·ń~:?j:;c
glebę. siejąc n:lsiona, plewiąc ogrody, zbie rając plony, przechowując je, a :ia·
stępnie powtarzać c3ły ten cykl w następnym roku (~!arynnski, Turner, 19S2 ?
Jednak w pewnym momencie, jakieś d\i.·anaście do osiemnastu tysięcy lat
temu, n iektórzy ludzie rozpoczęli tę cię?ką pracę. \Vyłoni!a się wówczas gos;:o·
darka kopieniacza, obejmująca : wiedzę o nasionach, ro~linach oraz upra·.~ę
'""YSO c~ 1.!."TI.e;_ęt~osc1; sprzedaje sit; h na rynku, podobnie j ok inne dobra
ziemi (technologia); k ije służi"\ce do kopani'1, kamienne żarna oraz inne n~~zn:~
A orga~1:0·.~·anie. i. z ar:ądz.:>.n.ic gospodark 'l dokonuje sic za pomoc:i, b 3 rd~~
wykonywane narzędzia (knpitał); uprawianie roślin i zbieranie plonó\„., głów·
nic przez k obiety (sib. r obocza); oraz organizację opart!"\ n:i pokrewi eńs~·ń-:e
zlożon)ch u.:dadow. p~nstw.:i 1 praw.:i, wielkich i złożonych systemów ryn'·o·
(zarządzanie). Kopieniactwo różni się od r olnictwa, poniew3ż nie użj-.va się
wyc~. system6_w biurokr~tycznych i fabryk oraz k orporacji, które grom:id~ą
kapitał, pC>cę 1 technologię w d~ieniu do osiągania zysków.
w nim ani pługa, ani innych n iż człowiek źródeł energii, takich jak z•i,-le rzę:..a
154
telniku, przyniosł a z mi:in~ w naturze prncy. \V raz z rozwojem technologii oraz
j ej zastosowonicmj3ko knpitału w postaci maszyn i robotów, rośnie ilość pracy
związan ej z ową tcchnologicznq ekspansją, z usł ugami i dzi3lalnością r;r.ko·Ną.
natomi:tst maleje ilość p racy fizycznej. Co więcej, rynek i pieniądz s~:tją s:i:
coraz bardziej dynamiczne i płynne, przyspic.:>z:tj:i,c w za\HC1tnym tc:;.;h:!
przepływ dóbr i us lug n:i całym świecie. Urbaniz<tcja i suburbanizacja roz·...,·ij<!ją
się wraz z organizow3nicm pm.cy w biurokratyczne struktury, co po·....:cc!uje
koncentr acje; p racowników, a z;trazcm t worzy nowe rynki cJJ;i, organizacji
znjmujących si~ usługami, które z kolei skupi:lją jeszcze wir.ccj praco·,...•:ii~6w
no obszarnch miejskich. Pnristwo i nąd wzmacniają swoje funkcje pole;:ające
n~ kontrolowaniu i r egulowaniu złożonych procesów gospodarczych. P.ozwija
się także syslcrn kształcenia , w miarę jak nowe stanowiska pracy po·.vs~aj~ce
głównie w sferze usług wymagają coraz wyższych zawodowych i tcchniczn:1ch
umicj~lnośc i .
System ekonomiczny w Ameryce
W Ameryce funkcjonuje ty;> gospodarki postindustrialnej, dlatego wzraota
liczba osób wykonujących pracę niefizyczną. Jak wiemy, istnieje ,W"/Ścig dy-
plomów„ - n prawdr, mówiąc, ich inflacja - nlbowicm wicie osób, pf)~".Jbn!e
jak ty, mój czytelniku, dąży do zdobycia uprawnicr\, które pozwolą i::-1 na
wykonywanie określonych rodzajów pracy niefizycznej (Collins, 19791. Tak
naprawdę, t o s tudenci co1lcgc'u przygotowują się do sprzedania sir: na nace·
chowanym silnq rywalizocjq rynku pracy. Zwolennik teorii kon01ktu t ·tJt(r:i!by
uwnsę na to, że fakt ten rodzi st<lłe nJ.pir,cie pomiędzy ludżmi, ponieważ muszą
W:\lczyć o dyplomy i pracę w przedsiębio rstwach , które st;.1raj;i sit: obniżać
place, jak t ylko mogą.
\Viększość st:tnowisk pracy znajduje się w dochodowych i nicdochcdr,·.,.qch
instytucjach, w organizncj:ich r z:idowych, z których kai.da stanowi mniej lub
bardziej zbiurokrJtyzowaną strukturę. Stosunkowo niewicie os~b zn:ij~z!e
pract; w lirm:ich rodzinnych lub ht;dzic pracować tylko dla siebie. f';a vg/ił
zost.:miccic ulokowani w grupach w jakichś wielkich i zlotonych organiz~-:jat:h.
Firmy w Ameryce są prywatne, a ich wl:l~ciciclami sq rodziny albo - co j&st
znacznie bardziej rozpowszechnione - wbścicicle akcj i lub, niestety w wiciu
przypadkach, n iespokojni kredytodawcy. Wszystkie one ryw;il12uh ze. s<;bą na
lokalnych, regionalnych, narodowych i wreszcie światowych r ynkach. Log
<l:rncj osoby w firmie - z:i równo pracownika, j:1k i kierownika - z~ lcży od
pozycji firmy na tych rynkach, a wraz z gwaltown=t eksp:in ;ją dzi:?!aln4'J.ki
gospodarczej na szczeblu śwbtowym o raz docicr:ani em lirm di>różnych cz:;ki
śwbt.l pozycja ekonomiczn:i wi~kszości ludzi jes t niepewna z p11wodu nasilani3
się konkurencji. Jeśli d:ina osoba pracuje w instytucji rz:idow•.!j alf..o ma etat
w oq~anizncji woluntarystycznej, to jej bczpieczcń:;two z:ill!iy albo od wplJH3·
jących podatków, albo od składek i darów, te zn ś uzolożnionc s~ od t.e~o. ay
fi rmy o dnoszą sukcesy na k rajowych i międqnarodowych rynkach i czy
w związku z tym ich pracownicy systematycznie plac:\ pod.1tki. A poniewat
156
UC>~==~m=~~~~~~,.,,,....~,,..,.--
pod_·l~vwc h:vłż wi:ltr lub woda. ~i~ b11rcizo wiadomo, dl.iczC'c:o ludzie zd•""c ·do
w.1_h„ s:_~ n:t L'l_k pr.1.:~hlonny typ cospod:irki, nlc p ozwolt; sobie przcd~t~wi~
n3Jicp_~-e._mo1m zd:rn1c-m, wytłumaczenie (M.-Hy:rnski Turnc 1992) L d ·
znc-i;oh n3.;pierw
· · dl .11;"' si~.
· przyn::iJmmcJ
. . . na pewien• cz .s w
r, pobl"ż· u zie
: osie 1 k
pvniewa: byly w nich ryby, n wokół bujna roślinność. Po c~ ~dzieś w~du ne /
~koro ~-s~ystko, co potrzebne do iycin, jest 03 wyci;ig-nil"cic r~ki' li.tit. ~o~va. '
Jedzenia I prowadząc b.irdziej osiadły tn·b ż;·cia JlOSlCZe 'ól . I 'J•1 uzo
I· · · k ć ., · • · · g ne popu ac1e Zo1Cze -
) s1~ po_\\1~. sz~ : ~ cz:-1scm zaczyn:tło brnkow;lć z w i erząt i roślin . „ f.
~dzil! _mgd.z1e się .me przenosili i nic pozwalali przyrodzie z rege n~~~~~ ·:~~ •
1
d poru~""' te osiadłe populacje były już zbyt duże, nby wędrować tak jak
a_,vn1e1 •. m~c zaczęly uprawi ać zi emię. Był to prze Io mowy krok onieważ ,
os1cdllen.1u ~tę n:itur:i społeczeństwa ludzkiego całkowicie się z~i~ni?a. Kic~~
P~P~ 3CJ:! su; rozrosły, potrzebne ok:tzały się nowe struktury_ S'-·stem pok Y
w1c?nstwJ oraz wł.:!dz l"l. ~ • .. re·
akt'\\ ~ . . a po I ;~zna -. do koordynowani::t i k.ierowonia ludzk.
i. "lloscią: trze?a b~ło t_ahe bronić swoich te?)'loriów, co zradliło potrzeb~
~s~;rni~\'~la dz1~l~n m~latarny~h przez władr.c; polityczni"\. \ V ten s posób
t . ·lP l p zątck konca p1envotme zamożnl'go społeczeństwo \V ciągu kilku
ys1ęcy 3.t epokn ło\~·iectwa i zbieractwa przeminęła n:i zawsz~. •
niuGo~pc~1r~:i roln1cz~ prz~niosła wielkie zmiany tcchnolo~czne w po r ówna-
·1 z k_op.em~CZ:"\, pon1.::waz rozwini;ła wiedzę, w jaki sposób wykorzys"'V;"ttć
~\: ę \~-~·~;:.:\~ I CnCr,S'ię nicożywio_n;'\ (wodę i wia tr ) w podstawowych proc~S~~h
yt . _i'.·: Przclom ten z kolei wplynąl na dalszy rozwój technologii w któ- 1
~ n_3J"' 3 :~1i.'JSZe było opanowanie wytopu metali i wyrnbianic z nich narzę·
~t 1 • ~ \3~-i.-rn tc~o mogb n:istąpić akumulacja kapitału, n gospodarka stała
.~ b _rd-·~J wydajna: do powszechnego użycia wszedł pieniądz· rozpowszcch ·
~ 1 Y s:ę• t ez. metalowe na.rz~dzin, warsztaty, młyny, drogi, ka~ały, użyNanie
k;;~~o -~~s.~ort~ ora~ w1el_c innyd: u:z:idzeń. Nast;ipiła n;~ksza specjalizacja
P J_, f1~i~-"'l.Y 51 ~ .tez ~~\1.e pozyc;e 1 ro!c związ:inc z gospod:irk:\ - kupca,
~~e:. 1 ~~··:··... ~· ~a~kic_r:i t mne. Zmi~n.ily się też sposoby gospodnrowania, po-
za~z ~~ ".'~0\~„.a 1 rod m~ wystnrczały;uzdo organizownnia gospodarki; najpierw
stru~(u J. tym wspierać, o potem_całkowicie je zostąpily: rynek, feuda lne
. • . ry pohtyczn_e. domy kupieckie, gildie, system praw i kontr aktów oraz
tnstytt:c;e ?rzypomm::i;ące współczesne korporacic.
. I~du:t:-13.lizacja (uprzemysłowieni~) oznacza proccs wykorzystywo.nia sily
0
~~e~Z)"'\'•.1~ne; do n:asz~il ui;r:v:inych przez robotników w fabrykach. Jej poczi"\t ·
Kl s~~g~J..,, ~ledwie kilka wieków wstecz, niemniej c:\lkowicie przekształciła
o~a ",.3 t.. ·,ospod~rka prze~ysłow:i dysponuje OgTomn:'\ ,„;edz;i tcchno!ogicz..
n.t.~ t;-::i~{a: man1pulow~ć 1 kontr~1ować środowisko (prawdc; mówiąc, może
t~kz~Je z ..„s_czyć), którą ~1eustann1c rozwija. Tworzenie się knpita)u obejmuje
p1eniąc~21 ~owo spos~by ich ak~mulacji(na pnyklad akcjo i obligacje) potrzeb-
ne do k1:?:1a narzę.dz1 produk~J1; _zdumiewająca j est też liczba i rótnorodnoSć
narz~z1 I ~rzią~zen..P:aca st:iJe ~1ę coraz bardziej wyspecjalizowana i \lo')il"'.aga
Gos;:oCa:~a postindustria1n3, taka w której uczcstniczr. wrnz z tob;'\, czy.
155
zapotrzetowJnic na us1ugi sfory budżetowej wci;'\t rośnie, pomimo ic!eologicz-
nych v.Jst.ąpień przeciwko m:iło skutecznym rządowym b iurokra tom, w sferze
tej zat.ru~~ionajest bardzo du ża liczba osób. Jedn~k przewiduje się, że w p rzy-
szłości 'n1ęi<szość pracujących w Ameryce nic będzie z:itrudnion:\ ani w wicl·
J.:.ich p:-zd5:o;biorstw.:ich, nni w sferze budżetowej, lecz w m .1łvd1 firn~:ich, które
Si"\ szczet;'5!nie wrażli•,\·e na zarówno krajow;i, jak i oi:;ólnośw.iatow.ą ko:i.kurcn-
cj~ i wahania koniunktury.
\V O'"jm pomieszaniu struktur organizacyjnych dostrzec można pewne
ogólne k!~:unki r ozwoju (Turner, Musick, 1985). Po p ierwsze.jest nim d:}!:enic
efo twcrzenia o1igopohi - systemu, w którym stosunkowo mnla liczb:i firm
wyt·h·arz1 określone dobro lub usługę i kontroluje zwi:iznny z nimi rynek. P o
drugie, Jjl)większanie się przeclsit.!biorstw zwit\zanych z glównymi sektora mi
rJnY.u w rezultacie fuzji lub przejmowania przez konkurencjr,. n t:i kżc nn
skutek o!!gopolislycznej kontrol i rynku. Po trzecie, przc<l:;ir,biorstwa staj;i sir,
coraz bardziej wiclon~rodowc , po n ieważ d<tż;ic do powir,ksz:rnia zysków, wyko·
rzystują kapitał i sil~ roboczą innych krajów or az sprzcdnjl\ t:im swoje t owary
i usług!. PocZ\\.'artc, coraz więcej firm znajduje się po częSci w r~kach Z.:ll"Y'fanicz·
nych wlażcicicli. Po piąte, wiele ważnych rynków w Stanach Zjednocz;nych -
na przyldad rynek t elewizorów i sp rzętu wideo, nparatów fotograficznych i gie r
tclcwiz.;,j:1ych - zdominowanych jest przez mir.dzynnrodowy kopit.lł i coraz
wi~cej dziedzin gospodarki jest zagrożonych przejęciem przez liriny z:igr:micz-
ne. Po sz6ste, wzrasta liczb:t pracowników umysłowych oraz tych, k tórzy
·n-1konują proste prace w uslug:ich, sp3.da liczba członków zwi;izków z:nvodo-
wych, nawet wś ród robotników. Po siódme, rz ą<ljesl wielkim pracodawcl\ oraz
ogromn:e liczącym się nabywc::\ dóbr i usług dos tarcz:inych przez ró~mc dzit!-
d7.iny go>Fodarki. l na koniec, jak już wspomnieliśmy wytej, male firmy nadal
zatrudniają znaczną część ogólnej liczby pracowników.
Tendencje te sygna!izuh pewne istotne dylematy i wybory stohcc przed
Amer/kanami. Jednym z nich jest ekspor t wiciu st~rnowisk pracy do k rajów,
w ktor;ch siła roboczaje• t ta1\sza - za occ:rn lub bliżej - do Meksyku nlb~ na
Karaiby. Czy powinno sii: n3 to pozwalać? I co robić w obltczu utraty tylu miejsc
pracy? Inną tendencją jest penetracja rynków amcryk:tńskich przez z~gr:micz·
".Y kapi\a!. Czy mo~na j:\ zatrLymać, zwłaszcza ie powoduje problemy w bila n·
s1e hanclu z.ai,'Tanicznego, n tym samym obniża w~1rto~ć dolnra? Al~ w j:iki
sposób rozwiązać ten problem? Czy za pomoc:\ protekcjonizmu, który rnoż.c
Ó1Jprowadzić do wojny h:indlowcj? Czy przez zaakccptuw:\nie dcw:\lu:icji dol:i ra
i jego si!y nabywczej (a tym s:unym obniżenie poziomu tycia Ameryk:"lnów)?
C~y ~cż przez starani:1 rl'\<lu zmierz:lj:}cc do pobudlt!ni n krajowej produkcji
?obr 1 u~łu;.;, ~tó re zn:iJdą nabywców w innych krnj.1ch? Jeszcze inn:i tcnd~ncj;1
Jl'st. z.ac1ągan1c krcdytó"~ na. fuzje. i przejmowanie przcd:;ii:biorstw, co w 1uj·
mnH!J3.zym n~·....e t stopniu nu:! zw1<;ksza liczby miejsc procy ani wyd.tjno:ki,
natomiast - iak ".'ykazaly doświadczeniu lat dziewir,ćdziesi:1tych - db szyb-
kich zysk~w pośw1r,ca dobrą kondycjr, firmy i dlugotrwale korzyści. Jak moi na
rozw1ąz~c ten problc_m? Czy zo pomocą rozpon~dzcn rządowych? A mote
pozw~la_Jąc prz:cd~u:b1orstwom up:tdać, czego n <1slt;pstwcm będzie wzrost bez·
roboh~a 1 oslabienic poszczególnych dziedzin gospod:\rki w Stanach Zjednoczo-
nyc .
Są to bardzo powa!nc dyl"m:tty. Bczp11śrcd nio o<l<lLi:t1ują n:i nnszc ±ycie
157
s::;;' ąą;;:rn:z::: ą www .....

i .kaidy z n:u, j nko pracow'.'ik I.ub obywatel, mu•i się z nimi zmierzyć. Wydnje
:rn:, te roz!'Jtnyg-nć powinien JC n::td. A z:ttcm kolejnym lematem nns:ych
rot\„._,:·.. 10·, l„•;d.1 f >rmy f;pra'.'NJ'.\':uti.t \\ł.Plt.y
1
SYSTEM RZĄDZENIA
Powstawanie państwa
Dlaczego ludzie podporządkowują się pn:ywódcom i organizacjom, któn:y
mog.ą stosowrić wobec nich rói.nc formy przymusu? Odpo ....-icdź jest prost.a:
W miar<; jak populacja ludzka powiększa się, życic nie może być jut or~anizo­
w3ncjcdynic nieformalnie łub przez stosunki pokrewieństwa. Niczbęd~i stają
sic przywódcy, którzy powi edzą innym, co należy robić, i są zdolni koordynować
ich d zia łania, n jeśli trzeba, również zlikwidować odstępstwa od nonn i konfli.
kty. Jest to równoznaczne z narodzi nami wł adzy i ustroju pa1lslwowego i nic
ma już powrotu do pozbawionych przymusu rebcji panujących wśród myśli­
wych i zbieraczy (Lenski, 1966; Lenski, Lenski, Nolan, 1991; J. Turner, 1972·
Maryanski, Turner, 1992; Fried, 1967; Camciro, 1970). '
Duży wplyw na system sprawow:mi3 \1,:łndzy ma poziom produkcji ekono.
miczncj, a także jego możliwości zaspok3jania potrzeb społecznych. \V historii
rozwoju crNiliz::icji był to na ogół wpływ pośredni poprzez oddziaływanie stanu
gospoda rki on wz rost popul::icji, a w miarę jak system ekonomiczny sprzyja
wzroslowi populncji, narastają problemy związ:mc z koordynacją i kontrol:J„
rodząc potn:ebc, jak powiedzieliby funkcjonaliści, pojawienia siQ politycznych
liderów i rządów. Jeśli nic dochodzi do ich wylon;enia się albo brak im
skuteczności działania, to społcczerlstwo rozpada się - we vw·czcsnym okresie
historii ludzko.ki musiało cz~sto do tego dochodzić. ~!Ó\\;qc prościej, wysoko~ć
nadwyżki wyprodukowanych dóbr ponad podstawowe środki egzystencji okre-
śla w ielkość i złożoność ośrodka władzy; im większa nadwyżka, tym większy
ośrodek władzy (Lenski, 1966; J. Turner, 198·1a). Początkowo w kulturach
kopieniaczych nadwyżka była niewielka, toteż wlad'a spoczywała jedynie
w rc:kach storszyzny, krewnych i wodzóv„• vdoskowych; nast~pnic WTaz z roz·
wojem rolnictw:i nad\'ryżka była j uż na tyle duża, Ze s t:ircz:lb nn utrzymanie
prz)'\Yódców, ndministrntorów świ:ldczcń publicznych oraz wojska. To ,.,.·łaś nie
kultury rolnicze znpocz~tkowaly powstanie blędnego kola: o.lrodek władzy
opodatkowuje nadwyżk~ produkcyjn~, nby utrzymać siebie i up1-qwilejowaną
elit~;w pewnym momencie władza i elity zaczyn:iją źyć pon:td stan, a kończą
im się możliwości zbierania wyższych podatków; wówcz.:is wy bucha konflikt,
którego podłożem jest niechęć i wrogość ze strony pokrzy,vdzonych przez ten
system, i władza upada albo zostaje zmuszona do reorganizacji (Goldstone,
1990). Podczns gdy funkcjonnlizm podkreśla niczbędnosć osrodkn wbdzy,
zwolennicy teorii konfliktu przypomin3ją, że wbdza rodzi także wrogość wobec
siebie i czasami powiększa nierówności, które po<lsyc:'\j:\ ov.·ą wrogość. Jak na
ironię, ta narnsta.jąca niechęć zmusza wb.dzę do zaostrzenia dzialoń, co n:isila
158
o;:
-
A zatem możemy zdefiniować instytucję władzy jnko te struktury w spole·
czeństwie, które dnjq prZY''-'Ódcom upr:iwnienia (choCby częściowe) do podej-
mowania decyzji or az mobiliz:icji siły do zrealizownni~ celów ogólnospołecz­
nych j utrzym:min porządku w społccz.cństwic. Histori3 rozwoju l udzkościjcst,
clo pcwn~go stopnia, także opowieścią o powstawaniu i upadku róinych fonn
i typów rz:}dów oraz zastępowania ich nowymi form:lmi.
Typy rządów
Form:l ,,·bdzy,j:\k już wspomninłem wczc~nicj, z:lli:o:n:ijcsl od ch:troktcru
gospodnrk i or~z rozmi:iru d:incj populacji.\\' społcczcó~twach my$liwsko-zbic-
rackich wbdza jako samodzielna struktura nic istnbb, choć w niektórych
z nich możemy dostrzec j ej z3czątki. Byli to najcz~kicj pr-lywó<lcy zwani
„wiclkimi ludżmi„, którzy dzięki swoim osobistym zd\llno$ciom i ch.:i.ryzmic
zdobywali pro.wo podcjmow:rnin decyzji ornz narzuc:tni:l innym ich realizacji
(Earle, 1954; J ohnson, Earle, 1987). Takie formy wbdiy zazwyczaj istnialy
w tych popułlcj:tch my$liwsko-zbierackkh, które osi('dl:lły sit; nad rzekami
i na wyspach, gdzie wykorzystywano proste technologie do zbiera nb ±ywności
i łowienia ryb: nic zajmo\v:ino się jeszcze kopieni:tclwem, te społeczności
myśli wych i zbieraczy staly siQjedn3k zbytdu±e, aby mo.'.113 byJ,1 kierować nimi
w sposób nieformalny. W takich okoliczno~ciach dos~lo do wylonienia się
„wielkich ludzi„, nlc r zadko przckazyw:Jli oni swoj'l wl.ldzc; innym w momencie
śmierci - nic powstnl:tjeszcze dzicdziczn:i instylucj:t wodza (.Johnson, E3rlc,
1987).
Wraz z rozwojem kultury kopieniackiej pojowil si ~ stabilniejszy system
polityczny. Kiedy ludzie osiedlili si~ w wioskach i zaj~li uprawą roli, zacz~li
wykorzy;;t)"\V3Ć b:ir<lzicj złożone struktury pokrcwic1)3twa do org:.nizowania
swojej d~i:ll:i1ności; w ówcz:is to starsi członkowie t ych slruklur zaczt;li gr3ć
rolę wodzów, którzy decydowali o takich sprawach, j.1k przyd1.ial poletek do
upr:iwy. podzi:-ił plonów i czns prowrulzc.rni:l wojen. \\'\ldzowic różnych s;rup,
takich j:tk rody i k lany, orc::lniz.owali czas:-mi coś w ro<l.:aju "r:uly" starszych,
która podc.!jmowab decyzje odnoszi'\CC si~ do W$Zystkkh grup w <la.n('j wiosce
lub n:lwc t do kilku wsi. N:i. tej b:lzic wyrósł prawd?.iwy p:l.tri:irch~t. w którym
jeden człowiek (zawsze byl to mężczyzna) n1inl wpływ n~ wszystkie decyzje.
\V ód z lndi;ł konsul lO\\.':i.ć si~ z lok:ilnymi pr..ywódcnm\ 1 r.ld~ st:irsz~ch, nic .in1:il
prawo pod~jmow:ić ostateczne decyz.jc dlltyc~:\CC ~vs::yst.~?ch, ktony byl~ ~u
podlcsli. Polllcgaly mucz<:stoo&Tomnc tcrytor_1:t., w1cl-." w:'-1 1 pol.\.czo1~y_ch w1r;~1:\
pokrcwici\stw:i i;rup. Tego rodz aju rz~d~ p:1.tnarch:\~n""· .''Taz z 1:>tn1CJ!\CYffiJUl.
wojskiem i op.:lrt l\ n:t systemie pokrcw1cnstwn. org:m1z::'l~'J ·\ sluż:\C:\ wprowadza·
niu w iycic decyzji, były picrwocin3m i p:11)~twn. . . „ .
Państwo z:icz.ynn si.; od powst:mi:i b1urokratycznl'J org:m1zacJ1 podeJmowa-
ni:i i wykonywanin d ecyzji. Nn pocz:'\tku np.n3l pań:>tw~~\'Y-:--- p~borc~ pod:tt:
kawi, znrz='jdcy, woj:ikowi i policja - podl.l•g:t mon:t.r.:h11 _dz1e<lz1~zneJ, której
wł adza z~z.wycz.:tj m:l rdir,ijm\ l cgitynuz~<.·Jc:: Ta form.\ p.u~stwa n:e mn ch::ira·
kleru .r:tcjon:i.lnej" biurokr:icji w rozum1c n1u weberow$k1m, pomcwnź nadal
160
:7'-==c--·''~
~.
f jcszc-zo bnrchiej wrogie wo.bee ni~j nnstswicnin I .
doprowndzn do jej zmiany. Tego rod zn ·u wvda .P"Y.•P•~•~n wybuch, który
w hi:ito1 ii lu,-L:k 'k~.:-i. J - • runi„ pnJ.lwJ:lJ=l s1i;- nicu:; ~. 1 n:ii~
. Ostatecznie w mi.:uę swego rozrastania si wł . . .
biurokratyczny i kiedy taka tran .r • ~ odza organiiuJe się w •posób
· ><OnnOCJJ Jut •i~ dokona !
o powstaniu pańotwn (Weber 19'2) p k . . '. mo erny mówić
w rnmnch systemu pokrcwień'stw; o.1 ~~~ O\~O bturokr=-icJ:i funkcjonow.1!a
skutecznych i sprnwnych ndminisirat:~:1:lrę J:lk rosło zapotrzebownnie na
podatków, a tak!e na sprawn~ •rmi i . li6potrzcbnych choćby .do ści~;;ania
por:~dku wewrqt..-z kraju zaczrl ~ po ,ę.' ~doin~ do obrony I utrzyn1ania
pominaj:\C~ opissny przez \vcbe;:(~;~t:\;~c btur~kratyczn_~ st~k~ury_przy.
bylo.odpow1ednio duże i zbiurokrat owo~ 9) lyp idealny. Kiedy ;uz panstwo
s1eb1c, przyb;~•·aly kolejne f k . yz e orondolnedo utrzymania samego
anga.żowało si~ w wojny i z~,n CJ; J
stw_arz.Jło ono ludziom moiłi·,..·ości pracy,
ro.:;l:t sk:.1ln nktywnoki wladz~ą. Z3 ~ \lo1~ks.zym łCl)1orium. \V wyniku tego
wość utrzymanio. ·c· rzez ), ~tór. 1 ogr.inicz:ily tylko dw.J czynniki: moźli­
czynników niejcs~ !a~w d~':po orkę.or~z :vob n~rodu. Żaden z tych dwóch
kładzie byłego Zwi:izku ~owi t~~yma.ni3 .1 Ja:<_ w1dz1cl~śmy n1~dawno na przy.
państwa CZ"sto u d ·„ . cc iec?• ~ h1ston;i zna w1cłt! t:ik1ch przypadków,
" 3 P :IJ•u n \\raz. z n1m1 społcczcń3 twJ;.
Podstawowe elementy każdego państwa
pod~;;,;~~~~-~~cją, '';';dz(~· *b bard:iej ogólnie, państwo skin da się z kilku
po pierwsze ..., ~~~;tw; . . urner, ~972; Marynnski, Turner, 1992). Są to:
mobilizowa~f3 z;sobów. kczy~1 zdołno~ćdo ?od~Jmowani: dc~yzji dotyc_zących
C3 realizn . d . .. ł oor ~?wania dz1a!an; po drugte, s1b, umożłtwiają­
trzcba t .kcżn fi e~:r ZJI, zaz'"'YCZaJ Jest to sib perswazji lub wpływu , ale je~li
' :a. c IZ) c:m: y przym.us· po trze . I 't . . .. .
symboli kulturo\~ ·eh k . '. cie, egi yrruzac;a, czyh istnienie takkh
i na koniec struk?un' w:~~e da;ą ~rzywódcom prawo podejmowania decyzji;
dcjmowa . d . .. . • zy, czyli sposób zorganizowania przywództwa po·
ważniej~;;~ e~~~l~~~\~sowan.in siły. _Cz:r~niki te służą TOZ\\;'lZ)'\Yaniu 'naj·
ce?ów db cal p . dnncJ orgamzac;1. Jedn}m z nich jest wytyczanie
bów do o~iąg:;~as~oł~~zcnt~tw(aPoraz mobilizacj.:t. jednostek, org:mizncji i zaso·
celów • . . 'vyc ce w arsons, 1966, 1971). Populacje, które nic ma·
też wł~!;k~c:J~~ o~r.on~, robzwod·1 ~o.spod~r~y, podboje itd. - nie potrzebuj~
. · .\.O nic, im .:ir ZICJ zróznu:ownnc cele i wieksze robłem
~~;~zan.e Z ~oorbdymcją i mobilizacj~ zasobów do osi:i,,oni~cia tych c:iów ty~
_szc! po rzc. a wbdzy. Innym poważnym problemem z któ '.
czyn.1ema ludzkie społeczności, jest kontrola społeczna i C:Chronarym
~aJąbdo
i:emem ustalonego. porządku. Kiedy dana populacja jest mała ośr:d~~ w~:d:·
". CJ~s~ p~t~zcbn~,J~dnnk w miarę jej powiększania się nara;tajq takie ta.ki~
1
ZJ_a~v1s. a,JnK d~"'·.1ac1e społ~cz~e, protesty i niepokoje, niezgoda i n iezadowoJe.
nie, "'?.\;~zas n!ezo~dne sta1e się użycie siły w celu opanowania 0 , eh 2 · awi .
~~zr• ISC~e m.oze toJeszc~e powiększać napięcia i wrogość, ale bez ~wneJ fo~~
\\ a zy n1elkie społeczenstwa mogą się zdegenerować.
159
=====-'=-=
ważną rolę pelnią więzi rodzinne i protekcjonizm. Występuje ona glównie
w społeczeństwach rolniczych.
\Vspó!czesne paristwo biurokratyczne powstało wraz z rozwojem industria-
lizacji, dobierając członków swego aparatu na podstawie ich umicj<;tno~ci
i fachowości oraz w coraz bardziej demokratyczny sposób wybierając tych,
którzy mają podejmować najważniejsze decyzje. Religia przestnje być zbiorem
symboli lcgit.;~izujqcych władzę i zostaje zastąpiona przez prnwo, a na.jczę~·
ciej - przez konstytucj~. Współczesne p3ństwa różnią się między sobą pod
wieloma względami. J ednym z nich jest stopień .rncjonalno§ci" ich biurokracji ,
przejawiaj:icy się w doborze i promowaniu ludzi ze wzgl~du na ich umi cj<;tności
i osiągni~cia. Różny jest stopień centralizaeji wł3dzy i podejrnowania decyzji.
W niektórych państwach wbdza i podejmowanie decyzji są silnie skoncentro·
wane - tak jak w v.-ięk szości kr:ijów Trzeciego Świat:i i w dawnym Zwi;'\zku
Sowieckim - na tomiast w innych S!\ one o wiele bardziej zdeccn tralizownne.
Inną różnicą jest rozmiar interwencji p;u\stwa w życic społeczne - niektóre
państwa wtrącają sir, niemnl we wszystkie dziedziny życia społecmego i eko·
nomicznego, jak to było w przypadku krajów komunistycznych, które już się
rozpadly albo są w stanie rozpadu - niemal wszystko było w nich własnością
p:iństwa, ono też ustalało wysoko ść produkcji oraz ceny towarów i usł ug.
Natomiast inne parlstwa dopuszczaj:\ znacznq autonomię zarówno w sferze
spolecznej, jak i ekonomicznej - tak jest n a przykład w Stanach Zjcdnoczo~
nych; nadal wiele państw lokuje sir, gdzieś pośrodku tych d wu skrajności,
wykorąstując swoją władzę do kierowania 'vi~kszością dziedzin tycia spole·
czncgo, nic wtrącając się nadmiernie w sferę gospodarki i nic b~d:tc wł aścicie­
lem niczego w tej dziedzinie.
Niezwykle istotną różnicą pomi~dzy wspólczesnymi państwamijest stopień
ich demokratyzacji, czyli uzależnienie tei:o, kto i na jak długo zostanie zaliczo·
ny do warstwy przywódców pod ejmujących najważniejsze decyzjo, od wolnych
i prleprowadrnnych w regularnych odstr,pach czasu wyborów. W n iektórych
społeczeństwach, takich jak te w dawnym bloku krajów komunistycrnych
i jeszcze obecnie wśród byłych jego członków, demokracja było i nadal jest
problemJ tyczna. Nic z:nvszc wybiera się przywódców wedle stałych i ściśle
określonych zas::id, czr;sto też zost:tj:} oni na swoich stanowiskach d lu żcj , nil
przewiduje prawo wyborcze. \V wic;kszo;ci krajów zachodnich stopień demo·
kratyz:icjijest wysoki - na tyle wysoki, te powszechna j est apatyczna postnwn
wobec głosowania (zwbszc-za wśród młodszych wiekowo grup). Ze stopniem
demokratyzacji wiąże się podział autonomicznej wladzy. W kntdym nowocz~s­
nym państwie is tnieje władza wykonawcza, lct,risl3cyjna i s;idowniczn, ole
posi:id:1ji\ one różny st..opień autonomii. Czas.lmi przywódcy sprawuj:icy wł.ldzc
wykonawcz;"\ mają tak silny wplyw zarówno na łcgisl:tturę, jak i n:l. S;'\downic·
two, że te dwie O.'itatnic dziedziny Jirmuj:dedynic ich posunic;cia. W innych z:i~
kr„jach istnieje większy rozdział, n wybiernlni przeds tawiciele władzy ustawo·
<lawczcj oraz st;dziowic sq niez:ilc!ni w konlrolownniu i równowntcniu władzy
wykonawczej i siebie nawzajem.
Kolejnymi cechami różnicuj;'\cymi poszczególne kraje są: stopień legitym i·
zacji i pot rzeba utycia siły. Tc dwn czynnik.i są ze sob:i powiqzanc: systemy
państwowe o nisYjej lccitymiz:tcji musz.1 opiera~ si': na przemocy lub nn grożbic
jej zastosowania, n atomi:.ls t te o wysokiej legitymizacji zazwyczaj - choć n ic
161
zn wsze - uzy!łkuj:'\ podporz;'\dkowJnie sii; ich postnnowicniom bez stosowania
p:-:ymu.m. J c<l n.1k :;il.l c.~ 1;~h1jc~~ ni ::h;c!n:i. n.r.„·~t v: ~:i Jt"m;u:h pa:i.;l'.•;o·.vych
„ dylcm!lt? Czy przez Cin:rnsownnie k:tmpnnii ze środków public;:nych? A m o!L'
o wysokiej Jcgitymi:acji, zwł.1szcza kiedy określone decyzje - na przykłnd
w Ameryce t e, które były zwi~z.:mc z integracją rasow:i w szkołnch, w autobu-
s:tch, z oborcj:-i ora: innymi kwestiami połaryzujqcymi społeczeństwo - uwa-
i:inc s;i za t1znsndnionc tylko przez n iektórych. Tak więc p:11'istwa rótni'l sii;
,„
mii;dzy snbf\ pod :.~1'-'dcm t cso. co moi.na n :nw:lć .uogćlnion:1 lcsitymizncj;i",
pol~c::\j:\C:) na tym, ie u1.n:lje sic; po<lst<lwOW;'\ struktur~ i_ funkcjonownnic
p:lrlstwa, n n t ominst istniej;"\ nHnicc zdań co do zas:idnośc1 po::szczesólnych
decyzji.
System rz;idzcnin w Ameryce
System w bdzy w Ameryce rep rezentuje bez W:)tpicni.:-i współczesne biuro-
kratyczne pnństwo , które znajduje sii; na ckstrern3lnym k r ati.cu wymienionych
wy±rj zrói.n icow:-11\. Biurokr.:icj:i jest racjonalna, pomimo n aszych utyskiwań
na rz;"\dowych biu rok ratów; wbdza j est do ść zdcccntra1izowann, chociaż, jak
zobaczymy, is t nieje wyra źne ci;"\icnic od samorz'-\dów lokalnych ku rtądom
stanowym, od rządów st::mO\\.')'Ch ku rządowi federalnemu, wewnątrz rządu
rcdcr3lncgo z:1ś od wl.:ldzy legi:ila.cyjnej i sądowniczej ku wykonawczej; intcr-
wcncj:i państwa w sfor~ ekorrnmiijcst chyba najniższa w całym wysoko uprze-
mysłowionym świecie; władz:l jest mocno zdcmokratyzow::i.nn; nadal istnieje
b.Jrdzo wyr;::aźny podział n a władzę wykonawczą, u s tawodawczq i sądowniczą,
choć pojawinją się skłonności do zacierania go; uogólniona les-i tymizacja j est
wysoka i oprawiona w symbole kulturowe n asycone dużym ł::idunkiem emocjo-
n:ilnym lnp. szt::rndar i konstytucj:i), chociaż czasami ten temat prowadzi do
poważnych kontro\versji; niski poziom oparcia n3 przymusie, mimo że różnice
z3patr)'""....·ań na niektóre kwestie społeczne oraz v.·ysoki wskaźnik przcstępczoś·
ci zmusz:lj=t czasrimi do ui.yci.:i siły.
Nie uleg::i wątpliwości, że pewne dylematy i problemy występujące w tym
systemie wl::idzy będ:i. nam towarzyszyć także w przyszlości (Turner, lllusick,
1955). Wymieńmy choćby niektóre z nich. Po pierwsze, istnieje dylemat demo-
kr:icji związany z uczestniczeniem w y..·yborach , ,._.-pływami grup interesów
i oddzi3}ywaniem mediów nn politykę. Amerykanie często są niezadowoleni ze
swojego systemu politycznego, ponieważ nie \vierzą, że ich głos może coś
znaczyć, i uważają, że poszczególne grupy interesów w sposób nieproporcjonal·
ny wplyw:lją na. \V)-niki wyborów. Zaangażowanie mediów w wybory po\vszech-
ne jeszcze wzmacnia tę sytuację, ponic·.vaż uczestniczenie w nich jest bardzo
kosztowne, co zmusza kandydatów do brania pie niędzy od poszczególnych grup
interesów. Skutkiem t ego jest bierność wyborcza - coraz mniej ludz i idzie
głosować. Taka post.: tw3 z kolei umacnia wpływ med iów i grup interesów na
kandydatów, z muszając ich do prowadzenia za pośrednictwem środków maso-
wego przekazu wielkich kampanii wyborczych, aby zdobyć glosy tych, których
bierność chcieliby przezwyciężyć. W jaki sposób należałoby rozwiązać ten
162
prccenl, )akt slanoY> ą poC:atkl
w produł<c:e kr.a1owym brutto
w kt3;aeh OECD
Tuu::j3
USA
Japonia
Portugalia
Szwajc:1r13
Hiszp.1nia
Kanada
V'llochy
Grecja
v.1etk3 Brytanr3
Niemcy
hl3ndr3
Luk~mburg
Hol„ndto
0.JnłJI
SrwCCJ.l
ltyc. !) 2 D•JChotly ni\iłów t poJ.1tków(tl.m<! z:i rvl< 1907)
1t..JI„ o,,„,„„,,. ~„ t1r<:1 W,P'",l~• ••J C„ . p..J. u „: I R...1-•1„
Kolejnym problemem jest spraw:i cc ntralizowan~:l wl.ldz~. Coraz. wii;cej
funduszy na lokalne i s t;inowe program~ - s1.koln1ctwo, opiekę społ~ci:i:i. .
wiQzienia, opiek~ zdrowotną - poc1:odz.t od. TZ=\~u fodcr.\~~ci:o, co dJ.JC mu
prawo d o prowi1dzcnia polityki i podeJ~Ow~ma wielu d.:-~)'ZJ I za r~ą_dy lokaln~
i stanowe. T endencja ta oznacz.n ccntr~hz::icJę władzy •. cor.nz b~rdzieJ oddaloncJ
od potrzeb lokalnych, ale jednocześnie równo rozd:1c1.\J;'\CCJ pomoc rz;1<low:)
16.J
-------~-"'"''""'c>:!J<SC'.Z"""'9C::::;;:;-~~;ptJ!~~::m:trm-:::.......,,.=r:o-..,_.~.- - - -
p r;:c..'.: o~:..:uwi~.\ clim i:~:icj t; fin:rn~ow.mi.1 pr;:c;: osoby i in.;;tytuql.! p:ywntr.c?
Przez umicszncnie wszystkich knndydntów w polu widzenin mediów a lba
ograniczenie dostępu do nich dla wszystkich? Czy tet prze: Z\\;i:kszeni"
udzi:l!u w "1·00rnch, ale w j .lki sposób nale"!ałoby do t ego znch~3ć? <.;
Inny dyl('mat zwiqz:any jest z systemem p:.lrtii politycznych. \ V przcciwicń·
stwic do dcmokrncji parlnmentamych u n<ls dominujq dwie wielkie pa r tie
których progr:.Jmy częściowo pokryw:tjf\ się i ł:ttwo byw.:ii~ zmienione w zal c.;.~
naści od ~kolicztwści. Wyborc.y często uwatoją, że mus;.\ wybier:>ć pomiędz~
dwom.a .me odpow1adaJąC)m1 1m ka~dydatam1, chocin~ w wyboroch lokalnych
rza.dz!e;.su: ~o.zdarza.~ ~onteważ .tutnJ przynależność do partii jest mniej watna
(prt}'h:tJmntl'J w mme1szych mtast:ich). Co wii:cej, w wyborach ogólnokr:.Jjo-
v.ych może się pojawić trzeci, bardzo prężny kandydat - na przyklad ostatnio
w St~1nach Zjednoczonych byli to: George \Valłace, J ohn Anderson i Ross Pe rot
- który przyci:u~~ głosy niezadowolonych \Y)•borców, ale rzadko ma on znaczq-
cy \\·?ł)·w n~ wynik _wy~orów. \ V r czu1t:tcie wyborcy maj:\ bardzo Obfaniczony
wybór, p:irtte zaś mcw1cle ~OS<\ zu~forować wi~kszości reprezentującej poli-
tyczny środek, n:iwet w obliczu pr~znych kandydatów t rz.ecicgo stronnictw.:i
W ja~i S?Osób zate m można zwi~kszyć różnorodność politycznych dialogó,,;
1 opCJ• wyh-Orczych? Bez żywotnego i silnego systemu wielopartyjnego trudno
odpowiedz.icć n3 to pytanie.
I~tnicje j~~zc:e i~ny ~:oblem: .Kt o ma ,~J:idzę odd::ialywani:t n:"! podcjmo·
wa me d.:-cy-:11. \\· soc.iol0Sl1 toczy się dyskus1a pom ięd zy zwo1ennik:.mi pogł:\du
o władzy eht, k tórzy dowodz~. że ma le elitarne grupy przcmyslowców, wyso-
k1~h W?Jskowyc~ ora_z ich sprzymierzeńców z przemysłu zbrojeniowl'go, a także
elity z mnych dziedzin w sposób nieproporcjonalnie silny oddziałuj:i na \V}'Tli ki
wyborów i decyzje podejmowane na forum rządu ( ~! ills, 1956; Dom ho IT, 1990),
a zwolen::-i!kami bardziej pluralistycznej perspektywy, zgodnie z któr:i żadn:i
z ryv.:alizuj::;.cych ze sob<\ grup interesów nic jest w stn.nie wpł}11;'\Ć na wvnik.i
wyborów i decyzje polityczne. Postawy te wcole nie mus:ą być przcciwsta-..„..,,•.
w rzecr;"\\.;stości obie uzmysławiają nnm istnienie pow:i! neso problemu. E!it;
władzy. powiąza ne for_m alnymi i nieformalnymi więzami (Dor:ihoff, 1970 ,
1983; Usee:n, 1980), \Vldać \V)Taźnie n3 wszystkich szc:.ebbch w soołeczeli.·
stwie - Job.lnym, st::mo•,i,.-ym i narodowym. Nie są one w st:mie \Vp.ł)'\.Yać na
ka±d~ decyzję, a ni też do tego nie dążą. Mogą n:atomiast w sposób nildmicmy
i często sekretny wpływać na podejmowane przezorgan3 władzy najważniejsze
decyzje, które korzystnie oddziałują na kondycję i zyski rcprezen:owanych
przez n.ich firm. Pluralizm w polityce również istnieje, ponieważ zróżnicowan:J.
opinia publiczna oraz wiele najrozmaitszych grup interesów także oddziałują
na t o, jak.ie dei:yzje się podejmuje. Prawdziwym problemem jest na to:niast to,
j3k silny wplyw mają elity i czy nic jest on zbyt s ilny w obliczu podziałów opinii
publicznej i zróżnicowania grup interesów, a także, czy można to zmienić.
Dopóki wyborcy zachowują się biernie, dopóty nic ma odpowiedzi na te pytania;
a dopóki kampanie wybor cze prowadzone w środkach masowego przekazu będą
bardzo koszto1rne, dopóty ci, którzy płacą za nic - czy to elity, czy grupy
interesów - będą często podejmować stronnicze decyzje nic mające nic wspól-
nego z interesem publicz nym.
163
i nie CO?Uszczającej do nadmiernych ograniczeń ze strony wladz loblnych
i s:a:?ov·1·ch. Co jest gorsz.e? Nierówne, a co za tym idzie niesprawiedliw~
t raktowanie ludzi na s zczeblu lokalnym, czy też centralizacja władzy na
szczeblu ogólnokrajowym? Jest to problem nic tylko przesuwania się władzy
n::i szcze:el federalny(poniewat „ci, co płacą rachunki, żądają także rozliczeń'"),
:ile ró·.i.~ież - na tymże szczeblu - rosnące znaczenie władzy \o\.7konawczej.
Kongres coraz częściej re3guje na inicjatywy prezydenta i głównych doradców,
z:imias: pro-...,·ad zić własną politykę. Podobnie sądo•.vnictwo staje si~ coraz
bJ.rdzicj k onserwat}'\vne w interpretowaniu konstytucji, choć wiele z tego, co
się w niej znajduje , jest wynikiem poprawek w prowadzonych w ostatnic!-1
dziesięcioleciach (te ndencja la może zostać zahamowana. w najbliższej przy-
szłości). Problem polega wiqc na tym, że ponicw01ż władza wykon.:iwcza jest
inicjatorem większości głównych nktów prawnych, a Koni;rcs jcdynie reaguje,
będąc r ównocze$nic pod presją opinii publicznej i poszczególnych i;rup intere-
sów, podejmowanie decyzji coraz czr.śc iej spoczywa na jednym tyl ko człowieku
- prezydencie oraz na j ego doradcach. \ Vynikicm t ego jest wi~ksza koncentra ·
cja władzy.
Ostatnim dylematem systemu rządzenia w Ameryce jest ambiwalencja
postanowicn rządowych. Amerykanie plocą stosunkowo niskie podatki , fakty-
cznie najniższe ze wszystkich krajów uprzemysłowionych (z wyjątkiem Turcji,
która.jak ·,.r.iadomo, nic jest zbyt nowoczesnym krajem); jednocześnie W;"\tpimy
w to, że rząd mo±c skutecznie wypeł niać swoje funkcje. Tymczasem rz'ld.i'
ryv.·ali A.r:ieryki w znacznym stopniu i ngerują zarówno w sfen; życia społecz­
nego (z '.A.Jjatkicm Japonii), jnk i ekonomicznego, koordynujqc politykę w obu
tych dzi'!dzinach. \Vykorzy:;tuj!\ one docho<ly z podatków clo r edyst rybucji
posiadanego maj~tku (znowu z wyjó\lkiem J aponii, o tak!c Francji) i, co
ważniejsze, do pobudzania rozwoju t echnologii i tworzenia się kapit:tlu w \V-f·
b ranych dz!cdzinach gospodorki. Stany Zjednoczon e nie prowadzą s :<oordyno-
wan ej poli tyki gospod3rczej: pozostają takie w tyle w porównaniu z innymi
krajami (z wyjątkiem moi.c Anglii), jeśli idzie o wykorzystyv;anic wplywów
z podat}ców na subsydio'.11anic technologii i powi<:kszanie knp: tału w podstnwo·
wych ga!ęzbch przemysłu (jedynym wyjątkiem jest tu prze mysi obronny). Ilez
t akich subsydiów przemysl amerykański staje się mniej konkurencyj ny, alo
tcby zwir;k.szyć jego konkurencyjność, trzeba podnieść podn tki, a tej strategii
Amcryk:mic s ą gcnc rJln ic przeciwni, n :twct mimo Z!lt,~o:!cnia ich d obrobytu
przez świ:itową konkurencji; cospodarcz;i.
Takie są niektó re problemy s tojące prz.c<l omeryk:ińskim n.ąd cm ; n n. t e n
t emat każdy z nas ma wyrobione zdanie. Powi nniśmy jcdnnk ponownie prze ·
myśleć swoje opinie. bior;ic po<l uw ow; nie tylko wlas ny punkl wid1.cnin, ale
tn.kżc wymag:ani:t, kt6rc powinno spcłnin.ć nowoczesne państwo, or Jl. ten<ll.!n cj~
wys t1;puj<\ce w światowym systemie ekonomicznym.
165
- - -- - - - - - - I

SYSTEM EDUIU.CJI
Dlaczego edukacja jest tak powszechna
Edubcj3 stab sięjcdn~ z najważniejszych instytucji dopiero wraz z rozwo-
jem industrializacji b~d: tci, co j est obecnie częstym zjawiskie m, dzięki zgod-
n}m wysiłk om n~dów krajów zorówno rozwiniętych.jak i tych zacofanych gos-
pod.irczo, zmi~rz:ij;icych do rozwoju industrializ:icji poprzez mnsowe ksztalce.
nic. Jednak pncz większ~ czę:\ć naszej histoń i edukacja miola charakter
nicformolny i polegała na tym, te dzieci obserwowały dorosłych, a konkretnych
umiej~tności uczyli je r odzice i krewni (J. Turner, 1972). Formalne wykształ­
cenie otrzym:lły najpierw prawdopodobnie elity religij ne i społeczne, później
obj~lo on o te osoby nic należące do elit, które wykazywały szczególne u_zdolnie-
nia, or:l? tcrminujqcc w rzemiośle. Nadal jednak była ona rcccs)"o\'na. 1 prawa.
dzona w ramach grup r odzinnych; formalne struktury kształcenia były dostęp­
ne dla niewielu osób. Jedynie w dawnych Chinach istniał formalny system
kształcenia, który obejmował większe populacje; wykształcenie było nagrodą
db zdolnych dzieci z poważanych rodzin, które chciały umieścić przynajmniej
jedno ze swoich dzieci w jednym z niezliczonych urzędów cesarstwa. Tak więc
w epoce rolnictwa edubcja była przede wszystkim instytucją dostępną dla
r eligijnych, wojskowych i rządowych elit. Masowa stała się dopiero Y.Taz
z rozwojem industrio.liz3cji.
Struktury kształceni> rozrosły się, ponieważ były p otrzcbno, a zwolennik
funkcjonalizmu podkreślilby, że nabrały znaczenia dzięki pelnionym przez
siebie funkcjom (J. Turner, 1972), takim m .in. jak: "'J'Tabianie niezbęd:iych
umicjt:Łności , zamiłO\vań, przckaz)'\vanic "';edzy oraz przckon3ń młodym lu-
dziom; pomoc'"' znalezieniu swego miejsca w społeczeństwie dzięki odpowied-
niemu wyksz.tnkeniu; grom:idzenie dorobku kulturowego i wiedzy w bibliote-
kach oraz umyslach nau czycieli i ludzi wykształconych; a także pobudzanie do
t\vorzenia nowych idei i symboli, a zwłaszcza tych, które mają znaczenie dla
rozwoju technologicznego.
Pozostałe interpretacje upowszechnienia się systemu kształcenia są mniej
b godne. Teorie k onfiktu cz~sto podkreślają, że we współczesnych społeczeń­
stwach kapitalistycznych, takich jak amerykańskie, wykształcenie zmierza ku
indoktrynownniu ludzi przekonaniami i wieneniami (np. na temat prywatnej
własności, k onkurencji czy indywidualizmu) oraz umiejętnościami pełnienia
takich ról, które są niezbędne dla gospodarki rynkowej kontrolowanej przez
ekonomiczne i polityczne elity (Apple, 1982; Apple, Weis, 1983). Szkoły dostar-
czają wiedzy technicznej i organizacyjnej niezbędnej do funkcjonowania kapi-
talistycznego systemu ekonomicznego. Kształcenie jest zatem związane z eko-
nomi~ po to, by utrwalało is tnicj;'\CY system kłaso'"''Y (Bowlcs, Gintis, 1976;
Apple, 19S2l.
Inne t eorie konfliktu kł:idą n~cisk na zn3czcnic edukacji dla uspokojcn i.:i.
tych, którzy nic radz'\ sobie ekonomicznie w dan}m społeczeństwie. Skoro
szkoły sq dostępne dla wszystkich i stanowią klucz do sukcesów zawodowych,
to zn niepowodzenia w nauce, a. w k onsekwencji niemożnoSć zdobycia pnyzwoi-
166
nowe elitarne pozycje w sferze zawodowej. System ksz.tałccnia dostarcza nowej
wiedzy, no,vych specjalności i nowych pozycji w gospod3rce, 3 im b3rdzicj
gospodark:i angażuje się w działalność, która ma ?.wiązek z przetwarzaniem
infor macji, nic zaś z pracą mech::iniczną, tym b::irdziej struktury edukacyjne
rnogą narzucać ekonomicznym i politycznym elitom potrzeb~ pos iadanin - czy
to nauko wców z tytub.mi profcsorsk.imi, czy nbsolwentów wyższych uczelni
z tytułami magistra, czy też wykształconych prawników. We wczesnej fozie
r ozwoju industrialnego n ic trzeba bylo mieć tych wszystkich dyplomów, aby
dostać dobrą pracę; obecnie wszystkie nowoczesne firmy ich wymagaj11.
A zatem system kształcenia powstał w celu zospokojenia wielu potrzeb
nowoczesnego społeczeństwa. Po pierw sze, spełnia on takie niezbr,dne zadania,
j:ik socjaliz:icja młodego pokolenia, wprowadz:rnie ludzi w sfon; gospodarki,
grom::idzenic dorobku kulturalnego oraz dokonywanie innowacji; po drugie,
pełni on także funkcje mniej widoczne, takie jak: 1) uczenie przystosowywania
się do istnicj,:icego, ustalanego przez elity porzqdku, 2) czynienie odpowiedzinl-
nym za br~k sukcesu człowick::i, a nic istnicjq.cy porządek i 3) wp~dzonic ludzi
w kierat z.Uobywanb. świadectw i dyplomów po to, by mogli oni funkcjonować
w społeczeństwie, w tyciu gospodarczym i politycznym. Co więcej, ponicwat
edukacja staje się jedni\ z najw::iiniejszych instytucji, stanowi on:i zarazem
sama w sobie pot~żną sił~, która decyduje o tym,j:lkiego rodzaju wykształce nie,
wie dz n i pozycje powinny obowb1zywać w danym spoleczcfistwic.
Podstawowe składnik i systemu kształcenia
Każda struktura cduk.1cyjna skbda sif; z dwu pod:;tnwo\\')"Ch ~>zycji spolecz-
nych: nauczyciela i uczni::i. \V mi::ir~ jak struktury t e si.; rozr01st.tj:) i kompli-
kuj:\, wchłan iaj:\C coraz wif!ccj UCZ:\Cych si~. dochod7.:\ nowe pozycje - prncow-
ników ndministracji, bibliotekarzy, osób obslui;ujflcych komputery, prncow·
ników znjmuj:icych si~ badaniami naukowymi, pr'1cow ników tcchnkznych itp.
Struktury szkolne w sposób nieunikniony biurokr.1lyzuj:i sir, w mi~r-: powięk­
szania i z:1cz.yn:tj:\ tworzyć system biurokrotyczny, który wyzn:1cl.\ uczr\ccmu
si~ drOC:\' knricry od szkoły po<lstnwowcj poprzl!Z średni:\ po cullci:c i szkoły
wyż~zc. Pnnujc t:tkżc niezwykła zgodność w zn kresie symboli kulturowy1.:h -
przckonnń. i norm - okrcś laj;icych sposób, w j:tki n:ill!±y się z:1chowywać
i rcngow:ić \ v ramach tec:o systemu, chociaż w Ameryce jest jcsznc n:ijwic;ccj
polemik i dyskusji zwi:p:'1nych z tymi symbol:lmi w porówn:rniu t in nym i
krnjorni (wkrótce zobaczymy, że s~ po temu is totne strukturalne powody).
Molcmy zatem zddiniow~~ instytuck edukacji jako sys tem fonn:1lnych
struktur biurokratycznych przcznnczonych do socjalizow:rnin, umi~szcznnin
l udz~ w okrcAlonym miejscu w społeczeństwie, gromn<ll~nb wit.~d!y, wytw:t-
rz3ma nowych systemów kulturowych. Jednoczl!śnic system kstt~ikcnin nt3
wiele dodatkowych fu nkcji (niektóre zamie r zone, inne nid pol1•g11j11cych na
tworzeniu i utrwabniu granic pomic;dzy kl:isami i grup:uni statu::;u społccz·
neca, n t::ikżc uczeniu przy::;tosowywtlniu sir, do istniej:\ccgo porzqdku spolccz-
nci;o.
16,~
tej pr"cy człowiek ~oic wi.nić tylko snmcgo •iebie. Miał bowiem szansę i nie
wykorzystał jej. Z b.trd:iC'j og~~n"'"!O punktu wid:cni11 szko1y trnktujc s:(' j:tko
micj!>cc indJktr.)1lll\\.mi:>. d.:icci w.ntościJmi i przckonani:uni najba rd::l~j li-
czqcych się ekonomicznych, politycznych i społecznych gn1p, zmuszajqcych
wszystkich do oceninnio swoich sukcesów bąd: porażek zn pomoq kl)~eriów
przyjQtych przez te elity (Collins, 1976).
Niektórzy twierdzą, że wymog:inie ok.rc~1oncgo poziomu wykszt3łcenia,
ozn:'łczające koniec-zno:ić gromadzenia n3jrozmait.s2ych dyplomów w celu uzy-
skani::i pr3cy, zmus:a lud ::d do b('zwzslędne&o poddanio si~ wymagan;om
s2kolnictw::i,j~śh chc:i uzyskać po:ytywne y,-·yniki. Jak dowod:i R:indall Co!lins
( 1979), posi::idane '")'kszt3łcenic cz~sto niewiele ma wspólnci;o z wymaca nb mi
na określon}m stnnowisku pracy i l'ielu rzeczy można nnuczyć się poprzez
praktykę z3,vodow;'\. Jest ono n:itomiast łatwym sposobem doboru potcncja.l-
nych praco\"'"Ilików oraz potwierdzeniem, te prncownik z,•,fi;'\znny jest z d::i.:iym
syst emem. Ale wysoki poziom wykszt:ikenb z3wicra w sobie także czynnik
inflacjogenny. im wi~cej ludzi je posiada, t}m mniejszą ma ono warto$< dla
zdobycia pożądanej pracy, w rezultacie c„go więcej osób musi zdobp·ać
dodatkowe wyksztalcenic, aby sprostać konkurencji na 1)11ku pracy. Kiedyś
dyplom szkoły średniej wystorczał (i zapewne nadał wystarcza w sensie umie-
jętności zawodowych), aby dostać rut}11ową pracę w usługach bądź w jakimś
biurze - teraz jednak często wymagane jest ju: ukończenie cołlcge'u . Cora.z
czt;ściej jeśli ktoś chce się wybić ponad przcdętność, musi zdobyć dod:nko-
we wykszt:ikenfo. Tymczasem im V•')'?sze wyksztakenic zdobywa dana osoba,
tym bard:iej utrw:tla ona obowią:uj;'\ce struktury społeczne. Jeśli czuje3z się
wprzęgnięty w edukacyj:iy kierat, to nic ulega wątpliwości, te jest to uzo;ad-
nione uczucie. I chocia ż d ochody nie rosną już bk bnrdzo wraz z kllc!ym
d od:itkow1m tytułem, to jednak wykształcenie wciąż umożliwia znacznie wyż.
sze zarobki. N :i przyk13d wSród osób będących w wicku, kiedy zarabia si;o
nnjwięcej (40 do 65 bt), dochód powyżej pięćdziesięciu tysięcy d olarów osiągało
w 1990 roku jed}11ie dziesięć procent rodzin, w których osoby pracujące nie
ukończyły szkoły średniej, dwadzieki:I osiem procent rodzin z ukończonq
szkołą ś:ednią, trzydzieści procent po ukończeniu cołlege'u bez dyplor.>u,
pięćdziesiąt osiem procent z dyplomem college'u i sześćdzies iąt pięć procent
z dypło;::er.> uniwers)~ł<kim CStark, 1992, s. 487).
Jeszcze inne stanowiska lącz:i w sobie elementy funkcjon:ilizmu i teorii
konfliktu. J ohn :.Olcyer(l977) na przykł3.d uważa, że poziom wykształceni a jest
przepustką do grup posiadających \V')'tszy status społeczny oraz do prestiżu
i szacw~1<u, k tóre owe grupy zapewniają swoim członkom. Dyplom s zk,ły
średniej u:nożltwia tylko częściowe korzystanie z tych prz}'\vilejów. dyp!o~
colleg~·u - w trochę \\iększym zakresie, stopieri magistra - w jeszcze ""-:ę ­
kszyrn, natomiast C.cktorat zapewnia najwyższy poziom uprz)''\\ilcjowania. ~a
każdym sz.czeb!u funkcją on·yksztakenia jest upo·o1r·szcchnienie odpo\.,..;edni ego
sposobu hycLl, post"w i dyspozycji typowych dla poszczególnych grup statusu
społccznq;o, które przyjmą cic;,jcśli bc;dziesz mieć odpowiednie przygotow<?nic.
Meyer zwraca także uwagę na fakt, że w stru.'-:.turach edukacyjnych zako-
dowana jest bierność, przez co tłamszą one ludzkie osobowości, czyniąc ze
swoich v.·ychowa:tk6w jedynie dobrze dopasowane do istniejącego sys~emu
trybik.i. Struktury edukacyjne, zwłaszcz3 zaś co!legc'e i uniwersytety, two:-zą
167
System edukacji w Ameryce
Podobnie jak w innych kraja ch współczesnej cywilizacji industrialnej sy-
stem edukacji w Ameryce j est zhiernrchizowany i skb.da si~ z trzech pt:.r!.itn-
wowych szczebli: po<l.ltawov:ego, średniego i W'JŻS7.ego; podobnie też jak gdzie
indz iej stosuje on kombinację ocen i ujednoliconych egzaminów do oceny
i d oboru uczniów. J ednak system a meryk::iński pod pewnymi względami jest
wyjątko·.v-1 (J. Turner, 1972).
Po piernsze, w odróżnieniu od innych system amerykański jest zdeccnt:ali·
zowany. Na szczeblu federalnym nie ma .ministerstwa edukacji", które u:rzy-
mywałoby szkoły i ustalało dla nich jednakowy prowam naucza nb. Zamiast
tego pieniądze od rządu federalnego płyną do lokalnych okręgów szkolnych za
pośred~iclwcm n ojrozmaitszych programów federalnych; nic istnieje jednak
żaden skoo rdyno'.'lany plan ich podziału. Co wi~cej, prawie połowa budżetu dla
szkó! pod;tawowych i śre<lnich pocho<lzi z lokolnych i stanowych podatków.
F'akt ten zrodził przekonanie - niez·NYklcsilnie zakorzenione - :że s=t toszi:.o!y
lokalne, w związku z czym powinny realizować miejscowe potrzeby i interesy,
nie zaś to, czego oczekują dalekie stanowe bądź federalne władze. Ameryka!lie
bowiem najsilniej ze wszystkich Judzi na świecie wierzą w to, że p olityka
edukac>ina powinna być kształtowana przez społeczno.ki lokalne, dbtego też
wybierają lokalne rady zarządzające szkołami , wainą rolę spełniaj~ tci orga-
nizacje pomocnicze, takie jak PTA. W szkolnicb"ie stopnia wyż~zcgo istnic-jc
jeszcze wir;ksza decentralizacja i autonomia. College'c i uniwersytety utrzy::i.y-
v:anc s:i przez opłaty wnoszone przez s tudentów, picni;'\dzc z podatków stano·
wych i lokalnych, granty przyznawane n::i bad;rnia naukowe, prywatne daro-
wizny. zy5,ki wypracowane przez fun<lacje oraz z OCTnniczonych progr::irr.6w
federalnych.
Drug:i cech:i ch:uakterystyczną szkolnictwa nmcryk:ińskicgo jest tn, że
w prze·...·~żaj;'\cej micr-te jc~t ono prywatne. Na niższym poziomic (podsta·,,,„.
wym i śrtdnim) oLok systemu szkól publicznych istni eją t:ikże elitnrnc szk0!y
p rywatne, szkoły db dzieci z problemami oraz szkoly przy kośc iołach. Utrzy-
mywane s:i one 7. opłat uczniów, darów i czasami z dochodów fund:tcji. z.:a
poziomic v.7iszym wiele collcgc'ów i uniwcrsytt:tów t nkte jest prywntny~h.
n ich buJzct stanowi<) opłaty stude ntów, daro wiz ny oraz dochody z fundacji.
Ki!ktl elitarnych, nastawionych na b3danin naukowe uniwersytetów otrzymuje
znaczne sumy w postaci grantów przyzn::iwanych im przez władze fod~ralrn'.!,
stn.nowe, a także korporacje przcmysł0wc.
Trzecią cechą amcrylrnńskicr.o systemu j est to, że uczniowie n:>. pod::>l3wie
ocen i wyników egzaminów kicrow:'lni s;-i n:i poszczególne sp~cj:1 l iz:icj~. podczas
cdy w inny~h kr:ijach wysyła sir; ich dos1kól średnich o znHnicown nym profilu.
W rc zult::ic.ic w szkołach amerykańskich Cl!zystuj~ obok siebie widu uczni,'J·.v
uczący~h ~1ę wedle ca!kiem odmiennych programów; co w ii:cej, istnicj.1 wyrai-
ne nac1sk1, aby utrzymać tę mieszaninę. W innych kraj:tch uczniowie chodz~
do odrębnych s~kól zawodowych, czy to !rcdnich, czy pomnturolnych.
~zw<irtą unik.a tow:\ cechą .szkolnictw.i omcrykarlski('i.:ojcst br41k wysokfrh
baner ~ dostr.~JC do collcgc'ów. Is tni eje ogromna sieć niż:iz.ych collegc'Gw
(czego me ma w rnnych krajach); są to stkoly dwuletnie przeznaczone dla tych,
16?
 którzy nic mogq sobie pozwolić na wyfszc studia bqdt nie zakw.1lilikowpli si~
z:t pierwszym r:t~C'm do collcC'c'u. Co wii:ccj, już sama sk:i.1:t szkolnictwa
wy.:s:.~c:o w Ameryce tworzy O!rfOmnc moi.li\vo:i:ci. N:& prz:ykbd collcsc'ów
i uniwcrytclów jest około dw<kh tysi~cy; tylko w niewielu krajxh liczba la
dochodzi do stu. Stwarza to ogromne możliwości dla uczniów o różnych uzdo!·
nieniach i stopniu przycotowania. Nic ulega wątpliwości, ie jeśli dodamy do
siebie niższe dwuletnie i pełne czteroletnie collcgc'c, to w AmM)'"Ce istnieją
największe możliwości kształcenia si~ n3 v.yższym poziomie w por6wn3niu
z wszystkimi po:ost:ałymi kr:i.j:imi roz\i.;niętymi. .
Kształcenie n3 po:.iomic wyższym jest także czymś unikalo\1.·ym, pon1cw:it
wif;kszość badań w n3uknch zarówno podstav„·ov.-ych, jak i stosowmych, pro~
wadzi si~ na uniwersytetach, co ułatwia osi:iganie stopni nauko,ryth. W wielu
innych kraj:ach podst!lwowe badania naukowe prowadzone są w cxłdziclnych
nkacemiach nauk i w prywatnych laboratoriach przemysłowych. W Ameryce
tCE:O rodzaju akademie pełni:\ funkcje; rnczej organizacji honorowych: n::ito-
mi:tst nauk~ ro1.wija si~ na uniwersytetach, wdziabch bad:iwc:zo-rmwo1owych
wielkich korporacji i w ki lku laboratoriach przemysłowych, takich jak Bell
Lnbs.
W amerykańsk im systemie kształcenia mamy do czynienia także z różnymi
problemami (Turner, Musick, 1985). J ednym z nichjest obnifaniesięwyników
t estów roz'"''i:\?Y''-'anych przez uczniów w szkołach amerykańskkh w porówna-
niu z uczniami z lat p"przcdnich or:iz z innych krajów. Trudno określić, czy
winn:tjest temu szkob ("iii nauczyciele", „nicefektyv~'Tle zarz:idzan.ie'"itp.), czy
też procuj~cy rodzice i być może 23 dużo telewizji (od kreskó•vek po MTV).
Prnwdopodobnic wszystko po t rochu, ale trudno znaleźć z tego jakieś wyjście,
zwlo.szcza że zmniejszaj:\ się nakbdy finansowe n::i szkoły.
Innym problemem jest. to, że szkoła jest nieefektywna w stosunku do wielu
katci;:orii uczniów, zwbszcza zaś pochodzących z biednych i nale:t..1cyc:h do
mniejszości n3rodowych rodzin. Jc;ili ci ucznio,-.;e nie radzą sobie. to nic będą
mieli „równych szans"'. \Vprawdzie istnieją różne programy pomocy tak.im
dzieciom (w domu i w sq,sicdzt\1,;e), jednak ich r ezultaty nie są nadzwyczajne.
Z k~idym r ok.iem szkolnym dzieci z rodzin z.:imożnicjszych tora.Z b ardziej
wyprzcdzajq te z biedniejszych rodzin w rozv.iqzywaniu testów, co świadczy
o tym, że rodzin3, otoczenie i grupy rówieśnicze mają wielki wpływ na postępy
dzicck:i w szkole. A ponieważ biedni uczniowie nie otrzymują Ładnej pomocy,
coraz ,._;i:ksza ich liczba nie kończy szkół średnich, tracąc w tc:1 sposób na
zawsze szanse odniesienia sukcesu w amerykańskim społec:zcństwie. J ak
zatem szkoły powinny radzić sobie z tym problemem? I w tym przypadku
bardzo t rudno jest znn!cźć odpowiedź .
Innym problemem jest stronnicze pod względem klasowym i kulturowym
nastawienie szkól. Odz"ierciedlają one pnckonania średniej kl:.sy oraz bia·
łych na tem;lt rzecz}"°"istośc:i. Nast::iwienia te wbudowane są w caly system
oceniania oraz w testy, k tóre za,vierają w dużym stopniu treści zwii'.\Z::tne
z kulturą anglosaską. Krytycy alarmują, że dzieci o innych przekon•niach,
języku i doświadczeniach życiowych ni gdy nie będq w stanie dobrze radzić sobie
w syst emie , który jest nastawiony do nich tak niechętnie. Obrońcy natomi3st
podkreślają, że szkoł a jest odbiciem stosunków zawodowych w społeczeństwie
i jeśli dzieci chcą odnieść sukces w świecie real nym, to muszą nauczyć się lepiej
170
którzy dysponuj:\ w:irtościowymi dobrami, a tymi, którzy nic nic m:aj:\. \V ten
sposób legitymizuje is tniej;'\C:C nierówności, sugerując, że są czymś pr.iwidło­
wym, i uniemożliwia ludziom dostrzeżenie tego, co naprawd~ 1riy w ich
inte resie.
Niezależnie od tcso. jaka jest wartość ;i;rgumcntacji ~brk.s."\.. nic ułeg:l
W;'\tpliwości, ie re1igi:l pojo.wia sii; w cent.rum wielu k on01któw Mświecic -
z:irówno d7.iś, j11k i w przeszłości. Czr,sto tow:trzyszy konfliktom etnicznym,
sporom o terytoria oraz, jak podkreślał Marks, konniktom interesów dotycz'\·
cym dosti:pu do zasobów dóbr. Ponieważ podsyca ona ludzkie emocje i pod po~
rządkowuje specjalnym silom, odgrywa ogromną rolę w konnikcie, rusilając go
i rozpillaj(\c, i lekroć mu towarzyszy. Powinniśmy z::item poszerzyć nasz=\ wie-
dz~ o tej pod stawowej instytucji ludzkich społeczeństw.
Podstawowe składniki religii
Wszystkie religie mojq pewne elementy wspólne. J ednym z nich jest r oz-
różnienie pomii:dzy sacrum, tym, co n adprzyrodzone z jednej strOl".y, a profa·
num, czyli tym, co świeckie, z drugiej. Każda religb. przypisuje szaEgóln:) moc
przedmiotom, wydarzeniom. siłom i czasami osobom; ta szncgóhu i cudowna
moc oddziJ.lywania na nasze codzienne życic nadaje im wymbr świi:tości.
\Vi~kszo:ić religii zak!ad:i takie istnienie rzeczY"vistości nadprzyrodzonej, poza
codziennym ziemskim światem, w któr ej istniej'\ i dzial:ij!\ OWC' świi:te sity,
istoty, przedmioty i zd::irzcnia.
Pojc:c:ia świc;tości i nadprzyrodzoneg:o s t:inowi;-i częSć banlńtj osólnego
systemu w:irtości i wierzeń r eligijnych. \Vierzeni:t relisijnc wyr.r"..;llj!\ nnturę
t eG"o. co świc:tc i m1dprzyrodzonc. Czi:sto bar dzo szczegółowo opisuR rozmaite
istoty i siły oraz cechy rzeczyv:istości nadprzyrodzonej. Owe istoty isily tworzą
ponteon, czyli .kto je3t kto" w rzeczywistości n•dprzyrodzonej. Wartości r ei i·
gijne s:i to twierdzenia emanuj:-tce ze śwfata nadprzyrodzonego n:l ttinnt t ego,
co dobre, n co złe, co wbSciwe, n co niewłaściwe, i choci:tt w spoteczciistwic
istnicjq też i nnc wartości, te m:iją szczególne zn11czenic, ponicważ~1oj:i ?:l nimi
świ~le istoty i siły rzeczywistości nadprzyrodwnej.
f<c1igijnc wartości i wierzenia docier3ją do ludzi i spolcC"Zc-1\stw:i u pośred­
nictwem rytualów zachowań i zorg::mizowanych struktur rcli1,rijnye:ht\Vnlł:&cc,
1966; J. Turner, 1972). Rytuał rel i~~jny jest ustrukturalilOw>nym i m1t}'11izo·
wanym ciągiem dział~u'l - fizycznych i \'1-'Crbalnych - skicrow:rnym "ku temu,
co nadprzyrodzone, i maj:icym n a celu w)'\vob.nic jego interwencji w świeckim
świecie. Struktura religijna to t aka jednostka, w któ rej uprawia sio: rytuały.
Przybiera on3 różne postaci - od gromadzenia si~ ludów pierwotoych wokół
totemu po obejmującą cały świot biurokr3tyczną instytucję K~l: rzy~·
skokatolickiego. Członkowi o takiej struktury - zarówno malej, j:ik 1 duze;,
trwalej lub zmiennej, dawnej l ub nowej - podzielah wspólne wicrze.nia
i wartości religijne, uczestniczą wo wspólnych rytuałach, czcco rczulutemjcst
wytwarz:lnie się poczucia jedności i wspólnoty. . nc i świeckie. Zdaniem Niebuhr3 w ten spos~b w sforze reliLrii znajdaw;i ł odbicie
Możemy zatem zdefiniować religię jako struktury, które artykuluJ'l okrc·
172
sobie radzić w szkoie. o .(
t l
Jak jej d k . l . .; 'mn po egn M tym, kob.i s!:rnowisb są slusrne.
t:tk . ~ n~. łU\\ Zg' ~dm~ w r :„.·~-.\ nl.l..:h J .1::::„·,;,, fo;)k ·j1i :h!w.1:~i.t .s:kó!'1 I tu
· · :ze me ma .:itwych odpowicd:i. ·
RELIGIA
Ludzie posiadają ogromne d l , · l
i przystosować si do ś d . z o no~c1 umys owe, kttS:e po:w~l~ly im pneiyć
r
m . . ~ ro O\vtSk3, atc te s.:imc zdolno!c1 spraw1.lJ:\ te mart\vi·
s.tę 0. wie1c n~zy: zast:in.lwiamy n.ld sensem ws:ystkic&'O, ; o:rnySl:tmy
d0 _mierci'. rozpam1ętu1emy przcs:lość i strat~ bliskich nnm osób orn: przcwi·
UJ~~y m~znaną przyszło.śC. Tc emocje i \\'S:c-chcb.imiJ.j:\CV 11,,'k, \\y,.1,·ob:iy
gnc; tącymt nas problemami, doprow.1J:1ły h.:.C:i do stworz.cni:i religii jako
~poso.b_u ~a r~d~cnie sobie z trudnymi do ok!c-!;n:rnia dociekani:lmi poznaw.
r~!~ 1 mcp.o OJ em. Początkowo relii)ic nic były zbyt skomplikowane, przybic·
1
'_Fl. postac kultu przodków i t.rn:lrłych krewnych w ram:ich systemu pok.re·
wi~n~twa ~r~z odw~lując się do sil n:ltury w pos:ukhv:rniu pomocy. Była to
reli gia ~yshwych t zbier aczy, ale jej charn!,tc r zacz:il się zmieniać wraz
z n~st.:i~iem k~ltury k~pieniac.kicj , n nJsti:p:1:c rolnic-!cj. Religia stJła się
głó\\ n~ in~tytuc1ą "". ż~c1~ człowieka; poj:t\\;ly si~ osoby spccj3lizuj;'\Cc się w j ej
uprawia~i~; .bo~O\VlC 1 siły .n a~prz;:rodzone byli cor:n liczniejsi i pot~żniejsi ;
Coraz ~zęsc1ej tez zaczęły po1aw1:ić SIC zorganizowJnc rytualy zwrac:miJ. się do
t~ch s1~ <.\Vałl~ce, 1966). Pote m ~~g.lc w ciągu kilku z:iledwic \\icków J)<Jjawiły
~~ę religie światowe - chrze~Cljanstwo, hindui:m, buddyzm, k onfucjanizm
~ isiar:i - które rozprzes.tr.~cniły się n::i OgTomnych obszJnch ś"'i:lt.:i, wypiera-
;ąc wiele lokalnych rehgu (Bcllah, 196~). A dzisiaj krótkie inform 3cje no
P.1erwsz!ch stronac~ gazet informujq nas o tym, ze religia jest ";elką i żywotną
Siią~ k.tora. wcale. m.c m:i zamiaru zanikn~ć, jak vdelu prze,,id}-wało, w t}m
takze ;a, kilkadz1es1ąt lat t emu (J. Turner, 1972).
Dla. ~unkcjonalisty _takie tr._v~nie re ligi.i oz:i:icz3, że zaspokaja ona pewne
po~sta.'1 owe P?.trz~by ;ed~ostk.1 1 spoleczenstw3. Có? to są za potrzeby? Jedną
z mch1est obmz:n~e Jęku 1 n~p1ęc1a. a czas3m! pomagaju: choCby to, że ludzie
n:ogą ~dw~ł~,\·.ac s1ę do specjalnych sil oraz isto:. Inną po tncbąjest umJ.cnia·
me ~a1waz~1ejszy~h ~.orm i wartości, albowie:n jeśli istota nadprzyrodzona
~ów1 i:ar:, ze pow1nmsmy zacho~~ć s:i: w ok.reśl~ny sposób, bo to jest dobre
J praw1~.owe, t~ wówczas chętmeJ stę Co tego ! astoscjemy, ułatwiając tym
samym integrację społeczeństwa.
Jednak jak.dowodził !(;irol .i\!3rks (~larks , Engels, lS~S), religia może być
takze n~rzę:Izicm repr~SJt. Eht.y mogą pos!ugiwa: się nią Co p:ic:yfiko·...·ania
mas.' k~zą~ im .my~leć, ze wszystko, co się dzieje, jest zgodne z wolą boga Jub
bogo:v, 1 ob1ecu;ą".,1m lepsz~ życie po śmierci. Słynne zdanie Marksa_ ,.religia
to ~p.mm dl~ mas - odzWierc1edlJ. t en sposób rozumowania, a!bowie:n skoro
rchgrn pelm ~k.reśl?ne funk~je, to dla kogo je pe bi? Komu pnynosi korzyści?
~rarks odpowiada, ze umacnia onn nonny tych, k tórzy cieszą się przyv.ilejami
Jednocześnie lagod7i cierpienia i lęki tych, ktćrzy są wszystkiego pozb~v.ieni'.
Uwaza on, ze r eligia oslama podstawo'")' konfli~t interesów pomiędzy tymi,
171
ślonc wartości i wierzenia, 3 takie organizuj:\ praktyki rytualne skierowane
do świętych
istot i sil, które - wedle wierzeń - zomieszkują rzeczr.vistość
n:idpnyrodzoną. Konsekwencje owych stn:ktur r.:ogą być różne - od integro·
wania społeczeństwa po jego r ozpad i od u·,..·~l niania ludzi od lęków i napięć po
ich podsycanie na tle etnicznym, klaso"N"jTn, rct,(.o~ab;t:n, a na·,.i.·et rc~igijnym.
ncligia w Ameryce
Stany Zjednoczone są w p rzeważającej mierze chrześcijańslde. t-."icktórc
z istnicj;icych w nich wyznań rozrastają się, inne z::iś stajil_ s i': coraz mniej
liczne. Spośród n ajw ii:kszych W"/Znań systematycznie tracą członków (lict.j\C
w stosunku do całej populacji) t3kic, jak Kościół prezbiteriański Stanów Zjed·
noczonych, Zjednoczeni Metodyści, Kościół episk<,palny i Kośc iół luterański
Stanów Zjednoczonych; jest to czasami spadek dlj~Ć dr:imatyczny. Inne wyznn-
nia., takie jak Kościół rzymskokatolicki, także tracą członków, ale w wolniej·
szym tempie. Niektóre małe kościoły szybko sit; rozrastają: adwentyści dnia
siódmego, mormoni, zielonoświ ątkowcy, świadi.owie Jehowy, Kościół Boga
(Cleveland, Tennessee), Zgromadzenie Boga i rozwijający si~ najszybciej ze
wszystk ich - Kościół Boga w Chrystusie. Te v.;·znania jeszcze trzydzicki lat
temu były bardzo nieliczne , totei obecnie ich wsi:.aźniki wzrostu mogą być
bardzo wysokie. Należy także zwrócić uwag~ na to, ze dane na ten temat
pochodq z raportów poszczególnych wyznań, stąd statystyka moto być za wy·
żona, ponieważ każde wyzn::inic chce wypaść jak n~jkorzystniej.
Istnieje tu jedn3k pewna prawidłowośt: wcz~!ni'!j zaloi.onc, liczące się
wyznania tracq swoich członków, podczas gdy pow:i:kszają sii: Iiczc:bnie t(',
które wykazują nttjwiększągorliwośt w głoszeniu s·noich idei. V/yja śnienie tego
zjawiska można znaleźć we wcze•nej pracy Richa rd3 Kiebuh ra Cl929J, który
szukał odpowiedzi no pytanie, dlaczego Amer;ka p<<lzielona jest - a WT~cz
rozbita - n• tak wicie wyznań relir,~jnych. Czy mo~lo to być po prostu
wynikiem duiych swobód rcliL~jnych? Gdyby tak miało być, lo podobne zjawi·
ska występowałoby także w innych sp..,leczeń3twach, tymczasem nigdzie in·
dziej lego nic było. Niebu hr uważał, ie odpowiedź leż/ w skłonności starszych,
dominujących kościolów do „inlelcktualiz.<Jwania'" swych nauk, co powodo·...·nło,
ie nauki t e stawo.ły sir; bardziej świeckie, tracąc wa!or b~zp..,średnicgo i emo·
cjanalnego odd1.ialywani:l. Dlat ec:o wokGI tych ko'~cio!Gw z;.iczr,li sii: skupit'1ć
lud Lic z:tmoż.nicjsi , którzy - w przcciwicń:1 t·11i•! dl) h:r:dnicjszych - nic szuk :ij~
w religii przeżyć emocjonalnych ani ew=.inJ;'!liczncj ża rliwo~ci ; mają oni bo-.„·iem
wi~kszc poczucie bczpieczciistwa, życic przysparza im tel mniej zmart·..vieO.
J ednak tende ncja ta powoduje, ie dla wie.lu ludzi n:litfi3 traci swą moc przy·
ciągani:l, ponieważ oczekuj:\ oni od niej przede wszystkim rozwi::izywani::i ich
codziennych kłopotów i zmartwień. Dlate~o za czynają przyciągać ich nowe
wyzn3nia, ponieważ nios:t one z sob:1 wir;k.szy ładunek iarliwoki, emocji
i bezpoś redniości, o wie te mniej miej~ca pQzostawiając na podejście intelektuał ·
konflikt klasowy istniej:tcy w Amer/CC - st::trszc i mniej „ewangeliczne·
173

wyznnnio pn:yciqgoly ludzi zamo:!niejszych, zn iechęcając uboższych, któny
znnjdowoli db siebie in ne propozycje.
Sl:ldcm N icbuhr:i z:iczi:li podąż:ić inni, stwierd::ij:tc. fe rozrowszcchninj:icc
si~ w wielu sfor.lch i11stytuCJOn~lnych tendencje sckularyzocyjn~. potęgowane
prze.: rozwój n:\Uki j nko instytucji, są przyczynq rozłamów religijnych w Arne·
rycc (Stork, Dninbridge, 19SO; Stark, 1981). Szerz~ca si~ sekubryzncjo prze-
nika tak!e do niektórych religii, sprn\\;aj~c, te stoły się mniej pociągające dla
";etu ludzi, którzy mnj:i do religii bardziej bezpośredni i emocjonalny s tosunek.
\V rczult:icic n:u:ista nic m:ljąca uj:ki:t tnrliwoU religijna, co Y-}'korzystują
nowo powstajt\CC W)'"Znnni:\ 1 przyci:u;3j:\c do siebie konwertytów - posługują
się przy tym umi1.'jętnic środka mi masowego przekazu. \Viele z nich r ozpada
si ę, nlc,jnk wsk:tzujc statystyka, wiele z powodzeniem się rozrnsta. Gdy stare
\\)·znnnia sekularyzuj~ si~. wówcws trnc~ swych członków na rzecz nowych,
bordzioj żarliwych pod wzglcdcm r eligijnym grup. Można zatem przypuszczać,
te sekubryzacj:t społeczeństw tworzy „rynek nisz" dla nowych wyznań, co
prow:idzi do !:Silnego zrói.nicO\~~nia i !J"v~.liz:icji pomiędzy wyzn~n.iarni (zob.
podrozdzinl poświ~conyekolog11 orgamzaCjt, s. l l l-l13, przedstawiaJ'lcywalkę
organizacji o dostęp do zasobów dóbr).
Tl tendencja bardzo W}T:iźnic znrysowujc się w Ameryce. J ej konsekwencją
jc!it podzinłspołcczcństwa wedle k ryterium żarliwości religijnej anu. obcc:noSci
religii w iyciu codziennym ludzi. \Vicle powainych konfliktów w Ameryce -
dotyc:;'\cych m odlitwy w szkoł:i.ch , nborcji, n:iucz:lnia ewolucji d:lrwinowskicj
w szkob.ch - od2„vicrcicdl:l ów rozbm w strukturach kultu. czyli wyznaniach,
spowodowany tym, ie j edne manifestujq wi.~kszy zap:lł religijny, inne zaś
cechuje wi~kszy stopień sekularyzacji.
MEDYCYNA
Przez większ~ część historii l udzkości osoby kierujące praktybmi r eligij-
nymi - sznm~ni, cznrownicy oraz kopl:ini - z:ijmowały się t:tkżc leczeniem
chorób i różnych dolegliwości. Często wszystko, czym dysponowali, to było
odwo1;...vnnie się do świętych i nadprz)TOdzonych sił, chociaż już ludzie picr·
wotni wypracow:tłi bard zo skuteczne metody „ludowej medycyny". Startując
t.::ik skromnie, medycyna zacz~ła stopniowo przckszt3łc3ć się w oddzicln~
instytucję i w epoce rolnictwa stała się już odrębną dziedziną ludzkiej dzialal-
no;ci. Zaczęły wy13nbć się pozycje lekarza i pielęgniarki bądź ich odpowiedni-
ków. Pojawiły się także struktury przypominające późniejsze szpitnle i leczni-
ce. \V Europie szpitale cz~sto powstawały w ram3ch Kościoła katolickiego,
a z3:<onnice pełniły funkcje piclęgni:trek, co stnno„,ri kolejne potwierdzenie, że
religia i mc<lycyn:t często były ściśle ze sobą powi:\zanc i związek ten przetrwał
do czasów współczesnych (kościoły nadal angażują się w organizację szpitali).
Separacja r eligii i m edycyny prawdopodobnie silniej zaznaczyła się na
początku rozwoju cywilizacji - w Egipcie, Grecji i Rzymie, natomiast w ,,;e.
kach średnich utrudniała ją w Europie potęga Kościoła katolickiego. J ednak
po·.i.·oli, wraz z wyłanianiem się nauki jako instytucji, także medycyna stal n się
17.f
. . . k ś. atnych szpitali wykorzystuje tyl-
bardzo koszto,~ny, po~tc".'az WJ~ szo/.P';;valizują ze sobą, przc5cignjąc się
ko część swoicn mozhw?sc1, a wszys Kl.~ wielkie kor or:icje przeżywają obce·
w kupowaniu coro.z droz~zych .urz~dz._cn, systcr::ic k onkurencji z powodu
nic trudności z ut~zymame:n su;,~. sw1a~o~~; o dla pracowników: deficyt bu·
ogromnych kosztow ubezpicczcmn ~e Y ~. · 1 • t · icki medycznej
dżetowy coraz częściej spowodo•.vo.ny Jest wyso;umL KO;:,Z .3.mt op
dla ubogich i starych ludzi. · . ·1 z w świecie opiekę
W wyniku te•o z
powstaje paradoksalna S)'IUo<JO: MJ e!JS _ą .. d e drumei·
0
• ·Am k od warunkiem, ze m:b'! p1em;'\ z · o·
mcdycznązapewmc1 z:•rdy a -p . Afryka P oludniowa spośród wszystkich
s trony, jedynie Stany ie noczone '. . rawem do specjalistycznej opieki
nowoczcs~ych spoleczcns_t'." ntcbobcim~Jt~dzie biedni muszą korzystać z in-
medyczneJ wszystkich swot~h ~ Y'" ate i. rz m:-iniu samorzrtdu daneg"o
stytucji publicznych :- szpitali będących ':a ut •~to;vb ratunkowego itp. -
hrabs twa, przychodni pomocy społecznej, izb ~coon"1z·szym poziomic n.niżeli t:1,
· ·
które zopewntn)'I 0 P.10 ę . kl" .
· k medyczną na znaczni
1 h rywa• nych dzirki ubezpieczeniu.
.
którą ludzie zamożni otrzymUJ'I w 1 "'~ 0 ~ p ynników. ś'.,.,iadczcniu opieki
Problemy te spowodowane są przez ' o cz 1 w
k Lcknrze
medycznej działa niedoskonały i oligopolistyczny systelm ryn ~~:tabć ~cny'
. · · tyt · medyczne do tej pory mog Y s am<. - -
szpltalc oraz mnc _rns . ~CJe . . . . ć p vatnc towarzys tw3 ubcz·
których pacjenci me mich mozhwosc1 por 6wna . rf\ lyc•n)'!Tl a i·c~o
· d ·k · iędzy systemem me< '· ' b
pieczeniowe czr,sto Sl\ posrc nt an;t pom t mn.ni3 tego systemu. Nato-
klicntami, zwit;kszaj~c w t en s~osob ko:zt~ u rzyz::i ~ uslusi pomij~j=tc swoich
miast rz;-id i_iic chce się wtrącnc_ w us~a a:1~~~~utek czcg~ system medyczny
własnych klientów - starszych l u~gich d b" cdnych bodących pod opieką
o<lwr:ica si~ od nich z niechr.ci<t, zw aszcz:l ~ \VI czu\t:i~ic~S~:-rny Zj~dnoczonc
Medico id, ponieważ nic płacą p~lny~h sta~·~,". n;'ż ·akikolwiek inny naród na
wydają na opiekę med~czną wt~CCJ:~em\ ~ ow;·lby wszystkich obywateli.
świecie i n:1.da.I me m3J~ systemu, . t .ry o CJ~ kos„tów i \\•yrówn:mic nic·
Jednak osla tnio wywierane S:\ naciski na. i~13nę - . l ttb "picc1.vciclc
. · lk" , dsu;b1orstwa or.,z 1c \ t.:- ~ - którn przyjmuje punkt widzeniu zwolenników teorii k?nmktu: nnuka JCSt
sprawiedliwości systemu: wie te prze . . l ych umów dh du!~j liczby
zac1.ynajq domagać się stałych kosztó'''. ' s~~cp ~ HMO) oral pro1;nmy dys-
kłicntów; orsanizacjc opi~ki zdrowotne~ (~'1 s~:~ do U~:it.,\cni:, ko:izt~w; z:lrów·
ponujrtce określonym bud zetem zn:us~ 3J:\ Y . . si, do tworz~nb czegoś
no polityczne, jak i_ fiskalne nac1sk1bprzyczyn.'';<l~ow~tnych. W najblitszych
w rodzaju ogólnokrJ.J~wego syste~.u ~ czp1~~~enroblcm~mi, o to, co w końcu
latach wszyscy będziemy boryk,tc si~ z ty P , na nosze zdrowie, dobro
powst anie, z pewnością mieć bi;dzic Ob'TO~tny wp1Y'" . . wykorzyst:ić do l cp521."j org:iniz.:icji dLi3ła0 skicrow:inych n~ przetrw3niC.
samopoczucie i zaw:utość n:iszych portfoh.
NAUI{A
. I dru ·ego nauko stab si~ głównym
J<ik dowiedzieliśmy sit; z r_ozdzk1a .u v~półc,zcsncga świ.\t3 zro~umienie
nanedi.icm umoi liwi:aj:)cytn nuesz. . :inc~':1' o pokr)""nj.\ si.-: 7. c~bmi religii -
rz.cciY,wisto~ci. Ponicwatcclc nnuk1 cz<: c10;v
ś i i pnY"""lo~ci - ki~dyś te dwie
zroz~mi~nic teraźniejszości, n t:ik7.e przesz o c . ~- .
176
{~
„
} odr~bn_ą instytucją. niizwi~~ln si~·wicdzn w tej dzicdzinio, częściej powstowoly
' świeckie •_zpitnlc (~hoć nierzadko bywnly one oi;niskiem chorób\, o pooyrjc-
lek:1rz:a, p1elr.!!nlJri< 1, aptekarz:t ornz innych medycznych spccj:i lno.ś.ci umoc-
niły się i zostaly zorganizowane w system.
Możemy zatem zdefiniować instytucją medycyny jnko wszystkie wymienio-
ne _wyżej _pozycje zorea_ni_zowano w str:uktury, które rotwijają i wykorzystuj~
śwtccką_ 1 coraz b_3rdztcJ. nauk.ową w11;dz~ do d1ngnozowanin, zapobicgnnio
1 leczenia cho_rób_ 1 do!eg".wośc 1 u ludzi. Początkowo była to instytucja rt'Ce·
S)"·VT~a, ale dZ1Sl3j.stanow1 ogromny. kompleks instytucjonalny, pochbniojqcy
w wu;kszośc1 krajów uprzemysłowionych od sześciu do dzie\\i~ciu procent
produktu narodowego brutto (w Stannch Zjednoczonych jeszcze wi~ccj).
Zwolennicy funkcjonalizmu podkreśliliby, te r ozwój medycyny nastąpił pod
wpływem pods to:-"o':"Ych potrz.cb, których nie mogla z aspokoić religia, n twi~·
z~n~ch z za?cwmem:m zdro_wia~ fi_zycznego. ~czyv.i_stą funkcj;-i jest zapobicg:t-
nie t lcczcmc chorób l doleghwo!)c1, które nasilaly stę wraz z tym, jak w rozwi-
jających się społeczeństwach ludzie zamieszkiwali w coraz b3rdziej zatło­
czonych miastach, w niehigienicznych, szkodliwych dl a zdrowia '"'' .'lrunknch.
Rezultatem tego było narnstanic przytłaczających lęków i napi~ć. W miarę jak
medycyna stawała się i nstytucją coraz bnrdziej stobilnq i naukową.jej funkcje
rozszerzały się na prace badawcre w dziedzinie di3gnozownnia, zapobiegn:iia
i leczenia chorób, definiowanie, k to jest, n kto nic jest chory (Parsons, 1951)
oraz zapewnienie ochrony zdro„„;:l wszystkim ob}"\Y.ltelom.
Zwolennicy teorii konOiktu doda liby tu jeszcze kilka uzupełn i eń. Po pierw-
sze, mc<lycyn:i stała się centralnym punktem konfliktu klasowC'co, pon ieważ
mogq sobie na nią pozwolić tylko bogatsi. W ten sposób zdrowie przcksztolcilo
się w jedno z trudno dostępnych, nicró·ń·no rozdz.ie Innych dóbr. N ie dziwi za ter.i
fakt. że w społeczeństwach y.:ystępuj;'\ dutc naciski polityczne na zwiększenie
biedniejszym dostępu do opieki medycznej. Po d rugie, wcwnt\tr2 s:imcj ins~y­
tucji medycznej istnieje poważny konflikt wokół t ego, kto powinien zajmować
dominującą pozycję. N a przykład Paul Stnrr ( 1982) odnotowuje tronsformację
medycyny w Ameryce w towar rynkowy, nad którym kontrolę przejęli lekarze;
otoczyli się oni czymś w rodzaju mitu kulturowego, który pozwala im n.'.l
n iezależne kierowanie wbsnri grupą zawodową, wymuszanie n3 pacjentach
szacunku dla siebie, decydowanie o tym, kto może zostać lekarzem, i co
W<lżnicjsze, przejęcie władzy nnd pielęgniarkami , bad<lni:imi naukowymi w za·
kresie medycyny, szpit.alami, aptekami i niemal wszystkimi pozycjo.mi w sys-
temie medycznym. Dzięki temu skupili oni w S\voim r~ku wh'l.dzi:. bogactwo
i prestiż kosztem innych medycznych pozycji oraz, oczywiście, p.::icjentów.
\V ten sposób we współczesnych społeczeństwach medycynn stała si1; jedną
z ważniejszych grup interesów, która dysponuje ogrom ną częścią produktu
narodowego brutto oraz znnjdujc się w konflikcie z innymi interc-sami, w tym
m.in. zdrowia \\."Szystkich obywateli. Takie jest widzenie tego problemu przez
teorię konniktu (Conrad, Kem, 1986).
lllcdycyna w Ameryce stanowi poważny problem społeczny. Obecnie dyspo-
nuje ona blisko dn'Unastoma procentami produktu krajowego brutto; często
jest nicdostępn:i dla biednych i mniej zamożnych obywritcli; stanowi miesza·
ninę prywatnych ubezpieczeń, pomocy społecznej (i\ledicaid), pomocy dla osób
starszych (Medica r c) oraz organizacji ochrony zdrowia; pobyt w szpitaiachjest
175
··----·. ··------~
'•· .
·-----·
dziedziny często zlewaly się w jedną Początko,~c spcki:lacj~ na temat gwiazd,
Słońca i wszechśv.iata mi3ły czc:sto znbarwi.en1c r cllgiJnC, Jednak astronomo:
wie i m3tcmatycy w stnrożytnych spolcczeństwac_h - w Ameryce _$rodkoweJ
oraz od Mezopotamii po Chiny i pozostałą c~ęść Azj.' - przygot~wah grunt po_d
nowy rod::lj dzioblno~ci człowieka: dążenie do UJmowama Wledzy_ o ś~cc1e
w kategoriach obiektywnych. W Europie rozwój nauki jako samodZtelncJ dys-
cypliny obfitował w konnikty. Kopernik na przykład byl prześladowany _z a
stwierdzenie że Ziemia kr~ci się wokół Słońca i nie jes t środkiem wszechświa­
ta. Ostatecz~ic tym, co zaważyło na powstaniu nauki w k~3j~ch Europ~
Zachodniej, była rywalizacja pomi~dzy elitami oraz tworzącyrnt się n_arod?m1
0 wyższą pozycję. Tc, które miały najlepszych uczonych i szczyciły się naino-
wszymi odkryciami, cieszyły się największym prestiż.em - a było to wysoko
cenione dobro. Toteż rozwój nauki finansowali bogaci protektorzy, ~ w!adcy
z:ipraszali na swoje dwory uczonych. Spowodowało to rozkwit twórcZCJ dz1alal·
naści i rozwój epoki rcncs:tnsu w Europie. . ..
Dalsz3 instytucjonnlizncja nnuki na~_tąpila wówcn~ •. kiedy pozn;no JeJ
pnydatność w rozwoju nowych technologii dla gospodarki 1 wojska. Od •Cj pory
nauka jest ")'korzystywann nic tylko w celach gospodarczyc~ 1 ~tl1tarnych,
lecz dosłownie w każdej dz iedzinie życia społecznego. A w mtnrę J3k zaczęta
' poszerzać swoje horyzonty, j_cj bazo ~-trukturnlna przesunęła si~ od pro_tcklo-
rntu elit do uniwersytetów, mstytuc11rządowych1 sponsorów w. pos~act wici:
kich korporacji. Mozcmy zatem przedstawić nnukę jnko organizację pozyCJt
w zróZnicow:inych strukturach spolecz.nych - od umwersytctów poprzez spon-
sorow:lne przez p:tństwo nkademic i instytuty at pojed_nos~k_i n~ukowo·bacfow­
czc w przemyśle - których celem jest tworzenie śwteckteJ w iedzy nn temat
funkcjonownnin świ:ita zn pomoc'\ technik określonych przez metodę nauk~w=\
(zob. rozd:ial drugi, s. 31-35). Tei;o rodzaju dziablność obwaro~nna jest
normami, które n ak:l?Uj:\ z;tchowanic obickt)'\Yności w gromadzcmu d:inych
ornz w ocenie praw (Merton, 1957, s. 550-562). . . . .
Istnieje jedn;lk bog:it:l litcr~i tura - zarówno filozoficzna, Jak 1 socjołogtc~na
ir.stytucjq, która slul.y pewnym sferom społecznym bar<l:i;tcj ntz innym I P rzy·
nosi korzy:ki przed!! wsz.ystkim tym, którzy są bardz.1eJ uprz)'\~1lej0\\ 3 ~1.
0
Niektórzy uw.1i:.ją n :w:et, że nauk:t opanowuh' także inne dzicdzmy, zobic·
kt}"\vizownb je i odpcrson:llizowala, tłum_i:ic „~ ten spos~IJ l~dzk~ dus~ę ~Ił?·
b~rm3s, 1970). Jedn:lk zwolennicy funkcJonnli z.mu dowtcdłlhy, ze za!ip0i<:1J3
on:l podst a wow;'\ potrzebę czlowick:l, j:&k:\jcst pragnienie wiedzy, któr:i rnoż~ 3
Z teco tct powodu zdobyb ona tak wielki wpływ nn insty tucje gospodarcze,
polityczne i o.$.wi.ltowc. . . ..
J:lko jcdn::i z nnjmlods:ych stworzonych przez człowiek.'.\ m sty~UCJI. n~uk:i
jest dziedzin~. któr:\ wnrto lepiej poznać. W rozdzi a le d rugi m dow1 cdnchśmy
sir:, czym się on:l z:ijmuje, ale chyba znacznie watnicjszc jest to, w ! :~kim
stopniu pr:cnikn ona do nns?eg:o codziennego iyci:l.. I chocinż przyzwyczall~śmy
si~ jut do tego, fe nnuka znpcwnin nnrn „wygodne tycie'", t o pow~nnaśm~
znstnnowić sit; nnd n~1st~pstwnrni nicustnnncco dąicnia do zdobyw3ma nowej
wiedzy w imię .post~pu'", „korzyści", „bezpieczeństwa" i tym podobnych ce lów.
\ V k:ltdcj bowiem sferze instytucjonnlncj - w CO.:Jpocbrcc, o~wiClciC, wojskowo-
177
 ści, medycynie, polityce, n n nwet w rcli~i - motemy dostrt.cc o<ldzi:i1yw:mio
n:rnki. \V go:ipodarcl! n:ipt;dz:i on:\ nit:" kori.cz:icc si~ pos:ukiw3~j3 nov.·y~h
technologii w silnie konkurcnqjnym świ.lh)\\ym systcmit? c:...o:1tlnucznym. N.1
n iiszych szczcblnch systemu kszt.11ccni:i \\)'Soko \\'}'n:tST:td:3ncjcst przekazy.
wnnic osi:u~ni.;t n:luki, n nn wi~kszo~ci \\"}~s:!.ych s:czcbH tego syst_cm:i, zwla.
szczo znś na elilnrnych uniwcrsytct:ich, c nła dzinblno~ć konccntru;c SI~ wo~ół
badnń naukowych. Nauknjest także motorem r ozwoju medycyny,dostorcZRJ~c
j ej nowych i lcp:-.zych m etod leczeni:\ chorób, co pn:y okazji podnos~ kosz~y.
P~ństwo ftn:l nsujc wi<;kszość podsbn..-owych b:ld.\ń na ukO\\}"t."h, a Jego s!ly
zbrojne wykor1.ystuj:i t': wicdzi; do wytwa rznni:i nowych rod::=tjJw broni. Na·
tomiast rc łigin cz~sto s t njc wobec trudnych wyborów, ponieważ świeckie z::iin.
tcrcsowani:t nauki stojq w sprzeczności z obszarem, nn którym koncentruje si~
jej dzi.ił:-ilność. J ;\k wid a~. n:\uk:i st:ab się jcdn:) z n:tjw3iniC'jszych sil instyt u -
cjonalnych we współczesnych społcczcństw!\ch.

Podsumowanie

1. ln:9l)'lucjc s połeczne stol!'\Owiri :.c:spJI p.>!)'Cji i s t rukl'.Jr, J...t6rc mnj., rotwi.1:.yw:ić pr~blcm~
i:1lotnc dl.i c:. luwiek:ij.1ko (;:llunku, k'órci;o is.t::1~ni~ opiera si~ n:l k1.1\turoy,,1> :.1po:iredn1C'"l.Or.cJ
o rgJ.niz.1cji spolc~ncj. Wit;ksto.ić ocólnyc:h norm, które ki~ruj;'\ z:ichow.ani3mi w struk~l!r:ich
instyt1.1cjon::.lnych,j;!.tl - t. racji swej w:ilnoSci - powszechni~ t n.ln.l i Op.J:-ta na wuto~ciac:h
i prukon3 niach.
!?. S)'1-tcm pokrcwh~ristwa jest instyturj.\. k t..lr:i or;:ini:cjc t."i:t:ki pct:!.ięd:.y ludi:ni pn:ez
małłc:i.stwo i wi(:.i kl"'Wi. Tak'\ ors::miz.:1cję u:yskc]e si( d:i,ki olttdlo::y:':l Mn:tom n:~dqeym
u chowaniami, odnosu\cym się do r.i.il:.enstw3. d:ied:eieunia. miejsca :J.:::icubnia. wbdty:
podzi:i.łu pr~cy. wielko:ki rodziny or.n t llS.ld ro:wi:\tyw.lni:i m3Ue~.st..,3. Reruly te w t4ikJ
s posOb u .st:1l.:>j;i re beje !':'\itd.ty lud imi. a.by ro:wi~:)"W3.Ć n:Jj.,.. .:1iniejs:e problemy. Ukiej3j( stiu:
i l.1nenie się w p.,ry, dostarcz:inie ll.SpJn::i:J bi~!.:i;lnne~o i społcc:r:t;o, s.:x-ph::icja i :.:ipew.
nic nie okrcślonei;o miejsca w spolccnństwie. W systemie polc rewi~ńst •3 w Amt!')~ dominuj:\
odd:.iclonc od siebiejcJnostki podstawowe, w ktćrych o dobor.e p3rt:-.tr2 d~yduje rom:1ntyc-:·
na miłość, natomi:ut pocbtnwowc normy dctyc:ąc:c wbc!:.y i pod:.ia!u prOIC)' są niejasno
sprccy:ow:Jne I St.ybk o się tmicni:iji\.
3. Cospodarkn to instytucja , k tdra organizuje ttt~ :'\Olo~ę, silę robo~~ i un.:\d,cnia ma~rinlne
w celu wydobycia ?.c jrodowiska surowców n::it:Ji.lln:;·ch, pr:ck.i:t:ilctnia ich w procesie, proJuk-
t"ji w 1.1żytcctne dobr3 i towary or:n dys:...·ybuc:ji owych dóbr pornięc!:y cdonków d.ln""to
społcaer'lstw:i. W historii ludzkoś.ci is tni3!0 ki!b różn)th (orrn i:OJpodarki - łowiectwo
i zbiera.etw o, kopicni:i.ctwo, rolnictwo, in dust:falizm i postint!ustri;ih: rn. Co~p()(brb amer}··
k 3riska jest obecnie w pełni postindustri:J!::.3, tJrówno w : ;ikruie usłu:;. jak i produkcji
prtcmyslowcj.
4. Syste m wbdzy to ins tytucj:i.. k tór3 ui)n,,,.3 s:!y. 2.~Y ust:Jr.ow:c! cele dl3 spol~e/o.stwa i :.mo-
bilitow:ić z:i.:::>oby do ich osi:i,.~ię-ci:l. Kiedy 'ol>!ló.i: t0$?3je zor;ani:.ow;in3 v.· sposób biurokr:J·
tynny, mówimy o istnieniu póttlJ twJ. Ws;-..::lk: es1.e p3ństw:i rótni=ł, sio: r:'lięd.:y sob:\ 'topnie~
r<icjonalności ich administ r:leji, ttntr<iliz::icją podejmowani;i c!ecyzji, ro:mi.1r.1mi inter.•„cnc;t
p<iil.5twa w spr3 .... y wewnętrzne, stopniem derr:ck!'3tyz:ieji w wyborze ;in.y... ódców, ....yr<:1:i:i:to-
ścią podziótłu wladzy nl s:tdowniC?.ą, wykonawc::t i ust:iwocbwC"?::\ on:. stoprJem j ej le:;ity-
miza cji . System wl:idty w A meryce wyrafoie cor.n b:lrdziej s:~ cen:r:ilizuje, :z:inyn3 też
dominować wł:i.dz:i. wykonawcza.
5. System oświ:ity to instytucj;i st;inowi:!,ca ztiór crgani : acji (1,,rmllnych, której ce!~m jes~
wykszt;:ałcenie nietb.:dnyeh umiejętności. ur.tlMza e:'l.:e lud:.i n:i. okrdlcr.ych po:zycj3ch wg~

178

Liczba łudzi w społeczeństwie, ich rozmieszczenie w przestn:eni, ich wzory

Rozdział 10 organizacji, ich zasoby symboli kulturowych oraz ich oddzia ływan ie na ś rodo·
wisko - wszys tko to jest wzajemnie od siebie znlei.ne. Rosnąca liczba ludzi
w danym społeczeństwie mo ogromny wpływ na struktury społeczne; wzrasta
POPULACJA, produkcja; władza zostaje skoncentrowana; pogłębiają się n i e równości; r.rnożą
się subkultury; narastają dewiacje społeczne; n asila się urbanizacja i n~:astają

SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA konflikty. Nauka, która zajmuje się badaniem p opulocji - nie tylko jej liczeb-
ności, a le także jej cech, r uchów, rozmieszczenb oraz wzrostu i z mniejszania

I ŚRODOWISKO się - nazywa się demografią (Weeks, 1989; l\!ennrd, Moen, 1987; Almgren,
1992). W pierwszej czr,ści tego r ozdzblu poznamy kilka podstawowych metod,
za pomoq k tórych d emogrnfowie badają ludzkie populacje.
To O<:ZY\viste, że populacja jest czymś więcej niż tyl ko masą ludzi; S.:\ oni
zorganizowani i r ozlokowani w przestrzeni. Organizacja ludzi w przestrzeni
geograficznej jest, j:ik wspom niałe m w rozdziale czwartym, cechą okre!ilającą
struktury społeczności lokalnej. Kiedy populacja powięks za się i niezb~dne s .1
in ne struktury społeczne, społeczności stają się coraz wi~kszc i bardziej zur-
banizowane. Proces u rb3nizacji skupia w danej przestrzeni coraz więcej ludzi
i jest to fundamentalny fokt w nnszym życiu, o czym sio, przekonamy, CZ)1ając
dalszą część tego rodziału.
W miarę jak popu locje powiększaj~ się, zacZ}'Tlaj:\ coraz silniej oddzi3lywać
no środowisko, bądż inaczej na ekosystem składaj'ICY się z powi'lzań między
różnymi form a mi życfo oraz zo1eżności pomiędzy tymi formami a środo>'-;skicm
fizycznym. J ak nicust.:mnie powtarz3my i jak c::.(slo przekonujemy sir, S:lmi,
wzrost popuł:tcji , jcj przcmi:ina w industrialne spoleczcri.stwo oraz urbJniz3cja
przyspieszają dewastację zarówno lokalnego, j nk i światowego ekosystemu,
czyniąc problcmalycznym d als ze trwanie nnszcgo gatunku. J est to zatem
temat W3rt z3inter csowonin - zn myka on niniejszy rozdział. P rz.yjrz)jmy si~
tc rnz zjawisku, które zawsze rozpoczyna niszczenie ekosystemu: w::.rostO\\i
populacji.

POPULACJA A DEMOGRAFIA
Wielkość p opulacji a jej wzrost

\Viclko~ć populacj i - to znnczy bczwzglt;dn:i liczh:i ludzi w społ t!CZL'ń=Jt wie

- jest n:1jważnicjsz :t z punktu widzcnb socjologii ccclq dcmo.r;ra fi czn~ spol~ ­
czcństwa, ponieważ oddziJlujc onn n:t r odz:ij struktur społecznych , k tóre
muszi\ pows tać, żeby utrzymać i zo rg.lnizownć d:m:\ popu!Jcj-:. Istotny je=Jt
tok!c wsbfoik wzrostu w danej populacji lub inaczej szybko~ć. zjok~ p rzyby-
wa Judzi, ponicwat okrcśl:t on obci!\żcnie is tniej:i_cych struktur społec :nych
or=tz to, j:tkie zm iany Sf\ w nich konicc::nc, nby mogły one obj;i.t nowych ludti.
Wsi •inik wzrostu d onej populacji obliczomy, dz icl ~c w iełkoś~ popubcji na
pocz;, .u d:rncg:o roku p rzez wzro:,;t l ub ubytek netto populacji (to znJ.czy od
liczby urodzcn odejmujemy liczbc; zc:onów) na koniec r oku. Otrzyma113 liczbJ.

ISO 181
 oznocza, jaki p rocent populocji rocznie ubywa lub pnybywa. Procent ten
1wykle wyd::ijc się bordzo moly - dajmy M t o, dwu- lub trzypunktowy pr..yrost
- nlo dotyczy on tylko jeJnei;o roku; jeśli daM populacja wykazuje trzypro-
centowy wskożnik wzrostu, to znaczy podwoi się ona w nicc:1lc dwadzi~:kia
pięć bt, n po stu lotach powi~kszy się wielokr otnie. I z tej właśnie pnyczyny
dcmowafowic z.:iintcrcsowani St\ zarówno wsknżniknm i urodzcri,jnk i wsk:iź.
nik:imi zgonów; zależności pomi~dzy tymi dwiema liczbami okn.·~lają wielkość
populacji ornzjcj wskaźnik wzrostu.
Wskaźnik urodzeń to liczba iywych urodzeń na tysiąc osób danej popubcji
w ci:igu roku. Na przykład w Stanach Zjednoczonych wskaźnik ten wynosi
ponitcj szesnostu na tysiąc Amerykanów, natomiast w Kenii przekracza pięć­
dziesiąt. Tei:o rodzaju wskaźniki umatliwiajl\ przeprowadzanie dość prostych
i powienchownych porównań , toteż potrzebne są bardziej szczegółowe wylicze-
nia. W tym c elu posługujemy się ogólnyn1 wskninikicm płodności, który obli-
czamy dla k obiet będących w wieku rozrodczym. Jest to ogólna liczba urodzeń
na tysiąc kobiet w wieku od 15 do 4-1 lat. ZMjąc liczbę aktualnych urodzeń
\i.•śród kobiet w wieku rozrodczym, otrzymujemy znacznie dokladniejszc dane.
Chcąc je jeszcze bardziej uszczegółowić, możemy obliczyć wskaźnik płodności
w zoleżnoś·ci od wieku, np. bioqc pod uwagę liczbę iywych urodzeń w ciągu
r oku na tys i:i.c kobiet w poszczególnych grupach wiekowych, powiedzmy w \\ie-
ku od 15 do 25 lat lub od 25 do 40 lat, w zal eżności od potrzeb. Na pnyk!ad
chcielibyśmy porównać wskaźnik płodności u młodych kobiet w poszczególnych
latach, nby dowiedzieć się, czy osoby będące w wicku największej plodno~ci
m:tj:\ więcej czy mniej dzieci.
Ogólny wskaźnik zgonów oblicza się podobnie jak wskaźnik urodzeń, tylko
ie w tym przypadku obliczamy liczbę zgonów na tysiąc osób w danej popubcji.
W Stanach Zjednoczonych na przyk!ad wskaźnik ten wynosi poniiej dziewię­
ciu, podczas gdy w środkowej Afryce - prawie pięćdziesiąt na tysi~c osób.
Można także obliczyć wskaźnik zgonów w zależnośc:i od wieku, aby usL1lić,
w jakich grupach wiekowych ludzie najcze,ściej umierają. Jeśli w danym spo-
łeczeństwe wysoki wskatnik przypada na osoby w wieku od pięćdziesięciu do
sześćdziesi~ciu lat, oznacza to, ie wielu ludzi umiera przedwcześnie. Jednym
z nojbardziej użytecznych wskażników jest współczynnik zgonów niemowląt,
który mówi nam, He niemowląt do pierwszego roku życia umiera na tysiąc żywo
urodzonych. \V niektórych społeczeństwach afrykafiskich wskaźnik ten wynosi
powyżej dwustu. \V Stanach Zjednoczonych natomiast - około dziesięciu, ale
nadal jes t on wyższy niż w większości krajów uprzemysłowionych. \Vskainik
ten mówi nam, że w Stanach Zjed noczonych wiele dzieci umiera z powod u
niedostatecznej opieki medycznej.
Zmiany demograficzne
Za1cżność pomiędzy wsk.:tźnikiem urodzeń a wskaźnikiem zgonów ma
wp!)"'-v,jak wspomniał em wyżej, n:l wielkość populacji, a także na jej wskaźnik
wzrostu. Można brać pod uwagę także inne czynniki, takie jak migracje do lub
182
umożli y,-iający leczenie wiciu chorób oraz zmnicjsze.nie śmiert~lnoś~i n_iemow:
ląt; techniki upra"AJ' ziemi zwiększające p~odukcJę żywności, dz1~k1 której
możnn w;•żyv.;ć v.iększą populację. Tak więc skuteczny h:imule~ wzr ostu
popul:itji, jakim były choroby i głód, zost:il ogranic~ony, ": w>:•mku czeg~
w wielu C'zęściach świata nast<1_piło dynamiczne powiększ;imc się populac11
(Ehrlich, Ehrlich, 1990). . .. . .
Jednak poj awiło siQ również coś nieoczck1wanego: obnizyly su~ także
wskoźniki urodze ń i są one bardzo niskie w większości nowoczesnych społc·
czeństw, a cz3s::s.mi nawet ujemne, czyli poniżej poziomu po~r~e~nego d~
utriymaniaobccnego stanu populacji. Malthu~ z~kł~da~. że w~k:izn~k1 urodzen
zawsze pozostaną wysokie, tymczosem okazuje się, ze się myhl. Teiego_blędne
wyliczenb każą nam zwrócić uwagę na t o, co naz,y wamy przcm1anam1 dcmo-
~~~i. .. .
Treść zawarta w pojQciU zmiany d cmograftczncJ JCSt na~t<;pUJi\CO. ( av~s'.
o .
19~ 5): \V miarę jak spolcczcństwa indus t rializuj<\ sic; i st~F\ coraz ?a rdzicJ
nowoczesne ludzie maj!"\ coraz mniej dzieci, a w tym samym cza~1c _nowe
t echnologie 'obniżają wsknźniki umieralności. I:itnicjc jcdn_;ik opót~!?n1c po·
między spadkiem wskażnika umieralności a obniżaniem su; wska~n1ka ur~·
dzeń i t o właśnie w tym czasie następuje demograficzna eksplo_zJa. Ludzw
nad 3 t mają dużo dzieci, ponicwai przekonania kultu r~wc i.sty1 irc1a opart~ n~
założeniu , że wiele niemowląt może umrzeć, prcfcn1;ą w1cło<lz1ct~c.ro<lz.my,
poza tym duie rodziny dostarczają więcej siły roboczej oraz zapewmaią opiekę
ludziom star;m. Kiedy obnito sio, umieralność noworodk?w, o starsze osoby
żyj'l dluicj, ludzie nic zmnicj3z;:iją s•.voich r_odzm ~rityc_hm1:is.t: n:t<l~ł rozm n~·
taji\ sii; t.'.lk jak dawniej, niepomiernie pow1c;kszaJ:\C wtclk?śc <l~neJ popula.CJt.
Jednak w końcu wskażnik urodzeń zaczyn:i s padać, ponicw:tz dute rodzt~y
zaczynają był ciężarem w pracach nic związanych z rolnictwem, przekonania
.,.....;Jż:rilcl
v ~zi:n
' n opiek=- n:id ludżmi st:\rymi st.ani!! si~ wid kim problemem społecznym - jak
.,.,~..iln.ł.1
/ stnrych (pokolenie mojl.! i nnst~pnc).
l';On-1.w
Hyc. 10 2 Zrni ..in.1 J ... mQ,.:r.1fic:m\
18-1
z d~nego spoleczcń•twa, ale ."najw:itniejszc dla _poznani n wzrostu danej popu-
lnrJ1 S:\ wskntniki urodzeń 1 zi;on ów. Przez Wl"kszi\ cz"°ść historii ludzkości
b:l.rd;:u wysokie były w:3!<:tiniki urodzeń i zgonów nicmow1.1t, n '"'Spókz•llnik
zgonów w zaletno§ci od wicku wska zywał na to, że wiciu ludzi umierało b~rdzo
wcz_cśnie. Czterdzidd tysięcy bt temu na świ_ccie żyło prawdopodobnie trzy
'."'liony myśliwych 1zb1eraczy; liczbo ta mogla się zwiększyć do pięciu milionów
J~kieś osiem do d~iesięci_u tysi~cy Int temu, kiedy wyłoniło się kultura kopie -
ni acka,~ następ,me _rol?1cza <"".1lford, 198 1). A zatem wskatnik wzrostu całej
populaCJ1 był do,ć niski - ponieważ wysokiemu wskatnikolVi urodzeń towo -
!"lysz~l- ")'.soki wskaż~ik zgonów. Na pocz:itku n oszej ery na Ziemi t:;lo
dw1csc1e m1honów ludzi; w p1crn·szych latach dzicwiętnnstcgo \vie ku liczba la
"'.zrosb _do jed~ego miliard.a. Obecnie liczba lu_dności_ na świecie przekroczyła
pięć miliardów 1nadal rośnie. Od czasów rozwoju rolnictwa nnst:ipilo przyśpie·
szenie wzrostu populacji Judzkiej, jak pokazuje to rycina 10.1.
Thomas ~falthus. w _słynnej pracy na temat populacji (1798) twierdzi, te
populaq_e pow1ększaią ~·ę w tempie geometrycznym bądi wykład niczym, kiedy
to ,~·skazmk wzr?5tu mcu.stannie rośnie (np. z 1 do 2, z 2 do 4, z. 4 do 1 G, z 8 do
6-1 ttp.). PopułaC)e będą się zatem powiększać aż do \\)'Czerpani o (ekonomicz-
nych) środków utrzymania, chyba i e wcześniej ich wzrost zostanie zahamowa-
ny przez_glód, choroby i wojny - czynniki, które ograniczały powiększan ie się
populaCJI ludzkich aż do czasów M a lthusa i później . Ale, jak się okazało, nie
stanowi ły one dostatecznie skutecznego hamulca, ponieważ populacje nie-
ustannie rosną. Industrializacja oraz towarzyg,ący jej rozwój inst;-tucji medy-
cyny oraz nauki drastycznie zmieniły obliczenia ~!ał thusa.
Obecnie umieralność można ograniczyć dzięki zastosowaniu określonvch
technologii - są to na przykład: stosowanie pestycydów zabijających wszystkie
te insekty, które roznoszą choroby i niszczą zbiory; postęp w medycynie
7,5
7.0 I
~
6.5 I
E 556.0
l. 5.0
E • .5
.o • .O
3,5
] 3.0
• 2.5
~ 2.0
.2 1.5
I o
~ o.s
o
&X<lpnt 11550 1850 1950 19'"AJ xoo m~ toi(
tt·.wcluCf' tcWO\;Cjl
tC't'l;C.::3
pn~my!J;i'óW J
Ryc. 10.L Bornb3. popubeyjn~
ZrO.:lo Ot;~r.iuqa !'tuo.u... z,..,_.u.o)c!l..1~1
183
---- ·--·
dopasowują się do bardziej nowoczesnych wzorów, a ludzie stają się coraz
hardziej mobilni w poszukiwaniu wykształcenia i pracy.
Europa doświadczyła tych zmian pierwsza, n dwadzieścia lat temu powat-
nic obawiano się, ie nie będzie to dotyczyło Trzeciego $winta. \V rzeczywistości
wydaw11ło się, że wskaźnik zgonów będzie się obniżał, o opóinione obniżenie
wskainika urodzeń nie nast:\pi. Trzeci Świat bowiem mógł wykorzystać nowo-
czesne technologie do obniżenia wsknźnika zgonów, ole nic zaadaptować stylu
życia preferującego mole rodziny. Jednak powoli także w wielu krajach tam-
t ego regionu zaczął spadać wsk:lżnik urodzeń, sygnalizując, ie eksplozja popu·
ktcji ludzkiej na świecie może nie być tak wielka,jak się obawi:ino{Stark, 1992,
s. 543).
Liczba ludności będzie jednak jeszcze przez jakiś czas rosnąć, nawet jeśli
wskaźnik urodzeń spa.dnie do zera. ponieważ duża liczba dz.icci urodzonych
przed obniżeniem się tego wskażnikn wkroczy w okres rozrodczy. $wint nadi1l
nic jest wolny od wizji kat:tst rofy m:tltuzj3ńskicj, nic przyszłość gatunku
ludzkiego rysuje się obecnie w zn:tcznieja~nicjszych barwach niż dwadzic5cia
Jot temu.
Charakterystyka populacji ludzk iej
Dcmo{!?"afowic onn1izuj;'\ także cechy charakterystyczne populacji ludzkiej,
Jedną z n:ijwainiejszych cech jest skbd wickov:y popul..lcji , czyli procent ludzi
w róinych grupach wiekowych - powiedzmy od O do 5 łat, od 6 do 10 , od 11 do
15, od 16 do 20, od 21 do 25 i tak dolej nż do powyżej 80 Int. Sklad wiekowy
może dostnrczyć nam cennych inform:tcji, zwłaszcza zaś tym, którzy ustalają
polityk~ społeczną. Na przykład jdli wysoki procent donej populacji obejmuje
młodsze grupy wiekowe, to bc;dzic si~ ona powiększać, zwbszcza kiedy osoby
należące do tych grup wejdą w okres rozrodczy. Jeśli młodsze grupy wiekowe
s tanowią mniejszy procent nniżeli gn1py w wieku od 20 do -10 lat, jak t o j est
w przypndku Stanów Zjednoczonych, to cnla populacja b~d zie sio, starz~.
to już sii; dzieje w St:\n:lch. Prnwdopodobnie bf;dz ic narast:tć n iezadowoll!nie
z podatków. które pbcimy n:l u~zpicczenb s połeczne, n wykorzysl)"o'.-nnych
do finnnsowani:i opieki zdrO\\"Otnl'j (~tcdicnre) on1z innych świndczcn dl•t ludzi
stnrych. Biorąc pod uwai;e, skład wiekowy nnszej populacji, młode osoby morrq
mieć powody d o niepokoju, poni~w:t! cor:tz. m niejsze grupy ludnośc i (obecni
studenci i u czniowie) będ:) mieć n:t utrzym:tniu cornz \Vi~ksz:\ liczb.; ludzi
I nną cechI\ populncji ludzkiej jest wspólcz)„nik pici, czyli proporcjo m~t­
czyzn do kobiet. Mote on mi~ć dute znnczenic , kiedy proporcje te ulcsn'l
znburzcniu, jnk to bywn \\,'ówcz11s, kiedy podcz.:is wojny ginie znaczn:t liczba
młodych mętczyzn (dochod,ilo do tego wiele rnzy w ci~J;U w ieków).
Kolejni\ cech<\ jest skład nJ.rodu\.,,okiowy populacji or:tz uóżnicowonc
wskaźniki (urodzeń , zgonów i wzro~tu) tnkicj populacji. Gdy jedna subpopul:t·
cja p<>wii:ksz:l si~" n:ttomi~st liczcbno~ć innych nic zmienia si~ . cz~sto zn;ljdujc
185
 to odbicia w n:ipir,ciach etnicznych. Uprzedzenia białych wobec czarnych i Ln-
tynosów w Arnoryrn oraz dys kryminocjo tych dwu ostatnich grup są do pcw-
ncso stopnia nap~dzanc strachem przed nadmiernym powięk.-;zanicm si.; po-
pulacji czarnych, n zwłaszcza Lntynos6w w stosunku do ludno~ci białej.
Tak wir,c znoj~c pewne podstawowe cechy danej populacji, moicmy plano-
wać - pod warunkiem, ie istnieje wola polityczna w tej spra\\;C - i rozwijać
t:ikic działania, które uwzgltdni~ realia demograficzne. I choci>i: liczby i wy-
liczenia demografów mog:\ się wydawać suche i nudne, to w dużym stopniu od
nich zalety nasza pomyślność.
Ruchy populacji
Na wielkość i cechy doncj populacji mah wpływ migracje, czyli przemiesz-
CZ;'&nic si~ ludzi do, na zcwnqtrz i wcwnttlrz społeczeństwa. Jeśli migracja
polega no przybywaniu ludzi do doncgo spolcczcństwa , to mówimy o imigracji;
gdy ludzie opuszczają społeczeństwo, zjawisko to n:iz)'\vamy emigracją; a jeśli
przemieszczenia następuj!\ w ramach dnncgo społeczeństwa, '"1cdy jest to
wcwn~trzna mib'Tacja. \Vskaźnik migTncji net to oznacza wzrost lub spa.dek
danej populacji na lysiricjej członków.
Do migracji dochodzi pod wpływem pol;'\czcnia się czynników .wypychają·
cych·, czyli tych sił, które zmuszaj;'\ ludzi do opus::czcni.J. <l:rncgo terenu,
z czynnikami przyciąg:ini:t. lub inaczej warunkami, które sprawin.ją, że cel
podrói:y wydaje się znacznie atrakcyjniejszy (Long , 1938). Na przykla d wię·
kszość czytających tę książkę studentów amerybńskich jest potomkami imi·
grantów z Europy, Azji i Ameryki Ł:tcińskiej, którzy uznali istniej:\ce w ich
wbsnych społeczeństwach warunki ekonomiczne, polityczne i społeczne za nie
do wytrzymania (czynniki .wypychające"), a jednocześnie Stany Zjednoczone
jawiły się im jako kraj wolny, otwarty i roztaczaj:\CY przed nimi szerokie
możliwości (czynniki przyciągania). To samo dotyczy migracji wewnętrznych
w Stonoch Zjednoczonych: najpierw dątcnie na zachód, nostępnie przemiesz·
cz.anie się z obszarów zimniejszych do cieplejszych, gdzie otwierały się nowe
możliwości robienia interesów, po czym nostąpił powrót na pewien czas w s:are
,„„
regiony, n obecnie obserwujemy pewien ruch kierunku południov.')'m. \Vszyst·
kic te ruchy s:i odzwierciedleniem czynników .wypychajqcych" (utrata pracy,
zimny klimat) i czynników przyciągania(nowe możliwości pracy, cieplo). Wedle
niektórych przewidywań populacja zamieszkując• północny wschód będzie
bardzo wol no rosła, a ta ze środkowego zachodu do roku dwutysięcznego
zmniejszy się na skutek tendencji migracyjnych; n::itomiast liczba ludności na
południu i zachodzie będzie nadal wzrastać i to dość intensywnie na skutek
migrncji wewnc:trznych oraz imigracji z innych krajów.
Dzisiaj wzrost populacji amerykaliskicj spowodowany jest głó"„ie imigra·
cją oraz wyższymi wskaźnikami urodzeń wśród imigrantów, a wiele napięć
etnicznych ornz nacisków politycznych wywieranych nn wszystkie szczebte
wladzy w Stan och Zjednoczonych spowodowanychjest niepokojami wywołany·
mi migracją etnicznych subpopulacji do rótnych regionów. Trudno na przykład
186
rami ro:woju przcdsic;biorczości, ułatwiając zgromadzenie siły roboczej, kapi·
talu i technologii w fabrykach położonych blisko :!ródcl surowców i szlaków
transportowych. Miasta zawsze przyciągały ludzi, ale dopiero industrializacja
nasilił:t. czynniki przyciągania, choć i czynniki „wypychające" Z\viązane z bra.
k icm perspektyw or~l.Z biedą wsi stanowiły z pewności:'\ potężn<l sił<; (miasta
wczcsnoprzcmys1owc były tak nieprzyjemnym mi~jscem do mic:;zknnia, ie
l udzie, którzy do n ich migrowali, musieli być naprawdę zdesperowani).
Początki ekologii minst
\ Vc wczesnej fazie induslrializn.cji socjologowie:! z:lcz~li si~ int~rcsow<tć dy·
namik~ rozwoju mbst (Park, 1916; H u rd, 1903). U siłowali oni zrozumieć
prawidłowości tego roz\„·oju or~u wyjaśnić, w jaki sposób na tercn:ich micj~kich
powstnly tak zróżnicowane strefy i okręgi (McKcnz.ic, 1933). Jf!dcn z p1erv.··
szych modeli teoretycznych opisywał miasto jako ukbd stref koncentrycznych,
w którym od centralnej dzielnicy przcmyslowo-hondlowcj rozchodz~ się wa·
chlarzowato pierścienic oddzielonych od siebie stref (Park, llurgcss, 1925;
Pnrk, 1936). I nna teoria, przedstawiająca model scktorowy,opisujcmiastojako
skłndnjącc się z. odrębnych sektorów odchodzących jak kawałki torLu od cen-
tralnej dzielnicy przemysłowo-handlowej (Hoyt, 1939). I wreszcie trzecie
wczesne podejście opisuje model wieloośrodkowy, w którym. mi:'\:>to nic posiada
jednego centrum, nlc TÓ\'1o'nonędne odrębne sektory, które nie tworz;'\ Ż.;tdncgo
wyrnźneso wzoru,jnk opis'1.nC wcześniej koncentryc:nc okręgi czy s trefy przy.
pominnj~cc pokrojony tort (Harris, Ulman, l 9·l5).
pnem.t: ~c:-J r:;e sę
kJd:I d.Jlej od c~ntrum
m1~1sklego (54.:!JutbJn!lJCjJ)
18S
zroz11 'cć I · · · ·
d : ~·' . spo ccz.nq, ckonornlcmą i polityczną dynamikę poludniow. h
Ś
gd .
~·!Je~ i nic we:!m1cmy pod u·.varri; imisr.icji Me ksyka n i Az;.atów do scgolzac O·
ci ego ob ··n T d · • po cczno.
s. ru. o snmo otyczy północnego wschodu i środkowego z h ·d
sz zie ; 1at.ach_ 1850·19~0 dominował:a imigracj3 z Europy, 8 obecnie,,:~~· ~:
ym 0 pra\\ dl wymiarze - z Puerto Rico i z Az'i T k · ie;
~~~~:1~;ks~~fr':~t~·,~~:~~ niż tylko suchymi liczbn~i·w :tat;~z;c!c(~~~i~~
wcwnętnnych.ruchó1 I d >; ponicwhat liczby te uzmysławiają nam ogrom
v u no.=,c1owyc w Ameryce oraz i · ··
narodowościowych. Wszystkie te ruch dd . I . ' m1grac;1 nowych grup
~!cdt3wo,
pdostawhy politycz~~
i wiele inn:c~ ns~:k~~;,n;~~i:·~.1;:~~r~~~·
0
Kis;.kodl·
·my o ktyc tcndenc<i
cechy . .' migracYJnyc
· h ws k afo1'k wzrostu populacji ·
oraz c. Y .
zochod;~;c~'::~;;,;:~~~~~t~a;na jest demografia dla zrozumienia prcccs~~;
SPOŁECZNOŚĆ I URBANIZACJA
Powstnwanic i rozwój miast
Jednym ze skutków wewnętrzn h . „ . . „ .
wskaźnika urbanizacji cz r . yc . m1?T'ac11 oraz 1m1c-rncJ1 Jest wzrost
pierwotnych nic mo I
ot
czonych gęsto spolecz~oś~~!t,o;~~M,"n~ s'.ę setko populacji tyjącej w st!o.
. . s ie, asar a.. 1988). Struktury wspólnot
po";ększą się i zacz~ y P.rzcwidz1eć.' co się stanic, kiedy populacje ludzkie
Dawni myśliwi i zbie;~;';~gr~.wać z ;edn~go terenu n". drugi (Sjoberg, 1960).
łowić ry·by t\\'Or 1- . ·- lt'c~y zaczch się os1cdl<lć t uprawiać ziemię nlbo
' zy t nrcWJc Ktc wiosk" I . .
wzrost produkcji gospodarczeJ· i . . 1'' o c w mk1:i.rę rozwo1u technologii
system alit . . . nICJ~,~~ nowe stru tury społeczne - rynki,
Sprzyj~o~o s~z7:n:uś:ątyn1~ rcligiJn:. - c~ wi~cej były one konieczne.
widzimy w Mez~potamiię ~~fi~i'/;:f~lnc;1 w m1~stach: ~oczątki tego procesu
i w dorzeczu Żólt . Rz hl(H • ' u w E'?pcic, dolinie Indusu w Indiach
kszość Euro e!. .e ~ang-ho) w Chinach. Następnie objęły one wię­
char, 1987). py, Az;1, polnocnc; Afryki i Amerykę Środkow~ (Eiscnstadt, Sha-
Ale nawet kiedy już miasb po t I · .
- wedle dzise' . h ta d d. ws 3 y, w c1:igu cale; epoki rolnictwa byly one
t si c m. ..,lkJs:1c ~ . n ar o~v - . b3rdzo małe; minły niewicie więcej niż sto
low~;:,ch~s. anców I zyl.o w nich ;edynic niecałe dziesięć procent popubcji.
. lk' . y był następu;ący wzorzec: na wielkim obszarze istniało jedno
'~•c te mi.as to, które było !'°wiązane poprzez handel, władzę polityczną i r ei i·
~~=k::~Ji'~::'ium1~tam1, które z kolei lączyla sieć powi~zań z otaczającymi
I bokie' r . '. nski, Nolan, 1991). Wraz z r ozwo;em industrializacji
~i~i. :J P zem1ame uległa s kala oraz natura miast, e także związki pomiędzy
ligi\~ epo;e.;ol~ictwa miasta były ośrodkami handlu, władzy politycznej i re·
• m ~!)c1.y się w nich także różne warsztaty rzemieślnicze urz d oraz
1 1
•
instytucje finansowe. \Vraz z rozwojem industrializacji st.ały st~ one ;t~ktu-
187
·-- -- ··---
· ----
J<:iżda z tych wczesnych teorii postukuje wyj:i.śnienia, dlaczego miast:i.
r~z·""·~ nęły się w określony sposób. Priedsto.·.~dają one wizję w~'llki o zasoby -
z1~m1ę, szlaki transportowe, mieszkania, nabywców towarów oraz inne dobra.
~11asto powstawało w wynik~ rywalizacj~ Ju~zi j firm, dodatkowo napędzanej
JCszcze przez rynek handlu meruchomośc1am1. [ tak slumsy stanowiły miejsce,
w którym zmuszeni byli do zarnieszknnia Judzie nic posiada.j:\CY wszystkich
tych dó.br; centralna dzielnica przemysłowo-handlowa byla bardzo droga i mo-
gły sobie na nią pozwolić osoby o wysokich dochodach w biznesie i wykonujące
woln_e zawody; podobnie było z dzielnicami wiJlowymi, terenami przeznacza·
nym1~a mago.zyny oraz innymi strefom i i sektorami miast. ?\limo oczywistych
OS"Tilmczcn ów rodzaj analizy ekologicznej zwracał UWi:lgc; nn coś b:i.rdzo wnż·
nci:;o: miasta stanowi:i org:inizncjc; ludzi w przestrzeni; organizacja ta w pew-
nym ~topniu odzwierciedla rywa1izncję o lę przeslrzerl; a obecne i przyszłe
rozm1eszczcnic ludzi, dzielnic mieszk:miowych, przedsiębiorst w, parkingów,
szlaków komunikacyjnych, ośrodków kulturalnych, urzr,<lów itp. jest rczulta·
tcm tej rywalizacji (Hawlcy, 1950, 1981). Ale działaj~ tu takie inne siły,
tworz;ic nowe pł aszczyzny, n:t których toczy sic; wal ka o dostęp do wartościo·
wych dóbr oraz zasobów,
Oddziaływanie innych czyn ników na urbanizację
Jedn ą z przyczyn zmi:tn był rozwój technologii transportu i komunikacji.
No\~C rodz3jc transportu - pojazdy na szynach. snmochody o5obowc, cic;ż.J.ro·
we I samoloty - w dużym stopniu zmieniły warunki iycia ludzi. Mogli oni
przemieszczać się na znacznie większe odll!głości, n dzięki snmochodom nic
musieli osiedlać się w poblii:u linii kolejowych. W wyniku tego populacje
zamieszkujące tereny miejskie, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, zaczęły
wyprowadzać się poza zatłocz.ant?. hałaśliwe i za.trute centrum miasta. \\' r:i.z
z ludźmi przenosiły się r óinc firmy, aby obsługiwać ich na miejscu. Rod io,
n później telewizja ułatwiły ten proces, umożliwiając ludziom utrzymywanie
k ulturalnych i psychologicznych kontaktów z miejskimi ccntr:>mi, a r ozwój
urządzeń elektrycznych, ta.kichj:lk lodówki i inny sprzęt gospodnrstwa domo-
wego, sprawił, i e przeprowadzka poza miasto nic ł;iczyła sit: z pogorszeniem
warunków życia, a wręcz przeciwnie (J. Turner, 1976).
Inne zmiany wi:izaly si~ z tcchnoloi;iomi produkcji. Stare fabryki mogły być
ci:isno stłoczo ne, nlc nowe zncz.ęły stosować linie montażowe, co wym:-tg:alo
wi~kszcj przestrzeni, żeby poł.1czyć ze sob;:i pos?.Czególnc s t.:inowiska produk·
cyjnc. \V tym cz:i.sie przcstrzen byl.:1. lańsz:i w regionach bardziej oJd..ilonych
od centrum, toteż pr:i.cownicy n:tjcmni orr11. firmy usługowe z.:iczt:li przeprowa-
dza~ się tam, gdzie zn3.jdownł:l si<: praca.
Kolejne zmiany zwi~zane były z polityką. Ludzie znmicszkuj~cy rozlegle
tereny podmiejskie chcieli rządzić się sami, wolni o<l korupcji polityki .wielka·
miejskfot. w zwi;:izku z czym stworzyli oddzielne władze dla społeczności
podmiejskich. Od kiedy moi;li sami decydować o takich sprawach, jak zn go·
JS9
 spodarow:inic własnej strefy Z:lmicsz.kn.ni:l, rckreacj:l, s.zkolnic:~w~ itp:, tcrc~y
te stn.ły ~i<; jeszcze bJ;rdziC'j ntrakc)jnc zan5wno <lo z:umcs::k:tntl,J3k I pro\\J. kntdyz nas usilujc uciekać M przedmieAcin lub jeszcze dalej, ale tak naprawdę
me da sii: od nich uciec.
dzcni:l biLncsu.
Zmiany te doprownd:ily do zjawiska suburbanizncji, c:yl~ p~occs_u powstJ..
wnnin snmorz:\dnych spo1cczności wokół Y.i.elkicgo miasb. \\ ml3f1;Jnk przed.
micścia rnczynajq się powiększoć, przyci:ig:ijąc lud~i, bizn:•: przem~·sl, urz~y
i ośrodki władzy, czc:sto .wysysają· one z ośrodka Wlelkom!ejsk1eg~;cgo nsJbo·
gatszych mieszkańców, a co najw>żniejsze - _naj'.~ięks:ych pbtm~ów podo_t·
ŚRODOWISKO I EKOSYSTEM
ków. Tnk wlnśnie było z rozwoiem s uburbamrncJt w Alr.el')ce. \\ rezultnc1c
pozost:lło centrum miasta z res::lk:imi st...'łrych_dzielni~ ~rzemys~owych (któ:~
. Czas~~i trudno jest pami~taćo tym, że ludzie etanowią tylY.ojed~n spc~ród
czo sami nn powrót pobudza się do tycio), a t..'kzc ośr~dKt zarz.1dow korporac11, wiciu m1hon6w gatu:ików. Nasze skomplikowane wzory organizacji iz.cłui:\
rządowe i kulturalne otoczone dzielnicami n~~~y 1, j~k w _prz)-p3dku Stanów
nas ta~ b3rdzo_ od bezpośrednich interakcji ze środowiskiem naturalnym, ie
Zjednoczonych, takte dzielnic>mi ubogich ;nmeiszośc_1 etnicznych (które z po: zapominamyoicdnym niepodwnfolnym fokcie: podobnie jak zwierzętajest.d­
wodu otwartej dyskryminacji jeszcze do medowM nie mogly przep~~vodz~c my włącz~nt w złożone _łańcuchy, cykle i przepływy istniej'lce pomi':<!zy
gatunkami, a t akze pomiędzy gatunkami a fizyczno-chemicznym śroćo-~-; •
sir, n3 przedmieścia). Tak \vięc okolice podmiejskie często są Z:l~otmejszc n~.z
k1~m. Nauka zwana ekologi:\ bad:i 0\1.·c wz3jcrnnc zwi:1zk.i pornir.dzy gatunk,a.5
samo miasto, dzi~ki czemu mieszczą, siedziby głównych z3rządow korporacji,
biura rz:idowc i ośrodki kulturalne. . . mt oraz warunki fizyczno-chemiczne, w których mos'\ funkcjonować wsz.e~e
\V r az z roz,._•ojcm przedmieść dochodzi do tego, że zaCZ)Tl:lj:\ ~1ę one zlewa~ f~rm~ życi:i: A ponieważ jesteśmy najbardziej niszczycielskim gatunkier.: na
20 aobq, tworZi\Cogromne korytarze miejskie i regiony metropoht.alno s~ł:lda ·
Z1em1, analiza ekosystemów, czyli ata!ych relacji pomii:dzy gatunknnii a fi -
jące się z kilku lub czasami z ";ększej liczby miast, które są ze sobq p_ow1qza~e zyczno-chemicznym środowiskicr:t, mu3j obejmować tnkto bad3nie ludzjdej
przez takie czynniki, jak: gospodarka, demografia, trans?ort, ~ddztalywan;e kultury i organizacji spolecznci"(J Turner 1976 1977 1985c· Turner Mus'c'-
1985). • . ' • • . ~.
na środowisko i kontakty lokolnych wladz (Dog> n, K>sa_raJ, 1%8). T~ndcncp
t n jcst najsilniejsza w St.lnach Zjednoczonych, szczególnie we wsz~·.s~k1ch.gi:sto
zaludnionych stanach. Podobne tendencje pojawiają się w Japon111 w ruektó-
rych regionach Europy. . .. . . . ; ,,, „ . . .·
Tc najnowsze wzorce urbamz.:icJt ob~JmUJł tak:e u.c.e~"'~ 1
P0-3 miejs~e Procesy znchodzqcc w ramach ekosystemu
korytarze, ale cz~stojest to tylko począte.< ~zrastania stę m~~st, k_t.iry. u_lat\11a
polqczenic przedmieść nowo tworzącym się ko_rytarzem. ~edy tndZteJ z~ów
powstaje nowe centrum miejs~ie. które por..o\vme uruch3:;.13 proces urbantz.3· Dla wlasnych celów możemy wyobrozić sobie ekosystem jako sieć Jar.cu-
chów, przeplywów i cykli lączących wszystkie te siły, które utrzymują tycie :ia
cji, a następnie suburbanizacji. . . .. ,.. .
\V Stanach Zjednoczonych taki wzorzec rozwoju terenow mteJ~Klch st':arza Ziemi. Lańcuch jest formą wz3jcmnych z:.lctności pomicdzy gatunkami; na]-
wiele problemów - \\)mieńmy chocoy kilka z nich (Tun:e~. Mus;ck, 198.>). Po ważniejszym z nich jest lańcuch pokarmov.-y, w którym jedne gatunki stanowią
pierwsze, stare centra miejskie mają kło~ty fin3nso·.i.·e, p~~1e~v~t :nuszą potyv.;enie dla innych. Na jednym jego końcu znajdują się mikroorganizmy,
stwonyc! sieć usług dla dojeżdżających Co pracy or.a.z dla m1~jsk1eJ biedoty, które czerpią energię bezpośrednio ze światła słonecznego, natomiast na cL.-u:·
podczas gdy podotki, z któl')·ch można by bylo op~ac1ć te uslugi. odpł>;'~~y _na gim - zwierzęta, t3kie jak ty i ja, które jedzą inne Z\vicrzęta i rośJiny. Cykl
jest formą wzajemnej z:ilctności, która poleg;J na tywieniu innych swoim
przcdmicści3 lub jeszcze dalej. Po drug'le, na .' ':'1elk1ch .o~sz;trach mieJ:~.kic~
kosztem i tworzy zamknięte kolo. Odbywa się to w następujący sposób: w r o-
istn ieją kłopoty z podziałem na strefy. z p~ltcją, straz~. p_ożam~, oś,~~4.'
tr:lnsportcm, ochroną środo\\iska, zaopatrzeniem w wodę 1 SC?ek:lm1, pon1cwaz ślinach zachodzi fotosynteza z wykorzystaniem energii słonecznej i stają s:ę
one pokarmem dla roślinożerców, które z kolei są zjadane przez mięsożer­
wszystkie te dziedziny podleg:iją ''"ielu odrębnym wbd~or.l san:~rządo''"J'm. co
có,v, wszyscy zaś st3nowi:\ pok3rm db mikroorganizmów, które rozkład ają
sprawia, Ze powicł:\jq on~ swoje us!u~; b~rdzo utrudm:i to rc_:;1onal~~ pl~~o­
martwe rośliny i zwierzęta na pożywkę dla roślin dokonujących fotosyntezy
wanic w z:ikrcsic gospod:irki Sciekam1, tra~sportu, ochrony sroC.ow1stta 1 m-
z wykorzystaniem energii słonecznej. Przepływ to szersze pojęcie n3 przcrr.le-
nych podstowowych slużb. Po trzecie, noro.stoją nierówności wy_ni_kające z tc_i;o,
szczanie się sił, energii i różnych form materii organicznej i nieorganiC"Znej
że bi31i i znmożnicjsi ob)'\V<ltclc, którzy mieszkaj:\ w spolcC'Zno~c1ach podmiej-
w ekosystemie. \V opisanym wyżej cyklu energia słoneczna przeplyv.-a przez
skich, mnj ą do dyspozycji lepsze szkoty, czystsze powietrze i wi~kszy d?~tęp ~o
ekosystem, zamieniając sit; w ciepło, o takie siły, j~k wiatr, deszcz czy pły•.i.·y
uslug publicznych, podczas gdy biedni, a zwlaszcza nale,tący d~ mmeiszosc1
oceanów przepływają przez ekosystcmy1 niosqc ze sobą różne materiały org~­
etnicznych, muszq żyC w podupadający~h centra:h. w1el~ch miast z mcdo· niczne i nieorganiczne.
inwestowanymi szkobmi, wysoką k..rymmo.gennosc1~. zanieczy.sz.czonym po-
Szczególne znaczenie mnją te łańcuchy, cyk.le i przepływy, które odnawiają
wietrzem i m::iłym dostępem do usług publicznych. Z tych wb.:ime powodów
glebę, pO\\ietrze i wodę. Al bowiem bez tych odnawialnych zasobów, jak częs:o
190
191

. __,_._._·-.- . --:;.'' ----== .. ·'~~=-----

si ·e na z wa nic mogłyby istnieć ani rośliny, ani zwierzęta - dotycz~t.o ta~±;

m~Jie i ctcb·i~. mój czytelniku. Zasoby sur~·,i,•c_ów _nntur~lny:h, t~:-;tc~ jaK
aliwa mct::ile i substancje chemiczne znajdują stę w e;rn~y;,tem.e, 3 e ~
~ieodn~onialnc; wydobyv.-a się je z ekosy_ste:nu, prz_e.z _co s~pni~~vo 1:"~cz~rp~J~
si choć wiele z nich można po•.1.-tórn1e przerobie t. vrp:~rzy„~c. c oc1az
ę, · · b ·w suro·..,.cov.-ych je;t obecnie duzym problemem, W
0
~:~~zae~p~;nt~~ ~~; ~~~ ~ak rozbicie łar1cuchów, c~kli .i p.rz~pł~wów, k:ór~
Jd · · d• gleb• i powietrze, od czego zależy 1stmen1e zycta na na,zei
o nowH'lJ:\ wo "' " . ł · I flbów surowco-
lanecic Tak wi~c organizacje ludzk1e v•yczerpa y wie e tas ..
wyc h , al.e , co ważnie;"sze , ludzka kultura r.iszczy procesy regcnaraC)t odna·
P
wialnych znsobów.

Zn iszcze n ie środow iska

Produkc·a. rzcmysłowa i zmcchanizowa:;.e rolnictwo. wytwc·~rzaj ą o~omn~

ilości truj(\~ych odpadów _ ścieki, dwutkr.ekwr,gla, etc~!~, subst~~CJ~ ~~~­
miczne śmieci organiczne, pestycydy, freon, zuzcl:rzcrnysio ''.Y'.~~p it/ Ki•dy 3
oktY'vn'e, tlenki azotu, tlenek węgla, popioły, ~iar ,a. me~.'! cu;~ .J~tó . od- .
te od ody znajdą się w ekosystemie, zaczynaią zaKlócoc proce.y, .. re n~
.. p . wietrze oraz. równo·ua~ę chem1czn=\_ w p?st:ict na przy·
WIJ)ą glebę, wodę t po ·. w r~zultacie uś,.,,iercają wicie gotunk6w żyjąc-ich
~~~v~;:~~~i:~~~~:~~·ów, cykli i przeplywów, od któr1ch my jako gatunek
l d zkii"c·tc:lmy ?ależni. · · · · h
u Zanieczyszczenie
, · pow1·etrza spo"·odowane
,.. J"est wydzoelanwrn ·don
h róznyc
· ·
b t .. hcmicznych podobnie jak i zach•.vianic r~·....·no"H_:•:i c emicznej
su s an.;~ :arstwnch almosfory (np. v.-yraine zmniejszanie SI': wa.rstwy _ozo-
w góm~ ó h . nos przed p•omieniowoniem ultraftolcv.1wym). SytuaCJ• ta
now~j, t r::i c ro~l otnc ale ~n:icznie poważniejszy problem stanowi wyl~·
r oJ21 problemy z ~o'~cmik.:itiów do jezior rzek i !łtrum[l'!ni, kti'Jrc n::ist~pnie
wanie t ok:;ycznyc c . , t_·· • ' • I• ikroorl7lnizm6w ornz fito-
J t • ,C <lo OCC'lnÓW gcJz1c z.Wija)<\ WIC e m b
~~~~k~~~,J~t~,r~ wytw;rza ~siemdziesi~t procent tlenu ~awortego w atm~sre.
Znni~cz szczenie gleby spowodow:incjesl wyrzucanir:n: odpadów, Z\;asz_-
rzc. 'ś ky·'I" cl resztek pesly cv<lów i nawozów chemicznych, ponwwai
cza zn sz ov iwy 1 · ' .. · · · któ i·,
k I · · e i przenikają do gleby, zab1piąc mtkroorgonizmy, re .,
a umu UJ~ St~ on. . . d d te rozbi" aj;\ laricuch pok3rmo·1r;
~~~~c~~n~~~;,,~i~:;.~:~~~~-b~~;~ś~;;:;'ni~ ;',~i[ają owad) i zwierzi;ta. W rezultacie
:r
wi~lc :i~izmów odpowiedziJlnych z:t. odno·1o·t; ~l~by zo:;taJ': zn1sz;zo~ych,
.. S · · · tyzność a tym somynt zbterone z nteJ plony. Bardzo powoznym
zmnicJSZnj:\C·!;t r ównid; zanieczyszczenie wody, ponieważ do~icra o~a do
problem~m J ś i ekos stemu Toteż jeśli resztki odpodG·N przenikną w Jedno
w~zystktch czę ~ t y . ę także do innych części i coraz bardziej skonccntro·
m1CJSCC, t o prz~. oćs ~~~;~o mikro- j:ik i makroorganizmy. .
wnne bf;d~ zabij~ ~1 I by poświe~a siP mniej uwagi niż z:tnieczys7.czcn1u
Zatruciu wo Y. g e ó d', J·,k\ gleba odi;rywaj:i 0 wicie watniejszą
.· t o przecie± iar wno wo ~. . . . . d '
PO'\ ie rza, . ó . . ekosystemu. Ich z::inicc-zyszczcnie ;est JC naK
rolę w utrzyrn:imu r wnO\\:Jgt

!!·· 191
~---{/..·'" ·-- -----========::::::::~== ~--,_.,....... _____
 mniej widoczne i nic wywołuje n>tychmiastowych skutków, ale w dłuższym
okresie może powainic u1grozić zarówno ludziom, jak i wszystkim innym
organizmom. Z;ltrucic powictrzn mote skrócić n:-sm życie o kilka lat, n:ttomi::!st
z~rnicczysz.czcnic wody i gleby grozi zag:b.dq wszystkich gatunków.

Zanieczyszczenie n organizacja socjokulturowa

Pudstu\\.'Owym pruUlcmcm wszy::ilkich cko:;ystcmów - z;1riJwno loknlr:ych,

jok i światowego - są istoty ludzkie (w tym tokżc ja i ty, drogi czytelniku).
W mi nr~ jnk pópubcjc J>OWi~ksznj~ się i rośnie produkcja przemysłowa, żeby
nas Yryż}"vić, niezbędne stoje się wysoko wydajne, zmechanizowane rolnictwo,
w miarę jak zwiększ:t s i~ konsumpcja i dążenie do „dobrego życia", ludzie
produkuj:\. cor~z więcej, konsumuj[\ coraz więcej i coraz wii;ccj śn:1i~cą, n ~m
więcej śmiecimy, tym bardziej niszczymy te procesy, które odnawiają powie-
trze, gleb<,' i wod<,'.
Na pb.szczyinic kulturo\vcj wartości i przekonania kładą n3cisk na osiąg­
nięci=l , kOnsumpcj~ i materializm, co z kolei wymaga zwiększenia ~rodukcj~
oraz konsumpcji dóbr. Tego rodzaju kul turowe dogmaty pobudzają rozwój
m:isowcj produkcji dóbr, do czego potrzeb ne sq duże ilości energii oraz po-
wszechne stosowanie substJ.ncji chemicznych, z których większość trafia na-
st~pnic do ekosystemu. Konsumpcja \.\-lelkicj ilości dóbr oznacza, że wiele
z nich wyrzuca się, kledy przcstnją być potrzebne, i w ten sposób one również
trafiają do ekosystemu.
Tc kulturowe i ekonomiczne wzorce wzmacniane są przez systemy politycz-
ne, ponieważ wzrost produkcji i konsumpcji ułatwia legitymizację władzy
i kariery polityków. Stratyfikacja jeszcze bardziej nasila te polityczne naciski,
ponieważ ci, którzy lubią ,.,.·ygodne i dostJ.tnie życie, zazwycz::ij chcą posiadać
coraz ,.,.;~cej, n.Jtomiast ci, których życie jest trudne i ubogie, pragną mieć choć
odrobinę tego bogactwa. \V r ezultacie rosną naciski na zwiększanie masowej
produkcji przemysłowej i rolnej , której w sposób nieunikniony towarzyszy
coraz wi ększe zatrucie i niszczenie ekosystemu.

Podsumowanie

). Liczba ludzi, ich rozmie.::;zcrenie i wzory organizacji, n l:lkie zmi::iny z.J.chodz:i,ce pod ich
wpływem w Srodow i.sku - ws zyslko lo jest n3wzajcm ze sob.1 powi:iz.ine i stanowi jeden
z najwainiehzych temotów, kt6ry zawsze po,,.,inien tn::i.jdow3ć się w centrum naszego zaintere-
sow:1ni::i..
2. Dcmoc-:-3fi3 to dzied:in:i n.luki, k tóra z::ijmuje się badaniem populacji ludzkiej, jf:!j wielkości
i wzrostu, najważniejszych cech ornz przemieszczeń Cdelinicji najważniej:s-zych terminów szu·
k :ij w umieszc:onym n:1 końcu ksi=liki slownic:ku). Szczególnie is totne znaczenie m:iją
prawidłowości nądz:ice jej rozwojem oraz zmi:my dcmob,"Taliczne.
3. Spo!eeznoSC to orgnnizacja ludzi w d:rncj przestrzeni, a najw:tżnicjszym procesem tworzeni:i

19./

Rozdział 11 PROBLEM PORZĄDKU SPOŁE CZNEGO

ZABURZENIA, DEWIACJE
I SPRZECIW SPOŁECZNY
Społcczeń~tw:t lud..!Xic w niczym nii.' pnypomin.1j.1 dohrt~ torr,~nizown rwł!il ub ps!c:ul.!i:::o.
Przeludnienie. :stłocz.cni(.", nicrównoki . nic:spra w icdliwo~l!. dy:1kryminncjn or:1 ~ in n~ <lc:strukcyJ ntt
1ily pnyc:y niuh .si-o do pow:st.1wani.:a zabu rzeii . dcwi.1cji spoh.·ctn)ch i pdrnj. 1 ludzi do buntu. N:e
m;i. dnia, t ...•byimy nie c:ytnli w ca:d.1 ch o tym. ie kt.>~ z.o:n:1I rnhity, te jak:b rozl:nii.:wun:• ).."Tupa
prntc.slujl! pruci...,.ko ncmu:ł, ie klo~ c:.lkowicic pob"f11lcil ob..lwi.1zuj;'\C(! :slN<..'<•l)'PY z.1chow1ul :1ll...1
iu j..tkid i;rupy wc:szly w o two.rty kon01k t 1. prawem. I n :iwct j(."!li pul\'pi,uny tci;o nxh:iju
zachowania , tl n .1 wd si~ ich boimy, to musimy pos;od.::iC sii; t tym, te s:1 0111..· nic J o unil<ni\-ci..t
w dułych 1p<.>lcc:w\:stw:ich nticj.skich. w których i:stnicji.: wys oki po:iiJin n icl\lwnoki, dy:skrymi·
nacji I Juwncj nicJprawicJ!iwoJd. W tnkkh wo.runkach w luJ :iad1 naru„1 .1 i:'nilłw, uc1yn>1jl\
prutt·atowo.~ i 1trJjkow:u~ (jak to widtlmy na ułj~du powytejl ulbo ud11\rnj1\ w d11wincj.:i, nt11kaj!'\
i wyuydrnjl\ obowii\Wj:\CC' skr('()typy rnchowmń. wprownJz:ih,c w ten spo~Jb,l<> tyciu apo!..· nn,·s;o
chnos i n i~p.orqde1'. Nic mo!cmy liczył n:i unnicjs.:cni~ lłi1.,• lcł:o typu zja wi,;.k. nit! jeśli pouH11U)'
i trozumi~rny ich pn)'czyny, ta byt moie uda nnm sii: nic dopuklć Jo ich nar.bl.111 i.1 i 11nnil•j:t:)'e
znc-rożcni:i., które z :1obq nios;'\.
Życie społeczne polega na ciągłym lawirowaniu pomiędzy siłami dążący­
mi co utrzymania społecznego porządku a tymi, które wywołują zaburzenia
i zm!any. Nie przes adzę, jeśli powiem, że znajdujemy się w samym środku
w2lki pomiędzy m echanizmami społecznej kontroli a społecznym i sldonnościa ­
mi do dewiacji, konfliktu, zaburzeń i sprzeciwów. \ V walec tej nie ma złej
i Ce.brej strony, albowiem czynniki kontroli nic z:lwsze są przyjazne i łagodne,
a te , które prowadzą do dewiacji i zaburzeń, nie zawsze emanują wrogością. Są
or.'? nieu niknione, ale trudno mówić o tym, czy są dobre czy złe. \V alka ta nigdy
si ę n~ e kończy i pro•.Yokuje najis totniejsze dla socjologów pytanie: Wjaki sposób
i do jakiego stopnia można utrzymać porządek w społcczeftstwie? Odpowiedzi
na to pytanie poszuki\•..-ali niemal wszyscy pionierzy socjologii - Comte,
Sp~r.cer, Marks, Durkheim, \Veber. Zarówno dla nich, jak i dla nas rzecz}'Vli-
stość społeczna obfituje w napięcia i konflikty, dokonują sii; w niej także
r óinorakie zmiany i transformacje. I wcale nic trzeba być zwole nnikiem
istniejqcego status quo, aby zdawać sobie sprawi; z t ego, Ze społeczeństwa,
k tóre nie znajdą choćby tymczasowych odpowiedzi n3 to pytanie, nębnc są
przez nieustanny zamr,t i zmiany; a chociaż konflikty i zmiany czc;sto polepsza-
ją niekorzystne warunki życia, to przecież musi istni eć jakiś sposób na wy-
pracowanie zgodnego ws pół istnienia ludzi w danym społeczeństwie. \V przc-
ciwnyr.l razie może się ono rozpaść albo1 jak to często byv.ra, s t:lć się areną
nieus':annych wstrząsów.
A zatem problem porządku wiąże sii: z pytaniami o kontroli; społeczną,
taki:ni, jakie zadałby zwolennik funkcjonalizmu: W jaki sposób ludzie mają
wykony-Nać swoje role, żeby mogli się ze sobą porozumiewać i współdziałać?
\V ja!.d sposób ludzie mają dochodzić do porozumienia na temat tego, co dobre,
a co złe, co właściwe, a co niewłaściwe? W jaki sposób rozwiązywać i l:::i god zić
kł ótnie i spory? \V jednych społeczeflstwach znalezienie odpowiedzi na te
pytania nie nastręcza żadnych trudności, podczas gdy w innych problem
kor.troli przysparza niemo.łych kłopotów. Ludzie są "vy alienowani, nastawieni
do w3zystkicgo negatywnie, n n:twet wrogo, walczrt ze sobrt niech,;tni ws?.c)kie·
mu współdziałaniu. Problemy związnnc z kontroh\ społccznrt czi:ściej występu­
ją w wielkich, złożonych i rozwa rs twionych spolcczcrlstwach. Przyjrzyjmy si~
temu bliżej.
Czynniki zagrażające porz:idkowi
Jednym z czynników warunkujących porządek w społeczeństwie jest wici·
kość populacji. \Vielkie populacje zawsze trudniej jes t zorganizować ni± mniej ·
szc, ponlcwnt w miarę jak prz~bywa ludzi, coraz trudniej j cjt o b ezpośrednie
k ontakty każdego z ka±dym. Nic ma czasu na to, żeby się spotykać, rozm awi:lć
i poznać wszystkich. Co wi~cej, pogarsza si~ jakość int erakcji - pod wzgl~dcm
zaangaż.owania cmocjon:llncgo i wzajemnego zaufania. A ki~dy ludzie nic moc=\

196 197
,_
-=-·~ ·---·-·---
 kontaktownć oi~ bezpośrednio i nic czujq si~ •olidomi, osłabi o aię Jeden• nnj.
Istotniejszych czynników kontroli społecznej. Na dodatek ci, którzy utrzyn>Ują
ze sol>.1 ści 11lcj ..;zc kont;ikty, z:lczyn:tj:\ sii; wyo<ln;bnh1ć w subpopulncjc z wł:tsną
subkultu rri i stylem tycia. Daje im to poczucie solidarności, nic takie sprawia,
te stajq się inni nit reszta społeczeństwa. Izoluje to poszczególne subpopulacje
nawznjcm od siebie, sprav~ia, fe stnj:i się sobie obce; na skutek tego łatwiej mo.
te dochodzić pomiędzy nimi do konfliktów lub chocby nieporozumień, w z wiąz.
ku z czym pojawinj:i si~ klopoty z utrzymaniem kontroli nad coraz bardziej
rótniącymi się od siebie grupami ludzi.
W wii;kszych populacjach znacznie trudniej jest także rozdzicbć dobra
i koord ynować dziabnia. Jeśli ludzie nie mogą w sposób nieform>lny omawiać
spraw i dogadywać si~ mi~dzy sobą, to na jakiej podstawie obcy mają decydo-
wać o tym, co kto ma robić i co ma dostac"1 Odpowiedzią na to, chociaż
nickomplctnq, jest gospodarka rynkowa, w której ludzie kupujq i sprzedają
dobra oraz usługi. Innym rozwiązaniem jest konsolidacja władzy po to, tchy
mogla istnieć .,.sib polityczna", która koordynuje dzialonil, rozdziela dobra
i rozstrzyga potencjalne konflikty w gospodarce.
Drugim czynnikiem, który w znacznym stopniu utrudni> utrzymanie po-
rzqd ku · spolecznego, jest zróżnicowanie społeczne, czyli proces poglębiania
różnic - w kulturze, w rolach zawodowych, w dochodach, w strukturze
rodziny, w przedsięwzięciach gospod>rczych i doslownie we wszystkim, czym
zajrnujq się poszczególni ludzie, grupy i organizacje. Im więcej takich odmien-
ności , tym bardziej zróżnicowana populacja. Spowodowane jest to powiększa·
niem się danej populacji, ponieważ ludzie zaczynają się coraz bardziej izolować
i tworzyć własne, odmienne subkultury i sposoby postępowania. Poza tym
utrzymanie dużej populacji \V)'ITlaga no\vych, bardziej złożonych przedsięwzięć
ekonomicznych, w których ludzie grają wyspecjalizowane role i pracujq w or-
ganizacjach wytwarzających wiele dóbr i usług niezbędnych do utrzymania
większej liczby ludzi. Stopicn zróżnicowania zależy od różnych okoliczności,
wzrasta \\T 3Z z powiększaniem się danej populacji.
ale jedno jest pcY.'Tie -
Pogłębiające się odmienności utrudniają kontrolę spolccznq: W j aki sposób
można koordynować dzialania ludzi n>leżących do różnych subkultur, pelnią·
cych różne role w gospodarce, w społecznościach lokalnych, regionach i w or·
ganizacjach? Kto powstrzyma ich przed wzajemnym zwalczaniem się? Kto
zorganizuje im rynek wymiany dóbr? Odpowiedź brzmi: należy rozszerzyć
działania regulacyjne rządu, ale będzie to kolejne źródło pogłębiania się zróż·
nicowaniu społecznego.
\Vzrost popufacji i zróżnicowanie społeczne zależne są od jeszcze jednego
czynnika utrudniającego utrzymanie porządku w społeczeństwach, a miano·
wicie. od nieró\vności. \V miarę jak populacje rosnq i ludzie z3jmują się wieloma
rzeczami. niektórzy z nich zyskują więcej pieniędzy, władzy i prestiżu niż inni.
Calkowit.<i równość spoleczna możliwa jest jedynie w bardzo małych popula·
cjach, w k tórych różnice pomiędzy dzialalnością i stylem życia poszczególnych
ludzi sq niewielkie. Ale w miarę j ak populacje rosną i stają się coraz bardziej
zróżnicowane, poglębi:lj ą się także nierówności. które stanowią niezależny
i coraz groźniejszy czynnik leżący u podłoża konfliktów i napięć w spolcczcń·
s t wach ludzkich. Czasami prowadzą nawet do obejmujących swym zasięgiem
cale społeczenstwo rewolucj i. Znacznie częściej jednak doprowadznją do za kro·
198
kich i zlożonych społeczeństwach. \Vyobraźrny sobie ~owi.cm t3kic. SJ>?łeczeń.
stwo jak nasze, którym rządzi jedynie prawo popytu 1 _POdaiy. W io_k1 sp.osób
ograniczano by chciwość? Jak powstrz}'mywano by_ ludz1 przed o:szuklwan~cm?
\V celu rOZ\viązania tych kwestii musiała - czy su; n~':' t? p~d~ba ~zy n.1c ~
powstać ,,„ł:idzn polityczna z prawem, policjf\, sqdam1 1. w1_ęz1cn~am.1. ..N1c.w1.
dzialna r~ka"' porządku Adama Smitha w realnym św1ec1c staJc się o wiele
bardziej widoczna. . . „
Jakie by loby spolcczenstwo, gdyby nikt go me ko.ntrolow~łl; !~to budowałby
drogi? Kto zajmowalby się kontrolą zanieczys_zczen śro_dow1sK~. Kt~ by zapo:
biegał oszukiwaniu konsumentów? Kto chroniłby banki z nasz; m1 p1~mędzm1
przed bankructwem? Kto troszczyłby się o ubogich, upo~_le dzony_ch 1 bezrad-
1
nych starych ludzi? Kto nie dopuszczalby do t~k1cgo pow1ęKszama się korpo-
racji, które groziłoby zniszczeniem konkurenc;1, a tym .s~11:1yn1 nar:zucanicm
dowolnych cen klientom? Kto walczyłby z przestępcami? K_to r07.Wląz~•·?łby
konflikty? Kto utrzym~valby szkoły? Kto budowalby uniwersytety 1 inne
szkoly wyższe? Kto finansowalby lecznidwo? Kto chron1.lb;: przyrodG. ~by
lu<lzic mieli gdzie wypoczywać? Tych 1 tys1~cy innych zadan me mogq rc?hzo.
wać firmy pr)"\Y::t.lnc, które działają na wolnym rynku mol)"vow:rnc głown~e
zyskiem. Gdyby usiłowano to wszystko prz.cknzać w pt)""\Vatnc rr;cc, spolcczcn-
stwo by się rozpadło. Problemy związone z ~o~trol~ sp~lccznq przerosłyby
nasze moiliwo~ci i rozbiły więzi pomiędzy ludznu, któ~y pozo::;.tahby os?mo_t-
nicni w zimnym i nieczułym świecie. To prawda, ie w1t!lc mozc n:lm sir. me
podob:tc! i cz~sto nnrzckomy, ale gdyby nic istni3ła struktu::i wl:tdzy, wówczas
nic mogliby:imy sobie poz.walić n:twct na luksus n3rzck:.ni:i. . . Przys\\."ajamy sobie równicz motywacje:, które: pobudzają nas do zajmownni:J.
Jednak Hobbes posunął się chyba za daleko w wychwal.:imu władzy, ponic-
wa1 nic jest ona w st3nic sama utrzymać po:z_ądku. B)~\·a, i_c wyzwala,t o~n
niechGć, n n~wet wrogoAć u części tych, ~tórzy JOJ podlcg.1ią. A,pk podk~e•l3J'l
teorie konfliktu, jest on:i L'lkże źródłem rucrównośct, n tyrn snm~m ~~ncJ::tln.ych
konfliktów. Nic moina rządzić spo!eczcitstwem, które tnktuJe s1e, Jak obiekt
nieust.1nnego podboju, o czym ostatnio przekona.no siG w Z"i~zku Sowieckim.
A zatem porzqdku społecznego nie da się utrzymywać zbyt długo am za
pomoc il „n icwidzi::tlncj r~ki" Smitha, a.ni przez Lcwi.it~n:t Il~bbcsa. Isto:ną
role: w złożonych społeczeństwach gT3F\ w tym zrikrcstł! z:trowno rt:\d.' J"'~
i rynek, nlc k:iidc z osobna doprowadza. do z:tburzcń społt!C'?.nych. Co Wll;CCJ,
i:ldcn z tych m:ikroczynników nigdy nic b~dzic skuteczny, jeśli nic wcspr:). go
wz:"ijcmnc inter:"lkcjc i 2:'lchow;lni:l. ludzi na interperson:1lnym rnikroszczcblu.
)(ontroln spol ccznn na poziomic mikro
Teorie interakcji po<lkrcślaj~. że porzi1<l~k społeczny w <luiym stopniu
utrzym)"vrtny jest dzięki nieformalnym ?roccsom inlcrp~rs~n:ilnym. I choci~1
n:idal n:t szczeblu m:.lkro rynek ściera st~ z whldzq. to ludzie potrafi:) zi;o<lme
ze sob:\ w~p6Hyć, porozumiewać się i czerpać z lcbo sntysf.tkcj-;. Co prnwda ni~
zawsze tnk bywn, ole z:is:.ldniczo problem porz:)dku z,,fią2 nny jt.·st z procc:;am1
interukcji.
200
jonych na mniejsz~„k11~ uiarczek pomi~dzy tymi, którzy posindah określone
dobra, .• tymi, którzy ich nic ":'njq. Jnk p~dkreśl.iją teorie konOiktu, v.ie!e
zd:-irzcn wokół n:1s wyw"ł.mychJC:it prze! mcrównoki - strajki praco\\."ni~-6\-.·
w zakladach pracy, dornagnnic si~ równych praw dln kobiet, napięcia ras~we
l etniczne. Jako reakcjs n:i nierówności powstaje i szerzy si~ wicie ruchów
spolecznych, które doprow~dzaj~ da powainych zmian w społeczeństwach _
np. walka robotmkówo swoje prawa, ruch abolicjonistów, sufratystek, współ­
czesne ruchy w obronie praw kobiet i walka o prawa obywatelskie. Ruchy t
c~ęsto prowadzq takie do konfrontncji i przemocy, kiedy zderzają się ze sob c
siły P~ące ku zmianom i siły d~iące do utrzymania porządku spoleczneg~l
ReakCJa władzy może ~oprowadzić do ich pogodzenia - np. dzięki no" ·
prawom, ~owym i sprawniejsi;ym instytu~jo":' zapewniającym przestrzega~:
t~go pra\i. a.oraz nO"-)m.sposo~m n:t.prnwtnma krzyv.·d. Nierówności stanowi·
ly by '."achmę produkugq meustnnne konOikty, gdyby nic władza dzięki
któreJ ktoś nad nimi panuje - przyn:ijmnicj p1'ez pewien czas. ' ·
I\ontrola społeczna na poziom ic makro
. A ~atem ży~ie '~ du:ych, zrótnicownnych społeczeństwach nnccchowJne
~est meró\:'110śc1am1; z:iwszc tci możemy się spodziewać protestów, zamieszek
l zaburzen ł~du społecznego. Siedemnastowieczny brytyjski filozof, Thomas
Hobb?s• nap1soł w sw)m Lewiatanie (165 1), że jedynym rozwiązaniem tego
rodz_aJu_problemów J~st zgoda każdego człowieka na całkowite podporządko·
w anu;, się wład~y _pohlyczneJ - to znaczy zaakceptowanie rządów .wielkiego
brata · W przec1Wlenstv.1edo Hobbesa osiemnastowieczny ekonomista i fi lozof
Adam_ Smith (1776), pr:)j')l utylitarystyczny punkt widzenia, dostrzegają~
.me\\i~zialną rękę porz')dku" wyl~niaj~cq się z nie poddanej żadnym rcguJa .
CJOm \\~lneJ k~nkurenc11 rynkoweJ w społeczeństwie rządzonym przez prawo
popytu 1 podazy.
. Być i;-oże debatę po1:1iędzy tymi dwoma filozofami uznamy za nie mającą
me w~polneg~ ~e współczesnością, niemniej jednak n.:tszc miejskie społeczeń­
stwo.Jest ~db1~1em_ pe\11."Tiego rodzaju kompromisu pomiędzy ich pneciwstaw-
n~t teonam1. ŻYJemy w społcczcristwie, w którym w::iności kulturowe sta-
Wl3J~ n.a piedestale wab.ość i indywidu::ilizm; w pogl<)dach ekonomicznych
dom1nu;e lesseferyzm i r)'"\.,.alizacja ekonomiczna pomiędzy jednost!-ci.mi; w po-
gl_ądach spo_łecznych kie:-Jjemy się hasłami : .róbmy swoje", .bądż sobą", .bądź
wiemy swoim przekonJn:om" i .nie poddaw3j się". W postawach politycznych
często manifestujemy b::ik zaufania do \vhldzy centralnej i pnckonanie. że
w~zelk~ wła~zajest nie.:kuteczna. Nasi boh3tcrowie są zatwardział)7ni inCy-
w1dualtstam1, którzy robią to, co chcą, a nie to, co się im każe. A z.a tern nasze
kulturowe przekonania wyraźnie preferują postawę Adama Smitha , a nie
!homas.a Hobbesa. JednJk,jakjuż wcześniej wspominałem, władza centralna
Jes: ko~1eczna w~wczas, J.dedy społeczeństwo powiększa się, różnicuje i nara.
staJą nierównośc>_ (zob. także rozdział <lziewiąty, poświęcony ustrojowi poń ·
stwa). Okazuj~ się z~:c-:n, że wiele z najbardziej drogich nam przekon3ń
kulturoY<-ych me ma ruc w3pólnego z rzeczywistością życia społecznego w wiei·
199
------··=====~--=
Jednym z najważnie;szych tego typu procesów jest, jak wynika z rozdziJ.lu
piątego, socjalizacja. W interakcjach z innymi ludźmi poznajemy wspólną
kulturę, czyli zbiór Sj7."!boli, co w znacznym stopniu sprzyja zachowaniu
porządku społecznego. Gdybyśmy nie podzielali tych samych wartości, prze ko·
nań i norm, to nigdy r.ie wiedzielibyśmy, czego oczekiwać w S/t.uacj:ich,
w których przychodzi n:!m uczestniczyt, nie mielibyśmy wzorców do oceny
własnego oraz cudzego fl'Stępowania oraz żadnych instrukcji, jak należy się
zachowywać. Sami mi:.sielibyśmy tworzyć owe standardy, ale zanim byśmy
ustalili jednakowe ich rozumienie, nasze interakcje byłyby ogromnie strcsuj~­
ce, nierzadko wywołujące konOikty. A zatem jednym z ważniejszych procesów
kontroli spolecznej jest sccjalizacja, która umożliwia nam przyswojenie sobie
wspólnych symboli oraz ich systemów, co także podkreślają funkcjonaliści
(Parsons, 1951). Socjalizujamy sir: wówczas, kiedy nnbicramy przekonania
o znaczeniu O\vych ws;;(ilnych symboli. Chcemy znać obowiązujące normy,
przekonania i wartości, r:onicwnt zdajemy sobie sprawr: z tcc-o. ja k bardzo są
przydatne w ukladaniu cobrych stosunków z innymi ludźmi. Kiedy znaj<lzicmy
się w jakiejś nowej sytuacji i nic jesteśmy pewni.jakie obowiazuj:\ w niej normy
i przekonania kulturowi?, 'H}'Ostrzajq sir, nasze zmysły i świadomość. Chcemy
bov.riem poznać obc)\„iązu;Cace kody kulturowe. Pragnienie, abykicrow3f.1 nami owe
kody.jest integralną cz~k'-'\ ogromnie ważnego mechanizmu społecznej kontroli.
Potrzeba znajomoSci kodów kulturowych, podobnie jak przyswajanie ich
sobie, jest w dużym st.Gip:iiu wynik.iem socjalizacji. \V ten sposób wczcsn3
socjalizacja funkcjonuje jako mechanizm spo1eczncj kontroli (Pnrsons, 195 1).
pozycji społecznych i grania ról. Gdybyśmy byli apatyczni i wyalienowani, nie
chcielibyśmy grać ról i o<l nikogo byśmy się nic uzależniali. Spoleczeństwo nio
mogłoby nas kontrolować, bo n> niczym by nam nie zależało. Tak więc b<Z
motywacji przyswojonych w dro<lzc socj:i1izacji nie by1oby ani włąC'Zanb się
w porządek społeczny, ani chęci podporzqdkowania się przewodnictwu kultu·
rowemu. Niezależnie od rodz3ju motywacji, która sklania nas do podporzi1d·
kowani3 się kodom kul'.urowym, aby móc funkcjonować w spoleczeństwi<,
musimy zdobyć pewne interpersonalne umicj~tnośc i, jak np. przyjmow:rnlc
i granic ról. Umożliwia r..a:n to socjalizncj:i; bez tych umiejętności nic mogliby-
śmy dosto.:>owy-.vać się do innych or.:iz prawidłowo rc::igow::tć n::t ich zachow~mi!.l..
Umiejętnośt prawidlov.rej oceny własnego z:ichow.Jnia or::iz reo kej i innych lud:i
zdobywamy dzięk i temu, że posi::td.:imy określony obrnz s::tmcco siebie. Gdyby·
śmy nic prczcntow.Jli wlasncco ,jn„ podcz=is interakcji i nic dokonyv.rali ciągl~j
oceny siebie, trudno bylaby innym nawi:p.J'll:lt z n.Jmi kontakt, czy też n.l:i
kontrolować. Akceptacja siebie znacznie ułatwia nnm intcrnkcjc; umoi:li,vin
hlktc innym kontrolow::inie nil!I - oczywiście w ograniczonym znkrcsic.
Istotnym składnikiem k:ii<lcj intcr:'lkcji, n zarazem czynnikiem mnj;-icym
o 6rromnc zn:-iczcnic dla utrzymywania kontroli apolcczncj jest wzajemna ocen.\
i aprobata. Kiedy przyjmujemy cu<lzc role, odczytujemy gesty i znstanawinmy
się nad stosowną odpov>'iedzii\. jc:Jteśmy w tym samym czasie tnkJ:e occninni
oraz aprobowani. Gesty innych mówiq n:im, czy dobrze zachowujemy si~
w <lanej sytuacji; jeśli zrobi:nycoś niewłaściwego, powie n;im o tym zmarszczc·
nic brwi, znaczący wzrok albo słowa, dzic:ki czemu możemy zmienić swojt?
zachow3nie. Gdybyśmy nie umieli przypisywa~ ges tom pewnych symbolicz-
201
 nych znnczoń, n io potrn!ili wciela~ się w cudzo rolo I wyobra~n~ aobie siebie na
miejscu innych, wówczns kontrolo spolcczna stracllaby swą subtelnoś~
i wdzięk. Zmuszal ibyśmy innych do podprzqdkowywania sir,. Robimy to czasa-
mi i teraz. ole znncznic wn!nicjszc i skuteczniejsze są subtelne, czas:m wręcz
nic w pel ni świadome gesty, któ re mówią ludziom o tym, czy postępuJ'I dobrze
~~ . .. . poziom. d~wiacji wzrasta, poniewa ż przcstajq \vystn rczać dotychczasowe fo r~
Pnmięt::imy z rozdzialu piątego , te rytuały sq formą 1n:erakc;1 _wymaga;ącą
pewnych stereotypowych znchownń w określonych sytuacjach. W 1stoc1e_są one
jeszcze jednym sposobem kontrolownnin naszych wzaJ~mnych rcakcJt oraz
utrzymyw ania porządku społecznego, ponieważ pomaga;ą nar:n klasyfikować
si~ nawz:ljcm, uj mować sytuncjc w ;an:y i poz1?awać odpow1cd~~e systemy
kulturowe. Gwornntują nam wystąp1cmc przcw1dyw~nych rcakcJ.l. Na P~Y:
kfad kiedy kupujemy coś w sklepie, rytualizujemy swo;e zachowania - „dzten
dobry.jak zdrowie", .dzir,kuję, bardzo dobrz_e", .ładna pogoda", .o: tak, bardz~
13dna" itp. - dzięki czemu interakcja przebiega gładko 1 bez zakłocen. Innymi
słowy, k ontrolujemy ją i porządkujemy. Jed_nocześme bardzo nam to o?powi_a -
d a, ponieważ_ nic musim_y wkładać zbyt du~o _wys1ł~u _w kon~~kty z n1eznaJ.~·
mnni. Tak więc wszystkie rytuały kontrolu;ą mteraKcje. MóMą nam, co rob1c,
\\~emy też, w jaki sposób reagować we wzajemnych _kont~ktac~. . . n_apięć strukturalnyc~ - n.azywaną też teorią ano mii - w c!!lu wyjaśnienia
Kolejnym procesem kontroli społecznej jest oddzielenie od ~1eb_1e potenc;al-
nie sprzecznych zachowań - takich, w który~h wykorzyst~;e s1ę odmienne
symbole kulturowe, style i rytuały. Cz~sto robq to za nas większe. struktury
społeczne, jest to wi ~c proces kontroli pocł:odzący .z z~wnątrz. Zda.Jemy sob1~
sprJ\\·ę z jego znaczenia zwło.szcza wtedy, kiedy zm.1e.mamy płaszczyznę nas~c;
dziab.lności. Na przykład w społeczeńst\\'ach rozw1mętych sferę spraw rodzin·
nych oddzielamy od spraw z:i.wodowyc~ .. ponie,;aż oczekiwania, które _s~oczt
wają na członkach rodziny, są calkow!Cle odmienne od tych, które Wlą~ą się
z pracov;nikami. A zatem ludzie wycho_dzący z domu do pracy od~_ielaią
zarazem od s iebie w czasie i przestrzem sprzeczne normy 1 role. Jesh ktoś
z członków rodzi ny problemy związane z pracą "przynosi ze sobą do domu", to
atmosfera w rodzinie staje się napięta; albo kiedy ludzie prncują w domu bądź
prowadzą firmy rodzinne, wówczas jest ~o dodatkowe .o~dqżc~ie dla każdego
z członków rodz iny. Tak więc w spoleczenstwach rozw1ntętych istotną spra\\.'ą
jes t oddzielanie od siebie nie d <ijących się ze sob~ pogodz.ić sfer dz_iałal:iości,
dzięki czemu unika si~ napif:;ć związanych z konieczności<\ l<\czenta róznych
oczekiwań k ulturowych i różnych zacho\vań.
\Vidz.imy zatem, że wi ele z tego, co naz)'\vamy procesami kontroli ~połe7zn~j,
leży w sferze stosunków interpersonalnych.- _to ~~aczy w ?oslu&:1wantu s~ę
tymi samymi symbolami kulturowymi, w soc;~hza:Ji, v:e wzn.J~mne; apro~ac~e
podczas interakcji, w rytuałaeh oraz_ w oddzie_bmu_ n_ie pasuiących do s1eb1e
interakcji. W niewielkich grupach t populac;ach JUZ same te n lefonnalne
procesy wystarczają, żeby ludzi_e mogli wspólist_nieć i wsp_óldzialać_ze sobą. Ale
kiedy populacje powiększają się, kiedy pogłęb1_a się zró~mcowame społeczne
i nierówności, kontrola interpersonalna może me tylko się z::iłamać, ale nawet
przysparzać nowych problemów, które utrudniają utrzymanie porządku spo-
łecznego.
i
;i'j
202
ne w d alszej części tego rozdzialu. W tym przypadku ludzie buntują si~
przeciwko istnicjącem~ „s~s tem~wi",,żądając n owych mozhwosc1 oraz tworząc
nowe cele i n owe środki os1ągama suKcesu. . . . .
A zate m w t eorii .Mertona wiele rodzajów zachowań traktu;e się pko wymk
r ozziewu pomiędzy stopniem dostępności prawomo~nych środków a ~~sile·
niem dążeń do sukcesu. Społeczeństw~ Stanów ZJcdnoczon~Th, w ktor~
istnieją ogromne nierówności {zob. rozdział ósmy)~ a z3.r:lz7m mezwyklc ccn10 ~
ny jest sukces matcriillny, powinno mieć, zgodnie z tcon~ l\lcrlona, wyso~
wskaźnik dewiacji społecznych. I rzecz~iście ~akj~~t. Poz10~1 przcs:ępczoś.c1
jest wysoki, istnieją grupy osób szubjqcych uc1eczk1 1 wycofujq_cych się_ ~ życ~a
spolcczncgo i choci:li. nic 7.:-inosi si~ na bunt pows 7.cchny, t o ;c<lnnk l!;lntCJ<\
buntujące siq i;rupy.
Stanowisko teorii konfliktu wobec dewiacji
Teoria napięć strukturalnych Mertona podk_rcśL.l, ±~ nic wszyscy .ma~ą
równ dostęp do prawomocnych środków, a t eoria ko~flik_tu konce ntru;e ~tę
włnś~ie na tym. Osoby należące do klas niższych, kobiety i wiele mn~cJ_szo~ci
etnicznych nic mo.ją takiego samego ~os.tę~u d_o śr~d.ków z~1pewnHlJ:\Cych
osiąganie sukcesu jak na przykład bogaci, binl1 męzczyz~i. _Dostęp do legalnyc~
środków jest zatem wartościowym dobrem, które_st:i.Ji.; się p1 zycz~ną konni
któw. Teoria konfliktu podkreśla również, _ że. c i, któ rzy spr~wu;ą :vladzę,
określają także _ w najkorzystniejszy dla s1c_b1c_sp_a:;ob .- co Jest sukc c.sc~,
a zatem cele, do których n alciy dążyć, oraz pkic s rodk1 s:i legalne, n jnkte
nielega lne. . b. k ·
I chociaż argume ntacja teoretyków kon~il~t~ c~?s.to pr~y 1~ra s ra~n:\ P?-
stać (Quinney, 1970, 1979, 1980), to warto się JCJ bhzcj p rzyirzec. Zgodnie z nt'I
normy, które okreśbj:i, co jest dewiacją, formulo_wanc_ są przez tych, którzy
mają władze;. Prawo określa jako nicle~alnc t e ~z1nłan1n •. k~órc me SE\ ~~od.nc
z zasadami m oral nymi klas uprzywilejowanych l z.ag-r~Ż<lJ<\ ich s tanowi posrn-
d · · bogactwu (Turk, 1969). Łagodniej r zecz UJO'IUJ:\C, pr:iwo w znncznym
s;om~i~ zależy od dystrybucji władzy i prz)"~ilej_ów. Lt~d2ie u bod zy, ~tórzy
cze~ciej kr:ldn:\. zażywają narkotyki i posługuj~ s1~ brom:\. o \~1~le do~khwtcJ
od~zuwaj:i surowość prawa aniżeli ludz ie bogaci, k tórzy po_pclnl>J'l _takie ,prz~­
st"pstw:l, jak malwers:tcjc, zatrucie środow1sk:i, n:u:\ż.an1c z<lrowut 1 bczpti.-:·
cz~ństwa innych lud zi, oszukiwanie klie ntów, oszust~v3 \:ybo1:cz_c•. ~r~tnctwn
olitycznc , manipulacje giełdowe itp. A na ?~d:i~ck c1 n:tJ~ot..;~nae;s1 p~t~n~:\
P. d ć sobie poparcie licznej klasy średnic;. Konc~ntruJ ąc s1i; nn śc1g~1n_1~
~J~ na . de ws zystkim przestepstw popełnianych przez biedaków, mmeJ
1
ar~muśprzc
uwagi po w11~ca si·" l··maniu prnw;
' ii ... ~ ~
przez bo~atych (Chambliss, 1978), dzięki
czemu są oni bezkarni.
20-1
-n
DEWIACJE SPOŁECZNE
. Dewiacja to .inaczej za~howa?ie._którdamic ogólnie przyjęte normy. w mia-
ręj~k spoleczenstwa pow1ększa;ą się, SUlJ'I się bardziej złożone i zróżnicowane
rnalne 1 ~1efo:malne czynniki_społc~zn.~j ko~tr?li, a czasnmi vąc;cz mogą one
p:zyczymać ~1ę do pows tawania d ew1ac;1. Dzięki poznaniu kilku teorii dotycz:i-
c~ch dC \Vlac;1 możemy zrozumieć, dlaczego dewi:lcja staje si~ czymś nicunik·
rnonyrn, w miarę jak n as ila się społeczna kontrola, n znrozcm procesy burzące
porządek społeczny.
Funkcjonalna teoria napięć strukturalnych
Teoretyk funkcjonalizmu, Robert K. Merton (1968). przedstawił teorię
ZJaw1s.ka dew1ac;1. Twierdził, że w każdym społcczcristwie istnieje kulturowo
z~e~mowane poję~ie sukc~su__oraz prawomocne środki słutricc do jego osiąg.
mę~t~. \Vy~ok~ poz1~m dew1ac;1 społecznych pojav.•ia sic wówczas, kiedy legalne
mozłlwośc1 OSH\~ama sukcesów są ograniczone, co prowadzi do napir:cia stru·
kturalnego pomiędzy środkami a cebmi u tych, którzy nic mają dostępu do
pra~vomocnych środków. Społeczeństwo takicja.k n.ls::e, na pnykład. kładzie
~a~1s_k na _sukces finansowy i zawodO\'-'Y, ale ogranicz.J. dostępne środki umaż·
h~aJące JC~o osiągnięcie, a tym samym powiększa strukturalne napięcia .
~edy stosujesz legalne środki umożliwbjące osiągnięcie s ukces u w St.3nach
~;ednoczonyc_h, to wedle_ ~fertona jesteś już .konformistą", ponieważ akceptu-
; esz ten ~cl J ako :-·łaśc_1wy (być może rzcczY'•liście pragniesz m::ite rialncgo
s.uk~csu) I p~sł~guJ?sz s_1ę dozwolonymi przez prawo środkami, aby je osiągnąć
Ueśh, oczywiście, me ściągasz na egzaminach).
J~dnak wielu ludzi przei)"va napięcia i w różny sposób zbacza z legalnej
drogi. J~de.n z nich Mc~o:1 nazywa innowacją - polega ona na tym, że
~kc~ptu;e się c~l_e z_apcwni:tJące sukces, ale odrzuca środki legalne i zastępuje
Je meleg:ilnynu 1 me akceptowanymi - to znaczy przestępstwem. Przestępcy
chcą tego samego co ty - osiągnąć sukces materialny - ale używają do tego
celu niedozwolonych środków. Innym rodzajem reakcji na napięcia struktura)·
ne jest "rytuali~m", któr>: polega na tym, że odrzuca się cele zapewniające
sukces, lub o nich żapommn, na rzecz niewolniczego podporządkowania się
prawomocnym środkom. Takim rytualistą jest niewolniczo trzymający się
przepisów biurokrata, o czym się dowiedzieliśmy z rozdziału siódmego pośv.rię­
conego grupom i organizacjom. Jeszcze innym rodzajem adaptacji do stresu na
styku środki-cel~ jest sklonność d~ wycofywania się, polegająca na tym, te
odrzucane są zarowno cele zapewmaiące sukces, j ak i środki. Do tej kategorii
nale~ą osoby meprzystosow~;i.e. narkoma_ni, ~złonkov.ie dewiacyjnych sekt itp.
Kolejnym rodzajem adaptac;1;est bunt. Zjawisko to będzie dokładniej omav.;a.
203
. ·.::-:-; "'.""'-.-
~~~~~ · · --L-·~·~~~~~·~~~~~~~~~~~
Postawa interakcjonistów wobec dewiacji społecznych
Zdaniem interakcjonistów zachowanie jednostek ksz tałtowane j est przez
reakcj e innych ludzi. I kiedy inni uznają czyjeś postępowanie za dewia cyjne,
wówczas osoba taka często zmuszana jest do ogrywania roli deY.'ianta. Jak t o
możliwe? Teoria etykietowani3 głosi, że etykietki pnylepiane do zachowań
ludzi i;rają istotną rolę w powstawaniu i utrzymywaniu się dewiacji (Lcmert,
1951, 1967; Scheff, 1966). Kiedy komuś przyczepi się etykietkę dewianta -
zbrodniarza, przestępcy, wariata, narkomana czy a lkoholika - wówczas czę­
sto 7.:1C1.ynn si~ on tnk znchowywnć, by spełnić oczekiwnnia z niq związane.
Roln dcwiant<l - do pewnego stopni::t - znana jest knZdemu z nas, i gdy byśmy
st<"tlc byli tak nnzywani, to jaka mogłaby być nasza reakcja. Być może zacz~li·
byśmy zachowywać s iq tak, jak nas zaklasyfikowano.
Ale proces etykietowania jest dużo bardziej złożony (Liska, 1981). Kiedy
ktoś przyczep in nam etykietkę dewianta - dajmy na to akoholika, przestępcy,
prostytutki bądź psychicznie chorego - to często robi to na jakiejś pods tawie,
takiej jak np. knrtoteka policyjna, "przer.va'" w naszym ±yciorysic czy pobyt
w szpitalu. \V t en sposób etykietka zostaje sformalizowana i zinstytucjona lizo.
wana, co spr::iwia, że pracodawcy, właściciele domów, potencjalni znajomi,
ngencje opieki społecznej i tp. zachowuj ą się wobec nas t:tk, jakbyśmy nadal
odbiegali od normy. Takie etykietki odbiernją ludziom szansę odejścia od
dewiacji i na powrót wpychają ich w rolę dewiantów. Presja ta łączy się
z niemożności:\ n~nvi:tzania nowych, niedewiacyjnych wiczi interpersonalnych,
n o bo kto zechce utrzym)"vać kontakty z prostytutką, przestępcą, umysłowo
chorym czy alkoholikiem. Po pewnym czasie, kiedy etykietka wciąż jest narzu-
cana, ludzie nnbiernją o sobie wyobr~Zcnia, które od powiada takiemu określe ·
niu, i zaczyn:tj.1 postc;pownć zgodnie z nim, utwierdzaj;ic innych w przekon:i·
niu. że ich ocenn była słuszna.
Ów proces etykietowania stanowi bez wąt pienia cz~~ć życiorysu k::tż:<l ego
dcwinnta. Czas:i.mi są to etykiet ki nieformalne, kiedy indziej z.:iś gromadzone
s:i .urzędowe" dowody. J ednak w każdym przypadku etykietka wywołuje
interpersonalne ornz ins tytucjo nalne reakcje, które unicmożliwi:lją ludziom
pozbycie s ię j ej. n takż~ komu nikujq ocen~ i oczekiw:rnia in nych wobec tych,
którym ją przyczepiono. Tnk wi~c niezależnie od t ego, jakn była początkow:t
przyczynn d l!wiacyjnych z:i.chowan, zaczynaj(\ d zia!ać pott;żnc siły, które -
kiedy już etykietka zost:i.nie przyczepiona - podtrzymuj:i. te z:i.chow;rni::i.
Inne t eorie głoszone przez interakcjonistów mówi:) o „przepuszcza niu '"
d l!wiacji przl!Z procesy interakcji oraz socjalizacji. Najbar dziej znanajcst t eoria
zróżn icownnych skojarzeń (Sutherlnnd, 1939; Sutherland, Cres<cy, 1986).
Według niej u osób, które wchodzq w interakcje z innymi w sytuacjach,
w których zachownnin dewiacyjne sq aprobowane, wyobrnżl!nia i d e finicje
d ewiacyjne Z3czynajq dominować nad niedewiacyjnymi. W wyniku tego osoby
te nabierają sklonności do takich zachowan, zwłaszcza kiedy spotykają sir,
z d~wincyj nymi n nstawicniam i we wczesnym okresie :tyci.n, n także podcz:ls
wielokrotnych interakcji z t ymi, których podziwiaj ą i na których im zależy.
A zntcm kiedy ludzi~ iyj=l w środowisku , w którym is tnieje wicłc dewiacyjnych
obr:tzów, definicji i wzorów, o wicie łatwiej wchodzą w bliskie i długotrwałe
205
 Intern keje z osob3mi, które przeko•uJI\ takie dewiacyjne orientacje. W rezut.
tocio utrwolnjq •i~ w Ich śwlndomolci taklo wzory zrot~!cownnych skojarzeń,
które znicksz.tnkaj:'a kh definicje włnśdwcso z:i.chowant:l, \v1asncj osoby oraz
ich koncepcjo udanei;o tycio, które w znacznym stopn_iu oparte są na ~pro~.
waniu dewiacji. A kiedy już zyskoją etykietkę _deWJ3nt~'~· trudno Je~t '.m
zmienić coraz bardziej utrwnlnjące się dewiocYJOC defi~1cie s•mego s1eb1e,
korzystnych okazji tyciowych i .właściwego" post~powoma.
Teorie dewiacji w ujęciu utylitarystycznym
Teoria kontroli (decydującego wpływu) łączy wicie aspektów pozostalych
te orii, ujmuj:ic problem dewiacji w kntegorioch rocjonalnci;o wyboru (Hrrschi,
1969). Stawia ona podstawowe pytanie: Co powstrzymuje ludzi przed zacho-
wani3 mi dcwincyjn}mi, skoro moina czerp3Ć z nich tyle pożytku? Od~~;edż
no n ic jest nostępująca: kosztowałoby t o zbyt dużo, a to z powodu zWlązków
z osobom i i grupami, które nic nolcżq do kręgów dewiacyjnych, a także zaan-
gnżowanin w dzi:l1ania niedewiacyjne, czasu, który poświ~ciliśmy tym działa.
niom, or:iz n3 skutek wpojonych wcześniej przekonail, te trzeba przestrzega~
norm. Z drugiej strony, dla osób, które sąjui dewi3ntami, wszystkie te koszty
nie są zbyt wysokie.
Nie istniej~ bo\\iem żadne więzi pomiędzy nim.i a osobam~, które nie
aprobują dewiacji, a tcori• decydującego wpływu glos1 wręcz, że n1eprzystoso-
wonic charakteryzuje się włośnie albo całkowitym brakiem, albo bardzo słabo .
wyksz t akonymi po";ązaniami z innymi ludźmi, nawet z_tymi, którzy,także są
zuoni;aiowani w dzinlanin dewiacyjne (Hrrsch1, 1969; L1sko, 1981; Kornhau-
ser, 1978). Brak więzi oznacza, że będąc dewiantem, mam mniej do stracenia;
a ponieważ im więcej dewiacji, tym y,;ęcej „nagród", z.jawi:iko to narast3 wśród
tych, u których więzi z innymi są slobo wykształcone. Istnieje jeszcze problem
inwestowania'" w karierę niedewiacyjną. Im więcej zainwestowaliśmy w wy-
ksztalccnie, lolo p racy, w dom, samochód oraz inne dobra, tym więcej ryzyku-
jemy, wchodząc na drogę dewiacji. Możemy stracić wszystko. co zainwestowa-
liśmy, toteż postrzcg:tmy dcwi:lcjęjnko potencj0:lnic bardzo kosztowną. Je~n0:k
dln tych, którzy nic mnj:\ żadnych inwcstycji._jej kosz~y ~1 zt.lncznie ~1nicJSZ~:
Istnieje jeszcze kv.·estia .z.a3ngażowanych srodków , C"lyli czasu i cnergu
zużywo.nych na przestrzeganie norm. [eh ilość jest ograniczona, toteż jeśli
nasze więzi z innymi oraz inwestycje st\varzajq presję, żeby przestrzegać norm,
to nic ma jui cz:isu i energii, które można by bylo przeznnczyć na z:ichowa_nin
dewincyjnc. \ Vyzwo1cnie dodatkowej energii jest bardzo kosztowne, trutlno;est
też zn<tlcźć więcej czasu, a zatem kiedy ludzie angażują się w zachowania
niedewiacyjne i zużytkowują wiele czasu i energii na przestrzeganie norm,
niewiele zostaje na dewiacje. Poza tym istnieją „przekonani<l" oraz inne sym-
bole kulturowe, które mówią ludziom, jak powinni się zachowywać; i jeśli już
z.internalizujemy te, które kładą nacisk na przcstrzeg:mie norm, to za ich
pogwo łcenic poniesiemy ogromne koszty psychiczne i emocjon3lne. „Mieć świa~
domość'" to inny sposób wyrażenia, ie łamanie norm i lekceważenie wartości
206
SPRZECnVINIEPOKOJESPOLECZNE
Zamieszki uliczne, dcmonstr3cje, rewol.ty i zbiorowa przemoc to .także
istotna część życia społecznego. Każdego dma czytamy w gazetach bqd~ oglą­
damy w telewizji r elacje z wewno,trznych zamieszek i konfl1.któ':" ~v Jakimś
s~oleczeństwic na świecie, także w ~aszym. Spróbujmy odpow1cdzrec na pyt3.
nic, dloczcgo jest to tak częste ziaw1sko. . .. . Kiedy ludzie
w tym celu należy sięgnąć do dziedziny sociologu, z~ancJ nau~q o zocho·
waniach zbiorowych, która bada gwałtowne transform•qe kultury i_struk.tury
. ,„ spoleczncj. Czasami sprzeciw jest zaledwie symbol~czny, ogi:an.1cza1=1cy s11 do
tych propozycji w dziedzinie mody i obyczaiu, które naru."z:'Ją ~owsze;: Inc
poczucie dobrego smaku; innym razem przejawia si! z3 posre ~1c '~cm a a-
śli' eh tłumów i protestów; w pewnym mom~nc1c tlum staJC się grotn~
.• ·!
i w~volujc gwa!toYrnicjsze zamieszki; kiedy nap1ęc1e rośnie icszcze bfrdz~cJ,
.! rotcstującc tlumy powiększają się i zaczynaią przeksztak•ć w rewo ~CYJną
~ilę mogącą obalić tych, którzy aktualnie sprawufl wl~dzę; kredy md.zrcJ znów
i.i tłumy zostają wciągnięte w długotrwałą walkę o zmiany sp~l~nc, a w .mo-
·:
~
m encie, kiedy wszystko zawodzi, protesty mogą się P':c~dz1c w ~gam~•iąc~
.,.
'· " cały naród wojno domową. Tak więc formy protestu 1 zb1orowyc zac owon
·
mogq · r ó'zm·ć s'ka Ią t· za kresem , poziomem
su; . przemocy oraz skutkami, które
mają one dla organizacji colego spolcczcnstwo.
Warunek wstępny sprzeciwu społecznego: nierówność
Sprzeciw społeczny jest protestem przeciwko istniejącym .ukbldodm_spolccz-
, . . b" wymi wówczas kiedy u zie zaczy-
nym. a przejawi3 s1~ zachowan1nm1 z ioro . . • d ·u odczucia
Mją dostrzegać, że źle się dzieje i trzeb• to zmienić .. Tego_ ro zaJ k v .
wcale nic muszą być wyrotnio sformulowo~c, przynaJ'."nreJ no poc~~t O\ y~
ct:ipic· znncznic czr;~cicj ludzie mają poczucie krzywdy I odczuw~j:\ mcza~owo
lenie. 'Teoretyk funkcjonalizmu, Neil Smelser (1%3l, na1.wo te n ws ępny
wo runek napięciem strukturalnym. . .
Co wywatuje takie napięcie? Są to dwa najbardziej wyraziste '.zawsze
obecne czynniki: nierówność i stratyfikacja. Jok podkreślaJ'I wszystkie tconc
konniktu nierówność w dystrybucji dóbr zawsze !ety u podłoża prn~cstów,
n kiedy l~dzie: z 3 czyn 3j:\ odczuw3Ć, ie ~oz~ział len jest nicuczc1~ 1 . mes~r~­
wic<lłh , wówczas wzrasta poziom n:lp1ęc1a struktu~31nci;o. JC'śh ~~l.1d.za J?~t
zbyt sk":nccntrowana i arbitralna, a rynek powoduje powst3want~ w1~lk.u:h
róż.nic w poziomic życia, jeśli sz.:icunck i pre~tiż zarc:c~ow:inc są dla nwl~c:­
n eh a wi~kszo~ci si4: ich odmawia, to ~ziom. n:ipu;c1a str.uktur:ilnc.co Jest
y, kiC0 ,.,,;~ccj kiedy nierówność Wt=l,ł.e su; :t ckonom1cmf\, pohtycz.ną
~V) SOI · domin~cją tych którzy mają wszystkie wortościowe zasoby, nod
ktzón:\ . h nic ~aj:\. ,~tedy poziom napi~cia strukturalnego jest jeszc:c
1
sp? cc
'h tynu, rzy 1c . . . k' d · · ó · mnJ'
wy Ż szy (st ark , 1992 , s · 6l-ll· Ludzie nic t o1cruią. 1e y 1111 Się m w1, co · "
I
. J:'
208
określnjących, Jak był po~inno·· Jnk po";nniśmy post~pown~. jest dla nos
i
zbyt kos:towno.
!ak. wi~c :. punktu wid::cni.'l tl!orii d!!q·duj.\cc&o wpływu ci. którzy zacho-
W~Ją s1~ w sposób dc";aC)jny, lllnj:i słabe ";~zi z innymi ludimi, niewicie
za1nwestow~li .w sfen; n!cde~\'inC}jnq, mni~j cz3~u i encrs-ii poświęcili na
dostosowanie s1~ do obowq:ui.1cych norm, me ninJ'I też wyrobionych przeko-
nań .co do slusmości tikicgo postępownnin. W konsekwencji kostty znchowoń
d~wt:tcy:inych są dla nich mniejsze; a ponicwat d~wincja mote być źródłem
Wiciu"-"~· btwojcstdojsć do .rocjonalnego" wniosku, te przewyższają one
zn3czn'.cJeJ koszty: Mam nodzicję, tc zarowno dla mnie,jnk i db ciebie, mój
c-z.yteJmku (dl3 mnie n:t pewno!), istnicjj\ce wi~t.i, inwestycje i przekonania sq
zbyt kosztowne, aby oplocalo się zboczyć nn drogę dewiacji.
. Podsu':'owujqc,__stv.; c rdzi~ nnleiy, te istnicjqcc teorie dostnrczają wicie
istotnyc.h mformac11 na temat dewiacji we '"'spółczesncj Ameryce:. Nierówności
wywoluJą ogromne n:ipi~cia strukturalne; poj~ic m3terialncso sukcesu towa-
"!~zy n~r:" ni:us.ta nn~c. c~oćjcdnoczcśnie społeczeństwo ogy-nniczJ możliwe·
śctJe~o osqgmęc1a (WlęCCJ szczegółów zn3jdzic3z w rozdziale ósmym). Prawo
oraz instytucje odpO\\iedzinlne za jeco przestn.cgnnie nic trnktujf\ jednakowo
wszystkich aktów dewiacji, faworyzując bogntych kosztem biednych. J(jedy
~toś ra:. zachowa się w sposób dewiacyjny, policja, s:tdy, szpitale oraz inne
mstytuqe łatwo przyklejają etykietki, które piętnują go jnko człowie ka nic-
przystosowJnego i wp~dzają w kolejne z3chownni3 dewiacyjne - c!otyc-z.y to
zwła.szo::i bi~dnyc~. którzy n ie maji\ możliwości, aby wałczyć z tymi etykiet-
~am1. Są t~k1! regiony w Ameryce, gdzie istnieje przewnga definicji popicra-
;ąc~ch ~e\\1a:1e: ~.o zmu,sza i.~j.:tcych tam ludzi do wybiórczego przyswajania
sobie t)~h.den~1c11, prz.cKonan t norm, które faworyzuj:\ zachownnin dc,i.;acyj-
ne. Is~nieJ:t tez n:lgrody za to.kie posti;powanic - łatwe i szybkie pieniądze
uz~sk.iw.:1ne ze: sprzedaży narkotyków, z rozboju czy morderstw, lok31na sł:::twa
ZWH\tar:3. z aktami przemocy itp. - których nie są w stanie z.równoważyć
\\1'S~kie kosz.ty y.;ęz.i z innymi ludźmi, inwestycji we wt1sny rozwój, z3angnio-
wania w pracę oraz. przekonań niedewiacyjnych.
Powinniśmy Z3tem oczekiwać wysokiego poziomu dewiacji społecznych
w Stanach Zjednoczonych. Może więc rozsądniej byleby, zamiast się gorszyć
moralnie i szokow3ć, z:istanowit: się n:td tym, co, w Ś\,;ctłc 0""1·ch teorii,
nJ.lcżctłoby uczynić. Surowsze kary nie ograniczą zbrodni ani innych przejawów
dewiacji; r3czej powinno się dążyć do zmniejszenia rozziewu pomiędzy sukce·
~em a dostę?noSci;i środków służących osiąganiu celów z nim związ3nych, do
Jednakowego traktowania biednych i bogatych prz.csti;pców, do ograniczenia
skutków e~y~ictowania i do zwiększenia kosztów dC\\.iacji, tworząc dla tych,
którzy Si'\ mą n:ijbnrdzicj za grożeni, większe możliwo.ki tworzenia więzi
inwcsto'.vani3 we własny roz.wój, za3ng3żow.:inia w pr;icę oraz umacniani~
przekona!\ niedewiacyjnych.
207
·- - ---. - ---- -- ---- -~ - --~· """ ___
che~ też, aby inni kierowali ich tyciem,
robit:, nie a jeśli tak się dzieje, to
zaczynają się burzyć i dochodzą do wniosku, że coś z tym trzeba zrobić.
Intensyfikacja sprzeciwu
zaczynają .łączyć się w poczuciu krzywdy", wzrastają możli·
wości ujawnienia się sprzeciwu (Smclser, 1963; R. Turner, J(jllian, 1987). Owo
łączenie się w pewnych warunkaehjest ubtwionc, no co wskazał ful rol Marks
wraz z Fryderykiem Engelsem (1848), o następnie twórcy współczesnych teorii .
Po pier..vsze, jeśli w zdominowanych grupach społeczeństwa i stnieją więzi
społeczne, to mogą one zostać wykorzystane do komunikowania o swoim
poczuciu krz)"'Ndy, a wzajemne przekazy.vanie sobie takich komunikatów
zaczyna rozniecać w l udziach gniew i frustrację. które koncentrują się na
przyczynach niezadowolenia (Zald, McCarthy, 1979). Po drugie, ważne jest,
aby istni al przJ'.vódca, ponieważ ludzie spontanicznie nic uzcwn~trznią swego
niezadowolenia i sami się do niczego nic zmobilizują; musi n imi pokierować
ktoś, kto potrafi wyartykułować ich krzywdy i przekonać, że trzebo coś z tym
z robić. Po trzecie, przekonania muszą być wyrażone w takiej formie, aby ludzie
mieli symbole, za pośrednictwem których zjednoczą się w poczuciu krzywdy
i IJ,:dą zdolni do podjęcia wspólnych dzioloń (Smelser, 1963). Po czwarte,
poczucie deprywacji i krzywdy musi narastać, wytwarzoj~c lukę pomiędzy tym,
co ludzie otrz.ymują, n ich oczcldwnniami; im szybciej rozwija sii; uczucie
deprywacji, tym bardziej rośnie poczucie kn:ywdy (Da;;es, 1962, 1969).
Czynniki te wzajemnie na siebie oddzi3lują: sieć przckazywonia komuni·
k3tów wzmacnia przekonania o deprywacji, często jeszcze wz.macniaj:ic j e;
przywódcy artykułują i rozpowszechniają przekonania, wykrzystując konały
k o- munikacyjne; kiedy poczucie krzywdy staje się wspólne, wzras t a zaufanie
do przJ',vćdców, a przekona nb um•cniają się; a kiedy przckonani:i, przywódcy
i k:inlły ko:nunikacyjne wzajemnie si~ umacniają, narasta poczucie krzywdy.
Zbiorowe wybuchy nie:r.atlowolenia i zachowania tłumu
Kiedy warunki wstępne z~tistnicnia sprzeciwu zostaną umocnione przez
omó"''ione wytej czynniki, mote dojść do zbioro\·Vych wybuchów niezadowolc·
nio. Większość badań dotyczących zachowań zbiorowych zojrnujc si~ wbśnic
taką dynamiką zachowa!\ tłumu. Jedno z pierwszych teorii no ten temat, teorio
zn raźliwości, podkreśla , że kiedy ludzie kontaktują się ze sobą, zaczynają
pn:cnosić na s iebie no wzajem nastroje niezadowolenia, w ten sposób mobilizu·
jąc się do dziala~ia. Pr"':cs ten s~opniowo narasto, ponieważ kiedy ludLic
odczytują nawzajem swoie gesty 1 przcbzują sobie za ich pośrednictwem
wlasnc n iezadowolenie, sytuacja. at3je sic; coraz bardziej napięl3, a wtedy
209
 tywnie znangniowa h . . - -
n>• st5 ;cstac burdl!CJ. W mior~pk proces ten post~paje uliczne. Kiedy tłu nyc w.d zinlamn agres)"IVnc, takie 'ok
wymiana
ludtie ge!ltow
cornt nasila
nngFc~;." toc~ownnln
s ilniej czynniki jnk d ':' przyp~dkowy .
przeradza siQ w aktl grabicie i zamieszki
iownnytlum mote innych, w :"'Y"iku "'•Stl
ro1hister/ n al na or~z wy~~n .e;~o--:an1e decyzj i o pozostoniu w nrvny, nusilajl\ się takie
-Y;w pk~śslronę, n ludzie b~rl.irohićtnkic rtcczy
których w normalnych
znc\,:,~:;i:,n-;•ch chociaż. Wszy~t~~nt~ :•ę no~n>, kt~re pogwa~~:;"'n:!liwo!ć
siła ~ei.est et~or.m ko~wencjo·
stop.ni u u pods taw 01
:.dy by nic zrobili. l w pewny,,; nalnych. z3kJadaj:t emocjo·
tconc dod:tj:i lu jeszcze k'lk .tumu l\;zy z~r:dhwość emOCJ0031na, to nowsze potencjalna któ prnWln, on bardzo zmien

Tcorin konwcr~l!ncji 'otk'~~t:h czynm~6w ..

. Czy się
ona ujaw:i' tot.~ zm1cn'.ać
strukt ury spolecz~~·
W1 w nim lnktc

znrubnic się emocjnmi :b lk . ' . t~ lud~1c. me są tak bardzo podatni nn Jący eię mog'Iszybko
zostać r~z
mogą o zn ety.od innych społecznych uw~ru
moi;ą obalić .
":atsnmi dc-cydujq ot , .;kc.> ow1c1c zi;m~mnć si~ ~od ich wpływem, ponic. Wiece . proszeni, n !et ist . . nkowan. Buntu·
się w tlum dl•tcgo tc~J. i'"-"c.howanrn1m odpow1adah Ludzie gromadzą dals zych działań w·s~ę wypalić,
albo podgrzać
nosi n:•Jl\Cą władzę;
masowe
dów i S:\ ju!. wczd~icj przz1ca~!~.''s?6lnc mcz~do,volcnic z okrc~łonych powo. kstu, w którym d.och,~d:;'~le;y sze~:e~o spolec~n:~~·i ~~budz~ć
od
o iormowani.:i !lę tlumu.
ludzi do
u rO\\Cgo konte·
ni.::i i wcze.Snicjszc komunf~nt ~ni - przc_z liderów, wczcśnie!szc przekona·
sposób (Cantril 19·11) Kicd yt d do tego, zcby zachowywać s1~ w określony
i na początku l~t sicd~mdzi~s~ ~ .~"protestował~ w btnch sześćdziesiątych
rzeczy, nie działali pod wpl)"I 'I> • pnygotowam byh do robienia pewnych
ści, te pe\ma zarailiwo'ć e v~m .~astro;ów tłumu", choć nie ulega wątpliwa Kontekst działnń tłumu
linC%OWanb czornych ;v p~ocJ°~a także wchodziła grę. Również podcza~
na w
którzy w lincz.ach uczestni::. ~;owych sŁ~n~ch. n a P?<=zątku tego stulecia ci, Jeśli działania tlumu s
ekonomicznej i bylijui wcz ś ~ .' znaidowah _się w Jednakowo zlej sytuacji
. .
ą częścią Większego ruchu s ol
lęki jakże haniebny~hn~~~~~ig'~~w~;• żeby rozładować si.ę on przcksztakiĆ ,~ct~~~h ~1Żeń do zmiany określ:ny~~z;:~· c~t zorgani·
zowanych i systemat

~la
w. t ych
wyłaniania
do tego, swoje
Tłum e ~resywny, '~·to
sp~yąkłs1aędw częścią str:i.tes~~o~~v.:zma~a
niezadowolenie. który podgrzewa na n . mote
teom.zarazliwości,jak i teorii konwer ~~~rm kwe~tionu;e zalozen~a zarówno
kontrastu teoria si tn '1941): . . . nacisku na zmiany. Ja ten sposób
' na początk I
kowe; konwergencji pomiędzy n tag . CJ~· Ał?<'w1em często brak;est począt·
emonstra · d o· , .ncrarua
tłumu, a poszczególne osob ; ',: . 71~n:am1 ' skłonnościami uczestników składnik zo;;an~z:!gające się
d praw obyw3te~s:i~~z~~ćd:ie~liąlych
masowe
nastrojów i emocji. Raczej je;t~.~ -~~ a~ ;edrn:e pod wpływem .zaraźliwych
położenie czarnych ,,:;;;ego ruchu. Ich celem było
nic t lkanoW\ y P.odstawowy
zujących wzorców s ol:rykanów, ale także doprow3d;e~:;róce~1e uwagi na
• ., CZ}<UJąJe z v.~i . h .
ze ludzie s:uka;'n zn czen' · od _;J ..P kreslaF\ wszystkie leone mterakc;'i
emany~ między sobą gestów,' szkołach, gt,.po~~;'..'.ch, ~tóre sankcjonują dominacjęob~";'a~y obo,~ią·
h·:· tłumy, k.ie~'
3 1
podobnie jak we wszystkich innych rod . ce, w w
W ten sposób ustalają nowe normy i s~a~ac mterakc;1(Turner, Kilian, 19$7). Jednak nawet • uzbach. publicznych. a yc w pohty·
się wzajemnie za stosowanie się do . hn ;rdy zochowań, po C%yrn nagradzają lecznego, mogą wyzwa'3ć y są częścią dobrze zorganizowan 0
do przemocy, od grabiety po lin n.ICl . or:ny te mogą, oczymście, zachęcać ~~~rzy mają pBnować pon::~:":;'~l~~sto "'2'woł)"lvana 0~"., ;:e~ut~~~­
jest
samych procesów interakcyjnych ~k ~v~ ~~e _zachowania. wymagają takich
tłu".'u: współobecności, przyjmowania ro·~e'wyl~amama
i~ne .. menorm
zwqzan~ nr:.~::e~:J.'·~ebradnych prtypadko~~~ tlu~/a7be:°"'~ol1icję
w
., ym cmonstrację N
.lub wojsko _:
gama.
z reakcjami
ora? ich przestrze·
.
prteksztakają się
n{' ataku)'lcy uczestników zorga;,; ag1e
t umie ekspr
~~yw­
.~a ~rotestów właśni ra~v
one w !lum

~yt~ac;ę któ,;'c~o~ga~1udreakcji byud~ama~;c~~

s legia polega zow"";'eJ de.monstracji. Tak na )"IV·
ś ~1a się
Wszystkie te poglądy na temat zachowa . . I
sprzeczne, albowiem zazwyczaj istn'e
.
t urn'.' nie muszą być sobą
ze nic tych, w imieniu po to,
tłumu, najczęściej na podstawie pod:;~~ wiadomy ud.Zlał ludzi w działaniach wa· uc Y spole~zne mogą także wyzwalać a się. emonstracja.
;e także określony ładunek emocjonaln ~nego z mn~1me7~dowolenia. lstnie·
J~~1:;:~c~fu~~~~:~~;:ż~;:'~dy u l~d:f~ió~~~~~:~:;~:d~~ ·~~dgrze.
0

;a::i~as~~i~::~~~~~siątych \\ięks~o7fz:!~~;z~~rt'~\~~j;aru~hu.ame;rkańsk.ich
N! pr;~t;J
I odpowiednio ukierunkowa na prz y 1pew;ia zarazhwosc, ale kontrolowana w
tłumów odzwierciedlają wzajem;:• r,;'~s~ące .normy. Podstawowe rodzaje
1978). • Przypadkowy tłum•
to zbiór ~ud::\ .tyc~ czyn~ików
7:l.Ine (Blumer, tłumów
nego prócz przebywania razem i pobudz~nito~y m•Ją s.obą
niewiele z wspól·
kowych rzez czarnych spowcdowa na b la
przyglądłalud21'.którzy
c .
siedzieli łub stali ~rz!ci~coz dzia.lama przypad.
Jak np. wypadek samochodowy.•Klas czn . t~u~1;1 samym zdarzenie?', takim
wieczór i
I Się rutyno
ICJę. A ponieważ ruch na rze
!' . mami W gorący !et ·
się i· '
~~~~ i;;:zadkowolenia oraz ~o~=.;'~~~jt:ł:~ch uaktywnił i ch poc~~:~;
na uczestniczenie w nim zdec·-lo· gr?madz1 lud?l, którzy sami po wym a:esztowaniom dokon;-,.,·anyrn m
obserwowanie meczu.•Tlum eks re~ oKr~slonym
,,,..va I w celu, takiego j ak
ludzi, którzy chcą poddać się o~ 'I ) 'lly" stanoWl dobrowolne zgromadzenie k . ery anów, przypadka tl Wiązane z prześladowaniem
emotj.om, jak to jest w przypadk~·s;::~~::1ko~kretne normy zbiorowym . t)"IVny, da;ąc początek lawinie v.-y7 ";n:zybko przeksztalcal się w tłum
c~y .tłum ~once~u r~ckoweg~ :~t:;r;;,~:~~~~~~~i~tc::;::i~:~~~:';e~~:J::f:t:~ad:ni!~~~ ;k!:~;~~~;
3
wiecu poli:ycznego. Natomiast akt igi.!nego'.
się na uczestniczenie w nim zdecyc!owart, porudzonych y to zb1or ludzi, którzy
emocjonalnie sami
i norma.- • name melser (1963) je .uo· nazwał

2 10 211

.·· . -·. - --- --

----"-~
· ..

uczestników, a także, gdy zajdzie potrzeba. możliwość zastosowania środków

przymusu. Jeśli wszystkie le środki uda się zmobilizować, to racjonalnie jest
gólnionym") na temat swego polożenia;re>gowali oni nieproporcjonalnie silny. wówczas zdecydować się na poniesienie kosztów i włączenie do działań zbioro·
mi emocjami na jakieś . przypadkowe zdarzenie" albo choćby rutynowe areszto. :vych; j.eśli zaś to się nie uda, to racjona!:ia decyzja polega na wycofa niu się
wanie, któTe doprowadzało do powstania aktywnego tłumu.
Szczególnie latwo
dojść wśród się
1 cierpliwym ponoszeruu kosztów d eprywacji.
·' mote do tego wówczas, kiedy ludzi nasil3 poczucie deprywacji Jak widzimy, ogromne znaczenie ma ko:iteksl. Jeśli mobilizacja środków
spowodowane albo rosnącymi oczekiwaniami, których nie można zaspokoić, spotka się z równie dobrze zorganizowan)m przeciwdziałaniem, to do zbioro·
albo recesją, która powiększa przepaść pomiędzy tym, co ludzie mieli w prze. wego wyrażenia s przeciwu może wcale nie dojść, albo jeśli już dojdzie, to będzie
szlości, otrzymują Wbśnie było przyczyną on malo skuteczny. Ale jeśli przeciwdzia!anic jest słabe lub podzielone to
środków może się udać, zaczną uważać, że wlączenie się
0
a tym, co obecnie. to zamieszek
w Los Angeles w roku 1992, kiedy poczucie deprywacji wśród
cza mych bardzo mobilizacja a ludz:•
się nasiliło ogłoszeniu
po W,YToku w sprawie Rodncya Kinga. Nieuleżnie
od do ruchu byloby rzeczą racjonalną.
wszystkiego deprywacjapogl~bia si~ i najmniejsza prowokacja mote zmobili·
zować ludziz do
Znamy działania.
historii wiele prz>'Padków, kiedy tłumy działały taką silą, że
z
obalały reżimy polityczne. Zwykleformowały się kontekście głębokich
one w Skutki sprzeciwu społecznego
nierówności, W'jłaniania się przywóc!ców, istnienia uogólnionych przekonań,
sieci komunikacyjnych oraz słabej tłum
w!adzy politycznej. Akt)"lvny w jednym
miejscu stawał się bodfcem do formowania tłumów w innych miejscach, dopro· Kiedy w społeczeństwie z3czyn:ają się szerzy~ protesty, załamują si~ siły
·1
wadzając wkrótce do tak silnej fali protestów, że przerndzoly się one w rewo· utrzymujące porządek społeczny, n potr,gują te, które go burtą. W rezul tacie
lucję, użyciem
czyli szybkie, z przerr.OCY obalenie polityC%nego retimu. Rewo· spol.eczeństwo zmieni.a ~ię :-- albo na lepsze, albo na ćorsze. Jeśli protesty
l ucja francuska, rewolucja w Iranie,któradoprowadziladoobaleniaświeckiego odmos:i skutek, to zm1cnH\ s1~ dotychczasowe wzory nierówności oraz struktu-
szacha i stworzenia państwa łamały
reli1,<ijnego, demonstracje uliczne, które zn ry instytucjonalne podtriymujące dotychczasowo wzory. Zmieni~ sir, takie
„ Związek Sowiecki - wszystkie one dowodzą, tłumy mogą zniszczyć
jak szybko przekon>nia kulturowe, które teraz uprawomocnią nowe struktury. Często
funkcjonujący reżim, jeśli (Gołd·
jest on slaby politycznie i nie ?abezpiectony jednak .his toria jakby nnigrywala się ze zwyci~zców: a by wprowadzić tminny
stone, 1990; Skocpol, 1979). Ale wydarzenia w Chin3Ch pod koniec bt osiem· 'zapobiec sprzeciwom oraz kont rrewolucjom, które maj:i na celu prtywrócenie
dziesiątych oraz wiele in nych, które odMjdziemy w historii wielkich spale· stnrcgo porz:\dku, wł:idz:i musi być cor:lZ bJrdziej koncentrowana i um:icni3nn.
czeństw, pokazują, tłumy mogą z.ostnć rozbite,jeśli Regułą jest, że im wir,cej przemocy bylo w ruchu, który doprowadził do zminn
większe
te rewolucyjne dany retim
nie straci kontroli nad środkami tłumy
pnymusu, n słabe
maj:i zaplecte oraz im zmiany wprowadzono, t}'!n b•rdziej skoncentrowana i silniej'.
sza mus i być władza, żeby to wszystko utrz}'TnaĆ. I jak na i roni~. mote ona się
żeby bowiem tłumy mogly doprowadzić do prteobrn!eń spoleczn)'ch, muszą
organizacyjne. stać k olejnym irćdłcm nicrÓ\',:ności, domin;icjioraz nar:ist3nia poczucia krzyw -
być w stanie zmobilizować odpo"'~ednie środki - struktury organizncyjne, dy i niezadowoleni> - na fakt ten zwTOcają uwago. wszystkie teorie konniktu.
prz)"lv6dców, sieci komunikacyjne, przekonania, ludzi, pieniądze, n czasami W ci my choćby siedcmdziesi~cioletnią hi•torię Związku Sowieckiego, w której
takie możliwości stosowania przymusu (McCarthy, Znld, 1977; Z:>ld, McCar· wystąpiły wszystkie wymienione tu czy-nniki - rzekomo wyzwabj~ca rewolu·
thy, 1979). Udane rewolucje bądi społeczne miały
ruchy struktury organiza· cja, następująca po niej koncentracja wbdzy w celu utrzymani" nowego po·
cyjne, przywódców, uogólnione przekonania, pieniądte i środki przymusu, rz11dku, co w końcu wywołało nar„toj~ce Foctucie krzywdy i niezodowolenia,
kiedy wir,cdochodziło wyst:\Pień tłu·
do wybuchów niezadowolenia w postaci n to z kolei doprowadziło do upndku tego państwa. Jeśli &przeciw apoleczny
mów, udav1a!o sir, je podtnymywać i ukierunkownć nn potądane cele. kończy się niepowod:eniem, to dochodzi do podobnej •>-tuacji: następuje kon·
Kwestie, t„ podkreśla utylitarystyczna teońa mobilizacji środków. Głosi ona, centrncja władzy w celu stłumienia protestów, co powiększa niezadowolenie
te ruchy społeczne oraz inne zbiorowe zachowania, które doprowadzają
do j ednostek. Tnk właśnie dzieje si~
obecn:e w Chinach - gdzie w bd za jest jnk
zmian, pojawiają sio, tylko wówczas , kiedyistnieją
odpawiednic s rodki (Tilly,
1978; Zald,~.!cCarthy, 1979). Wspolcczeństwiezawsze istnieje niezadowolenie J ednnk kiedy do protestów dochodzi w kontekście demokratycznym. wów·
pokrywn na beczce prochu.
i poczucie k rzywdy, ale na ogól nie prowadzi to do tbiorowych wystąpień czn3 mogą ono doprowadzić do złagodzenia napit;ć i wzmocnit siły tywotnc
z powodu braku odpowiedniej bazy. W twiqzku z tym ludzie szybko kalkulują społeczeństwo - na fokt ten zwraca uwagę wir,kszość teońi funkcjonallstyct·
sobie, :te ko>ZlY klr,ski znacznie przewytstylyby ich obecną deprywację
i nic nych ~Coser, 1956). Konflikt nie musi wywoływać represji, lecz sprzyjać kom·
biorą udziału w zbiorowych wystąpieniach. Ale kiedy koszty depr)"lvacji i po· prom1som. Ruch na rzecz prnw obywatelskich w l atach szcśćdziesi11tych takie
czucie niez>dowolenla są wysokie, podobnie jak nai;TOdy twiązanc z powadze· wlnśn~c mini sku~ki. A zbiorowe wys.tąpienia czamych w kraju zwnnym kiedyś
niem protestów, wówczas ludzie przystępują do dzinl3ń zbiorowych. Co ma Rodczn. n obecn•.• Z1'."bob,~e, choc1'Z czasami doprowadzały do aktów prze·
największy wplyw na te kalkulacje? Srodki, prz)"lvódcy, ideologie i uogólniono mocy 1 w odpow1edz1 nn n10 do koncentracji władzy, zmieniły system bez
przekonania, struktury organizacyjne (związki zawodowe, kościoły, tajne sto·
warzyszenia itp.), finanse, sieci komunikncyjne, dufa liczl'3 potencjalnych 213
stosowania nadmiernej pn:em<><:y i bez stworzenia nowych· form przymusu ludimi, b) teoria kon~e~nrji. kladzie n aci 1 k no. j I d .
i dom inocji. Obecnie rozstn:ygn się los Afryki Południowej, chociat i tu •miany odpowiodni~ motywncję, e) t~rio wy!a~ianin norn~~om: ud&łal w tlum~e ludzi ~;.,cych
mo{;ą nnst:\pić o wicie szybciej i drogą pokojową - wbrew temu, czego sio,
będric w tlumit.>, twonq normy klJrc nnstc;pni' k' , .krdln, t o p.>pnez inlcr:ik~ ludzie,
s:iwii;cprowokownn epr:etjakidnn •!.? d ll' .1 c ruJq ich p.1,l~f"'."'11nll•m. D1i.,!;i~i.s :.' .J:nu
wcześniej obawiano. wyrabjące p<>a:ucie krzywdy i nicz0:~ow1 n.n.~";,n, k~óro nktyw114J:'j u;i.;1Unioncpr:~bnsni11
Tak wi~c wln<lza i sprzeciw wobec niej zawsze znajdują się w delikatnej i°
tlumu muu4 dysponowat .łrodkoml 1 cni.cd. y ruch 1polcc1ny l><łntÓ$1 akutek, l:C::Mtnicy
t t 0 nymt O podtnym:1nl11 Ich l'INkstów,
równowadze. Zbyt "iele .środków przymusu i nadmierna dominacja w dłuż­
szym czasie wywołuj[\ sprzeciw. Nadmierny sprzeciw, nawet kiedy zakończy
się pomyślnie, powoduje nową koncentrację władzy, wywołując kolejne sprze-
ciwy. Polityczna demokracja instytucjonalizuje sprzeciw społeczny, ale nigdy
całkowicie. Nawet w najbardziej demokratycznych społeczeństwach może do-
chodzić do pojawiania się ruchów społecznych często graniczących z rewoltą,
a nawet z wojną domową. Zdolność społeczeństwa do wchłaniania i łagodzenia
protestów, a nic do ich tłumienia, jest warunkiem jego stabilności i możliwości
dalszego istnienia. I nie są to wcale abstrakcyjne problemy, ponieważ mamy
z nimi do czynienia za bżdym razem, kiedy dochodzi do powstawania tłumu,
kiedy róż.nc grupy protestują z jakiegoś powodu albo kiedy wielka liczba ludzi
mobilizuje się, aby wyrazić swoje niezadowolenie. Ja sam przeżyłem i uczest-
niczyłem w dwóch takich ruchach - za uchwaleniem praw obywatelskich
i antywojennym. I ty także, mój czytelniku, będziesz kiedyś uczestniczył w ja-
kimś ruchu lub choćby przyglądał mu się z boku. Najważniejszą sprawą j est
jednak umiejętność utrzymywania porządku, łagodzenia niezadowolenia
i ograniczania reaktywnej koncentracji władzy.

Podsumowanie

l. Spolcczc11stwo z:iws:::c u t nymuje nielatwą, równowa;~ pomii:d::y si?ami wspierającymi pon:(\·

dek a tymi, które sprz;.jaj:\ dewiacjom, protestom, konfliktowi i burzeniu porządku.
2. Burzeniu por.:ądku spn:yj::i kil~a powiązanych ze sobą czynników. Są to: a) powiększa.„ ie się
populacji, b) narast..'ljące zróinicow.:i.nie, c) pogłębiające się nierówno!ci.
3. N:i poziomie m::i.krospoleczn)m utrzymaniu kontroli spo!eC"Znej spn}jaj:i: n) regul.ai:je n:ą,dowc,
b) wolny rynek.
4. No mikrt\Si'.C"Zeblu społecznej org:rnitacji utnym.aniu k ontroli społecznej sprtyjaj:r a) socjaJi-
Z:lcj:i os<1bowo.ki, b) wzajemna aprobata, e) rytuały, d) rozdz:i<ll ról.
5. Katde t. głównych podejSć teoretycznych prezentuje l eori~ na temat pn.yezyn zachowań
dewiacyjnych. Funkcjonalizm kładzie nacisk na istnienie napię·cfa s truktur.:>.lnego pomiędzy
kul~u rowymi celami a dystrybucjq środków. Teorie konniktu podkreślaj„, h prawo i jego
stosowanie sprzyja bogatym, a skierowane jest przeciwko b iednym. łnter.ikrjorJSti kładzi
n;.'ici$k n;.'i t l}'ki!tki rio.daw:ir.e ludziom pode!35 p!"O<:esu socj:ili?acj!, a t eorie utyli~ry:H)'t1M
uk3zuj~ tn3ezenie k:tlkul:J.c:ji k ontów, inwestycji, za.lnp.i.owania i przekonań w powstawaniu
z::ichow:lń d<.'.'wiacyjnych b'ldi.. konformL::>tyar.ych.
G. Spn.eciw społc-czny je~t procc~cm mobilizowttnia do protestu przc-ciwko pewnym aspektom
1polec:zcńslwa. Jest on wynikiem nierówności, które stanowirijcgo wan.m"k konieczny; nasila
si~ wówct3S, kiedy tudtie tactynnją pochiefoć to samo poc:.ucie kn ywdy i nietadowołeni.1,
tworzą między sohĄ więti i sieci poł:\cteń, komunikują, się, wylaniajf\ pnywódeów, artykułuj!\
prickonani:i i doświadczaj:\ podobnej depryw:icji. t\a b;:uie tych warunków wstępnych o rat ich
intcnsyftbcji pow:stato wiele tC1lrii tłumaC'?qcych t biorowe wybuchy niez~dowolenia i zacho-
wania tlumu: a) teori:i zar.:>.iliwości podkreśL.l znaczenie bi!:po::irednich intera~cji między

214

- -- --·-·· - --·

Przez trzydzieści tysic;cy lat naszego istnienia jako gatunku podstawowy

Rozdział 12 charakter organizacji ludzkich społeczności nie zmieniał się. Niewielk!e hordy
złożone z rodzin podstawowych wędrowały po określonym terytorium, zbiera-
jąc tylko tyle pożywienia, by przeżyć. Następn ie, mniej wi~ccj od osie:nnastu
do dwunastu tysięcy lat tcmu ludzie zacz~li się 0:3icdłać i zajmować ko?ieniac-
1

twem - od tej pory zaczęły podlegać nieustannym zmianom zasady organizacji

spoleczno$ci ludzkich. Porównajmy współczesne sp ołeczeństwo amerykańskie
- duże, złożone, zmienne i dynamiczne - z niewielkimi grupami myśliwyc h

ZMIANA SPOŁECZNA
i zbieraczy, a natychmiast ujrzymy, jak wielkie zmiany dokonały się w ciągu
ostatnich dziesięciu, dwunastu tysięcy lat, przy czym wi~kszość dopiero w cią­
gu ostatnich kilku wieków.
Jednak zmiany nie zawsze się kumulują, stopniowo dodając: nowe elementy
do tego, co już istnieje. Społeczeństwa bowiem często rozpad:iją sic; i znikają,,
n przez większq część trwania epoki r olnictwa - która zaczęła się od czterech
do pięciu tysięcy lat temu, a skończyła zaledwie kilka w~eków temu - z:niany
miały ch;:irakter cykliczny. Pojawiały się imperia, które osiągały swój szczyt
pod względem wielkości, złożoności i rozwoju kultury, P" czym rozpaCa!y sir;,
powracając do prostszych, pierwotnych form. Jednak po pewnym czasie owemu
cyklicznemu ruchowi zacz:ił towarzyszyć powolny, ole stałe nasi!a.j~C-/ się
rozwój technologii, który z kolei wpłynął na przekształcanie się form gos?<Jdar-
ki oraz innych instytucji (Lcnski, Lcnski, Nolan, 1991). Ponieważ przebiegał
s topniowo i powoli, ludzie prawic go nie dostrzegali. \V końcu jednak nastąpil
wielki przełom, który opierał się na wszystkich tych powolnych zmianach
dokonujących się w przesz1o~ci. i dodatkowo wprowadzał nowe czynniki dyna-
mizujące. Przełom ten nazyv.•amy rewol ucją przemysłową, ponieważ zrewo-
lucjonizował on organizację społeczeństwa ludzkiego. Obecnie przeżyv.·a;:iy ko-
lejny okres dynamicznych zmian - rewolucję informatyczną - która
w znnczący sposób zmieni zarówno n3sz sposób tycia, jak. i nadchodzących
pokoleń. Tok więc zmiany i transformacje są cz~ści1 nn.szego życia, db.tego
w:J.rto dowiedzieć się czegoś więcej o tych podstnwowych ccchnch wspókze:snej
epoki.

C'.lYNNIKI ZMIAN
I~ultura n zm iany społeczne

PoniCW:\Ż symbole kul turowe wywierają decydujący wply-.v na l udzkie

intt:!rakcjc ornz organizację społeczeń~twn, zmiany dokonujące się w obrębie
tych symboli będą mi>ly glębokio skutki dla stosunków i struktur społecznych.
OczywHcic, zazwyczaj zmianom symboli kulturowych towarzyszą zmiany
w strukturach, do których się one odnoszą, ale obernie przeanalizujemy isuitę
oraz znaczenie .san!ych zmian kulturowych.
Zapewne nojwatniejszym fródlom zmian spolccznychjest tech nologia, czyli
wit:!dzn o manipulowa niu środowiskiem (Lcnski, Lenski, Nolan, 1991). YJedy

217
 ludtlo idobyli wiedzę, w jnki spos<lb wydobywa~ surowce, A nos~pnle jak
wytwnrzn~ dobro i usługi oraz j>k je rozprowadzać, zmieniły się wszystkie
stosunki spolocmc. W rzeo:ywisto$:i podst.,wowe typy spolcacr\stw - myśli w.
sko·zbierackie (i te bardzioj wyspecjnlizowanc, j>k ryb>Ckie i pasterskie),
kopicninckic, rolnicze ornz indu:itrfalnc - definiowane~:\ z!l pomocq ~woich
technologii, ponicwn! symbole te ksztaltowaly strukturę ich gospodarki. A za-
tem pot~tn11silądokonuhc11zmian w spolcczcr\stwach ludzkich jest innowacja,
c:yli rozwój nowych l<'<hnologii. . pracy: T.ak ~ięc idee. wytwarzaJące zmiany nic unosz:i się jnk baloniki nad
Innym tródlcm zmi3n kulturowych w spoleczer\stwach ludzkich są przeko-
nlnin wnrtokiaj11cc, czyli poglądy, które ludzie mnją na temat tego, ,jak być
powinno" w odniesieni". do podstlwowych dziedzi~ tycia spo~ccznego. ~ak
doł!\d najwi~kszl\ sil~ miały Za\\.,,e przekonnmo zwiqzane z religią. W miarę
jnk poj.'.lwinly si~ nowe koncepcje na temat tego, co nadprzyrodzone, oraz
ludzkich powinno~ci wobec tej sfery, zmieniały się takie podstawowe struktury
społ eczne. I tak no przyklad M"-' Web~r przcdstlwil kontrowc~syjną tez~
(190·0, ii protestantyzm sprlw1l, że ludZ1e zaczęli ccmć sobie takie wartości,
j:ik pr:ica. oszczędzanie, im\.·cstowsnie i akumulacja, które st:l.ly się bodżcem
I do rozwoju knpitllizmu oraz industrializacji. Podobnie w dzisiejszych czasach
!
,;
obserwujemy rozwój isbmu na Środkowym Wschodzie i w pólnocnej Afryce
oraz wpłyYt z.wi:\t:lnych z nim wartości na system władzy, edukacji, n także
•' rolę mi:żczyzn i kobiet w spo1~eti.st,.,.;e.
Symbole kulturowe zmieniają się dzięki dwóm podstawowym procesom.
Jednym z nich jest dyfuzja, czyli rozprzestrzenianie się systemów symboli od
jednych populacji do drugich. Podlegają jej języki, wartofo, przekonania,
normy instytucjon:tlne oraz technologie. a proces ten jest dziś doskonale
Y.idoczny. Na przykbd w pewnym okresie przekooania oraz normy instytucjo-
nnlnc, a takte technologie zv.iąz.ane z organizacją działalności przemysłowej
roz.powszcchnily się z Anglii n.:i kontynent europejski, a następnie nn wschód,
a zwła szcza do J:tponii; obecnie przekonania i normy dotycz:\CC organizacji
p:-acy wracają do n:ts z Japonii, ponicwa± firmy amerykańskie chcą y,rygrywnć
w konkurencji śv.iatowej. Faktem jest, że istnienie światowego systemu gospo-
c!ar!U rynkowej oraz wysoko ror••iniętych środków komunikacji i transportu
znacznie przyspies:a i powiększa zasięg tego rodzaju procesów dyfuzyjnych.
Kiedyś byly one o \\iele powolniejsze, dzisiaj zaś ich tempo Z\\;~ksza siQ coraz
b•rdziej.
I nne tródlo zmiany systerr.ów symboli ma charakter strukturalny. Zmaga-
j~c się z nowymi problemami, ludzie reorganizują swoje dzialania; przy tej
okazji dokonuje się też wymfa:u symboli kulturowych. Najpierw z mieniają się
normy, ponieważ OM bezpośrod:tio kierują pos~powaniem ludzi. Wraz z upły­
' I
.~ wem czasu z3czyn3ją się zmieniać przekonania o tym, ,jak być powinno'\
-·
•.
ponieważ muSZ:\ się one dop~o·.1;ać do nowych wzorców stosunków społecz·
nych. Kiedy już owe zmiany w strukturach społecznych, norm3ch i przekona-
niach stnną się dostatecznie duże i rozpowszechnią się, wówczas mogą się
z:nienić także wartości, czyli kryteria dobra i zła. Takie skutki ma na przyklad
industrializacja w krajach niedorozwiniętych: zmieniają się tam stosunki
ekonomiczne, a to z kolei pociąga za sobą zmianę norm, przckon::iń i wartości.
Owe zal eżności pomiędzy zi:l.ianami kulturowymi i strukturalnymi są,
0<zywiście. wzajemne. Kiedy no;-w;e symbole przenikną do społeczeństwa bądż
·:·
218
wzmagaj::\ prawdopodobieńst·A·o protestów i .zmia.n, ~wfos:cza jeśli et~i~zna
subpopulacja dysponujejuijaYL-llś środkami - p1emęd~m1, pr:edst~w1c1?la­
mi we władzach lokalnych, symbolami czy stnuc.tur~m1 o:gamzacYJn>:1'1 ~
kt6re może wykorzystać do ....·yraienia swoich nastrojów n1cz~d~wolcn~a. Ca,
którzy nic mają na·.vet tak minirr.alnych środkó~v - np. cz~rm n.1cwoln1cy n.a
południu Ameryki w czas<lch prze<l v;ybuchcm woJ~Y d~m~~CJ - me~:' w ~laru~
n::iwct protestować, jednak już ~'il długotrwały uc1skJnkiCJ~ populo.:J' ctruczncJ
w dłuższym okresie w;;twana presję, która może do~rowadzić. do zmi~n. . .
Na podstawie tego, co zostało wyżej przedsta\~ta~c, mozn~ .stw1crdz1ć, ze
istnieje generalna zasada, która polega na tym, 1z ~teró,~no~c1 prowadz~ do
wytworzcni:t politycznych nacisków na dokonr:vani.c zm1n.n wówczi"s , ktcdy
powodują powstawo nic odrębnych subkultur .pos10doiqcychic<lnoczącc symb?·
le kulturowe, wyrażnc struktury społeczne 1 pewne środki fin~nsow~. Ta~1e
subkultury stana•.i:ią wylęgarnię ruchów społec~nyc.h, a czasami rówmci dz1a·
lań tłumu które toworzyszą takim ruchom (\"ęccJ szczegółów na ten temat
znojdzics,' w poprzednim rozdziale). A zatem.jeśli jokaś klasa spolcczn~, pleć,
grup:i wiekowa czy jakakolwiek inna k:itegona :vyt\o.:o~z?~a na.s~u.tck mc.r?w-
'· ności jest zdolna stać się subkulturą, to znacznie latwicJ JCSt się JCJ zmobilizo.
wać i doprowadzić do zmian.
Subkultury n zmiana
Pozwolę sobie teraz jeszcze bardziej rozszerzyt przcdsta:vioną P?wytcj
zasadt:: jut samo istnienie odrF:bnych sub~ultur '.vytwa~za p:irc1c ~u zm1an~m,
nawet jeśli nic wchodzą w grę nierówności. Ludzie nalez~c~ d~ róznyc~ et~1cz­
nych subpopulacji mają na ogól także odmienne przcko~a~l3 1sty~ tycia; k1.edy
z.etkn:\ się ze sobą, maże dojść c!o konfliktu, a ca za tym 1dz1e rów~1eź: do zm1:in.
Takie innego rodzaju zderzenia subkultur mogą wywoływać zmiany. Na przy-
klad n.:ipięcie pomit;dzy m!odym i starszym po~~lemem czc;~to do tego prow:·
dzi. W łatach pięćdziesiątych po·..,stawaly grupiu . buntowmków be~ powodu ,
których pcrsonifikach był James Dean, Marlon B'.ando, a nawet.Elvis Presley,
którzy doprowadzili do rozluźnienia norm obycza;owych. MlodZ1cż z lat sześć·
dziesi:itychjeszcze bardziej rozbiła te normy, wprowa<l~oją~ większą tol~r~ncJę
dla odmiennych stylów życia. Nawet subkultury dcwiacYJnC przyczymaJ'I sir,
do wytworzenia zmian, co najlepiej ilustruje stosunek Amerykanów do homo·
scksualiimu. Tak więc, kiedy spotykają się ze sobi\ odmienne subkultury,
zmi:iny są nieuniknione, ponieważ dochodzi do wzajcmncco dos tosowywania
się i kompromisu. Jest to ważne iródlo przemian w tak wielkich i złożo nych
społeczeństwach jak amcryka!\skic, w którym istnieje wicie rólnych subkultur.
Ins tytucja n zmiona
Najw::iżnicjszc instytucje często przekształcaj:\ się same zgodnie z wlns nrt.
wewnętn:n:i dynamiką. Należy do nich m.in. gospodarka kapitalistyczn?:
nieustannie rozszerza swoje rynki, tworzy nowe firmy, zmienia prcforcncJe
220
zostanq stworz~nc na skutek zrnin~ stosunków społecznych, często potęgu'.
on~ te .s•mc zm1ony, ~tórc przyczymły się do ich powstania. Nn p rzykbd kicj"
do iok1c~o~ społeczcnstwa przemkną koncepcje, w jaki sposób naloty organ{.
z~wać m1?;~ca pra~, to owe zmiany w sposobie pracy sprawią, te ludzie stan~
się bardZ1eJ ~odat.m ~a dalsze rozprzestrzenianie się tych koncepcji; albojcśł1
normy te. z~1emnią ~·ę na s~utek wewnętrznych procesów reorganizacyjnych
to kiedy JU- zaczyna;ą obomąz~ać, p~yspicszajq owe z miony w organizacji
ludzkimi dz1~łaniam1, przeciwnie - wnikajq w owe działania, w ich wyniku
takie powstaJą, a zarazem same oddzialuj:i na charakter interakcji oraz kształt
struktur społecznych.
Struktura spolcczna n zmiana
Same struktury społeczne także mogą być źródłem zmian. Wbudowane
'~ więk~zość st~su~ó~ społecznych staj:i się ich zarzewiem. Zobaczmy jak to
się dZ1cje, anahzuJ'lc kilka n ajważniejszych tego rodzaju tródcl. '
Nicrówno~ć n zmiann
. Jednym ~ podstawowych źródeł zmian strukturnlnych jest nierówność
1
pows~awame z~62.ruco.wania ~la .sow~go, płciowego oraz etnicznego. Jak pod.
kreślają wszyst!Uc
dz ·· d teonc
. konniktu • nierówności· w dyst I')'b U<ji„ pienię
· · d
zy, w ł a-
y, prest.1zu, z roWla, 'W)'ksztalccnia oraz innych wa rtościowych zasobów
~warzaJą po~stawowe napięcie pomiędzy tymi, którzy posiadają, 8 tymi
n tórzy nie posiadają owych dóbr. Nie mus i ono przeradzać się w otwarty:
~cechowany prze~ocą ~onfl1kt, ale wytwarza presję nti stosunki społeczne.
c.'· .którz>: są w posiodomu dóbr, robią wszystko, teby je zatrzymać _umac-
niają swoją władzę, otaczoją się legitymizującymi ich przekonaniami i korzy-
staJą z róznych fo;m p~ymusu, w tym także fizycznego. Ci natomiast, którzy
owych :za~ob.ów nie ma;ą. często nie .są w stanie zdobyć się na nic innego jak
nar~eka_me • od .czasu do ~zasu protesty uliczne; jednak kiedy depl')'Wacja
nasila się, a l~dz1e zacz~'113J~ się organizować, w ówczas mo:!e dojść do 0 wiele
g!~bszyc~ zm1a~.1:~k vnęc nierówność działa jak szybkowar: pokrywka przy.
na1mmeJ prz~zJak1s czas Jest mocno zaciśnięta , ale ciśnienie narasta i dopro-
wadza do zm1~n - ~zasami stopniO\\'O, ale często w gwa?towny sposób.
Tego rod.za;u z.miany strukturalne s:ijeszcze pogłębiane przez nierówności
etmc~_ne. Kiedy .ci, którzy znajdują się."'. sytuacji pokrzywdzonych, należą do
Jakiejs. odrębnej sub.kultury etnicznej 1 podlegają dyskryminacji, wówczas
nap1~c~a wywoł~ne ?1erówno.ścia.mijeszczc się potęgują Subkultura etniczna
- . z. JeJ wartośc1am1, p~eko~aniami, ~armo.mi i organizacją _jest bowiem
m1e;scem ~rzekazY'~an~a sobie nawza;cm poczucia krzywdy i nastrojów nie·
zadowolema, wylamama przywódców i kodyfikacji przekonań. Czynniki te
219
konsumentów i przekształca charakter siły roboczej. Podobne cechy ma pali·
tyczna demokracja: pozwala ona, aby „wola'" ludzi oraz. róinych grup interesów
określala cele, do których należy dążyć, działania, które uznaje się za ważne,
oraz środki i zasoby, które maj;i być wykorzystywane; a ponieważ interesy są
zróżnicowane, musi dochod?ić do zmian. Przeciwieństwo gospodarki kapitali-
stycznej oraz demokratycznei;o systemu polityczncso taktc generuje zmiany,
jok się o tym przekonol iśmy w roku 1991, kiedy to upndl Zwiqzck Sowiecki,
albowiem reżimy totalitarne i gospodark3 planowa do takiego stopnia określa­
ją działania ludzi oraz ustalaj:) ich preferencje, że wywołuje to apatię i stagna·
cję, które często doprowadzają do zal:i.mania się takiego systemu.
Inne struktury instytucjon::ilnc, ta.kic jak oświatn, nauka, n1cdycyna, pra-
wo, religia, a nnwct rodzin:. t.."lk2e mosrt same się przek.sztnkn~. \V każdej
z nich już sam ich charakter generuje zmiany. Na przykład nauka dąży do
zgromadzenia nowej wiedzy potrzebnej do rozwoju nowych technologii, które
sq generatorem zmian; medycyna stara się polepszyć zdrowie, n tym samym
zmienia charakter systemów opieki medycznej; prawo często reinterpretuje
swoje ustawy albo obejmuje nimi nowe dziedziny; religia cz ęsto się sckulory·
zuje i przekształca w religię panujqcq, co sprzyja rozwojowi wyzna!\ konkuren·
cyjnych - bardziej opartych na żarliwo§ci religijnej, fundamentalistycznych
i sprzyjaj:icych fanatyzmowi; stosunki w rodzinie także mog'l się zmieniać,
zwłaszcza wówcz:.s, kiedy jej członkowie poddadzą j e krytycznej ocenie.
Poniewnż instytucje są ze sobq powiqznnc, j ednn oddzialajc na drugą,
a zmiany w jednej wywołują zminny w innych. Tak wi~c instytucje zmieniajq
sięnie tylko dzięki wewnt;trznej dyn3micc, ale taldc pod wpływem wszystkich
pozostałych. Ów efekt damin:t w pol:\czeniu z samoistnymi procesami we -
wn:\trz instytucji może stanO\\;Ć nie końCZ!\CY siQ bodziec do zmian. Na przy-
kład twoja rodzina, mój czytelniku, zmieniła si~ ogromnie w porównnniu z tą,
w której ja się wychowywałem: twoja mntkn nojprawdopodobniej pracuje
(podobnie jak ty, kiedy zostnnics: - w przypodku czytelniczki - matką);
przeciętnie rodzina jest mniejsza nnitcli w latach czterdziestych (i być może
będzie jeszcze mnicjszn, poniewnż pr:icujqcy i prowndzący inny tryb życia
rodzice coraz dotkliwiej odczuwaj!\ cięt:ir posi:idani:t i wychowywani!l d:icci);
twoja rodzina jest też najprnwdopodobnicj bardziej egalitarna niż w latnch
czterdziestych i pięćdziesiątych, n ta, któr:i ty stworzysz w przyszło5ci, będzie
z pewno.kią jeszcze b:lrdziej Cb:llitam:i (z:. pewne wraz ze swym współmałżon­
kiem b~dziccic nieustannie nc~ocjować zns:.dy was?.cgo związku). Tc ornz inne
zmbny st;inowiq pochodn:\ zmi:ln w gospodnrcc, n ta kil! wewnęirznych napic:ć
zwi:µ:mych z nierównym podz.i:Ucm obowiązków kobiet i mi:tczyzn w sprawnch
domowych. One z kolei powoduj:i dalsze zminny w rolach związnnych z płcią,
w polityce (coraz wii;cej kobiet b~d:il! uczestniczyć w rz:\dzcniu na szczeblu
lokalnym bądź centralnym mimo utrudnień ze strony mężczyzn) i w szkołach
(konieczność dostosownnin się do pracuj l\cych mntck). Zmiany te wystqpiij
takte w innych instytucjach, po czym ze zdwojonq sił:i powrócq, toby prze·
kształcić rodziny moich studentów i ich dzieci.
W przcszlości ten ła ńcuch zmi.ln był duto wolniejszy, n instytucje nic
poddawały się im tnk łatwo i podczas gdy zmieniali się władcy, n państwa
powstawały i upndały, wi~kszo~ć łudzi zajmowała się swoimi sprownmi, n ich
tryb ±yci3 si~ nie zmienili. Obc.?cni~ zrninny w instytucj:.ch dokonuj(\ si~ 0 wiele
221
 szybciej, co koidy z nos s"I · od . • .
. 1 nic czuwa w tych dZ1edZ1nach tycia które •wią.
znno są z tymi Instytucjo •
i rcli ·i Od k"1 d
. IP ·
.
· · .'
. mi - w pracy, rodzirue, szkole, polityce, prowio
~ Y UJ~wnily ono zdolność do szybkiego przekształcania si• ich
wzajemne pow1ązamn spr.a. · · .1. ·111
karuzel t r. .. WJ.aJq, <C nasze iyc1c
• •
przypomina czasami oszalałą
sobie p~cJ~~f~~T~~~~;;1{. albo się do tego przyzwycznić, albo znaleU
Demografia a zmiana
Równic~ p:ocesy zachodzące w populacjach ludzkich w dużym sto ni
przyczyntnp\_s1ę do powstawaniu z.mian. Kiedy j:tkaś populacja powiększ:a·1 u
wówcz.as konieczne S:\ nowe formy aktywności gospodarczej po to by nak ~'
ubrać 1 zapewnić mieszkania większej liczbie ludzi· niezbędne ;ta. . arnu '
nowe zasady prawnej i politycznej organizacji, aby kierować i ~:O~~~:::!e
oporne często. masy; do s ocjalizacji naras t.ijqcej liczby mlodzieiy potrzeb ć Trze:iego Świata, aby się ot rczyr!'e~YJrzcć Slę temu, co się dzieje w krajach
nowe szkoły 1 zasady .edu~acji itp. Wzrost populacji jest zatem potężn n:i~ą
".•pędową w s~leczenstw1e: wymusza wiele zmian instytucjonaln eh z"d ą
gieJ strony obniż:mic się jej wielkości może równiet stworzac· '! k. :U·
nom al · • d · l b Ki . parcie u zmia.
'. eJu, uzo s a sze. edy obniża się liczba lud ności jak to b l · k
szośc1 kraJów Europy Wschodniej pod rządami komunisty' . y o w Wlę •
dzieści lat d · · · · . cznym1 przez cz ter-
. po rugieJ .WOJ nie światowej, zmniejsza się liczba osób któ t b
zatrud nić, oraz dzieci w szkołach. • re rze a
Zm.i:my wywoływane są także przez ruchy ludności. Kiedy zwiększa si
u~b~n1_zacJ3, cz~mu ~warzyszy m3.sowy napływ ludzi zamieszkujących teren ę
wieJ.sk.ie do m1•st, J.ak to ~ię dzieje obecnie w kraj:>ch Trzeciego Światl
w .nic~Y'vałym tempie rozw1Ja się infr~struktura n1iejskn, tworząc 0 omn~
dzielnice slumsów d'3 zdesperowanych i niechętnie podcbjący ·h . . r
"k l
w1~k ":J.:idzy _Judzi. Sytu~cja tn z ~o.lei wymusza dostosoW11nic.s~~ ds~~~=·~: dou.
szkoln.'ctwa.' gospodarki. Z drugie) strony, 03 niektórythobsz~r•ch mles~ch
z~nic;sza s1~ hczba lu~ności - zjawisko to jest bardzo widoczne w St;n'1ch
ZJedn~zonych; pozostaJą ta':" g!ównie biedniejsi i starsi, czyli z natury mnie
mob1hu, ~tó;zy oczekują ?P•ek.i władz lokalnych, gdy tymczasem ieni dz J
z podatkow ;~st coraz mru~;. Sytuacja ta wymusza z.rnfany n:i sam~nąJac~
lokalnych, .0~1e~e społeczne;, szkolnictwie oraz innych instytuc;'ona!n • t
kturach mieJsk.ich. ycn s ru
' Migracje oraz obszary, gdzie występują one w więks?ym nasileniu, także
/: mAJą ogromny wpływ M strukturę społeczną. Na przyllid napływ M k k
na tereny południowo.zachodnie
. . . zmienia w ogromnym ~pmu "· · nie. t yelksykulan
o •
tu~ę tego ~eg10nu, ale .takze J~go gospodarkę, charakter lokalnych rządów
śwrndczema społeczn~ l szkolnictwo. Również napływ do miast wielu naszych
krewnych '.v poprze? mm Wicku i na początku tego stulecia spowodował zmian
w naJwa:m~Jszych mstytucjnch tych regionów. Emigracj:i także ł y
spoleczenstwo, zwłaszcza jeśli wyjeżdżajq Judzie wykształceni m~ Y"'. ~a';'1'
wolnych zawodów i biznesu. OdbiJ'a się to wówczas b·-' ,przke s atv.;c1e e
d . ~zo me orzys me na
..
~: . gospo 3rce, sferze rządzenia i szkolnictwie. Natomiast jeśli wyjeżdżają pra·
222
uważał, że każd• z tych skrajnych form dqty do tego, by się stać własnym
przeciwieństwem. Sys tem scentralizowany cechuje się nadmierną regulacją
wszystkich dziedzin życia, co prowadzi do stagnacji gospodarczej i niezadowo-
lenia, a w konsekwencji do powstania przekonań oraz nacisków poHtycznych
zmierzających do osłabienia funkcji regulacyjnych władzy oraz dojeJ decentra·
lizacji. Natomiast system zdecentralizowany cierpi na brak dosta tecznych
rc!!Ulacji, co utrudnia koordynację oraz kontrolę i prowadzi do powstawania
pr~ckonań oraz ruchów społecznych do"?agając~ch się wz~ocnienia.regulacji
poprzez centralizację władzy. Tak więc iedną z IStotnych sil dynam1zuiących
społeczeństwo jest oscylowanie pomiędzy centralizacją i decentraJiz3cją wła­
dzy - proces ten w sposób dramatyczny został uj3wniony przez rozpad silnie
scentralizowanego imperium sowieckiego na o wicie bardziej zdecentralizowa-
ną grupę niezależnych państw.
Inn:i teorię cykliczności sformułował ekonomista, a zarazem socjolog, ViJ.
[redo Pareto (1916). PodobniejakSpcnccr twierdził on, ieccntralizacja polityczna
prowadzi do ograniczeń e~onomiczny~h, co z kolei ~ywolujc niezadowo!cnie
wśród ludzi oraz stagnacJę w rozWOJU 1 przcpł)'WIC k3p1t3Ju. Sytuacia ta
wytwarza naciski na decentralizację, ale decentralizacja władzy powoduje tak
wielką ekspansję gospodarczą oraz spekulację, że prowadzi to do roz proszenia
ka pi talu (lub r •czej jego roztrwonieni•, jak to się sll!lo w Stanach Zjcdnoczo·
nych w latach osiemdziesi:itych) i do kompletnego chaosu, co z kolei stwarza
konieczność koncentracji władzy, potrzebnej do uregulowania działalności
gospod•rczej. J ednak procesy te są w du tym stopniu hamowane przez przeko-
nania kulturowe, ponieważ przekonania ludzi, że zmiany s q potrzebne, powsta-
ją znRcznie później aniżeli sama potrzeba tych zmi~ Lud_zie są przywiązani
do swoich poglądów i ten czynnik kulturowy utrudnfa zmiany. Kiedy Jednak
w wyniku pogorszenia si~ sytuacji przekonania Z3C%Jll:lj:\ się zmieniać. wów-
czas przyspieszaj:\ one zmiany w sferze regulacji politycznych, pomagając
wyłonić się nowym przywódcom.
Modele zmiany oparte na dialektyce i konflikcie
~lodcll.? cykliczne sri. w pewnym sensie, modelami dialektycznymi, ponie·
w:i:! z.:ikbdsjq, te w określonym stadium społec:mq organizacji - zarówno
centr:i1iz:tcji, j:tk i dcccntr:i1izacji władzy - tkwL1 uro<lki tr:insformacji do
przcchvn~so stndium. Tak więc w ustroju scentralizowanym istnieje stagnacja
i n>sentymenty, które powodują przejście do decentr.ilizacji, natomiast w cle·
cent raliZ'cję wbudowane S:\ zarodki ch3osu i spekulacji, które doprowadzaj'\
do zmiany systemu politycznego na b3rdziej scentna!izowany.
Knrol Morks i współcześni marksiści stworzyli dialektyczne modele zmian,
kt6ro równic! znkl:tdnjq, te zinrno transformacji jest wbudowane w formy
społeczne, nic w przeciwieństwie do modt!li cyklrznyt:h kłodą oni n:tci::sk
nri ewolucję- społeczeństw w kierunku komunistycznej utopii. Oczywiście we
współczesnych modelach ów utopijny stan komunizm.u jest wstydliwie pomija·
ny, 8 większość marksistów odrzuciłaby naiwne pojf:cie końcowe~o stadium,
<?wni.11'. fizyczni, wó,.;cz~,".,;o·!e d~j~ do braku •il
b1cdnteJszych warstw często odci~ta władze k r':' hoc .
zcj, ch~c1at.emjgracja
. Stll;2ktura wiekowa danej populacji l3k!; ~n~s~tctwo or:iz 1nne JnSl)1ucje.
~te zm1.an. Populacja, w której stosunek ł d . !odot';(dwplyw na powstawa-
Jak to się dzieje w Stan•ch Zjednoczonych~ "~lu ycś . ~/':"rych obnita się,
~~~:>;"~ ~;~~ ~o~oty z uzys~•)niem odpowi:i::;'; ,.;;0~;ch ~J!~;~;;P:{!:~~'.
(którzy nic p;acuj~y.J~aCUJ.q . ";'trzebnych na utrzymanie ludzi stars>ych
~udzie młodzi, jak to Jest::~~ ~okny s~leczeństwo, w którym przewatają
' Afryki, będzie mieć roblem a u spo =~ństw Ameryki Lacińsk.iej, Azji
pracy, szkól i świadcz~ń s I y z p~y~otowan1em odpowiedniej liczby miejsc
często podkopuje zaufanir:' d~ny~·t a t;ch wszystkich ~lodych ludzi - co
prowadzi do zmian w instyt . p~ 1 ~czn) eh przywóde<Sw l w konsekwencji
Tak więc, jak już ws ~~:,"c po itycznyc;h. . .
populacji, jej sklad i ru~y ni~l:m ~ rozdział~ dziesiątym, wielkość d•ncj
prowadzą do zmian. Wysta 'I . yrr.ś ? 00Jętnym, wręcz przeciwnie _
Widzimy, jakie nacisk.i na {;" ~t onać, ale nn~et w Stanach ZJednoczonych
wewnętrzne migracje oraz s~rz~Jc sJ>:Olec:z:ną t kulturę '-'')'\vicra imigracja ,
młodszych grup wiekowych k ·. się spoleczeństwn. o.oby należące do
zmian demograficznych po cze 3 ;'elki wysiłek przy• tosownnin się do owych
dyc:zną oraz wszelkie i~n ~~c:'~ to ~ne ~d:\ musinly pł;icić za opiekę me.
ludziom starszym. e WJa czcma społeczne, które p.1ństwo zapewnia
INTERPRETACJE ZMIAN
Już od chwili pows tani:t soc'olo ·a . . .
s~ołe~zne (Nisbet, 1966, 1969/ K~d u:tluJ_e poznać I zrozumieć P:zemiany
WJelk1ch transformacji swoich czasó!. . ~eJ t"'.ór:ów..dą!ył do wy)3śnienia
reorganizację społeczeństw t k.. in ustnaltzaci1 oraz jej wpl;"\VU n3.
ludzi. Póiniejsi socjologowie"~ s ~sun ' •J>?łeczno oraz tycie poszczególnych
przcksztakeni.:t związane z post"1.ndynuto·w1~li tę t~adycję, usiłując :zrozumieć
p · . n us na izmem 1 po t · .
. rznrznmy się pokrótce niektórym d I b ws 3Jąc.1 erą informacji.
do interpretacji zmian społecznych. mo e o:n adawczym ""'Ykorzystywan.r.n
Cykliczne modele zmian
Herbert Spencer (1874·1896) był ierwsz . .
model cykliczny. Uwatal on ż k . / t ym soc!ologiem, który opracował
przechodzi określony cykl od e ?z Y. yp społeczenstwa w historii ludzkości
. .w0Jown1czego" do ..industr· 1 • S
s.t wo .WOJOwników" to takie, w któ
wlad . 13 nego. połeczeń-
hzowana, natomiast w ,.industrialrym• . za Jest skoncentrowana i sccntra-
nym JCst ona zdecentralizowana. Spencer
223
. --=--- -·, ··-------..
ale kiedy dokladniej przyjrzymy się owym modelom, zawsze znajdziemy tam
przekonanie, że w przyszłości czeka nas .coś lepszego· od kapitalizmu. Nie
musimy jednak akceptować tych wszystkich ukrytych zależeń, teby docenić
mocne punkty modeli marksistowskich.
Jedna z dialektycznych teońi konfliktu kładzie nacisk na wewnętrzne
sprzeczności każdego systemu organizacji społeczeństwa. Jak podkreślał
l\!arks, określony wzór organizacji ekonomicznej wytwarza bodziec do własnej
transfońnacji, pozwalając tym, którzy są w niekorzys tnej sytuacji ekonomicz·
nej i społecznej, organizować się w dążeniu do zmiany systemu (Marks, Engels,
1848). Zatem w początkowym okresie rozwoju kapitalizmu robotnicy znaleźli
się w sytuacji (w degradujących ich fabrykach i miastach), w której mogli się
komunikować, wyłaniać przywódców, rozwijać ideologie i mobilizować się
politycznie do wymuszania zmian. Przewidywan3 przez Marksa wielka re-
wolucja proletańatu nigdy nie nastąpiła, ale uwidocznione przez niego siły
(mobilizacja robotników w celu realizacji własnych interesów) przyczyniły się
do pewnej redystrybucji dochodów i władzy w społeczeństwach kapi talistycz-
nych, dzięki czemu poziom życia robotników znacznie się poprawiI.
Ten sposób argumentacji kladzie nacisk na is totne fródlo zmian, jakim jest
nierówność. Złożony system organizacji społeczeństwa wytwarza nierówności
i przez pewien czas pogarsza sytuację życiową tych, którzy znojdują sir, na j ego
dnie. Ale w miarę jak narasta ich niezadowolenie i zaczynają się organizowa~.
aby lepiej zadbać o swoje interesy w dążeniu do redystrybucji dóbr, w-,muszają
zmiany w polityce, gospodarce i w dystrybucji wartościowych zasobów (Da-
hrendorf, 1959). Ten sposób argumentowania - po raz pierHszy przedstawia·
ny przez Marksa, a następnie kontynuowany przez jego uczniów - dostarcza
nam istotnych informacji o funkcjonowaniu świata.
Rozszerzenie tych idei n3stąpilo wraz z rozwojem analizy systemu świata ·
wcgo. Teraz dynamikę nierówności rozpatruje się w kontekście systemu gospo·
darki światowej. A zatem jednostką analizy nie jest społeczeństwo, lecz system
społeczeństw, albowiem podobnie j•k to się dzieje w jednym społeczeństwie,
takie w całym ich systemie widoczne są formy nierówności. Immanuel Wałler­
stein (1974) był jednym z najbardziej zagorzałych zwolenników tego pogl~du.
Jego zdaniem w systemie kapitalistycznym istnieje określony wzorzec nicrów·
naści; w „środku'" pewnego geografic-znego obszaru znajduj<\ sit: te państwa,
które są najb3rdzicj rozwinięte pod względem ekonomicznym i które z racji
swej potr,gi gospodarczej (z3 pomocą międzynarodowych korporacji wspóldzia-
bjących z rządami) wykorzystuh inne biedniejsze regiony, zabieraj:ic im
bogactwa naturalne i nie daj;ic prawi~ nic w zamian; owe „peryferie'" sk.b.d:lj:\
się ze społeczeństw, które dostarczaią surowców .środkowi" i w ten sposób
z3pcwniają mu zyski i d obrobyt; natomiast społeczeństwa . pólper/feryjne·
zn3jduj:i się pomiędzy .środkiem" o .peryfeńami " i często odgrywają rolę
kanałów przepływowych dla bogactw naturalnych płynących z zewnątrz do
wewnątrz. Nawet jeśli ,.środek" inwestuje kapitał w .peryfcńe", to jest to
niewielka inwestycja i nic pobudza ona rozwoju ekonomicznego kraju; sytuacj~
tą pognrsznje:szcze fakt, te bocnctwo ~:mego narodu - jego surowce na.turn lne
_sprzedaje sii: po niskich ccnnch, CO Jest równoznaczne z OC"Tabinnicm narodu
z bogactw, które;:' przyszłości moc_Iyby sfinans~waćjego rozwój. ten sposób w
niewielka .klasa panstw .środka wykorzystUJC .masy" narodów .peryferyj-
225
 nych" i tym samym przyczynia się do pogl~biania świoto\vych nierówności.
W wielu tego typu teoriach inspirowanych przez podejście marksisrowskie
występuje ukryte znlotenic, czy tct nndziej:l, te wrnz z rozprt.estrzeninniern
się knpitnli zmu ornz narastanient nierówności spowodowanych wykorzystywa.
niem jednych państw przez drugi e, owe „sprzeczności knpitnlizmu" dojdą do
takiego punktu, w którym konflikty wymusi~ redystrybucję ze ,.środka" na
„peryferie". Niczaletnie od tcso założenia nnnliza systemu świntowego zwraca
uwagę na istotnildynnmikę zmian społecznych: przepływ bogactw naturalnych
z jednych społeczeństw do d rugich ornz istnienie nierówności w sknJi świato­
wej, które stanowią poważne iródło napięć, może doprowadzić do wybuchu
konfliktu, a następnie do zmian społecznych.
Funkcjonalno-ewolucyjne modele zmian
Modele ewolucyjne kładą nacisk na kumulatywną naturę zmian społecz­
nych. W swoim rozwoju historycznym społeczeństwa rozrastały si ę i stawały
coraz b~rdziej złotonc - przechodzqc od prostych społeczności myśliwych
i zbieraczy do kopieniackich, a następnie rolniczych, po czym przerodziły się
w industrialne i postindustrialne. Większość pierwszych socjologów szerego-
wała ewolucyjne stadia rozwoju od prostych do złożonych, ale najbardziej
skomplikowane teorie stworzyli funkcjonaliści. Głoszą one, że ewolucja obej·
mujc proces wzrostu populacji, konieczność dyferencjacji s truktur społecznych
w celu zaspokojenia potrzeb powiększającej się populacji OI.lZ wyłanianie się
nowych mechanizmów integrujących ją i koordynujt\cych jej działania.
Chyba 03jbardziej szczególo'"-'O przedstawił tego typu teorię ewolucyjną
Herbert Spencer (1874-1896). Uwatal on, że ewolucja społeczeństw przeszła
w historii przez kilka dających się wyróżni~ etapów: prosty bez przywódcy
(myśliwi, zbieracze), prosty z prz)"vódcą (kopieniactwo), złożony (zaawansowa-
ne kopieniactwo), podwójnie złożony (rolnictwo), i końcowy, potrójnie z!ożony
(współczesny, industrialny). \V ciągu tej ewolucji społeczeństwa stały się bar-
dziej zróżnicowane (lub jak chce Spencer - złożone) i to wzdłuż trzech osi
funkcjonalnych: 1) produkcyjno-reprodukcyjnej (pozycje i jednostki społeczne,
które związane są produkcją ekonomiczną oraz z socjalizacją nowych członków
społeczeństwa); 2) regulacyjnej (pozycje i jednostki społeczne, które zaangażo­
wane są w sprawowanie kontroli politycznej); 3) dystrybucyjnej (pozycje i jed·
nostki, które zajmują się przepływem dóbr, usług, informacji oraz innych
zasobów). Kiedy zróżnicowanie się pogłębia, powiększają się takie problemy
związane z koordynacją i kontrolą, wymuszając powstanie takich struktur,
które ułatwią: uzależnienie od siebie nawzajem poszczególnych jednostek
(rynki i wymiana, drogi oraz inne środki komunikacji i transportu) oraz
polityczną kontrolę i koordynację poszczególnych jednostek (przepisy prawne
i urzędy kontrolujące).
Emil Durkheim wiele zapożyczył od Spencera, polożył jednak nacisk na
funkcjonalne znaczenie systemów kulturowych. Uważał on, te postępujące
różnicowanie się społeczeństwa na coraz bardziej wyspecjalizowane pozycje
226
·~;- --·--··
I'
j1 są wladz.y i przywilejów, mobilizują się, aby zmienić swoj~ poło~enie. Czasami
mobilizacja ta prowodzi do rozpadu społeczeństwa, ale moz~ ta~ze spo~od.owa.~
l
pewną redystrybucję władzy i bogactw. Dopiero z nastaniem mdustnahza~J1
oraz pojawieniem się zróżnicowania pozycji oraz zynków wł.adza stała s:ę
bardziej de mokratyczna, n wrnz z tym rządzącyzostah z~uszc~l dop.rzyznan1a
mniej uprzywilejowanym nowych świadczeń - ed.~kaCJI, bezp1ecz~nstwa pra-
.1! cy opieki zdrowotnej, emerytur, opieki społecznej itp..Tego _rodzaju redystry-
I bdcja rodzi poczucie tożsamości narodowej oraz. prz.ywiq~am~ do generalnych
l wnrtości i przekonań obowiązujących w danym społcczenstw1e, a tym samym
dostarcza podstawy do jego integracji.
Modele postindustrialne i postmodernistyczne
\Vicle napisano na temat postindustrialne~o i post~oderni~tyczne~o społe·
czcństwa będącego wynik.iem dotychczasowej ewolucJL Terminy te me ozna-
czają tego samego, stanowią one rnczej fi~~zoficzn~ k?mentarz na tc~rn: współ·
czesncc:o spolccz.eństwn. Nic twor1.ą teor11, lecz us1l~IJ<\ p~kaz~1ć s~an 1 k1e~nck
jego ro 2 woju _jest to zatem dobry temat. na znkonczemc rozdz1alu poświęco-
nego zmianom społecznym. . . . S. Badanie zmian stanowi centrum zaint.erHOwań wnyttkieh •ocjol~nych a na liz, poczynaj4c:
Komentarze na temat post.industrializmu ukazują transfo:ma~~c zw1~zan~
z dalsz m postępem t echnologicznym w produkcji i komunikacji. Pom~w~z
mosz.r:y mosqjut "''Ykonywać wiele rutynowych zndoń w przem?'śl~~z~~=n~~
siQ charakter procy i społeczeństwa. Role za.v.:odow.e ~?'ngaJą ę . . Y
umiejętności oraz praktyki, dzięki czemu edukacja S~J~ suncszc.~e wn.żnicJsza.
p I g:i. teraz w dużym s topniu na przetwar7.amu mformacJt, a me rzec.z~,
ś:~~~t~o~~nikacji zaś umożliwiają l udziom życie i pracę w wnru~~nc~ ~~.1e~·
szego 2asęszczenio., daleko od tradycyj~c~o mi~sta czy aglomer~~l ~~?:łc~cn.
Powstaje nowy typ człowieka - bnrdzteJ mobilny, elastyczny, Y ~ Y
i zsekułaryzowany (Bell, 1973; Hage, Powers, 1992). . .
Komentarze na temat postmodernizmu podkreślają, d: ws~ółcz.csne społ~­
czeństwa stają się t;ik płynne, że następuj~. total~a dccen~rahz.aCja. F~nkc~a
regulacyjna i kontrolna rządu i organizaCJl zan1.ka, w mrnrę Jak. na~11a s1ę
zróżnicowanie pozycji, jak wartości i przekonania kultu~owe St:1J~ się zbyt
abstrakcyjne i odlegle, jak mnożą się rynki, n~ których mozna kupić 1sprzedać
niemal wszystko jak rozpad 3ją się więzi sąsiedzkie 1 wspólnotowe z powodu
ciągłej mobilnośc'i ludzi na terenach podmiejskich, jak de?'okr~tyczna władz~
staje się arenq rozgrywek środków masowego przekazu, nie .m~J~C sensowny~e
programów ani płaszczyzn porozumienin, a media oraz s!ec1 mformntycz.
oddzielają ludzi od miejsca pracy. Ludzie tracą kon.tnkt pomtQdzy sobą iarównb0
w pracy, jak i w domu, w st\_siedztwic, pohtyce l w kultu.rz?. W ten sposóh
racjonalność modernizmu - przejawiajqca się w fabryknch.1 b1urokr~~y~nyc
systemach zarządzania - utorowaln drogę do nieracjonaln~J P.łynno.śc1 ~ . aosu.
Obraz ten jest oczywiście stronniczy, z silr1ym zaba rw1cn1em oceniającym,
niemniej zmusza nas do zastanowienin się nad charaktcrc~l współczesne~~
społeczeństwa, nad jego ewolucją i rozwojem. Jako członkowie tego społecze
228
li
rodzi następujący problem: W jaki sposób ludzie mogą podzielać wspólne
symbole kulturowe, skoro zajmują się tak zróinicowanq działalnością, n tym
snmym maj(\ cnłkiem odmienne doświndczenia? Otót Durkheim uważał, że
ewolucja powoduje ..generalizację" wartości po to, by mogły one mice! zas toso-
wanie d o najrozmaitszych sytuacji tyciowych każdego człowieka. Jednocześnie
normy instytucjonalne odnoszqcc się do wszystkich istotnych s(cr nas zej dzia·
la łności - rodziny, pracy, religii, polityki itp. - muszą stać się bardziej
jodnoznnczno i szczegółowe, nby ludzie wiedzicli,ja k mnjq postępować. A zatem
WRrtości mogą nam na przykład mówić coś takiego, jak „pracuj pilnie„, nato-
miast przekonania i normy w pracy, r odzinie, szkole oraz w innych sforach
instytucjonalnych powinny wskazywał!, w jaki sposób wartośf tę realizować.
Tnk więc kultura różnicuje się podobnicjnk struktura spolecznn, ale Durkheim
uważał, że jednocześnie dostarcza ona ludziom wspólnych, ujednoliconych
symboli wraz z normami określającymi postępowanie w wielu zróżnicowanych
i \yYspecjalizowanych sytuacjach.
Bardziej współcze~nc funkcjonalne teorie ewolucji społecznej (Parsons,
1966, 1971) kontynuuią te wątki. Ewolucja obejmuje wzrost wielkości i złożo­
ności społeczeństwa, stwarzaj:ic przy tym problemy integracji. Są one rozwią­
zywane na szczeblu strukturnlnym przez koncentrację funkcji regulacyjnych
władzy, p rzez powstanie systemów rynkowych w celu dokonywania wymiany,
a tym samym wzmocnienia współzależności jednostek społecznych (pomiędzy
mną i tobą na rynku pracy; pomiędzy producentami a nabywcami dóbr, usług
i dosłownie wszystkiego na innych rynkach), prtez rozwój prawa i sądownictwa
w celu nadzorowania wymiany oraz ograniczania władzy rządzących. przez
rozszerzenie praw obywatelskich i wyborczych na całą populację oraz wytwo-
rzenie uogólnionego poczucia wspólnoty za pomocą ogólnych wa rtości i prze-
konań.
Modele ewolucyjno-ko nfliktowe
Modele marksistowskie zawierają także pewne elementy ewolucyjne, ole
istnieją również inne teorie konfliktu, które, podobnie jak marksiści, kladą
nacisk na nierówności jako siłę napędową ewolucji, a śladem funkcjonalistów
podkreślają rolę dyferencja cji oraz integracji. Wedle tych teorii (Lenski, 1966;
J. 1\1rner, 1984a) ewolucja napędzana jest przez postęp w technologii zwięk­
szający ilość wytwarzanych dóbr. W wyniku tego powstaje ogromna nadwyżka
produkcyjna, którą przywłaszczają sobie pewne warstwy społeczne i wykorzy-
stują do koncentracji władzy oraz powiększania swoich przywilejów. Następnie
władza ta jest używana do wydobycia jeszcze większej nadwyżki, co przyczynia
się do pogłębiania nierówności. Ów system przejmowania nadwyżki funkcjo-
nuje dopóly, dopóki istnieje rozwój technologii oraz wzrost produkcji, koncen-
tracji władzy, a także pogłębianie się nierówności - osiągając swój szczyt
w społeczeństwach rolniczych w postaci monarchii absolutnych oraz warstwy
dziedzicznej szlachty, która miała władzę nad ogromną rzeszą biednych wieś­
niaków. Ale nierówności wymusza.ją zmiany, ponieważ ci, którzy pozbawieni
227
·- - - -. ·
.- - - -·---··-··- --
stwa mamy prawo do oceny wartości utyskiwań postindustrialnych i postmo-
dernistycznych myślicieli . Czy obrazy te są trafne? Moim zdaniem są bardzo
silnie p rzerysowane, ale tego rodzaju komentarze każą nam się zastanawiał
nad skutkami ewolucyjnych zmian w naszym życiu.
Podsumowanie
I. W cil\,g"U osL3tnkh kilkuset lat wyd.1tnie wuoslo ~mpo dokonujących się zmian •poleet nych.
Zmiany moi:ą się kumulować, ałe .,,. hi•torii ludzk ich 1polcczeństw :t na my taktc gwnłtowne
odwroty od nich. Tnk zdan alo 1i~ zwlan ci:i. w e poce rolnictwa.
2. Zmiany moaą być powodowa ne u1kic pn:ez czynniki kullurowe, zwlnn.cza Zfli p n ez: a) inno-
wacjo w technologii, b) ewolucyj nq zmianę przekonań. c) dyfozję sys temó,,.,. symboli. T~go
rodzaju zmiany kulturowe 91\ b:udzo blis ko powiąu.ne ze zmianAmi w :atrukturnc:h, inic:juj11c
Je albo przynlljmn iej pny•pieu Ajqc jui: rozpoczęte zmiany alruktura lne.
3. Istnieje kilka nnjw11t nieju y1:h i ródd zmian 1lruktur 1po?ccznych, takie~ jak: n) nie~wnoki
j wynikajl\CY t nich konnikt o do1tęp do dóbr. b) s ubkultury dl\łl\ce do zmia ny 1wego n1ekOrt:)'·
1tnego poloieni:i., c) ins tytucje, w których zachodzą procesy ""'Ywołujqc:e ich wła.sne lrtms(or-
m:i.CJO.
4. nodicem do pn:eobmi:cń f i\ ta kie procesy demo'1"Sfiune, zwłou:c:r.a za6 zmiany wie.lkołci
populnrji,jej ruchy or11.z struktura wickow11.
od początku islnicnio tej dyscypliny at do chwili obecnej. W celu wyja.ł.nien ia t.tgo zjawis~
powsttłlo kilk• podttawowych modeli: a) modele cykliczne, klodqce nac11k na pn.cchodztnie
ipolccz.cństw od jednego do drucie.:o :r. dwóch pod1t.awowych •lnndw; b) mocie.le d l•!e.ktyczno-
·konniktowe podkrdlajĄce tkwiĄCI\ w nierównościach dynamikę prowadzl\CI\ do z.mui.n: c) mo-
dele runkcjonalno·e wolucyjne w których najwłltnif'jsz.ym n.ynnik.iem je sl pn.echod:::enie od
proslych do dot.onych form 1~lecinych oraz towun.ynĄey mu wy• ilek zaapokojenia nowych
potneb i t.l\dań; d >modele kon01ktowo·ewolucyjne. dla kt.ór-ych ail11 napędowq podcrat prze-
chodz.cnin 1polcczcń!ltw od prostych do btlrdzioj doi onych •t\ n icrdwnol;ci wynika,Jttco :r. re<>rJlł·
niutcji •połeneństw pod wplywe m nowych technolo1:ii: c) lutnc ko~en~an.e zarówno .post·
Indust rialne·, Jnk i .postmodemittyczne· na tema t pn.eknlakania a1ę tpolen.eń..stw pod
wpływem zanwo.nsownnych technologii in(onnntycznych i sy1temów med ialnych.
 Epilog
UWAGI DLA STUDENTÓW
i. NA TEMAT POŻITKÓW
LI
PŁYNĄCYCH
Z SOCJOLOGII
r z ?rgamzacJą stanoWlą_duszę socjologii. Dziś potrzebna jest nam nowa, szersza
~
11
:ii'
~!1:. I·
~I·
,.!I
•11f
~11~·
.i
.i,
!:
"
j!
I!
f
~~
·1
·li
:1
~i
;!
;ti
lorze prywatnym działalność produkcyjna wymaga także kontaktów z ludżmi,
z klientami, z urzt;dami państwowymi oraz z innymi przedsiębiorstwami,
n zatem praca ta ma wyraźny profil socjologiczny. \V urzędach rządowych
i samorządowych rośnie znaczenie funkcji uslugowych i kontrolnych; wszyst-
kie one wymagają znajomości socjologii, ponieważ zajmują się obsługą ludzi
i koordynacją ich działalności.
Być może nic masz już ochoty na dalszq lekturę, ale jeśli nadal cię to
interesuje, to powrócimy teraz do kaidcgo z rozdziałów tej ksiąiki i \\'}'kntcmy,
dlaczego przedstawione w n ich zagadnienia mają tak wielkie znaczenie rów-
nież w pracy zawodowej. Zacznijmy od rozdziału drugiego.
Jeśli chcesz zostać zawodowym socjologiem, to musisz poznać teorię i me-
tody badań. Umiejętność gromadzenia, analizowania oraz interpretacji danych
jest bezwzględnie W}'TTrngana zarówno w sferze gospodarki, jok i w urzędach
poństwowyc:h i samorządowych. \Viększość studentów oczywiście nie ma za-
miaru zawodowo zajmować sic; socjologią, ale niemal każda praca będzie
wymagała umiejętności radzenia sobie z informacjami dostarczanymi w formie
statystyk oraz wykorzystania umiejętności teoretycznych do ich interpretacji.
Trzeba będzie zatem wiedzieć, w jaki sposób dane zostały zebrane, jakich
metod utyto i w jaki sposób dokonano ich ana1izy; jedn()(ześnie sam musisz
znać metody analizy - co zapewnia wiedza teoretyczna - po to, żeby umieć
interpretować da ne i podejmować na tej podstawie świadome decyzje. Ci,
którzy umieją gromadzić, analizować oraz interpretować dane, znajdują się
w o wiele korzystniejszej sytuacji i mają przewagę nad innymi we wszystkich
wymienionych powyżej zajęciach. Jeśli wchodzisz w życie zawodowe bez zna-
jomości podstawowych narzędzi z zakresu nauk społecznych, to masz o wiele
gorszy start.
Nawet w iyciu prywntnym mamy na co dzień do czynieniri ze statystykami
oraz innego rodzaju analizowanymi danymi - w telewizji, w prasie i w rozmo-
wach ze znajomymi. Często słyszymy ludzi, którzy jak z rękawa sypią rótnymi
danymi. \Vszyscy tyjemy w świecie, '"' którym fakty sq często faktami staty-
stycznymi. Be2 znnjomości właściwych metod ich gromndzcnin, analizowania
oraz interpretowania możemy stnć się przedmiot.cm manipulacj i. Wicie „fak-
tów" podawanych w środkach masowego przekazu jest, moim zda niem, całko­
wicie fałszywych i kaidy. klo mn choć trochę wiedzy na ten temat, może to
znuwnż.yć. Nn przykład w telewizji cnlkowicie błędnic inte rpretowane SI'\ done
nn tcmnt liczby rozwodów w Ameryce, przestępstw, zatrudnienia i bczrobocin,
"wiodące wsknfniki ekonomiczne", wskniniki cen towarów konsumpcyjnych
oraz wskniniki wzrostu lub spadku niemal wszystkiego. Na ogól wynika to
z ignorancji producentów i komentatorów telewizyjnych, chociat niektóre błęd·
ne interpretacje mogą być podnwane rozmyślnie. Co więcej, czytałem w '";cłu
cznsopismnch informacje do tego stopnia wadliwe pod względem metodologi cz·
nym (dotyczyło to przede wszystkim sposobu gromadzenia danych), że pozba-
wione były wszelkiej wartości. J ednak większość ludzi skłonna jest w nie
uwierzyć. Nic grozi to moim czytelnikom, choć pamiętajcie, te jeśli nie będziecie
pogłębiać swojej wiedzy, to także wami będzie można manipulować.
A zntem ponieważ. do każdego z nas dociera nieustannie mnóstwo informn·
cji, które nic są niczym innymjnk zbiorem określonych danych, nicbczpicczcń·
slwo bycia błęd nic poinformownnym grozi nam wszystkim, jeśli nie będziemy
232
J?c<ly patrzymy na współczesny śwint, widzimy, z ilomn problemami bory-
ka ~u; nasze społeczeństwo. J ak nnleży zreorganizować amerykańskie korpo-
raqe, aby mogły sprostać światowej konkurencji? Jak tworzyć miejsca pracy,
które dawa lyb~ pracownikom poczucie, ie robią coś sensownego? W jaki sposób
zapewnić l~dziom wygodny dojazd do pracy? Jak rozdzielać pomoc społeczną?
Jnk organizować opiekę medyczną, aby była mniej kosztowna? Jak lepiej
k~ztalc1ć stu.dcntów w dobie globalnej konkurencji ekonomicznej? Jak zapew·
nić ws.zystki.m .mieszkania? J.nk zmniejszyć sferę ubóstwa? W jaki sposób
łagodzi~ napięcia rasowe 1 etniczne? Jak skuteczniej planować rozwój miast?
Co zrobić, by rząd był ~prawniejszy? Jak ulrzymac! równowagę ekologiczną?
Te ora~ inne pytania są konkretne, bezpośrednie i odnoszą się do każdego
z nas. Maią one charakter socjologiczny, ponieważ odpowiedź n a nie wymaga
zrozum.1enia zasad, wedle których ludzie się organizują. A problemy związane
wiedza."~ tern.at ludzkich za~howań i organ izacji; dzięki temu powstają więk­
~ze mozltwośc1 pracy dla soc;ologów, k tórzy umieją zbierać, analizować oraz
mterprctow~ć dano dotyczące ludzkich populacji, a takie radzić, w jaki sposób
rozWiązywac liczne problemy organizacyjne, z którymi boryka się obecnie
społeczeństwo amerykańskie.
. W dłuższym okresie będziemy zatem mieli do czynienia z prawdziwą inwa-
ZJ.ą SOCJOiogów do. prnc ~ozauczelnianych. Niektórym kojarzyć się to może
z mwazJą W1zyg?tów'. ale Ja ~olę. widzi~ć w nas armię wyzwoleńczą. W każdym
r~z1e ~~zie to cicha 1.spoko;na mwaz1a, dokonująca się wraz z zajmowaniem
w_1clu :óznych stnno\~1sk pr~cy przez ludzi mających socjologiczne wykształcc­
n~e. Nic ~aws~c będzie to, niestety, błyskotliwa kariera, połączona z wydawa-
ntem soc;ologicznych ocen, które z uwagą są wysłuchiwane przez biurokracje
rządowe i korporacyjne.
. I tak. na przyklad ujrzymy zapewne socjologów jako analityków danych,
k~crowni~ó'~ urzędów, .d>:ektoró.w handlowych, wykwalifikowanych pracow-
mkó~ op1ek1 społeczne).' k1erowmków ośrodków adopcyjnych, dyrektorów wy•
dz1ałow planowania miast, oficerów policji, dyrekt.orów parków i ośrodków
rekreacyjnych, urzędników w różnych działach samorządu miejskiego, dyrek-
torów do spraw p~anowania rozwoju, organizatorów społeczności podmiejskich,
statystyków w bmrach ewidencji ludności, pracowników socjalnych, konsul-
tantó"'.' do spraw z~rządzania, pracowników agencji reklamowych, agentów
~bezp1ecz.e01owy~h 1 ~Jaści~ieli firm deweloperskich. Jak zatem z tej krótkiej
listy wynika, soc;ologtczna inwazja dokona się głównie w sferze róinorakich
u~lug, w tym organizacyjnych. We wszystkich tych zawodach trzeba mieć
w1edzę na temat organizacji, ludzkich zachowań i różnorodności kultur. Nie-
które z nich będą wymagały poszerzenia lej wiedzy i uzupelnienia jej o znajo-
mo~ć teom, metod bodawczych i statystyki, w innych wystarczy wiedza na
P?Ztom~e podstawowym, niemniej będzie ona konieczna jako narzędzie r adze-
ma sobie z codziennymi zadaniami.
. Po_większający się zakres zawodów, w których przygotowanie socjologiczne
;est ~1ezbędnc, ~o rezultat przekształceń dokonujących się w gospodarce jw sy·
stem1e rzqdzcma: Gospodarka postindustrialna zatrudnia coraz więcej ludzi
w usługach. Poniewat roś~ie liczba zadań 'Y)'~onywanych pr:z:ez maszyny,
wzrasta te± zapotrzebowanie n~ personel obsługujący proces produkcji. W sek- ·
231
·- - ·.. : ./. " .
. ---·-~ ;_: - . . . ·- .:
zn~li metodologicznych procedur. Nawet dla własnej orientacji w świecie
wypełnionym informacjami trzeba choć trochę znać metody nauk społecznych.
Przejdźmy obecnie do rozdziału trzeciego. Dowiadujemy się z niego, że jeśli
chcemy wiedzie~. w jaki sposób Judzie się zachowują. to musimy poSił\ŚĆ wiedzę
o kodach kulturowych. Jakimi syslemamij~zykowyrni dysponujemy? Jaka jest
natum i poziom technologii słuiqcych do manipulowania środowiskiem? Jaka
jest hierarchia podstawowych wartości? Jakimi przekonaniami - zarówno
w odniesieniu do faktów, jak i ocen - posługujemy się w n ajwatniejszych
sytuacjach? \V jakim stopniu znamy najważniejsze normy instytucjonalne?
Jaka jest treść naszych zasobów wiedzy? Do jakich subkultur należymy?
Odpowiedzi na t e pytania powiedzą nam bardzo dużo na temat nas samych -
w jaki sposób postrzegamy świat, czego można się po nas spodziewać, co
sprawia, ie czujemy się szczęśliwi, a co ·wywołuje nasze niezadowolenie, i jak
jesteśmy przygotowani do kontaktów z innymi ludfmi.
To, co dotyczy nas, dotyczy także innych. Jeśli chcemy zrozumieć innych
łudzi albo nawe t im pomóc, to musimy poznać ich kody kult u rowe. Osobiste
niepowodzenia i trudności w dostosowaniu się do określonych warunków
społecznych stnnowią do pewnego stopnia problem kulturowy. Ludzie często
mają sprzeczne przekonania. Mogą takie mieć kłopoty z dopasowaniem swoich
przekonań do tego, czego wymaga jakaś sytuacja, albo mogą nawet nie znać
przekonań i norm związanych z daną sytuacją. Nie twierdzę, :te problemy
poszc7.cgólnych ludzi mają zawsze charakter kulturowy, uważam jedynie, że
tkwią w nich zawsze pewne kulturowe czynniki. \Viele osobistych problemów
związanych jest z konfliklami, namiętnościami, emocjami oraz: sprzecznościa­
mi, które mogą być wyivołane przez wartości, przekonania, zasoby wiedzy
i normy instytucjonalne.
Tak więc jeśli chcesz pracować w zawodzie, którego celem jest pomaganie
ludziom - czy to jako nauczyciel, pracownik opieki społecznej, psycholog czy
kurator sądo\vy - t o musisz poznać dynamikę kultury. Powinieneś poznać
treść rozdzia łu trzeciego, i wicie, wiele więcej. Jednak obecnie przede wszy·
stkim najwatnicjsze jest, nbyśmy pamiętali, :te kn!dy człowiek ma wlasne
zaplecze kulturowe. To, kim jest dana osoba, może by~. i na ogół jest. tego
odbiciem. Profesjonaliści muszą wiedzieć, w jaki sposób odkryć i wydobyć
z Judzkich umysłów te kulturowe treści. Może nam w tym pomóc dalsze
zgłębinnic tajników socjologii.
Wiedza o procesach kulturowych jest takie niezbędna wówczas, kiedy
chcemy pomngać cnlym grupom i populacjom ludzi. Jeśli chcemy pomóc jakiejś
grupie, to musimy poznać wspólne zaplecze kulturowe jej członków. Jeśli
chcemy obnityć wskaźnik urodzeń w danej populacji, to musimy znać uznawa-
ne przez nią wartości odnoszące si~ do tej dziedziny przekonania oraz najważ­
niejsze normy, które nnknzują posiadanie wi<:kszej liczby dzieci mimo dostęp­
ności środków antykoncepcyjnych. Jeśli ehcemy pomóc jakiejś mniejszości
etnicznej w przystosowaniu się do życia w dnnym społeczeństwie, to musimy
wied7.ieć, pod jakim względem jej kultura rótni się (bądź jest w konflikcie) od
kultury większości społeczeństwa. Jeśłi chcemy zainicjować jakąś dzialalność
politycznq - np. walkę o równe prawa, prnwa obywatelskie bądż pracownicze
- to główne n asze zadnnie b«";dzie polegało na zmianie ludzkich przekonań oraz
norm instytucjonalnych.
233
 I nawet jeśli nic interesuje cię pomaganie ludziom nlbo ~bn~nnlc. świata,
tD wiedza o dynamice kulturowej mote ci się przydać. NawctJcśh myśhsz tylko
tym, teby zarobić jak najwięcej pienię~zy, tD taktc bardzo watna Jest
0
znajomośt kulturowych wartości, przckonnn 1 norm ~nawan~c~ przez osoby,
z którymi prowadzisz interesy, albowie~ wszy~c.y iYJcmy w św1ec1c subkultu_r,
zarówno tych wyratnie widocmych,jak 1 trudmcJ dost~egnlnych. Przekonania
i normy rótn ią się w obn;bic poszczególnych orgamzaCJ~, pocz~~Jąc _o~ wierz-
chołka poprzez wszystkie ich szcze~lc. K~lturow~ z~6żmcowan1c 1slntCJC. tak~e
wewnątrz społeczności lokalnych 1 pomt~dzy nimi. W całym społecz.enstw1e
niektóre różnice mają swoje korzenie w kulturowych syslemach etnicznych,
klasowych; regionalnych.Jeśli mamy do czynienia z ludźm'. zajmującymi. ~óż~e
poz.ycjc społeczne, to musimy wiedzieć, j~k.ic zr~inicowan1e kult~row~ I Jakie
procesy to spowodowały. W tym wszystkim_ moz~ .nam pomóc SOCJologm, a z~:
tern choćby tylko dln zdobycia lepszych kwahfi kacJl zawodowych warto zagłębie
się w dalsze studiowanie tej dziedziny nauki.. . . . . . . .
I wreszcie stwierdzić należy, ż.e uświadom 1cmc sobie istnienia zrózmcowa-
nia kulturowego oraz procesów, które je powo~uj.ą, spra.wi, ~c będziesz lepszym,
światlejszym i bardziej tolerancyjnym czlow1ek1cm. N1cw1Clc osób z \vyksztnł ·
ccniem·socjologicznym myśli w sposób nietolerancyjny. Już choćby dla własne-
go oświecenia warto zgłębiać ów świat symboli i kultury. . cokolwiek innego. Dążąc do osiągnięcia tych celów, zetkniemy się bowiem
Przechodząc do zawa rtości rozdziału czwartego, przypomnę to, co było JCgo
głó,vnym tematem: że s truktury społeczne od ~n~mn.iejszych grup ~o całych
społeczeństw mają nad nami wielką władzę. DzH!J~ ~1ę tak dlatego, 7e są o~c
ze sobą powiązane całą siecią wzajen~nych ~aleinosc~. Trudn.o znalezć ~om1ę·
dzy nimi szczeliny, trudno się od nich odlZ.olować l uw~lmć. Tc . wznJemne
powiązania sprawiają, t e życie we wspólczcsnych społeczen~twach!est bardz~
złotonc, a czasami przyprawia. o zawrót glowy. Spoleczenstwo Jako calośc
borykn się z ciągłymi problemami orgnniza.cyjnymi, a do tego dochodzą frustra·
cje, które każdy z nas przetywn, t kwit\C w gąszczu problemów s~ołcczn_Y~h.
Cz~stą reakcją na poczucie. że jest s.ię tylko ti?'bi~icm w potęż.neJ .m~chmie,
której do końca nie jesteśmy w stame zrozumie~. Jest wycofa.nie się 1 utrata
nadziei. . Ale j eśli zadanie \\')'daje nam się niemotliwe do zrealizowania, to nie
J a proponuję postawę nltcrnatywnq: st~raj się z:ozumieć tę machinę,
zasady j ej działo ni a, a jeśli trzeba - odrzuć Ją 1 zbuduJ nową. Jest zbyt duto
ludz i na świecie a za mało niedostępnych szcz.yt ów górskich oraz mnych
ustronnych miej~c, dokąd moglibyśmy uciec. ~·(us~?'Y poznać ~echanizmy
funkcjonowania grup, organizacji, wspólnot, ka.t egor11 społecznych l podstawo·
wych instytucji. Dzięki t emu matemy zrobi~ karierę. . .
Żyjemy w złożonym świecie, w k tórym organizacja społeczc.ń~twa I świad­
czenie usług stały się niemal dziedzinami przemysł~ - podobmeJa.k przemysł
stalowy, wydobywczy i budowa kolei w poprzednim stuleciu. A Jedna~ pod
pe,vnymi względami współczesne myślenie o tych dz1cdzm ach Jest na po~1om1.~
dziewiętnastowiecznym. Z jednej strony oznacza to, te w sto~unku ~o S~Jolo~t
istnieją jakieś uprzedzenia, z drugiej zaś ~oty.ch~zasowe medocemame soCJO·
logii i socjologów oznacza, te w przyszłości do;dz1e do ogromn~go zepotrze~·
wn nio na ich usługi. Być może ktoś s twierdzi, że jes_tem. n.adm1crn~1 optym1·
stą, ale nawet jeśli będzie mieć racją, to przynaJmnleJ zaczną się ch~b~
nieśmiałe próby korzystania z dorobku socjologii. Oznacza to, nawet Jeśli
234
w interakcje: z innymi ludźmi w określonych sytuacjach, z tymi, którzy są
nieobecni, i z różnymi grupami odniesienia. Sukces w karierze zawodowej
w dużym stopniu zależy od tego, jak wiedzie się nam w rcl::acjach i nterperso-
nalnych. Du że znaczenie ma motywacj:i oraz inteligencja, ale równie ważne są
nasze zdolności interpersonalne. Czy potrafimy przyjmownć czyjqś rolę? Czy
umiemy dobrze się prezentować i kierować włas nymi emocjami? Czy potrafimy
tak wykonywać s woje role, nby innym było z nami dobrze? Czy umiemy tworzyć
ramy? Czy potrafimy skutecznie posługiwać się rytuałnmi? Czy umiemy roz-
poi nać grupy odnicsicnin innych ludzi? Czy potrnfimy godzić octekiwnnin
innych, bezpośrednio obecnych, z oczekiwaniami grup odniesienia? Jeśli odpo·
wiemy twierdząco na wszystkie te pytnnin, to motemy iść dalej. Sqosoby, które
robią to prosto i naturalnie, unikając męczarni w relacjach z innymi. Jednak
niektórzy są w tym mniej biegli i przyda im się analiza socjologiczna interakcj i.
D:tls ze zgłębia.nie tego tematu można potraktownć jako przygotowanie do
zawodu; uważam, te jest to równic watne jak wiele kursów przygotownwczych
'"" zakresie medycyny, pr awn, ekonomii itp. Kursy z psychologii społecznej,
relacji interpersonalnych, teorii ról oraz interakcji, procesów mikrospołccz·
nych itp. mogą w znacznym stopniu uł:ltwić karierę zawodową.
Przyczynn t ego jest prosta: większość zajęć polega na świadczeniu usług
i pracy z ludżmi w różnych organizacjach. Niewiele osób Z:ljmie się uprawą
ziemi, obsługą pieca hutniczego, czy tet. montowaniem szyb w fordach. \Vięk·
szość z was będzie chciała założyć własną firmę albo iostać menedżerami
w jakimś innym przedsiębiorstwie, bądź tei zrobić karierę w sferze budżetowej
- w szkole, w policji, w opiece społecznej czy w dyplomncji. Każdy z tych
zawodów wymaga kontaktów z ludżmi - klientami, współpracownikami,
szerami i podwładnymi . Poznanie praw rządzących procesami interakcji daje
znacznie większe umiejętności w „pracy z ludżmi".
Poza tym istnieją dutc moiliwości pracy dln osób, które Si). specjalistami od
re l:lcji interpersonalnych. Podcztts gdy psychologowie tr.a.dycyjniejuż zajmują
stanowiska róź:nego rodzaju doradców, to obecnie takie socjologowie coraz
czc:ściej wkraczają na ten rynek. \Vykształcenie socjologiczne przydatne jest
zwł aszcza tym, którzy zajmują się problemami interpersonalnymi, udzielają
porad małżeńskich, są kuratorami i wychowawcami w ośrodknch poprawczych,
prowadzą w przedsiębiorstwach kursy na temat kształtowania stosunków
pomiędzy pracownikami, zajmują się mediacją w sporach pomiędzy pracowni·
kami a pracodawcami oraz pracują we wszystkich innych dziedzinach, w któ-
rych w grę wchodzą stosunki pomiędzy ludźmi. grupami i organizacjami.
Socjologia znacznie lepiej przygotowuje do tcco rodzaju zajęć niż psychologia.
A wszystko ?.aczyna się od poznawania n3tury ludzkich interakcji.
I wreszcie, znajomość procesów interpersonalnych może, mówiąc najpro·
ściej, uczynić z nas lepszych ludzi. Pogłębia bo•viem uozumienicsamegosicbie,
akceptację innych ludzi oraz nasze umiejętności postępowania z przyjaciółmi,
lu dimi bliskimi oraz obcymi. Od jakości naszych relacji z innymi zależy dobre
samopoczucie wielu ludzi, dlatego warto wiedzieć trochę więcej na temat tego,
jak przebiegają procesy interpersonalne.
Z rozdziału szóstego możemy wyciągnąć jeden oczywisty wniosek: socjali-
zncja to wielki „biznes", ale takte istotna część wielkiej wladzy. Chyba najlepiej
znaną profesją związ::mą z socjalizacją jest zawód nauczyciela. Socjalizuje on
236
podchodzimy do przyszłości mniej optymistycznie, że przemysł I ri11dy zncznq
poszukiwać łudzi , którzy rozumieją fu nkcjonowanie struktur społecznych i mo·
gą pomóc organizować działania ludzi oraz świadczyć usługi. W rzeczywist.ości
jut tD robią, ale po cichu. Szukają tych, którzy potrafią obliczać koszty, samo-
dzielnych „kapitan ów" prze mysłu itp. A zatem nawet obecnie istnieją moi.li·
wości satysfakcjonującego rozwoju dla tych, k tórzy nie pragną rozgłosu i l ubią
.pracę u podstaw".
J ednak poza karierą zawodową istnieje także dodatkowy powód, aby stu·
diować tę dziedzinę socjologii, która zajmuje się s truktura mi społecznymi :
warto bowiem lepiej poznać siły, które nas atakują. Wiedza o złożonej struktu-
rze współczesnych społeczeństw sprawia, te stajemy si ę lepszymi ludźmi, daje
nam siły do walki i poiwuln zachować zdrowie psychiczne w t ym często
zwariowanym świecie.
Motemy tera z tak.że inaczej spojrzeć na twoje bardziej humanitarne pra 4
gnienie pomngania innym. \V skomplikowanym świecie proste rozwiązania
zawodzą. i ·t usimy postępować bardzo ostrożnie i rozważnie w podchodzeniu do
wielu spraw - niezależnie od tego, czy naszym celem jest zwalcianie ubóstwa
czy wałka z niesprawiedliwością rasową, płciową, czy oczyszczanie środowiska,
czy likwidacja nlicnacji robotników, czy wzrost wydaj ności w gospodarce, czy
z potęgą struktury społecznej i kultury, które musimy pokonać. Siły te trudno
ujarzmić. W zmaganiach z problemami zakorzenionymi w strukturach społecz·
nych napotkamy dobrze obwarowane przekona n ia kulturowe i normy instytu·
cjonalne; musimy też stawić czoło potężnym grupom interesu, którym zależy
na utrzymaniu tego, co my chcemy zmienić; musimy zmierzyć się z ignorancją
i glupotq ludzi; musimy walczyć ze ściśle połączonymi i zachodzącyrnijedna na
drugą strukturami, które przez to sq o wiele trudniejsze do przekształcenia;
musimy takie pogodzić się z niedostateczną jak dotąd wiedzą socjologiczną na
temnt funkcjonowania rzeczywistości społecznej oraz skutków naszych dzia·
łań. Tak więc powinniśmy podejść do naszego 2.adonia naprawiania świata jak
rycerz w lichej zbroi, który idzie na spotkanie z potężnym smokiem.
powinniśmy ustępować przed ignor antami, ideologiami ani tymi, którzy podają
uproszczone rozwiązania. Uwatam, że trudności, z którymi styka się „inżynie·
ria społeczna'", powinny być traktowane nie tylko jako wyzwanie, ale i wielka
okazja do osiągnięć. Budowanie a utostradjest,jak n a mój gust, dość nudne, bo
wszystko łatwo można przewidzieć. Na ogół znane są wszystkie wzory i para·
metry. Natomiast próba z.budowania Jepszego społeczeństwa oznacza konfron-
tację z nieznanym, gdzie dopiero zaczynamy zgłębiać wszystlcie wzory i para·
metry. Dla tych, którzy chcą zrozumie~ ludzką organizację w celu zmieniania
jej na lepsze, jest to naprawdQ fascynujące wyzwanie.
Ci zaś, którzy nabrali jut biegłości w gromadzeniu i analizowaniu informacji
o st rukturze społecznej, oraz ci, którzy sprawn ie poruszają się w obszarze pojęć
i t eorii dotyczących procesów społecznych, mają przed sobą r ealne możliwości
zrobienia czegoś konstruktywnego. Motesz nic zyskać dutych pieniędzy, przy-
najmniej na razie, ale zn to będziesz mieć satysfakcję, te robisz coś walnego
- przyczyniasz się do tworzenia nowych form ludzkiej organizacji.
W rozdziale piątym zwracam uwagę na t-0, ie cokolwiek robimy. wchodzimy
235
.--
. . :-·„. . .• ··-:--· ~·-:: -~·p· ··
.:. _•_
. ·~_:__ ..
s':oic~ uczniów nic tylko przez nauczanie treści programowych, ale także na
wtełe innych sposobów. Szkoły i zatrudnieni w nich fachowcy uczą dzieci
~biurokracji". Granic ról w biurokratycznych organizacjach wymaga wielu
interpersonalnych umiejętności, posiadania m otywacji. chęci k ontrolowania
s~ch. emocji oraz określania siebie wedle kryteriów organizacyjnych. Uczenie,
w Jaki sposób postępować w tym świecie biurokracji, jest zad aniem szkół.
Czytaj~c te slown, właśnie się lego uczysz (w tym przypadku j ak pracować bez
bez.po.średniego n~dzoru n~uczycicła, jak gospodarowa~ swoim czasem, jak
spełnić wymngamn nkoły itp.). Kotdy z nos, kto jest związany z systemem
edukacji, t.kwi zarazem w „biznesie" socjalizacji. A jest to, i zawsze będzie,
potężny „biznes·. Nawet przy spadających wskafnikach urodzeń obsenvować
będziemy napływ młodych ludzi z innych społeczeństw.
. To p'.awda, że nauczanie nic przynosi wielkich splendorów. Czasy są cięż­
kie, ~n1cważ nakłady na szkolnictwo są niskie, n nauczyciel wiele cz.asu musi
pośwu;ca.ć na utrzymnnic porządku w dużych i z różnicowanych klasach. Mimo
to w szkolnictwie motna znaleźć pracę, która dostarcza wiele satysfakcji. Nic
każdy ma ochotę znajdować się w ustawicznym stresie, grając rolę sprawnej
maszynki do robienia pieniędzy. Poza tym liczba nisz z wysokimi dochodami
jest niewielka, a większość prac nudna i zbiurokratyzowana . Wiele osób ma
wielkie oczekiwania, ale pófniej następuje równie wielkie rozczarowaIUe - nie
z powodu braku umiejętności, ale raczej braku szczęścia lub możliwości.
Nauczanie może być bardzo satysfakcjonującą pracą, jeśli spojrzymy na nie
z właściwej perspektywy. Polega przeciet na tym, że uczestniczymy w jednym
z funkcj?nalnie najważniejszych zadań społecznych : w kształtowaniu młodego
pokolenia. Zgoda, szkoły nic zawsze są najprzyjemniejszym m iejscem, ale
podobnie jest w wiciu innych instytucjach biurokratycznych. W szkole przy-
najmniej nie jest nudno, w przeciwieństwie do większości urzędów.
Jeś!i szukasz zawodu przynoszącego wyższe dochody i prcstit - takiego j ak
prawnik, lekarz, przedsiębiorca, ekonomista itp. - to możesz się spodziewać,
że zarobisz więcej pieniędzy, nic w tych zawodach jest bardzo silna konkurencja
i wielki tłok. Poza tym wątpię, czy uda ci się w tych dziedzinach osiągnąć
poczucie satysfakcji z tego, te pomagasz społeczeństwu i poszczególnym lu-
dziom. Jeśli z tej perspektywy spojrzymy na zawód nauczyciela, wyda się on
nnm o wiele bardziej atrakcyjny.
Mimo że nauczanie jest w „biznesie'" socjalizacji czymś w rod zaju General
Motors bądż Toyoty w przemyśle samochodowym, to profesjonaliści w tej
dziedzinie mają moiliwość wyboru wielu innych zawodów. Są wśród nirh takie,
jak praca w instytucjach socjalnych, opieka nad dziećmi, konsultacje kJiniczne,
praca kuratora, praca w domach poprawczych. Powstajq także nowe możliwa·
ści kariery zawodowej dla tych. którzy specjalizują się w resocjalizacji doro 4
słych. Na przykład szybko r ozwijajqca się w okresie starzenia się naszej
populacji gerontologia obejmuje także pomaganie ludziom w przysU>sowaniu
się do bycia starym, samotnym, chorym oraz; przetrwanie w w iciu innych
nowych sytuacjnch. Rozwija się także dziedzina „ćwiczeń wrażliwośc.i" p rowa 4
d~onych dla pracowników wielu przedsiębiorstw i instytucji - kadry kierow-
m CZCJ. urzędników, robotników pracujących przy taśmach montażowych -
ponieważ wzrasta świadomość tego, ie dobre stosunki pomiędzy pracownikami
oraz satysfakcja z pracy mają bezpośredni wpływ· na wydajność zarówno
237
 w przemyśle.jak i w urzędach pnństwowych. \Vobcc tego wydziały personalne
większości instytucji zatru dniają łudzi z nowymi kwalifikacjami. Poza tym
firmy i urzędy często zapraszają konsultantów z zewnątrz, nby pomogli im
w resocjalizacji pracowników i w przeprowadzeniu zmian strukturalnych w ich
organizacji.
Niemal każdy zawód w naszym podlegojącym intensywnym zmianom spo-
łeczeństwie wymaga, abyśmy się do tych zmian dostosowyw„li. \V miarę jak
ludzie się starzeją.jest to coraz trudniejsze. W konsekwencji pojawiają się nowe
zawody, które mają ułatwić nam przystosowanie (albo. ina.czej mówiąc -
resocjalizację) do nowych i zmieniajqcych się wnrunków. Nawet jeśli nic
n alctys"?. do tego typu specjalistów, to sam także musisz się zmieniać i pn.ysto-
sowywnć. Możesz za tern resocjalizować samego siebie, jeśli nie ma w pobliżu
nikogo, kto móglby ci w tym pomóc. Wiedza na tcmnt procesów socjalizacji
będzie tutaj bardzo pomocna - dzięki niej możesz osiągać większe sukcesy
i satysfakcję z pracy.
I wres zcie, podobnie j ak to jest z innymi dziedzinami socjologii, wiedza na
temat socjalizacji sprawi, że będziesz lepszym człowiekiem. Analizując w jej
świetle własne doświadczenia, mofosz nabrać dystansu do przeszłości i lepiej
radzić sóbic z tym. co nadchodzi. Ze względu na te wszystkie powody warto
dalej zi;Iębiać tę dziedzinę socjologii, która zajmuje się najważniejszą formą
ludzkiej interakcji - socjalizacją.
Jak wykazałem w rozdziale siódmym, podstawowymi strukturami orga·
nizującymi wspólczcsne iycic są grupy i organizacje. \V nich koncentruje się
większość wspólczesnych problemów, one też mogą dostarczyć sposobów ich
rozwiązania. Problemy firm amerykańskich w światowym systemie gospodar·
czym, wysokie koszty rozwoju medycyny i biurokracja urzędów państwowych
- wszystko to gnębi od dawna nasze biurokra tyczne organizacje. Fakty te
sygnalizujq, te otwieraj~ si.; moiliwości pr:1CY dla tych, którzy mnją wiedzę na
temat organizacji. To nie przypadek, że socjologo\\rie specjalizujący się w funk·
cjonowaniu złożonych organizacji pracują w szkołach biznesu i administracji
publicznej; tworzenie zysków, czy też skuteczność świndczeń społecznych to
kv.·estin orgnnizncji. Uwninm, it zn potrzebowanie nn ludzi, którzy wiedzą.jak
funkcjonują organizacje, będzie wciqż roslo. Aby wykorzysta~ te motliwości,
trzeba dolej się ksztalcić, nic lntn spędzone nn nnucc w szkole przedsiębiorczo·
ści bądi na wydziale socjologii nn pewno się opłncą.
Pomijając to wszystko, wiedza na temat orgnnizRcji jest b.1rdzo przydatne
dla każdego, poniewni od niej zalety często rodzaj pracy i możliwość uzyskania
nwansu. Nnjprawdopodobniej kaidy z was otrzyma pracę w jakiejś złożonej
organizacji, a wasze sukcesy zawodowe będą zależały od tego, czy potraficie
dostrzec całościowy obraz funkcjonowania tej organizacji oraz swoje z nią
powiązania.
Jeśli jut pracujesz w jakiejś organizacji, to nic unikniesz wejścia w struktu-
ry grupowe. Większość twoich codzienych zadań wymagać będzie wspólnych
działań. dlatego bardzo ważne jest, aby posiadać wiedzQ na temat procesów
zachodzących w grupie. Umożliwi ci to nic tylko sukcesy zawodowe, ale jest
przydatne także we wszystkich relacjach społecznych, albowiem większość
naszej działalności znrówno w pracy, jak i poza nią przebiega w ramach
238
~-------
N ierównośćjcst zjawiskiem nieuniknionym w dużych i złożonych społcczen.
stwach, przysparza też wiciu problemów zarówno poszczególnym ludziom, jak
j całemu społeczeństwu. Socjologowie starają się pomóc w rozy,iązywaniu
tych problemów. Dlatego większość kursów z tej dziedziny zapewnia profesjo-
nalne przygoto\l/O.nic do radzenia sobie z nimi, niezależnie od rodzaju pracy,
na jaką Silf zdecydujemy. Nawet jeśli wybierzesz pracę zapewnfającą szybkie
sukcesy, to jako obywatel mus isz wiedzieć, jakie problemy stwarzają nierów-
ności. Twoje podatki, poczucie bezpieczeństwa, spokój domowy i, mam nadzie·
ję, poczucie sprawiedliwości wymagają, abyś był lepiej poinformowany o dyna.
mice nierówności i stratyfikacji, albowiem ani nierówności, ani stratyfika-
cja same nic znikną, a problemów z nimi związanych nie da się rozwiązać
za pomocą politycznych ani ideologicznych sloganów. Można je uśmierzyć tyl-
ko dzięki przygotowanym socjologicznie obywatelom, profesjonalistom i poli-
tykom.
J ilk podkreślałem w rozdziale dziewiątym, większość pozycji i ról zajmuje-
my i wykomtiemy w ramach jakichś instytucji. Instytucje te są ze sobą powią­
zane, cz~ściowo na siebie zachodzą, tworząc sieć wzajemnych zależności i po-
wiązań. Nasze życic jest w ową sieć uwikłane i czasami możemy czuć się jak
muchy schwytane przez pająka. Kiedy indziej wydaje nam się, że instytucje są
gdzi eś daleko, jednak na nasze codzienne życic nieustannie oddzialujq normy,
przekonania kulturowe i sieci pozycji, które składają się n:i najważniejsze
instytucje społeczne. Przypomnijmy sobie włnsnecodziennezajęcia - przycho-
dzenie na wyk.łady i seminaria, uczenie się, robienie zakupów, odwiedzanie
pnychodni lekarskich, bibliotek, praca, jakiś trening i życic rodzinne. Wszyst-
ko t o dzieje się w obrębie instytucji - oświatowych, gospodarczych, rodzin-
nych, religijnych, medycznych i naukowych. Jeśli zatem uświadomimy sobie
wszys tkie te czynniki, które oddziałują na nasze życie, to okaże się, Ze warto
zrobić dodatkowe kursy poświęcone tym instytucjom. Są one prowadzone
na wszystkich wydziałach socjologii; zazwyczaj nazywane sq socjologią „cze-
goś" (rodziny, wychowania, prawa, religii, nauki), niektóre za~ to: s~cjo~ogia
polityki, socjologia ekonomii lub socjologia medycyny. Warto się mm1 zamtc-
resować, poniewat najlepiej poinformują nas o ograniczeniach występujących
w naszym życiu, a tym samym ułatwią nam codzienne zmagania z wieloma
sprawami.
Istnieją także praktyczne powody, aby zająć się analizą tych ins tytucji.
Ponieważ. istnieją one po to, by rozwiązywać podstawowe problemy ludzi,
można i tutaj zarobić całkiem przyzwoite pieniqdze. Istniejące w rodzinach
napięcia i problemy wym agoją dobrze przygotowanego personelu, który móg_I-
byje zrozumieć i pomóc tym, którzy przeżywają trudności. Przygotowame takie
można idobyć miQdzy innymi na socjologii. Dobrze znane są problemy, z któ-
rymi boryka się system oświaty w Ameryce, istnieje w związku z tym za potne·
bowanie na specjalistów, którzy potrafią badać te problemy i pomagać w opra-
cowywani u rozwiąza1\; i tutaj także pomocne jest przygotowanie z zakresu
socjologii organizacji. Analiza polityki jest. ujmuj~c rzecz n~jpr~ściej, „dosko·
nałym interesem", a często zajmują się nią osoby bez odpow1cdnicgo pnygoto·
wania. Uważam, że socjologia daje doskonałe podstawy, żeby rozpocząć karierę
w korytarzach władzy, b;'\di też. jako nnalityk, dziennikarz lub konsultant
w z.:ikrcsie polityki. Socjologowie woł;1 odstę pow.-.ć non.lizę pr<><.· csów ckonomicz-
2-10
struktu~ ~powej. Wiedza o dynamice grup ułatwi też efektywne w nich
uczcstnict~~ 1, co równie watnc, sprawi, że będziesz dobrze się w nich czul.
Z bardzie) .P:aktycznego punktu widzenia stwierdzić należy, że pn:ed tymi,
którzyrozumieJł\ procesy zachodzące w grupach, otwierają się du:!e możliwości
pra~y. \V A:meryce na przykład rośnie zainteresownnie „dynamiką grup•.
Ponieważ w1ę~sz~ść zadań w organizacjach gospadarczych wykonywanych jest
~powo, zyski osiągane przez~ organizacje zależą bezpośrednio od wydajno-
ści tych grup. Toteż z~czyna się przyklodać dużą wagę nie tylko do samej
~wcst11.wy~a1no~c1, ~le 1 do tego, czy pracownicy są zadowoleni. Poza tym grupy
i or~nmzo~JC ~laJą się coraz bardziej heterogeniczne, to znaczy rośnie w nich
udział kobiet l przedstawicieli mniejszości narodowych. Zmiany te przebiegają
doś~ ~v0Ino1 a.l.c ur~acnia się przekonanie, ie trzeba poznawać konsekwencje
?WeJ in~egra~JI pici, ~as ~zy narodowości. Szkoleniu w zakresie dynamiki grup
I wr~ihwo.śc1 ~d.da1e się nawet kndrę kierowniczą - zazwyczaj w jakichś
przYJCm~ych ~ICJScach ~ad ~canem. Ponieważ przy podejmowaniu decyzji
ka~ra ~1erowm':1a .mu.si brac pod uwagę „czynnik ludzki", przygotowanie
SOCJOiogiczne sta1e się niezbędne. Socjologia ma bowiem wiele do zaoferowania
w tej dziedzinie. Zaj~uje się między innymi badnniem grup i procesów w n ich
zachodzącyc~, ": Z\~ązku z czym przed ludźmi, którzy dobrze rozumieją te
procesy~ otw1era1ą się duże możliwości kariery zawodowej. Nawet jeśli ktoś nie
chce byc ck~pertem, ~eczjed!"ie odnosz~cym sukcesy uczestnikiem tych pro-
cesów, to ~v1cdza o mch mozc mu przynieść znaczne korzyści w dzialal ności
zawodowej.
J~k ~spo~in_ałem w roz.dzi~lo 6s~1ym, na ogół nic mamy trudności z umiej-
scow1.~mer:i s1~b1e '~określone) klasie, w subpopulncji etnicznej, czy td w ka·
~~go:11 _pici. Kic.dy JUŻ. to trobimy, łatwiej nnm jest się zorientować", ilomn
I J~k1m1_ wnrtośc1owym1 zasobami dysponujemy obecnie i co zdołólmy nagroma-
dZJć \~ c1qgu nas~pnyc~ Int. To bardzo przydatna wiedza, choćby tylko dlatego,
że d~~o lepsz_c roze~n~~~c co do n~szcgo miejsca w systemie stratyfikacyjnym.
Jeśl_11esteś.b1e_dny.JC~hJe~teś kob1ct.ą nlboczlonkicm czarnoskórej mniejszości,
to nic ~ędz1c c1 lotw~.1 m_o~e wcale me potrzebujesz socjologii, żeby to wiedzieć.
Bndame stra~yfik~CJI w JeJ klasowym, etnicznym i plciowym wym inrze dostar·
cza nn~ takzc. w1_edzy na temnt ogrnniczeil socjokulturowych i przeszkód
w dążenn~ ~o za1ęc1a dobrego miejsca w amcryknńskim społeczeństwie. \Varto
zatem JepiCJ zapoznać się z tym tematem.
. ~ prnktyczne_go p.unktu widzenia nierówności takfo prowadzą do tworzenia
mieJSC pracy. ~V1ełe 1ch następs~w - przestępstwa, s lumsy, opieka społeczna,
proble~y z opieką zdrowotną, me planowane dzieci itp. - wymaga tworzenia
stanowisk ~racy w służbach związanych z opieką społeczną i świadczeniami
spolecz~ym1 .. Nawetjeśli klimat polityczny nie spnyja „pomaganiu ludziom„
to możhwośc1 zatrudnienia nadal istnieją, ponicwat skutków nierówności ni~
sposób wyrugo,~ać .. Nieztależ~ie od wszystkich problemów iwiązanych z tego ·
t~pu. pracą.- niskie płace, biurokratyzacja urzędników, bierność polityków,
mslti presltt. w oczach opinii publicznej - robi się tu coś bardzo ważnego:
pomaga ludziom. Pra~.a ta przynosi satysfakcję i nic nalety zbyt szybko jej
o~rzucać dln propo~yc~1 może bardziej ntrakcyjnej, ponieważ gdzie indziej jest
większa konkurencja 1 wymagane dodatkowe przygotowanie zawodowe.
239
·--·- - .- - „ •# .
----... . -.,..~ '!:~~~::::;:==========---.'!
nych .c~onomistom, co, jak widać. przynosi oplakane skutki, toteż powoli coraz
częściej o tego rodzaju konsultację prosi się nieckonomistów, którzy potrafią
patrzeć na gospodark~ szerzej, nic ograniczając się jedynie do analizy procesów
rynkowych. ~endencJ~ ta. stwarza nowe mo!Iiwości dla socjologów, którzy
~otrafią anahzow~ć ZJ~°ń,ska ekonomiczne w kontekście instytucjonalnym
1 kulturowy'.". Socjologia medycyny jest największą sekcją w Amerykańskim
Towarzystwie _Socjologicznym; wielu jego członków się nią zajmuje, albo pro-
wadząc badania medy_czr:e (po~e~vai metody socjologiczne są tu bardzo przy-
datne), albo opracowu1ąc 1 realizuJąc różne programy medyczne s kierowane do
pacjentów.. Ponieważ w ciągu najbliższych dziesięciu lat medycyna amerykań­
ska zostanie poddana głębokiej reorganizacji, z.większy się zapotrzebowanie na
specjalistów z dobrym przygotowaniem socjologicznym. Pozostałe instytucje_
nauka 1 religia - mają charnkl<lr najbardziej akademicki i jeśli ktoś chce się
nimi zajmować, to powinien pozostać na uczelni.
Jednak niezależnie od możliwości uzyskania dobrej pracy należy podkreślić,
że a_nah~ funkc1onowania instytucji jest bardzo przydatna dla nas samych,
pon1ewaz pozwala zrozumieć oddziaływanie ws zystkich tych wielkich sił" na
nasze tyci~. Już choćby po to, żeby być lepiej poinformowan~ obywatelem,
który musi glosować na polityków (którzy z kolei mają wpływ nn kształt
najważniejs~ych instytucji) i \~edzieć1 czy obiecują oni gruszki na wierzbie, czy
też proponUJą sensowne rozwiązania. \V dokonaniu takiej oceny mote nam
zna komicie pomóc socjologia.
Przechodząc do tematu rozdzia lu dziesiątego - demografii, ekologii i spo-
łeczności - trzeba od razu powiedzieć, że w tych dziedzinach jest wicie
możliwości pracy. Zajmując się demografią, należy bardzo dobrze zna~ staty-
stykę, nie istnieje także wiele rodzajów pracy dla osób, które potrafią wykorzy-
stywać metody statystyczne do liczenia ludzi oraz analizowania ich cech
i przemieszczeń. Dużo pracyznpewnia państwo - poczynając od biura cwidcn·
cji ludności poprzez różne departamenty rządu federalnego aż po agendy
rządów stanowych i lokalnych samorządów. Takimi ekspertyzami jest także
zainteresowany sektor prywatny - od firm czy działów w większych przedsię­
bi?rstwnch zajmujących się analizą rynku po zapotnebowanie na długoter·
minowe prognozy demograficzne ze strony banków, towarzystw ubczpicczenio·
wych i firm brokerslUch.
Charakter pracy w zakresie ekologii czy urbanizacji jest mniej jednoznacz-
ny, niemniej i tu jej nie brakuje. Planowanie miast jest jednym z zadań na
wszystkich szczeblach władzy i wymaga zatrudniania specjalistów. Ocena
oddziałY'vań na środowisko musi być obecnie uwzględniana w działalności
gospodarczej, A inżynieria środowiska jest wprowadzana jako przedmiot na#
uczania do wielu szkół inżynierskich. A zatem ci, któny spccjaJizują się w tych
zagadnieniach, n a pewno znajdą pracę i to taką. która jest bardzo ceniona
w społeczeństwie.
Pomijając karierę zawodową, musimy pamiętać o tym, że demografia,
środowisko miejskie i procesy ekologiczne mają bezpośredni wpływ n n nasze
życic. Wielkość i skład społeczności, w której żyjemy, przestrzeń wokół nas
teraz i w przyszłości oraz jakość otaczajqcego nas środowiska - wszystkie te
kwestie socjologia pomaga nam lepiej poznał! i zrozumieć, ponicwRż są one
powi;1zane z. kulturowymi i strukturalnymi czynnikami istniejącymi w społc ·
241
 czcństwic nmcrykańskim, a tnkte w wielu innych społcczeńslwoch nn świecie.
A skoro są one tak ważne <lin naszego tycin zarówno terazłj:ik i w przyszłości,
warto poglQbić ten temat na dalszych studiach socjologicznych. , i zapuścić korzeni w jakiejś społeczności lokalnej; dom i praca zbliżą się do
Jak wynika z rozd?.iału jedenastego, żyjemy obecnie w społeczeństwie
przemocy, w którym w ielu ludzi jest zdcspcrownnych. Wiemy o tym, ponieważ
unikomy pewnych miejsc i pewnych ludzi. Skoro w społeczeństwie istniejl\
głQbokic nierówności i duże obszary ubóstwo, to wiadomo, że wskAźniki dewia.
cji i niezadowolenia bQdą wysokie. Lucb.ie popełniają przestępstwa dla sukcesu
materialnego; są tet niezadowoleni i roztaleni z powodu dominacj i innych nad
sobą, co w kntdcj chwili może sii; przerodzić w nkty indywidualnej przemocy
albo, jeśli i stnieją odpowiednie wa runki, n wszystkie te p rocesy nasilają siq -
w działania tłumów i rozruchy. A zatem będąc członkami tego społeczeństwa,
powinniśmy znać owe siły prowadzące do dewiacji i zamies zek. Na każdym
wydziale socjologii jest zazwyczaj kilka kursów z zakresu kryminologii, jeden
lub dwa n o temat dewiacji i przynajmniej jeden z zachowali. zbiorowych
i ruchów społecznych; rnogą bar dzo się przydać j ako „szkoła przetrwania"
w amerykańskim społeczeństwie.
Wiele możliwości pracy osoby z przygotowaniem socjologicznym mogą zna·
leźć w dziedzinie kontroli społecznej, zwłaszcza w wielu agendach i biurach
riądow;Ych zajmujących się walką z przestępczością i innymi formami dewiacji.
Potrzebni są w nich ludzie, którzy rozumieją socjokulturowy kontekst dewiacji,
n t aką wiedię daje socjologia. Praca w policji, w kuratoriach sądowych, więzie·
niach, domach poprawczych - wszystko to jest sfera kontroli społecznej.
Szpitale psychiatryczne, poradnie zdrowia psychicznego, agencje świadczeń
socjalnych, ośrodki leczenia alkoholizmu i narkomanii takźe s twarzajl\ miejsca
prncy w t ej sferze, znrówno jako instytucje rządowe, jak i pozarządowe. To
bardzo ważna praca i ponieważ lego r odzaju problemów nic będzie ubywać, jej
także nie zabraknie.
I wreszcie.jak uświadamia nam to rozdział dwunasty. tempo zmian społecz­
nych wciąż rośnie. Znpewne moi studenci doświadczają obecnie i będą doświad·
czać w przyszłości znacznie większych zmian w swoim życiu niżjn w młodości,
która przypadła na czasy tuż po drugiej wojnie światowej. Musimy zatem do
tych zmian nicustnnnie się przystosowywać. \Vielu z was otrzyma pracę
w złożonych, wciąż zmieniających siQ organizacjach, w których będzie się
zmieniać takie w:isza pozycja i role. Musicie się nauczyć emocjonalnego do·
straj ania się do innych ludzi podczas koordynowania wspólnych działań. po-
niewni wasza practl b~dzie wymagała raczej elastycznej koordynacji i wzaje·
mnego dopasowywnnin się niż. sztY"'·nego postępowania wedle raz ustanovtio-
nych procedur. Hicrnrchia nic będzie już tak rozbudowana, władza zostanie
ograniczona, n organizacje mniej zbiurokratyzowane. Kiedy już tak się stanie,
zniknie poczucie bezpieczeństwa i codzienna rutyna postępowania, które za.
pewniały dawne biurokratyczne organizacje. Będziecie musieli się zmagać
z brakiem pewności, z niepokojem i stresem, będziecie wciąż się spieszyć
i produkować. Mo że się to wydawać ekscytujące, ale również trochę przeraża-
' jącc, zwłaszcza w spałeczeństwi e, w którym brakjcst poczucia bezpieczeństwa.
Wszystko to dotyczy tylko niektórych z was, ponieważ większość nadal wyko-
nywać będzie rutynową i zbiurokratyzowaną pracę, ale to nie ona będzie
zmieniać śwint.
242
BIBLIOGRAFIA
Aitchison Jea n (1978), Tht Articulatt Mam mal, New York: McGraw-Hill; wyd. poi.: S .salr, Jttdry
m6wi: u·strpdopsycholi'11fwistyJti, pn:eł. M. Ci.arncx:ka, PWN, Warst.aw:i 1991.
Alexand er Jen'rey C. (1985), Ntofunctionalism, Beverly Hills, CA: &ge.
Alexander Jeffrey C. i wsp. (1986), The M1cro·Macro Link, Berkeley, CA: Uni\'ersity of Califomia
Press.
Al ford Robert R., Roger Friedland (1985), Pott~rso{Thwry: Capitalism, tht State and Democracy.
Cambrid.i;e: Caimbrid~e University Press.
Allport Gordon (lgs.ł), Thit Natunof P"J11di"cc, Cnmbridi;e, MA: Addison-Wcsll'y..
- ( 1979), Tłu: Nature ofPrtjuditt (2Sth AnniverSAry edition). Re11.din1;, MA: Add1son-Wcsley.
Almtrcn Gunnar(1992), „Ocmownphic Trnnsition•, w: E. BorG'l\llłl, M. DorG'o.lla (red.), Euc,·clo-
~dia o{Sodology. New York: Macmilhm. . .
Appc:lbaum R.P. (1918), Marx'6 Thtory of lhe Fa/ling Rott of Profit, .Amer.can Sociologica l
ReYiew· , 43 (february). 67·80.
Apple Michnt'l W. (1982), Ed11cotion 011d Pou·u, Bolton: l~ou~leds:c an~ Kc~:i~ Paul. , , L 'humanitt, Paris: L. M3thias.
Apple Michat'l W., Lois Weis (1983), /deology ancl Pract1u 1n S(·hool111g, l'h1l11d elph1ai: 1emple
University Press.
Babbie Earl (1992). Tht Pl'Octice of Sodologicol Research, 'N)"d. 3. B"'lmont, CA: Wad1worth.
Ba lu Robert F. (1950), /ntuadion ProuuAnaly1i1, Cambrid,e, MA; Addison·Wcsley.
B andura Albert (1977), Stlf·efficacy: Toward a Unifling Theory of BithaCJi"oral Changr, .P•ycholo·
"ricnl Review· , 84, 191·215.
Beci;hley 1....conard (1983), Livfog Poody iii America. New York: Pnei:er-.
llell Oaniel ()9131, The Comingof P<nł·imlustrial Sacicly. New York: BIUic llooks.
Bellnh ftobcrt (t9G-t), ReligiOłlt Euoluti"on, .,.American Socioloi:lcal Jłeview·, 29, 3SS..374.
Bendi.x Heinha rd (1968), Ma.x Weber: An lnttlln:tual Portmit, Garden City, NY: Doubledny; wyd.
poi.: Mo.x Webtr. Portrtl uc:on~go, prze!. K. Jakubowic:, PWN, Warszawa 1975.
Bennett Neil G., A.K. Siane, O.E. Bloom (1988), Commitment 011d th~ .\fodtrn Union, ..American
Soc:iologic:tl Review'", 53, 127-138.
Ders:cr Jo.seph, T.L. ConnH, M.H. Fisek (red.> (197-1), Expt>ctarion Star~s Thtory: A Theortt1cal
Rtttarch Program, C ambridge, MA: Winthrop. . .
Bercer Joseph. M.łl. Fi sek, RZ. Nor-man, M. Zclditch Jr.11977), Status Charur:luulic.sond Social
lntuaction: A.11 E.xpttlotion Statt6 A.pproach, New York: Elsevier.
Berger Jouph, S.J. Ronnholt:c, M. Zeld1tch Jr. (1980), Stolus Orcan.izing Proccsus, ..Annual
Rcview arSociology·. 6, .C79-508. . 432-437.
Berger Joseph, D.o vid G. W11icner, Morrla ~lditch (198g), Th«>ry Growth , Socml Proceu t 6, and
,ł.frta Thtt)ry, w: J.ł-1. Turnedrcd.). Thtory Buildi11g. Newbury Park: Sngc.
Beri:cr-Jolicph, Morri• Zelditch J r. (1085}. Stalłl6, Rtu.-o.rd.s ond ln/luMCt. Son Francl1co: Jo•Hy·
BidJi:•~rucc J . (1092J, Role Thtory , w: E. F. Borgattn, M.L Oorgotl!l (red.), Enr:yr:loptt!ia of
Sodology, New York: łohcmillan.
Blake Judith, King•ley Davi• {l964), 011 Norm• and Valuu, w: R.L. Farl• (red.). llottdboołt. of
Modtrn Sociology, Chica'°: Rand McNally. . - (1990), Titr PowtrEU~ and t~ State, New York: Aldine de Cruyer.
Blumcr Herbert (1969), Symbolic lntrroction: Ptnpcclit'l' one/ Mtthod, Englewood Clitrs, NJ :
_~~~~~~.cĆ!~1~~łi11t Croupings, w: I..E. Gened ie (red.), Col/ł'clive Dehau1or und Social MaCJe·
1
Bou;d~=~ P~!~:~~i i;„r.~~~~tion: A Soctol Critiqut ofTht J udgtmtnl ofTtult. c~mbrid,e. MA:
Harvnrd Univcr:i1ity Prus.
2././
Wrnz ze zmlonq charAkteru prncy oraz orgnnizncji społecznych zmieni się
taktc W:lSZC tycie osobiste. Nic ~dziecic już mogli osiqi!it gcJzieś nn stałe
siebie, poniewnt w domu ~dzie motna połączyć się elektron icznie z miejscem
pracy i odwrotnie. Zmieni się nasze tycie rodzinne, czas wolny, tycie polityczne,
sposób głosownnio, robienia zakupów i wszystkie pozostałe dziedziny naszej
działalności.
Dla wielu nie będzie to trudne. !Gedy obserwuję dzisiejszych studentów,
widzę, jak bardzo są przywiązani do swoich komputerów, nie mają trudności
z przystosowaniem się do szybkiego przepływu informacji i konieczności cią·
glego przebywania przy swoich urządzeniach. Jednak zmiany zn wsze wywołu·
ją problemy osobiste i społeczne, w związku z czym powstają tak.te nowe
rodzaje pracy, albowiem WTilZ i narastaniem problemów osobistych we wci'\ż
zmieniającym się świecie, wraz z dążeniem organizacji, aby przystosować się
do coraz n owszych technologii, orAz wraz z wysiłkami ludzi próbujących
dopasować się do tych organizacji i technologii pojawia si ę mnóstwo nowych,
wcale nie wyimaginowanych problemów. One też dają zatrudnienie osobom
mającym przygotowanie socjologiczne - powstają miejsca pracy w tak.ich
dziedzinach, j ak udzielanie porad osobistych czy konsultacje w dziedzinie
zarządzania. Zmiany są zatem czymś więcej niż tylko tym, do czego musimy
się dostosować i zaakceptować; są one tet okazją do tworzenia zawodów,
w których ważnq rolę odgrywa przygotowanie socjologiczne.
Podsumowując, trzeba stwierdzić, że istnieje wiele możliwości pracy dla
socjologów. Równie watnc są możliwości poznawania siebie i Ś\viata nas
otaczającego. Totc! zapraszam was do dalszego zgłębiania socjologii. niczależ.­
n ie od tego, czy b~dziecie to czynić dla kariery zawodowej czy dla pogłębien ia
własnej wiedzy o sobie i świeci e.
Bowles Samuel. H. Cinti.s (1976}. Schoolin.g in Capitalilt Amuit'a, New York: Buic Boo'k1.
Brown Rogcr(l972), Ftroland ltolattd Man, w: V.P. Clark i wsp. ( red.), Language, New York: SL
Mortin'1 Preu.
Burt Ronald S. (1980), Modd6ofNttu."Orlc Srructurt, .,Annual ~view ofSociolofD'•, 6. 79-10.
Camic Charlu (1979), The Utilitorion• lltCJi6ittd, ..Ameńean Journal o(Sociołog:y", 85(3), 516-550.
Cantril lładley (1941), The Psychologyo(S«ial Mo~ments, New York: Wiley.
Cameiro Robert(l970), A. Thtory oftht Origin oftht Statt, „Science·, 169, 733·738.
Carrol John 8 . (1956), Languogt, Thought and Reality: Seltcttd \Vritings of!Juijam in Le<t \Vhor[.
Cambridł;e, MA: MIT Preu..
Chafeu Janet Saltzman (1990). Cendtr EquoUly: An lntegrattd Thtory ofStobility and Change,
Newbury Park, C.A: Sage,
Ch.amblisa William (1978), Toward a Politi"cal Eronomy ofCrimt, w: C. Reason•, R. Rich(~.).
The Sociology ofLaw, Toronto: Bu tterworth.
Cicourel A.V. ( 1964). Metltod and Mtasurtmt nt irl Saciology, New York: Free Prus.
Coleman J amo S. (1991), Foundatians of Social Thtt)ry, Cambridre. MA: Harvard Univtrsity
PreH.
Collins Ra ndall (1975), ~n{lict Sociology, New York: Acru.lemic Presa.
- (1976). Rtview of ~Schooling in Capita/Ut .Americo"', Jlarva rd Educa.tion al Rł!'vil"w", 46,
246-251.
- (1979), Tlrt Crttftntial S«iety, New York: Academic Prtu.
- 0981), On the Micro-FoundoticM of Macro-Socioloe1 • ..American Joumnl or Sociol°'-.Y· 86
(Mo.rch), 98·H 014.
- (19841. Stati.stics CJI. Word•, „Socio!ogica! Thcory•, 2, 329·36-I.
- (1986),/,,,trraction RitunlChain$, Pou'frond ProJNrfy, •· 177-192. w: J. Alexander i wsp. (red.),
Tht Micro-Mncro Link, Berkeley, CA: Univcrsity afCalifomia Press.
Collins Rnndall, Scott Cohume: (1991), Fami'lySociology, Chicago: Nelson·Hnll.
. Comte Auguste (1830-1842) [18961, Courst of Positfo·e Phitosophy, London: C. Dell; wyd. poi.:
Mdodnporytywno wursna.rtu wykladach, przeł. W. Wojc:itthow1ka, PWN, Warszawa 196J.
- (1851·185-ł), Sytttme Dt Pol1tiqut: au, Troite De Sociolagits, ltulituanl La &ligion De
Conrnd Pcter,J. Kem (rcd.)( 1986), TheSociologyoffltalth and lllntss: Criticol Ptr•pttfit"<s, wyd.
2, New York: St. Martin's Prcu .
Cooley Charlu Horton (1902), Human Noturtond tht Social Order, New York: Scribner.
- (1909), Social Orgoni.:ation, New Yorlr.: Scnbncr.
Cc!!cr Lewi:1 (1956), The Funcrio'l.r of Social Con{licl, London: Fr-ee Preu.
Dn.hl Roben (1961), Who Go1H!rnl1 Now Haven: Ynle Univtf"łi ty Pru•.
Ouhrendorl"Ralr< 1958), Out ofUtopia: 1'ou"Ord o HffJriMtotion ofSociological Analy1U, ..American
Journ•I o(Socioloe"', 74 (September), 115·127. ·
- ( 1959). Cla.ucnd Cle.n Conflicl in lndwtr1"al &Kic:y, Stanford, CA: Stanford tJnivcrsity Preu.
Da vies Jo.mes C. (1962), Toworda Thcoryo/RtlJOlutUm, ..American Socialogica l Review·, 21, 5-19.
-(19691, The J.Curoc o{Ri.singand DecliningSarisfaclions as a Causto/Somt Grr:al Rtv0lution1
and Containtd Rebtllion, w: D. Graham, T. Gurr (red.), Violenu in Amtrico, New York:
. Bantam.
Dilvis Kingsley (1940), Extreme Social lsolarion of a ChUd• ..American Journal or Socioloi:)"", 45.
. 554·564.
- ( 19-tS), Tht World Dtmographic 1'ransition, ..Annals or the American Acadcmy or Political and
Social Science·, 237, l.} 1.
- (1941). A Finał Note on a CtUt o{ EitretM Isolation, ..Amcric•n Journal or Sccioloa", 52,
Davis KinC'llCf, \Vilbert Moore(l94~).Som.t Prin.ciplr3o{Strati{1COticn, ..Amtriron Sociol~ Revie-W,
4,'431'"'4-12.
Doian Mattel. John O. Kaurda 0988), Tht Mrtrop<Jlitan Era, t. J.. 2„ Newbury Park. CA: Saie.
Oomhorr Willia m G. ( 1967), lVho Ru/es Ameriro1, Englewood Clin's, NJ: Prcnti«·łlalL
- (19701, Th1 High1r CircftJ." Tht G00trning Cla41 in Nntrico, New York: Random House.
- 0978), Who Rtally Rulrs?, S•ntll Mcnica, CA: GoodyH r.
- (1983), Who Rult1 Amuica Now1; A Virwfor tht '80s., Englowood CIHT1, NJ: Prenticc-Hall.
Durkheim E:mile (1891) (1985J, Monlt6quitu and Rouneau, Ann Arbor: Univenity o( ~lichican
Press.
- (1893) (1 947], Tht Divi.sion of Labori"n Sodtty, New York: Free Presa.
- (1895)(19381, Tht R11lnofth" Sociological M"rhod, New York: Fre. Press: W)'d, ~- Z'"ody
m~tod16ocjologic:n(j, pn.eł. J . Sucki, PWN, \Yar.tuwa 1968.
245
 - (1897) 119511, Suiciclt', New York: Free Pre".
- (1912) 119651. Tł1c Elmuritory Forms of Rrl1gious U(t', New York; Frco PrcH : wyd. poi.:
ElcmMlarrit' (iJrmylycia rdigijnrco, przeł. A. Zndrotyń1ko, PWN, WMnowa 1990.
Earle T1mothy(1984}, Ori tht' E1Jolutfrm ofComplu:Sacit'tit's, Malibu, CA· Undenn. • ncon Journal orSociology", 9-ł, 25-52.
Ehrlich Paul, Anno Jl. F.hrlich(l990), ThcPupulotiori ł.'zplo1iori, New York: Simon & Schu11ler.
1-;11enslndt S.N., A. Shochar ( 1987}, Socitty, Cullurt'ottd Urlxmizatlon, Ncwbury Park, CA: Snge.
Ekm11n Poul (1982), Emotions in tht J/uman Fatt, Cambridł:e: Combridbc University rrus.
Ellii Albert (1945), ThcSuual Psythologyo(/łuman llrrmapltrodflti, .P•ychotomnlic Medicine·.
Ep1;~·n 'l:·g;8o), Tht &l{-conupt: A Rcuic111 and lht Proposal for on
1
/nltgrattt/ of T~rory
Pusonality.•. 27-39, w: Persono lity: Do1ic /ssun and Currtnl RtStord, Eng!ewood ChrT1, NJ:
Prcntice·lłall.
Erikson Erik H. ( 1950), Childhood and Soddy, New York: Norton.
Ehioni Amitai ( 1961),A Comparotivt AnaJys;s ofCompltx Organi1atio1U, New York: f"ree Press.
- (!964), Modf!m Organizations, Englewood ClirTa, NJ: Pnentice-Hall.. . Heiss Jcrold(1981),Sodal &!f!s,s. 9..t-132, w: M. Rosenberr. R.łł. Tumer( redJ,Socia/P$J'Chology;
feagin Joo R. ( l~I), {lacio.l and EthnicRf!lotions, wyd. 3, Englcwood Cliff•, NJ: Prenllce-lbll.
Fedcra l Reservo System (1992), . Preliminary Report o( a Survey o( \Ycmtth•. Washin'10n: U.S.
Covcrnment Printing Office. . Hobbe1 Thomas (1651) 119471, Uuiothan, New York: Macmillan; wyd. poi.: lrwiatan, pnel.
Freud Sii::mund (1900), 7'hf! /ntrrprdcition of Dnams, London: lloc11rth l'rcss; wyd. poi.: Ducia,
t. 1, Objofoianit maruń sennych , pricl. rt Rcnkc, . KR·, W1u·nawo 1996.
- ( 1938), Tht D<uic Writing!I o( Sigmund /.'rctJd, New York: Rondom llousc.
Fried Morton Jl. ( 19671, Thf! Eoolulion of Politirol Socirty, New York: Rundom House.
f'ri11bie Parker W., John D. Kasadra ( 1988), Spatiol Pra«Sltl, s. 629·666, w: /la mlbook of
Sociology, wyd. N.J. Smelser, Newbury Pnrk, CA: Sage.
Corfinkęl llorold (1967), Ethnomtthodology, Eni:;lewood Clitfs, NJ: Prenlicc·lłn.11.
Cccn1 Victor ( 1982), Tlir Stlfconcept, ..Annual He view of Soc:ioloSY·· 8. 1·33.
- (19S5>, S1!lf Co11cepl, s. 739-74 l. w: Tłtt S«ial $cif!11Cf! E11cyclopcdlc1, London: Routlc.lce and
Kegan Pnul.
- (1986), Tłtt MotivatiDllal Sig11i{ica11ce o(S;:lf·Conupt forSod"li:ation 1'hf'Ory, ..Ad vaneo$ in
Crou p Processcs·, 3, 131·156.
- (1989), Tht Social PsychologyofS td{f!{ficacy, ..Annual Reviews ofSocioloC)'•, 15, 291-316:
- (I 991), The SelfC011ccpt as o Basis for o Th f!Ory of Molit.'<lti()n, I. 171-187, w: The Self·Socttty
l>1namic: Cognition, Emotion a11d Action, Cnmbridi;c: Camlirids:e Univcrsity Pres::t.
Cccos Victor, Michnl'I L. Sl'hwalbe (1983), llqo11d tht Looldng Ota:u Sf!I{: Social Struclurt nnd
l::flicar:y·Das1td &l{&t1t1tm, . Sociol P5ychology Qunrterty· , 46, 77-88.
Ciddens Anthony (19711, Capitalism and Modrrn 1'htory: An Analy•is of the \Vritings of Marr.
DurJihf!im, and Max IVl!bf!r, Cambridge: Cambridie University PrtH.
- (1976), N1tw Rul1ts ofSociological M1tth«I, London: flutchiMon Ross.
- (1984), 1'he Co1utitution ofSocit'ty, Berkeley, CA: University orCohfomia Press.
Cilmore Samuel (1992), .Culture·- , w: E.F. Boą:atta, M.I„ Borgatu. (red J. Encyclopecfio of So·
ciology, New York: M11cmillan.
Corrman Erving( 1959). The Pnscntation ofSc/fin fa'fryday liff!, Garden C ity, NY: Anchor Book s;
wyd. pot: C:low~k w tmlr:riycia cocfacnnq:o, przeł. H.P. Spiewokowit, PWN, Warsuwm 198J.
- (1961), Enou11l1trs, Indianapolis, IN: Bobbs-~!crrill.
- (1961), /nt1traction Ritual: Essays on Fott-to-,...att Beliac:ior, Card~n City. fo."f: Anchor Books.
- ( 1974), Fro~ Analysi!J: An Es.sayon the Orgoni.:ation ofE.xprrienct, BOJton: Horper and Row.
ColdstoneJack(1990J,Ret"<Olutiono11d Rrbcllion in the EarlyModtrn World, JG-I0.1848, Berkeley,
CA: Univenity o(Califomia Press.
Coode Willfom J. (1960),A Thf!Oryof Role Slrain, .America n Sociolofict'll Rcview·, 25, 483-4.96.
Habermu Ju..-i:cn (1970), Knou:lttłgf! and Human lntrrrst, London: Heinom:1nn.
Jłage Jera Id, Chnrlcs Powers (1992J, Post·ind11strial Lh't'' : Rolts and Rclo1ioruhips in thf! 2 1&1
~nlury, Ntwbury Park, CA: Sisge.
łiall Edward T. (1959), Th~ Silent Lan~uagt, New York: Doublcdoy; wyd. poi.: BugllJJnyjr:ylt,
pruł. R. Zimnnd, A. Sknrbińsko, PWN, Wnrnnwa 1987. . rosociology, New York: McCrow-lłill.
I fandcl Wnrren ( 1982), E1h11omi!lhodology: Huw Pt'Oplt Małtf! S1!11$t, En(;lcwood Chrrs. NJ; Pre n·
tice-Hall.
Hnnnan Michael T., John FreemRn (1977), Th.: Population Ecolo~ ofOr11r111iu1tio11s, ..Amcricnn
Journal o( Sociology•, 82 IMarch), 929-964 .
- (198·0, Structural lnu1ia and Organi.zatio11al Change, ..Americ:in Sociolocical Review·, 49,
1<9·16<.
- (1 986), \Vht'rY Do Orgarziu:tioMI Fornu Comf! Frani!, .SociologicAI Forum· , 1, 50· 72.
246
L.uhmnnn Niklu 11982), Thf! Di/Tertntiation ofSocirty, tłum. S. Holmes, C. Lannort, New York:
Luk~:~~s~~an~~~;!~~~~;:;·and the Politics ofMothrrltood, Berkeley: Univer1ity o!Caliromia
M
• a 1P~uThomas
us .
R. (l798)f 1926J,Fint Essayon Population, New York: Kelley; wyd. poi.: Prou.'O
I A Knytanow•ki Gcbctncr i WolrT, W•rsuwa 1925.
l
Mo::::~ i~'ie~~;a·n Lin< 1980), Soci~l Stru.c!un a11d Nf!~u'Orlc Anaff:;;;,Np;:,:7t::~kN~~ ~:~k;
0
Marx Kori ~J867} 11~7L ~apit:l: ~
1
.c;'"'::
1 A,(a.7A; :J0;:!ii politycznrj, !\JW, Wartuwa,
lnternat1~~! ~u:h~~;~\"'j _: ~57 • ~;;;: ~- .t''-Yiooo. 1963, 1966. .
Mo~ k;:.1 ~~ridrich En~eli '<iS46) !1947], Tht Of! rman /df!OloQ, New York: lntcrnatlon•l Pub-
1 Perrow Ch'arles (1967), A Framt'u."Ork. for tht Com{'(lrolit't Analys1S ofOrgonuations. ~mencan
- ~~~1;) 119781 Thf! Communist i\.lanifnto, •· 469-5?0• w-. Rohe~ Tucker (r~.)j r~:.:e~~':w-;.
Enctls Rtadu, New York: Norton; wyd. poi.: Mam/tit Jtomun1styczny, pn. · ·
KiW, \yarnllwa 1969. h H T (1990 Ndu:ork ,.4.nol1sis, w: J.lł. Turner (1991), The
Mnryanskt Alexandrł', lonot 11n • urner · n
Structurf!ofSociological Theory, BNehnont, CdAt'h\VEa:~~~:n·o{Socicly Stnnrord, CA: Slllnfotd
_ ( 1!)')2:), Thr Social Cagtt: Humarz otMf! 011 c •
McC~~!h~rji~h:,r~~:~er Zald (1977), Rrsourcc Mobilizatio11 and Social Mo~•rnicr1t,, ..American
Journal o(Sociolot.")'·,a2(6J, 1212 ' 12~1. · N York· McCruw-Hill.
McKcnzic Rodcric_k ( 1933), Thc Mdropoli.ta~ ~/:run~~~~r•l~';y Af{liiatioii, „Socinl Forces·, 59,
McPhcn.on, J. Miller (1981), I' y11om1c:10 1
t'
705·728. · Soc. I · \ Rtview· 48 Sl9-532
- ( l 983J, An Ecology of AfTiliatiott,O„.Amer.•c3~ io :~;"6 w· C ~hlorsky {rtd:). Community
- (1988), A Throry of Volw1tory rgan1lat1on, •· · · · ·
Orgonizotio111, New York: Ox~o~d. „_, O . t·ons s 224·2·15, w: J 1 llendrn. Singh
_ (1990),EL•olution in Commun_ttu:sofn.x.1111/ary rgo~llO I • •
~le~~e~'1;,~:g~~~~';;~i°~
I· i spoltteunstwo. prze1 . . o ins _a,
3~;~!~:;1
Umysł osobcm-ośC
";,~~lf~:;Js~°;Z:~~~~~i.~;:::·~~~e~i:~~~~:i~~~~:ress;
, •
~d.
riri38> Phhisophy oftht Act Chicngo: Univcrsity of Ch1coa;o I ren. k w·1
M;hon Hui:h. Houst?'.'
Mennrd Scott W., El1:.~bct
Woodh(\1V97~>1• Tht(~;:~·:11r~':::.:;~~a;;t;:;,~~~i:,~oŃ:w v:~k: Oxford
. 1• oen , r-·
M Univńrsi!!yt~~{-19„19) Dis.rrimi1111tion and thf! Amui('On Crtrrl, w: R.H. M11clvcr Cred.),
cr;;..~rri;iiri~tio1~ ami /'.'~tiori~l W.·l(nl'Y, !"l"w York: ll~rper ł&J~~;~ol or~idoloi;y•, 8, 106-120.
- (1957), fl11/<-Sd: J~roblt'ttU 111 _Sociolo,;m:il Thlvl)', • ."~tis
1
"ft' ·d. ,0 1.: Tturituocjologicz·
- <I !)68),5'.Jcial Th«>rya11d Social StructmT, Ne\;J:;t~·:s~~:.Żu1a·;.>ki, l•wN, Wonznw• l!lS2.
11a istrulwmspoh~:na . pn.~I. E.MoCrnwsk_nb·~·. lht' T hn>ryoflltf•·n·ri« Group lJrhm.lfOr.
Merton Robert K.. Alice S. Rossi U957J, o1.1tn u ioris 1o rk· free l'reu.
w: R.K. ~lerton. Socie! Thtory and Soc-101 Struc'łurf!, New y~iat Structurt w: R.K. Merton,
_ ( 1968), Cot1tinuitiei in thf! Th tory of Rrft~nc.e ~ro11p! and • Sllh~: ~~=~eh~:f (~~c;;)
Social Th.:oryand Social Struciun, New York: Free I re.u. . J al o!Sociolod
Meyer John \V.(1971), Th1!Etfect.so{Educoti011 asan lnstitut1on, .Aincrir::in oum • $ch~LtAlfred 0932)(19611. Thf! Phtnornenolog:yofthf! Social World, Evanst.on, IL.: Northwcs~m
Mill~3~ 1 ~v5;~;1~·(1956), Tht Pol.K': Elitc. New York Oic(ord Uni\·eriaty Prus: wyd. poi.: ElitCJ
wiodq, oprac. i ~cd. J. Rn~ds~1. Ki~Y. \\',n..-s~awa l~G0. · v rsit rrC?11t.
- (1959), Sociolog1cal /mnginotw~1 , !"_ew \ork: Oxfor. n1 c i~. Tll.vN . •· 271·285, w: T. Shi·
Miynmoto f'rnnk S. l 1970>. Self. .\fotu'<ltfOll, ar~d Symbol~c "~!<"f':ood Ctirf;1, NJ : Prcntit"e-llnll.
but:lni {rrd.l, Jluman Naturf! aud eo,tlf!ct•dtitl:ehav1oń~ ~~~d Girl B.11tlmore: Johns llopki ns
Money John, Anke Ehrhn..-dt (1972J, ,\ 0 11 an oman , Y • Shi;u~~~Tamot.1u 095S). n.'{~rcnce Groups as Pasptt:tiws, .American Journal ofSociolo&'.Y. 60
Uni~egity ~r~s~.1949) Socinl Srructurt, New York: Mocmillan.
M~r~:i;ttSI c~,7tur~ rwd &,cit:ty, Pin~buri::h: Univcrsily ofrit~bura;~ ~ren.
N:1dol S.F'..( 1957>, The Study of S«ial Structurf!, Lon~on: ~ohc~ im N :~~rk: Holt.
Niebuhr Richnrd (1929). The Soc~al S':'urcu of ~no11N11not~n~1~~~lc Dooks.
N' bet Robert A (1966) The Soc1olog1cal Trodit1on, ew or • p
~ ( 1969), Soci~l Cha~gf! a1~d łfator?" N~w Y~rk: Oxfo.rd. Unh·.~~s~~:h Ć~:1:ler.
NORC (1982), Pn•dig< Ra111cmgs, Ch~c.ogo. Nat1on.lll ~!_·!'~on RcNtw York· lłarcourt. Ornce, pod
Pureto Vilfrcdo (19161 (193$), Treatut on C.:Mra ~10 ogy,
tytulcm: Th1t Mind and Socitly.
248
- <.1987), Thf! Ecology o(Orgarihatiorial Founrling: A.mtriron Labor Union:J, 1836·1985• ..Arne-
ncan J ourna l ofSocioloa·. 92, 010-9<13.
- <_19881, Tht l!.'cology ofOrgor1izational Mortatit1: A.mtrimn Dabor Uriio11:1, 1836·1!185, ..Ame-
- ( 1989>, Or11anizatfona/ Ecology, Cnmbridi:o: lfnrverd Univeuily Prcu.
Jfore A. Paul (19021, .Group $1zo f;fTc-c:Ls·, w: E. Dorgatt•, M. Borgatta (red.), Ericyclopfflio of
Sociology, New York: Macmilll1n.
Ho..-ri• Chauntty, Edward Ullmmn (194.5), Tltt Naturf! o(Citit'•, .The Annals or the American
Academy or Politic1il and Scxitl Sclence1·. 242, 7-17.
lfa"'·ley Amos Ił. (1950), lił1man Eool()fy, New York: Ronald Press.
- ( 1981), Urban Soci.111: M Ecological A.pprt>Och, New York: Ronald Press.
- 09861, Jfomon Ecołogy: A. ThnKcticol Euay, Chicaro: UnivtrsityofChicago Press.
Hechter Michael 0987). Principlu of Group Solidarity, Berkeley, CA: University ofCaliromia
r ......
Sodologirol Pfnptttil-'tl, New York: Basic Booka.
Hirschi Travis (1969), CouusofD.:liriquency, Berkeley, CA: Univcrsity ofCnlifomia Press.
C:.. Znamie..-o"''tk.i, PIW, \Yarłtnwa 1987.
Hoyt Homer ł 1939). Tht Struclun and Orowtlt of R1!1idtnlial Ncighborhoods in Amtricarr Citiu,
Washington: U.S. Covemment Printlng Offic:e.
Hunt i\forton ( 1985>, Profilu ofSoc.ial Rt'uorch. Tht St"i1tnti{ic Study of Jlunion lntf!raclion , New
York: Russell Sage. ·
Hurd Richard M. 11903>. Principlts ofCily Growth, New York: The Record and Cuide.
J a mes William ( 1890) ( 1980!, Principki of Piychology, New York: Dover.
J nnis Irving L. (1972J, Victims o{Grvup·Thinlt, Do!łton: lloui;hton Miffiin.
- (1982). Orouptht'nk: Ps.ychofogicat Studir1 of Palicy D.:cisioru and Fiascos, Boston: Jłoughton
1'.fimin.
Johnson All~n W., Timothy Earle (1987), Thr Euo/utio11 ofHuman Socittiu: From Foraging Gro1Jp
to i\granan Stalt, Stanford: Stanford University Press.
Kellerman Henry ( 1981J, Group Coh.:sion, New York: CnJne & Strntton.
Kellcy Hnrold H. 0958), Tu.'O Function1 ofRt'ftrf!llCt Croups, w: C.E. Swanson (red.). RtCJding' in
Social Psychology, New York: Holt.
Kemper Theodore O. (1987), l/ow Many Emolion1 Art Tłtrrt1 W1tdding titr Social and tht
A11to11omic Compontnts, .Americ3n Journal of Sociology•, 93, 379-399.
Kluckl\ohn Clydc 11951), Valuuand Voliu Orienlatior11 in tht Tht"Oryo{Aclion, w: T. Parsons, E.
Shils (red.), Ton-ord a Ctnrral Throry ofktion, New York: Harper&. Row.
KłuegelJames, Eliot Smith (1986), B,/1tfsobout lntquality:Amtricans' V1twsof\Vhat Is and \Yhat
Ought to Dl!, Hawthornt, NY: Aldine.
Kogan Neil, M.A. Wallach (1964), Risk Toltin1. New York! łlolt, Rinthart and Winston.
Kornhauser Ruth ( 1978J,Sodo/ Sourcti ofD<linqucncy: An Appraisal ofAnalytic Mod'łls, Chicago;
Univenity o(Chicaro Preu.
Krocber A.L., Clyde Kluckhohn ( 1973). Culturt: A Criticol Reuitw of Conupls and Dt/initions
New York: Vintage Press. '
Krocber Alfred, Talcott Parsons (1958), TM Con~pt ofCultun and Social Syslf!m, „.American
Sociolofical Review·, 23, 582·583
l..a Pierre Richard T. ( 1934), At11tudt1 ui. Action1, .Soda I Forces·, J3, 230-237.
Lemert Edwin M. (1951), S«iol Pothology, New York: McGra w-Hill.
- ( 1967), lluman Dtuianc:e, Social Probltm1 and Sot"ial Control, Englewood ClirTs, NJ: Prenti·
ce-Iła li.
Lenski Gerhard 0966). Pou.'tr and Pn'uilrzt, New York: McCraw.f-lills, prtedruk: University or
North Carolina Press.
Lcnski Gerhnd, Jenn Ltnski, Patrick Nolun (1990, Humun Saci<!lies: An lntroductian to Moc·
Liebenion Stanley (1985), MDJiin11 lt Co1J11t: Thf! lmproucmcnt o( Social &srarch and Thf!Ory,
Berkeley; Univcrsity o(Calirornia Preu.
- (1992), Small Ni and 81"g Conclusion.s, ..SOCial Forcu·, 70(2), 307·320.
Lin ton R11.lph (1936). The Study of Afa,1, New York.: Appleton·Century·Crorts.
Lis b AJlcn E. 0981), Ptrlptttfoe~ on Dtuial'ltt, Englewood ClifTs, NJ: Prcntice-lła.11.
Long Larry (19881, Migrotion ami Rtsidetlllal Mubility in tht Unitt'd SttJtt~, New York: Ru1sł!'I
Sagc.
247
----:- ;·.·: . .·
-·- . .-:. -':...-- .
Park Robert E. (1916), TJt.1!C1•ty: Suggestiol\.lforthf! lnixstigtJtion. of/luma n B~ha.11ior in on Urbon
Enuironmtnl .Amtric.an Journal o(Sociology•, 20, 577·612.
_ (1936), l/um~n Ecology, .American Journal ofSocioloU. <12•. 1-15:
Park Robert E., Ernest w. Burgeu (1925), Tht Cit1. Chicago: Umvers1ty.0C~h1cago Pr~~p
•
Parkinson C. Northcote (1957), PorJtinson's Law, Boaton: ll~~~1?n-M1ffim; wyd. po ·· rowo
Parkinsona albo w po&0ni za po•lfJXm, pn.eł. J. Kydryński, N\\! , Wa rs:.awa 1963.
Parsons Talcott(l951), The Social Sy•tf!m, New York: Frte Prus. . . R. Be d. . S ~ł
_ {1953>. A Rf!ui,cd lvialytirol A.pprooeh to thf! Thtory o( Stro.ti/kat1on., w: n lX 1 -· •
Li set (red ) Clou Sra tu' and Pou·rr, New York: Free PreH. .
_ (1~66), ~i~lif!f: ivotuti~ary and Comparotiut Pl!rsp«tfots, Englewood Clt!Ts, NJ: Prenh·
.
1
_ (~-~~~ ,1" Thf! System af Modern Socittiu, Englewood ClirTł, NJ:. Prentice--ł'!all._ .
Sociological RevieW, 32, J9-4·208.
• _ (1!)86) Complcz Orza111:atiotl$, New York: R111ndom lfou11:. d
Peter Lau;ence F., fulymond Hull (1969), Thf! Ptttr Principle, Ne_w Yor~: Morrow; wy . po1.:
Zasada Pf!fua. Dlaeugo U'Uystko ;c1.z..-t no opak., pruł. J. Kydrynskl, KiW, Warna wn 1973.
Pia et Jean {1948), Thf! Morał Judgtmcntofthf! Chilli, Clencoe, IL: Fre! Press. . .. .
_ &"(1952J, Tht' On'gi·ns o(lnttWgence 1·n Chi/dren, New York: Jntcrnat1onal Unwcrs1t1es Preu,
wyd. poi.: Narodzin.yintf!ligtni;ii dzitt:1tO., P\~N. \~aratawl\ 1~66. .
Plutchik Robert (19G2). Tht Emotioris: ,...acu. 1 htorics and o. /\ew Model, New York. Rnndom
Plut~~~s~obcrt, Henry Kellerman (rcd.)(1980), Jo:moticm: Tht'Ory Md Rrsf!arch Ezprrience, New
p00J;t~~~:(~;S~~. r::Ir~:~,·:atiarial Pre~5.
Symboli.Im, Greenwich, CT: JA! .
Popper Karl rt (1959), Tht Legie of Scitnti{ic Discoucry, London: Hutchinson, wyd. poi: LogiJia
O<Jk")'Cio naukou:cga, prze!. U. Niklas, PWN, Warnawa 1977.
_ (1969), Conjrctuns and Refutations, London:.noutledi;o an~ l<cg11n Paul.
Quinney Rich11trd (1970), Tht Social Rtalit~ ofCnmf!, Boston: Little, Brown.
_ (1979), Criminolot:t. wyd. 2, llo!lon: Uule, Brown.
- (1980). Clau, Statt, and Crimc, wyd. 2, New York, Longmons:
Reynolds VC?rnon (1976) Tht Biology of Human Adion, San franc1sco: Freeman.
Ritzer Ceroge (1975). S:Xioloo:A. Mulipll! Parodigm Scif!nt:f!, Boaton: Aj'yn and 8 aeon.
(1938> Contl!mporory S<>eiological TMor,. wyd. 2, New York: Knop · .
R~thlisbc:~er Firt:., W.J. Dickson(l939). Mnnagtmt'lltand tht Work.rr, Cambridge, MA: lfa..-vard
Rok~„~~~~:~!:c7;;3,, Tlit Nawr< o(lltimnn '-':a~un,
New Yor~:
free Preu. .
ug7 !)) Undustomlirig l/umun Vulues: /ml1vulual arui SMutal. Nf!w Y~rk. Frre Pre55·y k
R_;-pc,.. Rich11 rd Ił. (1991), ruiulent Povtrty: Tho\mericon Drtam Turnf!d N1ghtmart, New or :
Plentum Press. .
Rosenbcri; Morria ( 1979), Concf!iuing Self, New York: B11111c ~~~·L {S R h O lanc.!o
Rossi Peter, Jamea Wri~ht, Andy Anderson (red.I (1985), //andQOUI{ o u rwy tstarc • r •
Stone Age Economics, New York: Aldine.
0
. .
&-h fTThomas J (1966) /king Mf!ntatt1 Jll: A Sociological Throry, Ch1ca,o: Aldine.
SC'~~i~~~i;~c~~)e~~968), Animol Cumm1111kotion, Bloomington; Indiana Uni_v/r;!? PresO.xt d·
Scidman Steven, David C. Wngncr (rC?d.) (1 !)92), Po•lmcxlrnu1m and Soc10 t'Ory, or ·
She~l:~=:~lfli.chael ()991 ), Auf!ls and the Pwr: A New A.mtrican \Vd(orf! Policy, Armock, NY:
-\~';:~·1.5~~f:19PrOC'tue~.Berkeley, CA: University ofC11.lirornio Press. E I dia of
Shotoln Robert W. ()992), .SmPll Croup1· , w: E. Borgn tt.a, M. UorgMta (red.), ncyc Of'(
Sim!°:t~~~:~ ~~3:~~~~. ;.~;~:7~togy ofCon{11cl . .Americ11n Journal orSociology·. 9, 490-525,
1
~;;5~ d,~~!! ~nd thr Wł'b of Group A{filiationl, pr-iel. K. Wolf, New York: f ree ~~ 53 • th
9
Si;gcr ?\Iii.ton (1968), . Cullure: Tho ~nc~pt or Cuhurc·, w: lntf!mOtional Eneyclope IO of e
Social Scirnc<s. New \'ork: Macmillan.
2./9
 Single ton Royce, John;ath:an JL Turner (!!175), Racism: White Oppres., ion of Blach fo Amtri-
ca , a. 130-1 60, w: D. Zimmerman, L , Weider, Uml.entandirig Social Prub/cnu, New York:
Pracgcr.
Sjobcrg Gideon (1960), The Pri:industrial City, New York: Free Press.
Skocpol Thcda ( 1979). Stales and Social Reuolutions, New York: Cambridge Universily Press.
Smcber Neil J, (1963). Thfflry o{Cotltttiw B~hauior, New York: Free Press.
Smircich Linda ( 1983), Canctpls ofCulturr and Organizational Analysis, ..Administrative Science
Quarterly'", 28, 339-358.
Smith Adnm (1776J 119371, An lnquiry into tht Natu.rt and Ca1ucsoftht: Wt:ofth n{ Nations, New
York: Modem Librnry; wyd. poi.: lJodania nad 11aturą i przyczynami. bo>:ar:tu·a riarrxlUw, pnel,
G. Wolff - t. 1, A. Prejbisz, B. Jasińska - t. 2, PWN. Wn„zawa 195·1.
Smith Kevi n D. (1985), I made lt IJ«ause of Me: lJ<:liefs about the Causes of Wealth and Po1.1trty,
„Sociologicnl Spectrum~. 5, 17-29.
Spencer D;1ldwin, f'.J. C illinn (18!19), Thr Nati11r Trib.:s o( Central A11strn/ia, wyd. 2, London:
Mt1cmill11n.
Spenct'r Herbert 0862), First Principles, New York: Appleton; wyd. poi.: Dziela. Syslem(ll {iloro{ii
sy11tdycz11rj. I. Pitrwsu zasady, przeł. J.K. Potocki, Warsznwn 1886, red. Tygodnika „Cios".
- (1864-18671I18871, The Principlu of Biofogy, 2 tomy, New York: Applcton
- {1873), The Study of S ociology, London: Kegan Pnul.
- ( 187-ł-1896) ( 18981, Tht' Principles ofSociology. 3 tomy, New York: Appleton: wyd. poi.: Dii~la.
Systemtrl filo:o{ii syrilelyr:znej . Zasady socjologii, pn.cl. J.K. Potocki. Druk. Zawiszewski,
Warunwu 1889.
Stnrk Hodncy (198 IJ, Must All Rdigion Be S11p<.•rnatural7, w: D. Wilson (re d.), The Social lmpoct
of New Rrfigious Mot>ements , New York: Rose orShllron P rcu .
- (1992>. Suciology, wyd. 4, Dclmont, CA: Wadsworth.
Stnrk flodney, W.S. Jfoinbridgo (1980), S.:cu.Iarizotions, n~~·ivol and Cull Formatio11, ,.Annual
Rcview or Social Scicnceis orReligion", 4, 85-119.
Stnrr Paul (1982), TheSocia• Tra11Sformation of Amt'rican Aft'dic-itie. New York: Bnsic Books.
Slr)'kt'r Sheldon ( 1980), Symbolic lnteraction: A Social Structural View, Mcnlo Pnrk, CA: Benja·
min-Cu mmings.
Sullivan Hn.rry Stack (1!153), Thr l11terprr:sona/ Tłirory of Psychiatry, New York.: Norton.
Sutherland Edwin H. (1!124), Criminalogy, Philndelphi:1: Lippincoll.
- ()939), Principles ofCrimirwlogy, Philndelphia: Lippincotl.
Sutherland EJwin Ił„ Donald R. Cres§ey(1986l, Principlcso{Criminology, PhiladclphiR: Lippin-
cotl.
Tilly Charles (1978), From Mobilhatio11 toRe~·olution, Rending, MA: Addison-Weslcy.
Tum i n Melvi n ( l 953}, Some PrinciplesofStrati{rr:ation: A Critital A11olysis, „Americii n Sociological
Review'", 18, 387-393.
- (1967), Social Strotifkatiori: Tht Forms ond Function$ of /iuquality, Englewood Cliffs, NJ:
Prentice-łlall.
T urk Austin T . (1969), Crimiriality a11d I.egal Order, Chicngo: Rond McNnlly.
Turner Jonatlrnn H. (1972), Pauerru ofSocial Orgoniuitio11: A Surt•ty ofSocial hutituti011s, New
York: McGraw·lliłl.
- (1976), Americo11 Sodety: Problems of Structure, New York: Harper & Row,
- ( 1977), Social Proólems in America: Tht Structurol arrd Cult11ml Basis, New York: Harper &
Row.
- (UJ8ll, Emile D11rJt.heim's Theory of lntegratiori i11 Dif{erw1tiattd Social System. J'aeific
Socio\ogicil l Review'", 24 , (·O, 187-208.
- ( 1983), Tlieoritlical Strategies for Linlcing Micro and Ma.ero Processe1: J\ri Ht·aluatio11 ofStvtn
Approaches, .Western Socioloi:\cal Rcview·, 14 (1), 4-15.
- ()984a), Socictal Strarification: A 'fheorttical Anolysi.,, Nt?w York: Columbia University Press.
- (1984bl, D11rkheitt1't 011d Spe11tu'1 Prindplt~ ofSoda( Orgnni.Mtion, .Sodological Pcrspccti-
vcs·, 27, 21-32.
- ( l 985a), /ri Deferise of Positivism, „Sociolocical 'I'hoory~ 3, {Fall): 21·30.
- (1985b), ł/rróut Spencer: A Rt!newf'd Appredation, Newbury Purk . CA: Sage.
- (1985('), Sociology: 1'he Science ofHuman Orgam'.lation, Chicago: Nelson·Holl.
- (1986.1), Tht: lifrr:ha11ics of Social lntt:roction, „Sociologic.11 Theory'", 4, !15-105.
- (19SGbJ, Toimrd a Urii{it:d Throry of l:.'thnie A11tago11i.m1: A Pre/iminary Synlhesis o{Th~e
Macro .\lodds, „Sociological Forum", 1 (Summer), 403-427.
- (1988), A Theory of Social lnteraction, St.onford, CA: Stanford Univcrsity Press,
- ( 1989), A 1'ht·ory-0{MicrodynamiN, ..Advances in Group Proc:t-s.ses". 7. l -18.
- (1990), Durkhitm's TheoryofSocial Orgc111ilaticm, .Social Fon:cs". 68, 1·15.
250
\Yhyto William Foote. Kothleen Kinc Whyto (1!184), Lcami11g fro111 th;: Fi',.fcl: A Guidt! from
Wil{;~rJ:h'~cN0~f;{[l{a:~:~;n~~~~:~~-ofEutryone Who Euer LiL~l Is A/met• Now, She New York
Wi!J~~~s~~~~~~~~Jr~·(\;70>, American S<>.cii:ty: A Sociological fnltrprt:tacion, ~ew York: Knopf.
Wilson Wilhnm J. (1987), The Truły Di:ła.duanlagctl, ChicAl:O: University o(Ch1cag~ PreH.
Wolr [dwnrd N. (1981).Estimates ofllo11uhold /11eq110/ityi11 the United StM~. „llcv1ew orlncome
Zal:~te~~~a~t.~j:;~ 2~\~:~~rthy (1979), The D_vmun.ics of Social Mort'ments. Cnmbridgc, MA:
Wir.throp.
- (1991), Thr Structurr of 5-0ciological Throry. wyd. 5, Belmont, CA: Wad8worth: wyd. poi.:
StruJt.tura trorii sO<jolo;:icu1(j, przeł. J, Szmntkn, PWN, Wnruawa 1985.
- ( 199311), lnrqu.alityand Powrt:y, w: Ge-orgc Ritzer, CraigCalhoun (red.), Social Problrms, New
York: McCraw-H ill.
- (1993b}, Ctanieal S«lology Tht-ory: A Positiuistic lnlerpretation, Chicngo: Nelson-Hall.
Turner Jonnthan H., Ada lberto Agu irre Jr. (1994), Amrrican Ethnicity: The Dynamics and
Consequences ofDiicrimination, New York: McGra.w.J-lill.
Turner Jonathan Jl., Edna Bonacich ( 1980), Toward a Compositr ThttJryofMiddleman Minorilies,
„r~thnicity·. 7, 144-158.
Turner Jonathan li., Randall Collins (1989), Toward A Microthrory of Structuring, 1. 118-130,
w: J.H. Turner (red.). Throry Building in &ciology, Newbury Park, CA: Snge.
T urner Jonalhan Jl., Alexnndrn Maryanski (1979), f'unctio11alUm, Menla Park, CA: Br>njamin·
Cummings.
Turner Jonathan J-1., Peter Molnur {19931, S<1,cti9n Prrxtsscs and the E1.10lution of Emolioru in
l/umans, ~Biology a nd Culture• (w przygotowaniu).
Turner J onathan H., David Musiek ( l985), Anurie-an Dilr:mmo$, New York: Columbia Uni\•ersity
Pre ~s.
Turner Jonathan J-1., Leonard Bee1;hley, Charles Powers (19$9), Tht Em~rgence of Sodological
Theory, Belmont, CA: Wnd!'lworth.
Turner Jonathan H„ Royce Singleton, Dnvid Mus ick (198·0, Opprenior1: A Socio·hislory of
Black· White Relations in America , Chicago: Nelson-Hnll,
Turner Jonathan H., Charle.s E. Stnrnes (19761, lneąuolity: Priviltge an d Powrty in Amuico,
Santo. Monien, CA: Goodyear.
Turner Ralph H. (1962), Role-Talcingvenus Ccmformity, w: A. Rcse (red.), Human Brhaviorand
Social /'roccsses , Bcst-On: lloughton M im in. ·
- ( 1968), Social llo/t.ts: Sodologir:al Aspccts, „lnternalional Encyclopedi11. o(Łhe Social Science!!·,
New York: Mnemillan.
- (l978). 7'h e lłole and 1'he Person, .American Journal orSociolo1.'Y· . 84, 1-23.
- (19801, Strategy for Det.ieloping an Integrated Rolt Theory, .Humboldt Journal of Social
Rielation.s· , 7, 123-139.
Turner Ralph H., Lewis M. Killi1rn (1!187), Co!h:r:tive Behauior, Englewood CJHfs, NJ: Prentice-
Hall.
Turner S tephen Park, J onath11n H, Turnier(l990), The lmp<>ssibfeScience: A11 lnstitutionol //ist~ry
ofAmericari Sociology, Newbury Park, CA: $age.
Unil('d Nnlions(1991), World Tre11ds in Populatio11, New York: United Nations Publishing.
U.S. Durenu or the Census (1983, 1991), Curft'11t Populotion Reports , Washington, U.S. Govem·
ment Printing Office.
U.S. Depo.rtment oflobor, 1991.
Us<'em Mich nel 0980), Corporolioru and thr: Corporate Elitt , ,.Annual Review or Sociology'", 6,
41 -77.
Wallace Anthony F.C. (1 966l, Heligion: An Anthropological View, New York: Rundom House.
Walle rstein Immanuel M. 11974), Thr Modern World S_vslem: Capita/i.st Agriculture and thr
Origitts ofthe European World Er:onamy in the Si.xtewth Centw·y, New York: AcAdemic Press.
Weber Max (1904) (19491. The Melhodology oflhe Social Scienct:s, New York: Free Press.
- (l904-l905l I 1958J, Tht: Protestant ł:tJu'c 011d the Spirit of Copitafism, New York: Seribner;
wyd. poi.: Etyka protcstoncka a duch kopitalhmu, przeł. J. Mizir'iski, „Test.'", Lublin 1994.
- (1905), The Prvttstanl Ethicand thr Spirit ofCopiloti.sm, New York: Free Press.
- 0!12211978), C. Roth. C. Wittich (rt'd.), Economy and Society: An OutUne of lntuprt:lh·e
Scx:iology, Berkeley: Univers ityo(California Press.
Webster Murroy Jr., Mnrtha f'oschi (1988), Status Ger1eralizatior1: New Th.eQry and Restallh.
St:inrord, CA: Stanford University Preu.
Weeks John R. I 1989), PopIJlction: An lntl"Oducti<m to Ctmct!p!s and lssuts, Delmont, CA: Wads-
worth.
Wellman Dnrry S., S.D. Bcrkowitz: (1988), Social Sir1.1ct11rts: A Nt!twcrlc Approad1, Cambirdge:
Cambirdge University Press.
White Lynn K, Alan Dooth (1985), The Quality arid Stability of Remarriages, .,.American Socio!o-
gical Hcview", 50, 689-698.
White Lynn K. John N, Edwards (1990), Emptying the Nest and Part:nlal Well~Being, ..American
Sociological Review~, 55, 235-242.
Whytc Willinm Foote (1984), learning from the Field, Newbury Park, CA: Sage.
- ( 198!1). Adooncing Scientifir: Knau.!/.:dg~ thro11gh Parlicipalory Action Rescarch, .,Sociological
Forum'" , 4, 367-386.
251
PODSTAWOWE TERMINY
11nnlh.n pewien etap metody naukowej , na którym :r.ebrane dnnc l i\ ocenione w~le ściśle usta-
lonych te~I. nby stwicrdzit , co zostalo odkrj•te.
Annlizn systemów światowych 3nalin nit!równości pomii:dzy narodami w dostępie do wladzy
i zasobów gospodarez:ych oraz wynik.1jącej z tego politycznej i ekonomicznej dominacji poszc:z.e-
t:ólnych nnrodów.
autonomia w opozycji do niepewności drugi etap w teorii ro:z.woju Erika Erik.sona, t rwający do
trzeciego roku łyda, podc:z.as którego sukc.!sy w uczeniu lub ich brak wytwarują w dticcku
albo poc:z.ucit! autonomii, albo niepewności i wstydu.
badania ankietowe typ badania socjologiCt.ncgo. w którym jakiejś pl'Obie r'espondentów udaje
sir; pytania ujętłi w poswei jednolitego schematu.
bnzn określenie Knrola Marksa na m3terialnc, ekonomiczne pod!tawy, kUSre odd:r.iałuj!\ na inne
aspekty spolcczeń.stwa.
buri.uDzjn w ann lii:ie Karola Mnrksa ta ci, którzy po.siadajl\ i kontroluJI\ irvdki produkcji
w apo!cczcństwneh kapit.alistyc:r.nych.
bycie twórczym i produktywnym w opozycji do koncentracji na 1-0bic i stagnacji, siódmy d ap
w koncepcji rozwoju Erika Eriksona, obejmujqcy wiek dojria!y człowieka, podczas k~r<"~O
sukcesy w rodzinie, prucy i lokalnej 1polec1:ności ksztallujq poczucie, i e jesteśmy w stanie me
tyl ko brać, nie i dawać coś z siebie innym lud:z.iom, nal-Ominst brak t..akich aukc-e~w prowadzi
do koncentracji na sobie i st.agnacji w iyciu.
cifoien ie roli sytuacj;a, w której jest zbyt duto sprzecznych oczekiwań w d an)m ukl:Jdzie ról
w określonej pozycji apole<'znej, eo wytw;arzn napi~ie i naJmierne ciśnienie u 056b, kt.6re
u~Jlują tprostać tym 0e1:ekiwaniom.
cykl ekosystemu forma wzajemnych uletności poleg;ająca na tym, ie poe:zc:tególne p rOC'eay
1przę&:njC\ tię ze 1obl\. Łworząc cykle wzajemnie od siebie zalcinych tjawi.sk i zdaneń.
dane informv.cje o świecie empirycznym.
demognfia dziedzina nauki, która bada procesy z.a chodzqeo w populacjach lud:z.lt.ich, ich cechy,
rozmie:m:1:en!e, r uchy oraz ich rozwój i upadek.
dewiacju znchowanit, kl6re narusza obowią zuj;'\ce normy.
dialektyko dialektyczny sposób argumentcwania, który zakłada, ie w d1rncj formie apolecz:nej
zachodzą procesy prowadzące do jej transformacji.
dojnnloS:ć do intymności w opozycji do izolacji szósty etap w teorii rozwoju Erika Erik.sona
trwaj:\cy przez cały wiek młodzieńczy, podcz3s którego stale i pozytywne :r:wiąW wytwar:r..ają
umiejętność nawiązywani<' intymnych kontaktów z innymi ludim i; dyrekt)'"')' kulturowe,
ze5taw wartości, pnekonań, norm, a t.:ikie innych systemów symboli, które człowiek wykarzy·
stuje do kierowania swoim postępowaniem oraz interakcjami.
dyfuzjA ro1:przeltrtenianie się systemów symboli kulturowych z.jednt j populncji do drugiej„
dyskryminncja zrótnkowrine trakwwnnie innych ludzi, zwlnuc:z.n tych, którzy n.aleźl\ do oJue.
ślonyeh grup etnkznych bqdi pici, w wyniku czego otnymują oni mnitj •·artościowych
usobów.
dystrybucja bogactwa procent maj11tku narodowego, który posiadajl\ poszaególnt ctt:ści popu-
lacji, uzwycz:aj dwudziestoprocentowe,
dystrybucja dochodów procent ogólnych dochodów przypadających określonym at:śdom popu·
lacji, zazwyczaj dwudziestoprocentowym.
dziedziczen ie bilateralne :casada dziedziczenia okre.łlaja,cn, że równic w atns jest zarówno
rnęskn, jak i ieńska strona rodziny i zwia,i::1ne :z. nimi sitti pokrewieństwa. . . ..
dzicd:dc:r.enic matrylinear ne zasad;a dziedziczenia okrcślnj>1ca, ie łtńska ~troM rodz iny I JCJ
krewni (zwłastczn pici męskiej) mnj1l prawo do wl:uności i spr.'.'lwowania wiedzy.
253
 d:ded ziczcnio patryllnc nrnc zasada dzicdzicuni11 okrdlajl\Ctl, t:e m~skil strona rodziny oraz
jej krewni m:tJ:t pn.wo do włnsności i sprawowania. wlad?.y.
"g'O termin Zyi;munta Freuda nn określenie proces u goduni.:i po~ów id z ogrnniczcniami
supertgo, cz~sto po!łl uguj')cy się mech!łnizmnmi tłumienia i obr<>ny. ' s u: hardziej ze sobą :r.wu1,zani. ląct.I\ ich blitszo, bnrd:r.icj Intymne i apójn& atosunki.
c~OJ:'llmln zasado a tanowiąca, !e poszc:.ogólno oiwby mogq zawierać mnlżcńs twa poza wlasn i\
grupl\ pokrewieństwa bf\d:f wspólnotq.
ekotiys tcm aystcm powiązari mii;dzy formami tycia, o tnkt:e pomiędzy nimi n środowiskiem
(i:.yC'2nym.
eksperyment model bada wczy, w którym ogranic:.n się wpływy ubocznl'. :ihy wyizolownt skutki
dzinlnninjnkiccoś bodźcn.
emli:rrnejn opuszczanie pn.cz ludzi dnnego gpolcczcństwa.
emocje nnstroje bądi stilny ctlowiek a zwiriwnc z t.nkimi pierwotnymi uczucinmi, jak : gniew,
atrach, s mutek, ezczę:kic i zdziwienie, oraz z ich modyrikac:jami.
endognm iu :.nsada określająca, ł:e poszczególne osoby mogą wstępowat w związki mołżeńsk.ie
w obrębie dnnej C'l'UPY pokrewieństwa bqdi wspólnoty.
eh1oc;elltryim sklonno~ć do tritktowa11io wla~ncj ł<ultury lub s ubkultury j:1ko lcpsi:ej oJ kultury
innych ludzi b'\di społ<.'czcristw.
e-tnometody pojęcie wprowndz.one prze:z lfaroldn Carfink<.'la na okr<.'ślenie immanentnych syg-
nałów interpersonalnych wysyłanych po to, by wytworzyt założenie, :ie ludzie uczestniczący
w interakcji t.nk samo patrz:\ na świaL
Cuzrt g-ry druc:i etop w socjaUzncji dziecka wedle teorii Ccorge'n Herberta Mcadn , podczns którego
rozwija :tię zdolno:łC prz.yjmowrmi:t nar:iz ról kilku osób, odc-z.ytywnni:i i..:h punkt u widzeni.;),
occni:rni11 siebie z. lej perspektywy oraz współd:.ia ł ania w grupie.
fo:za operacji formalnych czw;:irty i ostatni etap rozwoju poz.nawcz.ego dziecka we<llc teorii
PiogN,a. trwnj;icy od dwunn~Heco roku tycia do wieku dojrzewnnia, podcz:is którego rozwija
s ię idolnośe do posługiwania si~ abstrakcyjnymi pr:zedstnwicninmi ot:icz.:tjl\cego świata.
fnznopcrncji konkretnych trzeci ctnp rozwoju w teorii Jcnnn Pingctn, trwnj11cyod :łiódmei;odo
jcdcn11:1ll:l:O roku życiu, ~dcws którcg<> 1lzicd ucziJ si~ luJ;kzm·cu myt>!..:11i11,jcdnnk umicjęt·
noAC myślenia abslmkcyjnl.'go nndol pozo!ltaje ocrnniczonn.
fot.a pr:zcdoperneyjna drugi etap w N>Z~·oju pozrlAWCZ)'m dzicckn wedle teorii Jeann Pingetn,
trwnj:\CY o<l drugic1:;0 do siódmego roku tycia, podc:zns którego dziecko uczy 1ię posługiwat
symbolami w celu opisywania przedmiotów, nic zdolnośt do używunin nbstrl1kcyjnych symboli
jestjt'szcxc bardzo oi;rnniczona.
rnzn scnscl motorycznn picrw:12yctnp w 1'1Hwoj u pńznnWl':t.ym dlcicckn wcd!\· ll'oriiJl.'nnn Pingctn.
trwnj:icy du okolo drugici;u roku tycin, podcz.:u którC'go dziecko uczy się zap:tmi<~tywunin
obrazów obil'któw ze swoje-'iO otoczenin.
fo zi1 z11bnwy wedlcCcoq;c'n lłcrbcrtn Mcnd11 pierwszy istotny ctnpw socjulii.:1cji dzil..·ck:1, podczas
którcho nubicru onu urniej11tności posluijiwanin sii; ge:1l:11ni ornz inkq1retowani:1 tci:;:o, co
syi:;:nali:i:uj:\ mu pojedyncze osoby z jego otoczenia.
filozofowie ośwh.·ccniowi mySJiciclc spolL•ci11i we Francji, któri:y brouili wolt10.ki jednostki
przed 11rbitr;'.lilnokitl wl11dzy polityc:rncj. To wh1śnic od nich twórcn socjoh>gii, August Comte,
przejął wiele ze swoich koncepcji.
fi~yc~ne rekwizyty wykorzystywani<.' przedmiutów. w tym l:iki:c wbsnccoeit1łn on\z pn:cstr:zcni
o<ldtielnj11ccj je od innych osób w okr.:!ślonym śroc.lowisku, w Cl'lu zusyi;n:ilizownnin sposobu
postępownnia.
formownnic poczucia toi.snmości w opozycji dojci;o Zil\Jurz('il pit] ty ctnp w teorii raz.woju Erik n
Erik.sona. trwający przci. cnly wiek dojrzewnnin. podczas którcco zdolnoS( d o tworzenia więz.i
i sukcesy w tej dziedzinie prowadi:i do rozwoju poczucin totsamości, natomiast n iepowodzenia
w nawi:1zywnniu trw:ilych kontaktów z innymi ludźmi z::iburwj:i AwindornośC t.('go, kim &ię jt-st.
fu nkcjonnlizm sposób nn:ilizowania zjawisk pod k~t cm ich znaczl..'nia dla potrzeb b:idioczekiwari
więksu•j cnlości spolecznej, w której zj::iwiska te występuj;i. Podejście to picrw~zy zastosowal
Herbert Spe ncer.
grupa eksp erymentalna osoby w bnd:rniu ekspcrymcnt;ilnym, które sn podd:iwnne dziabniu
istotnego db badacza bodica.
f,.'Tupu kontrolna osoby bior:icc udzi:il w eksperymencie, które nic są poddawnnc dzbb.niu
i nteresującego nas bodica i które wykorzys tujemy j:1ko grupę odn iesienia dla osób poddanych
działaniu bodźcu.
grupo odnicsienin punkt widzenia grupy, zarówno tej, w któr~j uczcstnkzymy,jak i tej, którn
z.n3jduje si~ gdzieś daleko, wykorzystywany jako rnmy odnicsicnin do oceny samego s iebie oni?;
ki<.'rownni.1 wlasnym post~powaniem.
grupy mnie struktury spoleczne skt:i.d:tjqce się z kilku z3Jedwie rół:nych pozycji społecznych,
254
klan struktura pokrewieństwa, w której rody polączone są ze sobą określonymi zasadami dziedz.i·
czenia.
klasy według M:u:a WebNa twon:ą je ci, którzy na wolnym rynku mnj:\ podobne szunse życiowe
i możliwości; zdanie m Karola M11;rksa podz.inly spolecrne Sf\ wynikiem wfosności środków
produkcji; bardziej ogólnie zaś - są to różnice między subpopulncjami w zakresie ich dostępu
do wartościowych znsobów.
k la1tyfikncja pojęcie wprowadzone przez Alfreda Schutza n a określenie procesu traktowania in·
nychjn.ko reprezentantów jukiejti oc61ncj klasy lub rodznju, co z kolei um„1.liwia n.urn reagowa-
nie w 11posóbstcrwtypowy, a tym samym zmnicjsrn wysiłek, któr)' lrteb:1 włoiyć w inlernkej~.
·I konnikt interesów termin Kltrola Marksa na określenie podstawowego nnpięcia i sprzecznoSci
celów pomiędzy tymi, którzy kontrolują iasoby dóbr, t1. tymi, którzy SI\ ich pozbawieni.
konflikt kultur owy różnice w wartościach kulturowych i pr:zekonaniu ch, które przeciwstawiają
sobie ludzi, co może prowadzić do konOiktu.
konflikt ról poloienie, w któr)'m role zwi:tz:ine z róinymi po:tycjami spoll'c:znymi 61\ ze sobą
sprzl'Czne, doprowadiaj;'\C tym s amym oso~. która usiłuje j e wszystkie wypełnić, do 11}1uacji
konniktowej.
korytarze miejs kie p:ttrz reg1on metropolitalny
k u lisy termin wprowadzony prezez Ervinga Co!Tmana określają.cy ~tre(ę prywatności, w której
odpoczywa.my od świadomego manipulownnia gestami.
kulturn aystemy symboli, które ludzie tworzą i wykorzy1ttuj;i do kierowania zachowaniami,
interakcjami i wzornmi spolccznl"j or{.-anizacji.
kultura materialna termin, którym posluguj;1 się niektórzy badacze w celu określenin "''Ylworów
ludikiej pro.cy.
kulturowe sprzecz ności nil'zgodności w różnych systemach symboli twori:ących kulturę danego
apolcczeństwa.
lcgitymizucju akceplownnic przez tyc:h, którą 1111 podporz:1dkowoni wlu<lzy, prawo tych, którzy
ją 1prawuj:1. do rzi1<lzenia.
laricueh cko1tystcmu !łańcuch pokormowy) powiqzanie form iycia polcg:\j<)CC na tym, że jedne
z n ich a.:i, pożywieniem dla innych.
mC:loda n a ukowa procedury stosowane przy zbieraniu dnnych. Procedury te prteznoczone SI\ do
weryfikowania teorii, ajeSli się t C'go nic robi, to przynajmniej do b'Tomadzi.'nia danych w aposób
obiektywny i moiliwy do odtworzenia przez innych badaczy.
m ii,:rocja przemieszcza.nie się ludzi do wcwn:\trz, na zcwn:\lrz i wcwntlt rz danego spoleczeristwa.
m iC"TUCja wcwn ęl'4na przc:mieszcuinie się ludzi w ramnch dnnego spolcczeristwa.
model baduwc:zy pierwszy et.ap met.ody naukowej, w którym usta.la się, jnki rodwj infonnacj i
nnlc.ty zgromndzit w określonych b:ida niach.
model sektorowy model urbanizacji przedstilwiaj:\C)" mias to jako zbiór oddzielnych sektorów ,
pr:zypominnjących pokrojony n:1 knwalki tort, które odchodz=i od centrnlnej dzielnicy przemy·
słowo-handlowej.
model stref koncentrycznych model roi.woju miasta. który przedsl.lwia proces urbanizacji jako
tworz.!'nie aię okręgów wokól centrulnej dzielnicy handlowo-prz.cmyalowej .
model wieloośrodkowy mo<le! miosta. w którym oprócz centralnej dzielnicy pn:emyslowo-hand·
!owej ist nieje jeszcze kilkR innych ośrodków, . wania.
motywy występujl\CY u danego c-:zlowieka poziom energii oraz rodwj tej ener~ii wydatkowanej na
zajmowanie konkretnych pozycji i gr:tnia określonych ról społecznych.
my91enie grupowe p roces zwil\znny z podejmowunicm decyzji, podczas którego członkowie da nt'j
grupy mnocnittj:i i wspiernjl\ siebie nnwzajem do takieG'G s topnia, te podj~ta decyzja częsta
przestaj e się liczyć z realinmi sytuacji, do której się odnos i.
nndbudowo termin Karola Marksa na określenie struktur i systemów kulturowych, które są
zdctenninowanc pu cz ekonomicznri. bazę 11polec:zeństwa.
nudorgnniczny koncepcja Herberta Spencera dotycząca przedmiotu a<Xjologii: okrc.ślcnie orgn·
nizncji iywych organiz.mów.
nudpnyrod:tonc ncczywistość, w której dzialaj,1 boso'ń'iC i ~iły poznziemskie.
nupi~ciestrukturulnc .teoria anomii• Hobcrt11 ~lertona, któr;t glosi, te w~ka.iniki dewiacji rosm\
wtedy, gdy i$1ni~je rozziew pomiędzy celami n środkorni s lwiqcymi do ich osi(u,<nięcio.. Wedle
Neila Smeb:Na j est ono podstawowym Wilrunkiem zachowurl zbiorowych, majqcym swe
korzenie w nierównościnch społecznych.
nauka proce!',.,... którym tooretycz.ne objaśnienia funkcjonowania zjawisk w świQCie są systematycz·
nic weryfikowane zn pomocri. danych empirycznych.
normy systemy S)'mboli, które informują ludzi, jakiego znchownni:t s!ę od nich oczekuje i j ak
powinny przcbiegnt internkcje pomiędzy nimi w określonych s ytuacpch.
256
mnłl'j liczby członków, stosunkowo silnych wię:d pomiędzy pozycjami ornz wyrafoych kultu-
rowy~h oczekiwnń co do z11chownnia się w pouczególnych rolnch.
g-ru~y p1e ~o.tne małe ~py opierajf\Ce się no. kontaktach bezpośrednich, w których lud-iienują,
grupy •totus~ •polecznego te r.min wprowadzony przez Mnxa Webera no. określenie grup Judzi,
k.tórzy ~aJą podobny atyl iyc1a'. ląc:zy ich ta urna kultura, gusty i poglądy, w związku z czym
c1eszl\ a1ę określonym powatamem i prestiżem.
gr-upy "'.tóm e wielkie gru py, w klórych bezpośrednie inlenikcje pomiędzy ich członkami nie u,
możliwe, czego nnstępstwemjest mniejsza spójnOŚĆ, bliskojć oraz trwałość.
hler~rchia ~auk pogląd ~ugusta Coml.e'a głoszący, te nauki mot na uporządkować wedle pewnej
h1erarch11 na podstawie czasu ich powsU.nia oraz zloł.onoAd przedmiotu, którym się ujmujq.
T.rudn.o się dziwić. łc socjologia znalazła aię na 1amy1n wierzchołku tej hierarchii, tut nad
b1olog1ą,
hipoteza okrt'§lenie, co spodziewamy się znaleft w naszych badaniach. H ipotezy często formult>-
wt1.nea.q na podstawie konkretnych teorii i wyrat.aj.q przewidywania , które ogólna teoria wiąte
z konkretnym empityC'Znyn1 p~ypadkicm (b„dt pn.ypndknmi).
hist.oriNbndn n in hisl~ryc~n~ typ m~elu bt1dawc:zego, w którym w aposób systemntya 11 y
1 uporz11dkowany zbiera Stę mformilCJC o przeszłości.
id termin. Zycnrnntn Fmuda na okrcSlcnie popędów i potrzeb, z których wielu nic motna ujnwniać
w iye1u spulccznym, ponieważ narus zaj;'\ one licz.no tnbu i konwenanse.
imii;racjn migrttcjn ludi.i do jakiegoś spolcczeii.slwa.
industrinli:rncja pr~cs wykorzy:ttywania nieożywionych źródeł energii oraz mt1.szyn obslu[:iwa-
nych prze.z ludzi do wydobywnnia zasobów nnturalnych , produkcji dóbr i usług oraz ich
dystrybucji. .
lniejatywn w opozycji do poczucia. winy trzeci etap w teorii rozwoju Erika Eriksona, trwRjf\cyod
czwartegod1u1zóstego N>ku i:ycrn, podczas którcgi:>su kcesy b:idi niepowodzenia w poznnwaniu
otoci:cnin i w ~1.awi qzywnniu pozytywnych relacji prowadz;'\ d o rozwoju inicjolywy nlbo do
po<:zucio klęski, winy i wstydu.
lnno':"u~ja technologic zna powsu1wonic nowej wiedzy na temnt tego, jak manipulować środo­
wiskiem.
instytucja i:ospod?rki organizacjn technologii, knpitillu i siły roboczej w s truktury mnjqce na
celu gromadzenie znsobów nolurnlnych, prod ukowilnie dóbr i u.sług ornz ich dy~trybuc-j~
pomi~dzycz.lonków apolt.'Czciislwn .
lnstrt~cj1~ '!lcdy~yny struktury apoleczne, któl)·ch celem jest rozwój i W)'kor:iystywnnie wiedzy
SIYICC~ICJ do d1~1gnoz.ownnin, z11pobie1:ania i leczenin chorób oraz dolegliwości.
lnstytuCJn nnuk1 struktury społeczne, których celem jest idobywanio wiedzy świeckiej (zn
• (lOŚre~nictw?m teorii i bo.dari) nu temat funkcjonowilnia rzeczywistości,
ltHiil>:ltlCJU ?ŚWIU~y rormnlnestruktury ~-iUrOkr;Hyezne p rzeznOCZOne du: l)socjnlizt1cjj j Ul1ttwie·
nin ludz1ont tnJ~Clll okrcślunych pozyc;1 w społecz.ciistwio, 2>i;romndzenia wied:ty, J)lwor:zcnitt
nowych systemów kultury.
irn•~yt~cjn J?Okr~wieristwa orgnni:rncja. członków 11połeczcństwa połączonych malteństwem
1 więzanu krwi w struktury, które regulujq znchowanio w dziedzinie stosunków seksu illnych
i l[\czenia si~ w pary, dostarc:zt1j11 w:iprm:ia biologicznego i społecznego, socjnlizuj.q młode
pokolenie i wprowadi:aj'l je IY łycie dorosłe.
instytucjv s truktury społeczne, które orgilnizuj'] grupy, organizncje oraz apołcczności lokalne
:;tosownie do podstnwowych potrzeb ludzi i orcanizacji.
intcgrnln~śC w opoz.ycji do rozpnczy.ost.utni t'tap w teorii rozwoju Erikft Eriksona, odpowiadaj:\CY
s t:irok1, podc?.as którego czlow1ck dostrzega w s woim życiu $ens i ciąglośt albo wpada
w rozpa<"z..
interakcja dokonujący się między ludźmi proces wzajemnej wymiany gestów, ich inlcrprclncji
orn:. dopasowywania na tej podst<twic swoich działań.
interakcjonizm sposób analizowania zjawisk s po!ccznych, który wyszedl z. kręi;:ów pierwszych
amC'1-y kariskich rilozofów i socjologów, podkreśla znaczenie poznania dynnmiki bezpośrednich
kontilktów oraz zachodzĄcych między ludimi interakcji.
.Ja" (koncepcjtt własnego .jn·J wyobrażenie o aobie, zdolność widzenia siebie jako odrębnego
obiektu w danej sytuacji oraz posindanie pojęć, uezuC i ocen n:i. te mat an mego s iebie j ako
określonc-go typu człowieka, który zasluguje na odpowiednie reakcje.
język systemy symboli używane do komunikowania się.
kapitul narzędzia produkcji oraz pieniądze potrzebne do ich nabydn.
kntcj.!'oric struktury, które tworz~ się wówc.z.as , kiedy z.ostaj:'.\; "''YOdr~bnione grupy ludzi posiada·
j:icych tę samą cechę, i na tej podstawie s;i odrębnie traktowane.
255
normy instytucjonnlnc systemy symboli zebrane w formie bardz.o ogólnych oczck..iwnń co do
za.chowania się w podstawowych rodzajach sytuacji.
obsen-•ftcja typ modelu badawczego, w którym rejestruje się dzialilnia ludz.i w naturalnych
syt uacjach.
obscnvncja uczes tnicząca typ modelu badawczego opartego na obserwacji, w którym badocz
angażuje się w działania podl'jmowane przez osoby badane.
obscrwaejn ukryta typ modelu badawcz.e~o, w którym badacz nie ang duje aię w dzialania osób
badanych.
organ izacje struktury spoloczne posindaj11cc określone cele, w których istnieje hit'rarchin pozycji
pol;iczonych ze sobą zaletnościami slutbowymi i j a sno określonymi normami, z rosn!lcą liczb!\
osób zajmujl\cych określone pozycje na niiszych szczeblach hierarchii.
organizacje d obrowolne s truktury biurokratyczne, do których każdy mR wolny wstęp i może
swobodnie je opuszczać.
orc-nnizacje formalne struktury ukierunkowane na określony cel, w których poi:ycje 11polcczne
zorganiz.owane są w określone stanowiska i hierarchie; posiadają skodyfikowane i wyrainie
sfonnułowane normy, a ich członkowie gr;tją s woje role bez. zaang8żowania emocjonalnego.
organizncje przymusowe takie s truktury biurok.ratycz.ne, których członkowie :r.muszcni są do
izolowanin się od spoleneristwa.
organizacje utylitarne struktury biurokrnlyczne, do których ludiie wchodzą, opierajqc się na
rechunku kosztów i zysków,
organiwcjc z.lofonc struktury społeczne, które łączą b11rdz.icj elementl1me grupy w więks ze
i pojemniejsze całości mające w!asne cele i zadania.
oświecenie ruch intelektua lny w osiem n u tym s t uleciu, w którym upowszechniło się niereligijne
m)·ślenie o świecie.
panteon zbiór wierzcri religij nych dotyc:zqcych mieszkańców rzc('Zywistoki nadprzyrod:.oncj, ich
bioi;rnlii ornz. iwil\zków.
pnństwo biurokraty<:z.na organizacjn sk ladającl\ się z centrum dysponującci:o środkami pn:ymu·
su, rz:}du, mnj.qccgo legitymizację apol~zną oraz cywilnych gtruktur kierowania spoleczcii·
stwem.
p11rtie wedle Maxa Webera organizacja władzy stanowiąca podstawę n ierówności i stratyfik<tcji
j ednostek, które rQżniq 5ię pod względem a filiucji oraz dostępu do organiz.acji pM iadających
władzę lub do niej ditżących .
pntriarchat forma organizacj i fycia społecznego, w której jeden człowiek (męł:czyz.na) ma prawo
podejmowania ostatecznych decyz.ji w populacjach z.organizowanych na zasadach pokrowi<.'ń·
stwH.
pilność poczucie fachowości i chę-ć działania w opoz.ycji do poczuci Il nibzoki, czwarty etap w teorii
rozwoju Erika Eriks.ona. trwający od .szóstego do t rzynilslego roku tycia, podczas którego od
sukcc!lów odnoszonych w grupach i w podejmowanych działaniach zależy, c:zy rozwiną si ę
w cz Io wieku takie cechy.jak dynnmicz.noś~ i chę~ dzi atania, czy ~ł: utrwali się w nim poczucie
niższości.
plemię jednostka oparta M pokrewieństwie skladnj.qca 1ię z poll\czonych klanów.
pleć procl!s kulturowego zdeliniowa n ia odpowiednich dla mę!czyzn i kobiet pozycji, ról i zacho-
pochod~enle ctnic:;nc tnkic behawioralne, kulturowe i organizacyjne cechy, które wyrói:niajl\
daną subpopulację w społeczeństwie.
post industrialne koment.arze dotyctące kulturowych i 1trukturalnych transfonnacji powiqzn·
nych z postępami w tcchnolo1,.tii produkcji, komunikacji i tronsportu.
postmodernistyczne ajęde luźny zbiór komentarzy na t~mnt decentrallzac:ji spolecieiistw
1powodowanej nadmiernym zrót:nicowaniem, ut ra tą najważniejszych wart.oki i przekonali,
pn;erostem rynków, rozpndem s<l!l:icdztwa i wspólnot lok:ilnych, domin0:cji rncdiów nad poli-
tyk.q, kulturą, i więziami spole-cznymi.
pozycja si>olccznn miejsce jednostki w sieci poz:;ycji. Podst.awowAjednostka struktury spolecznej.
prnktykn termin często u!ywany na określenie tc.>go dorobku aocjoloG"ii, k tóry wykorzys tywany
jest do celów prnktycznych i do %miany okreś l onych sytuacji.
prnwo lncch studiów J>Oi:l:\d Augusta Comte'n, te idee orazspolcczeńslwojakocaloJ;t przecho-
dzi.i przez trzy (azy: I) t~logiczną, w której dominuj!\ idee religijne. 2) met o fuycznf\, w ktdrf'j
naci:ik poloiony jest na usystematyzowanie myśli, 3) pozytywistyc:zn:\, w której dominuje
nauka.
p ro fon urn określen ie tego wszystkieco, co dzieje się w świecie empiry<"znym; przeciwieństwo lego.
co świ~le, cz.yli wszystkiego, co należy do $wiola. nadprzyrodzonego.
proletariat termin Kilrol:l ~lnrksa na okr.:-:Uenic tych, którzy nic posiad:ijq środków produkcji
257
 w ko)'litnli.1lytznym Apalcc:zcń:sl'll"ic, w zwiqzku z nym musztt prnrow:ić dla ty~h. któn.y jo
po.iindnj11.
pr-zckon1t11ln 11yslemy •ymboli wyrofoj'lce sic w •qtł11<h nn ll'mftl h'J.:O, co powinno wy,cl~powo~
b.1di poj11w1:ił ti(' w poua~ólnych rodzajnch •ytuncji 1111.io co jut istnil·jc łub si~ pojn wia.
pnekonanla podttawowe oceniające a11dy, które ludzio po.sio.daj'\ na temat tego, ,jak byt
powinno~ w kont.ekatach apolranych.
p~cplyw ekosyttcrnu pncmicnczanic aię energii, materii organicznej i nicorg11nicznł'j w eko-
ayatcmic.
pr-.tyjn1ownnlc roli (wcho<h:cnic w rol~)poj1;dc wpmwndzonc pruz Geori;:c'11 llcrbcrli\ M~ntln nn
okrdlenio tdolnoki odczytywirnin ge1tów innych ludzi po to, by pnewid:dcł kh uchowania
z uwzcl('dnicnicm aymboli kulturowych odpowiednich w dnncj 1yluncji.
pr7ymulil zttslosow1tnic 1ily fizycznej w atm1unkoch 1polccznych.
pr-.iywóc lcn chQryzmntyc:iny termin M11xn Webern n11 określenie koł:uS, kto dzii;ki swoim
cechom osobistym polrnli tmobil izowoł tych, którzy w sys temie nicrówn<tści zujmujq micj1co
poJlci;łc, J o konniktu z tymi, k tóny Zlljmujl\ pozycjo dominujl\ce.
przywóden toej oemocjonnlny osoba, która 13i:och.i napitcin pow!tnjącc wSnSd członków irrupy
podczu reahzorji jej celów.
pr-.iywóclcn zadani owy osoba, która koordynuje i kieruje dzitahminmi innych członków zmien.a·
jl\cymi do realizacji celów grupy.
pr-.iywód.etwo zdolność niektórych ludzi w s polcczc!Utwic d o podejmow:inia dctyi.ji w celu
mobilizncji z.asobów i koordynacji dzi:ifoń.
rnmy (ujmowanie w ramy) te rmin uiywany pnez Ervinga ColTmana na określenie procesu
wykorzystywania gestów do wlączanin (bqdż wylqczaninl określonych treści do (lub z) inter·
akcji.
rns n dajqcc aię uuwatyc! rót.nice b iologiczne dziell\ce ludti no kntei orie.
region m c lropolit11lny Qh$zar. na którym rozwijajqcoaię wokól wcteAniej istniejqeych większych
mian pn:cdmidcia znciynojq łączyć .s ię ze aobq.
reli i:IJ nn strukturo jednostko organizujqca rytunly i podtnymujf\CO religij ne witn.cnia i Włlr·
tiJ:h:i.
relig-ljne rylu11ły atcrcotypowc sekwencje uchownń, których celem jest nawil\zanio konl.llktu
z. siłomi nodprzyrodzonymi.
reliJ:ij nc wnrtoki pojęcia określające, co jest dobre, ft co zie, n l<1k!e .jak być powinno", które
uwotane •1' z<I emanację świata n.sdprzyrodzonego.
r ei i5:'ij ne wien:enlA wyobr11t.enia o nnturze tego. co łwiętc i nodpnyrod:.C>ne, 11 takt:e o istQt3Ch
i ailach istniejricych w łwiccie nadprtyrodzonym.
rewolu cja szybka i r·oltown:t mobilizacjn ludoti z uł:yciein pnemocy w cl'lu obalenia rriimu
pol1tyc1nea:o.
r ewolucja indu1trltalnD wykorzystywanie- nieotywionych iródel encą:ii w pracy ludzi i muzyn
ornz wynibj:ica z tego reorganiz3cja gospod11rłti, tpoltczehstwa i kultury od J>OC%1\lku dzic·
wii;tn:utcgo wicku lit do czatów n:ijnow.nych.
rod~inn podstuwowa jednostko, którą twQr.t.y pora malieńska i jej potomstwo.
rodzino poncrto nnjedno.stk11 pokrewieństwa. którq twon:ijcdnostki podstawowe prowodtitco
wspólne gospodarstwo domowe.
r ola znchow:1nio poszuególnych jednostek w ramRch potycji 1polecznych w sto~unku do siebie
naw zajem ornz z uwzgli;dnicn iem norm i innych kullurowych symboli.
r az.proszone cechy statusu spolecznecQ cechy odzwicrcieJ!Cljqce wicie pozycji społecznych
t zajmowtrnych przez d:inq o:iobę, które wnoi i ona do grupy i którt! wplywnj.1 na reakcje innych
członków grupy.
ród itruktuni pokrcwieństwa1tworzon:1 z kilku rodzin pouenonych. połqczonych ze sobą prawem
l
dziedzicztnio i tamieszk:1ni3.
rytuały (rytuały inlerpcrSQnolne) pnxes polca:njący n a t Rltosowti.niu stereotypowej sekwencji
z.o.chowań w celu zazna czenia otwarcia, z:.mknięcia i pn.cb1ef:U int.erekcji.
acc nD. termin wprowł'.ldtony przet ErvingJ GofTm;1na nil okrdlcnie •ytuacji, w których ludtie
!wi.o.domie manipulują J:Hlami, aby wywolaC pot~d:me rcftkcje u innych, zwła.suta takie,
które potwicrduJ:t ich wyobratcnie o sobie.
sieci więti i powiąunia, k tóre ł~czq ze sob:i pozycje spolec:zne, tworzl\C w ten sposób ttrukturę
apołeczn1t.
sila r ohoctn osoby wykonuj:\ce określone czynności w gospodarce.
skłnd etniczny udział proccntowy poi zczcgólnych s ubpopul3cji etnicznych w danym spolcc1cń·
atwie urn zwi:iz~nc t katd'I t nich ws kainiki urodzeń, zi:onów i wzrostu.
1klod wiekowy procentowy udział w danej populncji posictególnych grup wil'kowych.
258
teoria etykietowania teorfa, która dowodzi, te na dawane ludziom t'tykietki w duiym s topniu
si\ pn:yczyn~ ich dewiacji.
te oria konwcrt:cncji podejście, które pOOkrdla, h m:&ciej ludzie przylqczojti się do lłumu na
podlltawie jwiadomej dc<:yzji nit. pono.·ani przez J111Strój tłumu·.
t eoria mobllitAcjl ~rodków podejście badawcn w odnict:ieniu do rochów społcctnych, które
znklnd:a, t e mobilizacja tłumu oraz trwalość ruchów 1polc:cznych zaletne s:·1od środków,jo.kimi
dysponuj" ich uczeatnicy.
teoria wylnnluni a się norm jedna z teori i int.er1ktji, podkrdlaj:,.ca, te z:i.chO>'' ania zbiorowe
w tlumia aą podobne do wnys tkich innych in~Bktji: obtjmujat. wujcmne pr:zyjmow11nie ról
i t won:cnie nonn okrdlllj:icych, j ak nalei.y 1ię zachowywnC.
teoria :r:arailiwoJci jedna z pierwst ych teorii na umat zachowań zbioroy,·ych, ukazujl\ca zn•·
czenic inter.tkcji w rozniecaniu ludzkich emocji, co j<łt bodi~rn do poY>"St.-iwa.nia tnchowań
zbiorowych.
teoria u 6i nlcow11nych 1kojaruń teoria. k t.óra dowochi. t.e dodewia.rji dochodzi, gdy w biogTaRi
danej osoby istnieje pr:zewaga kryminalnych derinitji tachowaini3 uwaia:nego t~ wln~ciwe.
teorie funkcjon alne objo!nienia, które d'łią do iro1umienia zjawisk w katit>gom1ch ich kon·
aekwenrji dla więk.uych 1truktur społecznych.
teorie internkcji obj4'nienia, które d"i.:\ do zrozumienin tjawiak w k:ategoriach bez~łrcdni~h
internlc:rji, wyrdanych gest.n mi oddzinlywań ludzi na aicbic, któn:y dqt.•1 do potw1crdzcn1a
wla1ne1:0 .jn~ orni do uJ1t{llcnit1 wspólnych zn9nd postępowunin.
teorie konniktu wyjn.śnienit., które polegnjl\ na d~tenio do rozumienia zj(lwisk spolf;?cznych
w kn t.ecoriach nopii;ć tkwi:\cych w nierównym podziale dóbr.
teorie utylitarne objaśnienia. które usiłują zrozumieć zjnwisk11 w knttgori11ch dokonywanych
przez pc>drnioty dzinlnnin racjonaln}·ch rnchunków kosztów i zysków.
teorie wymiany patrz teorie utylitarne . ..
t esty atnranne rrom•dzcnic danych empirycznych w celu okrdlcnia wi:iryc:odnośc1 Leom bt\dt
aformulowantj na jej podstawie hipotu.y.
cium zbiorowisko ludti diiałaj'\C)'Ch wspólnie pod wplywern jtlkiegoś bodica lub sytuacji albo
w jnk..imJ ctlu. . .
t won:enlo roll poj('('ie wprowadzone przez Ralphll Turnera na okrcllenie prottsu wysyłania
rcat6w w celu wykreowania dh• 1icbie okrełlont'j roli w jakiej.i •)"tuocji.
u kl ad pozycji wszy.ikie pozycje, któ~ zajmuje danaj~noatka.
układ r61 w11ystkie role, kt6rych oczekuje się w danej sytu:1cji 1polC'C'znej. . stanowisk pracy w '°'podaru - praktyka ta prowadzi do in011cji k'eo rod:r:.1ju reko~en.d11cji.
u m iejętno•ll! wykonywania ról zdolnołt i umiejętnoit dane1:0 czlowieka do wchodzenia w rolo
orn:.. ich tworzcnin podcuis interakcji ~ innymi ludi mi. . . i kiedy.
umy11l termin C torge'a Herberta Me :1da no okrdltnle proce1u, za pomocq którl"go ludzie wypró-
bowuj'\ w myłlnch alternatywne aposoby postępownnia. antycypujl\ bqdi ~obr?~.ajq 1ob.io
konsekwe ncjo kn.tdcg:C> z tych zachowań oroz wybiernjĄ t11.kic , którl! naJbnrJzic; ulatw1a
w.spó lpracę.
uo1:ólniony Inny te rmin C eorge'a Herberta Meada na okrdlcnie zbioru po~Law bl\~:i! pun~tów
· widze nia grup apolecznych. Umiejętność pn:yjmowania ról wielu .uC>s:ólmonych innych wy·
tnacza t nec1 i ostatni etap rozwoju dziecko, ponicwd umotliwa pnyjinowanie szerszych
pcraJ>t"ktyw kulturowych or.az wykorzys tywanie ich do oceny u mei;O s iebie i kierowania s woim
uchowaniem.
upn.edzenl111 wiara w to, t e inni - zwłaszcza nnld4cy do rótnych ex! naszej grup etnictnych -
po9indaj4 jakid negatywne i n iepoiądane cechy. . i dopasowoniojako podstawy doboru partnerów do malieńatw.a.
urbn niucja wzratująca kon«ntracja na danej przestrzeni coru bardziej powi~kszaj4cych s1~
popula.cji.
u1tróJ termin orólny na okrełlenle wzorów n~dzenla w danym 1polecioń1lwle.
worto'cl aystemy 1ymboli w poiłtaci obstrnkcyjnych poj('C moralnych określających dobro, zlo, co
stosowne, a co nic1tosowne, co1luszne, a co niesluszne,co wlałciwc, a to nicwlałciwe. Wartości
odnOlti\ 1ię Jo w.szy1tkich, no.wet n11jba.rdziej iró.Znicowunych sytuacji, poniewat. I l\ ogólne
i nbstrakcyjne.
wielko4ć populucji bczwzclt:dna lkzba ludzi w 1polcczcńs~wic.
w ła dza prnwo do narzucania decyzji i st.awht. nia na awoim. . . .
wolne od warto;c1ow11niu okrcśh:nie Mfl.Xa Webera, które oznoczn, t.e •ocJologia powinna dqtyC
<Io wyeli minow:mia stronniczości i sądów moralnych w celu wypro.cownnia obiektywnej 11n11lity
zjawisk spo ł«nych. . .
wskai n ik płodno;cl ocólnn linba t:ywych urodzeń w danym roku na k3ide tysu\t kobiet
będqcych w wieku rozrodczym (zazwyczaj przyjm\IJC aię. te"' to kobiety w wicku od 15 do H
lat).
wskainik pr.i.yro:.lu naturalnego rói:nica międty s topi\ urodzcri :1 stopą t.ł:onów.
260
11~jnliu~j~ t.o lntcralu;je, kt~"" kształtujri w czlowieku pod~tnwowe akłndmki icco osoOOwokl,
urnol:hwmJttCO mu ucu:at n1czonie w apo!ecu:ń~twio.
lłOf'joluj!'in •)'iol..:rnutynno badania ludzkich zochowań. lnt('nkcji orn orgnniz.acji.
socjologia k linictna termin uiywany na okrHlonie działań aocjolorów, którzy - na umówieni•
konkretneto kJienta - wykorzystują wiedz.~ socjoloeiczn~ do oceny jakiejł sytuacji oraz
pnygotowania odpowi.dnich rozwiązań.
socjologi~ konniktu podcjłcie polegajĄCi! na tym, t.e za ailę napędowl\ a tosunk6w pomię-dzy
lud inu ornz u klad6w apolCC'ł.nych u wota 1ię nnpięcio I konn1kt wywołane niNównym rozdz il\·
Iem dóbr,
aocjologia ltosownna u1i1C>wanie wykorzystania wiedzy aocjolo~unej w rozwiqzywani\I proble-
mów i wplywaniu na bici wydarzeń.
spol~czcń11tw~ at~uktura, któ~u o~jmujc wnys_tki.o inne s truktury(grupy, organiza cjo, in1tyt u·
CJe, kRtci;or1e 1 atralyfikaCJę) 1 która orga111zu1e dan'!. popul11cj~ oraz z npewnia politycinc
zn~ady funkcjonowan ia tych struktur w określonej prtcstrzcnl geogrnficz:nej or0:z w s to!unku
do innych apolec1eń1tw.
spolecz.nofć s truktura apołeunn, k tóra określa miejllce zamieszkania i dzi ałania ludzi w pn:e-
strzeni fizycznej.
11polcc-ino~ć lokalna atruktura 1poleczna, która ori:nnituje miejsce u.mieszkania oraz aktyw.
nośt ludzi w określonej przestrzeni fizycznej.
sh::~owu.nie w~ntcnlami termin Ervinga Coffmana okrełlajl\CY łwiadomq manipulacj~ c-eslami
1 li~yc~nym1 r~kwizytami w celu pru:kautnia innym osobom konkrttnci:-o obrazu s iebie.
sllurmente ~rmm Zyrmunl4 Freuda oznaczDJl\CY proces, za pomoc4 którego nie a kceptowa ne
popędy ( td) '" spychane w podświadcmetśC przez tgo, które stora ai~ za1pokoit wymagania
Sllpó:r'rlJO.
stosunek pici proporcje mętczyzn dC> kobiet w danej populacji.
stratyfika~j~ ~lei syt.uacjn,. w której pozycje zazwycznj ujmowane przez męiczyzn i kobiety
tl'lpcwnrnJq ml odnuonn(\ 1!0Jć wartościowych iasobów.
struktura n:11d:r.:enln orgnnizucjn pnywódców, wlndzy i p<>dejmowania decyzji w 1polecieństwic.
sul.Jkulturn llUbpopulacja w 1poloczeń!twie, k tór11. po:łinda cłlnrłlkteryalyczne tylko dln siebie
1ymbolc, bę~11co ciosami w aprzeczności z ku!tun\ cAlego apoll"cz.eriatwn.
tiUIJurl.J~nlzacJO proces migrncyjny, który przyc:eyn in się do powSh\Włllnia Hmom1dnych s poten-
nośc1 wokół większych wcześniej istnil'jących miast.
supercg~ termin Zygmunta Freuda oznnctnj:\CY moralno.łt 1polctzn" przyswojeni\ sobie pnez.
człowieka.
system ~aslOlY)' ~)'Ilem 1lra1yfi~acji ~ wym.foi~ u~na~z.onymi podziałami kl uowymi. w ktdrym
ludzie rodząc: Ilf w okrtśloncJ klasie, m3;ą mc"'·1clk1e azanse na przejście do innej kla.sy.
system kia~ ot~~rtych.s)'stcm stra~yfikacji, w k tórym granice międiy k lau.mi nie są. wyrafoe,
a zatc?11stn1eje mołl1wołć przem1eszcz.ania się tjcdnej kłuy do druiiej.
system ~uefor~al~~y ayalem więzi. któtt ludz.ie wypracowujq w ramach s tniktury formalnej
da~eJ ora:anm1c11; cz.ęsto ustępują, one, cho( na C>gól tylko uzupełniaj!\, formalne zależności
aluzbowe.
Jlystem 1'l~ntyfikacjl 1truktury zw~ąiAne z nierówną dystrybucji\ wartościowych dóbr pomiędzy
czlonkow danccospolcczcństwn 1 z kategoriami wyodri;bnionymi no pods tawieowegotróiniro-
wanegC> doJtępu do dóbr różnych subpopulacji w da nym apołcczenstwie.
sys~cmy międzys.J>Olcc.zne ~rocc.sy, które ksztAhlljfl suisunlc:i pomiędzy 1polccicństwnmi, ta kie
Jnk h;.ndel, WOJny, n11wncJC, orni polityezne i gospodnrcze koalicje.
system~ .1>lratyOkncjl 1truktury zwitłWM z nierównym podzi:\lem wartościowych zasobów
ponuędiy czlonków dane~o spolcczeilst wn oraz z is tnieniem rót.nych kategorii, które powatnly
na skute~ iró~nicowantj ilości posiadanych zasobów pn:cz postczególne subpopulacje w danym
spolenenstw1e.
Srodki produkcji termin Karola Marksa na okrclltnie nstury oraz organizacji g ospodarki
w danym .społtczeńttwie.
J!wiadomołć ibior~wa okrdlcnic Emila Durkheima na aystcm symboli kulturowych, k tóryjc,l
•wspólny ~Ju lu~z1 twon.ĄC)'Ch d ane społcc:z.cństY>-o i aluiy im do kierowaniDwłasnymi działaniami.
i'Wl!flO_gĆ ~1ekly I sily o nnct:ólnych cechach z powodu ich związku i tym, co nadprzyrodzone.
trch_nolo~.ia sy~tem łymboli zorganizowanych w wicdtę o tym,jak manipulować środowiskiem.
teoria z~10.r lw1c~dt~ń abstr:ik~yjnych, które obj:iśniajl\. jak i dloczego fonk ejonuj4' zjawiskłl
w śv.,cc1c; tconłl Jest nart~dz1cm poznnwczym w n auce.
teoriudccydujqcegowpływu utylitarystycznn tC<Jrin d ewi1cji podlc:rdlajĄca, te na decyzje Judzi
o tym, czy postepow11ć w sposób dewiacyjny, czy tet pnestnegnć obowil\zujących powszechnie
norm, duły wplyw mojĄ rachunki kosztów oraz inwestycji.
259
• · - ----:;;.oo•:r"""l
wskainik urodzeń Jiczbn tywych urodzeń na lysiĄc 0.9ób w danym roku.
wskainik wzro1tu p opulacji wtrost (lub zmniejszanie aię) wici koki jakiej! p<1pulatji w dany m
roku wyrci.tony w procentach pnez 1tC>sunek liciby ludzi atanowif\tych da nq_ populacj~ na
pouątku roku do li czby ludd p<Kł koniec roku.
w s kuinik z~onów lictba zeonów na lysil\C osób w d:inym roku.
wskainik zgonów nlcniowlqt liczba zgonów niemowlqt do plerwue1:0 roku iycia na tys iqc
iywych urodzeń w dnnym roku.
wsM:ainik z gonów w poncze(tólnych J:rupoch wiekowych liczba zgonów n.!!I tysiąc osób
w danej (:'rupie wiekowej, np. od 65 do 75 lal, albo w jakiejkol"'•iek innej, Jctórl\ chcemy podda~
analizie.
wyobrnien ie o J1obie (koncepcja wlasne-go .ja•) widzenie s iebiejnko osoby o okrdlonyth cechach,
która w związku z tym ma prawo oczekiwać na takie. a nie Inne reakcje ze •trony innych ludzi.
uchowania '1.blorowe dzie-cbino. badań poświęcona gwaltownym pn.eobn1.teniom kultury i struk-
tur apolecznych na sk utek takich procesów, jRk protesty, zamiuz.lu, rewolucje i ruchy apo-
lcc-zne.
:tD(:ęszczcnle n lny w ckolOl:ii orgłlnizacji oznnczll ogólni\ licz.hę organizacji d11nq:o typu at.ara·
j 11cych 1ię o dostęp do podobnych lub tych snmych „zaśobów·. . .
z.nku ka:r:iroddwa normy uknajq~ stosunków eeksualnych oroz malteństwa pom1~zy rodzi·
c•mi i ich potomJtwcm, a cxn1ami tnkte z innymi l.oli!kimi krewnymi. .
zarzqdznnlcpn:e d s lc;l.ilonlwcm orgoniznc-yjne formy i umicjt:tnoki koordynowania technolo-
gii. kłlpitnlu i prncy. . .
z:nsnd11 awunkulokn lnn prawo miejsca zamicszkonin n11kuujl\CC mal.tcństwu wrat l dz1cćm1
znmieszkiwanio z bratem matki.
z.o.s nda dzlcdzic:r:cnla normy okrdlaj"ce. która st rona rodziny - męska ny leńska - oraz
odpowiada.j"ca jej aieł pokrewieńatwa ma prawo do majątku i w!adzy. . .
z asnda matrylok a ln11 norma w aystemic pokrewień1twa naknUJ4C* parte malteń.skieJ wraz
z dziećmi mieszkanie z rodzin4 i k~wnymi tony.
zasada n eolokalno określa, b pnrn maheńska wraz t dzicłmi ma wolnołł wyboru w podejmo-
waniu decyzji o micjlcu zamieszka.nia.
zD!!lndn patrylokalna norm11 wyst.ępujf\ca w sys temie pokrewieństwa okrdlajl\ca. ie pua m al-
ieńska wraz z dziećmi powinna miesi.kac! z rodzin!\ i krewnymi męia.
zasado. rekomendacji poleg•nie, czasami przeHdne, na rodzaju wyk.utalcenia w przydzielaniu
z.ua:ndy malteń•twa normy okrełlaj"ce. kto z k.im w d anym apolita.eństwie mot e 11ę pobrał
2nudy miejsca z.amlenkan la normy określające, cdzie para molhńska powinna mieszkał.
znsoby odnawlo.lne begnctwo naturalne, które •I\ odnawiane u pojrednictwem łańcuchów,
pn:eplywów I cykli ekosy1temu. Powietn:e, wodo i gie-ba to lny n.ajwatniejne rodzaje odna·
wialnych :r:11.sob6w.
znyoby wled~y tkwi"co w naa immanentnie zbiory informacji, które ludzie wykorzy1tujfl do
kierownnha. awoim zachowaniem oraz Interakcjami.
z ou fanie w opozycji do jego br11ku pie rwszy etap rozwoju wcdlo t.eorii Erika Erik.sona , trw•jl\C)'
do drugiego roku iycia, podani którego C>kazywanie dtieck\I miloki ~ opieki bitd~ jego brak
p1"0w11dzi do wykntalcenia tię w nim poczucia zaufania lub nieufnok1 wobtc ludzi.
zespól mllold roma ntycz nej zeap61 przekonań klad11.cydl nacisk n.a wzaje-mnl\ alrak.cyjnojł
z lnsty tucjonallz.owana d)'1krymin11cj11 ay1tcmatyczna dyskrymi Mej• jak.i eji etnicznej 1Ubpo-
pulocji. kateroril pici lub J•kiejł innej JNPY ludd, lecitymizowana pn.u .1ymbol• kulu.1row•,
atosowa.na w •potÓb fonnalny i nlefonnałny, wbudowaM w atruktury 1polecz:ne.
:zmiano d e mog-rpnczna prawidlowoJł rozwoju populacji w okrcJie prz.ejścia d.o ~owoae.r:o.łci,
polcG"~jqca na tym, te pierw11y ap..,da wskainik zeonów, podcz11 cdy w9kazn1lr. urodzen Jest
jeszcze wysoki, ale w j11kiJ czas potem i on zaczyn• apada~.
 SPIS TREŚCI lnlerakcj.::i podcr..'ls wykonywnn i11 ról 75
Klnsyfikacjn poda.as interakcji 11
Ramy inter akcji 78
Ryllinly :zwió\uine z inte mkc;j4 79
lntcrakcjft :z grupnm i odn iesien ia i z nieobecnymi 80
Jntcr11kcje 11 pon.ądek społeczny 81
Pod1um.owanl• lł2

Rozdzinł 6. SOCJALIZACJ A 83
Intern keja o procc11ta wanin. s!~ c:zlowick.iem 84
Socjalizacjn a spolet:zeństwo 85
Proces socjaliucji 88
Stn.dia .oc;jaliz11cji 92
~1;!;d1!dtttl~~~~~t~~~:b1,;~i~':t~;h:::.tt;~:;;E~l;r~~;:g~_'f?~!:~~;
n„pnn t)'<'.„97. •
Prz.cdmowa 5 SLobitność i zminnn w pOr:ll\ll ku spolecznyrn 97
Podzi~kowanin l'oJ1umow1ni• 101

Rozdzial !. ISTOTA I POCZĄTJU SOCJOLOGII 7 Rozdzioł 7. GRUPY I ORGANIZACJE 102

Znaczenie •ocjologii 8 Grupy 103
Powstnnic socjolo1:H 9 W111lkoU fn.I PY I jej niutcP~lwn 103. S1la gt"upy 10-ł. Dynamika fl'VPY 10.S.
Or(:Mizncjc zlotono 108
!~~~~I ~~~~~~~;;t:.=ii:;%'~~: ~-m~~k(lt:Cti~~r.~'~~'. ~~~=. ~~~
1
P1„rwu.~ OrJ;łniią lio.t.OM 108. 9vmnrj„ fonn•IM 109. Pow1uwanic bi1inik,...cj1 J tO. Typy or·
uuhl wh11wm~ni•..,. Mch1: Karol ~f111U(lll S-l8all 15. T1o6cu aotjo,focii nH!miedtic-J Mu: WC"bc-r c•nua(Jl r........1„Yłh 110. Ekoloe11 Or(.:lnU~J· dOlorl)-dt 111. W•w1>ęlnn1 dyn•mikl Of'faAill•
(IS64·1'20J 17. J'unątk1 ~iia111o11ryhntklC'J 19. CJI 113. Zm~lłlłlJ~I •ie s tn.iktuu orir:on•ZM"J• t Ił
Ob raz wspók:resnej soc:jologii 19 l'..diUmowl.nit 119
f'ud, 1.11now.ruc 21

Rozdzial 8. NIERÓWNOŚC I: KLASOWE , ETNICZNE I PŁCI 120

Rozdział 2. TEORIE I METODY W SOCJOLOGII 23 Stratyfikacja kl4sowa 12 1
Istota nauki 24 C~ IO jut llC„lyfik~I 121, Anali&.I 1tnlyfil..KJI 12:?. $1„tytik.cj,1 ... Amcryt„' ktć4\ic Oft'14„j~
„ „126.
Teorie w SO<'jologii 26
runk (joMl11m 26. Ttorie konflik tu 21. Ttvtlt in1u11k(j i 28. T\-Ont' u tyliHirn.. l\ł'orie "')miany 1po- StrtHyfikRrja etnicr.na 130
lieeincJI 29 l'~yej• lNrii w ..,.rJ<>1<1i:1i 30 H.1u1 i narod~woło! I J I. Upncduni1 I dy:sk rymin1cj11 l l l. Oyn1m1k1 ttr11lyfik1rjl •lninnł'j 133.
Metody w socjolo,i:ii 31 Dy1lcrym1n1u)1 ttnk1n1 w Am„ry.:11 1.37.
Slrntyfikacja pici 138
Czy nauka wyklucza humanizm 35 J'tet w ujćriu _kulturo"')'111 I pkt w ujfclu bjoloek1nyrn 133. Dyn1m1kl •lr1lyrlk11tJi pki 139.
Naukowa aotjologia a iniyniMia społeczna 37 l'oduHnow1n11 143
J>OC.,um11w111\1ł 38

Rozdział 9. INSTYTUCJE 145

Rozdział 3. S YMBOLE I KULTURA 39 Co to jest in~tytucja społeeznn 146
Świu symboli 40 Rochina i pokrewieństwo 147
Symbole i 1polKZcrlstwo 41 Pud.1u„owe irlt-my pokttWltftM ...1 145. S,-.tirm połi;~•ft1tw1 ... Amuyc:e 150
Sy.stemy l)'mboli 42 Gospodarka 153
Systł'my itirlr.Qwt •:?. Sr1t.cmy technoloi;ku'lr. .il . Sr•tt'my „„1~<'i .c:I. s„·1t.rmy pntkOłlan .U. Sr·
1t.c.-my norm •li.Za.t0by"'1eJq <ł!I.
~~;~~„„.... „i.mf'nly h.tdtJ l>'nłp001tki l:il. T)'PY cu•podarki 15-1 Sr1t„m „kon11mlUl\f W Arntl)'•

Zróinicowonie kuhurowe <49 System n:idzenia 158

Konfhkt k"llur 49. S...bkulll11')' SL S;trtttuw111in kultur-• S!. Eln~nltyl ttl 62 J>o,,..1l11w111nie pail1t..,1 as. Podata,..o..-e ,,.J.,.ncn1y k1idll'g9 ptńtt„1 U9 T)lly n~dO.. 1&0. Sy•ttm
P94.\.lmew•mir $3 nitdt•n„ ... A-rynlfi:!.
System edukacji 166
Dl11nr&:o ll'Ołuk1<11;.1t tak powu•chn11 166. Podttit"'·- • 1kl1dn1U 1„1.irmu kntalr1n1a 168. Sy.1•m
Rozd ział 4. STRU}(TlJRA SPOŁECZNA 51 tJuk1c11wAmł!/')'(ł lfi~.
l'od~tawowe elementy 1tn.1ktury spolcc:r:nej 55 Rclii:in 171
Por1tJ• 55. Rol•!>&.. Uli:l•d polf<"JI .56. Uldad r61.S7. Ciłnitni• i konflikt ról 57 Si« p;u)tji 59. W1· Pod.łt.1wow" 1kł1dnlki n'lii!'ii 172. R•hi.-i• w Amirl')'t't 173.
m••l')'•tNklul)'S9. Medycyna J7i
Rodzaje stn1ktur społecznych 60 Naukn 176
Crup:.o 61 Orc•n11<1eJ• 6 1. Spotirnnołt lok1lna 6:?. Jn1t1111tj• 62. Struktury htł't;Ory1uj~­
l'~unoow•ni• 178
t e GJ. Strn1ynhcj• 63. Spolirnł'n•l w :i 6-4. M1ędly narodow1 'tniktury •P"l"'"/\ł 5$.
Poh;ga struktury społecznej GG
l'oob.umu... 11nicr 67 Rozdzinł 10. P OPULACJA, SPOLECZNOŚĆ LOKALNA I ŚRODOWISKO
180
Rozdział 5. INTERAKCJA SPOŁECZNA 68 l'opulncja ft demo~afia 181
.Aktonf i int...rnkcja 69 ~·;;ttM~ rf:f~!~~~i~~~t 181. Zmui.ny dirmognfiirrnc 18?. Oo1r1kltl)-.lyka ~ul~ Ndz•
Symbolicznn nnlura ludz.klch internkcji 69
Spolrc:r:noSC i u rboniz.tteja 187
Teatralna prticntacje. siebie 72 ~·:r ~~::ki~kro1„·dj l!liut 187. f'oi:r~tki t kol"t:'1 mi11l l 88. Odd1i..lyw1nie lnn1c:h t11'1n1ków na
Ocz.wicdne posług; wanie łil,' metodo.mi odwołuj:&cyrni si( du środowiskowych obyczajów 111
i na„·yków j~z.ykowych 74 Środowisko i ckosyalt'm 191

262 263

Rozdziol li. ZABURZENIA, DEWIACJE I SP RZECIW SPOŁECZNY 196

Problt'm pon:qdku spolectnt'i,;O 197
C1ynn1ki r•cf"•Hj~ P'>"~•·i 197 KM.lnM1•pi>łenn. N Po•H iornw 1T11kro J'}9. K.Atrtł1 •P<lłr<:Z·
"'"• ponor.otmAro'lOO.
Dewhleje apołenne 203 . . .
ł'unkrjon1lt11 tl'Oril napi~ •lnik11,1rJll\)'1:1'i :?03. S1.anow11ko teonl lo.MOA11t wobe<d,„i• q l 20-ł. P<>-
1t..wa int.irnlk()OftiJt4... „ Dl;..( dc"'llCJ• •?C>knn1d1 7ru T~o..,. d,,.„IHJI w \.l/\"(:IU IH) h \.tlrytl)Tl•
· npn206.
Sprr.eeiw i niepokoje 9połeczne 208 .
: :;::;;: ~-;~::!,,:r:~r:i,~:!.~~=~ii::i:r;w""~~'i;.~"~~~:r.~lc~~:n:~~~·~"~ .~===
.,_,i.cuwro213.
f'w,„mo„ani• 211

Rozdziol 12. ZMlANA SPOŁECZNA 216

Cz.ynniki r.mian 211
Kuhuno 1 rm11ny • po„nnc 217. Stnoklura •połc<ll'll • 1mlan1 219 0."""CH(„ • 1ml1M 112.
lnlerprtt.:lcje zminn 223
CyltlltTM mod.fi• 1mi11'1 m.
Mod<'.!.'"''""'~ NI d1a~kt,..,. I konn1korw 2"~ ł-\inke)O"'IAf~o­
IU<J jM mod~lc 1m1an :Zl&. MO(lł'I• •Wulu.:1J1'>0- k<>nn1~i..„1 :?'! 7. Modd1 ~hndiutnQln1 I posl·
l'l\oJ.rrnl.t)l:m•:Ulł
l"od..1,1.... -ni•~

Epilog. UWAGI DLA STUDENTÓW NA TEMAT POŻ1'TKÓW P LYNĄ·

CYCH Z SOCJOLOGII 230
Bibliografio 2·14
Podstawowe terminy 253