Зденка Стојановска

Штип, 2020
УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ“ – ШТИП
ФАКУЛТЕТ ЗА МЕДИЦИНСКИ НАУКИ

Зденка Стојановска

БИОФИЗИКА

Учебник

Штип, 2020
 Автор:
Вонреден професор Зденка Стојановска

БИОФИЗИКА

Рецензенти:
Редовен професор Мимоза Ристова
Доцент Зоран Ханџиски

Лектор:
Ранко Младеноски

Техничко уредување:
Зденка Стојановска

Издавач:
Универзитет „Гоце Делчев“ – Штип

CIP - Каталогизација во публикација

Национална и универзитетска библиотека „Св. Климент Охридски“, Скопје

577.3(075.8)

СТОЈАНОВСКА, Зденка

Биофизика [Електронски извор] : учебник / Зденка Стојановска. -

Текст во PDF формат, содржи 225, [1] стр., илустр. - Штип : Универзитет

„Гоце Делчев“, Факултет за медицински науки, 2020

Начин на пристапување (URL): https://e-lib.ugd.edu.mk/918

. - Наслов
преземен од екранот. - Опис на изворот на ден 05.06.2020. - Биографски
податоци за авторот: стр. [226]. - Библиографија: стр. 225

ISBN 978-608-244-726-1

а) Биофизика - Високошколски учебници

COBISS.MK-ID 51338245
 ПРЕДГОВОР

Учебникот е наменет за студентите по медицинските науки. Неговата основна цел е да ги

објасни концептите на биофизиката на човечкиот организам како и физичките основи на некои
медицински дијагностики и тераписки методи.
Содржината е организирана, според областите на физиката, во седум тематски целини:
механика на цврсто тело, механика на флуиди, звук, транспортни процеси, електрични и
магнетни појави, оптика и јонизирачки зрачења. За разбирање на текстот, доволни се основни
предзнаења стекнати од кое било средно образование. Секоја тема содржи поглавја
структурирани така што се почнува од физиката, потоа биофизиката на одреден дел од телото и
на крај медицинската дијагностика и терапија. За секое биофизичко толкување на одреден процес
се вклучени неопходните елементарни објаснувања од анатомијата и физиологијата.
Одредени процеси во човечкиот организам се анализирани и квантитативно. По неколку
примери во секоја тема го илустрираат пристапот, применувајќи исклучително алгебра и
тригонометрија. Напредокот на медицинската дијагностика и терапија, меѓу другото, се должи и
на примена на физичките методи. Некои од нив, со нивните предности и ограничувања, се
објаснети во соодветните теми.
Во согласност со наставната содржина, биофизиката е основа за разбирање, првенствено на
физиологијата и патофизиологијата, но понатаму и за радиологијата, нуклеарната медицина,
физикалната терапија и радиотерапијата.
Пишувањето учебник е работа која бара сериозен пристап, особено кога станува збор за
мултидисциплинарна наука како што е биофизиката. Имајќи предвид дека повеќето од студентите
по медицински науки не се премногу мотивирани за физика, пишувањето беше голем предизвик.
Учебникот претставува преработка на мојата претходно објавена скрипта по биофизика,
направена врз основа на согледувањата на резулатите од проверките на знаењата на студентите.
Некои од појавите се изземени од учебникот, а некои се дообјаснети со голем број примери и
илустрации. На крајот од секоја тема се вклучени и примери за самостојна проверка на знаењето.
Квалитетот на учебникот го подобрија и рецензентите. Неизмерно сум благодарна за нивната
ангажираност, издвоеното време за читање како и за добронамерните критики и совети. Голема
благодарност за деталните забелешки и до моите соработници. Лекторирањето на текстот
дополнително придонесе јазичните и техничките грешки да бидат сведени на минимум за што
сум неизмерно благодарна. И на крај, после повеќекратните читања, верувам пак ќе произлезат
некои случајни грешки за кои однапред се извинувам. Бидејќи целната група ми се студентите,
повратните информации од нив ми се бесценети.
.

Од авторот
 Содржина
1 Механика на тврдо тело _____________________________________________________1
1.1. Основни величини ______________________________________________________ 2
Сила и маса __________________________________________________________ 2
Тежина и нормална сила _______________________________________________ 3
Сили на триење_______________________________________________________ 4
Работа, моќност и енергија _____________________________________________ 6
1.2. Стабилност на телата ___________________________________________________ 9
Рамнотежа на телата __________________________________________________ 9
Биомеханика на локомоторниот систем ___________________________________11
1.3. Деформации на телата__________________________________________________ 16
Импулс на телото. Импулс на силата ____________________________________ 16
Видови на деформации _______________________________________________ 17
2 Звучни бранови ___________________________________________________________21
2.1. Механички осцилации и бранови ________________________________________ 22
Осцилаторно движење ________________________________________________ 22
Слободни и присилени осцилации ______________________________________ 24
Браново движење ____________________________________________________ 26
2.1. Звук _________________________________________________________________ 28
Физички карактеристики на звучните бранови ____________________________ 28
Премин на звукот низ материјалната средина _____________________________ 31
Извори на звук ______________________________________________________ 32
Говор ______________________________________________________________ 34
Процес на слушање __________________________________________________ 35
2.2. Примена на ултразвукот во медицината ___________________________________ 38
Ултразвучна дијагностика _____________________________________________ 38
Примена на ултразвукот во терапијата и хирургијата_______________________ 43
3 Механика на флуиди _______________________________________________________47
3.1. Флуиди ______________________________________________________________ 48
Општо за флуидите __________________________________________________ 48
Статика на флуиди и површински појави ________________________________ 48
Идеални течности____________________________________________________ 51
Реални течности _____________________________________________________ 52
3.2. Гасови и процесот на дишење ___________________________________________ 55
Состојба на гас ______________________________________________________ 55
Механика на дишењето _______________________________________________ 56
3.3. Течности во човечкиот организам ________________________________________ 59
Крв. Вискозност на крвта _____________________________________________ 59
Кардиоваскуларен систем _____________________________________________ 62
Пулсни бранови _____________________________________________________ 64
Проток на крвта _____________________________________________________ 65
Турбуленции на протокот на крвта ______________________________________ 68
Објаснување на гасната емболија _______________________________________ 70
4 Транспортни процеси ______________________________________________________72
4.1. Општо за термодинамичките системи _____________________________________ 73
Температура и топлина _______________________________________________ 73
Прв закон на термодинамиката _________________________________________ 75
4.2. Пренос на топлина_____________________________________________________ 78
Механизми на пренос на топлина _______________________________________ 78
Регулирање на телесната температура кај човекот _________________________ 80
Температурата на човечкото тело _______________________________________ 83
4.3. Пренос на маса________________________________________________________ 84
Видови на смеси _____________________________________________________ 84
Дифузија ___________________________________________________________ 84
 Пренос на супстанција низ клетката ____________________________________ 87
Примери за размена на материи во човечкиот организам ___________________ 88
5 Електрични и магнетни појави _____________________________________________92
5.1. Електрични полнежи во мирување _______________________________________ 93
Количество на електрицитет ___________________________________________ 93
Електрична сила _____________________________________________________ 94
Електрично поле _____________________________________________________ 95
Електричен потенцијал. Напон _________________________________________ 97
Електрични особини на материјалите ___________________________________ 98
Електричен капацитет. Кондензатори____________________________________ 99
5.2. Електрична струја ____________________________________________________ 101
Еднонасочна електрична струја _______________________________________ 101
Омов и Џул-Ленцов закон ____________________________________________ 102
Електричен струен круг ______________________________________________ 103
RC струјно коло ____________________________________________________ 105
Наизменична електрична струја _______________________________________ 107
5.3. Биопотенцијали. Електродијагностика ___________________________________ 109
Нервна клетка ______________________________________________________ 109
Биопотенцијал во мирување __________________________________________ 109
Акционен потенцијал _________________________________________________113
Аксонот како линиски спроводник ______________________________________114
Физички основи на електрографијата ___________________________________118
Електрична активност на срцето _______________________________________119
5.4. Физиолошко дејство на електричната струја ______________________________ 123
Електроcпроводливоста на биолошките ткива ___________________________ 123
Електротерапија со еднонасочна струја _________________________________ 124
Дејство на променливата струја врз биолошките ткива ____________________ 126
Електрична стимулација _____________________________________________ 128
Физиолошко дејство на струи со висока фреквенција _____________________ 131
5.5. Електромагнетни појави _______________________________________________ 133
Магнетизам ________________________________________________________ 133
Дејство на магнетното поле врз полнежите во движење ___________________ 135
Електромагнетна индукција __________________________________________ 136
Магнетни особини на материјалите ____________________________________ 138
Магнетни особини на биолошките ткива________________________________ 139
Биолошки ефекти од магнетното поле. Магнетотерапија __________________ 140
6 Оптика __________________________________________________________________142
6.1. Електромагнетно зрачење ______________________________________________ 143
Природата на електромагнетното зрачење _______________________________ 143
Премин на електромагнетното зрачење низ материјата ____________________ 144
Спектар на електромагнетно зрачење __________________________________ 145
6.2. Премин на светлината низ транспарентна средина _________________________ 148
Закони за одбивање и прекршување на светлината ________________________ 148
Дисперзија на светлината ____________________________________________ 149
Прекршување на светлина низ сферна површина _________________________ 150
Тенка леќа _________________________________________________________ 153
Дебела леќа и системи од леќи ________________________________________ 156
6.3. Биофизички основи на процесот на гледање ______________________________ 160
Структура на окото __________________________________________________ 160
Формирање на лик во окото __________________________________________ 160
Квалитет на формираниот лик во окото _________________________________ 165
6.4. Корективни леќи и оптички микроскоп __________________________________ 170
Корективни леќи ____________________________________________________ 170
Оптички микроскоп _________________________________________________ 171
6.5. Ласери ______________________________________________________________ 175
Енергетски нивоа во атомите и во молекулите ___________________________ 175
Спонтана и стимулирана емисија ______________________________________ 177
 Принцип на работа на ласерот ________________________________________ 178
Интеракција на ласерската светлина со биолошките ткива _________________ 181
Биолошки ефекти од ласерската светлина и примена______________________ 182
7 Јонизирачки зрачења _____________________________________________________186
7.1. Нуклеарно зрачење ___________________________________________________ 187
Видови нуклеарни зрачења __________________________________________ 187
Активност и период на полураспаѓање _________________________________ 190
Премин на јонизирачкото зрачење низ материјата ________________________ 192
Дозиметрија на јонизирачко зрачење ___________________________________ 196
Ефекти од јонизирачкото зрачење врз биолошките ткива __________________ 198
7.2. Нуклеарна медицина __________________________________________________ 201
Еднофотонска емисиона сцинтиграфија ________________________________ 201
Параметри на гама камерата __________________________________________ 204
Статички и динамички студии ________________________________________ 206
Томографски методи во нуклеарната медицина __________________________ 207
Изложеност на јонизирачко зрачење во нуклеарната медицина _____________ 209
7.3. Рендгенска дијагностика ________________________________________________211
Добивање на рендгенско зрачење _______________________________________211
Рендгенска дијагностика _____________________________________________ 213
Квалитет на радиограмот_____________________________________________ 214
Радиолошки методи _________________________________________________ 216
7.4. Радиотерапија _______________________________________________________ 219
Екстерна радиотерапија ______________________________________________ 219
Планирање на радиотерапијата ________________________________________ 221
Брахитерапија ______________________________________________________ 222
8 Препорачана дополнителна литература _____________________________________225

1.1. Основни величини
1.2. Стабилност на телата
1.3. Деформации
1.1. на телата
Основни величини
1.2. Стабилност на телата
1.3. Деформации на телата
1 МЕХАНИКА НА ТВРДО ТЕЛО
Механиката е дел од физиката што го проучува
движењето. Примарно, механиката може да се подели на две
области: кинематика и динамика. Кинематиката ги проучува
основните својства на движењето: поместување, пат, брзина
забрзување. Динамиката го проучува дејството на силата.
Силата предизвикува промена на состојбата на телото. Под
дејство на сила телото може да се забрза или да ја промени
формата, поради што разбирањето на нејзиното дејствие е
битно за разбирање на стабилноста на телата.
Биомеханиката се занимава со проучување на
биолошките системи. Општо земено, разбирањето на
биомеханика е условено од познавањето на механичките
закони, а со тоа разбирањето на величините: сила, маса,
енергија, момент на сила, импулс итн. Поконкретно,
функционирањето на локомоторниот систем кај луѓето не
може да се разбере без разбирање на лостовите, а со тоа и
величините момент на сила и тежина. Понатаму, потребната
енергија и работата што ја врши човекот во текот на
секојдневните активности не може да се определи без
познавање на законите на механиката.
1
1.1. ОСНОВНИ ВЕЛИЧИНИ
Делот од механиката кој ги проучува причините за промена на состојбата на телата е
динамиката. Основни величини во динамиката се сила и маса.
СИЛА И МАСА
Причината за промена на состојбата на
телата (нивните движења, трансформации или
деформации) се нарекува сила (F). Силата е
векторска величина што значи дека е
дефинирана со нејзината големина, правец и
насока. Единица за сила е њутн (N).
Природната тенденција на телото да остане
во состојба на мирување или на рамномерно
праволиниско движење се нарекува инертност
и е една од основните својства на телата.
Физичката величина маса (m) е мерка за
степенот на инертноста на телото, таа е
скаларна величина и се мери во килограми
(kg). Силата и масата се основни динамички
величини.
Основните принципи на динамиката се
засновани врз трите Њутнови закони.
Според Првиот Њутнов закон, познат како
закон за инерција, секое тело останува во
состојба на мирување или на рамномерно
праволиниско движење сè додека некоја
надворешна причина не ја промени ваквата
состојба.
Вториот Њутнов закон гласи: Ако тело со
маса m се движи со забрзување a под дејство на
сила F, производот на масата и забрзувањето е
правопропорционален со резултантната сила
која дејствува врз него:
F = ma (1-1)
Насоката на забрзувањето е во насока на
резултантната сила. Во равенката 1-1,
големината (интензитетот) на силата F и
забрзувањето a се изразени во N и m/s2, а
масата во kg.
Третиот Њутнов закон, законот за акција –
реакција, изразува дека дејствата меѓу телата
се заемни. Ако едно тело дејствува врз друго
тело со некоја сила, тогаш и второто тело
дејствува врз првото со сила еднаква по
големина и правец, а спротивна по насока. (сл.
1.1.).
Врз телата никогаш не дејствува една сила,
туку тие се јавуваат во парови. Спарените сили
секогаш имаат иста природа.
Во согласност со Њутновите закони, за да се
пресмета забрзувањето на едно тело потребно
е да се одреди резултантната (вкупната) сила
која дејствува врз него. Бидејќи станува збор за
векторска величина, вкупната сила којашто
дејствува врз телото ќе биде векторски збир од
сите индивидуални сили што дејствуваат врз
него.
Сл. 1.1. Илустрација на Третиот Њутнов закон
Силите може да бидат контактни – кога
постои допир помеѓу телата, но исто така тие
може да бидат и бесконтактни – кога заемното
дејство се остварува на далечина, т.е. преку
физичко поле.
Во природата постојат четири основни
сили. Тие се: гравитационата,
електромагнетната, како и слабите и силните
нуклеарни сили. Основните сили дејствуваат
преку нивните полиња и се бесконтактни.
Првите две играат особена улога во
објаснувањето и разбирањето на механизмите
на човечкото тело. Електромагнетни сили се
силите кои ги поврзуваат атомите и молекулите
и се одговорни за цврстината на тврдите тела и
за флуидните својства на течностите и
гасовите. Исто така, тие се клучниот двигател
на биохемиските процеси. Силните нуклеарни
сили дејствуваат помеѓу протоните и
неутроните во јадрото на атомот, додека
слабите сили постојат помеѓу субатомските
честици и тие се одговорни за радиокативното
распаѓање на атомите. Инаку, тие не се слаби
според интензитетот, туку имаат многу краток
опсег на дејствување.
2
 ТЕЖИНА И НОРМАЛНА СИЛА
При решавање на практични проблеми
поврзани со состојбата на телата, пред сѐ,
потребно е да се анализира дејството на сите
сили, водејќи сметка кој од дадените услови е
доминантен, а кој може да се занемари. Откако
ќе се дефинираат силите кои дејствуваат, за нив
се скицира дијаграм на вектори со кој се
прикажува правецот и насоката на
дејствувањето на секоја сила. Следниот чекор е
поставувањето на равенките на движење во
согласност со Вториот Њутнов закон. За да се
определи големината на секоја сила, векторите
се проектираат врз оските од координатниот
систем. За полесно разбирање, ќе се наведат
неколку специфични примери кои подоцна
може да се применат за решавање на многу
покомплексни проблеми.
Дејството на гравитацијата кај живите
организми се манифестира преку дејството на
нивната тежина.
Добро е познато дека секое тело фрлено од
одредена височина во близина на Земјата, ќе
падне слободно со константно забрзување g
(g = 9,81 m/s2), доколку силите на отпорот на
воздухот се занемарени. Ако се примени
Вториот Њутнов закон на тело со маса m кое
паѓа слободно во гравитационо поле, тогаш
гравитационата сила која го предизвикала тоа
забрзување на телото ќе биде:
Fg = mg (1-2)
Гравитационата сила е привлечна сила и
секогаш насочена кон центарот на Земјата.
Кога телото се наоѓа врз некоја подлога
(последица од привлечната гравитациона сила)
тоа дејствува врз подлогата со сила наречена
тежина ( G ). Тоа се случува и со телото кога е
обесено на конец (конецот се затега под дејство
на тежината G ).
Гравитационата сила Fg , и тежината G се
две различни сили: гравитационата сила
дејствува врз телото, додека тежината
дејствува врз подлогата. Ако подлогата мирува
или се движи рамномерно праволинински,
тогаш овие две сили се еднакви по големина и
по насока:
Fg = G = mg (1-3)
Ако подлогата се движи со забрзување, тогаш
во зависност од насоката на забрзувањето,
тежината може да биде помала или поголема од
гравитационата сила на Земјата.
Треба да се напомене дека маса и тежина на
дадено тело се сосема различни величини. На
пример, ако човек со маса од 75 kg, се наоѓа на
површината на Земјата и мирува (или се движи
рамномерно праволиниски), тогаш неговата
тежина е: G = 75kg·9,81 m/s2 = 735,8 N. Ако е
познато дека гравитационото забрзување на
Месечината изнесува 1/6·g, тогаш тежината на
човекот од примерот, на Месечината би била:
GМ = 75 kg·1/6·9,81 m/s2 =122,6 N.
Во случајот кога тело е поставено врз рамна
подлога и мирува (или се движи рамномерно
праволиниски), тежината на телото mg е
нормална на подлогата. Во согласност со
Третиот Њутнов закон, како реакција на
привлечната сила на Земјата се јавува сила со
која подлогата дејствува врз телото. Оваа сила
се нарекува сила на реакција на подлогата
(N). Се скицира телото и дијаграмот на силите
(слика 1.2.).
Сл. 1.2. Дијаграм на тежината и силата на реакција
на подлогата
Од дијаграмот на силите, а во согласност со
Вториот Њутнов закон, може да се запише:
N + mg = 0, бидејќи нема забрзување ( a = 0).
Оттука може да се заклучи дека во состојба на
мирување или на рамномерно праволиниско
движење, N и mg имаат еднаква големина и
правец, но спротивна насока. Во овој случај
силата со која телото притиска врз подлогата и
силата на реакција на подлогата се
урамнотежени.
Нареден специфичен случај е примерот
прикажан на сликата 1.3. и се однесува на тело
во движење под дејство на некоја надворешна
сила Fa . Притоа, триењето меѓу телото и
подлогата се занемарува. Во случајов силите
кои дејствуваат врз телото се: надворешната
сила Fa , привлечната сила на Земјата и силата
на реакција на подлогата N .
3
 Правецот на дејство на силата Fa (слика
1.4.) не може да се разгледува само долж x или
само долж y оската. За да се пресмета дејството
на силата во двата правци (x и y) векторот Fa
се разложува на компоненти:
Fx = F cos и Fy = F sin  (1-4)

Равенките на движење се: долж x оската:

F cos = max а долж y оската:
Сл. 1.3. Тело во движење под дејство на некоја N − mg + F sin  = may = 0. Движењето се
паралелна надворешна сила Fa одвива долж x оската па ax  0 и е ay = 0 .

Од дијаграмот на силите се забележува дека

нивното дејство е во различни правци, поради
што проблемот се разгледува дводимен-
зионално. Проекциите на векторите се:
на x оската: F = max
на y оската: N − mg = may = 0
Движењето се одвива по x оската па ax  0
(силите не се урамнотежени), а по y оската
забрзувањето е ay = 0 , (силите се во
рамнотежа).
Нареден специфичен случај е кога телото се
Сл. 1.4. Тело во движење под дејство на некоја
движи под дејство на надворешна сила Fa со
надворешна сила Fa која дејствува под агол
правец кој зафаќа агол θ со правецот на
движење (слика 1.4.). И овде триењето е
занемарено.

СИЛИ НА ТРИЕЊЕ

Добро е познато дека кога тврдо тело се
движи по тврда подлога меѓу допирните
површини ќе се јави триење. И во случај кога
површините изгледаат мазни, на микроскопско
ниво секогаш постојат одредени нерамнини
(слика 1.5.) кои се спротивставуваат на
движењето. Кога тркалезен предмет се тркала
преку површината, тогаш се јавува триење
при тркалање кое значително е помало од
триењето меѓу две рамни површини.
движење на предметот (слика 1.6.). Поради
поедноставување на цртежите, дејството на
силите во овој случај, а и во претходните, е
прикажано само во една точка. Контактните
сили се јавуваат во секоја точка на допирните
површини.

Сл. 1.6. Сили што се јавуваат при лизгање на

тело по хоризонтална рамнина.

Сл. 1.5. Илустрација на триењето Големината на кинетичката сила на триење

зависи од природата на двете лизгачки
Кога предмет се лизга по дадена површина површини. Експериментално е докажано дека
се јавува кинетичка сила на триење која има силата на триење е приближно
спротивна насока во однос на насоката на пропорционална на силата со која телото

4
нормално притиска на подлогата по која се
лизга.
Во повеќето случаи силата на триење меѓу
тврдите површини не зависи многу од
вкупната контактна површина па така силата
на триење на разнострани предмети е
приближно иста, без разлика дали предметот
се лизга по површината од потесната или од
пошироката страна, претпоставувајќи дека
површините имаат иста рапавост (или
мазност). Во тој случај, занемарувајќи ги
димензиите на допирната површина на
предметот, за големината на силата на триење
може да се запише:
Ftr = k N (1-5)
каде µk е константа на пропорционалност меѓу
силата на триење и силата на реакцијата на
подлогата и во случајов тоа е кинетички
коефициент на триење.
Равенката 1-5 не е основен закон, туку е
експериментална врска помеѓу Ftr и N преку
коефициентот µk кој зависи од природата на
двете површини. Експериментално добиените
вредности за различни допирни површини се
дадени во табелата 1-1.
Табела 1-1 Коефициенти на триење
Допирни површини µS µk
дрво – дрво 0,4 0,2
мраз – мраз 0,1 0,03
гума - сув бетон 1,0 0,8
гума - влажен бетон 0,7 0,5
синовијална течност 0,01 0,01
– коска
Од секојдневието е познато дека често пати
многу помал напор е потребен за да може
тежок предмет, кој веќе е во движење, да се
лизга по некоја површина отколку тој да почне
да се лизга. Ова е во согласност со разликите
во вредностите меѓу статичкиот µS и
кинетичкиот коефициент µk на триење за
дадени допирни површини (табела 1-1).
Триењето во некои примери може да биде
недостаток кој предизвикува загуби. На
пример, тоа може да ги забавува предметите
што се движат и притоа предизвикува нивно
загревање. Негативните ефекти од триењето
може да се намалат со користење на
лубриканти (сретства за подмачкување) меѓу
слоевите. Од друга страна, триењето може да
биде корисно. При процесот на одење, помеѓу
стапалата или чевлите вклучени се и
статичкото и кинетичкото триење. Кога
триењето е мало, како на пример на мраз,
безбедното одење станува тешко.
На сликата 1.7. се илустрирани трите
положби на стапалото за време на еден чекор.
Во моментот кога стапалото целосно ја допира
површината, врз стапалото дејствува силата на
реакција на подлогата (N) која е во рамнотежа
со привлечната сила на Земјата. Тежината на
телото (mg) е еднаква по големина со силата на
реакција на подлогата (слика 1.7. б). Во овој
случај триењето не игра улога. Тоа е познато и
од секојдневието, бидејќи можно е да се
застане на површината, на пример на мраз. Во
положбите а) и в) на истата слика, силата на
реакцијата на подлогата е помала околу 15 или
20 % од привлечната сила на Земјата, па телото
се движи. Силата на триење дејствува во
спротивна насока од тангенционалната
компонента на влечната сила на ногата, со што
го спречува лизгањето. Тоа значи дека кога
ногата „турка напред“ на почетокот на чекорот
(а), тогаш силата на триење (Ftr) дејствува
наназад и спротивно, додека, пак, при
„туркање назад“ на крајот на чекорот силата на
триење дејствува нанапред (в).
Сл. 1.7. Дејство на силата на триење во текот
на чекорењето
Примерите за триење се однесуваат на
контактните сили кои се јавуваат при заемното
дејство на тврди тела. Во случај на заемно
дејство на тврдо тело и флуид, ситуацијата е
поинаква. Движењето на телата низ флуидите
е условено од вискозноста на флуидот. За
вискозноста ќе стане збор понатаму, во
поглавјето 3.1.4.
Големината на силата на отпорот на
флуидот што се спротивставува на движењето
на телото е пропорционална со квадратот на
брзината (v2) и коефициентот (k) чија големина
зависи од формата на телото кое се движи и од
густината на флуидот.
Ftr = kv 2 (1-6)
5
 Во текот на движењето, во одредени делови
на локомоторниот систем на човекот, меѓу
краевите на коските во подвижните зглобови,
се јавуваат сили на триење. Површината
на ’рскавицата со која се покриени краевите на
коските е мазна, па триењето меѓу нив е мало.
Дополнително намалување на триењето е
постигнато со синовијалната течност која
дополнително го намалува триењето помеѓу
краевите на коските во зглобот. Треба да се
напомене дека дебелината на слојот на
синовијалната течност е многу мал со што е
избегнато вискозното (внатрешно) триење на
течноста кое би го наголемувало и триењето
при лизгање, а со тоа и вкупното триење.
Доколку како последица од некое
заболување се намали или се зголеми
количината на синовијалната течност,
триењето помеѓу коските се зголемува па
движењето на одредени делови или, пак, во
целиот локомоторен систем е отежнато.

РАБОТА, МОЌНОСТ И ЕНЕРГИЈА

Работа, моќност и енергија се величините Како што се гледа на сликата 1.8.в),

коишто често ќе се среќаваат и во компонентата на силата F во правец на
преостанатите делови од овој учебник. Во ова поместувањето s е Fcosθ. Ако ова се замени во
поглавје тие се дефинирани и се однесуваат на равенката 1-7, тогаш за работата ќе се добие:
дејството на гравитационата сила. A = Fs cos (1-8)

Работа Делот од биомеханиката што ја проучува

способноста за работа на мускулите, односно
Зборот „работа“ во секојдневието многу механичката работа која ја врши човекот при
често се употребува и има повеќе значења во разни активности во различни услови и
различни контексти. Во физиката, работа начинот на кој таа работа влијае врз
претставува физичка величина којашто е организмот се нарекува ергометрија.
поврзана со силата која дејствува врз тело кое Инструментите кои се користат се нарекуваат
се поместува. На пример, човекот врши работа ергометри (џулометри).
при секојдневните активности како што се
придвижувањето на телото, придвижувањето
на одделните органи, кревањето на товар итн.
Во сите овие случаи за вршењето работа е
потребна сила која е причина за
придвижувањата.
Кога силата F со константна големина,
правец и насока дејствува врз едно тело и го
поместува на некое растојание s во насока на
дејството на силата, тогаш извршената работа
А се пресметува со релацијата:
A = Fs (1-7)
Работата е скаларна величина, a единица за
работа во SI е џул која се бележи со J и е
изведена величина (единица) 1 J = 1 N∙1 m.
На сликата 1.8.а) графички е прикажано
дејството на силата F што го поместува телото
од положбата s1 до положбата s2. Притоа,
телото изминува растојание s поради
механичката работа А што ја врши силата F. На
графиконот, извршената работа одговара на
обоената површина под траекторијата (патната
линија) на движењето. Сл. 1.8. Илустрација кон дефиницијата за
механичка работа
Во случај кога силата и поместувањето не се
во ист правец (зафаќаат агол θ), работата се
пресметува преку компонентата на силата која
е во правец на поместувањето сликата 1.8.б).

6
 Моќност
Во случај на пресметување на работата, не
се земаше предвид времето за кое се врши таа
работа. На пример, иста работа се врши и кога
атлетичар трча спринт и кога пешак се качува
по угорница полека со попатни одмори, иако на
атлетичарот му треба многу помалку време за
да ја изврши работата отколку на пешакот.
Понекогаш е потребно овие два случаи да
се разграничат, а тоа е невозможно само со
величината „работа“. Работата која се врши во
единица време ја дефинира величината
моќност (Р).
A поместувањето (h), односно A = Fgh и бидејќи
P= (1-9)
t Ep = A, за потенцијалната енергија се добива
Моќноста (Р) е скаларна величина, а
единица во SI е еден ват W (1 W = 1 J / 1 s).
Табела 1-2 Вредности на моќноста на човечкото
тело за време на различни активности
Aктивност Р (W)
спиење 83
седење (одморање) 120
присуство на предавања 210
бавно пешачење 265
играње кошарка 800
Енергија
За тело што е способно да врши работа се
вели дека има енергија. Ако едно тело има
поголема енергија, тогаш тоа е способно да
изврши поголема работа. Според тоа,
големината на енергијата на телата се мери со
големината на работата што тие можат да ја
извршат. Оттука произлегува дека работата
кажува колку енергија е пренесена од едно на
друго тело, имајќи ги предвид процесите
поради кои се врши таа работа.
Од непосредната поврзаност на енергијата
со работата произлегува и индиректната
поврзаност на енергијата со приложената сила.
Ако едно тело со определена маса има
способност да врши работа само поради
неговата положба, енергијата која ја поседува
се нарекува положбена, гравитациона или
потенцијална енергија Ep.
За секоја од основните четири сили во
природата постои и соодветна потенцијална
енергија. Во ова поглавје, потенцијалната
енергија се однесува на гравитационото поле,
додека, пак, понатаму ќе се зборува за
електричните сили и нивната потенцијална
енергија (поглавје 5.1.4). Во рамките на овој
учебник, потенцијалната енергија која
соодветствува на силните и на слабите
нуклеарни сили не е опфатена.
На пример, телото со маса m, подигнато на
висина h над земјата има потенцијална
енергија, бидејќи при неговото паѓање тоа
може да изврши работа. Големината на
потенцијалната енергија се определува преку
работа A извршена за негово подигање на
висина h, или преку работата што ја врши кога
ќе падне на земја од истата висина. Извршената
работа ќе биде производ од силата (Fg = mg) и
изразот:
E p = mgh (1-10)
Потенцијалната енергија изразена со
равенката (1-10), всушност, соодветствува на
гравитационото заемно дејство меѓу телото и
Земјата, и таа важи само за висини кои се
многу помали во однос на радиусот на Земјата
затоа што само на тие висини може да се смета
дека гравитационата сила останува
константна.
За разлика од положбената енергија која ја
поседуваат телата во состојба на мирување,
телата кога се движат поседуваат кинетичка
енергија (Ek). Ако едно тело со маса m се
движи со брзина v, тогаш енергијата на
движењето, т.е. кинетичката енергија, се
пресметува според изразот:
mv 2
Ek = (1-11)
2
Постојат повеќе важни особини кои се
поврзани со енергијата на телата меѓу кои
најосновен е законот за зачувување на
енергијата.
Сл. 1.9. Илустрација на законот за зачувување на
енергијата
7
 Едно тело нека се наоѓа на висина h како
што е прикажано на сликата 1.9. Во таа
положба телото има максимална потенцијална
енергија, бидејќи брзината е еднаква на нула.
Ако телото почне слободно да паѓа, ќе почне да
се намалува висината, а со самото тоа и
потенцијалната енергија. Во исто време се
зголемува брзината на телото, а со тоа и
неговата кинетичка енергија, па така во
моментот кога ќе падне на земјата телото ќе
има максимална кинетичка енергија, а
потенцијалната енергија ќе биде еднаква на
нула. Во која било друга положба (на пример,
положбата 1 и 2 на сликата), телото има и
кинетичка и потенцијална енергија, но
нивниот збир е секогаш константен затоа што
со промена на положбата се менува брзината и
доаѓа до преобразување на енергијата од еден
во друг вид. Оттука произлегува еден од
основните закони во физиката и воопшто во
природата дека: во еден затворен изолиран
систем енергијата не се создава ниту се губи,
туку настанува нејзино преобразување од еден
во друг вид.
Законот за зачувување на енергијата важи за
сите форми на енергија.
Во зависност од состојбата на телата
постојат два основни вида на енергија:
потенцијална (положбена) енергија и
кинетичка енергија што ја има телото кога е во
состојба на движење. Покрај основните,
енергијата се јавува во различни други форми:
осцилаторна, хемиска, топлинска, електрична,
магнетна итн.
Во затворен систем овие енергии се
трансформираат меѓусебно.
8
1.2. СТАБИЛНОСТ НА ТЕЛАТА
Статиката е дел од механиката која се занимава со проучување на стабилноста на системите
во гравитационото поле. Стабилноста има значајна улога во биомеханиката. Статиката дава голем
придонес во опишувањето на анатомските механизми преку кои човекот и животните се во
исправена состојба или, пак, се движат во гравитационото поле.
РАМНОТЕЖА НА ТЕЛАТА
Рамнотежата може да биде статичка, кога
телото е во состојба на мирување, или
динамичка, кога се движи со константна
брзина (без забрзување).
Центар на маса
Кога едно тврдо тело се наоѓа во
гравитационо поле, тогаш врз секоја негова
точка дејствува гравитационата сила на
Земјата. Сите тие сили на елементарно дејство
се паралелни и насочени надолу (слика 1.10.).
Сл. 1.10. Центар на маса кај телото
Резултантната сила од индивидуалните
сили ја претставува вкупната тежина на телото
и има нападна точка во гравитациониот центар
на телото. Телото се однесува како целата маса
да му е сконцентрирана во таа точка. Затоа таа
точка е позната и како центар на маса (ЦМ).
Сл. 1.11. Центар на маса кај човекот
Положбата на центарот на маса зависи од
формата на телото. На пример, кај централно
симетричните тврди тела центарот на маса се
поклопува со нивниот геометриски центар.
Човечкото тело геометриски има неправилна
форма. Кога човекот е во исправена положба
центарот на маса се наоѓа некаде во пределот
на папокот што е околу 56 % од висината
мерена од подлогата (стапалата) (слика 1.11.).
Услови за рамнотежа
Движењата на телата може да се
транслаторни, ротациони или комбинирани.
Кај транслаторното движење, замислените
линии кои ги спојуваат точките на тврдо тело
во текот на движењето остануваат паралелни
сами на себе. Кај транслаторното движење сите
точки на телото изминуваат еднаков пат под
дејство на резултантна сила и имаат еднаква
сила и забрзување: F = ma , каде m е вкупната
маса на телото.
За да биде телото во транслаторна
рамнотежа, потребно е векторскиот збир на
сите сили што дејствуваат врз телото треба да
биде еднаков на нула, односно:
Fi = 0 (1-12)
Сл. 1.12. Човек во исправена положба: а) дејство
на силите; б) дијаграм на силите
9
 Пример за транслаторна рамнотежа може да
биде човек во исправена положба, како што е
прикажано на слика 1.12. Телото преку
стапалата дејствува врз подлогата со својата
тежина G поради што за секое стапало се
јавува нормалната сила (сила на реакција на
подлогата): N1 и N 2 .
Бидејќи нормалните сили и тежината
дејствуваат во спротивна насока, тие се со
спротивен знак па применувајќи го условот за
рамнотежа (1-12) може да се запише:
N1 + N2 − G = 0 (1-13)
Во случајов дејството на сите три сили е
само во еден правец, долж y оската, поради што
може да се запише: N1 + N2 − G = 0. Оттука
произлегува условот за рамнотежа:
N1 + N2 = G, односно тежината на телото е во
рамнотежа со силите со кои подлогата
дејствува врз левата и десната нога. Во случај
човекот да стои само на едната нога тогаш:
N1 = 0, па N2 = G, што значи тежината на
телото е во рамнотежа со силата со која
подлогата дејствува врз едната нога.
Кај ротационото движење, точките на
телото не изминуваат еднаков пат.
Наједноставен случај е ротацијата на телото
околу неподвижна оска, кога точките од телото
се движат по концентрични кружници со
различен радиус, чии центри лежат на правата
која ја нарекуваме оска на ротација.
Изразувањето на вртливото дејство на
силата F , е преку физичката величина
наречена момент на сила (вртлив момент) M .
Создаденото дејство ќе зависи од големината
на силата F и кракот на силата l. Крак на сила
е нормалното растојание од оската на вртење
до нападната точка каде дејствува силата F .
Доколку правецот на силата во однос на оската
на вртење зафаќа агол од 90°, тогаш кракот на
силата (l) има максимална вредност, а
големината на вртливиот момент ќе биде:
M = Fl (1-14)
Во случај кога векторскиот збир на сите
моменти на сили е еднаков на нула, тогаш
телото се наоѓа во ротациона рамнотежа:
М i = 0 (1-15)
Ротационата рамнотежа подразбира телото
да не ротира или да ротира со постојана по
големина аголна брзина (константен број на
вртежи во секунда).
На сликата 1.13. e прикажан случај кога врз
телото дејствува некоја надворешна сила Fa ,
со тенденција да го исфрли од рамнотежата.
Во согласност со равенката 1-14, моментот
на сила во точката А ќе биде еднаков на
производот на силата што дејствува и
растојанието меѓу точката А и точката каде
дејствува силата, што во случајов е висината на
човекот:
M a = Fa la (1-16 а)
Од друга страна, пак, телото со својата
тежина се спротивставува на дејството на оваа
сила па создадениот момент на сила од
тежината ќе биде:
M G = G lG (1-16 б)
каде lG е растојанието меѓу точката А и
центарот на маса на телото. Од условот за
рамнотежа, овие два моменти треба да се
еднакви, но со спротивна насока M A − M G = 0 ,
односно Fa la − G lG = 0. Од овој услов лесно
може да се пресмета големината на силата
потребна за да го исфрли телото од рамнотежа.
Сл. 1.13. Силата Fa ќе предизвика вртлив момент
околу точката А
Во согласност со равенките 1-12 и 1-15,
услов за да биде едно тврдо тело во рамнотежа
е векторскиот збир на сите сили и моменти што
дејствуваат врз него да биде еднаков на нула.
Видови рамнотежа
Рамнотежата на телата може да биде
стабилна, лабилна или индиферентна. Телото
кое е во стабилна рамнотежа по
престанувањето на дејството на надворешната
сила се враќа во првобитната положба. Кога
телото е во лабилна рамнотежа по
10
престанувањето на дејството на силата, тоа се односно тенденција кон стабилна рамнотежа.
движи и е подалеку од првобитната положба. Оттука произлегува дека телото е постабилно
Индиферентната рамнотежа е ако неговиот центар на маса е поблиску до
карактеристична за телата кај кои под дејство неговата потпорна површина.
на надворешна сила тие заземаат друга
положба различна од првобитната.
Каков ќе биде ефектот на некоја
надворешна сила врз рамнотежата на телото
зависи од положбата на центарот на маса во
однос на потпорната површина на телото
(слика 1.14.).
Телото е во стабилна рамнотежа ако
неговиот центар на маса е директно над
потпорната површина (слика 1.14. а и б). Во
оваа состојба, силата на реакција на подлогата Сл. 1.14. Стабилноста на телото зависи од
е во рамнотежа со привлечната сила на Земјата, растојанието и од положбата на центарот на маса
како и моментите на сила произведени од нив. во однос на потпорната површина
Ако центарот на маса е вон потпорната
површина, моментот на сила произведен од Така, најстабилна рамнотежа кај човекот е
привлечната сила на Земјата има тенденција да лежечката, бидејќи тогаш потпорната
го собори телото (слика 1.14. в), односно површина е најголема и центарот на маса е
телото е во лабилна рамнотежа. најблиску до подлогата. При изведување на
Положбата на телата, кога се во стабилна какви било движења како и при носење на
рамнотежа, соодветствува на минималната товар, човекот несвесно ја прилагодува својата
потенцијална енергија. Во природата постои положба така што центарот на маса да биде над
спонтана тенденција кај телата да се најдат во нозете.
состојба со минимална потенцијална енергија,

БИОМЕХАНИКА НА ЛОКОМОТОРНИОТ СИСТЕМ

До сега е јасно дека промената на страна на мускулите. Преку тетивите, кои ги

положбата на телата може да се предизвика под
дејство на сила. Во локомоторниот систем,
мускулите генерираат сили преку нивните
контракции кои понатаму ги придвижуваат
неговите пасивни делови (коските и
зглобовите). Причината за создавање на овие
сили е поврзана со генерирање на електрични
импулси кои се шират долж моторните нерви
низ ’рбетниот столб и дејствуваат врз
мускулните влакна, притоа предизвикувајќи
нивна контракција. Вкупната сила што се
генерира во мускулот е еднаква на збирот на
силите произведени од мускулните влакна.
Ефектот на силата е ограничен, бидејќи: (1)
насоката на движењето е ограничена само во
насока на мускулните влакна; (2) големината
на придвижувањето е ограничена со степенот
до кој мускулот може да се скрати, т.е. само
неколку сантиметри дури и во најголемиот
мускул. Општо е познато дека, и покрај
горенаведените ограничувања, човечкото тело
може да произведе голем број движења. Ова е
овозможено преку промената на големината,
насоката на дејството на силите генерирани од
поврзуваат мускулите со коските, силите
дејствуваат врз коските и овозможуваат нивно
движење.
Локомоторниот систем на човекот
претставува сложен систем од лостови,
односно систем во кој промените во едниот
лост предизвикуваат промени во целиот
систем од лостови.
Лостови
Секое тврдо тело што може да се врти околу
една неподвижна точка или оска, кога му
дејствуваат најмалку две сили коишто се
стремат да извршат спротивни поместувања, се
нарекува лост.
Според заемната положба на нападните
точки на силата на дејство F и тежината на
товарот G во однос на потпорната точка О,
лостовите се делат на лостови од I, II и III ред.
Лостови од I ред се двокраки лостови (слика
1.15. а), каде потпорната точка О се наоѓа
помеѓу нападните точки на силите F и G што
дејствуваат врз лостот. Кај еднокраките

11
лостови (слика 1.15. б и в) силите што Лостови во локомоторниот систем
дејствуваат се од иста страна на потпорната
При анализата на лостовите во
точка О. Еднокраките лостови се лостови од II
локомоторниот систем потребно е да се знае
ред каде нападната точка на товарот G е
местото на поврзување на мускулите со
поблиску до потпорната точка O (слика 1.15. б)
коската (нападна точка на силата), нападната
и лостови од III ред кај кои нападната точка на
точка на товарот, нивната меѓусебна
силата F е поблиску до потпорната точка O
оддалеченост, како и оддалеченоста од
(слика 1.15. в).
потпорната точка.
Пример за лост од I ред се среќава кај
главата во исправена положба (слика 1.16.).
Потпорната точка на овој лост (означена со О
на сл. 1.16.) се наоѓа на спојот од надворешната
страна на черепот и првиот вратен пршлен.
Пред потпорната точка, на нешто помало
растојание, во центарот на масата на главата,
дејствува тежината G. Позади потпорната
точка на нешто поголемо растојание минува
линијата на активната сила F која е последица
од контракцијата на вратниот мускул споен со
поттилната коска на черепот. Во овој случај,
коефициентот на пренос е голем, па k > 1
бидејќи а > b, а потребна е помала сила на
вратниот мускул F во однос на тежината G.
Сл. 1.15. Лост а) од прв б) втор и в) трет ред

Нормалното растојание a од потпорната

точка O до нападната точка на силата F го
претставува кракот на силата, додека, пак,
нормалното растојание b од потпорната точка
О до нападната точка на тежината G е кракот
на товарот. Затоа може да се каже дека врз
лостовите едновремено дејствуваат два
моменти: едниот предизвикан од силата F, а Сл. 1.16. Пример за лост од прв ред
другиот од силата на товарот G. Лостот ќе биде
во рамнотежа доколку овие два моменти се Пример за лост од II ред се среќава кај
еднакви по големина, а спротивни по знак човечкото стапало подигнато на прсти (слика
(бидејќи секој од моментите се стреми да го 1.17.).
заротира лостот околу потпорната точка во
спротивна насока). Од овој услов се добива
равенката за рамнотежа на лостот која гласи:
Fa = Gb (1-17)
односно, производот на силата F и кракот на
силата a бројно е еднаков на производот на
товарот G и кракот на товарот b, кога лостот е
во рамнотежа. Односот помеѓу товарот и
приложената сила со која се подига товарот се
нарекува коефициент на пренос на лостот k:
G a
k= = (1-18) Сл. 1.17. Пример за лост од втор ред
F b
Од равенката 1-18 може да се увиди дека: за Потпорната точка е на предниот дел од
да се подигне товар G, врз него треба да се стапалото на прстите. Силата F на мускулот
дејствува со сила која е за k пати помала од soleus дејствува на коската на петата преку
товарот. Ахиловата тетива, односно на подолгиот крак
од лостот: а > b. Силата G има нападна точка

12
низ потколеничната коска (tibia) и скочниот
зглоб на стапалото, а нејзината вредност
соодветствува на половина од телесната
тежина. Кај овие лостови: а > b, коефициентот
на пренос k има вредност >1, па за подигање на
стапалото потребната сила на мускулите е
помала од телесната тежина (F < G) за да се
урамнотежи тежината на човекот.
Пример за лост од III ред се среќава кај
подлактицата на човекот, каде потпорната
точка е во зглобот на лактот, а нападната точка
на силата F е во точката каде што бицепсот се
спојува со подлактицата, додека нападната
точка на товарот е во тежиштето на
подлактицата (слика 1.18.).
Бидејќи кај лостовите од III ред кракот на
силата е неколку пати помал од кракот на
товарот, тогаш и силата со која се воспоставува
рамнотежата (силата на бицепсот) значително
е поголема од товарот (k < 1, а < b). Исто така,
пример за лост од трет ред е и долната вилична
коска кај човекот (мандибула).
Сл. 1.18. Пример за лост од трет ред
Примери за систем од лостови во
локомоторниот систем
Наједноставен пример за систем од лостови
е системот од два лоста. Односот на силата и
товарот зависи не само од карактеристиките на
одделните лостови туку и од аголот кој
меѓусебно го зафаќаат.
Така, зависноста на силата на мускулот од
заемната положба на коските може да се
демонстрира со пример на рака која држи
товар. На сликата 1.19 се прикажани два
примери и тоа кога аголот меѓу подлактната и
надлактната коска е 90° и кога е 180°.
Во првиот случај на слика 1.19 а
рамнотежата на дејството на товарот и
подлактицата ја одржува силата на затегање на
бицепсот Fb.
Тогаш, во случај ако подлактицата е со
тежина Gp = 18 N, и држи товар со тежина
Gt = 10 N, во согласност со растојанијата
дадени на сликата:
Fb  4 cm − Gp 14 cm − Gt  30 cm = 0 ,
силата на затегање на бицепсот ќе биде:
14 cm 30 cm
Fb = 18 N + 10 N = 88 N
4 cm 4 cm
од каде се гледа дека, за да се совлада товарот
од 10 N (m = 1 kg), бицепсот мора да дејствува
со сила која е за ≈9 пати поголема од тежината
на товарот. Со зголемување на товарот се
зголемува и силата на бицепсот, за да може да
се одржи рамнотежата.
Сл. 1.19. Совладување на товар со силата на
мускулот бицепс (а) и делтоид (б) при различни
положби на раката. Дадените растојанија се во cm.
Скиците не се цртани во размер
Кога раката е испружена (слика 1.19 б),
бицепсот не дејствува, па функцијата за
одржување на рамнотежа ја презема мускулот
делтоид. Обично, дејството на силата на овој
мускул е под агол од 16° во однос на раката.
Во овој случај, раката со тежина Gr = 63 N,
држи товар со тежина Gt = 10 N, па во
согласност со растојанијата дадени на сликата:
Fd 18 cm − Gr  36 cm − Gt  72 cm = 0 ,
13
од каде силата на затегање на делтоидот ќе
биде:
36 cm 72 cm
sin16Fd = 63 N + 10 N = 166 N
18 cm 18 cm
Fd =
166 N
= 593 N
0, 28
Во согласност со пресметките, за да ја
одржи рамнотежата, потребно е делтоидот
дејствува со сила која е за ≈59 пати поголема од
товарот. Затоа мускулот делтоид е со поголема
маса и генерира поинтензивни контракции во
однос на бицепсот, чија сила на затегање, како
што покажуваат примерите, е за околу 7 пати
помала во однос на онаа од делтоидот.
Сили во лумбалниот дел на ’рбетниот столб
и колкот
Колкот и долниот дел на ’рбетниот столб
трпат дејство на интензивни сили во текот на
многу активности. За пресметка на нивното
дејство, исто така, може да бидат применети
условите за рамнотежа.
Долниот дел на ’рбетниот столб е сочинет
од слабинските (лумбалните), крстните
(сакралните) и тртничките пршлени.
Лумбалните пршлени меѓусебно се
поврзани преку зглобовите со меѓупршленски
дискови. Крсните и тртничките пршлени се
сраснати едни со други и формираат
единствени коски – крсна и тртничка коска.
Аголот помеѓу рамнината на врвот на крсната
коска и хоризонталата, обележан со θ на
сликата, се нарекува лумбосакрален агол.
Неговата вредност вообичаено изнесува околу
40°.
Сл. 1.20. Анатомија на долниот дел од ’рбетниот
столб
Кога телото е во исправена положба,
центарот на маса е внатре во карлицата. За да
се одржи рамнотежата, ЦМ мора да е сместен
над потпорната површина формирана од
нозете. На слика 1.21. се прикажани силите
што дејствуваат врз лумбосакралниот диск.
Привлечната гравитациона сила со вредност
0,6 mg, е насочена нормално кон центарот на
Земјата, силата на реакција на крсната коска N,
е нормално поставена на неа и силата на
триење Ftr која дејствува меѓу
лумбосакралниот диск и крсната коска. Од
дијаграмот на сили прикажан на слика 1.21. б,
силата на реакција на крсната коска e
нормалната компонента, а силата на триење е
тангенционалната компонента на
резултантната гравитациона сила 0,6 mg.
Вредностите на двете компоненти од
резултантната сила, во согласност со
геометријата на сликата се:
G = 0,6mg cos и
Ftr = 0,6mg sin  (1-19)
каде N силата на реакцијата на крсната коска е,
всушност, еднаква со тежината G со која
горниот дел од телото го притиска
лумбосакралниот диск.
Со замена за θ = 40° се добива дека
тежината со која горниот дел од телото го
притиска лумбосакралниот диск е 0,46 mg,
додека пак силата на триење = 0,39 mg.
Сл. 1.21. Лумбосакралниот диск може да се
моделира како тело кое се движи во наведена
рамнина
Така, кај лице со тежина од 700 N, силата со
која телото го притиска лумбосакралниот диск
е 322 N, додека, пак, силата на триење е 273 N.
Ова се значително високи вредности и за
товарот и за триењето со кои дискот треба да се
справи, иако со својата структура тој полесно
се справува со компресијата отколку со
триењето. Со придвижување на телото
14
нанапред, аголот θ<40°, се намалува триењето,
а се зголемува компресијата врз дискот, и
обратно, со придвижување на телото наназад,
θ>40°, се зголемува триењето, а се намалува
компресијата на дискот. Затоа при долготрајна
неправилна положба на грбот, на пример по
долготрајно згрбавено седење, се јавува болка
и во грбот како последица од зголемената
компресијата врз дискот.
Меѓупршленските дискови се подложени на
значителни и долготрајни оптоварувања и со
стареењето настануваат и дегенеративни
промени. Како резултат на тоа, околу 80 % од
популацијата се жали на болка во долниот дел
на ’рбетот.
Крстната и тртничката коска од ’рбетниот
столб понатаму се поврзани со левата и
десната карлична коска и ја формираат
карлицата. Карличната коска е поврзана со
главата на бутната коска во колкот (слика
1.22.).
Во исправена положба при мирување,
телото се потпира подеднакво на двете нозе, па
мускулите на карлицата се релативно
неактивни.
Сл. 1.22. Анатомија на колкот
Кога човек е во исправена положба,
гравитационата сила која го привлекува делот
од човечкото тело над бутните коски изнесува
0,7 mg и е насочена нормално кон подлогата.
Во состојба на мирување, дејството на оваа
сила рамномерно е распоредено меѓу двете
бутни коски. Па така, привлечната сила која
дејствува врз телото над една бутна коска ќе
биде:
Fg1 = mg1 = 0,5.0,7mg = 0,35mg, каде што mg е
вкупната гравитациона сила, а бидејќи телото
мирува, таа е еднаква на вкупната тежина на
телото.
Бидејќи вратот на бутната коска во однос на
подлогата зафаќа агол, како во претходниот
пример, резултантната гравитациона сила е
сочинета од компонентите: тежината и
триењето. Дијаграмот на силите кои
дејствуваат во колкот е прикажан на сликата
1.23.
Сл. 1.23. Сили кои дејствуваат во колкот при
стоење на две нозе
Со замена θ = 50°, компонентите на
гравитационата (резултатната) сила што
дејствуваат во колкот ќе бидат:
G = 0,35 mg cos50 = 0, 22 mg и
Ftr = 0,35 mg sin50 = 0,27 mg
Така, на пример, кај лице со тежина од
700 N, во состојба на мирување, силата со која
телото врши компресија врз бутната коска е
154 N, додека, пак, силата на триење е 189 N.
Во динамички услови (одење) овие
вредности се менуваат, бидејќи одењето
подразбира наизменично префрлање на
тежината на телото од една на друга нога. Во
случај кога се стои само на една нога, тежината
е префрлена само на неа. За да се одржи
рамнотежата, таа нога мора да е искосена,
односно стапалото да биде под центарот на
маса на телото. Резултантната сила која
дејствува врз главата на бутната коска е околу
2,5 mg, што е многу поголемо отколку кога се
стои на двете нозе 0,35 mg.
15
1.3. ДЕФОРМАЦИИ НА ТЕЛАТА
Во претходните поглавја се разгледуваше движењето на телата во зависност од тоа кои сили
дејствуваат врз нив. Но, не беше земено предвид дека покрај придвижувањето на телата, силата
исто така може да предизвика и промена на обликот на телата, односно може да се предизвикаат
одредени деформации. Деформациите на телата, освен што зависат од големината (интензитетот)
на силата, зависат и од времето на дејство на силата, односно од импулсот на силата.

ИМПУЛС НА ТЕЛОТО. ИМПУЛС НА СИЛАТА

Физичката величина импулс на тело p е сите импулси на телата кои се во него е

мерка за неговото движење. Импулсот е константен.
векторска величина чиј правец и насока се
совпаѓаат со насоката на векторот на брзината
v . Големината на импулсот на телото p е
еднаков на производот од масата m, на телото
(материјалната точка) и неговата брзина v:
p = mv (1-20)
Единица мерка за импулсот во SI е kg·m/s.
Импулсот на некое тело, општо, може да се
дефинира како настојување на тоа тело да го
продолжи движењето во ист правец и насока, Сл. 1.24. Импулсна сила
доколку врз него не дејствува некоја
надворешна сила. Во согласност со ова, тој е
На пример, при судир на две тела се јавува
природна последица на Њутновите закони за
сила чија големина во функција од времето е
движењето. Ако во Вториот Њутнов закон
прикажана на слика 1.24. Вредноста на силата
забрзувањето се изрази преку промената на
започнува од нула, се зголемува до некоја
брзината Δv на некое тело со текот на времето
максимална вредност, а потоа повторно се
Δt, произлегува дека промената на брзината на
намалува на нула. Временскиот интервал
некое тело не зависи само од големината на
(t2 - t1 = Δt) во кој силата дејствува врз телото е
силата F туку и од времетраењето на нејзиното
времетраењето на судирот, па нејзината
дејство Δt:
големина ќе се пресмета на следниот начин:
v p
F = ma = m = (1-21) mv − mv1 p2 − p1
t t F= 2 = (1-23)
t t
Оттука, промената на големината на импулсот
каде индексите 1 и 2 се однесуваат на
на телото p е еднаква на:
моментите пред и по судирот, соодветно.
F t = p (1-22)
Времетраењето на судирот е релативно
Од равенката 1-22 може да се заклучи дека кратко, а силите кои дејствуваат во кратки
колку е подолго времето на заемното дејство, временски периоди се познати како импулсни
толку е поголем импулсот на силата (FΔt), сили. Имајќи предвид дека силата и времето се
односно поголема е промената на импулсот на обратнопропорционални, произлегува дека
телото (Δp) (1-21). импулсната сила ќе биде поинтензивна
Според Третиот Њутнов закон, произлегува доколку временскиот интервал на нејзиното
дека силите секогаш дејствуваат во парови, дејство е пократок.
односно дека на секоја сила (акција) На пример, ако времето на траењето на
соодветствува сила (реакција) која е еднаква по судирот е 6.10-3 s и промената на импулсот е
интензитет и правец, а спротивна по насока. p2 – p1 = 2 kg m/s, просечната сила што
Оттука, ако едно тело дејствува со импулс на дејствувала за време на судирот е
сила врз друго тело, тогаш и другото тело ќе F = (2 kg m/s)/(6.10-3s) = 333 N. Ако времето на
дејствува врз првото со ист импулс на сила, но траење на судирот се намали за половина,
во спротивна насока. Ова практично ја дава тогаш интензитетот на импулсната сила двојно
основата на законот за зачувување на импулс ќе се зголеми при истата промена на импулсот.
кој гласи: Во еден затворен или изолиран
систем (без надворешни влијанија) збирот на

16
 Судирите може да се случат помеѓу две или
повеќе тела. Општо земено, судирите се делат
на еластични и нееластични (пластични).
Основна карактеристика на еластичниот судир
е дека важи законот за зачувување на импулс
(доколку не дејствува некоја надворешна сила
врз телата) и, исто така, и законот за
зачувување на енергија.
ВИДОВИ НА ДЕФОРМАЦИИ
Добро е познато дека ако врз закачена
пружина дејствува сила која има правец
надолу, пружината ќе се истегне, односно
должината ќе ѝ се промени (слика 1.25.).
Експериментално е потврдено дека големината
на промената на должината зависи
правопропорционално од големината на
силата. Оваа пропорционалност математички
може да се запише со равенката:
F = k l (1-24)
во која k е константа на пропорционалност, Δl
е промена на должината под дејство на силата
F. Англискиот физичар Роберт Хук (1635-1703)
прв експериментално ја забележал оваа
зависност и ја потврдил оваа закономерност за
речиси секој материјал во цврста состојба, па
затоа равенката е позната како Хуков закон.
Сл. 1.25. Илустрација кон Хуковиот закон
Како реакција на надворешните сили кои се
стремат да ја променат формата на телото се
јавуваат внатрешни сили кои се
спротивставуваат на нив. Силите кои се
стремат на телото да му ја вратат првобитната
форма се еластични сили. Нивната големина
зависи од меѓумолекуларните сили кои
дејствуваат внатре во телото.
Еластични и пластични деформации
Во отсуство на надворешни сили,
молекулите се наоѓаат на извесно растојание
едни од други, што одговара на состојба со
минимална потенцијална енергија, па тогаш за
Нееластични судири обично се јавуваат кај
меките тела кои лесно трпат деформации.
Таквите тела, како последица од контактните
сили од судирот, си го менуваат обликот.
Деформациите може да го загреат телото, што
значи дека дел од кинетичката енергија се
преобразила во топлинска. Звукот кој се јавува
при судирот, исто така, носи дел од таа
кинетичка енергија.
нив се вели дека се наоѓаат во рамнотежна
положба. Под влијание на надворешни сили
ова растојание може да се менува поради што,
како реакција на нив, се наголемува одбиваната
(при набивање) или привлечната сила (при
истегнување) меѓу молекулите. Еластичните
сили кои се јавуваат се стремат повторно да го
воспостават рамнотежното растојание помеѓу
молекулите. Ако надворешните сили се многу
големи, тогаш со оддалечувањето на
молекулите од сферата на дејство на
еластичните сили доаѓа до кинење на
меѓумолекуларните врски.
Макроскопски гледано, еластичните сили
се стремат да го вратат телото во првобитната
форма, односно да ја надминат деформацијата
што ја предизвикале надворешните сили. Ако
ова е возможно, тогаш велиме дека телото трпи
еластична деформација. Ако надворешните
сили се големи и ако ги надминуваат
еластичните сили, тогаш ќе дојде до трајни
деформации на телото, т.е. телото ќе претрпи
пластични деформации, при што телото
делумно ги задржува формата или волуменот
добиени по престанување на дејството на
надворешната сила.
На слика 1.26. е прикажана зависноста на
големината на силата F и деформацијата
(издолжувањето) Δl. Вообичаено, до точката
наречена пропорционална граница, зависноста
на Δl од F е линеарна. Надвор од оваа точка,
линеарноста е нарушена и зависноста на Δl од
F веќе не е едноставна. Сепак, до точката
наречена еластична граница, издолженото
тело ќе се врати на неговата првична должина
по престанувањето на дејството на
надворешната сила. Регионот на графиконот од
почетокот до еластичната граница се нарекува
еластичен регион. Ако телото се истегнува
надвор од еластичната граница, со тоа влегува
во пластичниот регион, односно нема да се
врати на оригиналната должина по
отстранувањето на дејството на надворешната
сила, туку останува трајно деформирано
17
(истегнато). Максималното издолжување се
постигнува во точката на кршење.
Сл. 1.26. Зависност на деформацијата Δl од
приложената сила F
Во зависност од тоа дали телото се враќа во
првобитната форма или не, деформациите се
еластични или пластични; во зависност од
правецот и насоката на надворешните сили,
како и од нападната точка на телото, во точката
на којашто дејствува силата се јавуваат
деформации при истегнување и збивање и
деформација при смолкнување и усукување.
Деформации во зависност од правецот и
насоката на силата
Кога врз телото дејствува нормална
надворешна сила, во зависност од нејзината
насока, ќе се јавуваат деформациите: збивање
(слика 1.27. а) и истегнување (слика 1.27. б).
Сл. 1.27. Деформација на а) збивање,
б) истегнување, в) димензии на телото
При овие деформации настанува промена
на првобитната должина на телото l за некоја
вредност Δl. Промената на должината Δl ја
претставува апсолутната деформација на
телото. Односот помеѓу апсолутната
деформација Δl и првобитната должина l
претставува релативна деформација δ
(δ = Δl/l). Апсолутната и релативната
деформација кај издолжувањето се позитивни,
додека кај збивањето се негативни.
Во согласност со Хуковиот закон,
релативната деформација на едно тело е
правопропорционална со големината на силата
а обратнопропорционална со плоштината на
површината врз која дејствува силата, односно:
1 F
= (1-25)
ЕS
Дејството на силата врз единица површина кај
деформациите вообичаено се изразува преку
величината механички напон (σ = F/S) што во
согласност со зависноста се изразува во N/m2
или во Pa. Во равенката, коефициент на
пропорционалност меѓу релативната
деформација и механичкиот напон е
реципрочната вредност на Јунговиот модул
на еластичност (1/Е). Јунговиот модул на
еластичност (Е) е мерка за крутост на
материјалот и ги изразува еластичните
особини на телото при збивање и истегнување.
Свивање е специјален вид на деформација
која претставува комбинација помеѓу
збивањето и истегнувањето. Во овој случај
силата дејствува тангенционално на
површината на напречниот пресек, а нејзината
нападна точка се наоѓа на оската на телото.
При оваа деформација настанува истегнување
т.е. издолжување на едната страна на телото, а
збивање т.е. скратување на другата страна на
телото, додека средниот дел на телото е
недеформиран (слика 1.28. а).
Сл. 1.28. Деформација на а) свивање,
б) смолкнување и в) торзија
Смолкнување е тип на деформација каде
едниот дел од телото се поместува преку
другиот. Ваквата деформација се случува под
дејство на тангенционална сила (како што е
прикажано на слика 1.28. б).
Торзија е специјален случај на
деформацијата смолкнување. Се јавува под
дејство на тангенцијална сила на работ на
телото со правец на дејството што не поминува
низ оската на телото (слика 1.28. в). Торзионата
деформација за коските е најопасна затоа што
предизвикува отворени и неправилни преломи
кои тешко зараснуваат. Торзијата е особено
опасна кај ’рбетниот столб, што може да доведе
до излегување на дисковите од нивните
лежишта помеѓу пршлените. И за
18
смолкнувањето и за торзијата може да се деформацијата станува побрз и кога напонот
примени Хуковиот закон само што еластичните којшто дејствува на коските ќе ја надмине
особини на средината за овие две деформации критичната вредност од 120 MPa (табела 1-3)
наместо со E се изразуваат преку модулот на тогаш доаѓа до кршење (фрактура) на коската.
смолкнување G. Докажано е дека кршењето настанува при
Во согласност со Хуковиот закон, границата релативна деформација од 0,012 %.
на издржливост на коските зависи од Знаејќи ја вредноста на критичниот напон
различните фактори, а особено од должината, за кршење на коска (или кинење на одредено
формата и напречниот пресек. Коските ткиво) може да се пресмета вредноста на
најчесто имаат цевчест облик што им соодветната критична сила. На пример, за да
овозможува да се спротивставуваат на дојде до фрактура на коска, критичната сила
механичкиот напон (σ) на кој се изложени. При мора да биде многу голема. Тргнувајќи од
одредена вредност на механичкиот напон ќе вредноста на критичниот напон при
настане трајна деформација (кршење) на истегнување (табела 1-3), земајќи предвид дека
коската. Таа вредност се нарекува критичен напречниот пресек на коските е неколку
напон (σс). Критичните вредности на напонот квадратни сантиметри (околу 2 cm2), тогаш
за некои материјали што се користат во критичната сила би била од ред величина:
медицината, како и за некои елементи од N
човечкото тело, се дадени во табелата 1-3. Fc = 120 106 2  2 104 m2 = 2,4 104 N
m
Кога дел од компактна коска ќе се изложи на
Толку големи вредности имаат главно
механички напон, поради дејството на силата,
импулсните сили, односно силите кои
релативната деформација ќе расте линеарно со
дејствуваат во мал временски интервал, како
порастот на напрегањето во областа на
што беше и наведено претходно.
еластичноста (слика 1.26.). Со премин во
областа на пластичноста, порастот на
Табела 1-3 Вредности на критичните напони при збивање и истегнување заедно со модулите на
еластичност при збивање (истегнување) и смолкнување кај некои материјали
σс (MPa) σс (MPa)
Материјал Е (MPa) G (MPa)
збивање истегнување
челик 552 827 207 80
алуминиум - 200 70 25
порцелан 552 5 - -
гума - 2 0,1 -
компактна коска 170 120 18 -
сунѓереста коска 2 - 0,08 10
тетива - 69 - -
мускул - 0,55 - -

19
 I. Примери за самостојна проверка на знаењето

П. 1. Заокружи кои од наведените сила. За поместување од 1 m, вкупната работа

величини имаат иста единица мерка. која е извршена на електронот е:
а) температура и топлина; а) позитивна;
б) работа и енергија; б) негативна;
в) маса и тежина; в) нула;
г) сила и енергија; г) нема дадено доволно информации за да се
д) сила и моќност. одговори на прашањето.
П. 2. Измерениот волумен кој изнесува 1 ml П. 7. Ако на телото му се зголеми брзината
е исто што и: за двапати, тогаш неговата кинетичка енергија
а) 10-2 l; ќе:
б) 10-3 l; а) се намали двапати;
в) 10-4 l; б) се намали четири пати;
г) 104 l; в) остане иста;
д) 102 l. г) се зголеми двапати;
П. 3. Причина за промена на состојбата на д) се зголеми четири пати.
телата е: П. 8. Центарот на маса кај дечињата што
а) нивната маса; проодуваат:
б) нивната енергија; а) се поклопува со геометрискиот центар на
в) сила; телото;
г) забрзувањето на Земјата; б) се наоѓа во колената;
д) инертноста. в) е во пределот на стомакот;
П. 4. Тежина е: г) е во пределот на рамената;
д) е во главата, исто како кај новороденчињата.
а) скаларна величина, што значи е дефинирана
со правец, големина и насока; П. 9. Заокружи која од наведените положби
б) скаларна величина, што значи е на човекот одговара на состојба на минимална
дефинирана со нејзината големина; енергија.
в) сила и се мери во њутни; а) човек во исправена положба со допрени
г) мерка за инертност и се мери во килограми; стапала;
д) физичка величина што се мери во б) човек во легната положба со собрани
килограми. стапала;
П. 5. Гравитационата сила е: в) човек во исправена положба поткренат на
прстите од стапалата;
а) контактна сила;
г) човек во клекната положба со кренати раце;
б) бесконтактна привлечна сила;
д) човек во клекната положба со раширени
в) сила што е дефинирана само со нејзината
раце.
бројна вредност;
г) бесконтактна сила која може да биде и П. 10. Да се објаснат условите за рамнотежа
привлечна и одбивна; на телата.
д) сила со која се привлекуваат нуклеоните во П. 11. Да се објаснат лостовите и да се
јадрото на атомот. наведат соодветни примери за лостови во
П. 6. Електрон се движи по права линија со човечкото тело.
константна брзина од 107 m/s. Врз него П. 12. Да се објаснат различните видови на
дејствува електромагнетна и гравитациона деформации кај телата.

20
 2 ЗВУЧНИ БРАНОВИ

Механичките осцилации се вид на движење.

Механичките осцилации низ просторот се пренесуваат
2.1. Механички осцилации и во вид на механички бранови.
2.1.Механички
бранови осцилации и
бранови Звукот е механички бран кој се пренесува низ
2.2. Звучни бранови материјална средина, но не и низ вакуум. Во зависност
2.2. Звучни бранови од енергијата или фреквенцијата, звукот се дели на
2.3. Примена на ултразвукот
2.3. Примена на ултразвукот во
во медицината инфразвук, чуен звук и ултразвук.
медицината Разбирањето на начинот на создавање на чујниот звук
е неопходно за објаснување на говорот. Понатаму,
особините и законите кои важат за чујниот звук се
основа на процесот на слушање.
Особините на ултразвукот овозможиле негова
широка примена во медицинската дијагностика и
терапија.

21
2.1. МЕХАНИЧКИ ОСЦИЛАЦИИ И БРАНОВИ
Oсцилациите претставуваат формa на движење на телата. Под едно осцилаторно движење се
подразбира периодична промена на положбата на телото по една иста траекторија во одреден
временски период. Во природата постојат повеќе такви примери како што се: движење на
нишалото на часовникот, тег обесен на пружина, осцилирање на жиците на музичките
инструменти и гласните жици во грлото на човекот, осцилации на атомите и молекулите околу
нивната рамнотежна положба и др. Осцилациите не се секогаш од механичка природа.
Разбирањето на периодичното (осцилаторното) движење ќе биде основа за понатамошно
изучување на бранови, звук, наизменична електрична струја и светлина. На пример, кај
електромагнетните бранови има осцилаторно променливо магнетно поле, кај наизменичната
струја има периодична промена на електричниот напон и струја итн.

ОСЦИЛАТОРНО ДВИЖЕЊЕ

Наједноставен вид на механичко преминот низ рамнотежната положба (x = 0). За

осцилаторно движење е простото хармониско
осцилирање кое се изведува под дејство на
еластична повратна сила.
Сл. 2.1. Прост хармониски осцилатор
Тег со маса m, поврзан на еластична
пружина со занемарлива маса прицврстена на
едниот крај, може да се разгледува како
осцилаторен систем (слика 2.1.). Кога тегот е
во положбата x = 0 (сл. 2.1. a), тогаш системот
е во рамнотежа. За да настане осцилаторно
движење, на телото (тегот) треба да му се
наруши рамнотежната состојба (да се истегне
или да се збие пружината) со помош на
надворешна сила F. Со оддалечување на тегот
од рамнотежната положба, x > 0 (сл. 2.1. б), во
пружината се јавува повратна сила Fs со
спротивна насока на надворешната сила F
(F = -Fs) која тежнее телото да го врати во
положбата: x = 0. Поради стекнатата кинетичка
енергија тегот продолжува да се движи и после
сметка на тоа, тегот ја збива пружината (сл. 2.1.
в). Сега повратната сила тежнее да ја спречи
понатамошната деформација на пружината и
го сопира телото на растојание (x < 0), и тегот
почнува да се движи кон рамнотежната
положба. Ако триењето меѓу подлогата и
телото се занемари, растојанијата x од
рамнотежната положба кои одговараат на
екстремните состојби на истегнувањето и
збивањето ќе бидат еднакви.
Од сликата 2.1., може да се заклучи дека
осцилаторно движење се јавува само кога има
повратна сила која настојува да го врати телото
(тегот) во рамнотежна состојба Според
Хуковиот закон, големината на повратната сила
Fs е пропорционална со промената на
должината на пружината, односно
оддалеченоста на тегот од рамнотежната
положба x:
Fs = −kx (2-1)
Во линеарната зависност меѓу Fs и x,
коефициентот на пропорционалност k е
коефициентот на еластичност на пружината, а
негативниот знак во равенката значи дека
еластичната сила е цело време насочена
спротивно на правецот на истегнувањето, т.е.
кон рамнотежната положба.
Величините кои го опишуваат
хармониското осцилаторно движење се:
период на осцилирање T, фреквенција f,
кружна фреквенција ω, амплитуда А,
елонгација x, фаза на осцилирање φ, брзина v и
забрзување a.
Времето за кое телото ќе направи една
полна осцилација се нарекува период на
осцилирање (Т). Бројот на извршени
осцилации во единица време се нарекува
фреквенција (f). Фреквенцијата е реципрочна
вредност од периодот:

22
 1 Синус и косинус се периодични функции и
f = (2-2) примаат вредности во интервал од -1 до +1
T
(-1 < sin φ < +1). Тоа значи дека елонгацијата
Единица за период е секунда, а за фреквенција
прави хармониско осцилаторно движење,
херц (1 Hz = 1 s-1). Врската меѓу кружната
осцилирајќи од нула до +A па пак до нула,
фреквенција со фреквенцијата и периодот е
преку –А повторно до нула за време од еден
дадена со изразот:
период Т (сл. 2.2.). Фазата на осцилирање расте
2 пропорционално со времето t. На самиот
= = 2 f (2-3)
Т почеток, за t = 0, фазата на осцилацијата φ = 0,
Кружната фреквенција се изразува во па во согласност со равенката 2-5 и
радијани во секунда (rad/s). Врската меѓу Т, f и елонгацијата е еднаква на нула x = 0. Ова
ω со масата на телото (m) кое осцилира покажува дека почетокот на осцилацијата
прицврстено на еластична пружина со одговара на моментот кога осцилаторот
коефициент на еластичност k е дадена со поминува низ рамнотежната положба во
релацијата: позитивна насока. Доколку фазата на
осцилирање во почетниот момент t = 0 е
m 1 k k различна од нула, нејзината вредност се
T = 2 , f = и = (2-4)
k 2 m m нарекува почетна фаза на осцилирањето (φ0).
Од 2-4 се гледа дека периодот, Тогаш фазата во кој било момент од времето е:
фреквенцијата и кружната фреквенција на φ = ωt + φ0, па равенката на хармониското
осцилирање зависат само од масата на осцилаторно движење може да се запише во
хармонискиот осцилатор (m) и коефициентот следниот вид:
на пропорционалност (k). x = Asin(t + 0 ) (2-6)
Моменталната оддалеченост на телото од Две осцилации се фазно поместени
рамнотежната положба кај осцилаторното доколку фазите им се разликуваат (како што е
движење се нарекува елонгација (x) и се прикажано на сликата 2.3.).
изразува во метри (m). Во текот на
осцилирањето, елонгацијата постојано се
менува и може да има две насоки (во примерот
на сл. 2.1. лево и десно од рамнотежната
положба). Максималната вредност на
елонгацијата ја претставува максималната
оддалеченост на осцилаторот од неговата
рамнотежна положба и се нарекува амплитуда
А. Амплитудата се изразува во метри (m).
Елонгацијата (x) кај хармониското
осцилаторно движење може да се определи во
кој било момент на времето t според равенката
на хармониското осцилаторно движење.
 2 
x = A sin  = A sin t = A sin  t =
 Т  (2-5)
=A sin 2 ft
Со А e претставена амплитудата, а
φ = ωt = 2πt/Т = 2πft е фазата на осцилирање Сл. 2.3. Елонгацијата, брзината и забрзувањето
се фазно поместени
и се изразува во радијани (rad).

Брзината и забрзувањето кај

осцилаторното движење се претставени со
изразите:
v =  A cos t
a = − 2 Asin t (2-7)
Елонгацијата, брзината и забрзувањето се
Сл. 2.2. Хармониско осцилаторно движење меѓусебно фазно поместени. Тоа значи дека во

23
моментот кога телото поминува низ
рамнотежна положба (t = 0 и t = T/2), неговата
брзина е максимална и еднаква на ±ωА, додека
во моментите t = Т/4 и t = 3T/4, телото е
најоддалечено од рамнотежната положба, а
неговата брзина е нула. Значи, во првата и
третата четвртина од една полна осцилација,
кога телото се оддалечува од рамнотежната
положба, неговата брзина се намалува,
односно тоа се движи забавено. Обратното се
случува за време на втората и на четвртата
четвртина од осцилацијата – кога телото се
доближува кон рамнотежната положба
апсолутната вредност на брзината расте, а
телото се движи забрзано.
СЛОБОДНИ И ПРИСИЛЕНИ ОСЦИЛАЦИИ
Во зависност од силите кои дејствуваат врз
осцилаторниот систем, осцилациите може да
бидат слободни или присилени.
Слободни осцилации
Осцилаторно движење настанува кога еден
систем ќе се извади од рамнотежната положба
и ќе почне да осцилира околу рамнотежната
положба. Кога осцилаторните движења се
изведуваат без присуство на надворешни сили
туку се на сметка на сопствената првобитно
стекната енергија, тие се познати како
сопствени или слободни осцилации.
Сл. 2.4. Придушени осцилации
Во реалните осцилаторни системи,
осцилаторното движење се изведува во некоја
материјална средина. Самата средина дејствува
врз движењето со силата на отпорот. Поради
тоа, телото што осцилира троши дел од својата
енергија за вршење на работа за совладување
на отпорот на средината. Во тој случај
осцилаторот врши придушени осцилации (сл.
2.4.).
Бидејќи вкупната енергија на осцилаторот е
пропорционална со квадратот на амплитудата
(2-11), со намалување на енергијата ќе се
намалува и амплитудата на осцилаторното
Ако едно осцилаторно движење се
разгледува без триење, тогаш нема да има
загуби на енергијата, односно збирот на
кинетичката (mv2/2) и потенцијалната енергија
(kx2/2) ќе биде константен. Тоа значи дека во
текот на осцилирањето со намалување на
кинетичката енергија ќе се зголемува
потенцијалната и обратно.
Вкупната енергија на системот кој врши
хармониски осцилации не зависи од времето, а
се менува пропорционално со квадратот на
амплитудата (А2):
1
Е = kA2 (2-8)
2
движење. Амплитудата на осцилаторот опаѓа
со текот на времето сè додека системот не
прекине да осцилира.
Колкаво ќе биде придушувањето, покрај
еластичните особини на осцилаторот, зависи и
од еластичните особини на средината во која се
одвиваат осцилациите. На слика 2.5. е
прикажано осцилаторното движење на еден
осцилатор во средини со различни
коефициенти на придушување. Кривата a на
сликата го претставува придушеното
осцилаторно движење на тело околу
рамнотежната положба. Кривата б одговара на
критичното придушување, осцилациите
сопираат во краток период од времето. Во
средини во кои придушувањето е поголемо од
вредноста на критичното придушување,
движењето престанува да се одвива
периодично, системот многу бавно се враќа во
рамнотежна состојба, (крива в).
Сл. 2.5. Придушувањето зависи од особините
на средината
Фреквенцијата на слободните осцилации е
определена со механичките особини на
осцилаторот и се нарекува сопствена
фреквенција f0 на осцилаторниот систем. Во
досегашниот пример на осцилирање на тело со
24
маса m прицврстено на еластична пружина (со
коефициент на еластичност k), сопствената
фреквенција f0 (во согласност со 2-4) ќе биде:
1 k
f0 = (2-9)
2 m коефициент на еластичност, има своја
Присилени осцилации
За да биде движењето на осцилаторот
непридушено, неопходно е нему постојано да
му се дополнува загубената енергија. Aко на
слободното осцилаторно движење
дополнително му се дејствува со некоја
надворешна периодична хармонска сила F со
фреквенција f, тогаш осцилаторниот систем ќе
изведува присилени хармониски осцилации.
Сл. 2.6. Присилени осцилации
Амплитудата на присилените осцилации
зависи од разликата меѓу фреквенцијата на
надворешната сила f и сопствената
фреквенција f0 на осцилаторниот систем. Во
случај кога постои голема разлика меѓу нив,
амплитудата на присилените осцилации ќе
биде мала (сл. 2.6. крива Б), односно
придушувањето на осцилацијата ќе биде
големо. И обратно, амплитудата на
присилените осцилации ќе биде голема (сл.
2.6. крива А), а придушувањето мало доколку
разликата меѓу f и f0 е мала. Најголема
амлитуда се јавува кога фреквенцијата на
надворешната сила f е еднаква на сопствената
фреквенција на осцилаторот f0. Појавата е
позната како резонанција. Сопствената
фреквенција на осцилаторот f0, обично се
нарекува и резонантна фреквенција.
Во акустиката, присилените осцилации и
резонанцијата имаат примена во засилување на
звукот, во радиоелектрониката за засилување
на електричните осцилации итн. Освен
позитивни ефекти, резонанцијата може да има
и штетни последици. Затоа кај градежните
конструкции, машините и нивните делови
треба особено да се води сметка нивните
сопствени фреквенции да не се совпаѓаат со
фреквенциите на надворешните сили.
Човекот како осцилаторен систем
Човечкото тело може да се смета како еден
сложен осцилаторен систем. Секој орган или
дел од телото, покрај својата маса и
карактеристична сопствена фреквенција. Во
табелата 2-1 се прикажани сопствените
фреквенции за некои од деловите на телото.
Табела 2-1 Сопствените фреквенции за некои
делови од телото на човекот
Орган/Дел од телото f (Hz)
стомачна маса 4-8
труп 3
долна вилица 100-200
глава/врат 20-30
очно јаболко 60-90
крајници 3-6
Побудувањето на тие фреквенции
настанува кога човекот е изложен на некоја
надворешна периодична сила како, на пример,
вибрациите од превозните средства,
градежните машини со кои работи или нешто
друго. Осцилациите со мали амплитуди, а во
фреквентниот опсег од 3-30 Hz, се познати како
вибрации. Тие штетно влијаат врз
централниот и периферниот нервен систем,
како и врз локомоторниот систем на човекот.
При резонанција на очното јаболко се намалува
острината на видот. При фреквенции од 4-10
Hz говорот е невозможен. Коските, исто така,
се добри спроводници и резонатори на
вибрациите. Кога човекот стои, тој е
чувствителен на вертикални вибрации, а кога
лежи, на хоризонталните. Сепак, резонантните
појави при умерени надворешни влијанија не
се чести поради големиот коефициент на
придушување на биолошкиот систем. Во
случај на хронична изложеност, особено кај
лицата кои професионално работат со
вибрациони машини, се јавуваат болки во
рацете, промени во коскеното ткиво и крвните
садови, нервни растројства и др.
25
 БРАНОВО ДВИЖЕЊЕ

Кога осцилаторниот систем е во контакт со трансферзален, од една во друга положба x се

некоја материјална средина, осцилациите
почнуваат да се шират низ средината во вид на
бранови. Процесот на ширење на осцилациите
во просторот со тек на време се вика бран. Во
зависност од типот на осцилаторот, брановите
можат да бидат механички или
електромагнетни. Тие имаат различна
природа.
Брановите ја пренесуваат енергијата од
осцилаторот низ просторот. Бидејќи
осцилаторите изведуваат oсцилаторни
движења, така и пренесувањето на енергијата
низ просторот ќе има осцилаторен карактер.
Брановите кај кои осцилирањето е нормално на
насоката на ширењето на бранот се наречени
трансферзални бранови. Оние кај кои
осцилациите се во насока на нивното ширење
се лонгитудинални бранови.
Преносот на енергија низ просторот може
да е континуиран или, пак, во вид на пулсеви,
па во согласност со тоа и брановите можат да
бидат континуирани (сл. 2.7. а) или пулсни
(сл. 2.7. б).
Сл. 2.7. Континуирани а) и пулсни б) бранови
пресметува преку равенката на бран:
2
y = A sin x, (2-10)

каде 2π/λ = k е наречен бранов број. Ако се
направи споредба на равенката на бран (2-10)
со равенката на простото хармониско движење
(2-5), се заклучува дека равенката на бран
претставува една хармониска осцилација со
фазата на осцилирање, kx.
Сл. 2.8. Бранова должина е растојание меѓу две
точки на бранот кои имаат иста фаза
На сликата 2.9. е прикажан бран кој се
движи кон десно со брзина v. По времето t
секоја точка од бранот ќе се помести кон десно
за извесно растојание vt. Положбата на бранот
во моментот t = 0 е прикажана со полна линија,
а положбата во моментот t е со испрекината.
Нека положбата на која било точка (на пример,
максимумот) од бранот во моментот t = 0 се
наоѓа на растојание x од координатниот
почеток. По времето t, точката (максимумот) ќе
се најде на растојание од координатниот
почеток што е за vt поголемо од претходната
положба x. За време од еден период, t = T,
бранот ќе го измине растојанието vT кое е
еднакво на брановата должина λ на бранот.

Наједноставен начин за изразување на

брановите, исто како кај осцилациите, е со
синусна (или косинусна) тригонометриска
функција (слика 2.8.). Екстремите на
функцијата одговараат на амплитудата А на
бранот. Секој бран, покрај фреквенцијата f и
периодот T, се карактеризира и со бранова
должина λ. Бранова должина е растојанието
меѓу две точки од бранот кои осцилираат со
иста фаза. На пример, растојанието меѓу два Сл. 2.9. За време t бранот го изминал
максимуми (од +А до +А) или два минимуми на растојанието vT
бранот (од –А до –А), како што е прикажано на
слика 2.8. Брзина на движење на бранот (v) е брзината
Математички, поместувањето y на бранот, со која одредена точка од бранот се шири низ
независно од тоа дали е лонгитудинален или

26
просторот. На пример, максимумите на бранот
ќе изминат растојание од 1 λ, за време од 1 Т.
 вредност меѓу претходните два екстремни
v= = f (2-11)
T
Интерференција на брановите
Појавата на сложување на два брана во
просторот се нарекува интерференција. Услов
да настане интерференција е брановите да
бидат кохерентни, т.е. да имаат иста
фреквенција и постојана фазна разлика во
текот на времето.
При сложување на брановите со иста
фреквенција, како резултат на
интерференцијата, се добива нов резултантен
бран со истата фреквенција. Амплитудата на
резултантниот бран зависи од фазната разлика
што постои меѓу брановите во даденото место.
На сликата 2.10. се претставени три случаи на
интерференција помеѓу два брана со
амплитуди y1 и y2 (претставени со сина и зелена
боја, соодветно) заедно со резултантен бран
(претставен со виолетова боја).
Сл. 2.10. Интерференција на кохерентни
бранови со: а) еднакви фази; б) и в) различни фази.
Максималната амплитуда на резултантниот
бран се добива кога брановите што
интерферираат се во фаза (а). Во овој случај се
вели дека настанала конструктивна
интерференција. На местата каде што се
среќаваат брановите со спротивна фаза и иста
амплитуда, амплитудата на резултантниот бран
е нула (б), па брановите се поништуваат
(деструктивна интерференција). Кога фазната
разлика помеѓу двата брана, со иста амплитуда,
има вредност од 0 до 180°, резултантниот бран
ќе биде со поголема амплитуда, а фазата ќе има
случаи (в).
Од ова произлегува дека како резултат на
интерференцијата на два кохерентни брана тие
може да се зајакнуваат (конструктивна
интерференција), ослабуваат, па дури и
целосно да се поништат (деструктивна
интерференција).
Интерференцијата е појава која се јавува кај
брановите движења општо, што значи се јавува
и кај механичките и кај електромагнетните
бранови.
Дифракција на брановите
Движејќи се низ просторот, брановите се
шират низ средината во која поминуваат. Кога
ќе наидат на пречка (пукнатина, процеп, остар
раб) тие се шират зад неа. На тој начин тие го
менуваат првобитниот правец на движење.
Оваа појава е позната како дифракција.
Дифракцијата е појава која се јавува кај сите
типови бранови и е изразена во случај кога
брановата должина на бранот е споредлива со
димензиите на пречката (препреката).
Сл. 2.11. Дифракција на брановите
Промената на правецот на бранот θ (rad)
приближно може да се пресмета преку
брановата должина на бранот (λ) и димензијата
на пречката (l) од равенката:

 (2-12)
l
Постојат низа примери од секојневието за
тоа дека брановите дифрактираат. Еден таков
пример е кога се стои пред зграда: звукот од
автомобилите кои се движат странично од неа
ќе се слушне. Звучните бранови имаат бранови
должини од неколку mm до неколку m, па
настанува ефектот на ширење на бран зад
препрека (зад зградата) е соодветен, бидејќи
брановата должина на звукот е споредлива со
големината на препреката. Затоа и слушателот
ќе го чуе звукот од автомобилите, иако не ги
гледа.
27
2.1. ЗВУК
Општо земено, механичките бранови што се шират се лонгитудинални бранови. Ширејќи се
низ просторот, тие пренесуваат механичка енергија и предизвикуваат промена на притисокот и
на густината на молекулите во средината низ која минуваат. Брзината на промените е во зависност
од фреквенцијата на осцилирање на изворот (механичкиот осцилатор). Доколку некој механички
осцилатор има доволно висока фреквенција, тој ќе биде извор на звук чијашто енергија на
осцилирање низ средината ќе се пренесува како звучен бран.

ФИЗИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ НА ЗВУЧНИТЕ БРАНОВИ

Звукот е механички бран, па особините кои E B p

важат за брановото движење ќе се однесуваат и
за него. Во поглед на величините кои го
опишуваат звукот, тие се делат на физички
(објективни) и физиолошки (субјективни).
Фреквенција и брзина на звукот
Како и секое друго браново движење, така и
звукот, се опишува со фреквенција и брзина.
Фреквенцијата на звукот е дефинирана со
честотата (фреквенцијата) на осцилирање на
звучниот извор и таа не се менува во текот на
ширењето на звукот низ различни материјални
средини. Според фреквенцијата, звучните
бранови се делат во три категории.
Фреквентниот опсег од 20 до 20000 Hz е
определен од границите на чујност кај човекот.
Звучните бранови од оваа област се чујни
звучни бранови или кратко звук. Звучните
бранови со фреквенција над 20000 Hz (20 kHz)
се ултразвучни бранови или ултразвук, а тие
со фреквенција под 20 Hz се нарекуваат
инфразвук.
Брзината на ширење на звучниот бран
зависи од фреквенцијата на бранот (во
согласност со 2-14), но таа се менува при
премин низ различни материјални средини.
Брзината на звукот е најголема во тврдите тела,
помала во течностите и најмала во гасовите.
Брзината на звукот се менува во зависност од
густината и еластичните особини на
средината низ која минува. За брзината на
звукот (v) во дадена материјална средина важи
равенството:
v= , v= и v= (2-13)
  
каде еластичните особини се изразени преку
Јунговиот модул на еластичност E за цврстите
тела, преку коефициентот на волуменска
деформација кај течностите, а кај гасовите
преку производот на притисок p и константа на
гасот γ. Или, пак, поедноставно, брзината може
да се изрази:
z
v= (2-13a)

каде ρ е густината, а z е акустичниот импенданс
на материјалната средина и се мери во единици
kg/(s m2).
Брзината на звукот, исто така, зависи од
температурата на средината. За звучен бран кој
поминува низ воздух, врската помеѓу брзината
и температурата е дадена со следната релација:
t
v = (331 m/s) 1 + (2-14)
273 C
каде 331 m/s е брзината на звукот во воздух на
температура од 0 °C (табела 2-2), а t e
температурата изразена во °C. Со зголемување
на температурата се зголемува и брзината на
звукот.
Користејќи ја равенката 2-14 се добива дека
брзината на звукот во воздух при температура
од 20 °С изнесува приближно 343 m/s.
Зголемувањето на брзината со температурата
изнесува околу 0,5 m/s на 1 °С.

Табела 2-2 Брзина на звукот во некои избрани материјални средини

v Течности v v
Гасови Цврсти тела
(m/s) (на 25 ºC) (m/s) (m/s)
водород (0 ºC) 1286 морска вода 1533 железо 5950
хелиум (0 ºC) 972 вода 1493 алуминиум 6420
воздух (20 ºC) 343 жива 1450 бакар 5010
воздух (0 ºC) 331 керозин 1324 олово 1960
кислород (0 ºC) 317 метил алкохол 1143 гума 1600

28
 Како последица од промената на брзината
(f не се менува) во текот на ширењето на звукот
низ различни материјални средини, се менува
и неговата бранова должина: λ = v/f. Тоа значи
дека при премин на звукот од поретка во
погуста средина, покрај тоа што му се
зголемува брзината, му се зголемува и
брановата должина.
Енергија и интензитет на звукот
Механичките осцилации од изворот на звук
последователно се предаваат на честичките во
средината. Прво осцилираат оние честички од
средината што се најблиски до осцилаторот, а
потоа соседните итн. Поради тоа секоја
честичка од просторот каде поминал бранот
(трансферзален или лонгитудинален) може да
се смета за осцилатор со енергија
пропорционална со квадратот на амплитудата
A2 на осцилирањето (равенка 2-11).
Последователно и енергијата на бранот ќе
биде, исто така, пропорционална со квадратот
на амплитудата A2 на бранот.
Сл. 2.12. Амплитудата на звукот и звучниот
притисок се фазно поместени
Како последица од ширењето на
механичкиот бран настанува деформација на
средината што се манифестира со наизменично
згуснување и разретчување на средината.
Згуснувањето и разретчувањето
предизвикуваат промени во густината на
средината (сл. 2.12.). Во гасовите тие промени
се еквивалентни на промените на притисокот.
Ако изворот кој ги предизвикува
деформациите на срединита е хармониски
осцилатор, тогаш и промената на притисокот
во средината може да се изрази со хармониска
функција.
p = p0 sin t = p0 sin 2 ft (2-15)
каде p0 е амплитудата, (максималната) промена
на притисокот во средината во текот на
ширењето на звучниот бран (изразен во Pa) со
фреквенција f (изразена во Hz). Бидејќи
промената на притисокот во средината е
предизвикана од ширењето на звучниот бран,
тој се нарекува звучен притисок.
Во согласност со механизмот на
простирање на звучниот бран низ просторот,
произлегува дека тој може да се шири низ која
било материјална средина, а не може да се
шири низ вакуум.
Ширењето на звукот е поврзано со
пренесувањето на механичката енергија преку
осцилации на молекулите во средината.
Основната енергетска карактеристика на
звучниот бран, исто како и за сите бранови, е
неговиот енергетски интензитет или само
интензитет (I). Интензитетот на бранот е
дефиниран како енергија (Е) во единица
време(t) (моќност: P = E/t) пренесена низ
единица површина (S) нормално поставена на
правецот на ширење на бранот:
E/t P
I= = (2-16)
S S
Во согласност со равенката, интензитетот се
изразува во единици џул во секунда на метар
квадратен (J/(s m2)). Бидејќи еден џул во
секунда по дефиниција е еден ват (W), тогаш
единицата за интензитет се изразува и во ват на
квадратен метар (W/m2). Бидејќи енергијата на
бранот е пропорционална со A2, тоа ќе важи и
за интензитетот, односно: I ~ A2.
Сл. 2.13. Ширење на звучните бранови низ
просторот
29
 Вообичаено, ширењето на брановите низ на звукот In се мери во децибел dB, што е и
просторот е тридимензионално, бидејќи тие се најчест случај. Така, за интензитет на звук од
емитираат од изворот во сите правци. Ако I=10-10 W/m2, и праг на чујност Ir =10-12 W/m2
средината низ која се шират е изотропна (референтна вредност за 3000 Hz), нивото на
(еднаква во сите правци), тогаш брановите ќе интензитетот на звукот би бил:
се шират сферно симетрично (сл. 2.13.). 10−10
Оддалечувајќи се од изворот, енергијата на I n = 10log = 10log100 = 20dB ,
10−12
бранот ќе се распределува низ сѐ поголема и
поголема сферна површина со радиус r. бидејќи log100=2. Со иста таква пресметка
Бидејќи површината на сферата е S=4πr2, за произлегува дека нивото на интензитет на
интензитетот на бранот на растојание r од звукот за чујната граница изнесува 0 dB. Со
изворот ќе важи: зголемување на интензитетот за 10 пати, In ќе
се зголеми за 10 dB. Со зголемувањето на
P P интензитетот 100 пати, In ќе се зголеми за 20
I= = , (2-17)
S 4 r 2 dB, така што звукот од 50 dB e 100 пати
Ако моќноста на изворот P е константа, поинтензивен отколку звукот од 30 dB и така
тогаш оддалечувајќи се од изворот, натаму. Интензитетите и нивото на
интензитетот на бранот опаѓа со квадратот на интензитетите на звукот на некои вообичаени
изминатото растојание (r2): звуци се прикажани во табелата 2-3.
1
I (2-18)
r2 Табела 2-3 Интензитети на различни звуци
Равенката често се нарекува закон за In I
инверзен квадрат. Амплитудата на бранот, исто Извор на звук
(dB) (W/m2)
така, опаѓа со растојанието: авион на 30 m 140 100
1 праг на болка 120 1
А (2-18 а)
r рок концерт 120 1
бидејќи I ~ A2, со замена за I ~ 1/r, се добива сирена на 30 m 100 10-2
зависноста меѓу А и r. сообраќаен метеж 80 10-4
Интензитетот на звукот е пропорционален говорење на 50 cm 65 3.10-6
со квадратот на амплитудата A2, фреквенцијата тивко радио 40 10-8
на звукот (f) и акустичниот импенданс на шепот 30 10-9
средината (z), изразено преку следниот израз: праг на чујност 0 10-12
I = 2 2 Zf 2 A2 или
p0 2 Со замена на интензитетот кој одговара на
I= , (2-19) прагот на чујноста Ir = 10-12 W/m2 (референтен
2z
интензитет) и акустичен импеданс
каде р0 е максималната вредност на звучниот z = 413 kg/(m2 s) за водух, во равенката 2-22, за
притисок, а z е акустичниот импенданс. притисокот на референтниот интензитет се
Просечното човечко уво може да детектира добива p0r = 2,9.10-5 Pa.
звуци со интензитет од 10-12 W/m2 до 1 W/m2
(и повисоки, иако над оваа граница се
предизвикува болка). Ова е неверојатно широк
интервал на интензитети, каде најнискиот се
разликува од највисокиот 1012 пати. Поради
широкиот опсег на интензитети, вообичаено е
интензитетот на звукот I да се изразува во
однос на некој референтен интензитет Ir, на
логаритамска скала:
I
I n = k log (2-20)
Ir
Во равенката, In е ниво на интензитет на звук,
k е коефициент, кога k = 1, тогаш In се изразува
во едница бел (B), ако k = 10 нивото на јачината

30
 ПРЕМИН НА ЗВУКОТ НИЗ МАТЕРИЈАЛНАТА СРЕДИНА
При премин на звукот низ материјалната
средина се случуваат голем број на процеси
поради што интензитетот на звукот се
намалува. Општо, тоа се процесите што се
случуваат на граничните површини меѓу
средините и процесите внатре во средините.
Звукот на граница помеѓу две средини
Кога звучните бранови (звучен сноп) ќе
наидат на граница меѓу две средини, тогаш дел
од нив ќе се одбијат (рефлектираат), а дел ќе
преминат (трансмитираат) во втората средина
(сл. 2.14.).
Ако интензитетот на упадниот звучен сноп
е I, одбиениот (рефлектираниот) од
површината е IR, а прекршениот
(трансмитираниот) IT, тогаш во согласност со
законот за зачувување на енергијата важи:
I = I R + IT (2-21)
За да настане одбивање (рефлексија),
двете средини мора да имаат различен
акустичен импенданс (z). Вториот услов е
димензиите на граничната површина да се
многу поголеми од брановата должина на
звучниот бран. Во спротивно, поради
дифракцијата на механичкиот бран, тој ќе
премине низ втората средина без да се одбие.
Ако се исполнети условите за рефлексија,
тогаш аголот под кој се одбил бранот е еднаков
на аголот под кој упаднал бранот врз
површината.
Сл. 2.14. Премин на звучен бран од средина со
помал во средина со поголем акустичен импеданс
Понатаму трансмитираните звучни бранови
се движат низ втората средина. Поради
различниот акустичен импенданс во однос на
првата средина, ќе се промени брзината на
движење на звучните бранови, поради што им
се менува правецот на движење – се
прекршуваат, па во согласност со ознаките на
сликата 2.14., за нив важи:
sin  2 v2
= , (2-22)
sin 1 v1
Придонесот на рефлектираниот дел од
снопот на звучните бранови зависи од
разликите во акустичните импенданси на
средините и се изразува со коефициентот на
рефлексија (R):
z −z 
2
R= 2 1  (2-23)
 z1 + z2 
Во согласност со 2-23, за поголеми разлики во
импедансите, поголем дел од звучниот сноп ќе
се рефлектира, а помал дел ќе се трансмитира
(2-24). Придонесот на трансмитираниот дел од
упадниот сноп е изразен со коефициентот на
трансмисија Т, за кој важи:
T = 1− R (2-24)
При премин на звукот од средина со мал
акустичен импенданс во средина со голем
акустичен импенданс се јавува голема
рефлексија. Ова е особено значајно при премин
на звучните бранови низ различните средини
на слушниот апарат кај човекот како и за
примената на ултразвучните бранови во
дијагностиката и терапијата, за што понатаму
ќе стане повеќе збор во поглавјето 2.3.
Звукот низ материјалната средина
Атенуацијата (слабеењето) на звукот, покрај
од неговите карактеристики, зависи и од
карактеристиките на средината низ која
преминува. Интензитетот на звукот се
атенуира во согласност со експоненцијалниот
закон:
I = I 0e−  d (2-25)
каде што I0 е упадниот (влезниот) интензитет
на звукот во средината, а I е интензитетот по
преминот, односно интензитет што излегол од
таа средина. За колку пати I ќе биде помал од
I0, од равенката 2-25 се гледа, дека зависи од
типот на средината изразено преку коефициент
на атенуација (слабеење) μ и од дебелина d на
средината.
Во согласност со квадратната зависност на
интензитетот и амплитудата на звукот,
31
произлегува дека ќе настане и атенуација на
амплитудата на звучниот бран, односно ќе
настане негово придушување.
Во случај на хомогена (еднородна) средина
атенуацијата главно е предизвикана од
апсорпцијата (впивањето) на звучните
бранови, поради што коефициентот на
атенуација ќе биде еднаков на коефициентот на
апсорпција карактеристичен за дадената
средина. Во овој случај предадената звучна
енергија на средината главно се преобразува во
топлина (овој ефект е искористен во
ултразвучната терапија).
ИЗВОРИ НА ЗВУК
Според начинот на осцилирање на
материјалната средина, звучните бранови се
делат на тонови, шумови (бучава) и тресоци
(звучни удари).
Прост тон претставува звук којшто го
создава изворот што врши хармониски
осцилации. Сложените тонови се
нехармониски и се составени од повеќе
прости, меѓусебно суперпонирани хармониски
(прости) тонови. Секој од овие тонови се
карактеризира со определена фреквенција и
амплитуда. Со разложување на сложените
(нехармониски) тонови на прости
(хармониски) се добива акустичен спектар.
На пример, музичките инструменти и
човечкиот говор се извори на сложени тонови.
За разлика од тоновите, шумовите и
тресоците не се периодични движења. Кај
шумовите карактеристиките на бранот
постојано се менуваат. Шумови се, на пример,
гласното говорење, вибрациите предизвикани
од работа на индустриски машини или звуците
во сообраќајот. Тресокот е бран којшто брзо
настанува и исто така брзо престанува (на
пример, експлозија, грмотевица, пробивањето
на звучниот ѕид или кој било друг силен удар).
Основа на генерирање на звукот кај
музичките инструменти
Својствата на звучните бранови зависат од
типот на средината, но исто така зависат и од
просторот низ кој се шират. Ова е важно како
за процесот на генерирање на звук – кај
човечкото говорење, музичките инструменти,
мегафони и сл. – така и за собирањето на
звучните бранови во надворешното уво кај
човекот.
За да се објасни ова, неопходно е да се земе
предвид однесувањето на звучните бранови во
Ако во дадената средина постојат и извесни
нехомогености, апсорпцијата ќе биде
проследена и со расејување, што дополнително
ќе го ослаби интензитетот на звучниот бран. Во
овој случај коефициентот на атенуација ќе
биде збир од коефициентите на апсорпција и
расејување на таа средина. Згора на ова,
независно дали средината е хомогена или
нехомогена, интензитетот на звукот ослабува
дополнително, и тоа со квадратот на
растојанието од изворот (2-18).
резонантни празнини. Резонантна празнина
(или резонатор) е шуплив простор чии
димензии го задоволуваат условот за појава на
резонанција. Резонантните празнини, исто
така, може да се применат на кои било бранови
и кај која било резонантна структура (во овој
учебник ќе се сретнат и кај ласерите).
На слика 2.15. а, е прикажана жица со
должина l затегната на двата краја. Доколку се
затегне и пушти, таа ќе осцилира и
трансферзален механички бран ќе се шири
долж неа (сл. 2.15. б). Максималното
трансферзално поместување (амплитудата) на
жицата, наречено мев (М), ќе биде еднакво на
l = λ/2, а фреквенцијата на осцилирање ќе биде
v v
f1 = = . На краевите од жицата нема
 2l
трансферзално поместување (мируваат) и овие
точки се нарекуваат јазли (N).
Кога е исполнет условот l = λ/2, ќе настане
резонанција долж жицата, па покрај основната
f1 ќе се јавуват и фреквенции од повисок ред.
Сите тие, f1 ,2 f1 ,3 f1......nf1 , се сопствени или
резонантни фреквенции и за нив во случај на
затегната жица на двата краја важи:
v v
fn = = n =nf1 (n = 1, 2,3,...) (2-26)
n 2l
Музичките инструменти или, пак, гласните
жици генерираат сложени тонови составени од
хармониски осцилации со сопствените
(резонантни) фреквенции. Најниската
сопствена фреквенција f1 (кога n = 1) одговара
на основниот (прост) тон или познат и како прв
хармоник (прва хармониска осцилација)
(слика 2.15. а). Преостанатите, повисоки
сопствени (резонантни) фреквенции се
надтонови или повисоки хармоници (слика
2.15. в, г). Надтонот е резонанција на системот
32
со фреквенција повисока од сопствената f1, а основниот тон и надтоновите кои се
хармоникот е фреквенција на осцилирање на суперпонираат и се генерира сложен тон.
системот и е за цел број пати поголем од
сопствената (nf1). Така, фреквенцијата f2 = 2f1
(кога n = 2) е фреквенција на првиот надтон или
вторит хармоник итн..

Сл. 2.16. Услови за резонанција: воздушен

столб ограничен од едната страна

На сликата 2.17. е дадена илустрација за тоа

Сл. 2.15. Резонанција на затегната жица на како се применува принципот на
двата краеви суперпозиција на три звучни брана, каде
основниот и првите два надтонови (со посебни
На сличен начин се објаснува и појавата на амплитуди) се суперпонираат па се формира
резонантните фреквенции кај звучните сложен бран.
бранови при нивно ширење низ воздушен
столб. Ако воздушниот столб е отворен на
двата краја, тогаш на неговите краеви
дејствува атмосферскиот притисок, а звучниот
притисок е 0. Овие гранични услови
одговараат на примерот со затегната жица, па
така, кога должината на цевката (воздушниот
столб) е еднаква на nλ/2, резонантните
фреквенции ќе се одредат:
v v
fn = = n =nf1 (n = 1, 2,3,...) (2-27)
n 2l
Основниот тон одговара на брановата
должина еднаква на λ = 2l. Хармониските
надтонови имаат фреквенции кои се за цел број
(1, 2, 3...) пати повисоки од основната
Сл. 2.17. Амплитудите на основниот и првите два
фреквенција, исто како кај затегнатата жица. надтонови се додаваат една на друга, се сумираат и
Во случај на затворен воздушен столб од се добива сложен тон (црвена линија)
едната страна, граничните услови за
резонантните фреквенции се променети (сл.
2.16.). Тогаш брановата должина на тонот
одговара на λ = 4l, а брановите должини на
надтоновите следствено се 3/4λ, 4/3λ, 4/5 λ ....
Поради тоа резонантните фреквенции се:
v v
fn = = n =nf1 (n = 1,3,5,...) (2-28)
n 4l
Оттука следува дека во овој случај се
јавуваат само непарни хармониски надтонови
со фреквенции кои се за 1, 3, 5... пати повисоки
од основната фреквенција.
Во музиката (музички инструменти) и
говорот (човекот), едновремено се јавуваат

33
 ГОВОР
Генерирањето на гласот на човекот се
одвива во три фази: фонација, резонанција и
артикулација. Деловите од телото кои се
вклучени во процесот на формирање на гласот
се прикажани на сликата 2.18.
Фонацијата е процес на преобразување на
енергијата на струењето на воздухот од белите
дробови во механички осцилации. Најголем
број од гласовите кои човекот ги изговара се
генерираат со минување на воздухот низ
гласните жици со што се предизвикува нивна
осцилација и се создава глас. Гласот може да се
создаде и со осцилирање на мекото непце,
јазикот и усните што е познат како незвучен
глас.
Сл. 2.18. Деловите од телото кои учествуваат во
процесот на формирање на гласот
Гласните жици се две хоризонтално
поставени лигавични дипли, сместени во
гркланот (ларингсот). Фреквенцијата на
осцилирање на гласните жици зависи од
нивната должина, маса и затегнатост
(напнатост). Мускулите на гркланот
дополнително ја менуваат еластичноста и
затегнатоста на гласните жици со што се
менува и фреквенцијата. Процесот на
осцилирање на гласните жици е управуван од
аеродинамичните појави. Притисокот од
струењето на воздухот од белите дробови го
контролира нивното отворање.
Кога гласните жици се отворени, протокот е
поголем, а со тоа поголем е и динамичкиот
притисок во однос на статитичкиот поради што
гласните жици се затвораат (Бернулиева
равенка, види 3-9). Кога се затворени,
притисок од белите дробови повторно ќе
предизика нивно раздвојување. Процесот на
отворање и затворање на гласните жици
периодично се повторува, односно тие
осцилираат. Осцилациите на гласните жици се
пренесуваат преку воздухот што минува низ
нив во вид на звучни бранови (звук).
Со промена на затегнатоста на гласните
жици се генерираат звуци во широк
фреквентен интервал. Интензитетот на звукот
може да се зголеми со зголемување на протокот
на воздух од белите дробови поради што се
зголемува амплитудата на притисокот на
создадениот звучен бран.
Во зависност од фреквенциите, некои од
создадените звуци ќе се засилат, а некои ќе
ослабат. Ваквото филтрирање се прави во
резонаторот под дејство на артикулаторите.
Улога на резонатор има вокалниот тракт кој е
сочинет од голтникот (фарингсот), усната и
носната празнина. Тој може да се разгледа како
воздушен столб отворен на едниот крај
(устата), а затворен да другиот (ларингсот). Во
овој случај се јавуваат само непарни
хармониски надтонови со резонантни
фреквенции кои се за непарен цел број
(1, 3, 5...) пати повисоки од основната
фреквенција и тие зависат од должината на
вокалниот тракт (2-28).
На пример, резонантните фреквенции кај
возрасен маж, кај кој должината на вокалниот
тракт (од гласните жици до устата) изнесува
l = 17,5 cm и брзината на звук во воздух
v = 343 m/s, во согласност со 2-28 ќе бидат:
343 m/s
За n=1 f1 = =490 Hz
4  0,175 m
343 m/s
За n=3 f3 = 3  =1470 Hz
4  0,175 m
343 m/s
За n=5 f5 = 5  =2450 Hz
4  0,175 m
На истиот начин се пресметуваат сите
наредни непарни фреквенции.
Должината на вокалниот тракт кај жените
обично изнесува околу l = 14 cm. Со иста
пресметка како и кај мажите, за резонантните
фреквенции се добиваат f1 = 613 Hz,
f2 = 1838 Hz, и f3=3063 Hz.
Позицијата на јазикот, предното и задното
непце, забите, усните, велумот (ресичката што
ја затвора усната шуплина кон носот) ги
модифицираат димензиите на вокалниот тракт
(волуменот, отворот и должината) со што се
менуваат и резонантните фреквенции на
резонаторот. Тие со заедничко име се
нарекуваат артикулатори, а самиот процес
артикулација на гласот.
34
 ПРОЦЕС НА СЛУШАЊЕ
Увото е орган за слух и претставува мошне
сложен апарат за прием и пренос на звукот.
Има способност да ги акомодира звуците кои
се со разлика во интензитетите за фактор 1012.
Од физички аспект увото може да се опише
како преобразувач на механичката енергија од
звучните бранови во електрична.
Основната анатомска градба на увото е
прикажана на сликата 2.19. Составено е од три
дела: надворешно, средно и внатрешно уво.
Звучните бранови се собираат во
надворешното уво. Понатаму преку средното
уво звукот се пренесува до рецепторите на
внатрешното уво, каде механичките осцилации
се преобразуваат во електрични кои, пак, се
испраќаат понатаму до мозокот.
Сл. 2.19. Анатомска градба на увото
Надворешното уво е составено од ушна
школка и канал кој се протега сè до ушната
мембрана (ушното тапанче). Звучните
бранови, простирајќи се низ воздушниот столб
(во каналот), преку периодичната промена на
притисокот дејствуваат врз ушното тапанче и
тоа почнува да осцилира со амплитуда
пропорционална на амплитудата на звучниот
притисок.
Меѓутоа, оваа амплитуда е сѐ уште мала за
да предизвика чувство на звук. Нејзиното
понатамошно зголемување се должи на тоа
што воздушниот столб во ушниот канал игра
улога на резонатор. Услов за да настане
резонанција (воздушен столб ограничен од
едната страна – слика 2.16.) е должината на
ушниот канал да биде цел број од λ/4. Имајќи
ја предвид должината на ушниот канал
(l ≈ 27 mm), овој услов е исполнет за
фреквенции од 1000 до 3000 Hz (равенка 2-28).
Звукот со фреквенции од овој опсег
предизвикува резонантно осцилирање и
настанува негово засилување изразено со
зголемување на амплитуда на звучниот
притисок. Затоа, осетливоста на човечкото уво
за звуците од овој фреквентен интервал е
зголемена.
Засилените механички осцилации на
ушното тапанче понатаму се пренесуваат на
средното уво, па преку трите ушни ковчиња
(чеканче, наковална и узенгија) и на овалното
прозорче од каде што почнува и внатрешното
уво (слика 2.19.).
Сл. 2.20. Модел на уво
На слика 2.20. е прикажан модел на уво. Во
надворешното и во средното уво звукот се
пренесува низ воздух, додека, пак, во
внатрешното уво низ течност. Акустичниот
импенданс на течноста во внатрешното уво е за
3500 пати поголем од акустичниот импенданс
на воздухот. Поради ова се јавуваат загуби од
рефлексијата на граничната површина меѓу
средното и внатрешното уво и таа изнесува
некаде околу 30 dB. Овие загуби средното уво
ги надоместува со засилување на интензитетот
преку два механизми.
I. звучниот притисок се пренесува од
поголема (ушно тапанче) на помала (овално
прозорче) површина;
II. трите ковчиња во средното уво се систем од
лостови кои имаат коефициент на пренос
> 1 (види лостови).
Тргнувајќи од Паскаловиот закон (силата
низ флуидите се пренесува рамномерно во сите
35
правци) и во согласност со ознаките на сликата Вестибуларната комора е поврзана со
2.20., условот за рамнотежата на силите врз средното уво преку овалното прозорче. На
ушното тапанче F1 и овалното прозорче F2 ќе е: другиот крај на кохлеата, вестибуларната
F1 = F2. Имајќи предвид дека притисокот е сила комора се поврзува со тимпаничката комора
што дејствува врз единица површина, за која преку кружното прозорче е поврзана со
средното уво може да се запише: средното уво. Третата комора е средната
F1 = p1S1 = F2 = p2 S2 , односно: комора. Вестибуларната и средната комора
меѓусебно се раздвоени со вестибуларна
S1 64 mm2 мембрана, а средната и тимпаничката комора
p2 = p1 = = 20 p1
S2 3, 2 mm 2 се раздвоени со базиларна мембрана.
каде 64 mm2 е ефективната плоштина на
ушното тапанче1, а 3,2 mm2 е плоштината на
овалното прозорче. Пресметките покажуваат
дека звучниот притисок што дејствува врз
овалното прозорче е за 20 пати повисок во
однос на оној што дејствува врз ушното
тапанче, само поради разликите во
плоштините.
Сл. 2.21. Шематски приказ на кохлеата
Системот од лостови дополнително
пренесува и момент на сила врз овалното
прозорче. Ако кракот на силата F1 е a, а кракот Промените на звучниот притисок во
на силата F2 е b, тогаш условот за рамнотежата овалното прозорче генерираат звучни бранови
на лостот ќе биде: кои се шират низ течноста на кохлеата. Тие
понатаму предизвикуваат осцилирање на
F1 а = F2b  p1S1a = p2 S2b ,
базиларната мембрана.
S1 a
p2 = p1 = 20  1,3  p1 = 26 p1
S2 b
каде a/b = 1,3, а внатрешното уво го засилува
звучниот притисок за 26 пати што одговара на
засилување на ниво на интензитет на звук од
28 dB. Оттука произлегува дека засилувањето
на звукот во средното уво практично ги
надоместува загубите поради рефлексијата на
звукот на граничната површина
средно/внатрешно уво поради разликите во
акустичните импенданси кои, како што беше
претходно споменато, изнесуваат 30 dB.
Исто така, на системот слушни ковчиња се Сл. 2.22. Физичките карактеристики на
споени два мускула кои имаат улога на базиларната мембрана овозможуваат разликување
регулатори на звучниот притисок. Со на фреквенциите
ограничување на движењето на ковчињата, тие
го штитат внатрешното уво од високи звучни
Базиларната мембрана по целата нејзина
притисоци.
должина е покриена со повеќе од 20000
Во внатрешното уво е сместен еластични ресички или влакненца (слушни
вестибуларниот систем за рамнотежа и рецептори) со должина од 0,04 до 0,5 mm. На
кохлеата во која звукот се преобразува во ресичките се наоѓаат и завршетоците на
нервни (електрични) импулси. Кохлеата е во слушниот нерв. Тука механичките осцилации
форма на полжав со 2,5 завртувања, во чија се преобразуваат во биопотенцијали кои се
внатрешност се наоѓаат три комори исполнети основа на чувството за слух.
со течности. Шематски приказ на кохлеата е
Механизмот за разликување на фреквенции
даден на слика 2.21.
е овозможен од базиларната мембрана.
Различната чувствителност на увото за

1 Плоштината на ушното тапанче е ≈85 mm2, но само

2/3 осцилираат што е ≈64 mm2.

36
 различни фреквенции постои поради две
причини:
I. поради различната дебелина и различниот
степен на деформација на базалната
мембрана, на пример, дебелината на
базалната мембрана се зголемува
тргнувајќи од основата кон врвот на
полжавот;
II. другата причина е затегнатоста на
мембраната. Како резултат на тоа во
основата на полжавот (каде мембраната е
потенка и позатегната) рецепторите за слух
имаат поголема чувствителност на звук со
повисока фреквенција. Одејќи кон центарот
на полжавот, мембраната е подебела и
полабава па се зголемува чувствителноста
кон пониските фреквенции (слика 2.22.).
Перцепција на звукот
Звукот дејствува врз органот за слух и
предизвикува субјективни реакции кои не
зависат само од физичките (објективни)
карактеристики на звукот, туку и од својствата
на самиот орган.
При слушањето на звукот, неговата
перцепција обично се изразува преку неговата
гласност, висина и боја. Секоја од овие
субјективни величини е поврзана со физичките
(објективните): интензитетот, фреквенцијата и
спектарот на фреквенциите.
• Висината на еден тон зависи од
фреквенцијата – повисоките фреквенции се
перципираат како повисоки тонови и
обратно.
• Бојата на звукот зависи од присуството на
надтоновите и од нивните амплитуди.
• Гласноста, пак, е поврзана и со
интензитетот и со фреквенцијата на звукот.
Нормалното уво на човекот е сензитивно на
звук со фреквенции од околу 20 Hz до 20 kHz,
каде максималната сензитивност се однесува
на областа близу 3000 Hz. Помеѓу 100 и
10000 Hz прагот на чујност е некаде околу
10-12 W/m2, непријатно чувство предизвикува
звукот со интензитет од околу 10-2 W/m2,
додека, пак, звукот со интензитет од 1 W/m2
предизвикува болка.
Бидејќи прагот на чујност и прагот на болка
зависат од фреквенцијата, нивото на јачината
на звукот не може да биде мерка за
субјективното чувство на неговата јачина. На
пример, мерењата покажале дека звук со ниво
на јачината од In = 20 dB при фреквенции од
100 Hz воопшто не се слуша, а при 1000 Hz тој
спаѓа во чујната област. Од тие причини
воведена е величината гласност (L). Нејзината
вредност е изразена преку психофизичкиот
закон на Вебер-Фехнер кој ја дава врската:
I
L = kl 10log = kl I n (2-29)
Ir
каде L се изразува во однос на прагот на
чујност Ir = 10-12 W/m2, којшто е земен за
референтна вредност, a kl е коефициент на
пропорционалност. Гласноста се изразува во
фони.
На сликата 2.23. е прикажана зависноста на
гласноста L од нивото на интензитетот на
звукот In при различни фреквенции на звук.
Кривите што ја изразуваат гласноста се
наречени изофонски криви. Во пракса,
гласноста се отчитува од нив за одредено ниво
на јачина на звук за дадена фреквенција.
Гласноста и нивото на интензитетот на
звукот се исти само за фреквенции на звукот од
1000 Hz и тогаш kl =1. Од графиконот прикажан
на слика 2.23. се гледа дека при гласности над
80 фони практично исто ниво на интензитет на
звук е потребно за да предизвика одредена
гласност при ниски, средни и високи
фреквенции. За гласност под 80 фони,
потребен е поголем интензитет при ниски и
високи фреквенции за да се постигне истата
гласност како за средните фреквенции.
Сл. 2.23. Изофонски криви
37
2.2. ПРИМЕНА НА УЛТРАЗВУКОТ ВО МЕДИЦИНАТА
Под ултразвук се подразбираат механички лонгитудинални бранови со фреквенција поголема
од 20000 Hz. Според фреквенцијата, но и според начинот на простирање и заемното дејство,
ултразвукот може да се подели во три области: (I) област на ниски фреквенции, 20 - 100 kHz;
(II) средни фреквенции, 0,5 - 10 MHz; (III) Високи фреквенции, 10 MHz - 1GHz, а звукот со
фреквенции поголеми од 109 Hz се нарекува хиперзвук.
Ултразвукот има широка примена во медицинската дијагностика, но исто така се користи и за
тераписки цели.

УЛТРАЗВУЧНА ДИЈАГНОСТИКА

Значаен дел во медицинската дијагностика Со собирање на ехата со тек на време и со

денес заземаат дијагностичките методи со
слика, познати под името методи за
визуелизација. Применетите методи меѓусебно
се разликуваат според механизмите на
добивање на сликата. Во рамките на ова
поглавје ќе биде објаснет механизмот на
добивање на слика со ултразвук (ултразвучна
дијагностика), додека, пак, радиолошките и
методите од нуклеарната медицина ќе бидат
објаснети во 7-та тема од овој учебник.
Ултразвучната дијагностика е метод во кој
се користи ултразвучната енергија и
акустичните својства на телото за создавање на
слики од делови од телото кои се во мирување
или, пак, во движење. За таа цел постојат две
техники и тоа трансмисиона и рефлексиона
техника.
Во трансмисионата техника сликата ја
формира ултразвукот што поминал низ телото
на пациентот. Таа е заснована на различниот
степен на ослабување (атенуација) на
ултразвучниот сноп при премин низ средини со
различен коефициент на ослабување
(атенуација). Оваа техника има ограничена
примена при испитување на меките ткива во
зглобовите или, пак, за одредени in vivo
методи.
Во рефлексионата (ехо) техника, сликата ја
создаваат рефлектираните ултразвучни
бранови. Поточно, ултразвучен извор испраќа
краткотраен УЗ импулс на механичка енергија
со висока фреквенција до ткивата во телото на
пациентот. Брзината на ширење на звукот во
телото на пациентот се менува во зависност од
акустичните импенданси на ткивата низ кои
минува. Понатаму, при премин на звукот низ
телото тој наидува на гранични површини меѓу
ткивата со различни акустични импенданси од
кои звучниот импулс (бран) делумно се
рефлектира како ехо кое се враќа назад до
изворот.
регистрација на амплитудите на ехата се
добива информација за ткивата долж
изминатиот пат. Повторувајќи го процесов
стотици пати (заради подобра статистика, па
оттаму и подобар квалитет на слика), со мала
промена во насоката на упадниот ултразвучен
импулс може да се испита одреден волумен од
пациентот, од што се добива слика со различни
вредности од сивата скала.
Времето што изминува сè додека
рефлектираниот бран (ехото) не се врати до
изворот е информација за позицијата на
различните структури во правец на ширење на
ултразвучниот импулс. Затоа е важно бранот да
се врати без скршнување (да нема дифракција).
На пример, чујните звучни бранови имаат
помала фреквенција и поголема бранова
должина и кога ќе поминат преку остри рабови
или низ тесни отвори тие ќе скршнат од
првобитниот правец, односно трпат
дифракција. Од друга страна, пак,
ултразвучните бранови се со повисока
фреквенција и помала бранова должина (во
меко ткиво λ < 1mm), поради што во
ултразвучната дијагностика нивната
дифракција може да се занемари.
Уште една причина поради која чујниот
звук не се користи во дијагностиката е неговата
енергија. Имено, чујниот звук има помала
фреквенција, а со тоа и помала енергија во
однос на ултразвукот, поради што и неговата
продорна способност е мала.
Генератори и детектори на ултразвук
Еден од основните делови во ултразвучните
уреди на ултразвучната ехо техника е сондата
која служи и како генератор и како детектор на
ултразвук. Во нејзината внатрешност се
сместени серија од ситни пиезо кристали со
својство на пиезоелектричен ефект.
Пиезоелектричен ефект покажува некој
кристал кај којшто, како последица на

38
механичка деформација, на спротивните
површини се јавуваат еднакви количества на
спротивен електрицитет. Имено, на страните
на кристалната плочка каде што дејствува
механичка сила F, во правец и насока како на
слика 2.24. а, едната страна се поларизира со
позитивен електрицитет, а спротивната со
негативен. Со промена на насоката на
надворешната сила F (од збивачка во
истегнувачка, како на сликата 2.24. б)
настанува поларизација во спротивна насока.
Се покажало дека важи и обратното: ако на
спротивните површини од тој кристал се
доведе електрицитет, тоа ќе предизвика
механичка деформација, па кристалот ќе се
истегне или ќе се збие, во зависност од
поларитетот, што претставува инверзен
пиезоелектричен ефект. Оттука, промената
на напонот на краевите на кристалот доведува
до механичка деформација на кристалот.
Сл. 2.24. Пиезоелектричен ефект
Ако на површината на еден таков кристал во
форма на плочка се приклучи наизменичен
напон со висока фреквенција, тогаш во едниот
полупериод ќе дојде до истегнување, а во
другиот полупериод до набивање на плочката.
Фреквенцијата на механичките осцилации на
плочката ќе биде иста со фреквенцијата на
приклучениот наизменичен напон.
Механичките осцилации на плочката,
понатаму, ќе се пренесуваат низ средината во
вид на лонгитудинални механички бранови. Со
избор на фреквенцијата на наизменичниот
напон практично се одредува фреквенцијата на
механичките бранови кои се од областа на
ултразвукот. Важи и обратното: кога
ултразвучниот бран ќе предизвика
деформација на кристалот, ќе се генерира
променлив електричен напон. Тоа значи дека
пиезокристалите може да се користат и како
генератори (кристалот преобразува електрична
во механичка енергија) и како детектори
(кристалот преобразува механичка во
електрична енергија) на ултразвук, односно
како пиезоелектрични (електромеханички)
преобразувачи.
Овие појави ќе бидат најизразени кога
фреквенцијата на осцилацијата на кристалот е
иста со неговата сопствена фреквенција
(кристалот резонира). Условот за резонанција е
исполнет кога половина од брановата должина
на ултразвукот е еднаква на контракцијата на
кристалот. Оттука, сопствената фреквенција
на кристалот е толку поголема колку што
кристалот е потенок. Кога во пракса се вели
дека одреден преобразувач има одредена
оперативна фреквенција (на пример, 2 или 5
MHz) се мисли на неговата сопствена
фреквенција, иако тој може да емитира (и уште
поважно – да детектира) ултразвучни бранови
со нешто помали или поголеми фреквенции.
Во пракса, бројот на пиезокристалите во
сондата, во зависност од нејзината намена,
може да биде од 1 до 128, па и 512. Снопот од
ултразвучни бранови кои се генерираат во
ултразвучната сонда може да има континуиран
или пулсен карактер. Кој генерирачки модел ќе
се примени, зависи од избраниот
дијагностички метод. Во најголем број
ултразвучни дијагностички методи, методот на
дијагностицирање е заснован врз
ултразвучната пулсна ехо техника која дава
информации за положбата на површините во
телата (подвижните и неподвижните) од кои
ултразвучниот сноп се рефлектира и расејува.
Ултразвучна ехо техника
Во општа смисла, при ултразвучната
дијагностика ултразвучните бранови
генерирани во сондата се испраќаат во вид на
тесен сноп преку акустичната врска (слој од
гел) преку кожата во телото на пациентот.
Основниот механизам на формирање на слика
во ултразвучната ехо дијагностика е прикажан
на сликата 2.25.
Сл. 2.25. Основен механизам на формирање на
слика во ултразвучната ехо дијагностика
39
 Зелените стрелки го претставуваат подлабоко и може да се случат нови рефлексии
ултразвукот кој се трансмитира низ телото на од подлабоки површини;
пациентот. Со сино е прикажан • На границата меко ткиво – коска
рефлектираниот ултразвук од граничните рефлексијата е поизразена. Само мал дел од
површини на кои наидува во текот на упадниот звучен сноп продира подлабоко,
трансмисијата. Дебелината на стрелките го поради што се детектираат рефлексиите само
изразува интензитетот на звукот. Кога од неколку површини. Како резултат на тоа,
ултразвукот ќе наиде на границата помеѓу две ултразвучно испитување на мозокот е полесно
хомогени средини со различен акустичен за новородените деца кои немаат целосно
отпор, еден дел ќе се рефлектира (одбие) од развиена черепна структура на коските,
граничната површина, а другиот дел ќе отколку кај возрасните;
трансмитира (преминува) во втората средина. • На границата воздух – меко (или друго)
Треба да се напомене дека примерот ткиво настанува речиси целосна рефлексија на
прикажан на сликата се однесува за случај кога звукот (99,9 % кај меките ткива). Затоа и се
упадниот ултразвучен сноп паѓа нормално на употребуваат специјални гелови со акустичен
границата помеѓу двете средини. Па така, ехото импенданс сличен со акустичниот импенданс
се враќа директно во изворот, а на кожата, за елиминација на воздухот во
трансмитираниот дел од снопот продолжува да просторот помеѓу сондата и кожата во текот на
се простира во упадната насока. Но, во случај процедурата. Исто така, поради силната
кога упадниот сноп зафаќа агол во однос на рефлексија на границата воздух – меко ткиво,
нормалата, тогаш рефлектираниот агол е невозможно е да се изврши ултразвучен
еднаков на упадниот, а трансмитираниот дел од преглед на белите дробови.
снопот се прекршува од агол кој се дефинира
Покрај ова, интензитетот на
преку равенката 2-22.
трансмитираниот ултразвук се намалува
Колкав дел од ултразвучниот сноп ќе се продирајќи кон подлабоките слоеви во
рефлектира, а колку ќе трансмитира зависи од согласност со законот за атенуација (равенка 2-
z на двете гранични површини (равенка 2-23). 25). Атенуацијата на ултразвучниот сноп се
Во табелата 2-4 се дадени ведностите за однесува на намалувањето на неговиот
коефициентите на рефлексија и трансмисија на интензитет поради апсорпција и расејување во
ултразвучните бранови (во проценти) за средината. Апсорпција е процесот каде
типичните гранични површини во човечкото ултразвукот се преобразува во топлинска
тело. енергија, со што неговата енергија е изгубена.
Расејување се случува со рефлексија и
прекршување, обично од структурите во
Табела 2-4 Коефициенти на рефлексија и ткивото, предизвикувајќи снопот да се шири во
трансмисија на биолошки гранични површини
многу насоки и дава покачување на
Гранична површина R T карактеристичната текстура и сива скала во
(%) (%) акустичната слика.
вода/меко ткиво 0,23 99,77 Промената на интензитетот зависи од
маст/мускул 1,08 98,92 коефициентот на атенуација кој обично има
коска/мускул 41,23 58,77 позната вредност за дадена средина при
меко ткиво/коска 43,50 56,50 одредена фреквенција на звукот. Општо,
коска/маст 48,91 51,09 атенуацијата на звукот во коските е многу
меко ткиво/бели дробови 63,64 36,36 поголема отколку во мекото ткиво поради
воздух/мускул 98,01 1,99 нивната поголемата густина, додека, пак,
атенуацијата во водата е најмала, поради што
воздух/вода 99,89 0,11
најдобра акустична комуникација се
воздух/меко ткиво 99,9 0,10
постигнува низ неа (табела 2-5). Во согласност
со вредностите за μ од истата табела, може да
Во согласност со податоците дадени во се заклучи дека повисоките фреквенции повеќе
табелата 2-4, може да се заклучи следното: ќе се апсорбираат (и ќе се преобразат во
• На границата со меките ткива, на пример топлина) отколку ниските, што ја ограничува
мускулно-масно ткиво, се рефлектира само 1 % нивната примена во дијагностиката на
од ултразвучната енергија што е доволно за површинските органи.
детекција, додека, пак, остатокот продира Проценката на длабичината на продирање
на ултразвукот, т.е. местото од каде

40
потекнуваат рефлектираните бранови, се врши
софтверски. Тие што се рефлектирани од
првиот слој (слика 2.26.) изминуваат помал пат,
па времето (t1) за кое ќе стигнат до сондата е
пократко во однос на брановите рефлектирани
од подлабоките слоеви (на сликата обележани
како t2, t3).
Табела 2-5 Коефициентот на атенуација за
различни ткива и фреквенции
f μ
Ткиво
(MHz) (cm-1)
мускул 1 0,26
масно ткиво 0,8 0,10
мозок 1 0,22
коска 0,6 0,80
0,8 1,80
1,2 3,40
1,6 6,4
1,8 8,4
2,25 10,6
3,5 15,6
вода 1 5 10-4
За да се добие реална слика во текот на
времето, од сондата се емитираат УЗ пулсеви
во рамномерни временски периоди (неколу
илјади во минута). Оваа фреквенција е позната
како фреквенција на повторување на пулсот.
Таа е доволно голема за добра временска
резолуција на подвижните ткива, а и доволно
мала за сите ехо импулси кои потекнуваат од
еден УЗ пулс да се вратат назад во
пиезопреобразувачот пред да се испрати нов
УЗ пулс. На пример, при фреквенција на
повторување на пулсот од 1 kHz и пулс со
времетраење од 1 μs, пиезокристалот само
0,1 % од времето фунционира како генератор,
додека во преостанатото време тој е детектор.
Ехограм
Ехограм е формирана слика од различните
интензитети на рефлектираниот ултразвук
(ехата) од границите меѓу средините со
различни акустични импенданси (z = ρv).
Битни параметри на сликата од кои зависи
квалитетот на дијагностичката информација се
контрастот и просторната резолуција.
Брзината на звукот во флуидите опаѓа со
зголемување на густината и на еластичните
сили кои ги поврзуваат честичките во
средината.
Токму разликите во брзините на звукот на
граничните површини го претставуваат
основното својство кое генерира ехо, а со тоа и
контраст во ултразвучната слика (ехограмот).
Особена предност на ехографијата е добриот
контраст што се постигнува помеѓу различните
меки ткива.
Резолуцијата на ехограмот е управувана од
нејзината аксијална и латерална компонента.
Аксијалната резолуција ја претставува
разделната способност долж оската на сондата.
Нејзината вредност е определена со времето на
траење на ултразвучниот импулс. Имено, во
идеален случај импулсите треба да се
моментални и растојанието меѓу нив да е
доволно мало за да не се преклопуваат. Реално,
секој импус трае одредено време и следниот
може да се детектира по истекот на тоа време.
Оттука произлегува дека два објекти не може
да се идентификуваат како различни ако се
наоѓаат на растојание кое е помало од
растојанието кое ќе го помине ултразвучниот
бран во текот времетраењето на еден импулс
(слика 2.26.). На пример, за пулсеви со
времетраење од 1 μs, тоа растојание во мекото
ткиво изнесува 1,5 mm, имајќи предвид дека
брзината на звукот низ ткивата е v = 1540 m/s
(1 μs . 1540 m/s = 1,54 mm).
Сл. 2.26. а) добра и б) лоша аксијална резолуција
Времето на траење на импулсот е одредено
со брзината на придушување на осцилациите
на пиезокристалот. Во пракса времетраењето
на еден ултразвучен импулс треба да е
најмалку 3λ (3 бранови должини на УЗ). Со
зголемување на фреквенцијата на
пиезокристалот се зголемува и аксијалната
резолуција на ехограмот. За жал, со
зголемување на фреквенцијата на ултразвукот
се зголемува и неговото придушување.
41
 Ултразвучен сноп со висока фреквенција
(мала бранова должина) дава слика со подобра
просторна резолуција, па оттаму и помали
структури ќе бидат детектирани на ехограмот
отколку при визуелизација со сноп со ниска
фреквенција. Меѓутоа, длабочината на
продирање на снопот значително се намалува
при високи фреквенции. Приближната
продорност на УЗ во телото изнесува околу
500·λ, па така за УЗ со фреквенција f = 7 MHz,
таа изнесува околу 0,11 m.
Ултразвучните фреквенции кои се користат
за визуелизација се селектираат во согласност
со нивната намена. За делови од телото за кои
е потребно звучните бранови да поминат
поголемо растојание (визуелизација на
абдоменалниот регион) се користат ниски
фреквенции (3,5 – 5 MHz) за да се
визуелизираат структури на значително
поголеми длабочини. За органи кои се наоѓаат
близу до површината на кожата (тироида,
гради) се користи поголема ултразвучна
фреквенција (7,5 – 10 MHz).
Латералната резолуција зависи од
големината на пиезо кристалот (ширината на
УЗ сноп) и од фреквенцијата. Ширината на
снопот е од редот на величина од неколку
милиметри непосредно до кристалот и
оддалечувајќи се од него, снопот се шири
(дивергира). Колку што е поголема
оддалеченоста од кристалот, толку снопот
станува поширок. Понатаму, дивергенцијата на
снопот е помала за повисоките фреквенции, а
поголема кај ниските. Така, латералната
резолуција се влошува со зголемување на
длабочината многу побрзо кај пониските
фреквенции отколку кај високите.
Сл. 2.27. а) добра и б) лоша латерална резолуција
Од наведеното може да се заклучи дека со
зголемување на фреквенцијата се зголемува
просторната аксијална и латерална резолуција,
но од друга страна ослабува контрастот, и
обратно. Бидејќи и двата параметри на
ехограмот се од суштинско значење за
дијагностиката, секогаш се прави
оптимизација со цел да се избере соодветна
фреквенција со која ќе се добие ехограм со
прифатлив квалитет.
Воопшто во ехографијата, со правилен
избор на соодветна фреквенција за соодветен
орган или ткиво се постигнува добра
резолуција со што се овозможува откривање и
на многу мали патолошки промени. На пример,
ако за преглед на абдоменот се користи
ултразвук со фреквенција f = 7 MHz, имајќи
предвид дека брзината на звукот низ ткивата е
v = 1540 m/s, тогаш брановата должина на
бранот е λ = v / f = 0,22 mm. Оттука произлегува
дека големината на детектираниот објект има
ред на големина од милиметри.
Според својата примена, ехографијата се
наоѓа веднаш до рендгенската дијагностика и е
позастапена во испитувањата на бубрезите,
црниот дроб, органите на стомакот и областа на
малата карлица. Во овие методи нема потреба
од употреба на дополнителни контрастни
средства, како во случај на други радиолошки
процедури (за нив ќе се зборува понатаму).
Покрај ниската цена, особено важна
предност на УЗ дијагностика е занемарливо
малиот ризик од несаканите здравствени
ефекти. Епидемиолошките студии за
испитување на ефектите на ултразвукот со
низок интензитет од 1-10 mW/cm2, не покажале
несакани последици врз испитуваните ткива.
Главен недостаток на ехографијата е
присуството на голем субјективизам при
интерпретацијата на резултатите. Во
процедурата е опфатен голем волумен од
телото, одејќи од површината на кожата па
подлабоко, поминувајќи низ органи и ткива,
што е проследено со појава на артефакти
(разни акустични сенки). Артефактите може да
ја отежнат интерпретацијата на ехограмот
доколку не се разбираат причините за нивната
појава. Поради ова, само искусните
специјалисти врз основa и на овие појави
посигурно ќе ја постават дијагнозата.
Затоа ултразвучната ехо техника е
технолошки едноставен, но дијагностички
многу комплициран метод и спаѓа во
категоријата на субјективни методи.
42
 Ултразвучна доплерска сонографија
Кога звучен бран со фреквенција f се
рефлектира од предмет кој се движи со брзина
v, многу помала од брзината на ширењето на
звукот (vz) во таа средина, настанува релативна
промена на неговата фреквенција за:
2 fv
f = (2-30)
vz
Ефектот е познат како ефект на Доплер.
Релативната промена на фреквенцијата е
позитивна ако предметот се движи кон
приемникот, а негативна ако се движи од
приемникот.
Овој феномен има примена во Доплер
ултразвучните дијагностички методи. На
пример, тие имаат примена за мерења на
брзината на крвта (подвижен рефлектор се
еритроцитите) и движењето на органите во
фетусот.
Емитираните и рефлектираните
ултразвучни бранови интерферираат
создавајќи т.н. биења. Во акустиката, биењето
е последица од интерференција помеѓу два
звучни брана со мали разлики во
фреквенциите. Биењето се перципира како
периодична промена на гласноста со
фреквенција еднаква на ∆f (разликата на
фреквенциите на брановите). Од измерената
промена на фреквенцијата ∆f се пресметува
брзината и таа се прикажува на екранот.
Биењата може да се слушнат преку слушалки
или звучници, па искусно уво може да
препознае многу абнормалности.
ПРИМЕНА НА УЛТРАЗВУКОТ ВО ТЕРАПИЈАТА И ХИРУРГИЈАТА
Самата примена на ултразвукот во
медицината се заснова на неговите својства
при заемното дејство со биолошките ткива.
Биолошкото дејство на ултразвукот зависи од
интензитетот, фреквенцијата и неговото
времетраење, па затоа и при дијагностика и
при терапија постојат одредени ограничувања.
Според биолошките ефекти, интензитетот на
ултразвукот се дели во три категории: (I) УЗ со
низок интензитет, <1,5 W/cm2; (II) УЗ со среден
интензитет, 1,5 - 3 W/cm2; (III) УЗ со висок
интензитет, 3 - 10 W/cm2.
Биолошките ефекти од УЗ може да бидат
директни и индиректни. Директните биолошки
ефекти од УЗ врз биолошките ткива се
механички и топлински. Како последица од
механичкото и топлинско дејство врз ткивата
може да се јават одредени физичко-хемиски
Во пракса, често е невозможно да се насочи
УЗ сноп (сондата) во правец на движењето на
предметот од интерес, особено во случај при
мерење на брзината на крвта, од која
индиректно се проценува и протокот на крвта.
Ако правецот на движење на предметот
(еритроцитот) зафаќа аголот θ во однос на
детекторот (сл. 2.28.), само компонента на
брзината vcosθ ќе ја промени фреквенцијата, и
ќе важи:
2 fv cos
f = (2-31)
vz
Сл. 2.28. Мерење на брзината на протокот на крвта
со Доплеров метод
При мерењата на протокот на крв, брановите се
рефлектираат од еритроцитите чија брзина е
најголема долж централниот дел на крвните
садови, додека брзините кон периферијата
паѓаат на нула. Затоа, резултатите од мерењето
треба да бидат пресметани со средна вредност:
долж целиот пресек на крвните садови, а во
случај на пулсирачките артерии, резултатите се
земаат со средна вредност и за временскиот
интервал во кој се врши мерењето.
промени во ткивата, односно да настанат
индиректни ефекти.
Механичките ефекти се последица од
директното дејство на ултразвучните бранови
врз ткивото кое е изложено на постојано
истегнување и збивање за време на дејството
на импулсот.
Ако интензитетот на УЗ е многу голем,
може да настанат и разорни ефекти. На пример,
при истегнување може да дојде до создавање
на празнини (кавитации) исполнети со гас во
течностите и ткивата, а при збивање
кавитациите се распрснуваат при што се
јавуваат краткотрајни удари со притисок и до
108 Pa. Покрај ова, на внатрешната површина
на кавитациите се издвојуваат полнежи кои
создаваат доволно силно електрично поле кое
43
може да ги јонизира околните молекули со што
дополнително се засилува штетното дејство.
Топлинските ефекти се, исто така,
директни и може да се јават во вид на три
ефекти. Првиот ефект претставува
преобразување на ултразвучната енергија во
топлинска поради апсорпцијата. Другиот
ефект е рефлексијата на ултразвучниот бран на
граница помеѓу двете средини со различен
акустичен импенданс, поради што
температурата на разделната површина помеѓу
двете средини може да биде поголема и за
неколку степени. Третиот ефект е последица од
адијабатското збивање2 на средината поради
што се зголемува температурата на средината.
Физичко-хемиските ефекти, се последица
од механички и топлински ефекти во ткивата,
и во контролирани услови може да бидат
корисни.
Примената на ултразвукот со низок
интензитет за тераписки цели ќе предизвика
бурно движење во внатрешноста на клетката,
при што најизразена е циркулацијата на
протоплазмата. Ова доведува до забрзување на
нормалните физиолошки процеси. Во овој
случај, биолошкиот ефект зависи не само од
интензитетот и времето на дејство на УЗ туку
и од специфичноста на реакцијата на самото
биолошко ткиво. Ембрионалните брзорастечки
и новосоздадени ткива, на пример, се изразито
сензитивни на дејството на УЗ.
Со зголемување на интензитетот на
ултразвукот, циркулацијата на протоплазмата и
понатаму се забрзува, поради што доаѓа до
промена на пропустливоста на клеточната
мембрана за јоните на калиум и калциум.
Поради ова, УЗ со среден интензитет ја
стимулира меѓуклеточната размена.
Ултразвукот со интензитет поголем од 3
W/cm2 во клетката предизвикува
функционални реакции кои може да
предизвикаат намалување па и престанување
на размената на супстанцијата. Може да дојде
и до морфолошки промени во јадрото,
протоплазмата и мембраната, па и на самиот
генетски материјал. Овие промени може да
доведат до патолошки деформации или, пак, до
целосно уништување на клетката.
Врз основа на ефектите, развиени се и
повеќе тераписки методи.
Позната е УЗ терапија при лекување на
воспалителните и дегенеративни ревматски
2 Адијабатски процес е процес кој се одвива без
размена на топлина меѓу флуидот и надворешната
средина.
заболувања, состојби по трауми на
локомоторниот систем, при што се применува
УЗ со фреквенција од 800 до 1000 kHz и
интензитет ≈ 1 W/cm2.
Ултрафонофорезата е метод за внесување на
медикаменти преку кожата со помош на
ултразвук. Методот се заснова врз способноста
на ултразвукот да ја засилува дифузијата и
осмозата преку клеточната мембрана со што се
овозможува внесување на лекот во поголема
количина на поголема длабочина. Методот е
поефикасен од инјектирањето поради тоа што
овозможува порамномерна распределба на
лекот во третираното ткиво.
Механичкото дејство на ултразвукот има
примена во хирургијата (екстракорпорална
литотрипсија), во отклонувањето на забниот
камен, лекувањето на парадентозата, херпеси и
сл.
Современиот хируршки метод за кршење на
бубрежните и жолчните камења со УЗ е познат
како екстракорпорална литотрипсија.
Сл. 2.29. Принцип на екстракорпорална
литотрипсија
Создадениот камен се крши (дроби) преку
голем број на удари на механичките бранови
(УЗ) иницирани и распространети во водена
средина. Како што е прикажано на сликата
2.29., УЗ сноп се фокусира врз малата
површина на каменот со помош на механички
рефлектор. Координатите на каменот се
определуваат со помош на ултразвучна и
рендгенска техника. При рефлексија на
ултразвучниот бран од предната и задната
страна на каменот, механичкиот бран во него
44
создава импулсен притисок (p) со голема
амплитуда, од 60 до 120 MPa.
Амплитудата p0 на притисокот што е
создаден со УЗ бран, во согласност со (2-19) ќе
биде дадена со: p0 = 2Iz . Бидејќи
акустичниот импенданс z на бубрежниот
паренхим е од 10 до 15 пати помал од
импендансот на каменот, при еднаков
интензитет на механичкиот бран I,
амплитудата на притисокот што ќе дејствува
врз бубрегот ќе биде за неколку пати помала,
па нема да се случат оштетувања во него како
последица од ваквиот третман.

45
 II. Примери за самостојна проверка на знаењето

П. 13. Доколку вкупната енергија на П. 18. Заокружи ги директните ефекти кои

хармониски осцилаторен систем се зголеми 2 се случуваат при заемното дејство на
пати, тогаш амплитудата ќе се зголеми за: ултразвукот со биолошките ткива:
а) 4 пати; а) може да се појават само различни механички
б) 2 пати; ефекти;
в) 2 = 1, 414 пати; б) се јавуваат механички и топлински ефекти;
в) може да се појават само топлински ефекти;
г) 4
2 = 1,189 пати. г) се јавуваат топлински ефекти и јонизација на
П. 14. Со колкав фактор ќе се промени средината;
фреквенцијата поради зголемување на д) се јавуваат хемиски ефекти и јонизација на
амплитудата од претходното прашање? средината.
а) 4 пати; П. 19. Во текот на ултразвучниот
б) 2 пати; дијагностички метод, контактот на сондата и
в) 2 = 1, 414 пати; површината на кожата се остварува преку гел
г) 4 2 = 1,189 пати. за да се:
д) не се менува. а) наголеми разликата во акустичните
П. 15. Периодична промена на притисокот и импенданси меѓу контактните површини;
густината на молекулите во една материјална б) намали разликата во акустичните
средина се јавува кога низ неа се шират: импенданси меѓу контактните површини;
в) избегне појавата на електролиза;
а) електромагнетни бранови; г) зголеми акустичниот импенданс на кожата;
б) механички бранови; д) предизвика појава на акционен потенцијал.
в) алфа честички;
г) светлосни зраци; П. 20. Објасни механизмот на пренос на
д) фотони. звук низ надворешното уво.
П. 16. Звукот се пренесува: П. 21. Објасни механизмот на пренос на
а) само низ флуидите; звук низ средното уво.
б) само низ вакуум; П. 22. Објасни го механизмот на добивање
в) само низ материјалните средини, а не се на слика во ултразвучната дијагностика.
пренесува низ вакуум; П. 23. Објасни го механизмот на
г) низ која било материјална средина и низ екстакорпоралната литотрипсија.
вакуум;
д) само низ цврстите тела.
П. 17. При премин на звучните бранови од
средина со мал акустичен импенданс во
средина со голем акустичен импенданс,
а) поголем дел од звучниот сноп се рефлектира
(одбива);
б) поголем дел од звучниот сноп се апсорбира
(впива);
в) звучниот сноп целосно се трансмитира
(пренесува);
г) настанува акустична резонанција;
д) настанува поларизација.

46
 3 МЕХАНИКА НА ФЛУИДИ

Флуиди се течностите и гасовите. Во животните процеси

на високоразвиените организми, каде што спаѓа и човекот,
динамиката на флуидите е појава од особено значење. Станува
3.1. Флуиди збор за реални течности и гасови кај кои, во зависност од
3.1. Флуиди нивната функција, одредени особини се поизразени, а
3.2. Гасови и процесот на одредени може да се занемарат. Па така, во одреден број на
3.2. дишењето
Гасови и процесот на случаи, законите кои се изведени за идеалните течности и
дишењето гасови може да се применат и за реалните услови.
3.3. Течности во човечкиот
организам Во рамките на оваа тема се објаснети основните физички
3.3. Течности во човечкиот закони на статиката и динамиката на флуиди и примери за
организам нивната примена во човечкиот организам.

47
3.1. ФЛУИДИ
Во ова поглавје се објаснети физичките особини на флуидите како и основните закони кои
важат за нив.
ОПШТО ЗА ФЛУИДИТЕ
Разликите во физичките својства на тврдите
тела, течностите и гасовите се засновани врз
разликите во нивната структура. Во тврдите
тела молекулите се цврсто врзани, па затоа
имаат дефинирана форма и волумен.
Меѓумолекуларните сили во течностите се
послаби во однос на тврдите тела; тие се
доволно силни да одржуваат постојан волумен
на течноста, но не се доволно силни да ја
одржуваат постојана формата. Течноста ја
прилагодува својата форма на формата на садот
во кој се наоѓа. Во гасовите молекулите се
слободни, па затоа тие немаат ниту конечна
форма, ниту волумен – тие целосно се
одредени од формата и од волуменот на садот
во кој се наоѓаат.
И гасовите и течностите имаат особина на
течење, па затоа се нарекуваат флуиди.
Флуидите и тврдите тела се објаснуваат со
законите на механиката, но заради нивната
способност на течење, тие покажуваат
одредени особини кои не се својствени за
тврдите тела.
Флуидите може да бидат компресибилни
или некомпресибилни. Гасовите, како што е на
пример воздухот, се компресибилни. Кај
течностите, за разлика од гасовите,
компресибилноста е многу мала, па најчесто се
занемарува. Флуидите може да се вискозни или
невискозни. Вискозноста е различна за
СТАТИКА НА ФЛУИДИ И ПОВРШИНСКИ ПОЈАВИ
Хидростатиката е дел од механиката што ги
проучува течностите во мирување.
Сила и притисок
Во внатрешноста на секој флуид како
резултат на дејството на гравитационата
привлечна сила на атомите/молекулите од кои
е составен флуидот се јавува притисок. Во
течностите тој се нарекува хидростатски, а во
гасовите аеростатски.
Во течност со константна густина ρ
разликата на притисоците (p1 - p2), измерена
долж кое било вертикалното растојание h (сл.
3.1.) во неа, е еднаква на (p):
p = p1 − p2 =  gh (3-3)
различните типови на флуиди и само во некои
случаи може да се занемари.
Флуидите, наместо преку нивната маса, се
изразуваат со густината (ρ). Густината по
дефиниција претставува маса (m) која се
содржи во некој волумен V:
m
= (3-1)
V
Единица за мерење на густината во SI е kg/m3.
Разликата помеѓу тврдите тела и флуидите
е во начинот на кој ја пренесуваат силата. Кога
врз тврдо тело ќе дејствува некоја сила, таа ќе
се пренесе и на другите делови на телото без да
си го промени правецот. Кај флуидите
ситуацијата е поинаква. Поради особината на
течење, некомпресибилните (нестисливите)
флуиди ја пренесуваат силата униформно во
сите правци.
Дејството на сила на единица површина се
изразува преку величината притисок (p):
F
p= (3-2)
S
каде F е силата која дејствува нормално врз
површината со плоштина S од флуидот во
мирување. Притисокот е скаларна величина.
Единица за мерење на притисок во SI e Pa
(паскал). По дефиниција, притисок од 1 Pa,
предизвикува сила од 1 N врз површина од 1m2.
каде p е хидростатскиот притисок, g = 9,81 m/s2
е земјиното забрзување.
Сл. 3.1. Хидростатски притисок
Од релацијата (3-3) е изведена старата
единицата за притисок – милиметар живин
столб, (1 mmHg = 133,3 Pa). Таа не припаѓа на
48
SI, но сѐ уште се употребува во медицината.
Притисокот во флуидите се мери со уреди
наречени манометри.
Равенката 3-3 важи и за течности и за
гасови. Атмосферскиот притисок е заемно дејство меѓу нееднородни средини се
aeростатски притисок кој постои во
атмосферата поради тежината на гасовите кои
ја сочинуваат и како резултат на
гравитационата сила на Земјата се задржува во
нејзина непосредна близина. Експериментално
е утврдена неговата просечна вредност која на
нулта надморска височина и при температура
на воздухот t = 0 °C изнесува p0 = 101 kPa.
Манометрите со кои се мери атмосферскиот
притисок се нарекуваат барометри.
Во реалноста, течностите не може да се
разгледуваат изолирано, бидејќи нивната
слободна површина се граничи со
атмосферата. Поради тоа вкупниот притисок
на длабочина h е еднаков на збирот на
атмосферскиот притисок p0 и хидростатскиот
притисок ρgh на течноста (p = p0 + ρgh).
Сл. 3.2. Паскалов закон
Кога сила F1 дејствува врз површина со
плоштина S1 на некомпресибилна течност, како
што е прикажано на сликата 3.2., во согласност
со равената 3-2 ќе се зголеми пристисокот
внатре во течноста. Бидејќи силата се
пренесува рамномерно во сите правци, таа ќе
предизвика и еднакво зголемување на
притисокот во кој било дел на флуидот во
садот, па:
p1 = p2 , (3-4)
F1 F2 F2 S 2
или =  =
S1 S2 F1 S1
Равенката е позната како Паскалов закон.
Површински напон
Секоја молекула од течноста заемно си
дејствува со молекулите околу неа. Силите со
кои еднородните молекули меѓусебно се
привлекуваат се нарекуваат кохезиони сили.
Молекулата во внатрешноста на течноста е
опкружена со еднаков број на соседни
молекули во сите правци, па затоа кохезионите
сили се во рамнотежа.
Ситуацијата е различна во близина на
слободната површина на течноста. Силите на
нарекуваат атхезиони сили. Молекулите на
површината на течноста ќе се привлекуваат и
со молекулите од течноста и со молекулите од
другата средина, па на нив ќе дејствуваат и
кохезиони и атхезиони сили. Ако течноста се
граничи со воздух, тогаш поради помалата
густина на гасот молекулата на површината на
течноста ќе биде привлекувана од помал број
на молекули од гасот отколку што ќе биде
привлекувана од молекулите во течноста.
Поради ова кохезионите сили ќе се поголеми
од атхезионите и резултантната сила (F1 на
сликата 3.3.) ќе ја насочува молекулата
нормално на површината. Ова ќе се однесува и
за молекулите од површината на течноста во
близина на ѕидот на садот во кој се наоѓа
течноста што е особено важно при објаснување
на капиларните појави.
Сл. 3.3. Дејството на силите врз молекулата на
површината на течноста и врз молекулата во неа
Компонентите на силите кои дејствуваат врз
молекулите на површината од течноста заемно
се урамнотежуваат со дополнителни
тангенционални привлечни сили. Тие
дејствуваат тангенционално врз површината
на течноста и се нарекуваат сили на
површинскиот напон (Fτ), а нивното дејство е
наречено површински напон на течноста.
Силите на површинскиот напон ја
намалуваат слободната површина на течноста
со цел да ја доведат слободната површина во
состојба на најмала можна потенцијална
енергија (која е мерка за работата што ја врши
течноста за да зафати најмала можна
површина).
Од овие причини ситните капки на
течностите заземаат форма на сфера, бидејќи
од сите геометриски тела со ист волумен,
сферата има најмала површина.
Површинскиот напон се дефинира преку
коефициентот на површинскиот напон (τ)
кој е зададен со равенката:
49
 Fτ
τ= , (3-5)
l
Од равенката произлегува дека коефициентот
на површинскиот напон е бројно еднаков на
силата на површинскиот напон Fτ, којашто
дејствува на единица должина од површината
на течноста (l). Во SI се изразува во N/m.
Вредноста на коефициентот на
површинскиот напон зависи од температурата.
Со зголемување на температурата, вредноста
на коефициентот се намалува. Kоефициентот
на површинскиот напон зависи од природата и
од концентрацијата на примесите во течноста.
Молекулите кои го намалуваат коефициентот
на површинскиот напон се познати како
површински активни супстанции
(сурфактанти). Улогата на сурфактантите во
процесот на дишење ќе биде разгледана
понатаму во 3.2.2.
Поради дејството на адхезионите и
кохезионите сили врз молекулите на
површината на течноста и оние во близина на
ѕидот на садот во кој се наоѓа течноста,
слободната површина на течноста е закривена,
односно се создава менискус.
Ако адхезионата сила е поголема од
кохезионата сила, течноста го натопува sидот
на садот, а менискусот на слободната
површина е вдлабнат (слика 3.4. а).
Резултантната сила од двете сили е насочена
кон ѕидот на садот и предизвикува течноста да
се постави нормално на неа.
Во обратен случај, менискусот е испакнат
(слика 3.4. б). Атхезионата сила е помала од
кохезионата сила, па резултантата е насочена
кон течноста која се поставува нормално на
неа.
Агол θ на слика 3.4. е аголот помеѓу sидот
на садот и тангентата на менискусот на
течноста. Аголот θ е константен за одредени
течности и материјали во контакт. На пример,
θ за стакло и вода во контакт е 25º. При
натопување, аголот θ има вредности од 0 – 90º,
додека при ненатопување од 90 – 180º.
Сл. 3.4. Натопување и ненатопување на ѕидот на
садот
Натопувањето и ненатопувањето играат
значајна улога во капиларните цевки. Под
капиларна цевка се подразбира отворена цевка
со мал дијаметар од 1-2 mm.
Сл. 3.5. Капиларност: а) капиларна елевација;
б) капиларна депресија
Менискусот на течноста што ја натопува
капиларната цевка е вдлабнат поради што
течноста во цевката се искачува над нивото на
течноста во широкиот сад (слика 3.5. а). Во
вториот случај каде течноста не го натопува
капиларот, менискусот е испапчен поради што
течноста во цевката се спушта под нивото на
истата течност во широкиот сад (слика 3.5. б).
Самото издигнување или спуштање на
течноста во капиларната цевка над или под
нивото на течноста во широкиот сад се
нарекува капиларност. Притоа, појавата во
првиот случај се нарекува капиларна
елевација, а во вториот случај капиларна
депресија.
Поради стремежот течноста да ја зафати
најмалата можна површина (менискусот), во
менискусот се создава дополнителен притисок
кој го намалува (вдлабнат менискус) или
наголемува (испакнат менискус) статичкиот
притисок p за вредност Δp (слика 3.6.).
Сл. 3.6. Во течноста покрај хидростатскиот
притисок p се јавува и дополнителниот Лапласов
притисок Δp
Дополнителниот притисок Δp се наекува
Лапласов притисок и зависи од радиусот на
кривината на менискусот r и коефициентот на
површинскиот напон за граничната површина
течност – sид на цевката. Тој се пресметува со
равенката:
50
 2τ
p =  , (3-6)
r
Од 3-6 може да се заклучи дека колку
радиусот на кривината на менискусот е
поголем толку дополнителниот Лапласов
притисок е помал (случај на пошироки
садови), а колку радиусот е помал толку
дополнителниот Лапласов притисок е поголем
(случај на капиларни цевки).
За да се определи висината h на капиларната
елевација/депресија на течноста во
капиларната цевка, потребно е да се израмнат
ИДЕАЛНИ ТЕЧНОСТИ
Законот за континуитет и Бернулиевата
равенка се закони кои се изведени за течењето
на идеални течности.
Под идеална течност се подразбира
течноста кај која компресибилноста и
вискозноста може да се занемарат.
Сл. 3.7. Цевка со различни напречни пресеци
низ која тече идеална течност
На сликата 3.7. е прикажано течење на
идеална течност низ цевка со два различни
напречни пресеци S1 и S2. Соодветно, низ нив
течноста има брзини v1 и v2. Волумените на
течноста низ напречните пресеци ќе бидат:
V1 = S1·l1 = S1·v1·t и V2 = S2·l2 = S2·v2·t. Бидејќи
идеалните течности се некомпресибилни, низ
цевката нема натрупување или прекинување на
течењето, па произлегува дека колкав волумен
од течноста ќе влезе на едниот крај, толкав
мора и да истече на другиот крај (V1 = V2). Со
изедначување на волумените се добива дека
низ напречните пресеци S1 и S2 од цевката мора
да помине исто количество течност во единица
време (проток Q). Тоа математички може да се
запише:
ΔV l
Q= = S  = const., односно;
Δt t
Q = S  v = const. (3-8)
хидростатскиот и дополнителниот притисок:
ρgh = ±2τ/r. Кога течноста го натопува ѕидот на
садот, притисокот е со предзнак „+“, а кога не
го натопува со предзнак „-“.
Оттука за висината се добива:
2τ
h= , (3-7)
 gr
Величината 2τ/ρg е физичко-хемиска
карактеристика на течноста во цевката за
определен материјал и уште се нарекува
капиларна константа.
Равенката (3-8) го претставува законот за
континуитет од кој следува дека при течење на
идеален флуид низ цевка со променлив
напречен пресек, протокот низ произволен
напречен пресек е константен. Од овој закон
произлегува и дека таму каде што е цевката
потесна, брзината е поголема и обратно.
Кај флуидите законот за континуитет е
закон за запазување на маса, а основа за
добивање на Бернулиевата равенка е законот за
зачувување на енергијата.
Во согласност со законот за зачувување на
енергијата, при стационарно течење (без нагли
промени на брзината) на идеалната течност,
низ цевката со различен напречен пресек
вкупната енергија ќе биде константна, односно
енергијата во напречниот пресек S1 ќе биде
еднаква на енергијата во напречниот пресек S2.
Енергијата на флуидот во напречниот
пресек S1 се состои од: (1) кинетичката
енергија на флуидот со маса m и брзина v1 за
времето t1, односно Ek1 = m·v2/2; (2)
потенцијалната енергија Ep1 = m·g·h1; (3)
енергијата изразена преку работата што ја
врши силата F1 за преместување на маса m од
флуидот низ пресекот S1, по должина l1 за
време t1. Оваа работа се изразува преку силата
на притисокот F1 на флуидот врз напречниот
пресек S1 и преместувањето на масата m на
растојанието l1 за времето t1, односно A1 = F1·l1.
Бидејќи F1 = p1·S1, каде што p1 е притисокот во
пресекот, тогаш равенката за работата се
сведува на A1 = p1 ·S1 ·l1 = p1 V1, па вкупната
енергија во напречниот пресек S1 ќе биде:
mv12
Е1 = p1V1 + + mgh1
2
По аналогија, енергијата во напречниот пресек
S2 ќе биде:
51
 mv2 2
Е2 = p2V2 + + mgh2
2
Во согласност со законот за зачувување на
енергија, E1 = E2:
mv12 mv 2
p1V1 + + mgh1 = p2V2 + 2 + mgh2
2 2
Во согласност со законот за континуитет,
волуменот на течноста што протекува низ кој
било напречен пресек е константен
(V = V1 = V2), па секој член во равенката ќе се
подели со V. Понатаму, односот m/V ја
претставува густината ρ, па со замена
равенката го добива обликот:
 v12 v 2
p1 + +  gh1 = p2 + 2 +  gh2 , или:
2 2
 v2
p+ +  gh = const. (3-9)
2 p+
Равенката (3-9) ја претставува
Бернулиевата равенка. Во неа, сите три
члена имаат димензии на притисок. Првиот
член (p) e статички притисок и не е поврзан
со движењето на флуидот. Членот ρv2/2, ја
претставува кинетичката енергија на единица
РЕАЛНИ ТЕЧНОСТИ
Една од основните одлики на реалните
флуиди е вискозноста.
Вискозност
При движењето на тврдите тела, триењето
се јавува само на допирната површина на
телата, додека, пак, при движење на флуидите,
триењето не само што се јавува на границата на
допирните површини туку се јавува и во
самиот флуид. Ова триење е познато како
вискозност.
За разлика од идеалните течности, во
реалните течности вискозноста постои.
Вискозноста е последица од постоењето на
меѓумолекуларното дејство меѓу слоевите на
реалната течност и е дефинирана како
внатрешно триење помеѓу нејзините слоеви.
Поради вискозноста, реалните течности се
движат ламинарно (слоевито).
На слика 3.8. е прикажано движењето на
течноста помеѓу две паралелни плочи, каде
едната е фиксирана v = 0, а другата се движи со
константна брзина v кон десно. Бидејќи постои
триење помеѓу плочата и слојот на флуидот кој
се наоѓа непосредно под неа, горната плоча ќе
го повлече слојот на флуидот со себе. Со други
зборови, првиот слој на флуидот ќе се движи
волумен и е познат како динамички
притисок, додека, пак, ρgh е потенцијалната
енергија на единица волумен познат како
хидростатски притисок.
Од Бернулиевата равенка, произлегува дека
при стационарно течење на флуидот,
притисокот p не се пренесува рамномерно
насекаде како во неподвижниот флуид, туку
во дадена точка е толку помал колку што е
поголема брзината. Но, збирот на статичкиот,
динамичкиот и хидростатскиот притисок
низ кој било напречен пресек на цевка низ
која тече идеален флуид е константна
величина.
Во случај кога цевката е поставена
хоризонтално, така што h1 = h2, Бернулиевата
равенка го добива обликот:
 v2
= const. (3-10)
2
Бернулиевата равенка е изведена за идеални
течности, но таа се користи и за реални
течности и гасови со мала вискозност кои течат
низ широки цевки.
со брзина v, приближно иста како на
подвижната плоча. Од друга страна, пак,
најдолниот слој на флуидот ќе мирува исто
како и плочата врз која се наоѓа.
Сл. 3.8. Вискозност
Покрај силата на триење со плочата која го
придвижува, врз горниот слој на флуидот се
јавува и сила на триење од соседниот слој на
флуидот која се спротивставува на неговото
движење. На истиот начин се јавуваат силите
на триење меѓу сите соседни слоеви во
флуидот што се третира како триењето меѓу
цврстите тела. Поради тоа, слоевите ќе се
движат со различни брзини, во опсег од
максималната брзина која ја има најгорниот
слој па сè до нула која соодветствува на
најдолниот слој.
52
 Поради вискозноста, при ламинарно течење течности, на пример вода. Вискозноста на
на флуид низ цевка, брзината на првиот слој до водата при температура од 20 0С е 1 mPa s.
sидот е нула затоа што кон средината таа се Ако вискозноста на течноста зависи од
наголемува до максималната вредност која ја градиентот на брзината (промената на
има слојот во средината на цевката. Поради тоа брзината на единица должина), тогаш течноста
векторите на брзините формираат парабола е наречена нењутнова. Обично тие се
(слика 3.9.). За разлика од идеалните течности течности со хетероген состав. Типична
кои се движат со една брзина, кај реалните нењутнова течност е крвта.
брзината се менува, па затоа при опишување на
протокот се воведува поимот средна брзина Проток на вискозна течност
(vs). Средна брзина се пресметува како
Ламинарниот проток Q на вискозната
аритметичка средина од минималната и
течност низ цилиндрична цевка од радиус r и
максималната брзина во согласност со
должина l се определува со законот на Пуазеј:
равенката:
 r4  r4
v +v
vs = 0 max =
r2
p
Q= ( p1 − p2 ) = p (3-13)
(3-11) 8 l 8 l
2 8 l
каде p1 - p2 = Δp е разликата меѓу притисоците
каде r е радиусот, a l должината на цевката,
на двата краја на цевката и η е коефициент на
додека Δp = p1 - p2 е разликата во притисоците
вискозност. Во 3-13
на краевите од цевката.
8l
RH = 4 (3-14)
r
е хидрауличкиот отпор, па законот на Пуазеј
може да се изрази:
p
Q= (3-15)
RH
Според него, за да има течење на вискозна
течност низ цевка, мора да постои доволна
Сл. 3.9. Поради вискозноста, брзината на разлика во притисоците за да се совлада
течноста е најголема во средината на цевката
хидрауличниот отпор.

Силата на триење која се јавува помеѓу Турбулентно течење

слоевите е насочена во спротивна насока од Кај ламинарното движење, одделните
движењето, а нејзината големина е определена делови од течноста не преминуваат од еден во
со експериментално докажаниот Њутнов закон друг слој движејќи се со брзина
за вискозност: карактеристична за тој слој. Ако брзините на
v одделните слоеви нагло се зголемат, тогаш
F =S s (3-12)
може да дојде до мешање на слоевите што ќе
d
се манифестира како турбулентно движење –
Силата на вискозното триење е
турбуленција. Турбулентното движење е
пропорционална на површината на допирните
сложено движење во кое се формираат вртлози
слоеви (S) и на промената на брзината во
(слика 3.10.).
правец нормален на правецот на протекување
на течноста (сл. 3.8.).
Коефициентот η е динамичкиот
коефициент на вискозност кој зависи од
природата на течноста и нејзината
температура. Со пораст на температурата на
течноста опаѓа вредноста на динамичкиот
коефициент на вискозноста. Динамичкиот
коефициент на вискозност се изразува во Pa s
(паскали по секунда). Сл. 3.10. Премин на ламинарното течење во
Течностите чија вискозност е независна од турбулентно при нагла промена на брзината
условите на течење се наречени Њутнови
течности. Овие се претежно хомогени

53
 Дали течењето ќе биде ламинарно или
турбулентно, зависи од брзината на течењето
(vs), од дијаметарот на цевката и од
карактеристиките на течноста. Врз основа на
експериментални резултати, утврдено е дека
карактерот на течењето (дали ќе е ламинарно
или турбулентно), при одредени услови, зависи
од една бездимензионална величина наречена
Рејнолдсов број чија вредност се пресметува:
2 rvs
Re = (3-16)
ηk
Од 3-16 произлегува дека Рејнолдсовиот
број зависи од средната брзина на течноста (vs),
од дијаметарот на цевката (2r) и од
кинематичкиот коефициент на вискозноста ηk
(ηk = η/ρ изразен во m2/s). Бидејќи протокот на
течноста е Q = v·S, тогаш за Рејнолдсовиот број
може да се запише:
Re =
2 rQ
(3-17)
ηk S
каде S = r2π. Во согласност со изразот,
вредноста на Рејнолдсовиот број расте со
зголемување на протокот Q, со намалување на
радиусот на цевката и со намалување на
кинематичкиот коефициент на вискозност.
Кога вредноста на Рејнолдсовиот број (Re)
не надминува одредена критична вредност Rekr
за течноста, тогаш протокот ѝ е ламинарен.
Обратно, ако Re > Rekr, тогаш во текот на
течењето ќе се појавуваат турбуленции во
течноста и протокот станува турбулентен.
Вредноста на Rekr може да се утврди
експериментално. На пример, за крвта е
утврдена приближната Rekr = 1960 ± 160, при
која ламинарното течење преминува во
турбулентно. Во пресметките Rekr обично се
заокружува на 2000. За Rekr соодветствуваат
различни вредности на критичната средна
брзина vkr во зависност од дијаметарот на
крвниот сад.
54
3.2. ГАСОВИ И ПРОЦЕСОТ НА ДИШЕЊЕ
Атмосферата е мешавина од гасови меѓу кои е и кислородот. Кислородот е апсолутно
неопходен за живот и тоа толку многу што без него животот е можен само неколку минути.
Јаглерод диоксидот, исто така, е од витално значење. Овој гас е еден од крајните производи на
хемиски реакции кои постојано се одвиваат во човечкото тело. Поради нивната важност, во ова
поглавје накратко ќе бидат разгледани некои од гасните закони кои се однесуваат на однесувањето
на гасовите во различни услови. Истите закони, иако изведени за гасови, важат и за течностите.

СОСТОЈБА НА ГАС

Молекулите на гасот се во постојано волуменот на гасот, бидејќи од равенката (3-18)

хаотично движење. Како резултат на ова, тие се произлегува дека:
судираат едни со други. Доколку гасот е во V
затворен сад тие, исто така, се судираат и со = const. (3-20)
T
sидовите на садот.
Равенката 3-20 е позната како Геј-Лисаков
При секој судир помеѓу една молекула со
закон.
sидот на садот, таа му пренесува одреден
импулс на sидот од садот. И на крај, третата состојба на гасот, при
константен волумен на гасот, со зголемување
Промената на импулсот (Δp) е дадена со
притисокот се зголемува температурата,
импулсот на сила (FΔt) (равенка 1-20).
односно:
Притисокот од гасот (p) врз sидовите на садот
се должи на бројните судири на молекулите на p
= const. (3-21)
гасот со контејнерот (p = F/S). Врската помеѓу T
притисокот p, волуменот V и температурата на Равенката 3-21 е формулација на
гасот е дадена со равенката на состојба на Шарловиот закон.
идеален гас:
До сега се дискутираше за два притисоци
pV = NkT (3-18) кои се јавуваат во гасовите. Имено, за
каде p е притисокот изразен во Pa, волуменот V аеростатскиот притисок кој се јавува како
во m3, апсолутната температура T во К, k e резултат на гравитационата сила на Земјата врз
Болцмановата константа во J/K, а вкупниот молекулите од атмосферата, и за притисокот
број на молекули во гасот N е предизвикан од судирите на молекулите со
бездимензионална величина. ѕидовите на садот во кој е затворен гасот. И
Во согласност со молекуларно-кинетичката двата постојат во атмосферата и го чинат
теорија, температурата на гасот е последица од атмосферскиот притисок. Кога тие се во
движењето на молекулите. Оттаму, рамнотежа, тогаш нема циркулација на гасот, и
апсолутната температура е пропорционална со обратно.
средната кинетичка енергија на движењето на
молекулите.
Во еден затворен сад вкупниот број на
молекули е константен. Ако во садот
температурата е константна, тогаш од
равенката (3-18) следува:
pV = const. (3-19)
Равенката 3-19 е позната како Боил-
Мариотов закон според кој при константна
температура со намалување на волуменот се
зголемува притисокот, и обратно.
Во случај кога во затворениот сад
притисокот е константен, тогаш со
зголемување на температурата расте и

55
 МЕХАНИКА НА ДИШЕЊЕТО
Белите дробови се составени од две
белодробни крила во форма на конус со база
поставена на дијафрагмата, а со врв насочен
нагоре. Белите дробови се сместени во
градната празнина. Ребрата, градната
коска, ’рбетот и скелетните мускули споени со
коскените структури ги формираат sидовите на
градната празнина која во основата е затворена
со дијафрагмата (слика 3.11.).
Контракцијата и релаксацијата на
дијафрагмата и на другите мускули споени со
ребрата и со другите коски го менуваат
волуменот на градната празнина. Самите бели
дробови се еластични структури кои лесно се
шират и опуштаат. Белите дробови и градната
празнина се обвиени со мембранозен слој
наречен плевра. Меѓу белодробната и
sидната плевра се наоѓа затворен тесен
простор наречен плеврална празнина.
Плевралната празнина е исполнета со течност
која ги раздвојува двата слоја на плеврата и
дозволува да се лизгаат еден преку друг, а во
неа владее плеврален притисок.
Сл. 3.11. Процесот на дишење
За да може да дојде воздухот од
надворешноста до белите дробови мора да
помине преку низа канали кои заедно се
нарекуваат дишни патишта. Горните дишни
патишта сочинети од носот и голтникот се
надоврзуваат на долните дишни патишта:
гркланот, трахејата и бронхиите. Во белите
дробови бронхиите се разгрануваат на
бронхиоли кои се отвораат во алвеолите.
Алвеолите се многу тенки ќесиња опкружени
со капилари каде доаѓа до размена на гасовите
меѓу воздухот и крвта. Мноштвото алвеоли
заедно го сочинуваат интрапулмоналниот
волумен во кој владее интрапулмонален
притисок.
Процесот на дишење е контролиран од
мозокот од каде преку нерви се испраќаат
електрични сигнали до моќните дишни
мускули. При контракција на надворешните
меѓуребрени мускули и дијафрагмата,
волуменот на градниот кош се зголемува.
Sидната плевра се движи во согласност со
движењето на градниот кош повлекувајќи ја и
белодробната плевра со себе поради што се
зголемува и волуменот на белите дробови. Во
овој момент притисокот во нив е понизок од
атмосферскиот. Како резултат на разликите во
притисоците, воздухот од надвор ќе протекува
во белите дробови. Кога атмосферскиот и
интрапулмоналниот притисок ќе се изедначат,
протокот на воздух запира.
При издишувањето се случува спротивното.
Дијафрагмата и другите мускули се
релаксираат и, следствено на тоа, волуменот на
градниот кош и на белите дробови се намалува.
Поради ова намалување на волуменот, се
зголемува притисокот во алвеолите. Во овој
случај интрапулмоналниот притисок е повисок
од атмосферскиот, па воздухот тече од белите
дробови во атмосферата.
Општо земено, дишењето (вдишувањето и
издишувањето на гасовите) претставува
наизменична промена на притисокот и
волуменот на белите дробови. За поедноставно
разбирање на процесот на дишење, на сликата
3.12. е прикажан модел на белите дробови. Во
процесот на дишење клучна улога имаат
атмосферскиот p0, плевралниот pпл и
притисокот во алвеолите pа.
Сл. 3.12. Модел на белите дробови
56
 Разликите кои се јавуваат меѓу
атмосферскиот притисок и притисокот во
алвеолите, Δpа = p0 - pа, и разликите во
атмосферскиот притисок p0 и има тенденција да ја минимизира површината
интраплевралниот притисок, Δpпл = p0 - pпл,
одат заедно со промената на волуменот на
белите дробови во процесите на вдишување и
издишување.
При нормално дишење за да настане
вдишување доволно е притисокот во алвеолите
да е понизок од атмосферскиот притисок за
0,7 mmHg (0,1 kPa). Оваа мала разлика е
доволна да се вдишат 0,5 l за време од 2 s. Кај
издишувањето, притисокот во алвеолите е
повисок во однос на атмосферскиот за околу
0,7 mmHg (0,1 kPa), што е доволно да се
издишат 0,5 l воздух за време од 2-3 s.
Вредноста на интраплевралниот притисок е
секогаш пониска во однос на атмосферскиот
притисок. Нормалната разлика на овие два
притисоци Δpпл во почетокот на вдишувањето
изнесува околу -3,7 mmHg (-0,5 kPa), што е
доволно белите дробови да се во раширена
состојба и кога се во состојба на мирување. Со
вдишувањето Δpпл станува уште поголема
достигнувајќи вредност до -5,5 mmHg
(-0,75 kPa).
Разликите меѓу интрапулмоналниот и
интраплевралниот притисок овозможуваат
белите дробови постојано да се оптегнати како
и да го следат движењето на градниот кош во
текот на дишењето. Оваа разлика на
притисоците е позната како транспулмонален
притисок.
Зависноста помеѓу притисокот и волуменот
во белите дробови не е линеарна поради
еластичноста на белите дробови. Мерка за
еластичноста на респираторниот систем е
величината наречена комплианса.
Комплиансата ја одредува способноста на дел
од респираторниот систем да го промени
волуменот при одредена промена во
притисокот. Типична вредност на
комплиансата на градниот кош е 1 l/kPa, а на
белите дробови 2 l/kPa. Реципрочната ведност
на вкупната комплианса на градниот кош и на
белите дробови се пресметува како збир од
реципрочните вредности на одделните
комплианси, па така вкупната комплианса
изнесува 2 l/kPa.
Улогата на суфактантите во процесот на
дишење
Радиусите на алвеолите се многу мали, ред
величина 100 μm, а нивната внатрешност е
обложена со многу тенок слој на течност со
коефициент на површински напон приближен
до коефициентот на водата (τ = 0,05 N/m).
Силата на површинскиот напон на овој слој
со што се намалува алвеоларната празнина.
Во процесот на вдишување, воздухот што
влегува во алвеолите треба да ги прошири до
нивната максимална големина. За да се
постигне тоа, во алвеолите треба да се создаде
притисок кој е поголем од дополнителниот
Лапласов притисок кој се јавува под
закривената површина.
За алвеолата со радиус 100 μm и
τ = 0,05 N/m, дополнителниот Лапласов
притисок изнесува Δp = 1 kPa (7,5 mmHg).
Бидејќи овој притисок е повисок во однос на
притисокот што се создава од вдишаниот
воздух, алвеолите не би можеле да се рашират
до нивната вистинска големина доколку не
постојат сурфактантни клетки со кои се
обложени sидовите на алвеолите. Тие го
намалуваат коефициентот на површинскиот
напон на течноста τ на алвеолите, чија
вредност изнесува од 0,005 N/m до 0,03 N/m, а
со тоа и бројната вредност на силата на
површинскиот напон.
Дишењето е невозможно доколку
сурфактантите не се развиени, што е случај кај
предвреме родените бебиња. При некои
заболувања на белите дробови (на пример, кај
енфиземата) кај пушачите, сурфактантите се
намалени поради што алвеолите не се шират
доволно и дотокот на кислородот е намален.
Проток на воздухот
Вдишаниот/издишаниот волумен на воздух
во единица време (протокот), зависи од
отпорот на воздухот и од комплиансата на
респираторниот систем.
Околу 80 % од вкупниот отпор на воздухот
се должи на белодробниот отпор.
Преостанатите 20 % од вкупниот отпор на
воздухот се должи на вискозното триење меѓу
воздухот и sидовите на белите дробови и
градниот кош. Овој отпор се нарекува ткивен
отпор.
Пресметката на вкупниот отпор на воздухот
може да се изврши во согласност со законот на
Пуазеј.
Претходно беше спомнато дека во текот на
вдишувањето се вдишуваат 0,5 l за време од
2 s, што значи за една секунда протокот е
Q = 0,25 l/s. При притисок во алвеолите
Δpа = 0,1 kPa, според законот на Пуазеј,
57
отпорот на воздухот ќе биде
5 3
Rвоз = 0,1 kPa /(0,25 l/s) = 3,7 10 Pa s/m .
За да се види дали протокот е ламинарен
или турбулентен, може да се искористи
релацијата за Рејнолдсовиот број. Затоа прво се
пресметува брзина: v = Q/S. Густината и
вискозноста на воздухот на температура која
одговара на човечкото тело изнесуваат:
ρ = 1,16 10-3 g/cm3 и η = 10-5 Pa s. На пример, за
трахејата која има радиус околу 9 mm, (S = r2π),
Re ≈ 1000 < 2000, поради што се очекува
протокот на воздух да е ламинарен, иако
поради постоење на нерамнини на sидовите на
трахејата, сепак, одредени турбуленции се
возможни.
Работата што се врши во текот на
вдишувањето, во зависност од силите што
дејствуваат, се должи на:
1. Еластичните сили кои ги шират белите
дробови и градниот кош; извршената работа
од овие сили е еднаква на плоштината на
регион I на слика 3.13.;
2. Силите на белодробниот отпор; извршената
работа од овие сили е еднаква на
плоштината на регион III на слика 3.13.
3. Силите на ткивниот отпор; извршената
работа од овие сили е еднаква на
плоштината на регион II на слика 3.13.

Механичка работа
При нормално дишење, контракцијата на
респираторните мускули се јавува само при
вдишувањето, па затоа тоа е активен процес.
Процесот на издишување е пасивен процес,
бидејќи е управуван од повратните еластични
сили на белите дробови кои ги враќаат до
првобтниот волумен.
Така, во услови на мирување,
респираторните мускули вршат работа само во Сл. 3.13. Механичка работа во текот на дишењето
процесот на вдишување, а не и при
издишувањето.

58
3.3. ТЕЧНОСТИ ВО ЧОВЕЧКИОТ ОРГАНИЗАМ
Водата е значајна составна компонента на
човечкиот организам без која животот е
невозможен. Практично, придонесот на водата
во вкупната маса на човечкиот организам е
помеѓу 54 - 74 % за мажи, а 45 - 60 % за жени.
Водата ги има следните функции во
организмот:
A. Служи како растворувач за големиот број
на материјали во телото. Ова е важно затоа што
повеќето материјали може да реагираат едни со
други само во форма на раствори;
Б. Служи како средство за транспорт на
растворените хранливи материи, распадни
продукти од метаболизмот, хормони,
КРВ. ВИСКОЗНОСТ НА КРВТА
Крвта има хетероген состав и претставува
нењутнова течност. Специфичната структура и
разгранувањето на крвните садови доведува до
прилично комплексни промени во вискозноста
на крвта во текот на нејзиното движење низ
циркулаторниот кардиоваскуларен систем.
Состав на крвта
Крвта е составена од крвна плазма и крвни
клетки. Крвната плазма е 90 % вода, а
преостанатите 10 % се сите видови хемиски
материи кои се растворени или суспендирани
во водата. Крвната плазма се однесува како
Њутнова течност, со вискозност од 1,2 mPa s.
Постојат три типа на крвни клетки:
еритроцити, леукоцити и тромбоцити.
Еритроцитите, или црвените крвни зрнца,
содржат хемоглобин што го носи кислородот
од белите дробови до другите делови од
телото. Еритроцитите се биконкавни дискови
со торична форма (посплескани во
централниот дел) со дијаметар од 7,5 μm и со
максимална дебелина од 2 μm. Нивниот
дијаметар е речиси ист како внатрешниот
дијаметар на капиларите, но тие може да се
деформираат, па се движат дури и низ садови
со помал дијаметар. Поради нивниот голем
број, тие заземаат голем дел од вкупниот
волумен на крвта. Хематокрит е однос на
волуменот на еритроцитите Ve во однос на
целиот волумен на крвта Vk во кој се содржани.
Нормално, Ve / Vk ≈ 0,45 за мажи и Ve / Vk ≈ 0,4.
Леукоцитите, или белите крвни зрнца,
учествуваат во заштитата на организмот од
бактериски и вирусни инфекции.
електролити, гасови итн. низ разните органи и
ткива во човечкиот организам;
В. Заради нејзиниот висок специфичен
топлински капацитет и испарливоста, водата
игра важна улога во регулирањето на
температурата на телото (глава 4).
Како составен елемент на крвта водата
постојано циркулира низ човечкиот организам.
Работата на срцето ја обезбедува неопходната
разлика во притисоците што се неопходни за
протокот на крвта, додека крвните садови
служат како дистрибутивен систем на крвта
низ различните делови на телото.
Тромбоцитите, или крвните плочки,
учествуваат во коагулацијата на крвта и се
наменети за спречување на крвавењето.
Леукоцитите се сферични по форма, со
дијаметар од 7 μm, додека, пак, тромбоцитите
се многу помали. Нивните придонеси во
вкупниот волумен на крвта се многу помали и
изнесуваат 0,3 % за леукоцитите и 0,15 % за
тромбоцитите, во однос на придонесот 40-45 %
на еритроцитите.
Хематокритот и вискозноста на крвта
Вискозноста на крвта зависи од вредноста
на хематокритот на крвта. Па, така,
определувањето на вискозноста на крвта е
индикатор за одредени патолошки состојби
поврзани со промените во хематокритот.
Просечната вредност на коефициентот на
вискозноста на крвта е во интервал 3-4 mPa s
(слика 3.14.).
Сл. 3.14. Зависност на коефициентот на
вискозност од хематокритот
59
 Односот на коефициентите на вискозност
на крвта и на водата се нарекува релативна
вискозност на крвта. Треба да се нагласи дека
вредностите на η ја карактеризираат
просечната вискозност на крвта во големите
крвни садови, односно, поточно кажано,
вискозноста на примероците од крв надвор од
телото измерена со вискозиметар.
Во медицината, релативната вискозност на
крвта се одредува со Хесовиот вискозиметар.
Шематски тој е прикажан на сликата 3.15.
Сл. 3.15. Хесов вискозиметар
Хесовиот вискозиметар конструкциски се
состои од две паралелни изградуирани
капиларни цевки споени во форма на U цевка.
Прво, во горната цевка се внесува крв, а потоа,
по затворањето на вентилот, долната се полни
со вода. Со помош на вакуум-пумпата и
вентилот, нивоата на течностите во двете цевки
се подесуваат до поделокот 0. Потоа се отвора
вентилот поради што се снижува притисокот
во цевката. Вентилот се држи отворен сѐ
додека крвта не сe доведе до поделокот 1.
Истовремено, како што крвта тече кон лево
така тече и водата во долната цевка.
Вискозноста на водата е помала, па затоа ќе се
помести повеќе во однос на крвта во горната
цевка. Цевката со водата е така изградуирана
што поделокот до кој е дојдена водата ја
претставува вискозноста на крвта.
Докажано е дека со зголемување на
хематокритот во крвта, вискозноста, исто така,
се зголемува. Зголемувањето на хематокритот
може да се јави како резултат на зголемување
на концентрацијата на еритроцитите, нивното
натрупување, но и заради зголемување на
нивната големина. За различни патологии,
вредностите на коефициентот на вискозноста
на крвта може да варира од 1,7 до 22,9 mPa s.
Вискозноста на венската крв е поголема од
артериската. Ова се должи на фактот што
еритроцитите во венската крв содржат јаглерод
диоксид и имаат приближно сферна форма,
додека во артериската крв еритроцитите имаат
облик на диск и, соодветно на тоа, помал
волумен. Поради ова, хематокритот и,
соодветно на тоа, вискозноста на венската крв
се повисоки од оние во артериската крв.
Дијаметар на крвните садови и вискозност
на крвта
Освен што вискозноста зависи од вредноста
на хематокритот, таа зависи и од дијаметарот
на крвните садови низ коишто тече. На сликата
3.16. графички е претставена зависноста на
коефициентот на вискозност од хематокритот
за крвни садови со различен дијаметар. Се
забележува дека вискозноста има помала
вредност во крвните садови со помал
дијаметар, што е спротивно од дефиницијата за
хидрауличен отпор. Оваа појава е позната како
ефект на sид на крвен сад.
Сл. 3.16. Зависност на коефициентот на
вискозност од хематокритот за крвни садови со
различен дијаметар
Ефектот на sид на крвен сад е поизразен кај
крвните садови со помал дијаметар (во нив
вискозноста е помала, во согласност со слика
3.16.). Причина за ова е специфичната
распределба на еритроцитите на крвта низ
крвните садови со помал дијаметар, поради
што се намалува вискозноста на крвта.
Претходно беше објаснето дека векторот на
брзината на движењето на вискозна хомогена
(Њутнова) течност формира парабола (на слика
3.17. прикажана со испрекината линија),
односно брзината на течноста е максимална во
центарот на цевката, а минимална до sидовите
на цевката. За разлика од нив, докажано е дека
за крвта што се движи низ крвен сад, профилот
на векторот на брзината е значително
„израмнет“ (на слика 3.17. со полна линија),
особено кај оние со помал дијаметар. Ова се
случува од неколку причини.
60

Сл. 3.17. Профил на векторот на брзината на
Њутнова течност и крв
На sидот на садот градиентите на брзина
меѓу слоевите се големи поради што се јавува
сила која предизвикува деформации на
смолкнување и која ги „турка“ еритроцитите
кон регионот на помали деформации, т.е. до
центарот на садот каде што градиентот на
брзината е многу помал. Концентрацијата на
еритроцитите и, соодветно на тоа, вискозноста
на крвта се зголемува во централниот дел на
садот, што доведува до намалување на
максималната брзина, односно,
„израмнување“ на профилот на брзината.
Истовремено, тенкиот слој на крвна плазма
останува без еритроцити и затоа е со низок
вискозитет (намален хидрауличен отпор, а
зголемена средна брзина на течењето на крвта).
Како резултат на тоа, еритроцитите ќе се
движат долж садот обвиткани со плазмата,
поради што е намалено триењето меѓу крвта и
sидовите и е поголема средната брзина (vs).
Градиент на брзина низ
кардиоваскуларниот систем
Како резултат на тоа што брзината на крвта
низ крвните садови со различен дијаметар се
разликува, во текот на нејзината циркулација
низ различни делови од кардиоваскуларниот
систем се јавуваат разлики во градиентот на
нејзината брзина (vs).
Бидејќи крвта е нењутнова течност, а
вискозноста зависи од режимот на течење,
промените во градиентот на брзината
предизвикуваат и промени во вискозноста.
Од графиконот на сл. 3.18. се гледа дека за
градиентот на брзината ≈1000 s-1,
манифестацијата на нењутновиот карактер на
движењето на крвта е незначителна, а
вискозноста одговара на нормалната вредност
од 3-4 mPa s. Сепак, со намалување на
градиентот на брзината, вискозноста
постепено се зголемува, а за градиенти на
брзината помали од 1s-1 порастот на
вискозноста е повеќе од значителен.
Сл. 3.18. Зависност на вискозноста од градиентот
на брзината на течење на крвта
Влијание на температурата врз
вискозноста на крвта
Во нормални услови, телесната
температура се одржува благодарение на
системот за терморегулација на телото во кој
крвта сама по себе го лади организмот. Со
зголемување на температурата, вискозноста на
крвта се намалува поради што се намалува и
хидрауличниот отпор (RH) (равенка 3-14) и се
зголемува потребната разлика во притисоците,
поради што срцето дополнително се
оптоварува. Обично при зголемена
температура како одбранбен механизам на
телото се јавува треска која го лади телото. Со
намалување на температурата на телото,
вискозноста се зголемува со што се зголемува
и хидрауличниот отпор, па протокот на крвта е
отежнат, се влошува исхраната на ткивата, што
доведува до развој на патолошки процеси во
нив.
Треба да се напомене дека промените на
температурата може да доведат и до промени
во степенот на натрупување на еритроцитите и
да предизвикуваат други промени во
структурата на крвта. Затоа, температурните
промени на вискозноста во патолошките
процеси се многу сложени.
Термичкиот ефект врз вискозноста на крвта
мора да се земе предвид при тераписки
процедури во кои телото или делови од него се
загреваат или се ладат.
61
 КАРДИОВАСКУЛАРЕН СИСТЕМ
Во кардиоваскуларниот систем срцето игра
улога на механичка пумпа, што обезбедува
периодични разлики во притисоците низ
васкуларниот систем, неопходни за
циркулацијата на крвта низ него.
Васкуларен систем
Васкуларниот систем е составен од два
циркулаторни системи низ кои испумпаната
крв од срцето циркулира истовремено низ два
циркулаторни системи. Левата преткомора
(ЛП) и левата комора (ЛК) на срцето пумпаат
крв низ системскиот крвоток, а десната
преткомора (ДП) и десната комора (ДК)
пумпаат крв низ пулмоналниот или
белодробниот (малиот) крвоток (слика 3.19.).
Во системскиот крвоток, крвта се ослободува
од кислородот, а прима јаглерод диоксид,
додека во белодробниот (пулмоналниот)
крвоток крвта ослободува јаглерод диоксид, а
прима кислород.
Сл. 3.19. Системскиот и пулмоналниот васкуларен
крвоток
Крвта тече од средини со повисок кон
средини со понизок притисок. Со контракција
на левата преткомора (ЛП) на срцето
притисокот во неа се зголемува, па крвта
преминува во левата комора (ЛК) која во тој
момент е во релаксирана состојба. Мускулот на
левата комора со контракција создава висок
притисок па крвта од левата комора, преку
аортата, се испумпува од срцето и преку
системскиот крвоток се враќа во десната
преткомора (ДП) која во тој момент е во
релаксирана состојба. Со контракција на
десната преткомора крвта преминува во
десната комора (ДК) која во тој момент е во
релаксирана состојба. Со контракција на ДК
крвта се испумпува од срцето и преку
артеријата преминува низ пулмоналниот
систем и повторно се враќа во левата
преткомора (ЛП) во моментот кога таа е во
релаксирана состојба. Со тоа завршува еден
циклус на срцевата работа.
Врз основа на структурните
карактеристики, крвните садови може да се
класифицираат во три основни категории:
артерии, вени и капилари.
Артериите се крвни садови во кои крвта
прима хранливи материи и кислород кои
понатаму ги носи кон ткивата. Кон ткивата
(периферијата) артериите се разгрануваат на сè
помали и помали гранки. Најмалите гранки се
нарекуваат артериоли кои, пак, преминуваат во
најмалите крвни садови – капиларите.
Најмалите вени, наречени венули, започнуваат
од венскиот дел на капиларите и стануваат сѐ
поголеми за да формираат големи венски
садови кои се влеваат во срцевите преткомори
и преку кои крвта се влева во срцето.
Табела 3-1 Нормални вредности на притисокот
и волуменот на крвта во состојба на мирување
pср V
Крвен сад (mmHg) (ml)
системски артерии 95 1000
системски вени 4 3500
пулмонални артерии 20 100
пулмонални вени 5 400
Во табелата 3-1 се прикажани
експериментално добиените средни вредности
на притисоците на влез од артериите и вените
од двата циркулаторни системи заедно со
соодветните волумени на крв, кога телото е во
услови на мирување. Резултатите покажуваат
дека во системскиот циркулаторен крвоток
притисоците (во артериите) и волумените
имаат поголеми вредности во однос на
пулмоналниот крвоток (без разлика што
протокот Q е еднаков). Оваа разлика во
притисоците има смисла затоа што крвта мора
да измине поголеми растојанија за да дојде до
подалечни региони од телото во системскиот
62
крвоток. Левото срце (ЛП + ЛК) е поголемо (и
претставува поголема пумпа) од десното срце
(ДП + ДК) заради тоа што треба да создаде
поголем притисок што е неопходен за
системска циркулација. Понатаму, од табелата,
исто така, се гледа дека притисокот во
артериите е повисок од оној во соодветните
вени поради поголемиот волумен на крв во
вените отколку во артериите.
Срцев циклус
Анатомската градба на срцето е прикажана
на слика 3.20.
За време од еден срцев циклус,
синхронизирано прво контрахираат двете
преткомори поради што се зголемува
притисокот во нив и крвта низ валвулите
(залистоците – обележани со В на сликата)
минува (се пумпа) во коморите. Со контракција
на коморите крвта преминува (се пумпа) преку
аортата и пулмоналната артерија во двата
циркулаторни системи. Според тоа, срцевиот
циклус се состои од период кога срцето се
полни со крв наречен дијастола, и период на
контракција кога срцето се празни наречен
систола.
Сл. 3.20. Анатомска градба на срце
Насоката на течењето на крвта ја раководат
срцевите валвули, од кои едниот пар се наоѓа
меѓу десната преткомора и десната комора, а
другиот меѓу комората и аортата. Валвулите
играат улога на вентили кои се отвораат и
затвораат во зависност од притисоците кои
владеат меѓу преткоморите и коморите.
Начинот на нивното дејствување е прикажан на
сликата 3.21.
За полесно разбирање на промените на
притисоците и волумените на коморите и
преткоморите на срцето, на слика 3.22. е
прикажан рV дијаграм (зависноста на
притисокот и волуменот) на левата комора од
срцето за време од 1 циклус на срцето.
Сл. 3.21. Валвулите дејствуваат како вентили
Првата фаза (полнење), означена со I на pV
дијаграмот, започнува со волумен на комората
од околу 50 ml и дијастолен притисок од 2 до 3
mm Hg. Количината на крв во комората е
останата од претходниот циклус на срцето. Со
влегување на венската крв во комората од
левата преткомора, волуменот на комората се
зголемува на околу 120 ml и дијастолниот
притисок се искачува на околу 5 до 7 mm Hg.
Во втората фаза (II – контракција) сите
валвули се затворени и нема промена на
волуменот поради што притисокот внатре во
комората се зголемува сè додека не се изедначи
со притисокот во аортата, чија вредност е
околу 80 mm Hg.
Сл. 3.22. pV дијаграм на левата комора на срцето
За време на третата фаза (III – исфрлање),
систолниот притисок се зголемува поради што
контракцијата на комората се зголемува. Во
исто време волуменот на комората се намалува
затоа што аортната валвула е отворена и крвта
излегува од комората во аортата.
Следува четвртата фаза (IV – релаксација).
На крајот од периодот на исфрлање, волуменот
на комората е 50 ml, аортниот вентил се затвора
и притисокот во комората паѓа назад на
63
вредност на дијастолниот притисок од 2 до 3
mm Hg.
При еден циклус на срцевата работа,
максималната вредност на притисокот се
нарекува систолен притисок, а минималната
вредност на притисокот се нарекува
дијастолен притисок. Периодичната промена
дијастола/систола е позната како срцев ритам.
Срцевиот ритам се манифестира преку биења
(отчукувања) кои може да се регистрираат со
стетоскоп. Кај здраво срце биењата се
последица од еластичните деформации на
залистоците, на sидовите на срцето и на
главните крвни садови околу него. За ова
подетално ќе се стане збор понатаму во
поглавјето 3.3.3.
Вкупното времетраење на срцевиот циклус
е реципрочна вредност на фреквенцијата на
отчукувањата на срцето. На пример, ако
фреквенцијата на отчукувањата на срцето е
72 отчукувања во min, тогаш времетраењето на
еден срцев циклус (едно отчукување) е
1/72 ≈ 0,0139 min ≈ 833 ms.
Механичка работа на срцето
Во текот на еден циклус механичката
енергија од контракциите се троши и тоа дел за
ПУЛСНИ БРАНОВИ
Еластичноста на крвните садови не
дозволува нагли промени на брзината поради
што течењето на крвта е ламинарно.
Кога крвта се исфрла во аортата за време на
систолата, дел од кинетичката енергија на
систолниот волумен на крвта се преобразува во
потенцијална енергија на еластична
деформација на sидовите на аортата (види
слика 3.23. а). Во даден момент од времето таа
е привремен „резервоар“ на дел од крвта што
излегла од комората. За време на дијастолата се
случува обратен процес – потенцијалната
енергија на деформираниот крвен сад се
преобразува во кинетичка енергија на дел од
крвта, што придонесува крвта од
привремениот резервоар да се придвижи. На
овој начин, еластичноста на садот овозможува
да нема нагли промени во брзината на крвта,
односно течењето да е ламинарно.
Бидејќи течењето на крвта во аортата е
придружено со периодични еластични
деформации на нејзините sидови, тоа
предизвикува и периодични промени
(флуктуации) на крвниот притисок во
соодветните делови од садот. Нивниот извор е
вршење механичка работа, односно
пренесување на крвта низ циркулаторните
системи, додека занемарлив дел се троши за
префрлање на крвта од преткоморите во
коморите, а дел се предава како кинетичка
енергија на протокот на крвта низ двата
циркулаторни системи.
Површината што е ограничена со
вредностите на pV дијаграмот (обоената на
дијаграмот на слика 3.22.) ја претставува
извршената работа A на левата комора на
срцето. Доколку срцето пумпа поголем
волумен на крв, површината на pV дијаграмот
ќе е поголема, односно срцето ќе врши
поголема работа.
Работата што ја врши левата комора е 6 пати
поголема во однос на десната комора поради
шесткратната разлика во систолниот притисок
на двете комори. Кај здрави луѓе, околу 1 % од
вкупната енергија се преобразува во кинетичка
енергија на протокот на излез од левата комора,
па тоа може да се занемари во пресметките. Но,
при определени патолошки состојби (на
пример, аортна стеноза), брзината на крвта е
многу поголема поради што и 50 % од вкупната
енергија ќе се преобразува во кинетичка, што
ќе го оптоварува срцето.
периодичното празнење на аортата за време на
контракцијата на комората на срцето.
Сл. 3.23. Деформација на садот при премин на
пулсен бран
Осцилациите на крвниот притисок се
протегаат понатаму преку циркулаторниот
систем, придружени со периодична
деформација на sидовите на крвните садови во
вид на пулсен бран. Амплитудата на пулсниот
бран се намалува со оддалечување од аортата
(види сл. 3.23. б и 3.23. в). На пример,
64
осцилирањето на sидот на артеријата се
нарекува артериски циклус.
Притисокот (p) на sидовите од крвните
садови во одреден дел (позиција) од
циркулаторниот систем зависи од голем број
параметри: времето (t), растојанието од срцето
до одредена точка (x) во системот,
фреквенцијата на отчукувања на срцето (f),
брзината на ширење на пулсниот бран (v),
односно p = f (x, t, f, v).
Пулсните бранови низ циркулаторниот
систем се движат со одредена брзина. За
големите крвни садови со доволна точност таа
е одредена со формулата:
Eh
v= (3-22)
d
каде Е е модул на еластичностa на sидот на
садот, h е дебелината на sидот, d е дијаметарот
на садот, а ρ е густината на крвта.
Како што може да се види од формулата (3-
22), при поголема крутост и дебелина на ѕидот
на садот, брзината на ширење на пулсот е
поголема. Така, во аортата тоа е 400-600 сm/s,
во артериите е 800-1200 сm/s. Во вените, кои
имаат поголема еластичност (помало Е),
ПРОТОК НА КРВТА
Вкупниот волумен на крвта V кај возрасните
изнесува околу 5 l (или 5000 cm3) и тој е
распределен низ целиот КВС.
Протокот на крвта Q е волуменот на крв V
што срцето ја пумпа во аортата за време t,
односно Q = V/t. Оттука произлегува дека
протокот на крвта за време од 1 min ќе е 5 l,
односно за време од 1 секунда ќе е 83 cm3 што
е ≈ 83 cm3/s. Во согласност со равенката на
континуитет, протокот на крвта е константен,
Q = cons., зашто ако не е така ќе има
натрупување на крв во одредени делови од
КВС.
Бидејќи протокот на крв низ
циркулаторниот систем е ламинарен, за него
важи законот на Пуазеј (3-15). Во согласност со
него: 1) течењето на ламинарниот проток е
условен од разликата во притисоците низ КВС,
а на течењето 2) се спротивставува
хидрауличниот отпор условен од вискозноста
на крвта и карактеристиките на садот.
За да има проток Q (течење) на крвта, мора
да постојат разлики во притисоците меѓу
различните делови од васкуларниот систем. На
сликата 3.24. шематски се прикажани
брзината на пулсниот бран е помала, а во вена
кава, на пример, таа е околу 100 сm/s. Треба да
се напомене дека брзината на пулсниот бран се
разликува од брзината на течење на крвта, и
е поголема од неа.
Бидејќи брзината на пулсниот бран е
голема, за време на траење на систолата тој ќе
го помине целото артериско стебло и сите
крвни садови ќе бидат растегнати. Со
затворање на валвулата на артеријата,
дејството на контракцијата престанува,
садовите почнуваат да се стеснуваат, нивната
потенцијална енергија на деформација се
преобразува во кинетичка која помага при
враќањето на крвта во десната преткомора.
Со возраста се намалува еластичноста на
крвните садови (E се зголемува), па се
зголемува и брзината на пулсот. Таа расте со
зголемување на притисокот.
Формата на осцилациите на пулсот и
нивните карактеристики се одраз на срцевата
функција и состојбата на васкуларниот систем.
Затоа, нивната регистрација во различните
делови на кардиоваскуларниот систем и
последователните анализи имаат
дијагностичка вредност.
притисоците во различните крвни садови за
време на еден срцев циклус за човечки
организам во состојба на мирување.
Притисокот на крвта во аортата за време на
систолата од 120 mmHg (рs) паѓа на 80 mmHg
(рd) за време на дијастолата. Средната
вредност на притисокот рср на крвта во
аортата се пресметува преку уделите на
систолниот и дијастолниот притисок во текот
на срцевиот циклус. Така, имајќи ги предвид
придонесите на дијастолата (2/3) и систолата
(1/3) во вкупното време на траење на еден
срцев циклус, средната вредност на
притисокот ќе биде:
2 p + ps
pср = d (3-23)
3
или (1/3)120 mmHg + (2/3)80 mmHg ≈ 93mmHg.
Разликата меѓу дијастолниот и систолниот
притисок е, всушност, притисокот на пулсот
(рр) кој за артеријата изнесува 40 mmHg.
Оддалечувајќи се од аортата се забележува
значителен пад на притисокот во самите
садови (слика 3.24.) што се должи на нивниот
хидрауличен отпор.
65
 Сл. 3.24. Промени на притисокот долж крвните садови во текот на еден срцев циклус
Хидрауличниот отпор, освен што зависи од
вискозноста на крвта за што веќе беше
дискутирано претходно, зависи и од
димензиите на садот, односно од неговата
должина и напречен пресек. Во согласност со
равенката (3-14), поголем хидрауличен отпор
имаат подолгите крвни садови со помал
напречен пресек, и обратно.
Сл. 3.25. а) Сериски и б) паралелно врзани крвни
садови
Вкупниот RH во разгранетите делови на
васкуларниот систем се одредуваат по
аналогија со пресметка на вкупната отпорност
кај електричните отпорници. При сериско
поврзани крвни садови (види слика 3.28. а)
вкупниот отпор е еднаков на збирот на
отпорите во одделните гранки, односно:
RH = RH 1 + RH 2 + RH 3 + .... (3-24)
додека, пак, кај паралелно разгранување на
васкуларниот систем (види слика 3.25. б)
вкупниот RH се определува со равенката:
1 1 1 1
= + + + .... (3-25)
RH RH 1 RH 2 RH 3
Хидрауличниот отпор (RH) за сад со радиус
r = 1cm и должина l = 1cm, при вискозност на
крвта од η = 4.10-3 Pa s = 3·10-5 mmHg·s,
изнесува 7,5.10-4 (mmHg·s)/(cm3). Со замена на
оваа вредност во законот на Пуазеј, може да се
пресметаат падовите на притисоците при
премин на крвта низ аортата, големите
артерии, артериолите и капиларите, користејќи
ја равенката:
l
p = 7,64 10−5 4 Q , (3-26)
r
3
каде Q е изразено во cm /s, а l и r во cm.
Протокот на крв Q од аортата влегува во
големите артерии, понатаму во артериолите и
на крај влегува во капиларите. Секое
разгранување може да се моделира со n
паралелни садови со приближно еднаква
должина и дијаметар, како што е прикажано на
сликата 3.26.
Сл. 3.26. Модел на циркулаторниот систем
Ако вкупниот проток на крвта е 80 cm3/s,
тогаш протокот во n-тиот сад ќе биде 80/n, па
падот на притисокот низ n-тиот сад ќе се
пресмета во согласност со равенката:
l 80
p = 7,64 10−5 4
r n
Користејќи ги вредностите за n (бројот на
крвни садови), радиусот (r) и должината (l) на
крвниот сад (изразени во cm) од табелата 3-2,
пресметани се падовите на притисоците (Δp)
низ нив, и се дадени во последната колона од
табелата.
66
 Табела 3-2 Пад на притисоците Δ p низ одредени крвни садови
N r l Δp
Крвен сад
(cm) (cm) (mmHg)
аорта 1 1,25 10 0,025
големи артерии 200 0,2 75 1,4
мали артерии и артериоли 5.105 30.10-4 0,6 91
капилари 1010 3,5.10-4 0,2 8,2

Со пресметаните вредности на Δp, се поле. Бидејќи големината на хидростатскиот

докажа важноста на хидрауличниот отпор во притисок зависи од длабочината, и
падот на притисокот при премин на крвта низ хидростатскиот притисок на крвта ќе зависи од
артериолите и капиларите. положбата на телото. Оттука, во легната
Разгранувањето на крвните садови влијае и положба дејството на гравитационата сила врз
врз брзината на течењето на крвта низ нив. Во крвта е најмало, а најголемо е кога телото е во
согласност со равенката на континуитет, исправена положба.
Q = v .S, брзината на крвта во n-тиот сад ќе Дејството на хидростатскиот притисок се
биде: v = Q/(Sn). Оттука произлегува дека разгледува во однос на замислена
брзината на крвта низ садовите кои се побројни хоризонтална рамнина на срцето (слика 3.28.).
е помала во однос на помалубројните садови. Создадените притисоци во срцето се
На пример, на сликата 3.27. се прикажани намалуваат вертикално нагоре, а се
средните брзини на крвта низ аортата, главната зголемуваат вертикално надолу за вредност
вена и капиларите добиени по ρgh, каде ρ е густината на крвта, h е
експериментален пат. Средната брзината на растојанието од подлогата до срцето, а g
крвта е најголема во аортата (околу 50 cm/s) и земјиното забрзување.
постепено се намалува во артериите,
артериолите и капиларите до околу 1 mm/s.
При враќање на крвта кон срцето, средната
брзина во вените постепено се наголемува до
вредност 35 cm/s.

Сл. 3.28. Хидростатски притисок на крвта

Хидростатските притисоци во големите

Сл. 3.27. Средна брзина на крвта низ аортата,
капиларите и вена кава
Во согласност со Бернулиевата равенка, во
крвните садови се јавуваат хидродинамички
притисоци (условени од срцевата работа) и
хидростатски притисоци (условени од
тежината на крвта).
Хидростатски притисоци во крвните
садови
Хидростатските притисоци на крвта се
предизвикани од силата на гравитационото
артерии во телото на човекот, во исправена
положба, се три пати поголеми во најниските
делови од телото (кај помалите крвни садови и
во венската циркулација се земаат предвид и
вискозните загуби).
Одливот на крв од горниот дел на телото
вертикално надолу (поради разликите во
хидростатските притисоци) кога човекот е во
исправена состојба е спречен од голем број на
физиолошки механизми. Освен работата на
срцето, важна улога има стеснувањето на
венските садови на нозете со што е намалена
способноста овие садови при истегнување да

67
акумулираат крв во текот на еден циклус од
срцевата работа.
Кај здравите луѓе хидростатскиот притисок
во вените и во артериите (лева и десна страна
на телото) е еднаков, со исклучок на некои
случаи. Еден таков случај е при долго стоење
што како последица од разликите во
хидростатските притисоци се манифестира со
несвестица. Тогаш волуменот на крвта во
вените на нозете се зголемува со што се
намалува разликата во притисокот во однос на
срцето и протокот е намален. Со ова може да се
намали и излезниот волумен на крвта од
срцето, а со тоа и протокот на крв низ мозокот.
Разликата меѓу притисоците кои
дејствуваат од внатрешната (рв) и
надворешната (pн) страна на sидот на садот се
нарекува трансмурален притисок (рТ) (види
слика 3.29.): рТ = рв - pн.
Трансмуралниот притисок, во нормални
услови, не влијае врз протокот, бидејќи
ТУРБУЛЕНЦИИ НА ПРОТОКОТ НА КРВТА
Движењето на крвта низ крвните садови,
главно, е ламинарно што е во согласност со
тежнеењето системите за своето
функционирање да трошат минимална
енергија. Исклучок е аортата во која повремено
протокот станува турбулентен.
На пример, со замена на Рејнолдсовиот
број од 2000, критичната брзина за почеток на
турбуленција во аортата со дијаметар од 2 cm,
во согласност со равенката (3-16) е:
Rη 2000  0,04 cm
vkr = = = 38 (3-27)
d 1,05  2 s
каде вискозноста е изразена во единици
g/(cm.s) (од врската: 4·10-3 Pa·s =
4·10-7 (N/cm2)·s = 0,04 g/(cm.s), густината на
крвта во g/cm3. За тело во состојба на
мирување, брзината на крвта во аортата е под
оваа вредност и протокот е ламинарен. Но, со
зголемување на физичката активност се
зголемува протокот во аортата поради што
брзината на крвта може да ја надмине
критичната вредност и протокот да стане
турбулентен. Во другите делови на телото
протокот останува ламинарен, освен ако не
постојат одредени абнормалности во крвните
садови.
Појавата и зачестеноста на турбулентното
движење е проследено со создавање на шумови
кои може да се регистрираат со стетоскоп.
Регистрирањето на тие шумови претставува
разликите меѓу трансмуралните притисоци во
различните делови на васкуларниот систем се
незначителни. На пример, просечен
трансмурален притисок во големите артерии
на раката е околу 100 mmHg, додека, пак, во
лакот на оваа артерија трансмуралниот
притисок се разликува само за околу 2-3
mmHg. За улогата на трансмуралниот
притисок во размената на материите низ
крвните садови ќе биде дискутирано во
поглавје 4.3.4.
Сл. 3.29. Трансмурален притисок
почетна дијагностичка постапка за проценка
на механичката работа на срцето.
Во случај на патолошки промени во
крвните садови, ламинарното движење
преминува во турбулентно.
Проток на крвта при артериосклероза и
аневризма
При артериосклероза артерискиот sид се
задебелува, а артеријата е стеснета со наслаги
од фиброзно ткиво. Оваа состојба може
сериозно да го наруши функционирањето на
циркулаторниот систем, а со тоа и механичката
работа на срцето. Стеснувањето на артеријата
од 50 % (стеноза) се смета за умерено, 60-70 %
се смета за тешко, а стеснувањето над 80 % се
смета за критично.
На слика 3.30. е прикажан протокот на крвта
низ артерија каде во одреден дел има
стеснување, на пример поради напластени
маснотии или атероми.
Сл. 3.30. Крвен сад со стеснување
68
 Ако артеријата е со дијаметар d1 = 2r1, во
делот со наслаги дијаметарот d2 = 2r2 (слика
3.30.), тогаш статичкиот притисок ќе биде
помал. Бидејќи протокот е константен,
применувајќи го законот за континуитет може
да се запише: S1v1 = S2v2, каде S1 и S2 се
напречните пресеци на нестеснетиот и
стеснетиот дел на артеријата, додека v1 и v2 се
соодветните брзини на крвта низ нив. Оттука
произлегува дека брзината на крвта низ
стеснетиот дел ќе биде:
S
v2 = 1 v1 (3-28)
S2
Бидејќи S= (d/2)2π, произлегува дека
брзината се зголемува
обратнопропорционално со квадратот на
дијаметарот на садот. На пример, ако
дијаметарот е намален за три пати, брзината ќе
се зголеми девет пати. Поради зголемената
брзина во стеснетиот дел зголемена е и
кинетичката енергија на протокот. Во овој
случај, 9 пати зголемената брзина ја зголемува
кинетичката енергија пропорционално со v2,
односно за 81 пати. Во согласност со
Бернулиевата равенка за хоризонтална цевка
(равенка 2-11), во стеснетиот дел, за сметка на
зголемениот динамички притисок
(зголемената кинетичка енергија), намален е
статичкиот притисок p2. Така, на пример, ако
во нестеснетата артерија брзината на крвта е 50
cm/s, тогаш во стеснетиот дел брзината ќе биде
450 cm/s. Соодветно на тоа, од Бернулиевата
равенка следува дека, притисокот ќе падне за
околу 80 mmHg, па така притисокот во
стеснетиот дел од артеријата ќе стане понизок
од надворешниот притисок pн.
Трансмуралниот притисок во овој случај ќе
биде со тенденција уште повеќе да ја стеснува
артеријата, па дури и целосно да ја затвори и да
го блокира крвотокот. Кога таква блокада се
јавува во коронарната артерија, која го
снабдува срцевиот мускул со крв, срцето
престанува да функционира.
Стенозата над 80 % се смета за критична,
бидејќи протокот на крв од ламинарен
преминува во турбулентен. Енергијата на
движење на крвта при турбулентно движење е
поголема во однос на ламинарното движење.
Поради тоа се јавува уште поголем пад на
притисокот во однос на претходниот кој беше
пресметан со Бернулиевата равенка.
Турбуленцијата може да предизвика и
механичко оштетување на sидовите на крвните
садови. Како последица од турбуленцијата
може да се откине дел од наслагата кој, носен
со протокот на крвта, може да ја затне
артеријата на друг дел каде има стеснување.
Ако таквото затнување се случи во артеријата
која го снабдува мозокот со крв, ќе се
предизвика мозочен удар.
Наслагите (депозитите) од фиброзното
ткиво ја зголемуваат масата на sидовите на
артеријата и ја намалуваат нејзината
еластичност. Како резултат на тоа,
фреквенцијата на пулсот на артеријата
значително се намалува, честопати и до
неколку стотици херци.
Обратниот процес од стеснувањето на
крвните садови е нивното проширување, што
се јавува при аневризма. Ваквиот проток е
шематски прикажан на слика 3.34.
Сл. 3.31. Крвен сад со аневризма
Брзината на крвта v2 низ делот со аневризма,
каде има проширување (d2), ќе биде помала од
брзината v1 во нејзиниот недеформиран дел.
Поради ова, во делот со аневризма
динамичкиот притисок е намален, а статичкиот
притисок зголемен. Сега статичкиот притисок
е повисок од надворешниот притисок р0 и има
тенденција уште повеќе да го прошири садот
што дополнително ја намалува брзината на
крвта со понатамошно зголемување на
статичкиот притисок итн. Како резултат на тоа,
можно е и кинење на садот.
Мерење на притисок на крвта
Тенденцијата за ламинарното течење на
крвта да премине во турбулентно со
зголемување на брзината на крвта е
искористена за примена на наједноставен,
неинвазивен и денес најприменуван метод за
мерење на крвниот притисок. Методот е познат
како метод на Рива-Рочи (слика 3.32.).
Околу надлактицата (во висина на аортата)
се поставува манжетната која со помош на
пумпа се исполнува со воздух. Под неа е
поставен стетоскопот. Со зголемување на
притисокот во манжетната се стега
надлактицата сè додека не се сопре протокот на
крвта во артеријата која поминува тука.
Со постепено намалување на притисокот во
манжетната, низ артеријата ќе пробие млаз од
крв со голема брзина и движејќи се
69
турбулентно. Стетоскопот во тој момент ќе
регистрира шум, а на манометарот ќе се
прочита вредноста на систолниот притисок.
Понатаму, крвта ќе се движи низ артеријата
турбулентно сè додека притисокот во
манжетната не стане еднаков на дијастолниот
притисок. После тоа во стетоскопот нема
повеќе да се регистрираат шумови (движењето
на крвта е повторно ламинарно).
ОБЈАСНУВАЊЕ НА ГАСНАТА ЕМБОЛИЈА
Капиларноста игра значајна улога при
движење на крвта низ малите крвни садови.
Ако во еден таков крвен сад навлезе или, пак,
се создаде меур од воздух, како последица на
капиларноста може да настане запирање на
крвниот проток. Оваа појава е позната како
гасна емболија. Гасната емболија може да
предизвика сериозни функционални проблеми
па дури и смрт.
Ако крвта во крвниот сад е неподвижна, не
постои разлика во притисоците на краевите од
садот (Δpк = 0), па тогаш внесениот воздушен
меур ќе формира сфера (слика 3.33. а).
Радиусите на менискусите на крвта пред и зад
воздушното меурче се еднакви (r1 = r2), па во
согласност со равенката (3-6) еднакви ќе бидат
и дополнителните (Лапласови) притисоци:
Δp2 = Δp1.
Сл. 3.33. Притисоци при гасна емболија
Сл. 3.32. Принцип на мерење на крвен притисок.
Во реален случај, крвта се движи кон област
со понизок притисок (Δpк ≠ 0), па меурчето се
деформира (слика 3.33. б). Поради
ламинарното движење на крвта, најголема
брзина има слојот во средината на крвниот сад,
па ќе настанат промени на кривините на двата
менискуси:
1) закривеноста на задниот менискус се
намалува со што радиусот r1 се наголемува, а
закривеноста на предниот менискус се
наголемува и r2 се намалува;
2) дополнителниот Лапласов притисок на
меурчето Δp1 ќе биде помал во однос на
дополнителниот притисок Δp2.
Како резултат на тоа, разликата Δp1 - Δp2 ќе
добие негативна вредност, што значи ќе
дејствува спротивно на разликите во
притисоците Δp на крвта (надворешниот
притисок). Кога вредноста на внатрешниот
притисок во меурчето и надворешниот
притисок ќе се изедначат, меурчето ќе застане
и ќе ја попречува циркулацијата на крвта. Така,
доколку дијаметарот на крвниот сад е мал,
може лесно да дојде до негово целосно
затнување. Освен преку отворени рани и преку
инјектирање на лекарства преку безвоздушни
шприцови, гасните меурчиња во крвта може да
се создадат при нагли промени на околниот
притисок, нагло испливување од големи
длабочини при нуркање или нагло искачување
на голема височина со хеликоптер.
70
 III. Примери за самостојна проверка на знаењето

П. 24. Флуиди се: крвните садови со помал дијаметар. Ова појава

а) само гасовите; е позната како:
б) само течностите; а) хематокрит;
в) течности и гасови; б) ефект на sид на крвен сад;
г) само цврстите тела; в) површински напон;
д) само реалните течности. г) гасна емболија;
П. 25. Основна карактеристика на д) ефект на Доплер.
флуидите е дека ја пренесуваат силата: П. 31. Турбулентно течење на крвта низ
а) во правецот на течење на флуидот; кардиоваскуларниот систем:
б) во спротивна насока на течењето на а) не се случува никогаш;
флуидот; б) се случува на одредени места каде што е
в) во секој правец различно; предизвикан голем градиент на брзината на
г) еднакво во сите правци; течењето на крвта;
д) само во правец на дејството на силата. в) се случува при покачена телесна
П. 26. Причина за течење на флуидите е: температура;
г) се случува при услови на голема влажност на
а) сила;
околината;
б) разлика во притисоците;
д) се случува при услови на зголемен притисок
в) хидростатскиот притисок;
во околината;
г) разлика во температурите;
д) нивната вискозност. П. 32. Да се објасни улогата на срцето врз
протокот на крвта низ васкуларниот систем.
П. 27. Која од следниве изјави најдобро го
одразува принципот на Бернулиевата равенка: П. 33. Да се објаснат факторите кои влијаат
врз вискозноста на крвта.
а) Воздух кој се движи со голема брзина
предизвикува низок притисок; П. 34. Да се објаснат притисоците кои се
б) Низок притисок предизвикува движење на јавуваат низ КВС.
воздух со голема брзина; П. 35. Да се објасни улогата на
в) Изјавите а) и б) се подеднакво точни. еластичноста на крвните садови врз протокот
П. 28. Медицинска сестра администрира на крв низ КВС.
инјекција на пациент со хиподермична игла. П. 36. Во согласност со примерот даден во
Колку пати поголем притисок треба таа да поглавје 3.3.5. да се пресметаат критичните
предизвика со палецот на клипот од шприцот брзини на крвта за крвните садови чии
доколку внатрешниот дијаметар на иглата се дијаметри се дадени на слика 3.16.
промени од 0,6 mm на 0,3 mm? Се П. 37. Да се објасни методот на Рива-Рочи.
претпоставува дека двете игли имаат иста
П. 38. Да се објасни појавата на гасна
должина и брзината на проток е иста во двата
емболија.
случаи:
а) 2 пати;
б) 4 пати;
в) 8 пати;
г) 16 пати;
д) 32 пати.
П. 29. Течностите кај кои вискозноста (η)
зависи и од режимот на течење се:
а) нењутнови течности;
б) Њутнови течности;
в) идеални течности;
г) компресибилни течности;
д) некомпресибилни течности.
П. 30. Експериментално е докажано дека
вискозноста на крвта има помала вредност во

71

4.1. Општо за термодинамичките
системи
4.2. Пренос на топлина
4.3. Пренос на маса
4 ТРАНСПОРТНИ ПРОЦЕСИ
Еден од условите за постоење и функционирање на
човечкиот организам е неговата континуирана интеракција
со надворешната средина. Тука е вклучен процесот на
внесување на енергија, на пример преку храната, нејзината
преобразба во други облици на енергија во текот на
процесите кои се одвиваат во организмот, и на крај емисијата
на енергијата во надворешната средина.
Преносот на топлина и преносот на маса се транспортни
процеси. Тие имаат значајна улога во функционирањето на
човечкиот организам и се објаснети во двете поглавја од оваа
тема.
72
4.1. ОПШТО ЗА ТЕРМОДИНАМИЧКИТЕ СИСТЕМИ
Под систем се подразбира множество на
елементи кои се меѓусебно поврзани во една
целина и издвоени од околината. Како систем
може да се разгледува некој гас или смеса од
гасови во затворен сад, група од одредени
хемиски компоненти, клетка, орган, организам
и слично.
Делот од физиката што се занимава со
проучување на енергетските трансформации
во сложените системи во кои како мерка за
размена на енергијата се користат топлинските
процеси се нарекува термодинамика.
Термодинамиката ги проучува
термодинамичките системи. Основни
величини во термодинамиката се работа А (се
мери во џули - Ј) и топлина Q (J).
ТЕМПЕРАТУРА И ТОПЛИНА
За да се разбере поимот топлина, мора да е
јасна структурата на материјата. Материјата е
изградена од атоми и молекули кои се во
континуирано хаотично движење.
Meѓумолекуларните сили во гасовите се
многу слаби поради што молекулите (или
атомите) може да се сметаат за слободни. Тие
се движат хаотично, правците и насоките на
патните линии имаат случаен карактер,
судирајќи се меѓусебно, а и со sидовите на
садот. Покрај тоа што се движат транслаторно,
молекулите на гасот вибрираат и ротираат, исто
така хаотично. Кај цврстите тела, атомите се
меѓусебно врзани, па хаотичните движења се
ограничени. Атомите може само хаотично да
вибрираат, но само околу нивните рамнотежни
положби во кристалната решетка. Состојбата
во течностите е помеѓу овие две крајности. Во
нив молекулите може да вибрираат, но може да
изведуваат и одредени хаотични транслаторни
и ротациони движења. Движењето кое го
изведуваат градбените честички на
материјалот е познато како термичко
движење.
Поради ротационите, вибрационите и
транслаторните движења на атомите и
молекулите, градбените честички во
материјалите поседуваат кинетичка енергија.
Потенцијалната енергија во
атомите/молекулите и потенцијалната енергија
на заемно дејство помеѓу нив, заедно со
нивната кинетичка енергија, ја дефинираат
внатрешната енергија на материјалот
(системот од честички).
Во зависност од заемното дејство со
околината, термодинамичките системи може
да бидат изолирани (не се во заемно дејство со
околината), затворени (разменуваат само
енергија со околината) и отворени
(разменуваат со околината и енергија и
супстанција).
Системите се опишуваат со нивната
состојба. Основната состојба во
термодинамиката е состојбата на рамнотежа.
Термодинамичкиот систем е во рамнотежа ако
термодинамичките величини кои ја опишуваат
неговата состојба не се менуваат со текот на
времето.
Загреаноста на телата е квалитативна
мерка за внатрешната енергија на телата. Кај
потоплите тела, случајните движења на
атомите и на молекулите се со поголеми
брзини отколку кај поладните тела. Затоа,
колку што е потопол предметот, толку е
поголема неговата внатрешна енергија. Од
друга страна, пак, температурата
квантитативно ја изразува загреаноста, а со тоа
и внатрешната енергија. Загреаните тела имаат
повисока температура отколку поладните
(помалку загреаните).
За квантитативното изразување на
температурата во праксата постојат повеќе
температурни скали од кои најширока примена
има Целзиусовата. Во SI, единица за
температура е келвин (K) и е една од седумте
основни единици мерки. Нулата на
Келвиновата скала соодветствува на
апсолутната нула. Температура од апсолутна
нула имаат телата кога во нив не постојат
термички движења на градбените честички
(молекулите и/или атомите. Апсолутната нула
изразена во степени Целзиусови изнесува -
273,16 ºС. Врската помеѓу овие две
температурни скали е дадена со равенката:
T = 273,16 + t (4-1)
На пример, ако на Целзиусовата скала е
прочитана температура од 20 ºС (t = 20 ºС),
тогаш температурата изразена во келвини е:
T = (273,16 + 20) = 293,16 K.
Мерењето на температурата се врши
индиректно. Под индиректно мерење се
подразбира мерење на некоја друга величина
73
(волумен, електричен отпор) која е поврзана со
температурата преку одредена закономерност.
Уредите се нарекуваат термометри.
Средната кинетичка енергија на сите
молекули кои го сочинуваат телото или
средината на микроскопско ниво е користи вонсистемската единица калорија
правопропорционална со температурата на
телото на макроскопско ниво. Теоријата е
позната како молекуларно-кинетичка
теорија на гас.
На сликата 4.1. е прикажан затворен сад
исполнет со гас. Секоја градбена честичка
изведува транслаторно движење сè додека не
се судри со друга честичка или со sидот на
садот. По судирот, промената на насоката и на
брзината имаат случаен карактер. На овој
начин кинетичката енергија се разменува меѓу
честичките, но не само меѓу себе туку и со
sидовите на садот.
Сл. 4.1. Термичко движење на молекулите
На пример, ако sидовите на садот првично
биле потопли од гасот, осцилаторните
молекули на sидовите на садот преку
еластичните судири им предаваат дел од
својата енегија на молекулите на гасот,
односно sидовите на садот му предаваат дел од
својата внатрешна енергија на гасот, поради
што тие се ладат, а гасот се загрева. Важи и
обратното – кога молекулите на гасот им
предаваат дел од својата енергија на
молекулите од кои е направен ѕидот на садот,
гасот се лади, а ѕидот ќе се загрее.
Како последица од судирите со sидовите на
садот, гасот се загрева (или се лади) сè додека
не се изедначат температурите на гасот и на
садот. По тоа не постои нето-размена на
енергија помеѓу sидовите и гасот, односно
постигната е состојба на термичка
рамнотежа. Разменетата енергија меѓу
честичките, предизвикана од разликите во
температурите меѓу нив, е топлина, а самиот
процес е познат како пренос на топлина.
Топлината е енергија која преминува од
едно на друго тело поради нивните разлики во
температурата. Основна единица за топлина во
SI е џул (Ј). Во медицината, особено во
нутриционизмот, како единица за енергија се
(cal). Овие две единици се поврзани:
1 cal = 4,184 J, 1 kcal = 1000 cal = 4184 J.
Количеството топлина кое треба да му се
предаде или одземе на некое тело со маса од 1
kg за да му се промени температурата за 1 ̊ C се
нарекува специфичен топлински капацитет
с. Специфичниот топлински капацитет зависи
од природата на телото/супстанцијата и има
константна вредност при дадена температура.
Ако на некое тело со маса m и со
специфичен топлински капацитет с треба да му
се промени температурата од T1 на T2, (ΔТ=T1-
T2), потребно е количество топлина Q:
Q = cmТ (4-2)
Во равенката 4-2 Q е изразено во J, с во
J/(kg·K) или J/(kg·ºC), бидејќи разликата во
температурата во K е еднаква на разликата во
температурата изразена во ºC, m во kg, а
температурите Т во K (или ºC). Вредностите за
c, изразени во J/(kg·K) и cal/(g· ºC)] за некои
супстанции се наведени во табелата 4-1.
Табела 4-1 Специфичен топлински капацитет
на некои супстанции
c c
Супстанција
[J/(kg K)] [cal/(g· ̊C)]
вода 4187 1
мраз 2010 0,48
протеин 1675 0,40
алуминиум 896 0,214
човечко 3475 0,83
тело
Основна равенка на молекуларно-
кинетичката теорија
Брзината и соодветната кинетичка енергија
на одделните честички во гасот се разликуваат
во широк опсег, па затоа се претставуваат како
средни вредности. Со претпоставка дека сите
молекули во гасот имаат еднаква средна
енергија, тогаш со множење на бројот на
молекулите може да се определи и средната
енергија на целиот гас.
Внатрешната енергија е во форма на
кинетичка енергија, па затоа и добиената
74
средна кинетичка енергија Ek ср.
пропорционална на температурата:
 mv 2  3
Ek ср. =   = kT (4-3)
 2 ср. 2
Пропорционалноста е постигната, со бројот
3/2 и Болцмановата константа k =1,38.10-23 J/K.
ПРВ ЗАКОН НА ТЕРМОДИНАМИКАТА
Термодинамиката ја проучува врската
помеѓу топлината, работата и преносот на
енергија. По повеќедецениско искуство со
топлинските појави, научниците формулираа
два фундаментални закони како основа на
термодинамиката.
Првиот закон на термодинамиката (потврда
на законот за зачувување на енергијата во
термодинамички системи) наведува дека
енергијата, топлината, е конзервирана; тоа
значи дека која било форма на енергија може да
биде преобразена во друга, но енергијата ниту
може да се создаде ниту да се уништи. Ова
подразбира дека вкупната сума од енергиите во
универзумот е константна.
Вториот закон е покомплексен од првиот и
се интерпретира на повеќе начини, но општо
може да се каже дека ги одредува условите кога
тие преобразувања на енергијата се возможни.
Прв закон на термодинамиката
Еден систем е во рамнотежа доколку и
неговата внатрешна енергија не се менува со
текот на времето. Внатрешната енергија U на
системот може да се промени со вршење на
работа на системот врз околината, за сметка на
донесена или одземена топлина Q во/од
системот.
Ако во некој систем со внатрешна енергија
U1 се донесе количество топлина Q, тогаш
системот ќе премине во нова состојба
карактеризирана со нова вредност на
внатрешната енергија U2. Количеството
топлина кое се предава во системот се троши
за промена на внатрешната енергија
U2 - U1 = ∆U и за работа А која ја врши системот
за совладување на надворешните сили, што
може и математички да се запише:
Q = U + A (4-4)
Равенката (4-4) е математичката форма на
првиот принцип на термодинамиката. Во
неа сите три величини се изразуваат во
единици за енергија (џули) од што произлегува
дека е една форма на законот за зачувување на
е Брзината v во равенката е позната и како
термичка брзина. Равенката 4-3 е основна
равенка на молекуларно-кинетичката теорија
на гасот и ја дава зависноста на апсолутната
температура изразена во келвини
(макроскопска величина) и внатрешната
енергија на гасот (микроскопска величина).
енергијата. Според него, енергијата на
системот може да се промени само преку
примање/оддавање енергија од/во околината во
форма на работа или топлина.
U = Q − A
Ако системот не врши работа, тогаш
промената на внатрешната енергија ќе се
должи само на донесената топлина, односно
U = Q , а ако нема надворешна енергија,
промената на внатрешната енергија на
системот е:
U = − А .
За разлика од другите форми на енергии кои
целосно може да се преобразат една во друга,
кај топлинската енергија, заради нејзиниот
статистички (случаен) карактер, тоа не е
можно. За да се разјасни ова, ќе се искористи
повторно еден пример со гас. Гас во сад со
подвижен клип (слика 4.2.) се загрева. Со
загревањето се зголемува кинетичката енергија
на градбените честички на молекулите на
гасот, а со тоа се зголемува температурата на
гасот и, следствено, внатрешната енергија на
системот.
Сл. 4.2. Илустрација за првиот закон на
термодинамиката
Молекулите на гасот со зголемената
енергија се движат хаотично и се судираат со
површината на клипот S, дејствувајќи со сила
F = pS врз него. Ако врз клипот не дејствува
спротивна надворешна сила, тогаш клипот под
дејство на F ќе се придвижи кон десно за
извесно растојание.
75
 На овој начин, донесената топлина се
преобразува во работа преку промената на
внатрешната енергија на гасот. Но, треба да се
напомене дека поради хаотичното движење на
молекулите на гасот, само оние молекули кои
се судираат со клипот дејствуваат со сила врз
него и само нивната кинетичка енергија се
преобразува во работа. За да може донесената
надворешна топлина целосно да биде
преобразена во работа, сите молекули на гасот
би требало да се движат и да се судираат само
во правец на клипот. Во систем со огромен број
на молекули, ова е сосема малку веројатно.
Веројатноста за целосно преобразување на
топлината во работа, во согласност со вториот
закон за термодинамиката е невозможна.
Уделот на внесената енергија во системот
искористен за вршење работа се изразува преку
енергетската ефикасност η. Енергетската
ефикасност се изразува во проценти и
претставува однос помеѓу извршената работа и
внесената енергија (во случајов топлината Q):
А
=  100% (4-5)
Q
Кај сите системи во природата, ефикасноста
е многу помала од максималната вредност
100 %. Главната причина за тоа е што голем
дел од донесената надворешна енергија се
троши за промена на внатрешната енергија на
системот.
Термодинамика на човечкиот организам
Еден од условите за постоењето и
функционирањето на живите организми како
системи е нивното континуирано заемно
дејство со надворешната средина. Човечкиот
организам е отворен сложен термодинамички
систем, што подразбира внесување на енергија
од надворешната средина, нејзино
преобразување во други форми на енергија, но
и емисија на енергијата назад во надворешната
средина.
Основен извор на енергија во организмот за
извршување на сите форми на работа е
хемиската енергија добиена од храната. Во
текот на низа оксидативни процеси, хемиската
енергија се преобразува во топлинска која е
енергија на метаболизмот. Енергијата на
метаболизмот се користи за функционирање на
организмот, при што организмот врши
внатрешна и надворешна работа. Внатрешната
работа (базалниот метаболизам) се врши за
функционирање на одделните органи,
контракција на мускулите и движењето на
флуидите, додека надворешната работа се
врши за движење на локомоторниот систем,
спротивно на дејството на гравитационата
сила.
Кај човекот, хемиската енергија што се
внесува преку храната се преобразува во
топлинска и во механичка енергија.
Топлинската енергија ја вклучува енергијата на
метаболизмот Qm што се генерира во телото, и
топлинските загуби Qz, односно топлината што
излегува од телото. Во согласност со првиот
закон на термодинамиката, за промената на
внатрешната енергија во човечкиот организам
може да се запише:
U = Qm + Qz − A (4-6)
Како што беше споменато, во медицината, а
со тоа и во диететиката, енергијата се изразува
во kcal, што претставува единица за
енергетската вредност на храната. Заради
конзистентност со литературата, и овде ќе биде
користена таа единица. Исто така, промените
на енергијата во човечкиот организам обично
се изразуваат во единица време, односно преку
нивната моќност. Познато е дека 1 J/s =1 W,
што изразено преку cal e:
1 W = 0,23 cal/s = 0,86 kcal/h или
1kcal/h = 1,162 W.
Делот на енергијата која се троши за
вршење на надворешна работа е мал во
споредба со енергијата потребна за
функционирање на внатрешните органи. Во
услови на целосно мирување, на просечен маж
му се потребни околу 92 kcal/h, односно 107 W.
За просечниот женски организам потребната
енергија за одржување на основните функции
на организмот е нешто помала. Потребната
енергија, исто така, е во функција и од масата,
висината и температурата на телото.
Величината со која се изразува минималната
потребна енергија за функционирање на
базалниот метаболизам се нарекува брзина на
базалниот метаболизам (BMR).
Процентуалната потрошувачка на енергијата
за основните функции на некои органи
изнесува: кај скелетните мускули (18 %), кај
срцето (7 %), мозокот (19 %), црниот дроб и
слезинката (27 %) и кај бубрезите (10 %). Со
зголемување на физичката активност се
зголемува и брзината на базалниот
метаболизам.
Како и во сите други системи во природата,
така и во човечкиот организам ефикасноста е
многу помала од максималната вредност – 100
%. Ефикасноста на човечкиот организам е
ограничена, пред сѐ, од ефикасноста на
мускулите при преобразувањето на енергијата
внесена преку храната во корисна работа.
76
Мускулот сам по себе може да има ефикасност физичка активност возење велосипед
помеѓу 25 и 30 %. Ефикасноста на организмот ефикасноста може да достигне до 20 %.
во целина е секогаш помала од ефикасноста на Вишокот на топлина од човечкиот
индивидуалните мускули. Нејзината организам се ослободува преку топлинските
вообичаена вредност е околу 10 %. За физички транспортни процеси, за што ќе стане збор во
добро подготвен организам, на пример, при продолжение.

77
4.2. ПРЕНОС НА ТОПЛИНА
Кога еден гас е во рамнотежна состојба, тогаш притисокот, температурата и концентрацијата
на молекулите во целиот волумен не се менуваат со текот на времето. При нарушување на
рамнотежата, во системот се случуваат транспортни процеси. Во транспортните процеси може
да се пренесуваат маса, импулс, енергија итн.
Транспортните процеси се случуваат во нерамнотежните термодинамички системи и имаат за
цел да го доведат системот во рамнотежна состојба. Тоа значи дека за да настане транспортен
процес мора да постои нарушување на рамнотежата, односно да постои градиент кај некоја
величина во тој стистем.
Флуидите се движат поради постоење на градиент во притисокот, преносот на топлина е
резултат на постоење на градиент на температурата, а дифузијата е транспортен процес во кој се
пренесува маса поради постоење градиент на концентрацијата.

МЕХАНИЗМИ НА ПРЕНОС НА ТОПЛИНА

По дефиниција, преносот на топлина од Kaj топлоспроводливоста, топлината се

едно тело на друго или од едно тело на дел од
другото тело без притоа да се врши работа се
нарекува пренос на топлина. Според вториот
принцип на термодинамиката, преносот на
топлина се одвива од тело со повисока
температура кон тело со пониска температура.
Преносот на топлина ќе трае сè додека не се
изедначат температурите на телата, односно
додека не сe постигне термичката рамнотежа.
За колку време ќе се постигне термичката
рамнотежа зависи од брзината на пренос на
енергијата што, пак, зависи од разликите во
температурата, плоштината на допирната
површина и структурата на средините низ кои
се пренесува топлината.
Преносот на топлина може да се реализира
на три начини и тоа преку
топлоспроводливост, конвекција и зрачење.
Топлоспроводливост
Топлоспроводливост е процес на пренос на
топлина меѓу тела што се допираат или меѓу
делови од телото, доколку меѓу нив постои
разлика во температурата.
На сликата се прикажани две тела со
различни температури T1 и Т2 кои меѓусебно се
допираат преку плоштината S.
Сл. 4.3. Топлинската енергија се пренесува на
растојание x преку допирната површина S на
телата
пренесува преку меѓусебните судири на
молекулите од средините. Колку што е
поголема температурната разлика (Т2 - Т1),
толку ќе биде поголема разликата во средните
кинетички енергии на молекулите. Тоа значи
дека молекулите ќе имаат поголема разлика во
брзините, па во судирите ќе разменуваат
повеќе енергија, односно процесот на
топлоспроводливост ќе биде побрз. Од друга
страна, пак, растојанието x преку кое треба да
се пренесе енергијата игра улога. На пократки
растојанија преносот на енергија ќе биде
побрз. Понатаму, колку што е поголема
плоштината на допирната површина S на двете
тела, толку ќе биде поголем бројот на судирите
во единица време, а со тоа ќе се донесе/однесе
поголемо количество топлина во единица
време. Некои тела спроведуваат топлина
подобро од другите. Добри спроводници на
топлина се, главно, металите кои имаат голем
број на слободни електрони кои движејќи се
слободно низ кристалната структура
значително го забрзуваат процесот на
изедначување на температурите. Најмала
топлоспроводливост имаат гасовите, а особено
сувиот воздух. Влажноста значително ја
подобрува топлоспроводливоста.
Погоре кажаното, всушност, го претставува
законот на Фурие за топлоспроводливост кој во
математичка форма е:
Qt T −T
= −ht S 2 1 (4-7)
t x
каде Qt е енергијата што се пренесува преку
топлоспроводливоста (во Ј) во единица време
t (s), a ht е коефициент на топлоспроводливост
на материјалот во W/(m K). Знакот минус
укажува на тоа дека топлинската енергија се
пренесува спротивно на растот на

78
температурата, односно од средината со Qk
повисока кон средината со пониска = −hk S (T2 − T1 ) (4-8)
t
температура.
каде Qk е енергијата што се пренесува преку
конвекција (во Ј) во единица време t (s), a hk е
Табела 4-2 Коефициент на топлоспроводливост коефициент на конвекција на флуидот
на некои материјали W/(m2 K) кој обично е во функција од брзината
на конвекционата струја (протокот).
Материјал ht
[W/(m K)] Зрачење
бакар 380 Електричните полнежи кои се движат во
стакло 0,80 својата околина создаваат променливо
коска 1,16 електромагнетно поле. Енергијата на тоа поле
вода 0,59 низ просторот се пренесува во вид на
мускулни ткива, крв 0,59 електромагнетни бранови кои се движат со
брзина еднаква на брзината на светлината.
човечка кожа 0,96
Како резултат на внатрешната енергија,
масно ткиво 0,20 градбените честички од материјалните
облека 0,04 средини изведуваат хаотично движење.
воздух (на 25 °C) 0,02 Поради движењата на позитивно
наелектризираните јадра и негативно
наелектризираните електрони, во нивната
околина се создаваат променливи
Конвекција (струење) електромагнетни полиња. Енергијата на
Овој тип на пренос е карактеристичен за електромагнетните полиња низ просторот се
флуидите. Ветровите и морските струи се емитира во вид на електромагнетни бранови
пример за пренос на топлина со слободна (зрачење). На овој начин, внатрешната енергија
конвекција. Ако конвекцијата се изведува под се преобразува во електромагнетна.
дејство на надворешни механички сили, тогаш Емитираната електромагнетна енергија низ
станува збор за присилена конвекција. просторот што е резулат на термичките
Разладните уреди работат на принципот на движења во средината е наречена термичко
пренесување на топлината со присилена зрачење.
конвекција. Бидејќи станува збор за пренос на Поради намалувањето на внатрешната
топлина остварен преку пренос на маса на енергија, материјалот (средината) се лади.
флуидот на макроскопски растојанија, овој Емитираната енергија од телото по пат на
начин е многу поефикасен во однос на зрачење е правопропорционална со брзината
топлоспроводливоста. на движењето на полнежите (градбените
Слободната конвекција се јавува како честички). Поради тоа, колку што е повисока
последица на разликите во густините во температурата на телото, толку повеќе од него
одделните делови на флуидот со различни ќе се емитира енергија. Емитираната енергија
температури. Во гравитационо поле потоплите со зрачење Qz во единица време t, од единица
(поретките) слоеви се издигаат, а поладните површина на тело S со температура T, позната
(погустите) слоеви се спуштаат. Како резултат како емисиона зрачна способност, се
на ова, се јавуваат и разлики во притисоците определува со изразот:
поради кои флуидот тече од погустиот кон Qz
пореткиот слој, предизвикувајќи =  T 4 (4-9)
St
конвекциони струи кои се јавуваат сѐ додека
не се изедначат температурите. Кога каде σ = 5,67 10-8 W m-2 K-4 е Штефан-
конвекционата струја која пренесува Болцмановата константа, a ε е емитанција на
топлинска енергија ќе дојде во контакт со површината која зависи од температурата на
некое цврсто тело, таа ќе му предаде дел од телото и од природата на површината.
својата енегија со што ќе ја зголеми неговата Вредноста на ε варира во опсег од 0 до1.
внатрешна енергија. Бидејќи електроните се многу полесни, а со
Пренесената енергија по пат на конвекција тоа и повеќе подвижни, тие ќе емитираат
во единица време се определува според повеќе енергија отколку јадрата кои се
изразот: помасивни и помалку подвижни. При
релативно пониски температури, брановите

79
должини на емитираното зрачење се подолги и
обично се во областа на невидливата
(инфрацрвената) светлина. Со зголемување на
температурата (т.е. внатрешната енергија) на
телото, брановата должина на зрачењето се
намалува. На високи температури дел од
електромагнетното зрачење е од областа на
видливата светлина од спектарот на
електромагнетното зрачење, па телата светат
(тие се извори на светлина).
Кога електромагнетното зрачење ќе падне
врз некој предмет, тоа предава енергија на
наелектризираните честички во средината
поради што им се наголемува нивната
кинетичка енергија. На овој начин
електромагнетната енергија од зрачењето се
преобразува во внатрешна енергија на телото
(или средината). Колку енергија од зрачењето
ќе биде апсорбирана во материјалот зависи од
неговиот состав.
Некои материјали, како што е црниот плиш,
апсорбираат поголем дел од упадното зрачење
поради што лесно се загреваат. Други
материјали, како што е, на пример, стаклото, го
пренесуваат зрачењето без да апсорбираат
многу од него. Металните површини, исто
така, повеќе го рефлектираат зрачењето
отколку што го апсорбираат.
Трансмитирачките и рефлектирачките
РЕГУЛИРАЊЕ НА ТЕЛЕСНАТА ТЕМПЕРАТУРА КАЈ ЧОВЕКОТ
Кај луѓето и кај преостанатите топлокрвни
животни телесната температура се одржува на
речиси константно ниво преку системот за
терморегулација. Човечкото тело содржи
рецептори осетливи на температура
(терморецептори) лоцирани на различни
локации, како што се кожата, хипоталамусот,
средниот мозок, ’рбетниот мозок и специфичниот топлински капацитет. Така, за
абдоминалната празнина. Тие реагираат на
топло или на ладно и испраќаат информации
до хипоталамусот кој го контролира одговорот
на телото.
Размена на топлина во организмот
Телесната температура е повисока од
околината, бидејќи телото постојано генерира
топлина како резултат на метаболитските
процеси. Ако не беше така, телото многу брзо
би се ладело изедначувајќи ја температурата со
околината. Во текот на метаболитските
процеси дел од енергијата се преобразува во
работа, а дел во топлина. Промената на
температурата во единица време, во зависност
материјали обично многу тешко се загреваат
по пат на зрачење.
Емисијата и апсорпцијата на зрачењето се
поврзани појави; површините што се добри
апсорбери, исто така, се и добри емитери и
може да имаат вредност на емитанцијата ε
блиску до 1. Спротивно на тоа, површините
што не апсорбираат зрачење се слаби емитери
со ниска вредност на емитанцијата.
Ако тело со температура T1 се наоѓа во
средина со температура Т2, и телото и
средината ќе емитираат и ќе апсорбираат
топлина. Емисионата зрачна способност ќе
биде  T14 и апсорбираната енергија од
единица површина од средината, во единица
време ќе биде  T2 4 . Вредностите за ε и σ се
исти и за емисија и за апсорпција.
Ако одредено тело е со повисока
температура T1 во однос температурата на
средината Т2 во која се наоѓа, тогаш
емитираната топлина од телото по пат на
зрачење ќе биде:
 Qz 
  =  (T1 − T2 ) (4-10)
4 4
 St вк.
Ако температурата на одредено тело T1 е
пониска од температурата на средината Т2,
тогаш телото ќе ја апсорбира енергијата дадена
со изразот.
од BMR (брзината на базалниот метаболизам),
се пресметува во согласност со равенката:
Т 1 Qm BMR
= = (4-11)
t cm t cm
каде Qm/t =BMR e топлината од базалниот
метаболизам Qm во единица време, a c е
возрасен човек со маса 70 kg, со
BMR =1680 kcal/ден (81,4 W) и
c = 3470 J/(kg °C) = 0,83 kcal/(kg °C), порастот
на температурата ќе биде околу 1 °C/h.
Во состојба на мирување, BMR има пониска
вредност, оддавањето на топлина во околината
е поголемо и се намалува температурата на
телото. Потенцијално, сериозното намалување
на основната температура на телото под
нормалните 37 °C е познато како хипотермија.
Спротивно на ова, ако BMR ја надмине
брзината на оддавање на топлина од телото,
тогаш нормалната температура на телото се
зголемува. Потенцијално, сериозното
зголемување на основната температура на
80
телото над 37 °C е познато како хипертермија и Размена на топлина со надворешната
топлотен удар. средина
Поголемиот дел од топлината се создава На сликата 4.4. се прикажани процесите кои
длабоко, далеку од надворешната површина на се вклучени во регулацијата на температурата
телото. За да се ослободи од телото, топлината на човечкото тело. Освен преносот на топлина
прво мора да се спроведе до кожата. кој се случува внатре во организмот, пренос на
Спроведувањето е управувано од постоењето топлина се случува и меѓу телото и околината.
на разлики во температурите. Температурата За да се случи пренос на топлина од телото
на кожата (раководена и од надворешните преку кожата во надворешната средина,
услови, обично се зема да е 34 °С) е пониска од температурата на кожата мора да биде пониска
внатрешната телесна температура (37 °С). од внатрешната телесна температура.
Создадената топлина во телото се пренесува до
Кожата е во контакт со околината директно
кожата преку (1) топлоспроводливоста низ
или, пак, преку облека. Коефициентот на
ткивата и (2) преку присилена конвекција низ
топлоспроводливост на воздухот и облеката е,
крвотокот.
главно, многу мал (види табела 4-2). Поради
Преносот на топлината во организмот се ова, ладењето на телото по пат на
одвива главно преку крвта, бидејќи ткивата, топлоспроводливост е многу мало во споредба
особено слабо прокрвените, се лоши со другите механизми. Во случај кога кожата е
спроводници на топлина. На пример, преносот во контакт со добар термички спроводник, на
на топлина по пат на топлоспроводливост низ пример метал, тогаш значителна количина на
масното ткиво ht = 0,20 W/(m K), со дебелина топлина ќе биде ослободена од телото по пат
1 cm, при температурна разлика од 3 К (меѓу на топлоспроводливост, ако температурата на
внатрешноста на телото и кожата) и просечна металот е пониска од температурата на кожата.
допирна површина од 1,7 m2. би бил:
Qt W 1,7 m 2  3 K kcal
= 0, 20 −2
= 102 W =88
t m K 1  10 m h
каде 1 W = 0,86 kcal/h.
Многу поефикасен пренос на топлина во
човечкиот организам е преку крвотокот.
Создадената топлина, од ткивата се предава на
крвта по пат на топлоспроводливост. Во овој
случај процесот на топлоспроводливост е
релативно брз затоа што растојанијата помеѓу
капиларите и клетките кои генерираат топлина
се многу мали. Загреаната крв се движи кон
површината на кожата и по пат на
топлоспроводливост ѝ ја предава нејзе
топлината.
Ако од некои причини внатрешната телесна
температура и/или температурата на кожата
станува прениска, крвните садови во
непосредната близина на кожата се стеснуваат Сл. 4.4. Терморегулација во човечкото тело
намалувајќи го волуменот на крвта кој
пристига до кожата. Овој одговор, наречен
вазоконстрикција, ја намалува брзината на Кога кожата е во директен контакт со
загуба на топлина од телото, не дозволувајќи ѝ воздухот (или, пак, со друг флуид) од
на кожата да се излади. За да се зголеми околината, размената на топлина се одвива
брзината на загуби на топлина, кога телото е преку конвекционите струи. Ослободената
претопло, тогаш снабдувањето со крв на енергија по пат на конвекција во единица време
кожата се зголемува со вазодилатација. Во од човечкото тело преку кожата во околината е:
овој случај крвните садови се шират, Q
површината им се зголемува, а телото се лади. − c = hc S (Tк − Tо ) (4-12)
t
Пресметките на преносот на топлина со
конвекција се често пати комплицирани
поради движењето на флуидите. На пример, во

81
случај кога движењето на воздухот во
околината е занемарливо, коефициентот на
конвекција на нормално облечено човечко тело
изнесува hc  2,7 W/(m2 K). Оваа вредност е
поголема за полесна, и помала за потешка
облека. Понатаму, во присуство на ветер таа hc
расте, во зависност од брзината на ветерот (v):
hc = 8,3v 0,5 .
За да се пресмета ослободената енергија во
единица време со зрачење од површината на
човечкото тело преку кожата, се применува
равенката:
Q
− z =  к Tк 4 Sк (4-13)
t и кај човекот се јавува субјективното чувство
каде σ = 5,67 10-8 W m-2 K-4 е Штефан-
Болцманова константа; εк е емитанција на
кожата (или облеката), нејзината вредност
обично се зема за 0,95; Тк е температура на
кожата која изнесува околу 34 °C = 307 К; Sк е
средната вредност на површината на кожата на
човечкото тело и изнесува околу 1,85 m2.
Знакот минус во равенките (4-12) и (4-13)
означува дека температурата се оддава, а не
дека вредноста е негативна. Со замена на
познатите вредности во горната равенка
произлегува дека загубите на енергија со
зрачење изнесуваат Q/t = 932 W = 801 kcal/h.
Бидејќи телото истовремено емитира и
апсорбира енергија од околината, кога
разликата во температурите на кожата и
околината е многу помала (Тк - То << Тк),
вкупната ослободена енергија преку зрачење
од површината на телото се пресметува:
 Qz 
  = hz Sк (Tк − Tо ) , (4-14)
 t вк.
каде hz = 4 Tк 3 е термички коефициент на
површинска зрачна спроводливост. При
температура на кожата од 34 °C,
hz  6,5 W/(m K).
2
Човечкото тело се ослободува од вишокот
на топлина и по пат на испарување. За
испарување на 1 l вода е потребна топлинска
енергија Q = 2,26 MJ = 540 kcal.
Потењето е многу ефикасен механизам за
ладење на телото, бидејќи топлинската
енергија на испарувањето на водата е големо.
Телото се лади само кога ќе испари потта, а не
кога ќе се избрише. Овие загуби обично се
околу 8 W (7 kcal / h).
Губењето на топлина со испарување на
водата од кожата е единствен начин на ладење
на телото кога температурата на околниот
воздух е над 37 °C. Во вакви услови загубите
може да се и над 17 W.
Во нормални услови, во процесот на
дишење вдишаниот воздух е поладен во однос
на телесната температура. Тој се загрева и
потоа се издишува; ова е, исто така, механизам
на ладење на телото. Исто така, вдишаниот
воздух е релативно сув, а издишаниот е заситен
со водена пареа. Бидејќи водената пареа е
формирана со испарување на водата, ова е
уште еден начин на ладење.
Во услови на високи температури и висока
влажност во околината, овој процес е нарушен
дека температурата на околината е повисока
отколку што е. Влажноста ја намалува
брзината на загуба на топлина од телото
бидејќи при зголемена влажност доаѓа до
намалување на воздушниот проток од телото
во воздухот, а со тоа се намалува испарувањето
на потта. Истовремено, поради намалената
разликата во притисоците, намалена е и
брзината на респираторните загуби на
топлина.
Во услови на мирување, зрачењето е
доминантен механизам преку кој 54 - 60 % од
вишокот на топлина се емитира од телото:
преку топлоспроводливоста и конвекцијата на
воздухот од телото се ослободува околу 25 %,
преку испарување на водата при дишењето 7 %
и преку потењето 7 %. Во услови на зголемена
физичка активност, вкупните загуби се
зголемуваат, процентуалната застапеност на
ослободувањето на топлина со зрачење паѓа на
околу 5 %, се намалува придонесот на
топлоспроводливоста и конвекцијата на 15 %,
додека, пак, 80 % од загубите на топлина се
преку дишењето и потењето.
82
 ТЕМПЕРАТУРАТА НА ЧОВЕЧКОТО ТЕЛО
Температурата на човечкото тело се
одржува константна поради физиолошките
механизми на терморегулација, при што телото
постојано разменува топлина со околината.
Температурната распределба на телото не е
рамномерно распределена што е последица од
нееднаквата продукција на топлина во разните
делови (органи) на организмот, од нивната
геометрија, како и од различната
топлоспроводливост на одделните делови.
Сл. 4.5. Температури во различни делови од
човечкото тело во ладна околина (<10 °C)
Вредностите на температурата се
симетрични во однос на надолжната оска на
телото. Температурата на екстремитетите е
обично пониска од другите делови на телото и
зависи не само од температурата на околината
туку и од состојбата на циркулаторниот
систем. Понатаму, воспалителните процеси,
неоплазми, значително ја менуваат локалната
температура.
Во услови на мирување, најголем процент
од загубите на топлина се должи на
топлинското зрачење кое е од областа на
инфрацрвеното зрачење, со бранова должина
(λ) од 4 до 50 μm. Токму оваа појава е
искористена во дијагностичкиот метод наречен
термографија.
Температурата се определува индиректно,
преку мерење на емитанцијата ε на мали
делови од кожата. Поради силната зависност
на емитанцијата на телото од температурата (ε
~ T4), дури и малата промена на температурата
на површината предизвикува значителна
промена во ε. Современите термографски
уреди овозможуваат термографски слики
(термограми) од кои може да се регистрираат
температурни разлики со точност од 0,1 °C.
Сл. 4.6. Термограми
Главна предност на термографијата е евтин
и апсолутно безопасен дијагностички метод во
кој се регистрира топлинското зрачење од
човечкото тело без никакви контраиндикации.
Може да послужи како средство за масовно
профилактичко испитување на населението,
бидејќи овозможува идентификација на
промените во распределбата на температурата
на површината на телото уште во раните фази
на патологијата.
83
4.3. ПРЕНОС НА МАСА
Покрај топлоспровидливоста, преносот на супстанција е еден од значајните транспортни
процеси неопходни за функционирањето на сите живи организми. Некои од начините и
механизмите се разгледани во ова поглавје.
ВИДОВИ НА СМЕСИ
Кога две супстанции се еднакво
распределени во сад или во една средина,
тогаш тие формираат смеса. Смесата може да
биде формирана од супстанции во која било
физичка состојба – гасна, течна или цврста.
Познавањето на флуидните смеси е важно,
бидејќи голем дел од човечкото тело е сочинето
од сложени раствори и од други смеси.
Течните раствори се сочинети од
растворувач и растворена супстанција, каде
растворувачот е во течна форма, а растворената
супстанција може да е во цврста, течна или
гасна состојба. Растворливоста на одредени
сустанции со даден растворувач е различна.
Водата е растворувач во растворите сочинети
во клетките и ткивата. Многу хемиски
супстанции, како и кислородот и јаглерод
диоксидот, се растворливи во вода.
Кристалоиди се раствори на јони со мали
молекулски маси во вода. Пример за
кристалоиди во човечкото тело се Na+, Cl-, K+ и
Ca++.
Ако супстанцијата што се меша со течноста
е нерастворлива, таа останува во својата
првична форма. Според физичката состојба на
растворената супстанција станува збор за
суспензија или за емулзија.
Во случај на суспензија, супстанцијата во
течноста останува во цврста состојба, а во
случај на емулзии таа е течност.
ДИФУЗИЈА
Како резултат на постоење на разлики во
концентрациите меѓу две средини, настанува
процесот на пренос на маса, односно процесот
на дифузија. Дифузијата е спонтан процес. Ако
супстанцијата се пренесува без препреки меѓу
двете средини, процесот се нарекува слободна
дифузија, а ако се одвива низ порозни
препреки, тогаш станува збор за неслободна
дифузија.
Слободна дифузија
Ако во едниот дел од волуменот во кој се
наоѓа супстанцијата се наоѓаат молекули со
повисока концентрација во однос на другиот
Суспензиите се делат во две групи според
големината на честичките на супстанциите.
Ако честичките на супстанцијата се толку
големи што со тек на времето ќе се исталожат,
таа се нарекува нормална суспензија. Ако
честичките се толку мали што не се таложат со
тек на времето, тогаш станува збор за
колоидна суспензија. Супстанциите во
колоидните суспензии се нарекуваат колоиди.
Протеините во крвната плазма се пример за
колоиди.
Во емулзиите течноста е присутна во форма
на капки. Емулзијата може да биде привремена
или трајна. Пример за привремена емулзија е
масло измешано со вода. По некое време,
капките од масло се собираат и ќе формираат
слој на површината на водата. Пример за
постојана емулзија е млекото.
Крвта е сложена мешавина која се состои од
раствори, суспензии и емулзии. Тоа е нормална
суспензија на крвните клетки, колоидна
суспензија на плазма и протеини, раствор на
електролити и емулзија на маснотии.
Компонентите на смесата се движат на
различни начини, независно едни од други,
преку процесите на дифузија, осмоза,
филтрација и активниот транспорт. Секој од
овие процеси игра значајна улога за нормално
функционирање на клетките, а со тоа и за
човечкиот организам.
дел (слика 4.7.), ќе почне процесот на дифузија.
Дифузијата е последица од хаотичното
(термичко) движење на молекулите.
Сл. 4.7. Молекулите се пренесуваат на растојание x
преку допирната површина S на средините
84
 Молекулите се движат хаотично и
изминуваат растојанија чија средна вредност е
l пред да се судрат со друга молекула. Средното
растојание l се нарекува слободен пат. Како
последица од сударот, правецот и насоката на
движење на молекулата е променет. После
извесен број на судири молекулата, сепак, ќе
измине одредено растојание x од почетната
точка. Од статистичката анализа, следува дека
после n судири, x ќе биде x = l n . Времето (t)
за кое молекулата со средна брзина v ќе го
измине растојанието x, е дадено со равенката:
x2
t= (4-15)
lv
Процесот на дифузија е бавeн процес.
Поради поголемата подвижност на молекулите
тој е најбрз кај гасовите, потоа следат
течностите, и на крај се тврдите тела кај кои
дифузијата е најбавна и речиси
незабележителна.
На пример, слободниот пат на молекулите
во течностите е мал, l = 10−8 cm (ова е
приближното растојание меѓу атомите во
течностите), додека, пак, брзината зависи од
нивната маса и температурата. На собна
температура, брзината на лесните молекули е
некаде околу v = 104 cm/s . Со замена на овие
вредности во равенката се добива дека за да
може молекулата во течноста да дифундира 1
cm, потребни се 2,8 часа. Но, од друга страна,
пак, за да дифундира на растојание 10−3 cm ,
што е типична вредност на димензија на
ткивна клетка, потребно е само 10−5 s.
За вредноста на масата m што со дифузија
ќе се пренесе во единица време t (брзина на
дифузијата) важи експериментално
потврдениот закон на Фик, даден со
релацијата:
m c −c
= − DS 2 1 (4-16)
t x
каде D е коефициент на дифузија изразен во
m2/s, концентрациите с изразени во mol/m3,
растојанието x во m, а плоштината S на
допирната површина во m2. Знакот минус
значи дека процесот се одвива од повисока кон
пониска концентрација.
Вредноста на D зависи од типот на
молекулите и од средината низ која се движат.
Молекулите со поголема маса имаат помал
коефициент на дифузија и обратно.
Константата на дифузија расте и со
зголемување на температурата, што е
предизвикано од зголемувањето на средната
кинетичка енергија на молекулите.
Според равенката (4-16), брзината на
дифузијата е пропорционална со градиентот на
концентрацијата (c2 - c1)/x, и површината S низ
која се одвива процесот на дифузија. Со други
зборови, дифузијата ќе биде побрза за
поголеми разлики во концентрацијата на
помали растојанија и низ поголем напречен
пресек. Услов да настане дифузија е да постои
разлика во концентрациите на супстанциите.
Процесот на дифузија ќе трае сѐ додека не се
изедначат концентрациите низ целиот
волумен, односно кога c2 - c1=0.
Повеќето од хранливите материи се
транспортираат од алиментарниот канал до
крвта и од крвта до ткивата по пат на дифузија.
Исто така, транспортот на кислородот од
белите дробови во крвта и од таму до ткивата,
како и на јаглеродниот диоксид од ткивата
преку крвта до белите дробови, се одвива по
пат на дифузија.
Неслободна дифузија
За разлика од слободната дифузија која се
одвива кога две супстанции се во директен
контакт, неслободната дифузија се јавува кога
меѓу супстанциите се наоѓа порозна мембрана.
Условот повторно е двете супстанции да се со
различна концентрација. Неслободната
дифузија кај гасовите е позната како ефузија, а
кај течностите осмоза и дијализа.
Кај течностите, ако растворувачот е вода,
тогаш процесот е осмоза, а доколку станува
збор за друг растворувач, тогаш процесот е
дијализа. Порозните мембрани може да бидат
обични и полупропустливи. Обичните
мембрани ги пропуштаат молекулите на
растворувачот, но и молекулите или јоните на
растворената супстанција. Полупропустливите
мембрани ги пропуштаат само молекулите на
растворувачот.
Два исти раствори со различни
концентрации нека бидат раздвоени со
полупропустлива мембрана, како што е
прикажано на сликата 4.8. Во случајов
растворувачот е вода, па ќе почне процес на
осмоза. Поради разликите во концентрациите
на растворите од двете страни на мембраната,
молекулите на водата ќе се движат кон областа
со повисока концентрација. Како последица од
изедначувањето на концентрациите, волуменот
на растворот е зголемен (слика 4.8. б), односно
нивото во садот е поголемо. Поради ова,
хидростатскиот притисок во десниот дел на
садот е повисок во однос на левиот.
85

Сл. 4.8. Осмоза
Дополнителниот притисок кој е создаден
како последица од процесот на осмоза се
нарекува осмотски притисок (pOS = ρgh).
Понатаму, поради постоење на разлики во
хидростатските притисоци меѓу двете страни
од садот, молекулите на водата ќе се движат од
средината со повисок кон средината со понизок
притисок (со цел да се издедначат
притисоците), односно обратно од процесот на
осмоза. Овие два процеси ќе траат сѐ доека
помеѓу нив не се постигне динамичка
рамнотежа. Во состојба на динамичка
рамнотежа бројот на молекулите на вода што
минуваат низ мембраната во единица време во
двете насоки е еднаков.
Осмотскиот притисок го создаваат
молекулите на растворената супстанција, а
не растворувачот (водата). Молекулите на
растворената супстанција вршат притисок
(осмотски) врз мембраната, која не е
пропустлива за нив, преку нивното хаотично
движење. Вредноста на осмотскиот притисок
на растворот p0S, зависи правопропорционално
од концентрацијата на растворената
супстанција и од температурата, односно:
nRT
p0S = (4-17)
V соодветно бидат означени со pO2, pN2 и pCO2,
каде n е број на молови на растворената
супстанција во волумен V на растворот со
температура Т, a R = 8,314 Ј/(mol·K) e
универзалнатa гасна константа.
Растворите кои имаат исти осмотски
притисоци се нарекуваат изотонични, оние со
поголем осмотски притисок се хипертонични,
а оние со понизок осмотски притисок се
хипотонични раствори.
Осмотскиот притисок предизвикан во
кристалоидите се нарекува кристалоиден
осмотски притисок, а од колоидите колоиден
осмотски притисок.
Принципите на осмоза се од суштинско
значење за регулирање на транспортот на вода
низ биомембраните. На пример, при
трансфузија на течности во крвните садови,
течноста мора да биде изотонична во однос на
еритроцитите, зашто во спротивно овие клетки
би се намалиле (водата би излегувала од нив)
или, пак, би се зголемиле (водата би влегувала
во нив).
Дејството на некои средства (што содржат
соли) за прочистување на организмот се
засноваат на кристалоидниот осмотски
притисок што тие го вршат. Висока
концентрација од овие соли во алиментарниот
канал (гастроинтестиналниот тракт) ќе го
предизвикаат процесот на осмоза, па водата од
крвта ќе се движи кон алиментарниот канал.
Вака зголемената количина на вода ја
возбудува перисталтиката низ алиментарниот
канал. Од истите причини пиењето на морска
вода не е препорачливо. Бидејќи таа содржи
големи количини на растворена сол, водата од
крвта ќе се движи кон алиментарниот канал и
телото на тој начин ќе губи вода.
Во одредена смеса секоја компонента има
свој придонес во вкупниот осмотски притисок
на смесата. Овој придонес се нарекува
парцијален притисок од компонента и е
правопропорционален со процентуалната
застапеност на секоја компонента во смесата.
На пример, воздухот е смеса од гасови и се
состои главно од кислород (21 %) и азот (79 %).
На температура од 0 °С атмосферскиот
притисок на нулта надморска височина е
101 kPa. Ова значи дека кислородот
придонесува co 21 % или 21 kPa во вкупниот
притисок на воздухот, а азотот придонесува со
79 % или 79 kPa. Концентрацијата на јаглерод
диоксидот во атмосферата е мала, па така и
неговиот придонес може да се занемари. Ако
парцијалните притисоци на O2, N2 и CO2,
тогаш вкупниот притисок на смесата ќе биде:
p0S = pO2 + pN2 + pCO2 (4-18)
Равенката претставува математичка
формулација на Далтоновиот закон кој гласи:
за смеса од гасови кои не реагираат помеѓу
себе, вкупниот притисок е еднаков на збирот од
парцијалните притисоци на индивидуалните
гасови.
Гасовите се раствораат до одреден степен во
течностите, па кога ќе стапат во контакт со нив
тие ќе создадат парцијален притисок во нив.
Доколку постои разлика во парцијалниот
притисок на индивидуалниот гас од смесата на
86
гасови и на гасот во течноста, ќе се предизвика компоненти на растворот се пропуштаат, а
движење на гасот меѓу смесата и течноста. други не, овозможува филтрација.
Доколку не постои разлика во парцијалните Филтрацијата е добро познат процес кој многу
притисоци на гасот во смесата од гасови и често се изведува во лабораторија за
течноста, тогаш ќе нема движење, односно тие издвојување на различни материјали, при што
се во рамнотежа. обично се користи филтер-хартија. Протокот
на течноста се врши преку филтерот, а самиот
Филтрација процес е раководен од разликите во
Селективната пропустливост на хидростатските притисоци. Оттука
мембраните, што значи дека одредени произлегува дека филтрација настанува
доколку постои разлика во притисоци.

ПРЕНОС НА СУПСТАНЦИЈА НИЗ КЛЕТКАТА

Размената на материите во клетката е m

основа за нејзиниот опстанок. Покрај = − pS (c1 − c2 ) (4-19)
t
слободните транспортни процеси, повеќето од
Во равенката (4-19) со р е означен
процесите се неслободни, односно се одвиваат
коефициентот на пропустливост на
преку биомембрани.
мембраната (m/s), со улога аналогна на D од
Биомембрана е густ слој од органски законот на Фик, а c1 и c2 се соодветните
супстанции, липиди и белковини, која концентрации на двете страни од мембраната
раздвојува одредена биолошка средина од за одреден тип на молекули или јони.
околината. Дебелината на биомембраните е од
ред величина на нанометри. Тие пропуштаат
само одредени материи при определени услови
и се карактеризираат со голема цврстина и
еластичност. Имаат значителни електрични
изолаторски особини со што ги надминуваат
познатите изолатори кои се користат во
техниката. За електроспроводливоста на
биомембраните ќе стане збор понатаму.
Биомембраните, исто така, се и добри
топлински изолатори. Разликата во
температурите меѓу двете страни на
мембраната може да биде и околу 0,1 °C. Тоа
значи дека температурниот градиент низ
мембраната, во правец нормален на
површината, изнесува околу 12500 °C/cm.
Според начинот на пренесување на
супстанцијата низ биомембраните,
транспортните процеси може да бидат
групирани во две групи: пасивен и активен
транспорт (слика 4.9.).

Пасивен транспорт низ биомембраните

Пасивниот транспорт го подразбира
спонтаниот пренос на супстанциите низ
биомембраната, управуван од разликите во
концентрациите од двете страни на
биомембраната.
За дифузијата низ клеточната мембрана
била предложена модификација на Фиковиот
закон од страна на Колендер и Берл Лунд,
математички запишана:
Сл. 4.9. Транспортни процеси низ биомембрана
Пасивниот транспорт може да се одвива по
пат на спонтана дифузија или, пак, по пат на
олеснета дифузија.
Спонтаната дифузија (слика 4.9. а) е
својствена за молекулите и за јоните на
водорастворливите супстанции (на пример,

87
кристалоидите), при што транспортот се
спроведува преку порите на мембраната.
Мембраната ја пропушта водата и
растворените гасови во неа, но селективно ги
пропушта различните типови на јони.
Клеточната мембрана има пори кои се
непропустливи за јоните на натриумот Na+.
Разликата во концентрацијата на Na+ помеѓу
двете страни на мембраната ќе предизвика
движење на водата преку порите на клеточната
мембрана. Во нормални околности
вонклеточната течност содржи 0,9 % NaCl, па
тогаш таа е изотонична и не се одвива процесот
на осмоза. Ако оваа концентрација се зголеми,
вонклеточната течност станува хипертонична
и водата од клетката ќе се движи надвор од неа
(егзоосмоза). И обратно, ако концентрацијата
се намали, вонклеточната течност станува
хипотонична и водата од надворешноста на
клетката ќе се движи во неа (ендоосмоза).
Осмозата го регулира транспортот на водата
низ клеточната мембрана, додека, пак,
дифузијата со селективната пропустливост на
мембраната учествува во регулирањето на
концентрациите на различните типови на јони
од двете страни на клеточната мембрана.
Покрај ова, разликите во концентрациите на
различните типови на јони од двете страни на
клеточната мембрана ги регулираат активниот
транспорт и електричниот двоен слој за кој
подетално ќе се дискутира во поглавје 5.3.
За разлика од растворите, преносот на
молекулите на водонерастворливите органски
суспензии е по пат на олеснета дифузија. За да
бидат пренесени низ мембраната тие се
ПРИМЕРИ ЗА РАЗМЕНА НА МАТЕРИИ ВО ЧОВЕЧКИОТ ОРГАНИЗАМ
Размената на кислород, хранливи материи и
отпадни метаболитни производи меѓу крвта од
капиларите и ткивата се одвива, исто така,
преку биомембрани.
Размената се врши преку транспортните
процеси, управувани од карактеристиките на
биомембраните, како и од разликите во
концентрациите и притисоците.
Размена на течности помеѓу капиларите и
ткивата
Една од функциите на крвта е транспортот
на кислород и на хранливи материи до ткивата
и отстранувањето на јаглерод диоксидот и на
распадните метаболитски производи од
ткивата. Размената на овие материи се одвива
во капиларите во кои крвта и ткивата се
врзуваат со „носачи“ формирајќи хидрофобни
комплекси кои понатаму лесно дифундираат
низ мембраната (слика 4.9. б).
Активен танспорт
За разлика од пасивниот транспорт,
активниот транспорт на супстанцијата може да
се одвива од област со пониска кон област со
повисока концентрација. Активниот транспорт
не е спонтан процес, туку пренос при кој
системот врши работа за која треба
дополнително да се донесе енергија (слика 4.9.
в).
Пример за активен транспорт е натриум
калиумовата пумпа за кој дополнителната
енергија е обезбедена од хидролизата на АТР
(аденозинтрифосфатот). Овој процес е
одговорен за одржување на повеќе јони на
калиум К+ во внатрешноста на клетката и на
повеќе јони на натриум Na+ во надворешноста.
Друг пример на активен транспорт е
процесот во кој јодот од крвта се транспортира
во тироидната жлезда. Нормално, тироидните
клетки имаат висока концентрација на јод што
го користат за формирање на важните хормони
на тироидната жлезда. Од друга страна, пак,
крвта содржи ниски концентрации на јод. Но,
покрај високата концентрација на јод во
клетките на тироидната жлезда, јодот од крвта
се транспортира во нив по пат на активен
транспорт.
Активниот транспорт, исто така, игра важна
улога во движењето на разни јони низ клетките
на бубрежните тубули.
одделени со полупропустлива мембрана.
Порите на овие мембрани се толку мали што
само кристалоидните материјали и гасовите
може да дифундираат низ нив.
Веќе беше дискутирано дека, поради
периодичната работа на срцето, течењето на
крвта е придружено со периодични еластични
деформации на sидовите од крвните садови
поради што хидростатскиот притисок на крвта
ќе се разликува од притисокот на околните
ткива. Кога крвта богата со хранливи материи
и кислород ќе стигне до ткивата, во тој момент
хидростатскиот притисок во капиларот (pк) е
понизок во однос на оној од ткивото. Поради
тоа, течниот дел од крвта заедно со
кристалоидите ќе премине низ тесните пори на
мембраната. За протеините од плазмата и
готовите елементи на крвта капиларната
88
мембрана не е пропустлива. На овој начин
крвта се филтрира преку мембраната.
Со циркулацијата преку ткивата, крвта се
ослободува од водата и од кристалоидите
поради што се намалува нивната содржина во
крвта. Од друга страна, пак, се зголемува
придонесот на колоидите во неа кои ќе
создадат осмотски притисок (pos).
Резултантната вредност на осмотскиот
притисок pOS e околу 3 kPa (20 mmHg), додека,
пак, притисокот на крвта pк во капиларите се
менува од 3,3 kPa (25 mmHg) на артерискиот
крај до 1,3 kPa (10 mmHg) на венскиот крај.
Под дејство на резултантниот
(трансмуралниот) притисок на артерискиот
крај, хранливите материи и кислородот од
крвта дифундираат во ткивата. На венскиот
крај дифузијата има спротивна насока.
Концентрацијата на отпадните метаболитски
продукти во ткивата е повисока во однос на
крвта со што е овозможен танспортот на
отпадните метаболитски продукти од ткивата
во крвта.
Сл. 4.10. Симултано дејство на крвниот и
осмотскиот притисок долж капиларот
Размена на гасови меѓу белите дробови и
крвта
Кога крвта тече низ крвните садови на
белите дробови, таа доаѓа во близок контакт со
воздухот во алвеолите.
Крвта и воздухот се раздвоени со две тенки
мембрани. Бидејќи pO2 во алвеолите е поголем
од pO2 во крвта, кислородот ќе дифундира од
алвеолите во крвта. Дифузијата продолжува сѐ
додека парцијалните притисоци не се
изедначат. Понатаму, околу 98,5 % од
растворениот кислород во крвта веднаш
дифундира преку мембраната на еритроцитите
и се комбинира со хемоглобинот во нив, а само
мал процент од кислородот останува во
растворена форма во крвната плазма. Овој мал
процент на кислород создава значителен
парцијален притисок од 13 kPa кој е повисок од
парцијалниот притисок на ткивата. Поради
оваа разлика во притисоците, кислородот од
крвта дифундира во ткивата.
Кога pO2 во крвната плазма ќе падне,
кислородот се ослободува од хемоглобинот,
обезбедувајќи на тој начин повеќе кислород за
ткивата. Кога венската крв достигнува во
белите дробови, pO2 во белите дробови е
повисок во однос на pO2 на крвта, па
кислородот повторно дифундира во крвта.
Растворливоста на азотот е многу мала, па
затоа крвта не го транспортира. Од
физиолошки аспект азотот не игра значајна
улога, бидејќи не се врзува со хемоглобинот и
не е потребен за ткивата.
За време на метаболизмот ткивата
произведуваат, меѓу другите супстанции, и
значителни количини на јаглерод диоксид, а со
тоа и парцијалниот притисок на јаглерод
диоксидот pCO2 во ткивата е релативно висок.
Крвта што тече низ ткивата има ниски
концентрации на растворен јаглерод диоксид
поради што pCO2 во артериската крв е низок.
Ова предизвикува јаглерод диоксидот да
дифундира од ткивата со висок pCO2 во
артериската крв. Венската крв што
пристигнува во белите дробови содржи голема
концентрација на јаглерод диоксид, па pCO2 е
значителен. Бидејќи pCO2 во венската крв е
повисок отколку во алвеолите, јаглерод
диоксидот дифундира од крвта во белите
дробови. Од белите дробови тој, заедно со
воздухот преку дишните патишта, се издишува
надвор.
Нормално, атмосферскиот парцијален
притисок на кислородот pO2 на нулта
надморска височина изнесува 21 kPa, додека,
пак, во алвеолите pO2 е околу 13,5 kPa. Дури и
кога вредноста на pO2 во алвеолите ќе падне на
11 kPa, хемоглобинот во крвта е заситен со
кислород. Во случај, пак, кога pO2 во алвеолите
ќе падне под оваа вредност, хемоглобинот нема
веќе да биде заситен, па ткивата ќе добиваат
недоволна количина на кислород.
Ова може да се случи на големи надморски
височини каде што атмосферскиот притисок, а
со тоа и pO2, е значително помал. Ова може да
се ублажи со зголемување на внесот на
кислород по вештачки пат со употреба на боци
со компримиран кислород. Исто така, при
одредени болести како што се срцева слабост,
одредени видови на анемија и одредени
белодробни заболувања (пневмонија или
астма), вдишувањето на воздух кој содржи
повеќе од 21 % кислород, т.е. со pO2 повеќе од
21 kPa, е повеќе од корисно.
89
 Размена на материи во бубрезите
Функционирањето на бубрезите се заснова
врз процесите на филтрација, осмоза и активен
транспорт. Основна анатомска и функционална
единица на бубрегот претставува нефронот.
Вкупниот број на нефрони во обата бубрега
изнесува околу два милиони. Нефронот е
составен од два дела: бубрежно телце
(гломерул) и бубрежни тубули. Доводните
разгранети артериоли, преку кои бубрезите се
снабдуваат со крв, се поставени така што
секоја гранка е во контакт со бубрежната
тубула два пати (слика 4.11.).
Сл. 4.11. Шематски приказ на контактот меѓу
бубрежната и уринарната тубула
Во овие точки на контакт, крвниот сад е
одвоен од уринарната тубула со
полупропустливи мембрани. Мембраните во
двете контактни точки се различни. Првата
мембрана (А на сликата) има големи пори кои
го ограничуваат движењето само на крвните
клетки и на колоидните супстанции. Бидејќи
хидростатскиот притисок на крвта во
артеријата е висок, водата со кристалоидните
материи ќе биде филтрирана низ оваа
мембрана во уринарната тубула. Втората
мембрана (Б на сликата) е пропустлива за
водата и за неколку мали молекули, но е
активна што значи дека преку неа се одвива
активен транспорт на материи. Активниот
транспорт во бубрежните тубули е наречен
тубуларна реапсорпција.
Тубуларната реапсорпција обезбедува
важните материи што поминале во бубрежната
тубула да се вратат во крвта. На пример, на овој
начин се враќа Na+ за кој, инаку, мембраната не
е пропустлива. Зголемувањето на
концентрацијата на Na+ од едната страна на
мембраната би предизвикало појава на
осмотски притисок поради што водата од
каналчето би се враќала назад во крвните
садови.
Супстанции кои остануваат во уринарното
каналче и се елиминираат од телото заедно со
урината се:
а) отпадни производи;
б) вишокот на корисни материи присутни во
телесните течности;
в) релативно мала количина на вода во која
горенаведените материи се растворени.
Оттука произлегуваат и главните функции
на бубрезите и тоа: отстранување на токсични
супстанции и одржување на постојаност на
телесните течности.
Доколку бубрезите не функционираат,
вештачкото регулирање на составот на крвта
може да се врши по вештачки пат со
хемодијализа или дијализа. Крвта се пренесува
во хемодијализаторот преку црево. Во
хемодијализаторот крвта тече низ
полупропустливо црево потопено во раствор
со иста осмотска концентрација кој циркулира
во обратна насока од крвта.
Полупропустливото црево игра улога на
полупропустлива мембрана која ја раздвојува
крвта од течноста во дијализаторот.
Полупропустливата мембрана им овозможува
на сите состојки од крвта, освен плазмата,
протеините и крвните клетки, да поминат низ
неа во течноста на дијализаторот, односно сè
додека концентрациите на одредени
супстанции во крвта се поголеми во однос на
оние во течноста на дијализаторот, тие ќе се
движат од крвта кон течноста на дијализаторот.
На овој начин крвта се ослободува од
отпадните продукти. Бидејќи одредени
супстанции во крвта треба да се одржуваат на
константно ниво, нивната концентрација во
течноста на дијализаторот е иста како во крвта.
90
 IV. Примери за самостојна проверка на знаењето
П. 39. Преносот на топлина меѓу две тела
се случува од тело со:
а) повисока температура кон тело со пониска
температура;
б) поголема маса кон тело со помала маса;
в) пониска температура кон тело со повисока
температура;
г) помала маса кон тело со поголема маса;
д) помала густина кон тело со поголема
густина.
П. 40. Пренос на топлина е термодинамички
процес кој трае сѐ додека не се изедначат:
а) концентрациите;
б) масите на телата;
в) притисоците на телата;
г) температурите на телата;
д) волумените на телата.
П. 41. Енергијата на метаболизмот се
користи за функционирање на организмот при
што се врши:
а) само внатрешна работа;
б) само надворешна работа;
в) внатрешна и надворешна работа;
г) само внатрешна механичка работа на
органите;
П. 42. Според првиот принцип на
термодинамиката, вишокот на енергија од
човечкиот организам се оддава во вид на:
а) електрична енергија;
б) топлинска енергија;
в) механичка енергија;
г) кинетичка енергија;
П. 43. Транспортните процеси се случуваат
во термодинамички системи во кои е нарушена
рамнотежата и имаат за цел:
а) само да му ја зголемат енергијата на
системот;
б) само да му ја намалат енергијата на
системот;
в) системот да го доведат во состојба на
рамнотежа;
г) да ја зголемат температурата на системот;
д) да ја намалат температурата на системот.
П. 44. Брзината на пренос на енергијата во
процесот на топлоспроводливост зависи од
топлоспроводливоста на материјалот и од:
а) градиентот на концентрацијата и
плоштината на допирната површина;
б) градиентот на температурата и плоштината
на допирната површина;
в) градиентот на брзината;
г) притисокот;
д) густината на материјалот.
П. 45. Ниската вредност на коефициентот
на топлоспроводливост на кожата придонесува
температурата на површината на човечкото
тело да биде:
а) еднаква со телесната внатрешна
температура;
б) пониска од телесната внатрешна
температура;
в) повисока од телесната внатрешна
температура;
г) секогаш повисока од температурата на
околината;
д) ниту еден од понудените одговори не е
точен.
П. 46. Ако човечкото тело од некои причини
има повисока температура во однос на
нормалната, крвните садови кои водат кон
површината на кожата дополнително ќе се
шират и ќе примат поголемо количество крв со
што телото:
а) одржува константна температура;
б) се лади;
в) се загрева;
г) почнува да се движи;
д) ниту еден од понудените одговори не е
точен.
П. 47. Транспортот на вода низ клеточната
мембрана се одвива преку процесот на:
а) слободна дифузија;
б) осмоза;
в) топлоспроводливост;
г) ефузија;
д) трансфузија.
П. 48. Објасни ги механизмите на пренос на
топлина во човечкото тело.
П. 49. Објасни ги механизмите на
ослободување на вишокот на топлина од
човечкото тело.
П. 50. Објасни ја слободната дифузија.
П. 51. Објасни ја осмозата.
П. 52. Објасно го механизмот на пренос на
маса низ клетката.
П. 53. Објасни ги механизмите на пренос на
маса во организмот на човекот, преку дадените
примери.
П. 54. Објасни ја термографијата.
91

5.1. Електрични полнежи во
мирување
5.2. Електрична струја
5.3. Биопотенцијали.
Електродијагностика
5.4. Физиолошко дејство на
електричната струја
5.5. Електромагнетни појави
5 ЕЛЕКТРИЧНИ И МАГНЕТНИ
ПОЈАВИ
До сега е познато дека во природата постојат четири
основни бесконтактни сили кои дејствуваат преку полиња.
Во овој учебник претходно се дискутираше само за
гравитационата сила, односно за интеракциите на телата во
гравитационото поле. Како продолжение, во оваа тема ќе
бидат објаснети електромагнетните интеракции.
Електромагнетните интеракции се јавуват меѓу
честичките со електричен полнеж што им е карактеристика
исто како и масата. Како што тело со одредена маса се
забрзува под дејство на гравитациона сила, така и полнежот
се забрзува под дејство на електрична сила. Насоченото
движење на полнежите под дејство на електричната сила е
електрична струја. Интеракциите меѓу полнежите во атомот
имаат клучна улога за структурата на материјата и во
функционирањето на биолошките организми.
Иако електромагнетните појави претставуваат
неизоставна целина, за нивно полесно разбирање се
објаснуваат одделно. Па така и овде прво посебно ќе бидат
објаснети особините на полнежите во мирување и движење,
а потоа магнетизмот и електромагнетизмот.
Биоелектричните процеси ќе бидат разгледувани од два
аспекти. Прво се објаснуваат електричните процеси во
клетката и во човечкиот организам, а потоа за физиолошкото
дејство на електричната струја врз организмот. Следствено
на ова, станува збор и за медицинската електродијагностика
и електротерапија.
92
5.1. ЕЛЕКТРИЧНИ ПОЛНЕЖИ ВО МИРУВАЊЕ
Електростатиката е дел од физиката што се занимава со проучување на електричните полнежи
во мирување. Во ова поглавје накусо ќе бидат воведени и објаснети некои од основните појави и
поими од оваа област.
КОЛИЧЕСТВО НА ЕЛЕКТРИЦИТЕТ
Електричните полнежи квантитативно се
изразуваат преку физичката величина наречена
количество на електрицитет q. Во SI, q се
мери во кулони (C). Количеството
електрицитет е една од основните особини на
градбените честички на материјата која освен
во микросветот се манифестира и во
макросветот. Во една изолирана средина
вкупното количество електрицитет е еднаков од што произлегува дека во целина
константно (закон за зачувување на електричен
полнеж) и има квантизирана вредност
одредена од бројот на елементарни носители
на полнеж.
Елементарно количество на електрицитет
Атомот е составен од атомско јадро,
сочинето од протони и неутрони, околу кое
кружат електрони (сл. 5.1.). Електроните и
протоните поседуваат еднакво количество
електрицитет, но со спротивен знак.
Неутроните не се наелектризирани, па тие се
електронеутрални. Бидејќи протоните и
електроните го поседуваат најмалото мерливо
количество електрицитет наречено
елементарно количество на електрицитет,
тие се нарекуваат и елементарни полнежи.
Елементарното количество на електрицитет
изнесува e = -1,6·10-19 C за електроните и
e = +1,6·10-19 C за протоните.
Сл. 5.1. Атом
Според законот за зачувување на полнеж,
вредноста на количеството на електрицитет во
атомот е алгебарски збир од елементарното
количество електрицитет (e) што го поседуваат
елементарните полнежи (протоните и создава туку само се прераспоредува, односно
електроните).
q = N1e+ − N2e− , (5-1)
каде N1 и N2 се цели броеви кои го изразуваат
соодветниот број на елементарни позитивни e+
и негативни полнежи e-.
Во еден атом бројот (N) на негативни
елементарни полнежи (електрони) и
позитивни елементарни полнежи (протони) е
атомот е електронеутрален.
Ако од кои било причини електронот ја
напушти електронската обвивка, тогаш
електронеутралниот атом станува позитивен
јон. Важи и обратното – кога на атомот ќе му
се додаде електрон, тој преминува во
негативен јон. Кај јоните, вкупното
количество на електрицитет е различно од
нула, па тие се наелектризирани честички.
Наелектризираност на телата
Во зависност од соодносот и распределбата
на електричните полнежи внатре во телото,
телата може да бидат електронеутрални или
наелектризирани. Наелектризирани тела се
оние тела во кои е нарушена рамнотежата меѓу
негативните и позитивните количества на
електрицитет.
Телата може да се наелектризираат со
триење, допир или по пат на индукција.
Наелектризирањето со триење и допир се
остварува при директен контакт. Во двата
процеси настанува премин на одреден тип на
полнежи од еден на друг материјал. Кој тип на
полнежи ќе преминуваат зависи од типот на
двата материјали. Електризирањето со помош
на индукцијата се одвива без контакт, т.е. нема
премини на полнежи меѓу телата, односно
настанува само прераспределба на полнежите
во внатрешноста на претходно неутралното
тело.
Во сите процеси на наелектризирање,
телата кои учествуваат поседуваат еднакво по
големина количество на електрицитет, но со
спротивен знак. Тоа значи дека во процесот на
наелектризирање, електрицитетот не се
93
законот за зачувување на електричен полнеж
важи и во макросветот.
Преминот на полнежите меѓу телата како и
нивната прераспределба внатре во нив е
ЕЛЕКТРИЧНА СИЛА
Силата со којa заемно дејствуваат
електричните полнежи во мирување се
нарекува електростаска електрична сила
( F ). Нејзината големина (интензитетот) е
одредена со Кулоновиот закон:
q1q2
F = ko , (5-2)
r2
во кој F е изразена во њутни N, q1 и q2 во
кулони C, r во метри m; k0. e константа на
пропорционалност и во вакуум изнесува:
k0.= 1/(4πε0) = 9109 N m2/C2, при што:
ε0 = 8,8510-12 C2/Nm2 е релативната
диелектрична константа во вакуум.
Според Кулоновиот закон, електростатската
сила F со која заемно си дејствуваат два
точкести полнежи е правопропорционална со
количеството електрицитет q1 и q2 на
полнежите, а обратнопропорционална со
квадратот на нивното меѓусебно растојание r.
Поимот точкест електричен полнеж
подразбира наелектризирано тело со
занемарливи димензии.
За случај кога полнежите се наоѓаат во
материјална средина, интензитетот на
електростатската сила помеѓу нив ќе биде
помал отколку во вакуум.
Колку пати електростатската сила помеѓу
два полнежи е помала во материјалната
средина во однос на вакуум (при други
непроменети услови) се изразува преку
релативна диелектрична константа на
средината (  r ):
F0
r = (5-3)
F многу поинтензивни од гравитационите, чие
каде F0 е електростатската сила за вакуум, a F
e електростатската сила која дејствува во
дадената материјална средина. Вредноста на εr
за гасовите изнесува εr =1, за стакло εr =7, за
вода εr=81, итн. Па, диелектричната
константа на материјалната средина (ε) се
дефинира:
 =  r 0 (5-4)
Електростатската сила е векторска
величина и е определена со интензитет, правец
и насока. Интензитетот се одредува од
последица од постоењето на сили со кои
полнежите дејствуваат едни на други. Таквите
сили се нарекуваат електрични сили.
Електричните сили дејствуваат во која било
материјална средина и во вакуум.
Кулоновиот закон (5-2). Правецот на дејство
на електростатската сила е долж замислената
линија која ги поврзува полнежите кои заемно
дејствуваат, а насоката на дејство е
дефинирана со знакот на полнежите. Според
тоа, електричните сили кои се јавуваат меѓу
полнежите може да бидат привлечни или
одбивни. На пример, два истоимени полнежи
(два позитивни или 2 негативни) ќе се
одбиваат, додека се привлекуваат само
разноимените полнежи (позитивни и
негативни). Заемното дејство е шематски
прикажано на слика 5.2.
Сл. 5.2. Шематски приказ на дејството на
Кулоновата сила меѓу истоимени (а, б) и
разноимени (в) точкести полнежи
Кулоновата сила со која заемно дејствуваат
полнежите е бесконтактна, исто како и
гравитационата сила. Други заеднички
особини на овие две сили е дека дејствуваат во
материјалните средини и во вакуум, а
интензитетот (големината) опаѓа со квадратот
на растојанието. Бидејќи електричните сили
дејствуваат на мали (микро) растојанија, тие се
дејство е на макрониво. Тие се разликуваат и
по тоа што гравитационата сила е секогаш
привлечна, додека електричната сила може да
биде или привлечна или одбивна. Оваа разлика
потекнува од тоа што масите на телата кои
заемно дејствуваат со гравитационата сила
може да се само позитивни, додека пак
полнежите може да се позитивни и негативни.
94
 ЕЛЕКТРИЧНО ПОЛЕ
Бесконтактното дејство на електричните
сили се остварува преку електрично поле.
Електричното поле се создава во околина на
полнежите преку кое тие заемно дејствуваат со
други полнежи. Својствата на електричното
поле се тесно поврзани со силите кои
дејствуваат во просторот околу
наелектризираните тела (полнежите).
Наједноставен пример на електричното поле е
полето што се создава во околина на точкест
полнеж.
Електрично поле на точкест полнеж
Квантитативно, електричното поле се
изразува преку векторската величина: јачина
на електрично поле ( E ). По дефиниција,
јачината на електричното поле во дадена точка
од полето на точкест полнеж (q) претставува
сила ( F ) со која полето дејствува на еден
позитивен точкест полнеж (q1), поставен во таа
точка:
F
E= (5-5)
q1
Во SI, единица за јачината на електричното
поле е њутн врз кулон (N/C). Со замена на
равенката (5-5) во Кулоновиот закон (5-2),
јачината на електричното поле во околина на
точкест полнеж q на растојание r се
пресметува:
q Електричното поле на два или повеќе
E=k 2 (5-6)
r точкести полнежи е посложено во однос на
Правецот на векторот на електричното поле
се совпаѓа со правецот на електростатската
сила. Векторот на електричното поле е во иста
насока со насоката на електростатската сила
кај позитивните полнежи, а е спротивна со неа
кај негативните полнежи (сл. 5.3.).
Сл. 5.3. Векторите на електричната сила и
електричното поле во околина на точкести
полнежи
Графичкото прикажување на електричното
поле, односно дејството на електричната сила
во просторот, се прави со помош на
електричните силови линии. Тие се
претставуваат со стрелки чија насока одговара
на насоката на векторот на јачината на
електричното поле. На сликата 5.4. се
прикажани силовите линии во околина на
точкести полнежи. Електричните силови
линии никогаш не се сечат, бидејќи векторот
на електричното поле не може едновремено да
има две насоки во една точка.
Преку густината на силовите линии се
изразува јачината на полето – колку што се
погусти линиите, толку е полето појако, и
обратно. Во согласност со ова, електричното
поле во околината на точкестите полнежи е
нехомогено (сл. 5.4.) – тоа е појако во близина
на полнежите, а неговиот интензитет опаѓа со
оддалечување од нив.
Сл. 5.4. Електрични силови линии во околина
на точкести полнежи
Електрично поле на систем од два полнежи
полето создадено од еден точкест полнеж.
Единствено што е заедничко за нив е тоа што и
двете полиња се нехомогени.
Во системите од повеќе полнежи вкупната
јачина на електричното поле во дадена точка од
просторот е еднаква на збирот на векторите на
јачините на електричните полиња создадени
од секој од одделните полнежи:
E = E1 + E2 + ...... + En (5-7)
Овој принцип е познат под името принцип
на суперпозиција на електричното поле.
Ефектот од суперпозицијата на
електричното поле во околина на електричен
дипол е прикажан на сликата 5.5. Под
електричен дипол се подразбира систем од два
електрични полнежи еднакви по големина, а
спротивни по знак (+q и –q), поставени на
извесно растојание (l). Електричното поле во
која било точка во просторот, во согласност со
95
равенката 5-7, е векторски збир на каде θ е аголот меѓу P и E .
електричните полиња на двата полнежи.

Сл. 5.5. Електрично поле во околина на два

разноимени точкести полнежи (електричен дипол) Сл. 5.6. а) Насока на векторот на диполниот
момент б) Дипол во електрично поле
На сликата 5.5. е прикажан резултантниот
вектор на електричното поле (прикажан со
црвена боја) кој претставува векторски збир на Хомогено електрично поле
векторот на електричното поле создадено од Кога векторот на јачината на
точкестиот позитивен полнеж (прикажан со електростатското поле во која било точка е
жолта боја) и векторот на електричното поле еднаков по големина и насока, силовите линии
создадено од точкестиот негативен полнеж се меѓусебно паралелни и секаде се со еднаква
(прикажан со зелена боја). густина. Тогаш електростатското поле е
Поради тенденцијата разноимените хомогено.
полнежи да се неутрализираат, резултантното Пример за хомогено електрично поле е
електрично поле е најсилно меѓу полнежите, а полето создадено во просторот околу една
со оддалечување од диполот тоа опаѓа со наелектризирана плоча или помеѓу две рамни
квадратот на растојанието. наелектризирани плочи, како што е прикажано
Секој електричен дипол се карактеризира со на сликата 5.7. Од истата слика се забележува
величината електричен диполен момент, дека, иако полето меѓу плочите е хомогено, на
дефиниран со равенката: нивните краеви тоа станува нехомогено (слика
5.7. б).
P = ql (5-8)
Големината на електричниот диполен
момент (Р) е правопропорционална со
растојанието (l) меѓу двата полнежи и нивното
количество на електрицитет (q). Во SI, Р се
изразува во единицата кулон по метар (Cm).
Насоката на векторот на електричниот диполен
момент е од негативниот кон позитивниот
полнеж (слика 5.6. а).
Ако еден електричен дипол се најде во
некое надворешно поле (E), тој ќе настојува да
се ориентира во насока на полето (ќе се
заротира околу точката O – слика 5.6. б) под
дејство на моментот на сила М . Моментот на
сила М се должи на силите кои дејствуваат на Сл. 5.7. а) Хомогено електрично поле
двата полнежи во обратна насока (слика 5.7. б). б) Комбинирано електрично поле
Големината (интензитетот) на моментот на
сила се пресметува во согласност со:
М = PE sin  , (5-9)

96
 ЕЛЕКТРИЧЕН ПОТЕНЦИЈАЛ. НАПОН
Електричен потенцијал е еден од потешките
поими за објаснување на елементарно ниво на
физиката, па затоа за негово полесно
разбирање се прави аналогија со
гравитационата потенцијална енергија.
Познато е дека гравитационата
потенцијална енергија е положбената енергија
што ја имаат телата во гравитационото поле.
Таа зависи од масата на телото како и од
неговата оддалеченост од површината на
Земјата (Ep = mgh). Телата со поголема маса
што се наоѓаат на поголема висина имаат
поголема потенцијална енергија во однос на
телата со помала маса што се наоѓаат на помала
висина.
Слично на ова се дефинира и електричниот
потенцијал. Така, за секоја положба (точка) во
електрично поле одговара соодветна
потенцијална електрична енергија, кратко
наречена електричен потенцијал φ. Големината
на електричниот потенцијал на растојание r од
еден точкест полнеж q се определува со:
q електричното поле создадено од полнежот q
 =k (5-10)
r
Единица за електричен потнцијал е волт
(V). Во согласност со равенката 5-10,
потенцијалот во дадената точка од просторот
од електричното поле ќе биде толку поголем
колку што е поголемо количеството на
електрицитет q на полнежот што го создал тоа
поле.
Електричниот потенцијал е скаларна
величина и може да има позитивна или, пак,
негативна вредност во зависност од знакот на
полнежот кога го создал електричното поле.
Потенцијалот во близина на позитивните
полнежи е позитивен и опаѓа кон нула со
оддалечување од полнежот кон бесконечност.
Потенцијалот во околина на негативните
полнежи е негативен и расте кон нула со
оддалечување од полнежот кон бесконечност.
Квантитативната вредност на електричниот
потенцијал се определува со равенката 5-10,
додека, пак, графички се прикажува со
еквипотенцијални линии или, пак, просторно
со еквипотенцијални површини. На секоја
одделна еквипотенцијална линија (или
површина) одговара соодветна вредност на
електричниот потенцијал.
Еквипотенцијалните линии и површини се
поставени нормално во однос на електричните
силови линии. На сликата 5.8. шематски се
прикажани електричните силови линии
(обоени со сино) и еквипотенцијалните линии
(обоени со виолетово) на електричното поле
создадени во околина на точкест полнеж q.
Сл. 5.8. Силови електрични линии (сино),
еквипотенцијални линии (виолетово); точките
А и В се положби на полнежот q1 во
Кога еден полнеж (q1) ќе се најде во
електрично поле создадено од точкест полнеж
q, тогаш врз q1 дејствуваат силите на тоа
електрично поле и ќе го поместат од една во
друга положба. На пример, на сликата тоа се
положбите обележани со точките А и В, во кои
соодветните вредности на електричните
потенцијали се φ1 и φ2. Менувајќи ја својата
положба, полнежот q1 изминал одредено
растојание под дејство на силите на полето,
односно тие сили извршиле работа (исто како
и во механиката). Електричното поле е
конзервативно (исто како и гравитационото),
што значи не е битен патот по кој се движел
полнежот, туку се битни само почетната и
крајната положба (А и В) за да се определи
извршената работа. Во согласност со тоа,
електричниот потенцијал (φ) е бројно еднаков
на работата (А) што ја вршат силите на
електричното поле за пренесување на
полнежот (q1) од дадена точка до бесконечност:
A
= (5-11)
q1
Во согласност со равенката 5-11, 1 V (волт)
е еднаков на 1 J/C (џул врз кулон). За
пренесување на електричен полнеж од една во
друга положба со различен потенцијал во
хомогено електрично поле, се врши работа која
97
е еднаква на разликите на потенцијалите во
овие точки (A = φ1 - φ2). Разликата меѓу
електричните потенцијали во две точки од
полето се изразува преку величината
електричен напон (U) кој, исто како и
потенцијалот, се мери во волти (V).
U = 1 − 2 (5-12)
Од 5-12 произлегува дека електричниот
напон е извршената работа за поместување на
ЕЛЕКТРИЧНИ ОСОБИНИ НА МАТЕРИЈАЛИТЕ
Електричните особини на материјалите ги
дефинираат слободните електрични полнежи
во нивниот состав. Врз основа на тоа
материјалите се делат во две основни групи:
спроводници и диелектрици (изолатори).
Спроводниците се карактеризираат со голем
број на слободни полнежи, додека, пак,
нивниот број во изолаторите е незначителен.
Спроводници
Поради големиот број електрони кои се
движат слободно низ кристалната структура,
металите се карактеризираат со добра
електрична спроводливост. Бидејќи
слободните електроните постојат сами по себе,
металите се спроводници од прв ред.
Спроводници од втор ред се течностите и
гасовите. Во нив не постојат слободни
полнежи, туку тие треба да се создадат. Во
гасовите слободни електрони се создаваат по
пат на јонизација. За разлика од гасовите,
слободни електрични полнежи не може да се
создадат во сите видови на течности.
Слободните полнежи (јони) може да се
создадат само во електролитите. Електролити
се растворите на бази, киселини или соли во
вода. Процесот на спонтано делење на
молекулите на растворената супстанција
(киселините, базите и солите) на јони, под
дејство на растворувач (вода) во електролитот,
се нарекува електролитна дисоцијација.
Во отсуство на надворешно електрично
поле, слободните полнежи во спроводниците
се движат хаотично и трпат судири. Како
последица од судирите, слободните полнежи
кај спроводниците од втор ред (гасовите и
течностите) може да се рекомбинираат. Како
резултат на рекомбинацијата, слободните
полнежи се неутрализираат. Бидејќи двата
процеси се одвиваат истовремено, во
електролитот и гасот секогаш, покрај
слободните полнежи, постојат и неутрални
молекули (атоми).
полнеж од една во друга положба, при што
настанала промена на неговата потенцијална
енергија.
Јачината на електричното поле (E) е
правопропорционална со големината на
напонот (U), а обратнопропорционална од
растојанието (d) за кое ќе се помести полнежот:
U
E= (5-13)
d
Бројот и подвижноста на слободните
електрични полнежи ја дефинираат
електричната спроводливост на материјалот.
На пример, бројот на слободните полнежи е
многу поголем во металите отколку во
електролитите, па затоа металите се подобри
спроводници. Исто така, подвижноста на
слободните електрони е многу поголема од
подвижноста на јоните во електролитот.
Во зависност од геометријата,
спроводниците се делат на линиски и
волуменски спроводници. Линиските
спроводници се спроводници со голема
должина, мала површина на напречниот
пресек и обично имаат цилиндричен облик. Кај
волуменските спроводници сите три димензии
се од ист ред на величина. Пример за линиски
спроводници се металните жици.
Електролитите обично се волуменски
спроводници.
Диелектрици (изолатори)
Структурата на диелектриците го дефинира
нивното однесување во електрично поле. Во
зависност од тоа диелектриците може да се со
постојани и со непостојани електрични
особини.
Диелектриците со постојани електрични
особини се сочинети од асиметрично
поставени молекули во кои центрите на
позитивните и негативните полнежи не се
совпаѓаат. Таквите молекули се нарекуваат
поларни молекули. Кај поларните молекули
електроните поминуваат повеќе од времето во
близина на еден од атомите, што доведува до
раздвојување на молекулата на центри со
позитивен и со негативен полнеж.
Пример за поларна молекула е водата (H2O).
По еден електрон од двата атоми на водород
преминуваат кон кислородот, поради што
водородот станува позитивен јон (има
недостиг на електрони), а кислородот е
негативен јон (има вишок на електрони).
98
Молекулата е изградена така што двете врски
на водородните јони со јонот на кислород
зафаќаат агол од 105°. Центарот на
негативниот полнеж се наоѓа во центарот на
јонот на кислород, а центарот на позитивниот
полнеж во центарот меѓу двата позитивни јони
на водород. Како резултат на ваквата просторна
поставеност на јоните се јавуваат два диполни
моменти P1 и P2 (за секоја врска посебно) чиј
векторски збир е резултантниот диполен
момент P на молекулата на водата (сл. 5.9.).
Сл. 5.9. Резултантниот диполен момент на
молекулата на водата е различен од нула
Диелектриците сочинети од поларни
молекули поседуваат постојани диполни
моменти различни од 0, поради што и во
отсуство на електрично поле тие покажуваат
одредени електрични особини. Кога поларните
молекули ќе се најдат во надворешно
електрично поле, тие се ориентираат во правец
на полето.
Кај молекулите со симетрична структура
(сл. 5.10. а), во отсуство на надворешно
електрично поле, резултантниот диполен
ЕЛЕКТРИЧЕН КАПАЦИТЕТ. КОНДЕНЗАТОРИ
Систем од два блиску поставени
електрични спроводници меѓу кои се наоѓа
изолатор (диелектрик) се нарекува
кондензатор. Според геометријата на
спроводниците, кондензаторите може да бидат
плочести, сферни или цилиндрични.
Улогата на кондензаторите е да складираат
одредено количество електрицитет (q),
односно да складираат електрична енергија.
Способноста да го направат тоа се изразува
преку величината електричен капацитет (C)
која во SI се мери со единицата фарад (F).
Врската помеѓу складираниот полнеж (q) во
кондензаторот, напонот, односно
потенцијалната разлика меѓу краевите на
кондензаторот (U) и електричниот капацитет
(C) е дадена со равенката:
момент P е еднаков на нула. Но, со внесување
на симетрична молекула во надворешно
електрично поле (сл. 5.10. б) се јавува
поместување (прераспределба) на полнежите,
поради што се јавува секундарен диполен
момент, наречен и индуциран диполен момент.
Надворешното електрично поле, освен што
индуцира диполен момент во симетричните
молекули, врши и ориентација на постојаните
диполни моменти, се разбира ако тие постоеле
пред внесувањето на молекулите во полето.
Поради дејството на надворешното поле,
векторите на диполните моменти се поставени
паралелно со електричните силови линии.
Покрај тоа, индуцираните диполни моменти
може да се појават дополнително и кај
поларните молекули.
Сл. 5.10. Молекула со симетрична структура:
а) во отсуство на надворешно електрично поле
P = 0; б) во присуство на електрично поле P ≠ 0
q
C= (5-14)
U
Електричниот капацитет на кондензаторот
зависи од особините на изолаторот и од
геометријата на електричните спроводници
(нивната плоштина и меѓусебна поставеност).
Зависноста е изразена со равенката:
S
C =  0 r , (5-15)
d
каде ε0 е релативната диелектрична константа
во вакуум ε0 = 8,8510-12 F/m (во согласност со
равенката: F/m = C2/Nm2), εr е релативната
диелектрична константа на изолаторот, S e
плоштината на спроводниците изразена во m2,
а d е нивното меѓусебно растојание изразено во
m.
Улогата на диелектричните особини на
изолаторот се објаснува во согласност со
99
сликата 5.11. На неа е прикажан пример на
плочест кондензатор каде што едната плоча е
позитивно наелектризирана (+q), а другата е
негативна (-q) при што меѓу нив се наоѓа
воздух (сл. 5.11. а). Врската меѓу количеството
електрицитет и потенцијалната разлика помеѓу
плочите U0, кога меѓу нив има воздух, може да
се запише како: q = U0C0 .
Сл. 5.11. Плочест кондензатор: а) меѓу двете
наелектризирани плочи има воздух;
б) диелектрикот во отсуство на надворешно
електрично поле;
в) диелектрикот во присуство на надворешно
електрично поле E0 ;
г) индуцирано електрично поле во диелектрикот
Ei кое е со спротивна насока во однос на E0 .
Во отсуство на електрично поле,
молекулите во изолаторот имаат случајна
ориентација (сл. 5.11. б).
Со внесување на изолатор помеѓу плочите,
молекулите на изолаторот ќе имаат тенденција
да се ориентираат во насока на полето E0 (сл.
5.11. в). Ако молекулите на изолаторот се
поларни, позитивниот центар се привлекува од
негативната плоча, и обратно. Дури и ако
молекулите на изолаторот не се поларни,
електроните во нив ќе имаат тенденција малку
да се придвижат кон позитивната плоча на
кондензаторот, така што ефектот е ист.
Вкупниот ефект на ориентираните диполи е
поларизација на диелектрикот, негативна
наелектризираност на надворешниот раб на
диелектрикот поставен до позитивната плоча,
и позитивна наелектризираност на
спротивната страна (сл. 5.11. г). Индуцираното
електрично поле Ei , поради поларизацијата на
диелектрикот, е со спротивна насока во однос
на полето создадено од плочите на
кондензаторот E0 .
Со внесување на изолатор меѓу плочите на
кондензаторот се намалува јачината на
електричното поле поради што ќе се намали и
потенцијалната разлика меѓу плочите на
кондензаторот U = Ed . Како последица од ова
се зголемува капацитетот на кондензаторот за
да се задржи количеството на електрицитетот q
на плочите на кондензаторот.
Кога полнежите во кондензаторот се
распределени така како што е прикажано на
сликата 5.11. в, тогаш кондензаторот е
наполнет. Поточно, наполнетиот кондензатор
ја складира електричната енергија со
разделување на + и – полнежи.
Во процесот на полнење на кондензаторот,
полнежите од едната плоча се пренесуваат на
другата. Тоа се постигнува со поврзување на
кондензаторот со извор на еднонасочен напон.
Како резултат на постоење на потенцијалната
разлика на краевите, полнежите се движат и се
врши работа: A = Uq.
Способноста да се изврши таа работа
зависи од складираната потенцијална енергија
во кондензаторот. Колкава енергија ќе биде
складирана во плочестиот кондензатор, на
пример, ќе зависи од капацитетот на
кондензаторот (C) и напонот на изворот (U), во
согласност со равенката:
CU 2
E= (5-16)
2
каде енергијата (Е) е изразена во џули (J),
капацитетот (C) во фаради (F), а напонот (U) во
волти (V).
100
5.2. ЕЛЕКТРИЧНА СТРУЈА
Изворот на електрична енергија го дефинира типот на електричната струја. Ако изворот
обезбедува постојана електромоторна сила (напон), тогаш низ спроводникот (струјниот круг) ќе
тече права (еднонасочна) струја, чија јачина не се менува во текот на времето. Ако изворот
генерира наизменично променлив напон, тогаш низ струјниот круг ќе тече наизменична струја
со временски променлива јачина.

ЕДНОНАСОЧНА ЕЛЕКТРИЧНА СТРУЈА

Во отсуство на надворешно електрично q

поле, слободните електрони во спроводникот I= (5-17)
t
се движат хаотично. Ако спроводникот се
Единица за јачина на електрична струја е
внесе во електрично поле, тогаш под дејството
ампер (А). Низ спроводникот тече струја од 1А,
на силите на тоа поле слободните полнежи ќе
ако за време од 1s се пренесе количество
почнат да се движат насочено.
електрицитет од 1C (A = C/s).
Поради дејството на електричните сили,
Јачината на електричната струја е скаларна
позитивните полнежи ќе се движат во насока
величина, но при примена на законите кои
на векторот на електричното поле E , а важат за неа е битно да се знае нејзината
негативните во спротивна насока (сл. 5.12.), насока.
поради што по некое време на краевите од Усвоено е течењето на електричната струја
спроводникот ќе се создаде потенцијална да е во насока на позитивните полнежи, што е
разлика (U). познато како техничка насока на
електричната струја. Во металите,
електричната струја е насоченото движење на
електроните чија насока е позната како
електронска насока на електричната струја.
Па оттука усвоената техничка насока на
електричната струја е спротивна на
вистинската насока во која се движат
електроните низ металните проводници.
Друга величина која ја изразува
електричната струја е густина на
електричната струја (j). Таа го претставува
количеството на електрицитет што ќе се
пренесе во единица време низ напречен пресек
S од спроводникот:
I
j= (5-18)
S
Густината на струјата се мери во A/m2 и е
Сл. 5.12. Насочено движење на а) позитивни и б) векторска величина.
негативни полнежи во електрично поле E. Електричен отпор
Електроните, движејќи се низ
Насоченото движење на слободните спроводникот, трпат судири со неговите атоми
електрични полнежи под дејство на силите на со што се намалува јачината на струјата.
електричното поле е електрична струја. Спротивставувањето на спроводникот на
Електричната струја се изразува со величината течењето на електричната струја се изразува
јачина на електрична струја. преку величината електричен отпор.
Јачината на електрична струја (I) е една од Електричниот отпор зависи од особините
седумте основни физички величини во SI, и е на материјалот кои се изразени со
одредена од количеството електрицитет специфичниот електричен отпор (ρ) и зависи
(односно бројот на полнежи) кое ќе помине низ од димензиите на спроводникот: должината
спроводникот во единица време:

101
(l) и напречниот пресек (S). Математички оваа
зависнот се изразува со равенката:
l Со зголемување на температурата на
R= (5-19)
S
каде R e изразен во Ω (Ω се чита ом), ρ во:  m ,
l во m, S во m2. Треба да се напомене дека
ваквата линеарна зависност меѓу отпорот и
должината на спроводникот постои само кај
линиските спроводници, а не и кај
волуменските.
Често пати позгодно е електричните
особини на спроводникот, наместо со
специфичен електричен отпор, да се изразат
преку специфичната електрична
спроводливост изразена преку коефициент на
спроводливост (σ).
1 температурата t на материјалот, вредноста на
= (5-20)

Во согласност со 5-20, ρ и σ се
обратнопропорционални. Единица
ОМОВ И ЏУЛ-ЛЕНЦОВ ЗАКОН
За да има течење на електрична струја низ
дадена средина, во неа треба да постојат
слободни полнежи и електрично поле.
Како последица од движењето на
полнежите низ спроводникот во присуство на
надворешно електрично поле, на краевите од
спроводникот се создава извесна
потенцијална разлика (U).
Експериментално е докажано дека јачината
на струјата што тече низ спроводникот е
правопропорционална со неа, односно I ~U.
Имајќи го предвид и електричниот отпор на
спроводникот R, може да се запише:
U
I= (5-22)
R
Равенката 5-22 е математичка формулација
на Омовиот закон во диференцијална форма,
според кој јачината на електричната струја е
правопропорционална со напонот кој владее на
краевите од спроводникот,
обратнопропорционална од електричниот
отпор на спроводникот.
За волуменските спроводници многу е
позгодно струјата да се изразува преку
нејзината густина наместо со јачината, и
наместо преку специфичниот отпор на
средината, да се изразува преку
спроводливоста (σ). Па така Омовиот закон за
густината на струјата ја има формата:
j =E (5-23)
спроводливоста σ во SI е сименс на метар
(S/m).
спроводникот низ кој тече електричната струја
се зголемува и бројот на судири на електроните
со атомите во него, па се зголемува и
електричниот отпор. Врската меѓу
електричниот отпор и температурата е
изразена со равенката:
R = Ro(1 + t ), (5-21)
во која α е константа наречена термички
коефициент на отпорот која е карактеристична
за даден материјал и се изразува во 1/К или
1/°С во зависност од тоа дали промената на
температурата t е во К или °С.
Од 5-21 произлегува дека при промена на
електричниот отпор од некоја почетна
вредност Ro ќе се промени на нова вредност R.
за
каде j е векторот на густината на струјата, σ е
спроводливоста на спроводникот, а E е
векторот на јачината на електричното поле во
спроводникот.
Во текот на течењето на електричната
струја, полнежите ја менуваат својата јачина и
изминуваат соодветни растојанија. Ако за
време t низ спроводникот со должина l минува
количество електрицитет q, тогаш силите на
електричното поле F, ќе извршат работа:
A = Fl . Бидејќи F = qE а U = El и q = It ,
работата која ја врши електричната струја при
течење низ електричен спроводник ќе биде:
A = UIt (5-24)
каде што работата A е изразена во џули (Ј),
напонот U во волти, јачината на електричната
струја I во ампери, а времето на протекување
на електричната струја t е изразено во секунди.
а Во текот на насоченото движење,
полнежите трпат судири со атомите при што
дел од својата кинетичка енергија предаваат на
атомите. Поради тоа енергијата на топлинското
движење на атомите се зголемува и во целина
се менува внатрешната енергија на
спроводникот. Со други зборови, течењето на
електрична струја предизвикува дел од
електричната енергија да се преобрази во
топлинска.
102
 Вредноста на топлинската енергија Q е електричната струја (p). Таа е дефинирана
еднаква со работата што ја врши електричната како количество топлина ослободено во
струја: единица волумен во единица време.
Q = UIt (5-25) Густината на моќноста (p) е
Равенката 5-25 го претставува Џул- правопропорционална со квадратот на
Ленцовиот закон и се однесува за хомогени густината на струјата, а
спроводници. Топлината што се создава во обратнопропорционална со спроводливоста на
спроводниците поради течењето на спроводникот:
електричната струја низ нив се нарекува j2
p= (5-27)
џулова топлина и се мери во џули (Ј). 
Работата што ја извршува електричната Со замена во 5-23, за густината на
струја во единица време се нарекува моќност електричната моќност се добива:
на електричната струја P = A / t , односно:
p =  Е2 (5-28)
P = UI (5-26)
Равенката 5-28 е друга форма на Џул-
Единица за моќност, како во механиката е ват Ленцовиот закон и таа важи и за линиските и
(W). за волуменските спроводници.
Преку густината на струјата j, можно е да се
дефинира и густина на моќноста на

ЕЛЕКТРИЧЕН СТРУЕН КРУГ

Во согласност со Омовиот закон, за да има на течењето на струјата ќе се спротивставува

течење на електрична струја низ спроводник, само отпорот на отпорникот R. во тој случај
меѓу неговите краеви мора да владее јачината на струјата што тече низ струјниот
потенцијална разлика (напон). Напонот на круг ќе се пресмета во согласност со Омовиот
краевите на спроводникот се обезбедува од закон во диференцијална форма (5-22). Во
извор на напон. случај кога внатрешниот отпор на изворот (r)
Спроводник поврзан со извор на напон не може да се занемари, тогаш јачината на
формира електричен струен круг. Покрај струјата се пресметува:
спроводниците и изворот, во електричниот U
струен круг може да бидат поврзани и разни I= (5-29)
R+r
други елементи како што се потрошувач,
Равенката 5-29 претставува математичка
кондензатор, отпорник итн.
формулација на Омовиот закон во
Уредот кој се користи како извор на напон интегрална форма.
во еден електричен струен круг се нарекува
електричен извор или, пак, извор на
електрична енергија. Изворот на електрична
енергија по правило има два приклучоци:
едниот што одговара на повисокиот потенцијал
(обележан со +) и другиот на понизок
потенцијал (обележан со -). Изворите кои
обезбедуваат електрична енергија на сметка на
друг вид енергија, како што е на пример
хемиската, се нарекуваат и извори на
електромоторна сила. Електромоторната
сила (ξ) е мерка на трансформацијата на некоја
неелектрична енергија во електрична.
На сликата 5.13. е прикажано едно просто
струјно коло сочинето од метални Сл. 5.13. Просто електрично коло (a) низ кое тече
спроводници, електричен извор кој генерира еднонасочна струја (б)
постојан напон U и потрошувач прикажан со
отпорник R низ којшто тече струја со постојана
јачина I .
Ако отпорите на жиците и внатрешниот
отпор на изворот може да се занемарат, тогаш

103
 Сериско и паралелно врзување на
отпорници и кондензатори
За регулирање на јачината на струјата, во
дадено струјно коло се врзуваат отпорници.
Во зависност од тоа дали е потребно да се
зголеми или намали вкупниот отпор,
отпорниците може да се поврзуваат сериски и
паралелно (или пак комбинирано). Како
последица од комбинацијата на отпорниците,
независно од тоа дали е сериска или паралелна,
во струјниот круг владее вкупен отпор.
На слика 5.14. a е прикажано сериското
врзување на отпорниците. Крајот на првиот
отпорник е врзан за почетокот на вториот
отпорник. Низ двата отпорници тече струја со
еднаква јачина, додека, пак, напоните на
нивните краеви се различни. Во согласност со
второто Кирхофово правило, збирот на
поединечните напони U1 и U2 на краевите на
отпорниците е еднаков на напонот на краевите
на изворот (U = U1+U2). Во овој случај,
вкупниот (еквивалентниот) отпор за струен
круг со n отпорници ќе биде:
Re = R1 + R2 + ..... + Rn (5-30)
Паралелно врзаните отпорници се
прикажани на слика 5.14. б. Во случајов
електричниот струен круг има две гранки, па
струјата која тече низ двата отпорници не е со
иста јачина. Точката во која се разгранува
струјниот круг се нарекува јазел. Слично како
кај флуидите, струјата што влегува во јазелот е
еднаква на збирот на струите од оделните
гранки (ова е првото Кирхово правило),
односно I = I1 + I2, како што се гледа на сликата
5.15. Напонот кој владее на краевите од двата
отпорници е еднаков на напонот кој владее на
краевите од изворот.
Кај паралелното врзување на n
отпорници, реципрочната вредност на
вкупниот отпор е еднаква на збирот на
реципрочните вредности на индивидуалните
отпори:
1 1 1 1
= + + ..... + (5-31)
Re R1 R2 Rn
Од равенките 5-30 и 5-31може да се заклучи
дека доколку има потреба да се зголеми
вкупниот отпор, отпорниците ќе се поврзат
сериски, а доколку треба да се намали, тие ќе
се поврзат паралелно.
Познато е дека кондензаторите се уреди кои
имаат задача да складираат електричество и
енергија. Тие се составени од два спроводници
(најчесто во форма на плочи) меѓу кои се наоѓа
диелектрик. Кога плочите се во
наелектризирана состојба, тогаш
кондензаторот е наполнет, а кога се
електронеутрални, тогаш кондензаторот е
испразнет. Бидејќи диелектрикот нема
слободни електрични полнежи, тогаш и
кондензаторот не спроведува електрична
струја. Па така, при поврзување на
кондензаторот со извор има течење на струја во
колото сѐ додека не се наелектризираат
плочите, односно додека не се наполни
кондензаторот.

Сл. 5.14. Сериско врзување на отпорници (а), паралелно врзување на отпорници (б) и еквивалентен
отпорник (в)

Сл. 5.15: Јачината на електричната струја што влегува во јазолот е еднаква на збирот на струите што
излегуваат од јазолот (а); Протокот на флуидот пред разгранетиот дел на цевката е еднаков на збирот од
протоците на флуидот во двете гранки (б)

104
Сл. 5.16. а) Сериско врзување на кондензатори; б) Паралелно врзување на кондензатори; в) Еквивалентен
кондензатор

Слично како и кај отпорниците, преку 1 1 1 1

паралелното (сл. 5.16. а), сериското (сл. 5.16. б) = + + ..... + . (5-32)
Ce C1 C2 Cn
и комбинираното врзување на повеќе
кондензатори може да се добијат еквивалентни Еквивалентниот капацитет кај паралелно
капацитети со различни вредности. врзаните кондензатори се одредува во
согласност со релацијата:
Реципрочната вредност на еквивалентниот
капацитет кај сериски врзаните кондензатори Ce = C1 + C2 + ..... + Cn (5-33)
се пресметува со релацијата: каде n и во двете равенки е бројот на
кондензаторите во струјниот круг.

RC СТРУЈНО КОЛО

Досега дискутираното се однесуваше на

струјни кола со постојани напони и отпори низ
кои тече струја со константна јачина, односно
станува збор за величини кои временски се
независни.
Во струјните кола со кондензатори,
процесите на нивното полнење и празнење
предизвикуваат промени во јачината на
струјата, напонот и на количеството на
електрицитет, како функција од времето.
Електрично коло кое содржи сериски
врзани и отпорник и кондензатор се нарекува
RC струјно коло или само RC коло. Процесите
кои се случуваат во ова коло се особено важни
за разбирање на промените на
биопотенцијалите во клетката, како и за
функционирањето на дефибрилаторите.
Полнење на кондензаторот
На слика 5.17. е прикажано едно просто RC
електрично коло со постојан извор на напон
(електромоторна сила) и занемарлив
внатрешен отпор (r). Кога прекинувачот S е
отворен, плочите на кондензаторот се
електронеутрални, односно кондензаторот е
празен.
Кога прекинувачот ќе се затвори, во даден
момент од времето t, електричната струја
започнува да тече низ колото и кондензаторот
почнува да се полни. Поради диелектрикот
меѓу плочите, електричната струја не тече низ
кондензаторот, туку полнежите се движат кон
и од плочата. Електроните ќе се движат од
негативниот пол на батеријата низ отпорникот
и ќе се акумулираат на првата плоча на
кондензаторот.

Сл. 5.17. RC струен круг: а) Кондензаторот е празен; б) Кондензаторот се полни и има течење на
електрична струја; в) Бројот на полнежите на плочите на кондензаторот се зголемува експоненцијално

105
Истовремено, електроните од втората плоча на
кондензаторот ќе се движат кон позитивниот
пол на батеријата, создавајќи недостиг на
негативни полнежи на неа. Со акумулирање и
натрупување на полнежите на двете плочи на
кондензаторот, се зголемува и потенцијалната
разлика меѓу нив (Uc = q/C).
Течењето на струјата низ колото престанува
во оној момент кога ќе се изедначи напонот на
краевите на кондензаторот UC со напонот на
изворот (U). Тогаш кондензаторот е
наполнет. Временската зависност на напонот
на краевите на кондензаторот во текот на
неговото полнење е дадена со равенката:
U C = U (1 − e− t / RC ) (5-34)
каде е е основа на природен логаритам и има
вредност е = 2,718 (да не се меша со
елементарниот полнеж).
Равенката 5-34 може да се изрази и преку
количеството електрицитет:
q = q0 (1 − e−t / RC ) (5-35)
каде q0 е максималното количество на
електрицитет.
Производот меѓу отпорот R и капацитетот C
кој се јавува во експонентот на равенката се
нарекува временска константа τ (се чита тау) на
колото:
 = RC (5-36)
Временската константа е мерка за тоа колку
брзо кондензаторот ќе се наполни. Единицата
за τ е секунда: ΩF = (V/A)(C/V) = C/(C/s) = s.
Поточно, τ е времето за кое напонот и
количеството електрицитет ќе достигнат 63 %
од максималната вредност. Ако R е помал,
временската константа τ е помала и
кондензаторот ќе се наполни многу побрзо.
Вредноста на напонот на краевите на
отпорникот е:
U R = U − U C = U (1 − 1 + e−t / RC ) = Ue−t / RC (5-37)
Според равенките, во текот на полнењето на
кондензаторот, вредноста на UC, q, UR
Сл. 5.18. RC струен круг: а) Кондензаторот е наполнет; б) Кондензаторот се празни и има течење на
електрична струја; в) Бројот на полнежите на плочите на кондензаторот се намалува експоненцијално
експоненцијално опаѓаат во зависност од
временската константа. Тоа важи и за јачината
на струјата која тече низ отпорникот:
U R Ue − t / RC
I= = (5-38)
R R
Во моментот на затворање на прекинувачот,
јачината на струјата низ отпорникот има
максимална вредност која опаѓа
експоненцијално во текот на полнењето, а на
краjот, кога ќе се наполни кондензаторот,
нејзината вредност паѓа на нула.
Празнење на кондензаторот
Во претходниот случај беше разгледан
процесот на полнењето на кондензаторот од
батеријата преку отпорникот. Во овој случај ќе
биде прикажан процесот на празнење на
наполнет кондензатор (q0 на напон U0) преку
електричен отпорник со отпор R (слика 5.18.).
Сега колото не содржи батерија, па кога
прекинувачот ќе се затвори, електроните од
негативната плоча на кондензаторот ќе се
движат низ отпорникот кон другата плоча, сѐ
додека тие не се неутрализираат, односно
додека не се испразни кондензаторот.
U C = U 0 (1 − e−t / RC ) и
q = q0 (1 − e−t / RC ) (5-39)
Напонот на краевите на отпорникот ќе биде
еднаков со напонот на краевите на
кондензаторот само со спротивен знак:
U R = U − U C = 0 − U C = −U 0 e−t / RC (5-40)
Струјата што тече низ отпорникот има
максимална вредност во моментот t=0, а потоа
опаѓа експоненцијално:
UR U e − t / RC
I= =− 0 , (5-41)
R R
Знакот минус е поради насоката, која е
спротивна од насоката при полнење на
кондензаторот.
106
 НАИЗМЕНИЧНА ЕЛЕКТРИЧНА СТРУЈА
Електричната струја чија насока се менува
во текот на времето е наизменична електрична
струја. Извор на наизменична струја се
генераторите во кои механичката енергија на
движењето на спроводник во магнетно поле се
преобразува во електрична енергија. Процесот
е познат како електромагнетна индукција.
На слика 5.19. а е прикажано просто
електрично струјно коло, сочинето од
генератор U (извор на наизменичен напон) и
отпорник низ кој тече наизменична струја.
Генераторот генерира променлив напон чии
вредности во текот на времето периодично се
менуваат, поради што може да се опишат со
синусна (или косинусна) функција (сл. 5.20. б).
Сл. 5.19. a) Прост електричен струен круг низ кој
тече б) наизменична струја
Вредноста на наизменичниот електричен
напон во даден момент од времето се нарекува
моментална вредност на напонот u и
математички се определува со равенката:
u = U0 sin t (5-42)
каде U0 е максималната вредност на напонот,
ω = 2πf е кружната фреквенција, f е
фреквенцијата на наизменичниот напон.
Производот ωt се нарекува фаза на
наизменичниот напон.
Електричната струја која тече во струјниот
круг со извор на наизменичен напон е, исто
така, наизменична.
Моменталната вредност на јачината на
струјата која тече низ отпорникот се
пресметува во согласност со Омовиот закон и
е:
u Um
i= = sin t , односно:
R R
i = I0 sin t (5-43)
каде I0 е максималната вредност на напонот,
ω = 2πf е кружната фреквенција, f е
фреквенцијата на наизменичната струја. На
краевите на отпорникот фазата (ωt) на струјата
и напонот се исти поради што се вели дека тие
осцилираат во фаза.
При течење на наизменична струја низ
електричниот струен круг, исто така, важи Џул-
Ленцовиот закон кој може да се запише:
P = I 2 R sin 2 t (5-44)
Моментните вредности на наизменичната
струја не се од интерес во праксата. За
опишување на напонот и јачината на струјата
се дефинираат ефективни вредности коишто се
поврзани со соодветните максимални преку
релациите:
U I
U = 0 и I = 0 (5-45)
2 2
На сликата 5.20. е прикажан струјниот круг
сочинет од генератор и сериски поврзан
кондензатор со капацитет C.
Сл. 5.20. Течењето на наизменичната струја фазно
избрзува во однос на напонот за π/2, кога во
струјниот круг постои само капацитативен отпор
Поради присуството на диелектрикот во
кондензаторот, низ него нема да има течење на
107
струја, исто како што беше случај кај правата
струја. Течењето на струјата низ струјниот круг
предизвикан од генераторот се остварува преку
процесите на наизменично полнење и
празнење на кондензаторот, поради што низ
ваквиот струен круг ќе има постојано
протекување на електрична наизменична
струја.
Од присуството на кондензаторот во
струјнато коло се јавува фазна разлика од π/2
меѓу напонот и струјата, поради што нивните
моментални вредности ќе бидат:
u = U m sin t
i = I m sin (t +  / 2) (5-46)
Во согласност со равенките, произлегува
дека електричната струја низ колото избрзува
во однос на напонот за π/2.
Спротивставувањето на кондендензаторот на
течењето на наименичната струја во даденото
струјно коло се изразува преку величината
наречена капацитативен отпор RC. Неговата
вредност зависи од капацитетот на
кондензаторот C и кружната фреквенција на
електричната струја (ω). Зависноста е изразена
преку равенката:
1
RC = (5-47)
C
Едница за капацитативен отпор RC е ом (Ω).
Поради ова, во еден електричен струен круг
кој содржи отпорник и кондензатор, вкупниот
отпор ќе зависи и од отпорот на отпорникот R
(наречен омски отпор) и од капацитативниот
отпор на кондензаторот RC. Овие отпори не
може просто аритметички да се сумираат како
што беше случај со еднонасочната струја,
поради тоа што предизвикуваат одредена
фазна разлика на напонот и струјата. Тие се
собираат векторски, а вкупниот отпор во
струјниот круг во овој случај се нарекува
електричен импеданс Z:
Z = R 2 + RC 2 (5-48)
Единица за електричниот импеданс Z е ом
(Ω). Во согласност со равенката, електричниот
импеданс во RC струен круг зависи од омскиот
отпор на отпорникот, фреквенцијата на
наизменичната струја и капацитетот на
кондензаторот.
108
5.3. БИОПОТЕНЦИЈАЛИ. ЕЛЕКТРОДИЈАГНОСТИКА
Електричните процеси во живиот организам потекнуваат од промените на биоелектричните
потенцијали во клетките. Ваквите промени, на пример во нервната клетка, во вид на електрични
сигнали (импулси) се пренесуваат низ нервниот систем. Електричните сигнали носат корисни
информации за функционирањето на организмот.
Мерењата на електричните сигнали од одредени делови (органи) од човечкото тело се предмет
на функционалната електродијагностика.
НЕРВНА КЛЕТКА
Нервниот систем го регулира
функционирањето на целиот организам. Тој е
составен од повеќе делови во зависност од
морфологијата и функцијата. Во морфолошка
смисла, нервниот систем се дели на централен
нервен систем (сочинет од мозок и ’рбетен
мозок) и периферен нервен систем (сочинет
од черепни и ’рбетни нерви). Според
функционирањето, нервниот систем се дели на
соматски нервен систем кој ја воспоставува
врската со надворешната средина, автономен
нервен систем кој управува со виталните
функции на клетките, органите, ткивата.
Сл. 5.21. Нервна клетка
Основна структурна единица на нервниот
систем е нервната клетка која се нарекува
неврон. Нејзината основна градба е прикажана
на сликата 5.22. Иако постојат разни видови на
нервни клетки, тие во основа се составени од
клеточно тело и од продолжетоци (дендрити
и нервно влакно – аксон). Од клеточното тело
обично излегува еден аксон, а повеќе куси
БИОПОТЕНЦИЈАЛ ВО МИРУВАЊЕ
Течноста во внатрешноста на нервната, а и
на која било клетка (интрацелуларна течност),
и онаа надвор од неа (екстрацелуларна
течност) се електролити кои содржат различни
позитивни и негативни јони. Пример се јоните
3 Електричен сигнал (напон или струја или јачина на
полето) чија модулација претставува кодирана
информација за изворот од кој доаѓа.
дендрити. Во зависност од типот на клетката,
аксонот може да биде обвиткан или не со
миелинска обвивка. Кај оние со обвивка,
постојат мали растојанија долж аксонот на кои
миелинската обвивка е прекината. Тие области
се нарекуваат јазли на Ранвие. Должината на
аксонот е различна за различни типови нервни
клетки и се движи од неколку микрометри (µm)
до речиси еден метар (m).
Клеточното тело ги прима електричните
сигнали3 од другите нервни клетки преку
дендритите кои понатаму се пренесуваат преку
аксонот, а на крај преку неговото разгранување
се пренесуваат на друга нервна клетка,
мускулно влакно или жлезда. Миелинската
обвивка игра улога на изолатор, поради што
електричниот отпор во тие делови на аксонот е
поголем во однос на оние делови каде таа
отсуствува (т.е. во јазлите на Ранвие).
Минувајќи низ делот со миелинска обвивка,
електричниот импулс наизменично ослабува
па зајакнува минувајќи низ јазолот сѐ до
првобитната вредност на сигналот. На тој
начин, без разлика колкави растојанија
изминуваат, електричните сигнали низ
нервните клетки остануваат непроменети.
Повеќе нервни влакна меѓусебно поврзани
со сврзно ткиво формираат нервни стапчиња
кои, пак, исто така врзани со сврзно ткиво, ги
формираат нервите. Од функционална гледна
точка нервите и нервните влакна може да бидат
моторни и сензитивни или, пак, комбинирани.
на натриумот Na+, калиумот K+, хлорот Cl-,
негативно наелетризираните протеини кои се
содржат во клетката и надвор од неа. Вкупниот
број на позитивни и негативни полнежи во
течноста во клетката, а и во течноста надвор од
109
неа е еднаков, поради што тие се
електронеутрални. Течностите се раздвоени со
тенка клеточна мембрана. Општо земено, и
двете течности се спроводници (електролити
кои содржат слободни јони), а мембраната е
изолатор. Изолаторските особини на
мембраната се добри, но не се идеални, поради
што во одредени услови има течење на струја
(движење на јоните) низ мембраната.
Сепак, кога клетката не е подложена на
некое надворешно дејство (состојба на
мирување) таа е поларизирана. Во
поларизирана состојба негативните јони се
распоредени од внатрешната страна на
мембраната, а позитивните од надворешната
страна формирајќи електричен двослој. Овој
електричен двослој создава електрично поле и
одредена потенцијална разлика низ него која се
нарекува бипотенцијал во мирување.
Директните мерења со помош на
микроелектроди покажале дека
биопотенцијалот на поларизирана клетка е
понизок во однос на надворешноста на
клетката. Ако надворешниот потенцијал е
еднаков на 0 mV, тогаш потенцијалот на
клетката е со негативна вредност.
Биопотенцијалот во мирување е градиентот на концентрациите и од
карактеристика на секој тип клетка и има
вредности во интервал од -60 mV до -90 mV за
различни типови клетки.
Сл. 5.22. Концентрации на јоните, во mmol/l, во
внатрешноста на нервното влакно на цицач и
течноста околу него
На сликата 5.22. се покажани
концентрациите на некои од позначајните јони
во внатрешноста и околината на аксон на цицач
во поларизирана состојба. Вредноста на
биопотенцијал во мирување -70 mV се должи
на разликите во концентрациите на одреден
тип јони напластени од двете страни на
мембраната. Концентрацијата на јоните на
натриум (Na+) надвор од клетката (145 mmol/l)
е многу поголема отколку во нејзината
внатрешност (15 mmol/l). Но, многу повеќе K+
има внатре во клетката (150 mmol/l) во
споредба со надворешноста (5 mmol/l). Слично
на тоа, има многу повеќе јони хлор (Cl-) надвор
(125 mmol/l) во однос на внатрешноста (9
mmol/l) на клетката, но многу повеќе разни
негативни јони (вклучувајќи ги и протеините)
внатре (156 mmol/l) во однос на
надворешноста (30 mmol/l) на клетката.
Создавање на биопотенцијалот во
мирување
Клучна улога во создавањето на
биопотенцијалот во мирување имаат:
дифузијата (пасивниот транспорт на маса),
електричното поле на електричниот двоен
слој (движење на полнеж), селективната
пропустливост на мембраната за одреден тип
на јони и натриум-калиумовата пумпа
(активниот транспорт).
1. Процесот на дифузија е условен од
разликите во концентрациите од двете
страни на клеточната мембрана. Во
согласност со Фиковиот закон, бројот на
јони кои ќе дифундираат во единица време
низ единица површина зависи од
константата на дифузија (односно
пропустливоста на мембраната). Јоните се
движат од области со повисока кон области
со пониска концентрација.
2. Силите на полето на електричниот двоен
слој ги насочуваат и забрзуваат јоните и тоа:
позитивните јони во насока на полето, а
негативните обратно.
3. Селективната пропустливост на
мембраната како и активниот транспорт се
тие кои доведуваат распределбата на јоните
да биде различна од онаа која се очекува од
процесите на дифузија и движењето на
полнежите во електрично поле.
Во состојба на мирување клеточната
мембрана е пропустлива за јоните на К+ и
Cl-, додека, пак, пропустливоста за јоните
на Na+ е 100 пати помала во однос на
пропустливоста за К+. Поради големите
димензии, мембраната никогаш не ги
пропушта негативните јони на протеините
поради што тие секогаш остануваат внатре
во клетката.
Натриум-калиумовата пумпа,
контролирајќи го волуменот на клетката,
истовремено исфрла јони на натриумот
(Na+) од клетката, а уфрла јони на калиум
(К+) во клетката, при што исфрлањето на
Na+ е многу поинтензивно во однос на
уфрлањето на К+.
110
 Создавање на електричниот двоен слој
На сликата 5.23. шематски е прикажан
процесот на создавање на електричниот двоен
слој.
Поради високиот градиент на
концентрациите меѓу внатрешната и
надворешната течност и пропустливоста на
мембрана за К+ почнува процесот на дифузија.
Со тенденција да се изедначат концентрациите
голем број на К+ преминуваат од внатрешната
кон надворешната страна на мембраната.
Меѓу К+ и преостанатите негативни јони
внатре во клетката дејствуваат привлечни
електрични сили. Понатаму, К+ преминува и
остава зад себе негативни јони. Мембраната е
многу тенка, па под дејство на привлечните
сили од негативните јони излезените К+ нема
да одат многу далеку, туку ќе се натрупуваат од
надворешната страна на мембраната.
Тоа се случува и со јоните на хлорот (Cl-).
Поради градиентот во концентрациите,
негативните јони на хлорот дифундираат во
внатрешноста на клетката низ, за нив,
пропустливата мембрана, оставајќи зад себе
позитивни полнежи. Спротивно на К+ на Cl-,
кога клетката е во состојба на мирување
мембраната е слабо пропустлива за јоните на
Na+, поради што само незначителен број на Na+
дифундираат од надворешната во внатрешната
течност.
Како последица од дифузијата на јоните низ
мембраната, клетката станува поларизирана.
Негативните полнежи од внатрешната страна и
позитивните од надворешната страна
формираат електричен двоен слој меѓу кој
владее потенцијална разлика (биопотенцијал):
U = φ1 - φ2. Силите на електричното поле на
диполниот слој дополнително дејствуваат врз
јоните. Во зависност од полнежот на јонот,
дејството на електричните сили ќе биде во
насока на дивизијата или, пак, ќе се
спротивставува на неа. Процесот запира оној
момент кога ќе се постигне динамичка
рамнотежа помеѓу дифузијата и дејството на
Сл. 5.23. Дифузијата на јоните на а) К+ и б) Cl- предизвикува в) поларизација на клетката
електричното поле. Таа рамнотежа е
постигната кога разликата во потенцијали од
двете страни на клеточната мембрана ќе ја
достигне вредноста на биопотенцијалот во
мирување. Неговата вредност се пресметува со
Нернстовата равенка:
kT cв
U =− ln (5-49)
q cн
каде cв и cн се соодветните концентрации на
јонот внатре и надвор од клетката, k е
Болцмановата константа k = 1,381 10-23 J/K, T е
температурата, q е количеството на
електрицитет. Количеството на електрицитет e
q = ze, каде z е валентноста, а е единечниот
полнеж, е =1,6 10-19 C.
Јонте на Na+, K+ и Cl- имаат еднаква
важност во создавањето на биопотенцијалот
во нервните и во мускулните влакна, а со тоа и
во нервните клетки во нервниот систем.
Градиентот на концентрациите од овие јони од
двете страни на клеточната мембрана ја
одредува вредноста на биопотенцијалот. При
нормална телесна температура од T = 310 К,
вредноста на Нернстовиот потенцијал за
јоните на Na+, K+ и Cl- за примерот даден на
слика 5.22. е:
1,381  10−23 Ј/К 15 mmol/l
U Na + = − ln = 61 mV
+1  1,6  10−19 C 145 mmol/l
1,381  10−23 Ј/К 150 mmol/l
U K+ = − ln = −91 mV
+1  1,6 10−19 C 5 mmol/l
1,381  10−23 Ј/К 9 mmol/l
U Cl− = − −19
ln = −70 mV
−1  1,6  10 C 125 mmol/l
Поопшта верзија на Нернстовата равенка е
равенката на Голдман. Со неа може да се
пресмета вкупниот потенцијал на клетката кој
се генерира од повеќе јони истовремено. Така,
за јоните на Na+, K+ и Cl-, равенката на
Голдман дава:
kT p c + pK cK, в + pCl cCl, в
U = − ln Na Na, в (5-50)
q pNa cNa, н + pK cK, н + pCl cCl, н
111
 Од равенката 5-50 се гледа дека придонесот
на секој од јоните во вкупниот биопотенцијал е
пропорционален со пропустливоста на
мембраната р што значи дека ако мембраната е
пропустлива само за еден тип на јони, тогаш
вкупниот биопотенцијал би бил потенцијалот
одреден со Нернстовата равенка. Во
согласност со ова, ако мембраната е
пропустлива само за јоните на Na+ и K+ , тогаш
вкупниот бипотенцијал би бил:
kT p c + pK cK, в
U = − ln Na Na, в (5-51)
q pNa cNa, н + pK cK, н
Имајќи го предвид експериментално
потврдениот податок дека pNa =0,02pK, со
замена на концентрациите од претходниот
пример за потенцијалната разлика генерирана
од јоните на Na+, K+, се добива -75 mV. Оваа
вредност е многу поблиска до вистинската
измерена вредност од -70mV, отколку
вредностите на UNa и UK пресметани со
Нернстовата равенка. Спротивно на ова,
пресметаната вредност на UCl целосно се
совпаѓа со измерената. Разликите во
пресметаните и измерените резултати за UNa и
UK се должат на тоа што равенките ги опфаќаат
движењата на јоните предизвикани од
градиентот на концентрациите и електричното
поле, што значи дека е изоставена Na-K пумпа.
Но, како и да е, тие претставуваат добра
апроксимација на реалната состојба.
Според тоа, конечно може да се резимираат
причините за постоење на разликите во
концентрациите на јоните од двете страни на
.
Сл. 5.24. Насоки на транспортните процеси низ клеточната мембрана за К +, Cl- и Na+ при генерирање на
биопотенцијалот во мирување
клеточната мембрана, а со тоа и причините за
постоењето на биопотенцијалот:
1 Високите концентрации на К+ внатре во
клетката е резултат на електричните сили и
натриум-калиумовата пумпа кои заедно се
спротивставуваат на тенденцијата да се
изедначат концентрациите (дифузијата),
(слика 5.24. а);
2 Високата концентрација на Cl- надвор од
клетката е резултат на електричните сили
кои се спротивставуваат на дифундирањето
на јоните на Cl- внатре во клетката (слика
5.24. б);
3 Високата концентрација на јоните на Na+
надвор од клетката е резултат на слабата
пропустливост на мембраната, како и на
натриум-калиумовата пумпа чие дејство е
во спротивна насока во однос на процесот
на дифузија и насоката на електричните
сили (слика 5.24. в);
4 Високата концентрација на негативните
протеински јони внатре во клетката е
поради нивните големи димензии, односно
клеточната мембрана не е пропустлива за
нив.
Битна работа е пропустливоста на каналите
на натриум и калиум која подлежи на брзи
промени при преносот на нервниот импулс,
додека попустливоста на каналите на хлорот не
се менува значително за време на овој процес.
Затоа, брзите промени во пермеабилноста на
каналите на натриумот и на калиумот се
првенствено одговорни за пренос на сигналите
во невроните, за што ќе биде дискутирано во
продолжение
112
 АКЦИОНЕН ПОТЕНЦИЈАЛ
Во услови на мирување мембраната на
клетката има релативно ниска пропустливост
за јоните на натриум (Na+). Но, под дејство на
некоја надворешна дразба со интензитет
поголем од одреден праг на дразба и со
доволно долго време на траење
пропустливоста за Na+ значително се
зголемува со отворање на брзите канали за
натриум. Наречени се брзи затоа што се
отвораат, а потоа се затвораат во интервал од
околу 10-4 s.
Движењето на Na+ е предизвикано од: 1)
дифузијата која се случува поради разликите
во концентрациите на Na+ од двете страни на
клеточната мембрана и 2) биопотенцијалот на
мембраната. Насоката на дифузијата и
дејството на електричните сили од електрично
поле на поларизираната мембрана се совпаѓа
со насоката на движење Na+ во внатрешноста
на клетката (слика 5.24. в). Како резултат на
големиот прилив на позитивни јони,
електричниот потенцијал во внатрешноста на
клеточната мембрана се зголемува и станува
позитивен. Како резултат на вишокот на Na+ се
менува поларитетот на електричниот двоен
слој околу мембраната, а со тоа се менува и
насоката на дејството на електричното поле.
Силите на вака насоченото електрично поле се
спротивставуваат на понатамошното
навлегување на Na+ внатре во клетката.
Процесот на движењето на Na+ запира во оној
момент кога ќе се воспостави динамичката
рамнотежа меѓу процесот на дифузија и
дејството на електричното поле. Во случајов
кога внатрешноста на мембраната е позитивна
во однос на надворешноста, се вели дека
клетката е деполаризирана. А самиот процес
е познат како процес на деполаризација.
По престанокот на надворешната дразба
постигнатата рамнотежа на крајот на
деполаризацијата е нестабилна и поларитетот
се враќа во првобитната состојба, односно на
биопотенцијалот во мирување. Процесот на
враќање се нарекува реполаризација.
Во текот на реполаризацијата: 1) јоните на
калиум (К+) дифундираат од внатрешноста кон
надворешноста на клетката низ клеточната
мембрана поради разликите во
концентрациите; 2) вишокот на јони на
натриум (Na+) кои влегле во клетката за време
на деполаризацијата се исфрла (испумпува)
надвор од неа со натриум-калиумовата пумпа,
а истовремено се уфрлаат и јони на калиум
(К+), односно се случуваат процесите
прикажани на сликата 5.25. Реполаризацијата
трае сѐ додека повторно не се постигне
динамичка рамнотежа помеѓу транспортните
процеси низ клеточната мембрана.
Сл. 5.25. Изглед на електричен импулс (акционен
потенцијал) кај нервната клетка
Деполаризацијата и реполаризацијата на
клеточната мембрана, односно промените на
потенцијалот на мембраната во текот на
времето се нарекуваат акционен
биоелектричен потенцијал. Акциониот
потенцијал во функција од времето во една
точка од аксонот е прикажан на сликата 5.25.
Акциониот потенцијал започнува со брза
промена на негативниот потенцијал во
мирување (деполаризација). Почетната
деполаризација предизвикува промена за околу
15 до 20 mV над биопотенцијалот во мирување
(-70 mV) до прагот на дразба ~ -55 mV. Кога ќе
се достигне прагот на дразба се отвораат Na+
канали и транспортот на јоните на натриум
(Na+) низ мембраната почнува. Поради
зголемениот број на позитивни јони внатре во
клетката, потенцијалот на клетката станува
позитивен, се зголемува до ~ +20 mV и
клетката е деполаризирана. Променетата
насока на електричното поле на
деполаризираната мембрана е сега во насока на
процесот на дифузија на позитивните јони на
калиум (К+). Поради брзото излегување на
јоните на калиум (К+) надвор од клетката,
потенцијалот опаѓа под вредноста на
биопотенцијалот во мирување ~ -80 mV по што
полека се враќа на вредноста од -70 mV.
Електричните сигнали генерирани од
акционите потенцијали на различни типови на
клетки се разликуваат според амплитуда,
113
формата на импулсот, како и според времето почнуваат да се движат насочено, па доаѓа до
потребно да се генерира импулсот. На појава на локални струи (прикажани со
пример, акциониот потенцијал кај нервната стрелките). На тој начин позитивните јони
клетка се формира за помалку од 1 ms, кај (јоните на Na се најмногубројни) се движат низ
мускулната за околу 5 ms, а за клетката на деполаризираниот дел, а потоа неколку
срцевиот мускул се потребни околу 300 ms. милиметри низ поларизираниот. Притоа, на
Бидејќи секој одделен акционен потенцијал тоа растојание доаѓа до зголемување на
иницира нова дразба, односно нов акционен потенцијалот кој станува доволно голем да
потенцијал кој почнува со процесот на иницира нов акционен потенцијал. Сега во
деполаризација, често пати и ширењето на соседните делови се отворени каналите на Na
акциониот потенцијал се претставува и како и процесот продолжува (слика 5.26. в). Во
деполаризационен бран. новите деполаризирани делови повторно се
јавуваат локални струи кои се движат долж
Пренесување на акциониот потенцијал мембраната на клетката, предизвикувајќи нови
долж нервната клетка деполаризации.
Акциониот потенцијал за кој претходно
беше дискутирано се создава во една точка од
нервната клетка. За одреден тип на нервна
клетка акционите потенцијали се секогаш со
иста големина и се движат низ аксонот без да
атенуираат. Механизмот на пренесување на
акциониот потенцијал низ аксонот е прикажан
на сликата 5.26.
Пред да дејствува некоја надворешна
дразба, аксонот е во поларизирана состојба,
односно надворешната страна на мембраната е
позитивна во однос на внатрешноста на
аксонот. Ако надворешниот стимул е над
прагот на дразба, акциониот потенцијал се
јавува во точката на дејство на стимулот како
што е прикажано на сликата 5.26. б. Во таа
точка почнува процесот на деполаризација па
Сл. 5.26. Механизам на ширење на акциониот
мембраната станува позитивна од внатрешната потенцијал долж аксонот
страна и негативна однадвор. Поради напливот
на позитивните јони на натриумот,
потенцијалот, во деполаризираниот дел, е Акциониот потенцијал низ нервното влакно
повисок во однос на поларизираниот дел. се шири во две насоки, односно лево и десно
Поради постоење на ваква потенцијална од точката каде што е предизвикана дразбата.
разлика помеѓу овие два региони, јоните

АКСОНОТ КАКО ЛИНИСКИ СПРОВОДНИК

Од физички аспект, аксонот може да се

разгледува како линиски спроводник потопен
во електролит. Од тие причини при анализа на
електричните особини на аксонот треба да се
земе предвид отпорот на течностите внатре и
надвор од аксонот, како и отпорот на
мембраната. Бидејќи мембраната е диелектрик,
системот внатрешна течност, мембрана и
надворешна течност се карактеризира со
капацитивност. Трите отпори заедно со
капацитивноста ги дефинираат електричните
особини на аксонот. Обично, тие се
претставуваат на единица должина (на m, или
на cm).
Капацитет и количество на електрицитет
на аксонот
Во согласност со формата, аксонот се
претставува со цилиндар. Модел на мал дел на
аксонот со должина l е прикажан на сликата
5.27. а. За поедноставување на пресметките,
цилиндарот наместо во цилиндрична се
прикажува во развиена форма (слика 5.28. б).
На тој начин системот внатрешна течност,
мембрана и надворешна течност може да се
смета како плочест кондензатор,
а не како цилиндричен. Експериментално
добиените резултати за радиусот и дебелината

114
на мембраната на аксоните со и без Дебелината на миелинската обвивка е
миелинската обвивка се дадени во табела 5-1. поголема отколку дебелината на мембраната,
па поради тоа и нејзиниот капацитет на
единица плоштина е помал за околу 300 пати
во однос на капацитетот на мембраната.
Користејќи ја вредноста за капацитетот на
единица плоштина може да се пресмета и
количеството на електрицитет на единица
плоштина од мембраната:
q CU
qS = = (5-52)
S S
Па, на пример, за биопотенцијал во
мирување од -70 mV, густината на полнежите
на единица површина од sидовите на
мембраната би била:
qS = CSU = 0,01 F / m 2  70 mV = 7 10−4 C/m 2
Сл. 5.27. Димензии на а) дел од аксонот со
должина l и б) развиената форма на мембраната на
Бидејќи количеството на електрицитет е
аксонот q = Ne, произлегува дека бројот на полнежи ќе
биде: N = q/e, каде е = 1,6.10-19C. Во согласност
Капацитетот на мембраната се одредува од со ова, може да се пресмета и бројот на
равенката за плочест кондензатор (5-15). елементарни полнежи на единица
Според неа, плочите се поставени на површина од sидовите на мембраната NS:
растојание d и се со плоштина S = 2πrl, каде l е
qS
должината. Релативната диелектрична NS = = 4,4  1015 1/m2 = 4,4  103 1/μm2
константа на мембраната е εr = 7 и 1,6 10−19 C
диелектрична константа во вакуум Со отворање на каналите на натриумот,
ε0 = 8,85.10-12 F/C, диелектричната константа на настанува промена на потенцијалот од
мембраната ќе биде εм = εr ε0 = 6,2.10-11 F/m. вредност -70mV до +30 mV. Оваа промена на
Имајќи ги предвид овие вредности, може да се напонот од 100 mV одговара на промената во
пресмета капацитетот на единица должина бројот на елементарните полнежи на sидовите
од мембраната на аксон без миелинска на мембраната:
обвивка:
N S = 0,01 F 100 10−3 V  6,25 1018 1/C =
−6
C r F 5  10 m
Cl = =  м = 6, 2  10−11 = 6,3 103 1/μm2
l d m 6 10−9 m
= 3  10−7 F/m Тоа значи дека промената на Ns , а со тоа и на
напонот, настанува кога низ единица должина
Или, пак, капацитетот на единица плоштина:
(1μm) и напречен пресек S = 2πrl = 31 μm2 од
CS =
C 1
=  м = 6,2 10−11
F 1
= 0,01 F/m 2 аксонот се транспортирани nS.S = 2 .105 јони од
−9
S d m 6 10 m Na+ внатре во клетката.
Табела 5-1 Некои од величините што го опишуваат аксонот
Аксон без Аксон со
Величина Симбол миелинска миелинска
обвивка обвивка
радиус r 5.10-6 m 5.10-6 m
дебелина на мембраната/ миелинската обвивка d 6.10-9 m 2.10-6 m
диелектрична константа на мембраната/
εм 6,2.10-11 F/m 6,2.10-11 F/m
миелинската обвивка
специфичен отпор на внатрешната течност на
ρв 0,5 Ωm 0,5 Ωm
аксонот
специфичен отпор на мембраната/ миелинската
ρм 1,6.107 Ωm 107 Ωm
обвивка
коефициент на електрична проводливост на
σм 1,25.10-4 S/m 3.10-7 S/m
мембраната/ миелинската обвивка

115
 Пред да се отворат каналите на натриум,
концентрацијата на јони на Na+ во внатрешната
течност е 15 mmol/l јони на Na+, односно бројот
на Na+ е:
15  10−3 mol
N=  6,02  1023  3,14  ( 5 μm )  (1 μm )
2
10 15
μm 3
= 7 108 јони на Na +
Од односот на бројот на транспортираните
јони на Na+ кога каналите се отворени и од
нивниот број кога клетката е во мирување
помножен со 100 %, произлегува дека само
0,03 % промена во бројот на јони на Na+
предизвикала промена во напонот од 100 mV.
Биоструја низ аксонот
Механизмот на пренесување на
електричниот импулс низ аксонот не може да
се објасни без да се примени математичка
анализа, што е надвор од опсеготот на оваа
книга. Со цел да се поедностави проблемот, ќе
бидат разгледани процесите кои се случуваат
одделно.
Аксонот може да биде претставен
(моделиран) како линиски електричен
спроводник со цилиндрична форма за чија
внатрешност и надворешност важи Омовиот
закон и мембрана која има капацитет и
спроведува електрична струја.
Еквивалентното електрично коло на овој
модел за мал дел (Δl) од аксонот е прикажан на
сликата 5.28. Бидејќи целиот аксон
претставува серија од мали делови со должини
Δl, и неговиот целосен модел ќе биде сочинет
од повеќе сериски поврзани електрични
струјни кола прикажани на сликата 5.28.
Еквивалентното струјно коло е сложено и се
јавуваат три струи со различни јачини и
насоки. Тие се: струјата која тече низ
мембраната Iм, струја што тече низ аксонот Iв,
струја надвор од аксонот Iн. Нивните релативни
правци и насоки се прикажани на сликата 5.29.
Сл. 5.28. Еквивалентното електрично коло на мал
дел од аксонот
Сл. 5.29: Мембранска струја: а) проток на
позитивни и негативни јони низ мембраната; б)
капацитетот на мембраната е претставен со две
паралелни плочи, а отпорот со отпорник; в)
еквивалентно струјно коло за мал сегмент од
мембраната
Струјата која тече низ мембраната е
предизвикана од потенцијалната разлика која
постои меѓу внатрешната и надворешната
страна на мембраната. Мембранската струја,
претставува збир од насочените движења на
позитивните и негативните јони низ
мембраната во текот на времето (слика 5.29 а).
Кога клетката е во состојба на мирување,
позитивните полнежи +q се од надворешната
страна на мембраната, а негативните од
внатрешната –q. Состојбата одговара на
наполнет кондензатор (слика 5.29. б). Доколку
диелектрикот меѓу плочите на кондензаторот е
идеален, нема да има течење на струја (види
RC струен круг). Но, бидејќи мембраната не е
идеален диелектрик, низ мембраната има
одредено течење на струја наречена
мембранска струја Iм, поради што
кондензаторот ќе почне да се празни (слика
5.29. в). Во согласност со Омовиот закон, на
течењето на струјата му се спротивставува
отпорот на мембраната Rм.
Од вредностите за мембраната,
специфичниот отпор ρм = 1,6.107 Ω/m,
дебелината d = 6.10-9 m, дадени во табелата
5-1, и плоштината на напречниот пресек S
= 2πrd (слика 5.27. б), се пресметува отпорот
на единица должина на мембраната:
Rм м 1,6  107 m
Rl , м = = =
l 2 rd 2  3,14  ( 5  10−6 m )( 6  10−9 m )
= 8  1019  / m = 8  1013  / μm
Во текот на празнењето, ќе опаѓа напонот
експоненцијално (во согласност со равенката
5-40) во зависност од временската константа τ
на мембраната. Со замена на вредностите за
специфичниот отпор на мембраната и
116
нејзината диелектрична константа од табелата
5-1, за временската константа се добива:
F приближната брзина на пренесување на
 =  м м = 1,6 107 m  6,2 10−11 = 10−3 s =10 ms
m
Струјата која протекува низ аксонот.
Насоченото движење на полнежите низ
аксонот е последица од постоење на
потенцијалната разлика меѓу две точки на
мембраната. Според табелата, специфичниот
електричен отпор на аксонот без миелинска
обвивка има вредност од ρв = 0,5 Ω/m и радиус
r = 5.10-6 m. Имајќи предвид дека неговиот
напречен пресек има облик на сфера со
плоштина S = r2π, тогаш и отпорот на единица
должина во внатрешноста од аксонот (во
согласност со равенката) би бил:
R  0,5  / m
Rl ,в = в = в2 =
l r ( )
2
3,14  5 10−6 m
= 6,4 10  / m = 6,4 103  / μm
9
Од пресметаните вредности се гледа дека
вредноста на отпорот на мембраната е многу
висок поради што, при дадена промена на
напонот, струјата низ мембраната е
занемарлива во споредба со онаа во
внатрешната течност на аксонот.
Во случај ако се занемари капацитивноста
на мембраната, во колото прикажано на слика
5.29., См = 0 па и τ = 0. Во овој случај течењето
на струја низ аксонот се должи на постоење на
потенцијална разлика меѓу две точки на
мембраната и нема да претставува променлива
функција од времето. Помеѓу тие две точки
напонот опаѓа, исто така, експоненцијално, но
во функција од растојанието, во согласност со
равенката:
U = −U 0 e−t /  (5-53)
каде λ е просторна константа, а нејзината
вредност се пресметува:
Комбинирајќи ги равенките за временска и
просторна константа, може да се пресмета
електричниот импулс:

v= (5-55)

Во согласност со вредностите за λ, брзината
на сигналот кај аксонот со миелинска обвивка
е поголема од аксонот без неа.
vбез миел.  0, 27 r
vсо миел.  2, 2r
Овој податок го објаснува и механизмот на
пренесување на сигналот низ аксонот со
миелинска обвивка. Поради големата дебелина
на миелинската обвивка, отпорот во неа е
голем и во тој дел не се генерира акционен
потенцијал. Тој се создава само во
немиелизираните делови (јазлите на Ранвие).
Генерираниот електричен импулс, минувајќи
низ миелизираниот дел, истовремено се
засилува (поради поголемата брзина) и
намалува (поради поголемиот отпор). Двата
спротивни ефекти овозможуваат сигналите
меѓу двата јазли да не се разликуваат, односно
овозможуваат сигналот да се пренесува без
загуба.
Струја што тече надвор од аксонот.
Истовремено, во текот на течењето на струјата
низ аксонот, во спротивна насока тече и струја
надвор од него Iн. Бидејќи геометријата на
околниот простор не е конечна, многу тешко
може да се направат едноставни пресметки за
отпорот. Докажано е дека вредностите за
отпорот на единица должина од надворешната
течност може да се занемарат. Исто така, кај
нервните и мускулните клетки аксоните и
мускулните влакна се поставени збиено едни
до други, така што практично и нема
надворешна течност помеѓу нив.

rd м
= (5-54)
2 в
Со замена на вредностите за специфичните
отпори (ρм и ρв), радиусот на аксонот (r) и
дебелината на мембраната, за просторната
константа на аксон без миелинска обвивка се
добива λ = 370 μm. Ова значи дека на
растојание од 370 μm од почетната точка,
напонот опаднал на 37 % од неговата почетна
вредност U0. За аксонот со миелинска обвивка
вредноста на просторната константа е
λ = 8,8 mm.

117
 ФИЗИЧКИ ОСНОВИ НА ЕЛЕКТРОГРАФИЈАТА
Мерењето на биопотенцијалите
(биоструите), како и анализата на нивната
временска променливост во текот на
функционирањето на органите, е предмет на
функционалната електродијагностика позната
како електрографија.
Електричните импулси од нервните клетки
низ нервниот систем се пренесуваат на ткивата
и органите предизвикувајќи во нив одредени
електрични промени неопходни за нивното
функционирање. Во секој дел од клеточната
мембрана на клетките од ткивото постои
разлика во електричните потенцијали
создадена од електричното поле на клетката.
Бидејќи секоја клетка на ткивото придонесува
во нејзиното вкупно електрично поле,
промената на функционалната, а со тоа и на
електричната состојба на индивидуалните
клетки, се одразува и на електричното поле на
целиот орган или ткиво.
Затоа, регистрацијата на електричните
промени во органите и ткивата овозможува
начин за проценка на нивната функционална
состојба, промените во оваа состојба под
дејство на различни надворешни фактори, со
цел да се идентификуваат одредени патолошки
промени во нив. Сето ова ја одредува нивната
огромната важност и широка примена во
клиничката медицина.
Бидејќи биолошките ткива и органите како
целина се електронеутрални, тие обично се
разгледуваат како електрични диполи.
Бидејќи секој електричен дипол се
карактеризира со вектор на електричен
диполен момент, електричните промени во
органите се изразуваат со него.
Ако се знае неговата големина и насока, во
даден момент од времето може да се одреди
јачината на електричното поле во околината на
органот, потоа потенцијалот на електричното
поле во која било точка во просторот околу
диполот (органот), а потоа да се одредат други
карактеристики на полето.
Ако состојбата на индивидуалните клетки
на ткивото се менува (на пример, дел од нив се
возбудени), тогаш се менува електричното
поле на ова ткиво и, како резултат на тоа, се
менува и векторот на диполниот момент (по
големина, правец и/или насоката) што го
опишува ова поле. Бидејќи поголем дел од
човечкото тело е спроводник, електричните
промени во ткивата може да се регистрираат и
на кожата. Воспоставувајќи електрична врска
меѓу специфичниот дел од телото и соодветна
мерна опрема преку електроди поставени на
кожата, овие промени може не само да се
регистрираат туку и да се измерат. Со мерење
на потенцијалната разлика помеѓу овие точки,
можно е за секоја точка да се утврди
големината и насоката на векторот на
диполниот момент во даден момент од
времето. Преку промената на потенцијалната
разлика во текот на времето, што е резултат на
електричната активност на органот, се
утврдува како и во која насока се менува
состојбата на поединечните структурни делови
на ткивото со што може да се направи
евалуација на неговата функционална состојба
воопшто.
На овој начин, со анализа на промените на
биопотенцијалите, се има увид во
функционирањето на мускулите –
електромиографија (EMG), на срцето –
електрокардиографија (EKG), на мозокот –
електроцефалографија (EEG) и на ретината –
електроретинографија (ERG).
Електрична активност на скелетните
мускули
Мускулните влакна создаваат и пренесуваат
електрични импулси на ист начин како
нервните клетки. Акциониот потенцијал во
мускулното влакно е инициран од импулсите
испратени од моторните неврони. Од местото
на иницијација, сигналот понатаму се
пренесува долж мускулните влакна. Формата
на електричниот импулс (акциониот
потенцијал) е иста како кај нервните клетки,
само што траењето е подолго и е некаде околу
20 ms.
Нервните ткива, како и ткивата на
скелетните мускули, се составени од голем
број влакна кои меѓусебно немаат електричен
контакт. Тоа значи дека секое влакно посебно
се деполаризира, а со тоа е и посебен дипол.
Акциониот потенцијал во текот на преносот од
нервните на мускулните влакна предизвикува
мускулни контракции. Силата на
контракцијата и големината на диполниот
момент на скелетните мускули зависи од
бројот на мускулни влакна кои истовремено се
активираат од страна на една нервна клетка.
Поради тоа и вкупниот диполен момент на
мускулите е секогаш поголем од диполниот
момент на нервите. Колку повеќе влакна се
активираат истовремено, толку ќе биде
поголем вкупниот диполен момент.
118
 Еден начин да се добијат дијагностички
информации за функционирањето на
мускулите е да се испита нивната електрична
активност. Записот од временската промена на
векторот на електричниот диполен момент при
контракција и релаксација се нарекува
електромиограм, или ЕМГ.
ЕЛЕКТРИЧНА АКТИВНОСТ НА СРЦЕТО
Преносот на акциониот потенцијал низ
нервите и скелетните мускули е релативно
едноставен поради нивната геометрија. Во
срцето преносот е посложен затоа што
анатомскиот состав на срцето е многу повеќе
комплексен отколку во нервите и скелетните
мускули.
Акционен потенцијал на срцевите клетки
Во срцето постојат два типа клетки со
различна застапеност и тоа: клетките кои ги
сочинуваат преткоморите и коморите, познати
како кардиомиоцити (99 %), и клетките
содржани во електроводниот систем на срцето,
познати како спроводни клетки (1 %). Изгледот
на нивните акциони потенцијали е прикажан
на сликите 5.30. и 5.31.
Сл. 5.30. Акционен потенцијал на клетките од
електропроводливиот систем на срцето
Кардиомиоцитите имаат особина да
контрахираат, слично како и клетките на
скелетните мускули, па со тоа и вршат
механичка работа. Спроводните клетки имаат
особина спонтано да генерираат акционен
потенцијал и да го пренесат на другите клетки.
Тие не контрахираат како кардиомиоцитите.
ЕМГ се добива со електрична стимулација
на мускулот кој се испитува. Стимулацијата се
предизвикува со електричен сигнал преку една
мала електрода која е поставена директно на
кожата.
Акционите потенцијали на овие два типа
клетки значително се разликуваат. Покрај
суштинската улога на Na+ и K+, јоните на
калциум Ca2+ се, исто така, значајни во
генерирањето и ширењето на акциониот
потенцијал кај двата типа клетки на срцето.
Изгледот на акциониот потенцијал на
спроводните клетки (сл. 5.30.) е доста сличен
со клетките на скелетните мускули и
невроните, но за разлика од нив, спроводните
клетки немаат стабилен потенцијал за
мирување. Тие содржат серија на јонски
канали на натриум кои овозможуваат постојан
бавен прилив на Na+ што предизвикува пораст
на мембранскиот потенцијал од -60 mV до
околу -40 mV (слика 5.30.). Како резултат на
приливот на Na+ внатре во клетката се создава
нејзина спонтана деполаризација
(претпотенцијал). Кога мембранскиот
потенцијал ќе ја достигне вредноста од -40 mV
(праг на дразба), се отвораат јонските канали
на калциумот, почнува брз прилив на Ca2+ во
внатрешноста на клетката и нејзина
деполаризација. Деполаризацијата трае сè
додека не достигне вредност од околу +5 mV.
Во овој момент, јонските канали на калциумот
се затвораат, а се отвораат каналите на калиум,
овозможувајќи истекување на K+ и
реполаризација на клетката. Кога
мембранскиот потенцијал достигнува
приближно -60 mV, се затвораат каналите на
калиум и се отвораат каналите на натриум, и
претпотенцијалната фаза почнува повторно.
Спонтаното генерирање на акциониот
потенцијал на спроводните клетки на срцето ја
објаснува авторитмичноста на срцевиот
импулс.
Процесот на деполаризација кај
кардиомиоцитите почнува со отворање на
брзите канали на јоните на натриум Na+
(слика 5.31.). Непосредно по почетокот на
пораст на акциониот потенцијал,
пропустливоста на клеточната мембрана се
намалува за околу пет пати за јоните на
калиумот, што не е случај со мембраните кај
скелетните мускули. Резултат од големиот
прилив на јони на Na+ во внатрешноста на
119
клетката е промената на поларитетот на Пренос на акциониот потенцијал низ
клетката. срцето
Клетките во срцевиот мускул се меѓусебно
поврзани, за разлика од нервите, скелетните и
мазните мускули. Како резултат на ова,
процесот на деполаризација (реполаризација)
на срцевиот мускул може да се разгледува во
целина (а не за секое мускулно влакно
посебно).
Процесот започнува со спонтана
деполаризација на спроводните клетки во
синусниот јазол (слика 5.32.). Создадениот
акционен потенцијал (електричен импулс) во
нив (слика 5.32. 1.) се пренесува низ десната и
левата преткомора во вид на
деполаризационен бран.

Сл. 5.31. Акциониот потенцијал на

кардиомиоцитите

Периодот на деполаризација трае околу 3-5

ms. На +30 mV, брзите канали на Na+ се
затвораат, се отвораат бавните за јоните на
калциум (Ca2+), пропустливоста на мембраната
се зголемува за јоните на К+. Намалената
пропустливост на мембраната за јоните на
калиумот значајно го намалува нивното
излегување низ мембраната во временски
период кој одговара на платото на акциониот
потенцијал со што се попречува раното
закрепнување на мембраната. Резултат на ова е
бавното навлегување на Ca2+ внатре во
клетката и бавното излегување на К+ надвор од
неа со што се создава плато на кривата на
акциониот потенцијал со период на траење од
околу 175 ms. Некаде при вредност 0 mV за
акциониот потенцијал, се затвораат каналите Сл. 5.32. Електрична активност на срцето
на Ca2+, а се отвораат каналите на калиум, па
K+ јоните брзо излегуваат надвор од клетката
Симултаната деполаризација на
сѐ додека клетката не се реполаризира,
преткоморите предизвикува и нивна симултана
односно додека не се воспостави акциониот
контракција. Потоа настанува процесот на
потенцијал во мирување. Вклучувајќи го
реполаризација и мирување на преткоморите
времето на реполаризацијата од 75 ms, времето
(слика 5.32. 2.). Електричниот импулс од
на траење на акциониот потенцијал е некаде
синусниот јазол се шири, исто така, и кон
околу од 250 до 300 ms.
преткоморно-коморниот јазол. Овој јазол ја
Апсолутниот рефракторен период обезбедува електричната врска меѓу десната
(мирување) за срцевиот мускул трае преткомора и десната комора.
приближно 200 ms, а релативниот рефракторен Деполаризацијата во него почнува со извесно
период (контракција) трае приближно 50 ms, задоцнување во однос на синусниот јазол
што е вкупно 250 ms. Така, пумпањето на крвта (слика 5.32. 3). Од преткоморно-коморниот
и контракцијата на срцевиот мускул ги следи јазол, електричниот сигнал продолжува да се
електричните промени во него. движи низ Хисовиот сноп. На крајот минува
низ мрежата на Пукиње преку која импулсот
се пренесува на ѕидовите на двете комори

120
(слика 5.32. 4.). Следи деполаризацијата на
левата и десната комора проследена со нивна
контракција. Потоа следуваат процесите на
реполаризација и мирување на коморите (слика
5.32. 5.). Со ова завршува еден циклус и
повторно почнува нов.
Промените на потенцијалите на срцето во
неговите различни делови за време на еден
циклус од срцевата работа се гледаат на
сликата. Во текот на еден циклус, промените на
потенцијалите во целото срце се прикажуваат
со електрокардиограм (ЕКГ). На ЕКГ-то од
сликата, промените на потенцијалите во текот
на деполаризацијата (контракција) на десната и
левата преткомора се наречени P бран (слика
5.32.). Деполаризацијата (контракција) на
десната и левата комора одговара на промените
во потенцијалите прикажани како QRS
комплекс (слика 5.32. 3-4). На ЕКГ-то
реполаризацијата на преткоморите е прекриена
со комплексот QRS, додека реполаризацијата
на коморите ги генерира промените во
потенцијалите прикажани со Т бранот.
Создадениот електричен импулс во
синусниот јазол прво ги деполаризира
преткоморите, а потоа коморите со одредено
временско задоцнување. Поради ваквата
просторна распределба на деполаризираните и
поларизираните клетки, срцето може да се
разгледува како динамички електричен дипол
и да се опише со соодветен диполен момент
(слика 5-33.). Векторот на моментот на диполот
P е познат и како вектор на електрична оска
на срцето што кај здраво срце се совпаѓа со
анатомската оска.
Сл. 5.33. Деполаризацијата се шири од горе надолу
Очигледно е дека електричната и
механичката активност на срцето се директно
поврзани. Контракцијата на преткоморите и
коморите е предизвикана од деполаризацијата
која се случува кога електричните импулси
минуваат низ нив. Тоа значи дека следењето на
електричната активност на срцето овозможува
информации и за неговата механичка
активност. Анализата на електрокардиограмот
обезбедува важни информации кои се користат
за просторно лоцирање на абнормалности во
различни делови на срцевиот мускул.
Мерењето на биопотенцијалите на срцето се
врши со уреди наречени
електрокардиографи, а методот е наречен
електрокардиографија (ЕКГ). Електричната
врска меѓу електрокардиографот и телото се
остварува преку електроди.
Електродите, познати како одводи, се
поставуваат на десната рака (ДР), левата рака
(ЛР) и левата нога (ЛН) формирајќи
триаголник (познат како Ајнтховенов
триаголник) (слика 5.4.). Во денешно време,
одводите се поставуваат само на градниот кош,
додека екстремитетите се користат само како
контакт со референтна електрода и
заземјување.
Сл. 5.34. Ајнтховенов триаголник
Кај електрокардиографските мерења се
мери разликата на потенцијалите во темињата
на Ајнтховенов триаголник. Секоја од трите
измерени потенцијални разлики одговара на
положбата на диполот на срцето во даден
момент. Поради механичката активност на
срцето, при што се менува положбата на врвот
на срцето (контракции на релаксации на
преткоморите и коморите), постојано се
менува и положбата на позитивниот крај на
диполот, а со тоа и правецот и големината на
векторот на моментот на диполот Р, што
предизвикува и последователна промена на
разликите во потенцијалите меѓу електродите.
Поради ова, во текот на мерењето важно е
положбата на електродите да не се менува,
бидејќи електрокардиограмот за секој пар на
точки ќе има поинаков облик.
Промената на векторот на диполниот
момент во текот на еден циклус од срцевата
работа е прикажана на сликата 5.35.
Во текот на срцевиот циклус почетокот на
векторот не ја менува својата положба (во една
точка е), додека, пак, врвот на векторот ги
опишува кривите P, QRS и Т за кои приближно
може да се земе дека лежат во иста рамнина.
121
Промената на врвот на векторот на диполниот
момент ја следи промената на врвот на срцето
во текот на контракциите на преткоморите и
коморите.
Сл. 5.35. Промената на векторот на диполниот
момент во текот на еден циклус од срцевата работа
Електрокардиограмите добиени при
електрокардиографските мерења
претставуваат запис на вредностите на
проекциите на векторот на диполниот момент
врз фронталната рамнина на телото. Векторите
на проекциите се менуваат во текот на времето
само според интензитетот (големината) и затоа
многу полесно се анализираат, за разлика од
векторот на диполниот момент кој се менува и
според интензитетот и според насоката.
Начинот на регистрирање на
електрокардиограмите може да е стандарден
или проширен. При стандардниот начин се
користат три електроди каде за секој пар се
добива по еден кардиограм (вкупно 3). Во
проширениот метод, мерењата се вршат со 6
или 12 електроди од кои се добива и
соодветниот број на кардиограми.
Вредноста на биопотенцијалите воопшто е
од ред на неколку mV. За да може тие правилно
да се засилуваат, се користат специјални
засилувачи на напонот кои се неизоставни
делови од електронската опрема на
електрографите.
Сл. 5.36. Проекцијата на векторот на електричниот
диполен момент врз фронталната рамнина
122
5.4. ФИЗИОЛОШКО ДЕЈСТВО НА ЕЛЕКТРИЧНАТА СТРУЈА
Биолошките ткива се изградени, пред сѐ, од белковини (протеини), масти (липиди) и течни
електролити. Белковините и липидите имаат незначителна, додека електролитите релативно
висока јонска спроводливост. Според геометријата, тие главно се разгледуваат како волуменски
спроводници. Од друга страна, пак, бидејќи покрај спроводните особини имаат и изолаторски
особини, тие претставуваат лоши спроводници на електрична струја.
ЕЛЕКТРОCПРОВОДЛИВОСТА НА БИОЛОШКИТЕ ТКИВА
Поради хетерогениот состав, биолошките
ткива може да имаат спроводни и изолаторски
особини. Под дејство на надворешно
електрично поле, во електролитот (спроводен
медиум) ќе дојде до насочено движење на
јоните – електрична струја, а во неспроводните
делови (диелектрик) ќе дојде до појава на
поларизација – процеси на поместување на
врзаните електрични полнежи и формирање на
самоиндуцирано електрично поле, во насока
на надворешното поле. Постојат повеќе типови
на поларизација.
Диполна поларизација (за која се
зборуваше претходно): под дејство на
надворешно поле, поединечните поларни
молекули на средината се ориентираат во
правец на ова поле. Во растворите на
супстанциите чии молекули имаат голем
диполен момент, диполната поларизација
предизвикува значително намалување на
јачината на надворешното електрично поле во
внатрешноста на диелектрикот.
За биолошките средини,
макроструктурната поларизација е многу
значајна. Тоа се должи на фактот дека
електролитите содржани во клетката се
опкружени со мембрани. Електричното поле
предизвикува движење на јони низ одделени
спроводни слоеви, додека пак преносот на
јони низ мембраната е отежнат поради
нејзината ниска електрична спроводливост.
Така, во структурите на ткивата се јавуваат
одредени формации со раздвоени електрични
полнежи кои поседуваат диполен момент со
многу голема вредност во однос на диполните
моменти на индивидуалните молекули.
Електричното поле на овие формации му се
спротивставува на надворешното поле со што
се објаснува и високата вредност на
диелектричната константа на ткивата, мерена
во константно електрично поле.
Упростен механизам за течењето на
еднонасочна струја низ ткиво е прикажан на
сликата 5.37. Електричната струја претставува
насочено движење на јоните во ткивната
течност под дејство на потенцијална разлика.
Во внатрешноста на клеточните структури се
случува прераспределба на полнежите поради
што се јавува електрично поле со спротивна
насока кое генерира потенцијална разлика
(напон на поларизација), предизвикувајќи
притоа поларизациона струја. Ова доведува до
намалување на електричната спроводливост на
ткивата како целина.
Сл. 5.37. Движење на јоните низ ткивото и
клетката: I - главната струја; Ip -
поларизациона струја.
Електричните својства на ткивата и
органите многу се разликуваат. Вредностите за
специфичната електрична спроводливост
(σ), изразена во сименс на метар (Sm-1), на
некои биолошки ткива и органи се дадени во
табелата 5-2.
Течностите во телото на човекот имаат
добра електрична спроводливост (спинална
течност, крвта, лимфата). Епидермисот на
кожата, сврзните ткива (лигаментите,
тетивите) и особено коските, имаат голем
електричен отпор. Сепак, електричната
спроводливост на поединечните делови на
телото се определува не само од вредностите
на електричната спроводливост на ткивата што
го сочинуваат нивниот состав туку и нивната
топографија и функционална состојба.
123
 Табела 5-2 Специфична електрична спроводливост на еднонасочна струја за некои биолошки средини
Биолошка средина
спинална течност
крвна плазма
крв
мускулно ткиво
внатрешни органи
нервно-мускулно ткиво
масно ткиво
сува кожа
коска
Меките ткива на човечките внатрешни
органи имаат релативно мал отпор – десетици
и стотици оми. Во пресметките врзани за
електричната безбедност, се претпоставува
дека отпорот на човечкото тело без кожа
изнесува 1000 Ω од прсти на рака до прсти на
нозе. Но, поради присуството на кожата со
висок специфичен отпор, мерена на
површината на телото, вредноста на отпорот на
индивидуални делови од телото може да биде
многу поголема.
Најважниот фактор кој ја одредува
електричната отпорност на кожата е
дебелината на слојот на епидермисот и
неговата состојба. Во нормални услови тој се
карактеризира со висока отпорност (ниска
електрична спроводливост), но при потење
или, пак, кога се нанесуваат влажни електроди,
ЕЛЕКТРОТЕРАПИЈА СО ЕДНОНАСОЧНА СТРУЈА
Примарните ефекти од еднонасочната
струја врз ткивата се предизвикани од
движењето на јоните, нивната прераспределба
и промената во концентрациите на јоните во
различните елементи на ткивото.
Структурните промени во ткивото кои
произлегуваат од тековните ефекти го
менуваат текот на локалните биохемиски
ефекти, што во некои случаи се манифестира
со постигнување на позитивен тераписки
ефект.
До сега е познато дека за да има течење на
еднонасочна електрична струја низ дадена
средина, мора да се воспостави постојана
потенцијална разлика на краевите од
спроводникот што ја обезбедува електричниот
извор. Така, и за да се обезбеди течење на
електрична струја низ одреден дел на
човечкиот организмот мора да се воспостави
σ
(S/m)
1,8
1,4
0,6
0,5
0,3
0,06
0,03
10–5
10–7
слојот ја апсорбира водата со што се намалува
неговата отпорност (а се зголемува
спроводливоста).
Електричната струја низ кожата се
пренесува низ потните жлезди. Понатаму низ
организмот се шири низ средините со најнизок
отпор, односно низ структурите со максимална
електрична спроводливост.
Течењето на електричната струја низ
човечкиот организам предизвикува одредени
ефекти, па оттука произлегува и нејзината
примена во електротерапијата.
Електротерапијата или директната примена на
електричната струја со тераписки цели е многу
важен метод во физикалната медицина.
Електротерапијата се изведува со еднонасочна
(или импулсна) струја и со наизменична струја.
електрична врска меѓу телото и електричниот
извор. Тоа се постигнува со електроди.
Електродите може да бидат со различен
облик, димензии и изработени од различен
материјал. Во најголем број на случаи,
електродите се изработени од метали кои се
спроводници од прв ред. Бидејќи ткивата во
организмот се исполнети со електролитни
раствори, помеѓу металните електроди и
ткивата настануваат одредени појави кои може
да предизвикаат несакани ефекти кои влијаат и
врз дозирањето на електротерапијата.
Електродите најчесто се поставуваат на два
начина: трансверзално (една спроти друга,
меѓу кои се наоѓа ткивото) и лонгитудинално
(една до друга на извесно растојание) (слика
5.38.). За да се избегнат несакани ефекти на
кожата контактот се остварува преку
хидрофилна газа натопена со раствор од
готварска сол.
124

Сл. 5.38. а) Трансферзално и б) лонгитудинално
поставени електроди
Бидејќи електричната спроводливост на
коската е занемарливо мала, струјата нема да
минува низ неа, туку ќе ја заобиколува. Од
друга страна, пак, таа ќе минува низ сериски
врзаните мускули, масно ткиво и кожа (како
што е прикажано на слика 5.38.). Во согласност
со равенката од Џул-Ленцовиот закон,
најмногу топлина ќе се ослободува во ткивата
со поголем отпор (помала електрична
спроводливост), што во случајов (во
согласност со табелата 5-2) е кожата и делумно
масното ткиво.
Во случајот на лонгитудинално поставени
електроди се случува спротивното.
Електричната струја ќе минува низ сите ткива
еднакво, па отпорот на ногата може да биде
преставен како паралелно врзани отпорници.
Во согласност со Џул-Ленцовиот закон,
најмногу топлина ќе се ослободува во ткивата
со најмал отпор (најголемата електрична
спроводливост), што во случајов е масното
ткиво во кое се наоѓаат крвните садови. Како
резултат се јавува вазодилатација (ширење на
крвните садови) и намалување на
вискозноста на крвта (со оглед на тоа што
коефициентот на вискозност се намалува со
порастот на температурата).
Електротерапијата со еднонасочна
електрична струја до 50 mA при напон до 80 V
е позната под името галванизација.
Максималната дозволена вредност на
густината на струјата при галванизација е 0,1
mA/cm2. Галванизацијата може да биде
трансферзална и лонгитудинална. Кај
трансферзалната галванизација ефектот е
волуменски (на пример, вклучен е целиот
волумен на екстремитетот), додека кај
лонгитудиналната ефектот е главно
површински. Галванизацијата се користи во
терапијата на разни ревматски заболувања,
циркуларни нарушувања и за третирање на
болести на крвните садови.
Специјален тип на галванизација е
импулсната галванизација. Кај овој тип,
наместо еднонасочна струја се приложуваат
еднонасочни електрични импулси. Тие,
понатаму, може да се подесуваат според
амплитуда и фреквенција. Со пропуштање на
електричната струја на одредени делови на
телото, галванизацијата, општо, предизвикува
аналгетски и хипертермички ефекти, исто како
и кај галванизацијата со еднонасочна струја.
Но, во случајот на импулсната галванизација
ефектот е засилен затоа што постојат периоди
на загревање, но и на сукцесивно ладење на
ткивото, па нема можност за адаптација на
новонастанатата состојба на загреаност.
Eлектрофорезa e тераписки метод со кој
лекарството, најчесто преку кожата, се внесува
во телото со помош на електрично поле. За да
се реализира постапката, материите
(лекарствата) кои на овој начин се внесуваат во
ткивото мора да поседуваат особини на
електролити. Со електрофорезата се
постигнуваат два комбинирани ефекта врз
телото и тоа: а) физички – ефект од
електричната струја; б) хемиски – ефект од
лекарството што се внесува во телото.Помеѓу
електродите и кожата се аплицира раствор од
лекот. Јоните содржани во овој раствор под
дејство на применетата потенцијална разлика
продираат низ кожата. Се верува дека за време
на електрофорезата, лековитите супстанции
навлегуваат во горните слоеви на кожата и
формираат одредени депоа, од каде
дифундираат во крвта и лимфата преку кои
понатаму во период од 3-20 дена се шират низ
телото. Иако примарната задача на
електричната струја во спроведувањето на
електрофорезата е да го транспортира лекот,
нејзиниот тераписки ефект во одредени случаи
не е занемарлив. Електричната струја дејствува
врз ткивата, ги активира рецепторите и ги
доведува до состојба на зголемена активност
со што се менува и фармакокинетиката –
ефектот на лековите може да се зголеми или
намали. Покрај тоа, внесениот лек може да го
зајакне или ослаби ефектот на струјата. Во
споредба со другите методи на
администрирање на лекови – инјекција,
интравенозно, инхалација и други – ефектот на
електрофорезата е главно локален, бидејќи
само 2-5 % од супстанцијата употребена во
процедурата влегува во организмот. Сепак,
терапискиот ефект може да се постигне и со
такви мали дози.
125
 ДЕЈСТВО НА ПРОМЕНЛИВАТА СТРУЈА ВРЗ БИОЛОШКИТЕ ТКИВА

Проучувањата на ефектите од или

променливите струи со различни фреквенции
врз биолошките ткива овозможија развој на R1 1 + R22 2 C 2
Z=
повеќе методи како за дијагностицирање на 1 + ( R1 + R2 )  2 C 2
2

состојбата на органите и функционалните

системи на телото, така и за тераписки методи
со наизменични струи за тераписки цели.
Постои силна зависност на биолошкиот ефект
од фреквенцијата на променливата струја.
Главно, при ниски фреквенции настанува
електростимулацијата (се јавува акциониот
потенцијал во клетките), а при високи
фреквенции доминантен е топлинскиот
ефект.
Капацитaтивниот отпор на ткивото
Xc = 1/ωC е определен од неговите
диелектрични структурни компоненти
(клеточни мембрани, масно ткиво, епидермус),
а омските отпори R1 и R2 (каде Rl >> R2) се
одредуваат од спроводливите структури на
биолошкото ткиво (кожата (R1), ткивната
течност, крвта, клеточната течност (R2) итн.

Електричен импеданс на биолошките

ткива
Мерењата на електричниот импеданс на
живото ткиво, изведени со електрична струја
со различни фреквенции, покажале дека
отпорноста на ткивото е максимална и еднаква Сл. 5.40. Еквивалентно струјно коло на живо
на R1 (омскиот отпор) кога низ ткивото тече ткиво
права струја, односно кога: ω = 0. Со
зголемување на фреквенцијата на
наизменичната струја (ω ≠ 0), импедансот во Ако во колото прикажано на сликата 5.40. се
почеток се намалува брзо, а потоа, кога ќе донесе еднонасочен напон, ќе има течење на
достигне одредена вредност Z2, останува струја само преку отпорникот Rl, бидејќи
речиси константен (слика 5.39.). отпорот на кондензаторот (1/ωC) во тој случај
е бесконечно голем. Но, од друга страна, пак,
за наизменична струја отпорноста на
кондензаторот се намалува со зголемување на
фреквенцијата, а со тоа и импедансот на колото
се намалува. На многу високи фреквенции,
капацитативниот отпор се стреми кон нула
(Xc →0), a импедансот се стреми кон најниска
вредност:
R1 R2
Z2 = (5-57)
Сл. 5.39. Типична зависност на импедансот на R1 + R2
живите ткива од фреквенцијата
Секое ткиво се карактеризира со
вредностите на величините Rl, R2 и C од
Зависноста на импедансот од еквивалентното коло прикажано на сликата
фреквенцијата уште еднаш потврдува дека во 5.40. На пример, за кожата отпорноста при
живите ткива постојат елементи со права струја е многу висока и изнесува
капацитативни, а нема елементи со R1 ~ 104 - 106 Ω, а на високи фреквенции паѓа за
индуктивни својства. Наједноставниот модел 10 - 20 пати. За меките прокрвени ткива
за определување на електричниот импеданс на вредноста на R1 е мала (R1 ~ 102 Ω), и е помала
живото ткиво е прикажан на еквивалентното од нивниот капацитативен отпор при ниски
коло на сл. 5.40. фреквенции.
Вкупниот електричен импеданс на За струи со средни и високи фреквенции за
струјниот круг прикажан на сликата 5.40. кои отпорот на долната гранка во колото (види
соодветствува на импедансот на живото ткиво: слика 5.40.), составена од R2 и Xс, ќе биде
R1 R22 + X c2 значително помала од R1, и главната струја ќе
Z= (5-56) оди по долната гранка, па затоа на овие
(R )
2
1
+ R2 +X 2
c фреквенции импедансот на колото може да

126
биде приближно изразен преку поедноставна
равенка:
2 Методот се должи на силната зависност на
 1 
Z= R22 +   (5-58)
 C 
За еднонасочна струја (ω = 0) и ниски
фреквенции, оваа формула е неприменлива, но
за средни и за високи фреквенции дава
задоволителни резултати, кога: Rl >> R2 + Xс.
Најмалата вредност на импедансот на ткивото
за струи со високи фреквенции е одредена со
вредноста на омскиот отпор R2.
Зависноста на импедансот на ткивата од
фреквенцијата на наизменична струја е
искористена за испитување на нивната
физиолошка состојба и за нивните
морфолошки карактеристики. Методите за
мерење на електричната спроводливост на
ткивата се изведуваат со доволно ниски напони
(помали од 50 mV) и слаби струи и тие не
прават промени во физичко-хемиските
процеси во ткивата и не ги оштетуваат.
Под дејство на одредени штетни фактори
(висока температура, ултразвук со висока
моќност, јонизирачко зрачење итн.), како и при
умирање на ткивото, се зголемува
пропустливоста на мембраните, што доведува
до намалување на улогата на капацитативноста
на ткивото и зависноста на импедансот од
фреквенцијата ослабува. За мртво ткиво,
практично целосно исчезнува. Ова е особено
важно во случај кога треба да се процени
квалитетот на трансплантацијата при
трансплантација на ткива и органи.
Плетизмографија
Плетизмографијата е збир на методи за
регистрирање на импулсите на испитуван
орган (или негови делови) во текот на неговото
снабдување со крв. Главните фактори кои ја
одредуваат природата на снабдувањето со крв
се работата на срцето и на васкуларниот
систем. За да се процени функционирањето на
срцето, покрај електрокардиографијата која е
широко употребувана, постојат и повеќе други
методи чии физички основи се проучуваат во
соодветните делови од медицинската и
биолошката физика. Помеѓу нив е и анализата
на периодичните промени во снабдувањето со
крв на даден орган, која дава важни
информации за состојбата на васкуларниот
систем, а и на органот.
Регистрирањето на периодично
променливиот импеданс на ткивото е основен
важен метод за испитување на состојбата на
васкуларниот систем, наречен импедансна
плетизмографија.
омскиот отпор од степенот на прокрвеност на
ткивата. Структурно, ткивата се хетерогени, а
струјата секогаш се движи по патот со најмал
отпор кој, пред сè, е својствен за крвните
садови. Затоа со зголемување на прокрвеноста
на ткивото, неговата омска компонента R на
импедансот се намалува, а со намалувањето на
прокрвеноста, се зголемува. Така, во текот на
срцевата работа периодично се менува и
импедансот на ткивото.
Омскиот отпор на ткиво R е дефиниран
главно од волуменот на електролитот што е
содржан во него, што е, пред сè, крвта. За
подобро разбирање, на сликата 5.41. е
прикажано ткиво помеѓу две електроди
поврзани на наизменичен напон.
Растојанието помеѓу електродите е l,
специфичниот отпор на испитуваното ткиво е
ρ, плоштината на напречниот пресек на
спроводникот S (крвните садови, бидејќи
струјата главно тече низ нив), а волуменот на
спроводливиот материјал ќе е V = lS. Бидејќи
отпорот на спроводникот R = ρ l/S, изразувајќи
ја плоштината преку волуменот S = V / l, за
отпорот се добива:
l2
R= (5-59)
V
Сл. 5.41. Течење на наизменична струја низ
ткивото со должина l, дефинирана со растојанието
меѓу електродите
Во согласност со равенката 5-34, при
наплив на крв во ткивото, се зголемува
волуменот V, отпорот на ткивото на R се
намалува, а со одлив на крвта се зголемува.
Затоа, промената на отпорот ΔR на органот или
ткивото е поврзана со промената на волуменот
на крвта ΔV во него:
R V
=− (5-60)
R V
Равенката ја покажува еднаквоста на
релативните промени на омскиот отпор и на
волуменот. Знакот „–“ значи дека со
зголемување на волуменот на крвта во ткивото
127
(ΔV > 0), омскиот отпор на ткивото се намалува
(ΔR<0).
Сл. 5.42. Еквивалентно струјно коло при
импендансната плетизмографија
Еквивалентното електрично коло
формирано во текот на импедансната
плетизмографија е претставено на сликата
5.42. Електродите поврзани преку жици
(спроводници) со електричниот извор се
фиксираат на кожата на пациентот преку гази
натопени со солен раствор или
електроспроводлива паста. Струјата поминува
под секоја електрода, низ кожата и ткивото што
се испитува. Омскиот отпор на кожата Rk е
голем (за чиста сува кожа е околу 1 MΩ) и е
споредлив со нејзиниот капацитативен отпор
Xck, кој зависи од фреквенцијата на струјата и
капацитетот на кожата Сk. Отпорoт на
прокрвеното ткиво Rtk (што само се менува со
текот на пулсациите на крвта во него) е многу
помал од неговиот капацитативен отпор Xctk, па
Xctk може да се занемари (бидејќи Rtk и Xtk се
поврзани паралелно).
Кога би се користела права струја во
импедансната плетизмографија, поради
големиот отпор на кожата Rk, практично би
било невозможно да се регистрираат мали
промени во вкупниот висок отпор на колото
предизвикан од прокрвувањето на ткивото Rtk.
ЕЛЕКТРИЧНА СТИМУЛАЦИЈА
Електрична стимулација е дозиран ефект од
електрична струја на одредени органи и ткива
во телото со цел да се обезбеди или да се
подобри нивната активност. Се користи за
нормализирање на функциите на моторните
нерви и мускули, користејќи импулсни струи
со ниска фреквенција (до 200 Hz).
Струите што се користат за електрична
стимулација може да предизвикаат
стимулација на нервите и контракција на
мускулите кои не се контролирани од
Затоа во овој метод се користи наизменична
струја со фреквенции 40-150 kHz. На таквите
фреквенции, капацитативниот отпор на кожата
Xck = 1/(ωCk) станува многу помал од Rk, a Rk
помал од отпорот на ткивото Rtk, поради што
вкупниот импеданс во колото ќе биде Z ~Rtk. Во
овој случај, ΔZ = ΔR и односот (5-59) ја има
формата:
Z V
=− (5-61)
Z V
што покажува дека на високи фреквенции
релативната промена на импедансата е целосно
определена со релативната промена во
снабдувањето со крв на органот или на
ткивото.
Со цел да се добијат поцелосни
дијагностички информации, синхронизирано
со регистрацијата на промените во
импедансата, се прави и ЕКГ. Примерот за
регистрација на наведените показатели е
прикажан на сликата 5.43. Периодот на
повторување на периодите е ист, но меѓу
кривите постои одредено временско
отстапување Δt одредено со времето на
ширење на пулсниот бран од срцето до
тестираниот орган или ткиво.
Сл. 5.43. Синхрона регистрација: ЕКГ и
ΔZ/Z
централниот нервен систем, поради што тие
може да бидат и опасни. Од тие причини, при
нивна употреба е неопходно строго
придржување кон прописите за безбедност.
Струјата со фреквенција на градската мрежа од
50 Hz и јачина од 10 - 15 mA предизвикува
контракција на малите скелетни мускули (на
пример, мускулите на раката, ларинксот итн.).
Ако вкупната струја низ човечките гради
достигне вредност од 50 - 60 mA, тогаш се
јавува парализа на респираторните мускули
128
(меѓуребрените и мускулите кои го регулираат
движењето на дијафрагмата), па по неколку
минути може да настане смрт од задушување.
Ако струјата низ градите достигне 100 mA,
може да настане фибрилација на срцевиот
мускул и последователен срцев застој. Затоа,
при примена на електроди, посебна грижа
треба да се води стимулирачката струја да не
поминува низ виталните органи, а нејзината
амплитуда да биде помала од пропишаната
вредност за стимулираниот орган или ткиво.
Од тие причини во праксата се користат струи
со амплитуди помали од 50 mA.
Треба да се има предвид дека, иако врз
пациентот преку електродите се применува
електричен напон, главниот фактор што
дејствува на органот или ткивото за време на
електричната стимулација е јачината на
струјата, генерирана со овој напон. Затоа, во
продолжение ќе бидат разгледани параметрите
кои ја карактеризираат импулсната струја која
најчесто се применува при електрична
стимулација.
Карактеристики на импулсните струи
За електрична стимулација се користат
импулсни струи со различни форми на
амплитудата, во зависност од видот на ткивото
и тераписката цел на ефектот. Претходно беше
кажано дека за целосната карактеризација на
правата струја е доволно да се знаат нејзината
јачина (I) и насока, додека, пак, за
наизменичната синусна струја, амплитудата
(I0) и фреквенцијата (f или ω). За разлика од
нив, импулсните струи се карактеризираат со
повеќе величини.
Правоаголните импулсни струи имаат
наједноставна форма и обично се користат за
стимулирање на нервниот систем, додека
неправоаголните импулси се користат за
стимулирање на мускулите. За целосен опис на
правоаголна импулсна струја (слика 5.44.),
неопходни се нејзината амплитуда I0 и два
временски параметри: времетраењето на
импулсот ti (преку кое се определува времето
на заемно дејство на струјата и ткивото) и
периодот на повторување на импулсите T (или
времето на пауза меѓу импулсите t0).
Времињата се поврзани со врската:
T = ti + t0 (5-62)
Познавајќи го периодот T на импулсната
струја и времетраењето на импулсот ti, може да
се одредат и други параметри на импулсните
струи:
• фреквенција на импулсот: f = 1/ T
• работниот циклус Q = T / ti
• коефициент на полнење k = 1/ Q = ti / T
Сл. 5.44. Правоаголни импулсни струи и
нивните параметри
Работниот циклус Q е бездимензионална
величина која покажува колку пати периодот
на повторување T е подолг од времетраењето
на импулсот ti. Неговата вредност е секогаш
поголема од единица во согласност со
дефиницијата:
T ti + t0 t
Q= = =1+ 0
ti ti ti
Во случај кога времетраењето на импулсот
ti и времето на пауза меѓу импулсите t0 се
еднакви, тогаш импулсната струја е
симетрична и работниот циклус е Q = 2.
Така, за целосен опис на правоаголната
импулсна струја, мора да се наведат најмалку
три параметри: 1) амплитуда (I0); 2)
фреквенција (f, ω) или период (T); 3) работниот
циклус Q или времетраењето на импулсот ti.
За целосно опишување на пулсирачките
струи кои немаат правоаголна форма, покрај
трите параметри кои ја опишуваат
правоаголната пулсирачка струја, се
воведуваат и величини кои дополнително ја
опишуваат формата на импулсот.
Физиолошки одговор на импулсните струи
Параметрите на импулсните струи што се
користат за електрична стимулација мора да се
усогласат со физиолошките карактеристики на
живиот организам и барањата за безбедност.
Искуството покажало дека физиолошката
реакција на ткивото на дејството на
електричната струја (генерирање на акционен
потенцијал во клетките, појавата на нервни
импулси, контракцијата на мускулните влакна
итн.) се јавува само кога јачината на струјата е
еднаква или поголема од одредена вредност,
наречена праг на струјата. Така, од
безбедносни причини, јачината на применетата
електрична струја не смее да биде над прагот
на струјата.
129
 Големината на прагот на струјата не зависи
само од типот на ткивото, туку зависи и од
времетраењето ti и од обликот на импулсот.
Сепак, постои општо правило според кое со
зголемување на времетраењето на импулсот,
прагот на струјата се намалува
експоненцијално.
Фреквенцијата f на стимулирачката
импулсна струја може да биде од неколку
херци па до стотици херци. Максималната
фреквенција на возбудување на ткивото се
определува од неговиот апсолутен
рефракторен период Тref , што е периодот во кој
ткивото (клетката) не реагира на дразбата. За
да се постигне возбудување, периодот на
повторување на стимулирачките импулси Т
треба да биде поголем од Тref, односно: Т >Тref.
Оттука, максималната фреквенција на
возбудување на ткивните клетки ќе биде:
fmax = 1/Тref и нејзините приближни вредности
се:
• за нервните клетки, fmax = 500-1000 Hz
(Тref = 1-2 ms);
• скелетните мускули, fmax = 100-200 Hz
(Тref = 5-10 ms);
• срцев мускул fmax = 3,3 Hz (Тref = 300 - 350 ms).
Со зголемување на фреквенцијата,
времетраењето на импулсот се намалува, а
амплитудата на прагот на струјата се
зголемува. За безбедните електрични струи,
при фреквенции над 10 kHz,
електростимулацијата практично не се
забележува. За електростимулација на
нервните и на скелетните мускули, обично се
користат нискофреквентни импулсни струи во
фреквентниот опсег од 20 до 150 Hz.
Врз основа на голем број физиолошки
испитувања е утврдено дека вредноста на
прагот на струјата не зависи само од
времетраењето на изложеноста, туку и од
формата на импулсот, поточно од стрмнината
на предниот дел на импулсот. Со негово
зголемување (на пример, преку скратување на
времето на пораст на импулсот) се намалува
прагот на струјата (и при исто времетраење на
импулсот ti).
Бидејќи правоаголните импулси имаат
најголема стрмнина, најмалата вредност на
прагот на струја соодветствува на нив. Ако
стрмнината на предниот дел од импулсот е
многу мала, тогаш воопшто нема да се појави
возбудување на ткивото, дури и при многу
голема амплитуда на стимулот (се јавува
акомодација).
Сл. 5.45. Некои типови на импулсни струи со
различни форми на импулсот: а) правоаголен; б)
пилест; в) трапезоиден; г) експоненцијален; д)
ѕвонест
Времетраењето на падот на импулсот
(задниот дел од импулсот) не влијае врз
возбудувањето на ткивото, бидејќи возбудата
веќе настанала и понатамошна промена на
јачината на струјата не влијае врз клетките во
ткивото. Различните форми на импулсот кои се
користат во праксата се прикажани на сликата
5.45.
Постојат и други типови на
електростимулација при што наместо
импулсните струи се користат синусоидално
модулирани струи. Кај нив струјата со ниска
фреквенција е „исполнета“ со компонента со
висока фреквенција (2-5 kHz и повисоки).
Бидејќи при високи фреквенции импедансот на
ткивото е десет пати помал во однос на ниската
фреквенција, со примена на овие струи е
овозможено да се надмине висока отпорност на
кожата и поткожното масно ткиво, а
истовремено да се обезбеди стимулација (со
ниската фреквенција на струјата) на
внатрешните ткива со релативно мала
амплитуда на струјата и напонот. Изгледот на
синусоидално модулираната струја е прикажан
на сликата 5.46.
Сл. 5.46. Синусоидално модулирана струја
Електрична стимулација на срцето
Електроимпулсната терапија го вклучува и
методот наречен дефибрилација.
Дефибрилацијата се спроведува со моќен
единечен (еден) импулс со времетраење од 2-5
ms. Дефибрилацијата се применува при застој
на срцето или при негова нерегулирана
аритмија. Едната електрода се поставува под
лопатката, другата во регионот на срцето или,
пак, двете електроди на градите каде едната е
на десната страна, другата е на левата страна.
Дефибрилаторот создава напон 5-7 kV, при што
130
јачината на струјата е околу 1 A. При
дефибрилација на срцето, работниот напон е
1,5 - 2,5 kV. Моќниот краткотраен струен
импулс (празнење на кондензаторот)
предизвикува истовремена контракција на сите
мускулни влакна на срцето со цел срцето
самостојно да продолжи со работа.
Постојана кардиостимулација се користи во
случаите кога постојат лезии во синусниот
јазол и во електроспроводливиот систем на
срцето. Во првиот случај, возбудувањето на
клетките во синусниот јазел се прави со
специјален имплант наречен пејсмејкер, кој со
константната фреквенција од околу 1,2 Hz
постојано генерира електрични импулси. Во
вториот случај, низ електроспроводливиот
систем на срцето се имплантирани жици што
предизвикуваат периодична контракција на
срцевиот мускул. Недостаток на овој тип на
стимулација е постојаноста на срцевиот
ритам, односно во неповрзаноста со
физичкото оптоварување на пациентот.
Синхронизирана кардиостимулација се
користи во случаи кога синусниот јазел
ФИЗИОЛОШКО ДЕЈСТВО НА СТРУИ СО ВИСОКА ФРЕКВЕНЦИЈА
Наизменичната струја со фреквенција
поголема од 20 kНz во организмите
предизвикува термички ефект (термогенеза) и
не дејствува на нeвромускулниот систем. Овие
високофреквентни струи не предизвикуваат
контракција на мускулите која би се
манифестирала како болка. Ваквото
однесување на невромускулниот систем се
должи на инертноста (малата подвижност) на
јоните во клетките. Kaj високите фреквенции
полупериодите на наизменичната струја се
многу кратки и за тоа време јоните не може да
се придвижат во една насока за да извршат
побудување на невронот. Дури ни при многу
висок напон којшто би предизвикал течење на
струја со голема јачина не се создава
акциониот потенцијал во невромускулните
влакна ако неговото дејство е пократко од 0,1
mѕ.
Под дејство на високофреквентни
електрични струи, топлината се ослободува
директно во биолошките ткива, за разлика од
надворешното загревање кое се остварува
преку кожата. Количеството на ослободена
топлина во ткивото се определува во
согласност со Џул-Ленцовиот закон
Загревањето на живото ткиво за 0,5-2,0 °C води
кон подобрување на циркулацијата на крвта во
него, намалување на болката, активирање на
метаболичките процеси итн.
произведува електрични импулси, но со мали
амплитуди или кога одредени делови од
срцевиот електроспроводен систем
функционираат лошо. Во овие случаи,
пејсмејкерот ги зајакнува (доколку е потребно)
електричните сигнали од синусниот јазел и,
користејќи специјални електроди, ги шири низ
срцевиот мускул, обезбедувајќи на тој начин
нормална срцева контракција. Во овој случај,
срцевиот ритам е раководен од клетките во
синусниот јазел, а не од електричните
стимулации на пејсмејкерот, и тој се менува во
зависност од физиолошката активност на
организмот, обезбедувајќи му ја на пациентот
потребната срцева фреквенција прилагодена
кон активностите на телото.
Пејсмејкерите се минијатурни импланти
сместени под кожата. Струјата низ срцевиот
мускул се пренесува со помош на електроди
вградени во него. Извор на електрична
енергија во пејсмејкерите се специјални
литиумски батерии со траење до 15 години.
Дијатермија
Методот на дијатермија се состои во
изложување на ткивото на струи со
фреквенција од 0,5-2,0 MHz и јачина од 1-2 A.
Шематски дијатермијата е прикажана на
сликата 5.47. Извор на наизменичен напон е
поврзан преку две електроди со површина S со
телото на пациентот. Струјата последователно
тече низ кожата, поткожното масно ткиво,
мускулите и низ другите ткива
предизвикувајќи нивно загревање.
Специфичната топлинска енергија (q)
ослободена за време на дијатермијата по
единица волумен на ткиво во една секунда се
определува со изразот:
Q I 2  lt I 2
q= = = 2  = j2 (5-63)
Vt SlSt S
каде j = I/S e густината на струјата во ткивото;
ρ е специфичниот електричен отпор на
ткивото.
Од изразот (5-63) може да се види дека во
текот на дијатермијата при иста густина на
струјата j, ткивата со повисок отпор ρ повеќе се
загреваат, т.е. кожата и поткожното масно
ткиво во однос на преостанатите. Коската, и
покрај нејзината висока отпорност, не се
загрева за време на оваа постапка, бидејќи
нема течење на струја низ неа (слика 5.47.).
131
 активната електрода S1 е илјадници пати
појака од онаа под пасивната S2 електрода
(слика 5.48.).
Како резултат на тоа, под активната
електрода ткивата се загреваат до десетици и
стотици степени, додека под пасивната
загревањето е незначително. Степенот на
загревање на ткивото под активната електрода
се регулира со менување на јачината на
струјата како и со избор на соодветна форма и
површина на активната електрода.
Сл. 5.47. Шематски приказ на дијатермијата

Еден од несаканите ефекти на дијатермијата

е можноста за појава на изгореници на кожата
при слаб контакт меѓу кожата и електродите.
Во овој случај, намалена е контактната
површина, поради што во неа се зголемуваат
отпорот и густината на струјата со што и
ослободувањето на топлината значително се
зголемува.
Во современата медицина, методите на
дијатермијата, освен во физикалната
медицина, се користат и во хирургијата и се Сл. 5.48. Шематски приказ на
познати како електрохируршки методи. електрохируршка дијатермија
Електрохируршките методи може да се
изведуваат со една или со две активни
Кога ткивото ќе се загрее на температура до
електроди.
60 - 80 °C, се јавува електрокоагулација, а на
На слика 5.48. шематски е прикажан температура до 150 - 200 °C ќе настане
електрохируршки метод со една активна неговата дисекција (електротомија).
електрода. Во неа, една од електродите е со
Во електрохируршкиот метод постојат две
многу мала големина (активна електрода), а
активни електроди кои се со мали димензии.
другата има голема површина (пасивна
Овој метод се користи за отстранување на
електрода). Јачината на струјата низ двете
папиломи, брадавици, мали неоплазми и сл.
електроди е иста, но густината на струјата под

132
5.5. ЕЛЕКТРОМАГНЕТНИ ПОЈАВИ
МАГНЕТИЗАМ
Магнетизам е појава која се манифестира
преку дејството на привлечните или одбивните
магнетни сили помеѓу телата со магнетни
особини. Магнетната сила се јавува како
последица од интеракциите на електричните
полнежи во движење, по што се разликува од
електростатската (Кулонова) сила.
Телата со постојани магнетни особини се
нарекуваат постојани магнети или кратко само
магнети. Секој магнет, без оглед на неговата
форма и димензија, секогаш има два пола,
северен (N) и јужен (S) (сл. 5.49.).
Истоимените полови на два магнети се
одбиваат, а разноимените се привлекуваат
(сл. 5.49. а). Половите на кој било магнет не
може да се раздвојат (сл. 5.49. б). Досега ниту
еден единствен експеримент не го потврдил
независното постоење на изолирани магнетни
полови, т.н. магнетни монополи. Така, по
аналогија на електричните диполи, секој
магнет во целина претставува магнетен
дипол.
Сл. 5.49. Кон дефинирањето на магнетизмот
Магнетно поле
Повторно, по аналогија со електростатското
поле, делот од просторот во кој дејствуваат
магнетните сили е познат како магнетно поле.
Линиите кои ја прикажуваат насоката на
дејство на магнетните сили се нарекуваат
магнетни силови линии. Нивната насока е од
северниот кон јужниот пол. Магнетните
силови линии се секогаш затворени за разлика
од електричните силови линии.
Магнетното поле се создава во околина на
постојани магнети и во околина на
електрични полнежи во движење.
Сл. 5.50. Магнетни силови линии во околина на
магнет
Магнетното поле се изразува преку
магнетната индукција B , која е векторска
величина. Единица за магнетна индукција во SI
е тесла (Т).
Магнетното поле во материјалната средина
се разликува од магнетното поле во вакуум.
Релативната магнетна пермеабилност на некоја
средина μr е бездимензионална величина која
кажува колку пати магнетната индукција во неа
В е поголема во однос на магнетната индукција
во вакуумот В0, односно:
B
r = (5-64)
B0
Релативната магнетна пермеабилност е
основна карактеристика за магнетните
особини на секоја средина. Магнетната
пермеабилност μ е производ на релативната
магнетна пермеабилност μr и магнетната
пермеабилност во вакуум μ0.
 = r 0 (5-65)
Магнетно поле во околина на точкест
полнеж
Постојат четири клучни карактеристики на
магнетната сила Fm што се јавува меѓу
електричните полнежи во движење.
Прво, големината на Fm е пропорционална
со количеството на електрицитет q што го
носат полнежите што се движат. Второ,
големината на Fm е пропорционална со
магнетната индукција. Трета карактеристика е
133
тоа што Fm зависи од брзината на полнежите.
Ова е сосема поинакво од силата на
електричното поле, која е иста без разлика дали
полнежите се движат или не. Ако
електричниот полнеж мирува, тогаш неговата
брзина е еднаква на нула, па и Fm = 0.
Експериментално е докажано дека дејството на
Fm не е во насока како магнетното поле, туку е
секогаш нормално на векторите на брзината v
и магнетната индукција B .
Во согласност со ова, големината на силата
Fm се определува според равенката:
Fm = qvB sin (5-66)
каде q е апсолутната вредност на количеството
електрицитет, v е брзината на движење на
полнежите, B е магнетната индукција, а θ е
аголот меѓу векторите на брзината v и
магнетната индукција B (како што е
прикажано на сликата 5.51.).
Сл. 5.51. Кон објаснувањето на равенката 5-66
Во случај кога v и B се паралелни или
антипаралелни, тогаш, во согласност со
равенката 5-66, Fm = 0, што значи нема да има
магнетна сила. Од истата равенка,
максималната вредност на Fm е тогаш кога
аголот меѓу v и B е 90°.
Магнетно поле во околина на спроводник
Кога има течење на електрична струја низ
спроводник, во неговата околина, исто така, се
создава магнетно поле. На сликата 5.52. е
прикажан изгледот на магнетните силови
линии на полето создадено околу линиски
проводник низ кој тече струја со јачина I.
Векторот на магнетната индукција од
создаденото поле е нормален на правецот на
течење на струјата (проводникот). Насоката на
B , се определува според правилото на десната
рака: палецот ја покажува насоката на течење
на струјата, а прстите насоката на B (слика
5.52. б).
Сл. 5.52. Магнетно поле во околината на
спроводник низ кој тече струја
Создаденото магнетно поле во околината на
линиски спроводник е нехомогено. Големината
на B е правопропорционална со јачината на
струјата што тече низ спроводникот I, а
обратнопропорционална со растојанието r до
спроводникот.
 I
B= 0 (5-67)
2 r
Пропорционалноста во равенката е постигната
со членот: μ0/2π, каде μ0 е магнетната
пермеабилност во вакуум μ0 = 4π.10-7 Tm/A.
Изгледот на магнетните силови линии во
околина на кружен спроводник низ кој тече
струја со јачина I (слика 5.53.) е практично
идентичен со силовите линии кои се создаваат
во околина на постојани магнети. Тие лежат во
рамнини нормално поставени на
спроводникот. Големината на магнетната
индукција во центарот на кружната рамка се
определува во согласност со равенката:
0 I
B= (5-68)
2 r
каде r е радиусот на кружната рамка.
Сл. 5.53. Магнетно поле во околина на кружна
рамка (сиво) низ која тече електрична струја
134
 ДЕЈСТВО НА МАГНЕТНОТО ПОЛЕ ВРЗ ПОЛНЕЖИТЕ ВО ДВИЖЕЊЕ

поставен нормално во однос на правецот на

Полнеж во магнетно поле векторот на магнетната индукција, односно
Кога еден точкест полнеж со количество на кога θ = π/2, и е еднаква на нула кога нема
електрицитет q се движи со брзина v во течење на струја низ спроводникот, односно
магнетно поле со индукција B, врз него F = 0 кога I = 0. Правецот и насоката на
дејствува сила на магнетното поле наречена Амперовата сила се определува во согласност
Лоренцова сила. Големината на Лоренцовата со правилото на десната рака, како што е
сила се пресметува според равенката: прикажано на сликата 5.55. б.
F = qvB sin  (5-69)
каде θ е аголот меѓу правците на векторите на
брзината и на магнетната индукција (слика
5.54.). Големината на Лоренцовата сила е
максимална кога θ = π/2, односно sin π/2 = 1, па
Fmax = qvB. Во случај кога полнежот мирува
v = 0, тогаш и F = 0, што значи ако полнежот не
се движи, врз него не дејствува магнетното
Сл. 5.55. Амперова сила
поле.

Ако спроводникот во форма на рамка низ кој

Сл. 5.54. Лоренцова сила
Насоката на Лоренцовата сила се
определува според правилото на десната рака
(сл. 5.54. б). За позитивен полнеж (+q)
испружените прсти се во насока на векторот на
брзината, свитканите во насока на векторот на
магнетната индукција, а палецот е во насока на
Лоренцовата сила. За негативен полнеж (-q)
Лоренцовата сила има спротивна насока.
тече струја I е поставен во магнетно поле, тоj
ќе ротира до оној момент додека неговата
рамнина не биде нормална на магнетните
силови линии (магнетната индукција B).
Вртливиот момент (момент на сила) М, кој
предизвикува ротација на рамката, е создаден
од двете Амперови сили F1и F3 кои дејствуваат
во спротивни насоки (сл. 5.56.) на страните на
работ од рамката и формираат спрег сили.
Силите F2 и F4, дејствувајќи на горната и на
долната страна од рамката, меѓусебно се
поништуваат, бидејќи имаат различна насока, а
спротивен правец.

Спроводник во магнетно поле

Кога линиски спроводник со должина l низ
кој тече струја со јачина I ќе се најде во
магнетно поле со индукција B, врз него
дејствува магнетна сила наречена Амперова
сила. Нејзината големина се определува во
Сл. 5.56. Сили кои дејствуваат на рамка со струја
согласност со равенката: во магнетно поле
F = IBl sin  (5-70)
каде θ е аголот меѓу правецот на течење на Големината на вртливиот момент M зависи
електричната струја (спроводникот) и правецот од аголот θ помеѓу векторот на магнетната
на векторот на магнетната индукција (слика индукција B и нормалата n на рамнината на
5.55.). рамката и од плоштината (S) на рамката:
Исто како Лоренцовата сила, Амперовата M = ISB sin = Pm B sin  (5-71)
сила е максимална кога спроводникот е

135
 Производот на јачината на струјата I и Преку Амперовата сила, исто така, се
плоштината на рамката S се нарекува магнетен одредува интеракцијата на спроводниците низ
момент на рамката низ која тече струја: кои тече струја. Ако струјата тече во два
Pm = IS (5-72) паралелни спроводници во иста насока, тогаш
спроводниците се привлекуваат, а ако се во
Магнетниот момент е векторска величина спротивни насоки тие се одбиваат еден со друг.
со правец нормален на рамнината на рамката и Ова е последица од тоа што секој спроводник
насочен, во согласност со правилото на десната низ кој тече струја создава околу себе магнетно
рака, долж нормалата n . поле кое дејствува преку Амперовата сила на
Од равенката произлегува дека вртливиот друг спроводник низ кој, исто така, тече струја.
момент е максимален кога рамнината на Привлекувањето или одбивањето е во
рамката е паралелна со правецот на магнетната зависност од насоката на струјата во
индукција (θ = 90 °, sin θ = 1 и Mmax = ISB). Кога спроводниците (слика 5.57.).
рамнината на рамката е поставена нормално со
правецот на магнетната индукција (θ = 0),
вртливиот момент ќе биде нула: M = 0, бидејќи
sin θ = 0.
Поради овие својства, принципот на рамка
низ која тече струја се користи за детекција на
магнетни полиња и за одредување на насоката
и големината на магнетната индукција В. Исто
така, феноменот на ротација на рамката низ
која тече струја во магнетно поле е применет
кај електромоторите, електричните мерни
инструменти, како во голем број други Сл. 5.57. Меѓу спроводниците низ кои тече
технички уреди. електрична струја дејствува Амперова сила

ЕЛЕКТРОМАГНЕТНА ИНДУКЦИЈА

Многу појави врзани за магнетното поле, Во 1831 година од страна на Фарадеј

покрај магнетната индукција, се опишуваат експериментално бил поставен законот за
преку скаларната величина наречена магнетен електромагнетна индукција. Тој гласи: секоја
флукс Ф. Врската на магнетниот флукс со промена на магнетниот флукс низ затворен
магнетната индукција и плоштината на струен спроводник (контура) доведува до
површината низ која минуваат магнетните појава на индуцирана електромоторна сила
силови линии е дадена со равенката: (ems) која зависи од брзината на промената на
 = BS cos (5-73) магнетниот флукс. Математичката
формулација на законот за електромагнетна
каде θ е аголот помеѓу нормалната n на
индукција е:
рамнината со плоштина S и векторот B (слика
5.58.). 
ems = − (5-74)
t
Знакот „–“ во равенката е во согласност со
Ленцовото правило: индуцирана струја што се
јавува во затворена струјна контура со своето
магнетно поле се спротивставува на промените
на магнетниот флукс кои неа ја предизвикуваат.
Големината на индуцираната струја, во
согласност со Омовиот закон, е
Сл. 5.58. Магнетен флукс
правопропорционална со јачината на
индуцираната електромоторна сила, а
Магнетниот флукс е максимален кога (θ = 0 обратнопропорционална со отпорот на
и cos θ = 1), а флуксот е нула ако θ = 90 ° и спроводникот:
cosθ=0). Во SI, единица за магнетниот флукс е
ems
вебер: 1 Wb = 1 T .m2 (тесла по метар Ii = (5-75)
квадратен). R

136
 Промените на брзината на магнетниот
флукс Ф (5-74) се случуваат:
• поради промената на магнетната
индукција B во текот на времето;
• поради промената на ориентацијата на
контурата во магнетното поле;
• како резултат на промените на плоштината
S, т.е. деформации на контурата.
Во сите овие случаи се јавува ems, и е толку
поголема колку што овие параметри побрзо се
менуваат со текот на времето.
Ако спроводникот е сместен во
наизменично магнетно поле со магнетна
индукција B = B0 cos t , тогаш во него се јавува
и наизменична електромоторна сила (ems):
emsi = B0 S sin t = E0 sin t , (5-76)
под чие дејство, во спроводникот, се јавуваат
наизменични вртложни струи наречени
Фукови струи. Овие струи предизвикуваат
значително загревање на спроводниците и
медицинската примена им е во
индукотермијата. Во индукотермијата, за
разлика од дијатермијата, се загреваат
средините со пониска специфична отпорност ρ
како што се крвта, лимфата, ткивната течност,
како и ткивата богати со крвни садови
(мускули, црн дроб, слезина), додека, пак,
ткивата со висока отпорност се загреваат
помалку.
Со откривањето на електромагнетната
индукција утврдено е дека електричното поле
не го создаваат само полнежите, туку го
создава и магнетното поле.
Сл. 5.59. Магнетното поле создава електрично поле
Електричното поле создадено од
магнетното поле битно се разликува од
електростатското поле. Силовите линии на ова
поле се затворени, без почеток и крај (слично
на магнетното поле) (слика 5.59.). Затоа ова
поле се нарекува и вително поле. Битна
разлика меѓу ова поле и електростатското поле
е тоа што работата којашто се врши при
движење на позитивен единечен полнеж по
затворена крива линија не е нула, туку е
еднаква на индуцираната ems.
Електромагнетната индукција што се должи на
движењето на спроводник во магнетно поле,
практично е искористен кај генераторите на
наизменична струја.
Самоиндукција. Енергија на магнетно поле
На сликата 5.60. е прикажана една струјна
контура низ кој тече струја I. Оваа струја
создава магнетно поле со магнетна индукција
B пропорционална со јачината на струјата I.
Соодветно на тоа, магнетниот флукс низ
контурата, исто така, ќе биде пропорционален
со јачината на струјата што тече низ контурата:
 = LI (5-77)
Во равенката 5-77 коефициентот на
пропорционалност L е карактеристика на
струјната контура и се нарекува коефициент на
самоиндукција или индуктивитет на
контурата (спроводникот). Индуктивитетот
зависи од геометријата на контурата (големина
и форма) и од магнетните својства на средината
во која се наоѓа контурата. Единицата мерка за
индуктивноста во SI е хенри, 1 H = 1 Wb/A.
Сл. 5.60. Mагнетно поле создадено во околина
на кружен спроводник низ кој тече струја I
Ако струјата што тече низ спроводникот
(контурата) е константна, тогаш магнетниот
флукс Ф е константен. Но, ако поради која било
причина I се промени, тогаш и Φ, исто така, се
менува, што резултира со појава на
самоиндуцирана ems во контурата,
пропорционална со брзината на промената на
струјата:
I
emss = − L (5-78)
t
Секој спроводник со индуктивност L низ кој
тече електрична струја со јачината I поседува
извесна потенцијална енергија која е
локализирана во магнетното поле. Оваа
енергија е наречена енергија на магнетното
поле Еm, а се одредува преку равенката:
LI 2
Еm = (5-79)
2
137
 Равенката важи за секој тип на спроводник,
независно од неговата форма, и е слична со
соодветната равенка за енергијата на
електричното поле на плочест кондензатор. Во
МАГНЕТНИ ОСОБИНИ НА МАТЕРИЈАЛИТЕ
Електроните во атомите се полнежи во
движење. Тие се движат околу јадрото и
истовремено ротираат околу сопствената оска,
поради што во нивната околина се создаваат
магнетни полињата. Но, често се случува, во
истиот атом, магнетното поле на еден електрон
да се поништи со полето на друг електрон кој
се движи во спротивна насока. Ако ова
поништување не е целосно, атомот како целина
поседува извесен магнетен момент. Така, во
даден материјал, и полињата на различно
ориентираните атоми во нив може меѓусебно
да се поништат при што во зависност од типот
на материјалот ќе се јават два карактеристични
случаи.
За некои материјали само надворешното
магнетно поле може да ги ориентира
магнетните диполи во иста насока, што
резултира со појава на магнетни ефекти,
додека, пак, кај другите материјали, поради
силните интеракции помеѓу соседните атоми,
магнетните диполи се ориентираат во мали
локализирани области и без присуство на
надворешно магнетно поле. Овие
макроскопски области со силни внатрешни
магнетни полиња се нарекуваат магнетни
домени (области). Постоењето на магнетните
домени во материјалот не е гаранција дека
таквиот материјал ќе има постојани магнетни
особини, бидејќи и магнетните полиња на
спротивно ориентираните домени меѓусебно
се поништуваат. Трајната немагнетизираност
ќе се постигне дури тогаш кога под дејство на
надворешно магнетно поле ќе се прошират
домените во кои магнетните диполи се
паралелни со надворешното поле.
Сите материјални средини во присуство на
надворешно магнетно поле B0 се
магнетизираат. Сопственото магнетно поле B
на средината е пропорционално со збирот на
магнетните моменти Pm на атомите
(молекулите) во средината. Според ова,
резултантното магнетното поле Brez . ќе биде:
Brez. = B0 + B
Според однесувањето во магнетно поле,
материјалите се делат на три групи и тоа:
согласност со равенката 5-79, електричната
струја создава магнетно поле чија енергија е
одредена од I и L на спроводникот.
дијамагнетици (μ < 1, Brez.< B0); парамагнетици
(μ > 1, Brez.> B0); феромагнетици
(μ >> 1, Brez.>> B0).
Во отсуство на надворешно магнетно поле,
дијамагнетиците немаат внатрешен магнетен
момент, односно Pm = 0. Но, во надворешното
магнетно поле В0 се јавува индуциран магнетен
момент Pm ~ В0 и, соодветно, се јавува
внатрешно магнетно поле B ≠ 0, спротивно
насочено на надворешното поле В0. Поради тоа
присуството на дијамагнетикот во полето ќе
предизвика ослабување на магнетното поле:
Brez. = B0 − B  B0 .
Парамагнетиците имаат внатрешни
магнетни моменти Pm ≠ 0, но во отсуство на
надворешно поле тие се случајно ориентирани
и нивниот векторски збир е близу до нула:
Pm  0. Во надворешното поле, со магнетна
индукција В0, ориентацијата на магнетните
моменти на молекулите се одвива долж
правецот В0. Поради тоа присуството на
парамагнетикот во полето ќе предизвика
зајакнување на магнетното поле:
Brez. = B0 + B  B0 .
Атомите и молекулите на
феромагнетиците, исто така, имаат
внатрешни магнетни моменти Pm ≠ 0, но во
отсуство на надворешно поле, поради
постоењето на домените, тие поседуваат
спонтано создадено внатрешно магнетно поле
B≠0. Кога еден феромагнетен материјал ќе се
постави во надворешно магнетно поле со
магнетна индукција В0, магнетните полиња на
домените ќе се ориентираат во насока на В0,
поради што присуството на феромагнетикот во
полето ќе предизвика интензивно засилување
на магнетното поле:
Brez. = B0 + B  B0 .
Со отстранување на надворешното поле,
вкупното магнетно поле на домените, кое е
стотици пати >0, ќе создаде постојано
магнетно поле на феромагнетот, односно ќе се
формира постојан магнет.
138
 МАГНЕТНИ ОСОБИНИ НА БИОЛОШКИТЕ ТКИВА
Пасивните магнетни својства на
биолошките ткива се должат на хемиските и
физичките својства на супстанциите во
нивниот состав. Главните хемиски компоненти
во телото (вода, протеини, јагленохидрати,
липиди) се дијамагнетици, па затоа
биолошките ткива се претежно со
дијамагнетни особини – нивната магнетна
пермеабилност е <1. Сепак, постојат и мали
количини на парамагнетни соединенија во
телото, како што се слободните радикали.
Поновите истражувања покажале присуство на
феромагнетските формации во човечките
ткива, поточно во слезината, црниот дроб,
надбубрежните жлезди. Улогата на овие
формации во текот на физиолошките процеси
не е целосно разјаснета.
Сите клеточни органели, особено
митохондриите, реагираат на магнетното поле.
Нервното ткиво, секреторниот епител на
ендокрините жлезди, кардиоваскуларниот
систем и крвниот систем се многу сензитивни
на магнетното влијание. Магнетното поле
влијае врз физичко-хемиските процеси кои се
случуваат во живите ткива. Физичката основа
за такво дејство на полето може да биде
ориентацијата на молекулите, промената на
просторната распределба на јоните во
нехомогеното магнетно поле, ефектот на
Лоренцовата сила врз подвижните јони,
појавата на електромагнетната индукција и
индуцираните струи од променливите и
импулсни магнетни полиња итн.
Активните магнетни својства на живите
ткива се одредени од својствата на сопствените
магнетни полиња генерирани од електричните
струи кои се јавуваат во ткивата во текот на
нивната физиолошка активност.
На пример, ширењето на електричниот
импулс низ аксон е во суштина електрична
струја којашто создава магнетно поле во
околината. Големините на магнетните полиња
Табела 5-3 Некои карактеристични вредности на магнетната индукција
Магнетодијагностичка информација
магнетокардиограм
магнетоенцефалограм
магнетомиограм
магнетоокулограм
магнетно поле на Земјата
магнетни полиња во физикална терапија
кои произлегуваат од функционирањето на
одредени органи се дадени во табелата 5-3 во
која, за споредба, се наведени и релевантни
податоци за магнетното поле на Земјата и на
физиотераписката опрема. Табелата покажува
дека внатрешните магнетни полиња на
биолошките ткива се исклучително слаби, што
ги прави тешки за регистрирање.
Основата на магнетодијагностиката е
регистрирање на внатрешните магнетни
полиња на биолошките ткива кои
произлегуваат од физиолошките процеси кои
се случуваат во нив. И покрај ниските
вредности на магнетната индукција на овие
магнетни полиња, тие се регистрираат за
дијагностички цели.
Магнетокардиографијата е применуван
метод, бидејќи магнетното поле на срцето има
релативно висока вредност на магнетната
индукција (табела 5-3). Магнетокардиограмот
изгледа како електрокардиограм. Дури и
ознаките на пиковите се исти. Дефинитивна
предност на магнетокардиографијата е да се
добијат дијагностички податоци без директен
контакт на електродите со површината на
телото и некои нови информации за
функционирањето на срцето.
При регистрирањето на
магнетоенцефалограмите се откриени нови
карактеристики на мозочната активност кои не
се манифестираат во електроенцефалограмите.
Особено, можно е да се изолира
високофреквентната компонента на
магнетното поле на индивидуалните неврони
во човечкиот мозок.
Во моментов, примената на магнетните
полиња во медицинската дијагностика и
терапија, главно, се должи на нивните ефекти
врз телото на човекот.
B (pT)
50
1
10
10
50.106
109-1011
139
 Нуклеарна магнетна резонанца
(магнеторезонантна томографија) е имиџинг
(сликова) техника во која со помош на силни
магнетни полиња (индукција 0,5 - 2,0 T) се
добива слика на органи и на ткива. Заснована е
на резонантната апсорпција на енергијата на
променливото надворешно магнетно поле од
БИОЛОШКИ ЕФЕКТИ ОД МАГНЕТНОТО ПОЛЕ. МАГНЕТОТЕРАПИЈА
На молекуларно ниво, експериментално е
проучуван ефектот на наизменичното магнетно
поле врз промената на тридимензионалната
структура на серумските протеини, ткивата и
ензимите, како и врз индикаторите на
енергетскиот метаболизам. Потврдени се
ефектите од слабите магнетни полиња врз
структурата на одредени хемиски групи на
протеини, ензимската активност, стабилноста
на липопротеинските комплекси и отпорноста
на еритроцитната мембрана.
Во постојано магнетно поле со магнетна
индукција од 0,01 до 1 Т се забележани
магнетно-механички ефекти кои може да го
одредат нивото на ензимската активност на
биомембраната и да влијаат врз
пропустливоста на клеточните мембрани.
Постојаното магнетно поле влијае врз
компонентите на крвта – поточно влијае врз
згрутчувањето на крвта, микроциркулацијата и
васкуларната пропустливост.
Особено внимание е посветено на дејството
на наизменично магнетно поле. Во овој случај,
покрај интеракцијата на биомолекули со
магнетно поле, постои интеракција на
биосистемите со наизменичното електрично
поле индуцирано во ткивата изложени на
наизменично магнетно поле. Интензитетот на
ова електрично поле е правопропорционален
на брзината на промената на магнетното поле
и, следствено, на неговата фреквенција.
Бидејќи во ткивата има слободни електрични
полнежи (јони и електрони), индуцираното
електрично поле ги насочува полнежите, се
јавува електрична струја која, како што е
познато, има и биолошки ефект.
страна на магнетните моменти на нуклеоните
(протони и неутрони) кои се во состав на
испитуваните органи и ткива.
Примената на магнетните полиња во
терапијата е во физикалната терапија.
Во моментов, во медицинската пракса
широко се користат различни магнетни
полиња: постојани, променливи, импулсни
итн. Ваквата широка употреба се должи и на
големата продорност на магнетното поле во
ткивата, како и на различните механизми на
неговото дејствување. Магнетните полиња
може да влијаат врз просторната ориентација
на комплексни биолошки активни супстанции
(ензими, нуклеински киселини, протеини и
др.). Освен тоа, со зголемување на јонската
подвижност, се влијае врз кинетиката и
брзината на биохемиски реакции кои ги
вклучуваат овие супстанции.
Се верува дека прагот на осетливост на
постојаните магнетни полиња е B = 8 mT,
пулсирачките B = 0,1 mT, на променливите
B = 3 mT.
Медицинската индустрија произведува
голем број на уреди за магнетна терапија. Како
извори на постојано магнетно поле се користат
разни магнетни апликатори, со магнетна
индукција од 25 - 40 mT. Извори на
наизменични и импулсни магнетни полиња се
индукторите со различни форми, кои користат
наизменични и импулсни струи во различен
фреквентен опсег: од 1 Hz па до 10 MHz
(индукотермија) и магнетна индукција од
неколку десетици па до неколку стотици mT.
Развојот на магнетотерапијата е ориентиран
кон методите за комбинирано дејство на
магнетното поле со други тераписки ефекти,
што често ја обезбедува нивната поголема
тераписка ефикасност како и скратување на
третманот. Пример за ваквите методи се
магнетната ласерска терапија, магнетофореза
на лекови итн.
140
 V. Примери за самостојна проверка на знаењето
П. 55. Која од карактеристиките на
кондензаторот не влијае врз капацитетот?
а) Површина на плочите;
б) Растојанието меѓу плочите;
в) Материјалот помеѓу плочите;
г) Количеството електрицитет на плочите;
д) Зачуваната енергија во кондензаторот.
П. 56. Која од следниве величини е
векторска?
а) Електричен потенцијал;
б) Електрична потенцијална енергија;
в) Јачина на електрично поле;
д) Електричен капацитет.
П. 57. Во состојба на мирување клетката е:
а) деполаризирана;
б) поларизирана;
в) демагнетизирана;
г) компресирана.
П. 58. Акциониот потенцијал се
манифестира во вид на:
а) механички кратки плусови;
б) механички долги плусови;
в) светлосни блесоци;
г) краткотрајни електрични импулси.
П. 59. Јачината на електричното поле низ
мембраната на аксонот со дебелина 10-8 m, при
потенцијал во мирување од -70 mV, изнесува:
а) 70 mV/m. б) 7 106 V/m.
9
в) 7 10 V/m. г) 7 1012 V/m.
П. 60. Дејството на надворешен електричен
импулс предизвикува дразба на невронот.
Создадениот акционен потенцијал се
регистрира после 0.0052 s на 3,70 cm од
местото на дразбата. За да стигне акциониот
потенцијал на 7,20 cm од местото на дразбата,
потребно е време од 0.0063 s. Во овој случај
брзината на ширење на електричниот импулс
долж аксонот е:
а) еднаква на брзината на светлината;
б) 32 km/h. (в) 32 cm/s. (г) 32 m/s.
П. 61. За време на акциониот потенцијал,
Na+ навлегуваат во аксонот со брзина 3 10-7
mol/m2s. Аксонот е со должина 10 cm и
дијаметар 20 µm. Na-K пумпата исфрла Na+
спротивставувајќи се на потенцијална разлика
од 30 mV, со моќност:
а) 5 10-9 W. б) 5 10-6 W.
в) за два пати поголема од должината на
аксонот;
г) за три пати помала од брзината на движење
на Na+.
П. 62. Секој орган е електронеутрален,
а) и не може да се разгледува како електричен
дипол;
б) но, може да се разгледува како електричен
дипол со карактеристичен диполен момент;
в) и низ него не може да тече електрична
струја.
П. 63. Електричниот импеданс на
биолошките ткива се должи на нивниот:
а) акустичен отпор;
б) омски и капацитативен отпор;
в) индуктивен отпор;
г) капацитативен и индуктивен отпор.
П. 64. За да се наполни дефибрилаторот со
капацитет од 30µF и моќност 300 W, потребен
е напон од:
а) 4,47 kV. б) 4,47 kW. в) 2,50 mW.
П. 65. Магнетно поле се создава во околина
на:
а) постојан магнет;
б) Земјата;
в) електричен полнеж во мирување;
г) електричен полнеж во движење;
д) парче од кој било метал.
П. 66. 5. Објасни ја улогата на дифузијата во
процесот на создавање на биопотенцијалот во
мирување.
П. 67. 5. Објасни ја улогата на електричното
поле на мембраната на клетката во процесот на
создавање на биопотенцијалот во мирување.
П. 68. 5. Објасни ја улогата на
пропустливоста на мембраната на клетката во
процесот на создавање на биопотенцијалот во
мирување.
П. 69. 5. Објасни го акциониот потенцијал.
П. 70. 5. Објасни го еквивалентното струјно
коло на аксонот.
П. 71. 5. Објасни го механизмот на
добивање на дијагностичка информација во
електродијагностичките медицински методи.
П. 72. 5. Направи разлика меѓу
електричната спроводливост на ткивата во
човечкиот организам и објасни ја.
П. 73. 5. Објасни ги биолошките ефекти од
правата и наизменичната струја.
П. 74. 5. Направи разлика меѓу
материјалите според нивните електрични и
магнетни особини.
141

6.1. Електромагнетно зрачење
6.2. Премин на светлината низ
транспарентна средина
6.3. Биофизички основи
процесот на гледање
6.4. Корективни леќи и оптички
микроскоп
6.5. Ласери
6 ОПТИКА
Основен услов за перцепцијата на предметите е
постоењето на светлината. Делот од физиката што се
занимава со проучување на светлината се нарекува оптика.
Светлината има дуална природа – таа може да се разгледува
како електромагнетен бран или како сноп од фотони. Поради
ова, за да се разбере ширењето на светлината мора да се знаат
на особините на електромагнетните бранови, а за да се разберат
изворите на светлината како и нејзините интеракции со
материјалната средина неопходни се познавања од квантната
физика. Се разбира, сложените концепти се вон рамките на
овој учебник па во фокусот на објаснувањата ќе бидат само
некои елементи од квантната оптика и атомската физика.
Разбирањето на процесите кои се случуваат при премин
на светлината низ транспарентни средини, како и на
механизмите на интеракција, е неопходно за да се разбере
физиологијата на гледањето.
Понатаму, со оптичките закони се објаснуваат голем број
на оптички методи кои се применуваат во медицината – и во
дијагностиката и во терапијата. Тука спаѓа ласерот кој веќе е
неизоставна алатка во современата хирургија, но бележи
пораст и во други гранки на медицината.
142
6.1. ЕЛЕКТРОМАГНЕТНО ЗРАЧЕЊЕ
Електромагнетно зрачење е енергија која од изворот се пренесува низ просторот во вид на
електромагнетни бранови или фотони. Електромагнетните бранови (фотоните) носат
информации и за изворот на зрачењето (електромагнетен осцилатор) и за средината преку која
поминало.
ПРИРОДАТА НА ЕЛЕКТРОМАГНЕТНОТО ЗРАЧЕЊЕ
Електромагнетното зрачење има дуална,
електромагнетна и квантна природа, што
значи дека може да биде разгледувано како
електромагнетен бран или како проток на
фотони (кванти на енергија).
Електромагнетни бранови
Извор на електромагнетно зрачење е
електромагнетен осцилатор во кој
наизменично се менуваат векторите на
електричното и на магнетното поле.
Наизменичната промена на овие две величини
се случува со иста фреквенција f (Hz) и заедно
се шират низ просторот во вид на
електромагнетен бран. Ако електромагнетниот
бран се шири со брзина v во правец на x оската,
тогаш интензитетот (големината) на векторот
на електричното поле Е и векторот на
магнетната индукција B се менуваат според
истиот закон во текот на времето t. Нивната
промена математички може да се опише со
равенките:
 x
E = E0 sin   t −  и
 v
 x
B = B0 sin   t −  , (6-1)
 v
каде  = 2 f е кружната фреквенција на
бранот изразена во rad/s, T = 1/f е периодот на
бранот во s, а E0 и B0 се соодветните
максимални вредности (амплитуди) на
јачината на електричното поле и магнетната
индукција.
Теоријата на ширењето на
електромагнетните бранови e заснована на два
експериментално утврдени факти:
1) наизменичното електрично поле во
околниот простор создава наизменично
магнетно поле со иста фреквенција;
2) наизменичното магнетно поле во
околниот простор создава вртложно
наизменично електрично поле со иста
фреквенција.
Со други зборови, за време на ширењето на
електромагнетниот бран, неговата енергија
периодично се преобразува од електрична во
магнетна и обратно, од магнетна во
електрична. Електромагнетните бранови се
трансферзални бранови, векторот на
електричното поле Е и векторот на магнетната
индукција B осцилираат и се нормални во
однос на правецот на ширење на бранот (слика
6.1.).
Сл. 6.1. Електромагнетен бран
Важна карактеристика на
електромагнетниот бран е неговата бранова
должина (λ), дефинирана како растојание (во
метри) кое го изминува бранот за време (во
секунди) од еден период на бранот (Т).
Врската помеѓу брановата должина и
фреквенцијата со брзината на движењето на
електромагнетниот бран е дадена преку
следната равенка:
v
 = vT = (6-2)
f
каде v е брзината на светлината (m/s), f e
фреквенцијата (1Hz = 1/s), a λ е брановата
должина (m).
Електромагнетните бранови во вакуум се
движат со брзина еднаква на брзината на
светлината:
c = (2,99776 ± 0,00004).108 ≈ 3 .108 m/s.
Во гасовите, течностите и тврдите тела низ
кои поминува електромагнетното зрачење,
брзината (v) е секогаш помала во однос на
брзината која би ја имал тој бран во вакуум (c ).
Тоа важи и за брановата должина. За колку пати
брзината (v) и брановата должина (λ) на
електромагнетниот бран ќе бидат помали во
143
однос на соодветните вредности во вакуум (c и
λ0), зависи од електричните и магнетните
особини на средината низ кој минува бранот:
c 
v= и = 0 , (6-3)
 
каде, ε и μ се диелектрична константа и
магнетна пермеабилност на дадената
материјална средина. За разлика од брзината и
брановата должина на електромагнетниот бран
кои се дефинираат од изворот, а се менуваат во
зависност од особините на средината,
фреквенцијата е дефинирана само од изворот
и не се менува при премин низ различни
материјални средини, односно:
v0 v
f= = = const. (6-4)
0 
Фотони
Според квантната теорија, енергијата на
електромагнетното зрачење е квантувана
величина, што значи дека при одредена
фреквенција има точно дефинирана,
дискретна вредност. Така, според оваа
теорија, преносот на енергија низ просторот е
дискретен, во вид на порции со дискретна
енергија наречени кванти на
електромагнетно зрачење.
Вредноста на еден квант од енергија се
пресметува во согласност со равенката:
E = hf (6-5)
каде h е Планкова константа (h = 6,62.10-34 J s =
4,14.10-15 eV s), а f е фреквенцијата на
електромагнетното зрачење, изразена во херци
Hz.
Во атомската и нуклеарната физика,
енергијата наместо во џули се изразува во
електроволти (eV). По дефиниција 1 eV е
енергија која ја има електронот за да се движи
ПРЕМИН НА ЕЛЕКТРОМАГНЕТНОТО ЗРАЧЕЊЕ НИЗ МАТЕРИЈАТА
Општо, како што појавите на одбивање,
прекршување, интерференција и дифракцијата
се случуваат при одредени услови кај
механичките бранови, така се јавуваат и во
текот на ширењето на електромагнетните
бранови.
Исто како што беше случај кај механичките
бранови, при премин на електромагнетното
зрачење (фотоните) од една во друга
материјална средина се случуваат заемни
дејства на фотоните со површините или, пак,
со целиот волумен на таа средина. Ако некое
тело е изложено на зрачење, тогаш дел од тоа
низ потенцијална разлика од 1 V:
1 eV = 1,6.10-19 C. Од равенката 6-5 се гледа
дека енергијата на квантите е
правопропорционална со фреквенцијата на
електромагнетното зрачење – колку повисока
фреквенција, толку повисока енергија на
зрачењето.
Бидејќи електромагнетното зрачење се
емитира во вид на кванти енергија, каде секој е
со енергија hf, тогаш вкупната енергија на
зрачењето која ќе се емитира од изворот е:
En = nhf (6-6)
каде n=1,2,3,… Од оваа релација произлегуваат
следните заклучоци:
• Најмалата енергија која може да се емитира
е еднаква на енергијата на еден квант hf (ако
енергијата е помала од оваа вредност, таа
нема да се емитира);
• Вкупната емитирана енергија En мора да е
еднаква на енергијата на еден квант
помножена со цел број пати n.
Квантувањето на електромагнетното
зрачење не се однесува само на неговата
емисија туку и на неговата интеракција со
материјата. Квантите на електромагнетното
зрачење имаат својства на честички
(корпускули). Квантите на оптичкото,
рендгенското и гама зрачењето се нарекуваат
фотони, додека квантите на топлинското
зрачење се нарекуваат фонони.
Фотонот е замислена микро честичка со
точно определена енергија (hf), која се движи
со брзина на светлината и поседува маса само
кога е во движење. Ако фотонот не се движи со
брзина на светлината, тогаш неговата маса е
еднаква на нула, па фотонот не би постоел.
Според оваа особина, фотоните се разликуваат
од другите честички (електроните, протоните,
неутроните и др.).
зрачење ќе биде одбиено/рефлектирано (ρ) од
граничната површина, во самата средина дел
од зрачењето ќе биде впиено/апсорбирано (α) и
доколку има нехомогеност во средината дел од
него ќе биде и расеано (s), додека остатокот
што ќе излезе надвор од таа средина се
однесува на поминатото/трансмитирано (τ)
зрачење (слика 6.2.).
Применувајќи го законот за зачувување на
енергијата, на коефициентите кои го
изразуваат секој процес посебно (наведени во
заграда погоре), може да се запише:
144
  +  + s + = 1 (6-7)
Секој од коефициентите има вредност
помала од единица и тие може да се изразат и
во проценти ако равенката се помножи со
100 % од двете страни. Кој од процесите ќе
биде доминантен зависи од енергијата на
зрачењето, како и од особините на средината
низ која минува зрачењето. Оттука
произлегува дека интензитетот на поминатото
зрачење е секогаш помал во однос на
интензитетот на упадното зрачење.
Сл. 6.2. Процеси кои се случуваат при премин на
електромагнетното зрачење низ материјална
средина
Во самата средина, атенуацијата
(слабеењето) на интензитетот е
експоненцијално и зависи повторно од типот
на средината, од енергијата на зрачењето и од
дебелината на средината низ која минува
зрачењето. Математички слабеењето на
интензитетот се запишува со следната равенка:
I = I 0e−  d (6-8)
каде I0 и Iτ се соодветните интензитети на
упадното и поминатото зрачење, μ е
линеарниот коефициент на слабеење
(атенуација) на средината за фотоните со
дадена енергија и се изразува во единица 1/m
или 1/cm, а d е дебелината на средината низ
која минало зрачењето.
СПЕКТАР НА ЕЛЕКТРОМАГНЕТНО ЗРАЧЕЊЕ
Електромагнетните зрачења се распоредени
според брановата должина (фреквенцијата)
сочинувајќи го спектарот на
електромагнетното зрачење. Сите
електромагнетни бранови, без оглед на
фреквенцијата (енергијата), имаат иста
природа и се резултат на движењето на
електрични полнежи. Различните видови
електромагнетни зрачења се разликуваат
според начинот на создавање, но и според
ефектите кои ги предизвикуваат минувајќи низ
материјалната средина.
За видовите на електромагнетните зрачења
ќе стане збор во наредното поглавје, но, сепак,
некои нивни карактеристики врзани со
слабеењето ќе бидат спомнати во
продолжение.
Оптичкото зрачење, главно, слабее преку
впивањето, а расејувањето се јавува во случај
кога има нехомогеност во средината. За
разлика од него, гама и рендгенското зрачење
се впиваат, но и се расејуваат во хомогените
средини.
На сликата 6-3, без да се оди во детали, е
прикажан трендот на слабеењето на
интензитетот на различните електромагнетни
зрачења при премин низ човечко ткиво.
Според неа, ткивата максимално го впиваат
УВ, а минимално рендгенското и гама
зрачењето. Се разбира, има исклучоци, на
пример, впивањето на микробрановите на
одредени фреквенции (наречени резонантни) е
уште поголемо, што се должи на силното
впивање на микробрановите во водата. Поради
тоа, таквите фреквенции се емитираат во
микропечките.
Сл. 6.3. Тренд на слабеење на електромагнетното
зрачење поради впивање и расејување во човечко
ткиво
Спектарот на електромагнетните бранови
може да се подели на области. Својствата,
начинот на создавање, примената, детекцијата,
како и биолошките ефекти на брановите од
една област се приближно исти. Според тоа,
областите на електромагнетниот спектар ги
вклучуваат радиобрановите, микробрановите,
инфрацрвената, видливата и ултравиолетовата
светлина, рендгенското и гама зрачењето.
Ориентационите гранични вредности на
брановата должина, фреквенцијата и
енергијата на областите се дадени во табелата
145
6-1. Вредностите се дадени само е повисока од енергијата на врзување на
ориентационо, бидејќи, границите на атомите (молекулите), поради што при
областите не се остри и најчесто и се интеракција со биолошките ткива се создаваат
преклопуваат. јони и слободни радикали.
Инфрацрвените и радиобрановите се со Инфрацрвеното и ултравиолетовото
голема бранова должина, со ниска зрачење заедно со видливата светлина се
фреквенција, а со тоа и со мала енергија. оптички зрачења и се предмет на проучување
Енергијата на квантите од овие зрачења е на оптиката. Начинот на нивното создавање е
помала од енергијата на валентните врски во ист, но се разликуваат според ефектите кои ги
молекулите кои ги сочинуваат биолошките предизвикуваат при интеракција со средина.
средини, поради што штетните биолошки
ефекти може да се случат само во Инфрацрвено зрачење
исклучителни случаи. Телата загреани на температури во опсегот
од 1,5 К до 3800 К емитираат ИЦ светлина.
Веќе беше споменато дека ослободената
Табела 6-1 Спектар на електромагнетно зрачење топлина од човечкото тело по пат на зрачење е
λ f (Hz) E (eV) од ИЦ област на зрачење. Моќен извор на
радиобранови инфрацрвено зрачење е Сонцето, бидејќи
1m 300.106 1,24.10-6 околу 50 % од неговото зрачење лежи во
областа на ИЦ.
микробранови
Во медицината, инфрацрвеното зрачење се
1 mm 300.109 1,24.10-3 користи во дијагностика (термографија) и во
екстремно ИЦ терапија.
15 μm 20.1012 0,083 Тераписката примена на инфрацрвеното
далечно ИЦ зрачење е заснована врз силниот термички
6 μm 50.1012 0,207 ефект. За таа цел се користи ИЦ зрачењето со
средно ИЦ
λ: 780 – 5000 nm. ИЦ зрачењето со поголема
бранова должина ја иритира кожата и ја
3 μm 100.1012 0,414
оштетува, а од друга страна, пак, и се
блиско ИЦ апсорбира уште во епителот, па практично е
750 nm 400.1012 1,65 неполезно.
nm
видлива Најголемиот тераписки ефект се постигнува
светлина со ИЦ од блиската област (кратките бранови
400 nm 750.1012 3,1 должини), блиску до брановите должини на
УВ видливата светлина. Ваквото ИЦ зрачење
12 nm 24.1015 100 продира низ телото на длабочина од околу 20
mm, загревајќи ги површинските слоеви
рендгенско и γ
зрачење
повеќе во однос на длабинските. Создадениот
температурен градиент го поттикнува
снабдувањето со крв во одредените места
Негативни ефекти врз биолошките системи создавајќи поволни тераписки ефекти.
предизвикуваат зрачењата со повисоки Методот е познат како термостимулација.
енергии: ултравиолетовото зрачење,
Термостимулацијата може да е
рендгенското зрачење и гама зрачењето. Од тие
континуирана (непрекинато загревање) и
причини, во овој учебник за нив ќе се
дискретно-динамичка (загревање со прекини).
дискутира одделно.
Динамичката термостимулација има предност
Ефектите од рендгенското зрачење и гама во однос на континуираната, бидејќи се
зрачењето, примената, а и детекцијата, се исти, избегнува адаптацијата на телото на топлината,
но во основа тие се разликуваат само според па ефектите се подобри. Во терапијата најчесто
начинот на создавање. Рендгенското зрачење се како извори на ИЦ зрачење се користат
добива како последица од интеракцијата на специјално дизајнирани ламби кои емитираат
забрзаните електрони со јадрата и електроните ИЦ светлина во опсег на бранови должини
во одредена материјална средината, додека, λ: 1000 – 2000 nm.
пак, гама зрачењето го емитираат
нестабилните јадра на атомите. Енергијата на
електромагнетните кванти кај повеќето од нив

146
 Ултравиолетово зрачење зрачењето се ризиците од појава на изгореници
на кожата, рак на кожата, појава на катаракта
Според биолошкото дејство, УВ зрачењето
како и влијанието врз имунолошкиот систем.
се дели на:
Во површинскиот слој на кожата,
• УВ – Ц област (λ = 180 – 290 nm);
епидермисот, се наоѓаат клетките на
• УВ – Б област (λ = 290 – 320 nm); имунолошкиот систем на кожата кои го бранат
• УВ – A област (λ = 320 – 400 nm). организмот од дејството на штетните агенси од
УВ-A зрачењето ги предизвикува околината. При оштетување на имунолошкиот
луминисцентните, фотобиолошките и систем на кожата се зголемува подложноста на
фотохемиските процеси. Ова зрачење ја организмот на инфекции, како и зачестеноста
потемнува човечката кожа, односно ги на појава на рак на кожата. Сите луѓе,
побудува пигментите за промена на бојата на независно од бојата на кожата (тенот) и
човечката кожа, но не предизвикува склоноста од појава на изгореници, се
воспаленија. загрозени од оштетување на имунолошкиот
УВ-Б предизвикува поцрнување и систем на кожата што настанува под дејство на
пигментација на кожата. Влијае врз UV зрачењето, пред се од UV-B зрачењето.
создавањето на антирахитичниот D2 витамин Видлива светлина
во човечкиот организам и се применува во
медицината за тераписки цели. Само мал дел од спектарот на
УВ-Ц зрачењето предизвикува и електромагнетните бранови го предизвикуваат
поцрнување и потемнување на кожата, може да осетот за вид. Оваа област е наречена област на
биде многу штетно за очите и да предизвика видлива светлина. Перцепцијата на бојата е
воспаление. За подрачјето со бранови должини поврзана со физичките карактеристики на
помеѓу 250 и 265 nm значајно е силното светлината (бранова должина, фреквенција и
антибактериско дејство, па оттука е неговата енергија) која го предизвикала видот. Во
примена за стерилизацијата. табелата 6-2 се дадени нивните гранични
вредности.
Извори на УВ зрачење се сите загреани тела
на температура над 3000 К- УВ ламби. Табела 6-2 Спектар на видливата светлина
Основен природен извор на ултравиолетово f 1012
Боја λ (nm) E (eV)
зрачење е Сонцето. Со истенчување на (Hz)
озонскиот слој во стратосферата се зголемува 750 400 1,65
флуксот на УВ зрачењето кое паѓа на Земјата, црвена
па поради тоа УВ зрачењето претставува 610 490 2,03
сериозен проблем за здравјето на кожата.
Поради малата продорност, енергијата на портокалова
зрачењето се натрупува врз површината на 590 510 2,10
кожата и очите. УВ зрачењето со бранова жолта
должина под 300 nm ги разорува нуклеинските 570 530 2,17
киселини и белковините. зелена
Спектарот на Сонцето се разликува од 500 600 2,48
спектарот на вештачките извори. Атмосферата сина
најмногу го пропушта УВ зрачењето со 450 670 2,76
поголеми бранови должини, додека, пак, виолетова
спектарот на УВ ламбите не го содржи
400 750 3,11
зрачењето од сите тие области. Затоа, при
употреба на УВ ламбите мора да се преземаат
мерки на претпазливост (заштитни очила и
друго). Основни ризици поврзани со УВ

147
6.2. ПРЕМИН НА СВЕТЛИНАТА НИЗ ТРАНСПАРЕНТНА СРЕДИНА
Сите предмети во околината поседуваат светлосниот сноп пред да падне во окото се
сопствени површини со кои се граничат едни промени, тогаш визуелниот впечаток ќе биде
со други или, пак, се ограничуваат од променет и окото наместо некој предмет од
околината. Кога светлината ќе наиде на околината ќе го гледа ликот на тој предмет.
граница меѓу две различни средини ќе се случи Формираниот лик се разликува според
промена на правецот и/или насоката на големина и положба и во однос на предметот
движењето на светлината. Делот од од кој е формиран ликот.
светлосниот сноп што се одбил се враќа назад Во зависност од начинот на формирање на
во истата средина со променет правец и насока. ликовите, тие може да се реални или
Понатаму, делот од снопот што преминал во имагинарни. Формирањето на имагинарните
другата средина заемно дејствува со неа, му се ликови е поврзано со особините на окото,
менува брзината, а со тоа и правецот на додека, пак, со реалните тоа не е случај.
движење, односно настанало прекршување на Определувањето на големината и положбата на
светлината. ликот во однос на предметот формирани од
Одбивањето и прекршувањето на оптичките површини (елементи) е од
светлината играат значајна улога во процесот суштинско значење за оптичките системи.
на гледање. Светлината од светлосните извори Бидејќи човечкото око претставува оптички
или, пак, одбиената светлина од површините систем во кој ликот се формира поради
на околните предмети, при премин низ окото ќе прекршувањето на светлината низ сферни
го предизвика сетилото за вид и започнува површини, акцентот на ова поглавје ќе се
процесот на гледање. Ако од некои причини однесува на нив.
правецот (и/или насоката) на движење на
ЗАКОНИ ЗА ОДБИВАЊЕ И ПРЕКРШУВАЊЕ НА СВЕТЛИНАТА

Оптичките особини на дадена средина се светлина. Правецот на зраците се разгледува во

изразуваат преку коефициент наречен
апсолутен индекс на прекршување (n), n =  .
каде ε и μ се диелектрична константа и
магнетна пермеабилност на дадената
материјална средина и соодветно ги изразуваат
електричните и магнетните особини на
средината.
Процесите на одбивање и прекршување
меѓу две средини со различни оптички
карактеристики (n1 и n2) се прикажани на слика
6.4.
Сл. 6.4. Одбивање и прекршување на светлината
Упадниот светлосен зрак ја изразува
упадната светлина, а одбиениот и прекршениот
зрак се однесуваат на одбиената и прекршената
однос на замислена линија, поставена
нормално врз граничната површина наречена
нормала.
Според законот за одбивање на
светлината, аголот кој ќе го зафаќа одбиениот
зрак во однос на нормалата θ1' е еднаков на
аголот θ1 кој го зафаќа упадниот зрак во однос
на нормалата:
1 , = 1 (6-9)
Вториот дел од упадниот сноп преминал во
втората средина, но поради заемното дејство со
средината му се променила брзината, а со тоа и
правецот на движење, односно тој се
прекршил. Прекршената светлина на сликата
6.4. е изразена со прекршениот зрак. Аглите
кои ги зафаќаат упадниот и прекршениот зрак
во однос на нормалата зависат од индексите на
прекршување на двете средини и нивната
математичка врска е дадена со Снелиус-
Декартовиот закон, познат и како закон за
прекршување на светлината:
sin  2 n1 v2
= = (6-10)
sin 1 n2 v1
каде v1 и v2 се брзините на светлината во двете
средини.
Од 6-10 може да се заклучи дека при премин
на светлината од една во друга средина ѝ се

148
менува брзината. Но, доколку се искористи
врската меѓу брановата должина,
фреквенцијата и брзината на светлината
дадена со равенката 6-2, и таа се примени на 6-
9, лесно се докажува дека покрај промената на
брзината, при премин на светлината од една во
друга средина ѝ се менува и брановата
должина, додека, пак, фреквенцијата останува
иста. Тоа значи дека брзината и брановата
должина дефинирани за еден светлосен извор
зависат и од материјалните средини низ кои
минува светлината, додека, пак, фреквенцијата
е величина која е својствена само за изворот на
светлината.
Целосно одбивање на светлината (тотална
рефлексија)
Специјален случај е целосното одбивање на
светлината (тотална рефлексија). Таа
настанува при премин на светлината од
оптички погуста4 (n2) во оптички поретка
средина (n1), односно кога: n1 < n2.
На сл. 6.5. е прикажан точкест светлосен
извор кој се наоѓа во средина n2. Тој емитира
светлина во сите правци, но заради
прегледност прикажани се само оние зраци кои
се движат кон средината n1. Со зголемување на
аголот под кој паѓаат зраците врз граничната
површина се зголемува и аголот на
прекршување на зраците. Во такви услови ќе
постои и зрак кој по прекршувањето ќе се лизга
по површината на средината, односно кога
θ2 = 90. Во согласност со 6-11, максималната
вредност која може да ја има sinθ2 е 1. Со
замена на вредноста sin 90 = 1 во 6-19 се
добива:
n2
sin  с = (6-11)
n1
каде θс е критичен агол и се однесува на аголот
на упадниот зрак кој по прекршувањето ќе се
лизга по граничната површина.
ДИСПЕРЗИЈА НА СВЕТЛИНАТА
Кога се говори за светлината, таа се
претставува со светлосни зраци под
претпоставка дека светлината е со една
бранова должина, или поточно е еднобојна
(монохроматска). Меѓутоа, повеќето светлосни
снопови се полихроматски што значи дека се
сочинети од повеќе бранови со различни
бранови должини од видливиот спектар на
електромагнетното зрачење. Како што беше
претходно дискутирано, брзината на
4 Има поголем индекс на прекршување.
Сл. 6.5. Целосно одбивање на светлината
Кога вредноста на аголот на упадниот зрак
е поголема од критичниот агол θc, тогаш зракот
нема да премине во другата средина, туку ќе се
одбие од површината и ќе остане во неа
(крајните зраци на слика 6.5.), односно ако
θ1 > θc, тогаш настанало целосно одбивање на
светлината. Така, со правилен избор на θс за две
гранични средини со соодветни индекси на
прекршување може да се постигне светлината
целосно да остане во оптички погустата
средина, без да излезе од неа.
Појавата на целосно внатрешно одбивање
(тотална рефлексија) на светлината има
широка примена во оптичкиот пренос на
информации (фибер оптика), во кој
информациите низ оптичките влакна се
пренесуваат со занемарливи загуби.
Медицинската примена на фибер оптиката е
во ендоскопијата. Основен дел на ендоскопот
е сноп на оптички влакна со дијаметар од
неколку микрометри коишто се изработени од
провиден пластичен материјал. Оптичкиот
кабел, изворот на светлина и објективот се
поставени во долга метална цевка. Секое
влакно од снопот пренесува дел од сликата
што се набљудува. Колку што е поголема
густината на влакната, толку поголема е
острината на сликата.
светлината во вакуум е иста за сите бранови
должини, додека, пак, во материјалните
средини таа е во функција од брановата
должина, а со тоа и од индексот на
прекршување на средината.
За средината во која брзината на бранот се
менува со промена на брановата должина се
вели дека покажува дисперзивна способност.
149
 Обичната бела сончева светлина
претставува пример на сложена,
полихроматска светлина. Кога таа ќе премине
од една во друга транспарентна средина со
одреден индекс на прекршување, тогаш секоја
бранова должина ќе се прекрши под различен
агол. Аголот на прекршување зависи од
индексот на прекршување на втората средина
што одговара за соодветната бранова должина.
Експериментално се покажало дека
индексот на прекршување е поголем за
пократките бранови должини. Поради ова, на
секоја бранова должина ќе одговара различен
Сл. 6.6. Дисперзија на бела светлина при премин низ транспарентна средина (а), аголот на девијација е
поголем за сината светлина (б), во однос на жолтата (в), и црвената светлина (г)
Покрај индексот на прекршување,
дисперзната способност е важна
карактеристика на секоја оптичка средина. Таа
се изразува преку коефициентот на дисперзија
наречен број на Аббе (ν- се чита „ни“):
nD − 1
= (6-12)
nF − nC
каде nD е индексот на прекршување за жолтата
светлина λD, а nF и nC се индексите на
прекршувањето на средината кои одговараат на
соодветните бранови должини на сината λF и
црвената λC светлина.
ПРЕКРШУВАЊЕ НА СВЕТЛИНА НИЗ СФЕРНА ПОВРШИНА
Кога светлината ќе стапи во интеракција со
одредена гранична површина, важна улога има
и нејзината форма. Општо земено површините
може да бидат рамни или криви. Во двата
случаи важат законите за одбивање и
прекршување, но значајната разлика меѓу нив
е во тоа што различно влијаат врз формата на
светлосниот сноп. При премин или одбивање
од рамни површини, формата на снопот не се
менува, додека, пак, во случај на закривена
5 Отстапување од правецот на упадната светлина
агол на девијација5 во однос на упадните зраци.
На сликата 8-4. а е прикажан светлосен зрак од
бела светлина кој паѓа од воздух врз средина со
одредени оптички карактеристики. Аголот на
девијација расте со зголемување на индексот
на прекршување. Најголемата девијација
(прекршување) се случува за виолетовата
(λ = 380-436 nm), а најмала за црвената
светлина (λ = 627-780 nm), додека
преостанатите бои ја заземаат положбата меѓу
нив. Како последица од тоа, сложената
светлина по прекршувањето во средината е
разложена на нејзините компоненти, односно
настанала дисперзија на светлината.
Општо, во оптиката, но и во
офталмолошката оптика, независно од тоа
дали се леќите вградени во очилата или се
контактни, тие се специфицирани со средниот
индекс на прекршување (за жолтата светлина)
и со бројот на Аббе.
Леќите изработени од материјал со поголем
индекс на прекршување се потенки во однос на
оние со помал индекс на прекршување и имаат
понизок коефициент на Аббе поради што
дисперзијата на светлината е поизразена.
површина таа се менува. На пример, ако
упадниот сноп е паралелен, по интеракцијата
со закривена површина ќе стане дивергентен
или конвергентен и обратно, додека, пак,
паралелниот сноп по интеракцијата со рамна
површина останува паралелен.
Најзастапените закривени површини во
офталмолошката оптика се сферните, па затоа
и ќе им се посвети внимание.
150
 Величини на сферната површина На истиот начин, паралелен светлосен сноп по
прекршувањето низ сферна површина ќе
Од геометриски аспект гледано, сферна
конвергира кон точката F2 наречена
површина претставува дел од сфера (круг) па
секундарен фокус на испакната површина, а
се карактеризира со центар на кривината C,
растојанието од неа до темето на површината е
и радиус на кривина r (сл. 6.7.). Во зависност
наречено секундарно фокусно растојание f2.
од положбата на центарот, сферните површини
може да бидат испакнати или вдлабнати. Ако
центарот на кривината е од десна страна,
површината е испакната (сл. 6.7. а), и ако е од
лева страна, тогаш површината е вдлабната
(сл. 6.7. б). Теме на сферната површина (Т) е
највдлабнатата, односно најиспакнатата точка
на сферната површина. Замислената права која
минува низ центарот и темето на површината
се нарекува оптичка оска.

Сл. 6.8. Дефиниција на а) примарниот и б)

секундарниот фокус на испакната сферна
површина

На сличен начин се дефинираат и фокусите

на вдлабната површина. Во согласност со
Сл. 6.7. Величини на сферна површина слика 6.9. а, конвергентен сноп (зраците
конвергираат кон примарниот фокус F1) од
првата средина (n1) паѓа врз вдлабната
Последица од одбивањето и површина, се прекршува и се движи паралелно
прекршувањето на светлината низ сферни низ втората средина (n2). Исто така, паралелен
површини е промената на правецот на сноп од првата средина (n1) паѓа врз вдлабната
светлината, а и формата на светлосниот сноп. површина, се прекршува и продолжува да се
На сл. 6.8. а е прикажан точкест светлосен шири како дивергентен сноп низ втората
извор (извор чии димензии се помали во однос средина n2 (слика 6.9. б).
на растојанијата во разгледуваниот систем) кој
лежи врз оптичката оска во точката F1 во
оптичката средина n1 и емитира дивергентен
светлосен сноп. Снопот паѓа врз испакната
површина која ги граничи средините n1 и n2 и
се прекршува. Светлосните зраци од упадниот
светлосен сноп се прекршиле во согласност со
законот за прекршување на светлината и
станале паралелни едни во однос на други.
Важи и обратното – кога паралелен светлосен
сноп ќе падне врз испакната површина, по
прекршувањето на светлосните зраци
светлосниот сноп станува конвергентен,
односно светлосните зраци конвергираат кон
една точка F2 (сл. 6.8. б).
Сл. 6.9. Дефиниција на а) примарниот и б)
Точката F1 од која упадниот дивергентен секундарниот фокус на вдлабната сферна
сноп по прекршувањето станува паралелен се површина
нарекува примарен фокус на испакната
површина. Растојанието од F1 до темето на
сферната површина, долж оптичката оска, е Споредувајќи ги фокусите на испакнатата и
наречено примарно фокусно растојание f1. вдлабнатата површина, може да се заклучи

151
дека кај испакнатите површини фокусите се оптичката оска, а реален затоа што е добиен во
точки во кои се сечат реалните светлосни пресеците на прекршените реални зраци.
зраци, додека, пак, кај вдлабнатите површини
фокусите се точки во кои се сечат
продолженијата кон назад на реалните зраци.
Од тие причини фокусите кај испакнатите
површини се реални, а кај вдлабнатите се
имагинарни. Следствено, фокусните
растојанија кај испакнатите површини се со
знак +, а кај вдлабнатите се со знак -.
Примарното фокусно растојание не е
еднакво на секундарното фокусно растојание
Сл. 6.10. Формирање на лик кај испакната сферна
за дадена сферна површина (сл. 6.8. и сл. 6.9.).
површина
Нивниот однос f2/f1 е еднаков на односот од
соодветните индекси на прекршување:
f 2 n2 Сепак, формираните ликови не се секогаш
= (6-13)
f1 n1 реални и не се добиваат секогаш од пресеците
на реалните светлосни зраци, како а пример во
Треба да се напомене дека дефиницијата на случајот на формираниот лик QN на предметот
примарниот и на секундарниот фокус се PM од вдлабната површина прикажан на
однесува само за светлосните зраци кои паѓаат сликата 6.11. Во овој случај, ликот е добиен во
под мали агли во однос на оптичката оска врз пресекот на продолженијата на прекршените
сферната површина, наречени параксијални зраци, па затоа тој е имагинарен, се наоѓа над
зраци. оптичката оска и е исправен, а димензиите му
Формирање на лик кај сферна површина се помали во однос на предметот и е намален.

На сликата 6.11. е илустриран пример за

формирање на лик како резултат на
прекршувањето на светлината од испакната
сферна површина. Првата провидна средина е
воздух, каде n1 = 1, а втората е стакло со
n2 = 1,60. Односот на фокусните растојаниа f1 и
f2 во случајов е 1/1,60.
Од сликата се гледа дека сите зраци кои
потекнуваат од точката P на предметот, по
прекршувањето низ сферната површина, се Сл. 6.11. Формирање на лик кај вдлабната сферна
фокусираат во точката Q. Зраците од која било површина
друга точка од предметот, како на пример
точката М, исто така, по прекршувањето, ќе се
фокусираат на соодветната точка на ликот, Положбата на ликот може да се одреди на
обележан со N на сликата. Но, како и да е, ова три начини: преку конструкција со помош на
е идеален случај кој во реалноста никогаш не три карактеристични зраци, експериментално
се случува. Секогаш постои одредено и нумерички.
отстапување поради аберациите (за нив ќе се Определувањето на положбата на ликот по
дискутира во продолжение). Јасен лик се нумерички пат се прави со равенка на сферна
создава само ако во неговото формирање површина која е, воедно, и една од најважните
учествуваат параксијалните зраци на во геометриската и офталмолошката оптика.
монохроматска светлина. Нејзината општа форма е:
Секој формиран лик се карактеризира со n1 n2 n2 − n1
+ = (6-14)
големина и ориентација во однос на p q r
предметот, но исто така е опишан и според
каде p е растојанието на предметот до темето
начинот на создавање. Според тоа,
на сферната површина и има знак + за реални
формираниот лик NQ на сликата 6.10. е со иста
предмети (предметот е од левата страна на
големина како и предметот PM – тој е превртен
сферната површина), q е растојанието од
и реален. Превртен е затоа што се наоѓа под
темето на површината до ликот и има знак +
ако ликот е реален (ликот е од десната/задната

152
страна на површината) и знак – ако ликот е
имагинарен (од левата/предната страна на
сферната површина), n1 и n2 се индексите на
прекршување на соодветните средини, r е
радиусот на сферната површина и има знак +
кога центарот на сферната површина е од
десната/задната страна на површината и знак –
ако центарот на сферната површина е од
левата/предната страна на сферната површина.
Десниот член во равенката на сферна
површна (6-14) ја преставува оптичката
јачината на сферната површината (J),
односно:
n −n
Ј= 2 1 (6-15)
r
Единица за оптичка јачина е диоптер (D), 1
D = 1/m. По дефиниција, оптичката јачина е
способност на сферната површина да ја
промени формата на светлосниот сноп.
Оптичката јачина кај испакнатите површини е
со знак +, додека, пак, кај вдлабнатите
ТЕНКА ЛЕЌА
Системот од две површини, од кои најмалку
една е закривена, меѓу кои се наоѓа
транспарентна средина е леќа. Според
материјалот на транспарентната средина и
типот на закривените површини, леќите се
различни. Во офталмолошката оптика се
применуваат сферни, цилиндрични и торични
леќи изработени од стакло или од пластика.
Наједноставни се сферните леќи кај кои
закривените површини се сфери.
Според начинот на којшто го менуваат
светлосниот сноп, леќите се делат на собирни
(конвергентни) и растурни (дивергентни).
Неколку вообичаени форми на леќи се
прикажани на сликата 6.12. Независно дали
леќата е комбинација од две сферни или од
една сферна и една рамна површина,
собирните леќи (сл. 6.12. а) се подебели во
централниот дел во однос на периферниот. За
растурните леќи важи обратното – тие се
подебели на периферијата во однос на
централниот дел (сл. 6.12. б).
а) б)
Сл. 6.12. Различни форми на собирни (а) и
растурни (б) леќи
површини е со знак –. Оптичката јачина е
карактеристика само за сферните површини;
кај рамните површини r→∞, па J→0, што е и
доказ дека тие не ја менуваат формата на
светлосниот сноп.
Карактеристиките на ликот може да се
определат по нумерички пат со величината
наречена попречно зголемување M. Таа се
дефинира преку односот на висината на ликот
hq и висината на предметот hp, a може да се
изрази и преку r, p и q:
hq r − q
M = = (6-16)
hp r−p
Кога │M│>1, тогаш формираниот лик е
зголемен, а кога │M│< 1, ликот е намален.
Кога М е со знак плус (М > 0) ликот е
имагинарен и исправен, ако М е со знак минус
(М < 0) тогаш ликот е реален и превртен, и кога
M = 1 димензиите на ликот и предметот се
еднакви.
При поминување на светлината низ леќата
таа се прекршува низ двете гранични
површини. Светлосниот сноп од прекршените
зраци е конвергентен кај собирните леќи, а
дивергентен кај растурните.
Величини на леќите
Величините кои ја опишуваат леќата се
идентични како кај сферната површина. Во
случај кога леќата има две сферни површини
(слика 6.13.), таа се карактеризира со два
центри (C1 и С2), два радиуси (r1 и r2) на
кривините и две темиња (Т1 и Т2). Усвоено е
левата површина на леќата да биде прва
површина, а десната да е втора. Во согласност
со ова се и ознаките на величините на сликата
6.13.
Радиусите на сферите чии центри се наоѓаат
од левата страна се негативни, односно со знак
-, додека радиусите кои се од десната страна на
леќата се позитивни (+). Секоја леќа се
карактеризира со центар (С) кој го претставува
нејзиниот геометриски центар мерено долж
оптичката оска. Растојанието меѓу двете
темиња на леќата ја претставува дебелината на
леќата.
Во зависност од дебелината, леќите може да
се тенки или дебели. Тенка леќа е леќата чија
дебелина се смета за мала во споредба со
растојанијата, обично поврзани со нејзините
оптички својства. Таквите растојанија се, на
153
пример, радиусите на двете сферни површини, прекршувањето во леќата тој е паралелен со
примарното и секундарното фокусно оптичката оска.
растојание и растојанијата на предметот и
Зраците кои потекнуваат од точката Р (врвот
ликот.
на предметот) по прекршувањето се сечат во
точката Q (врвот на ликот). Практично гледано,
ликот QM претставува серија од светли точки
формирани поради прекршувањето на
светлосните зраци емитирани од соодветните
точки долж предметот MP. Но, поради
поедноставување на цртежот, кога станува збор
за предмет со две димензии кој лежи на
оптичката оска, доволно е да се најде ликот
само на една точка, како што е прикажано на
примерот на сликата 6.14.

Сл. 6.13. Параметри на собирни (горе) и растурни

(долу) леќи

Дефинирањето на положбата на фокусите

на тенка леќа е исто како кај сферните Сл. 6.14. Конструкција на лик кај собирна леќа
површини. Секоја леќа има примарен F1 и
секундарен F2 фокус, поставени од двете Конструкцијата на ликот кај растурна леќа
страни на леќата. Соодветно на тоа, со карактеристичните зраци е прикажана на
примарното и секундарното фокусно слика 6.15. Кај нив, исто така, постојат три
растојание се растојанијата од фокусите до карактеристични зраци со точно определена
центарот на леќата и се означуваат со f1 и f2. траекторија. Тие се:
Фокусите кај собирните леќи се реални, па со
тоа и фокусните растојанија имаат позитивна 1. Првиот зрак (1) е паралелен со оптичката
вредност, додека, пак, кај растурните леќи оска. По прекршувањето во леќата
фокусите се имагинарни, па фокусните продолжението на зракот поминува низ
растојанија се со знак –. фокусот од предната страна на леќата;
2. Вториот зрак (2) поминува низ центарот на
Конструкција на лик кај леќа леќата;
3. Продолжението на третиот зрак (3)
На сликата 6.14. е прикажан начинот на кој
поминува низ фокусот од задната страна. По
се конструира лик на предмет формиран од
прекршувањето во леќата тој станува
тенка собирна леќа со индекс на прекршување
паралелен со оптичката оска.
n поставена во воздух (n1 = n2=1,00), користејќи
три карактеристични зраци. Траекторијата на
карактеристичните зраци е следната:
1. Првиот зрак е паралелен со оптичката оска.
По прекршувањето во леќата зракот
поминува низ секундарниот фокус од
другата страна на леќата;
2. Вториот зрак поминува низ центарот на
леќата без прекршување. Поради
специфичните особини, овој зрак се
нарекува и централен зрак; Сл. 6.15. Конструкција на лик кај растурна
3. Третиот зрак поминува низ примарниот леќа
фокус од предната страна. По

154
 Равенка на тенка леќа
Бидејќи промената на правецот на
светлосните зраци, а со тоа и на формата на
снопот, е резултат од прекршувањето на
светлината низ двете површини на леќата, со
комбинација на нивните равенки на сферни
површини се добива општата равенка на
тенка леќа:
n 1 n2 n − n 1 n2 − n
+ = + (6-17)
p q r1 r2
Во општата равенка на тенка леќа:
p е растојанието на предметот од центарот на
леќата и има знак + за реални предмети
(предметот е од левата страна на леќата);
q е растојанието од центарот на тенката леќа до
ликот и има знак + ако ликот е реален (ликот е
од десната/задната страна на леќата) и знак –
ако ликот е имагинарен (од левата/предната
страна на леќата); n1 и n2 се соодветните
индекси на прекршување на средините пред и
зад леќата, а n е индексот на прекршување на
леќата;
r1 и r2 се радиусите на сферните површини на
леќата и имаат знак + кога центарот на
сферната површина е од десната/задната
страна на леќата и знак – ако центарот на
сферната површина е од левата/предната
страна на леќата.
Десниот член во општата равенка на тенка
леќа ја претставува оптичката јачина на
тенката леќа (J) и таа претставува збир од
оптичките јачини на двете површини:
n − n 1 n2 − n
Ј= + = Ј1 + Ј 2 (6-18)
r1 r2
Фокусното растојание f на тенка леќа е
растојанието од леќата до ликот на формиран
предмет поставен во бесконечност или, пак,
растојанието од леќата до предметот чиј лик се
формира во бесконечност. Математички
запишани овие услови се: p→∞ a q = f2, или
q→∞ кога p = f1 може да се заменат во 6-17, од
каде се добива:
n 1 n − n 1 n2 − n n2 или
= + = Кога │M│>1, тогаш формираниот лик е
f1 r1 r2 f2
n 1 n2
= =Ј (6-19)
f1 f2
Оттука, односот меѓу примарното и
секундарното фокусно растојание на тенка
леќа, исто како кај сферната површина, е
еднаков на односот на индексите на
прекршување на двете средини n1 и n2 кои ја
опкружуваат леќата.
За леќа која од двете страни е опкружена со
средина со еднаков индекс на прекршување,
n1/n2 = 1 важи дека f1 = f2. Кај собирните леќи
фокусите се реални, па фокусните растојанија
се позитивни, и обратно, имагинарните фокуси
кај растурните леќи се карактеризираат со
фокусни растојанија со знак минус.
Така, во случај кога леќата се наоѓа во
воздух, односно кога n1 = n2 =1,00, општата
равенка 6-17 ќе ја има формата:
1 1 1 1
+ = ( n − 1)  +  (6-20)
p q  r1 r2 
Равенката 6-20 е позната како оптичка
равенка на тенка леќа. Таа ја дава врската
помеѓу положбите на ликот q и предметот p, со
индексот на прекршување и радиусите на
кривините на леќата кога таа се наоѓа во воздух
и важи само за параксијалните зраци.
Од 6-19 врската меѓу оптичката јачина на
тенка леќа и фокусното растојание кога леќата
се наоѓа во воздух е:
1
Ј= , (6-21)
f
односно, општата равенка на тенка леќа може
да се запише во формата:
1 1 1
+ = (6-22)
p q f
што претставува равенка на тенка леќа.
Равенката на тенка леќа ја дава врската помеѓу
положбите на ликот и предметот со фокусното
растојание на леќата кога таа се наоѓа во воздух
и важи за параксијалните зраци.
Попречното зголемување на ликот М
формиран од леќа може да се пресмета преку
односот на висината на ликот hq и предметот hp,
или како негативна вредност на односот меѓу
растојанието на ликот (q) и предметот (p):
hq q
M = =− (6-23)
hp p
Интерпретацијата на ликот формиран од
леќата е иста како кај сферните површини.
зголемен, а кога │M│<1, ликот е намален. Кога
М е со знак + (М > 0) ликот е имагинарен и
исправен, ако М е со знак - (М < 0) тогаш ликот
е реален и превртен, и кога M = 1 димензиите
на ликот и предметот се еднакви.
155
 ДЕБЕЛА ЛЕЌА И СИСТЕМИ ОД ЛЕЌИ
Леќата кај која темињата на граничните
сферни површини се на растојание кое не може
да се занемари се вика дебела леќа. Покрај ова,
за дебела леќа се сметаат и системите од тенки
леќи кои може, а и не мора да се во контакт.
Дебела леќа
Во наједноставна форма дебелата леќа се
состои од две сферни површини поставени на
извесно растојание t, опишани со соодветните
центри на кривините C1 и C2, радиуси r1 и r2,
темиња Т1 и Т2 каде секоја површина посебно
придонесува за формирањето на ликот. На
сликата 6.16. се претставени некои од нив
заедно со положбата на двата фокуси кај дебела
собирна леќа. Според познатиот начин на
дефинирање на фокусите, светлосните зраци
кои дивергираат од примарниот (прв фокус), по
прекршувањето во леќата се движат
паралелно. И обратно, паралелните светлосни
зраци по прекршувањето конвергираат во
секундарниот фокус (6.16. б).
Сл. 6.16. Положба на двата фокуси кај собирна
дебела леќа
Во двата случаи продолженијата на
упадните и на прекршените зраци се сечат во
точки. Овие пресечни точки лежат во
рамнините наречени главни рамнини.
Примарната главна рамнина ја сече оптичката
оска во точката H1, а секундарната главна
рамнина ја сече во точката H2. Точките H1 и H2
се главните точки од кои H1 е примарната
главна точка, а H2 секундарната главна точка.
Следејќи го правецот на упадните и
прекршените зраци во два случаи (слика 6.16.),
изгледа како зраците да се прекршуваат во
главните рамнини. Оттука произлегла идејата
дека секоја главна рамнина е еквивалентна на
една тенка леќа која навистина не постои, но
овозможува применливост на веќе изведените
равенки за тенка леќа со доволна точност.
Поради тоа, секоја дебела леќа се
карактеризира со еквивалентно фокусно
растојание fe и еквивалентна оптичка
јачина Јe.
Ако леќата се наоѓа во средина од двете
страни со еднаков индекс на прекршување,
односно ако n1 = n2, тогаш примарното фокусно
растојание f1 е еднакво на секундарното f2,
односно f1 = f2. Во спротивно, кога n1 ≠ n2, тогаш
и f1 ≠ f2, а нивните вредности се одредуваат
преку односот на индексите на прекршување:
f2 n
= 2 (6-24)
f1 n1
Во случај кога дебелата леќа се наоѓа во
воздух, еквивалентното фокусно растојание се
пресметува со следната равенка:
1 1 1 t 1
= + − (6-25)
fe f1 f 2  n  f1 f 2
каде fе1 и fе2 се примарното и секундарното
еквивалентно растојание на леќата и се
еднакви на фокусните растојанија на првата и
втората површина, а t и n се дебелината и
индексот на прекршување на леќата.
Соодветно се пресметува и еквивалентната
оптичка јачина на дебелата леќа:
t 
J e = J1 + J 2 −   J1 J 2 (6-26)
n
каде Je е еквивалентната оптичка јачина, J1 и J2
се соодветните оптички јачини на првата и
втората сферна површина, сите изразени во
диоптри (D), t е дебелината на леќата изразена
во метри, а n е индексот на прекршување на
леќата.
По аналогија, положбата на ликот
формиран од дебела леќа што се наоѓа во
воздух се определува според равенката:
1 1 1
+ = (6-27)
p q fе
Треба да се напомене дека за разлика од
тенката леќа каде растојанијата (p,q,f) се мереа
во однос на центарот на леќата, кај дебелата
156
леќа тие се мерат во однос на главните
рамнини. Положбата на главните рамнини
може да е и надвор од леќата (сл. 6.20.), па
затоа за определување на положбата на ликот
неопходно е прво да се определи и положбата
на главните рамнини.
Сл. 6.17. Положба на главните точки (рамнини) кај
различни типови дебела леќа
Ако леќата се наоѓа во воздух, тогаш
положбата на главните рамнини се одредува со
равенките:
J t J t
e1 = 2 n1 и e2 = − 1 n2 (6-28)
Je n Je n
Соодветните растојанија се прикажани на
сликата 6.18.
Сл. 6.18. Растојанијата од темињата до главните
рамнини кај дебела леќа
Доколку добиената вредност за e од
равенката е позитивна, тогаш рамнината се
наоѓа десно од темето на сферната површина,
и обратно, ако е негативна рамнината се наоѓа
лево од темето.
Сл. 6.19. Конструкција на лик кај дебела леќа
Конструкцијата на ликот се изведува со
помош на трите карактеристични зраци кои
минуваат низ двете главни рамнини (слика
6.19.). Упадниот паралелен светлосен зрак по
прекршувањето во дебелата леќа се движи во
правец на секундарниот фокус, вториот
(централен) зрак минува низ точките N1 и N2,
без да му се промени правецот на ширење, а
третиот упаден зрак минува низ примарниот
фокус и по прекршувањето е паралелен со
оптичката оска. Точките N1 и N2 се нарекуваат
примарна и секундарна јазолна точка.
Доколку леќата од двете страни се граничи
со еднородна средина, положбата на јазолните
точки и рамнини се преклопува со положбата
на главните точки. Во случај кога средините од
двете страни на леќата се различни, односно
кога n1 ≠ n2, тогаш растојанието меѓу главните
точки во однос на главните рамнини се
определува според изразот:
n2 − n1
HN = f 2 (6-29)
n2
Оптичка јачина кај системи од леќи
Равенките кои беа наведени за дебела леќа
може да се применат и на системите од леќи.
Исто како што дебелата леќа претставува
систем од две сферни површини поставени на
извесно растојание t, така и системите од тенки
леќи се системи од најмалку две леќи
поставени на растојание t. Така, и системите се
карактеризираат со еквивалентни фокусни
растојанија кои се мерат во однос на главните
рамнини на системот и еквивалентната
оптичка јачина. Карактеристични случаи за
можните комбинации на леќите се прикажани
на сликата 6.20.
Сл. 6.20. Карактеристични случаи на системи од
две тенки леќи
Првиот случај (сл. 6.20. а) одговара целосно
на дебелата леќа, па еквивалентната оптичка
јачина се пресметува со истата равенка:
157
 t 
J e = J1 + J 2 −   J1 J 2 (6-30)
n
каде J1 и Ј2 се соодветните оптички јачини на
тенките леќи, t е растојанието меѓу центрите на
леќите, a n е индексот на прекршување на
средината меѓу леќите.
Во случај кога меѓу двете леќи се наоѓа
воздух (сл. 6.20. б), еквивалентната оптичка
јачина се пресметува со:
Je = J1 + J 2 − tJ1J 2 (6-31)
Ако средината со дебелина t2 и индекс на
прекршување n се постави меѓу двете леќи на
начин како што е прикажан на сликата 6.20. в,
тогаш еквивалентната оптичка јачина ќе биде:
 t 
Ј е = Ј1 + Ј 2 −  t1 + 2 + t3  Ј1 Ј 2
 n 
каде t1 и t3 се растојанијата што ги минува
светлината низ воздух.
Специјален случај на оптички систем е кога
тенките леќи се допираат (сл. 6.20. г). Бидејќи
леќите се со занемарлива дебелина, може да се
смета и дека растојанието меѓу нив е многу
мало, односно t→0. Ако оваа вредност ја
замениме во која било од равенките за
оптичкиот систем, се добива:
Ј е = Ј1 + Ј 2 (6-33)
Попречното зголемување на системот од
две леќи М е производ од попречните
зголемувања на секоја од леќите:
M = M1  M 2 (6-34)
Равенката 6-34 важи и за системите кои се
сочинети од повеќе леќи. Во случај на систем
од n леќи, попречното зголемување ќе биде:
M = M1  M 2 .....  M n (6-35)
Добиените вредности за попречното
зголемување на системот служат за
интерпретација на ликот на истиот начин како
и кај сферните површини и леќите.
Аберации
Во неколку наврати беше напоменато дека
изведените равенки за сферната површина
(независно од тоа какви се леќите, тенки или
дебели, како и системите од леќи) важат само
за параксијалната област, односно само за
зраците кои паѓаат под мали агли во однос на
оптичката оска на системот. За зраците кои
паѓаат под поголеми агли фокусите не се јасни
точки поради постоење на аберациите.
Аберациите се оптички недостатоци на
системот кои се должат на различното
прекршување на светлината во различни
делови од системот. Аберациите се делат на
геометриски и хроматски.
Под геометриски се подразбираат сферните
аберации кои се јавуваат поради разликата во
прекршувањето на зраците. Така, сферната
аберација се јавува поради различното
прекршување на светлината која паѓа врз
периферијата на сферната површина во однос
на светлината која паднала блиску до
оптичката оска (параксијална област). Поради
ова, прекршените зраци нема да се сечат во
една точка (фокус), туку ќе се сечат во блиску
поставени точки. Затоа, формираниот лик нема
да биде идеален, па наместо точка тој ќе се
јавува како заматен круг наречен петно (сл.
6.21. а).
(6-32)
Сл. 6.21. Геометриски аберации: сферна (а), кома
(б) и астигматизам (в)
Друг тип на геометриска аберација е кома.
Таа се јавува кај широките светлосни снопови
кои влегуваат во оптичкиот систем под одреден
агол. Поради нарушената симетрија на снопот,
прекршените зраци формираат петно во облик
на комета (сл. 6.21. б). Со зголемување на
апертурата на оптичкиот систем (просторот
низ кој се шират светлосните зраци) се
зголемува и комата.
Астигматизам е аберација која, како и
комата, е резултат на тоа што предметот не
лежи на оптичката оска, туку со неа зафаќа
одреден агол. Овој тип на аберација секогаш е
проследен и со геометриската аберација
позната како закривеност на ликот. Како
резултат на астигматизмот, прекршените зраци
не се сеат во точка, туку во серија на точки кои
образуваат линија. Поради прекршувањето на
светлината низ двата меридијани од сферната
површини, формираниот лик нема да има
форма на точка, туку форма на крст (сл. 6.21.
в).
Дисторзијата, во однос на другите
аберации, има сосема различни особини. Ако
нема други аберации, формираниот лик е јасен,
но поради постоење на дисторзија тој ќе биде
деформиран во геометриска смисла.
Дисторзијата претставува аберација која
158
настанува како резултат на различното Сферните аберации, односно комата заедно со
попречно зголемување со оддалечување на хроматските аберации, се коригираат со леќи
точките на предметот од оптичката оска. во контакт – дублети, со адекватно избрани
Со оддалечување од оптичката оска, форми на површините и индекси на
попречното зголемување се намалува поради прекршување. Астигматизмот и закривеноста
што се намалува и дисторзијата и затоа таа е на ликот се коригираат со примена на повеќе
позната како негативна дисторзија (сл. 6.22. а). одделни оптички елементи. Дисторзијата се
Вториот случај е позитивната дисторзија при минимизира со поставување на дијафрагма во
која попречното зголемување се наголемува, а соодветна положба.
со тоа и дисторзијата (сл. 6.22. б).
Во реалноста, аберациите никогаш не се
јавуваат издвоено, поединечно, туку се
јавуваат како комбинација. Нивното
надминување е основна задача при
дизајнирањето на оптичките системи, бидејќи
имаат значајно влијание врз квалитетот на Сл. 6.22. а) Негативна и б) позитивна дисторзија
формираниот лик во оптичкиот систем.

159
6.3. БИОФИЗИЧКИ ОСНОВИ НА ПРОЦЕСОТ НА ГЛЕДАЊЕ
СТРУКТУРА НА ОКОТО
Анатомската градба на окото е шематски
прикажана на слика 6.23.
Сл. 6.23. Анатомска градба на око
Окото приближно има форма на сфера, со
дијаметар ~2,4 cm, обвиткано со густа, 90 %
нетранспарентна обвивка наречена склера.
Транспарентниот дел од обвивката, низ која
влегува светлината, се нарекува рожница. Зад
рожницата се наоѓа очната леќа која се
карактеризира со нехомогена структура. Делот
помеѓу рожницата и леќата е исполнет со очна
течност, додека, пак, делот меѓу леќата и
ретината е исполнет со гел-супстанција
наречена стаклесто тело.
Внатрешната обвивка на окото се нарекува
ретина и претставува повеќеслојна нервна
структура со дебелина од приближно 0,2 mm,
богата со различни типови на неврони
меѓусебно поврзани со различни типови на
синаптички врски. Слојот од
фоторецепторните клетки (сензитивни на
светлина) е продолжение на централниот
нервен систем поврзан со мозокот преку
оптичкиот нерв. Влакната на оптичкиот нерв
излегуваат од папилата која има облик на
ФОРМИРАЊЕ НА ЛИК ВО ОКОТО
За да може окото јасно да види одреден
предмет од околината, неговиот реален лик
мора да се формира во ретината. Оваа задача ја
извршува оптичкиот систем на окото.
Оптичкиот систем на окото го сочинуваат:
рожницата, течноста во предната комора
(очната водичка), леќата и стаклестото тело.
плочка со многу мал дијаметар. Над папилата
на оптичкиот нерв се наоѓа жолтата дамка чиј
центар е наречен централна јамичка.
Во зависност од функционирањето, окото
може да се разгледува како систем составен од
три потсистеми, и тоа: систем за регулирање на
светлинскиот флукс, оптички систем на окото
и рецепторен систем.
Систем за регулирање на светлосниот
флукс
Непосредно пред леќата се наоѓа
променлива дијафрагма наречена зеница
(ирис) низ чиј отвор светлината што минала
низ рожницата навлегува во внатрешноста на
окото. Во процесот на гледање, дијаметарот на
зеницата се менува во интервал од 2 до 8 mm,
приспособувајќи го окото за гледање при
различни интензитети на светлина – процес
познат како адаптација на окото. Особено е
изразена при премин од светло во темно и
обратно. Зеницата и трепките го сочинуваат
системот за регулирање на светлосниот флукс
кој влегува во окото.
При премин од темно во светло, во првиот
момент е предизвикано чувството на
заслепеност кое не трае долго. За потполна
адаптација (дијаметарот на зеницата да се
промени од 8 до 2 mm) потребно е време од 20
до 30 min. Времето на адаптација, зависи не
само од интензитетот на светлината туку и од
возраста, атмосферскиот притисок, состојбата
на вегетативниот нервен систем и од периодот
на деноноќието.
При обратниот премин, од светло во темно,
адаптацијата трае побавно. Примарната
адаптација е во првите 10 - 15 min, a целиот
процес на адаптација трае од 60 до 80 min.
Дијаметарот на зеницата се менува од
2 до 8 mm.
Како и секој оптички систем, така и окото се
карактеризира со оптичка оска која минува
низ центрите на рожницата и ретината, делејќи
го окото на половина. Бидејќи окото не е
центриран систем (центрите на елементите не
лежат на една оска), за опишување на
оптичкиот систем на окото се воведени и други
160
 Табела 6-3 Параметри на шематско и редуцирано око

Оптички елементи на окото Шематско Редуцирано

око око
Радиуси на површините r (mm)
предна површина на рожницата r1 (mm) 7,80 5,00
задна површина на рожницата r2 (mm) 6,50
предна површина на леќата r3 (mm) 10,20
задна површина на леќата r4 (mm) -6,00
Растојание t (mm) од предната површина на рожницата до:
(mm)
задната површина на рожницата 0,55
предната површина на леќата 3,60
задната површина на леќата 7,60
ретината 24,20
примарната главна точка Н1 1,59
секундарната главна точка Н2 1,91
примарната јазолна точка N1 7,20 5,55
секундарната јазолна точка N2 7,51 5,55
примарниот фокус F1 -15,09 -16,67
секундарниот фокус F2 24,10 22,22
Индекси на прекршување n
рожница n2 1,3771 4/3
очна водичка n3 1,3374 4/3
леќа n4 1,4200 4/3
стаклестото тело n5 1,3360 4/3

оски. Една од тие е и видната оска. Видната
оска минува низ центарот на рожницата и
жолтата дамка. Со цел да се објасни начинот на
функционирањето на окото, во литературата се
среќаваат повеќе модели на око.
Од физиолошки аспект, најзначаен модел е
егзактниот модел на окото.6 Во него окото е
претставено со 6 прекршувачки површини:
предните и задните површини на рожницата и
леќата, како и две површини во внатрешноста
на леќата кои ги разграничуваат средините со
различен индекс на прекршување, вклучувајќи
ја и нехомогеноста на очната леќа. Нешто
поедноставен модел е моделот наречен
шематско око. Во него нехомогеноста на
леќата е занемарена, леќата има еден индекс на
прекршување, а прекршувањето на светлината
е низ 4 прекршувачки површини (предните и
задните површини на рожницата и на леќата).
За да се поедностави проблемот при
дизајнирање на оптичките системи, предложен
бил едноставен модел на окото наречен
редуцирано око. Некои од параметрите на
шематското и редуцираното око се дадени во
табела 6-3. Користејќи ја равенката за оптичка
јачина на сферна површина, може да се
пресметаат оптичките јачини на секоја од
површините на окото користејќи ги
експериментално добиените вредности од
табелата.
Оптичка јачина на шематско око како
систем од тенки леќи
На сликата 6.24. шематски се прикажани
прекршувачките површини на редуцираното
око заедно со индексите на прекршување на
средините и некои од растојанијата кои ќе се
користат за пресметка на оптичките јачини.
Според ознаките користени на сликата
6.24., оптичката јачина на предната површина
на рожницата зависи од разликата во индексите
на прекршување на средините, десно и лево од
неа, и од радиусот на кривината даден во
табелата. Ако надворешната средина е воздух
(n1 = 1,00), тогаш оптичката јачина на предната
површина на рожницата е:

6 Алвар Гулстранд (Allvar Gullstrand), шведски Нобелова награда за физиологија за неговите

офталмолог и оптичар, во 1911 година има добиено истражувања на прекршувачките површини на окото.

161
 n2 − n1 1,3771 − 1, 00
Ј 21 = = = 48,35D
r1 0, 0078m
Оптичката јачина на задната површина на
рожницата е дефинирана од разликата во
индексите на прекршување на очната водичка
која се наоѓа десно од неа и индексот на
прекршување на рожницата која е лево од неа,
како и од радиусот на кривината на задната
површина на рожницата:
n − n 1,3374 − 1,3771
J 23 = 3 2 = = −6,11D
r2 0,0065 m
Сл. 6.24. Некои од параметрите на шематско
око (растојанијата се изразени во mm)
На истиот начин оптичката јачина на
предната површина на очната леќа ќе биде:
n4 − n3 1,4200 − 1,3374
J 34 = = = 8,10D
r3 0,0102 m
Задната површина на очната леќа ја
разграничува леќата (лево) од стаклестото тело
(десно), па нејзината оптичка јачина ќе биде:
n − n4 1,3360 − 1, 4200
J 45 = 5 = = 14,00D
r4 −0,0060 m
Занемарувајќи ја дебелината на рожницата,
нејзината вкупна оптичка јачина ќе биде
еднаква на збирот од оптичките јачини на двете
површини:
J рож = J12 + J 23 = 48,35D - 6,11D = 42,24D
На истиот начин, повторно занемарувајќи ја
дебелината, за оптичката јачина на очната леќа
се добива:
J леќа = J34 + J 45 = 8,10D + 14,00D = 22,10D
Системот од прекршувачки површини во
окото може да се разгледува како една сложена
леќа чија оптичка јачина ќе биде:
J око = J рож + J леќа = 42,24D + 22,10D = 63,34D
Во согласност со резултатите за јачините,
произлегува дека речиси една третина од
оптичката јачина на окото се должи на
оптичката јачина на рожницата.
Добро е познато дека гледањето во воздух и
под вода не е исто. Во процесот на гледање во
воздух ликовите се јасни, додека под вода
ликовите се заматени. Ваквата појава е
последица од променетата оптичка јачина на
предната површина на рожницата, а со тоа и
вкупната оптичка јачина на окото. Ако за
надворешната средина (водата), индексот на
прекршување е n1 = 1,331, тогаш јачината на
предната површина ќе биде:
1,3771 − 1,331
J12 = = 5,91D
0,0078m
Имајќи ја предвид оваа јачина, вкупната јачина
на рожницата ќе биде:
J рож = J12 + J 23 = 5,91D - 6,11D = -0,20D ,
а на окото ќе е:
J око = J рож + J леќа = −0,20D + 22,10D = 21,9 D
Споредувајќи ги оптичките јачини на
рожницата во воздух (42,24 D) и во вода
(-0,20 D) произлегува дека во вода придонесот
на рожницата во вкупната оптичка јачина на
окото е незначителен, односно доколку
рожницата граничи со вода, таа функционира
како растурна леќа, а не како собирна кога
гледањето е во воздух. При гледање под вода
оптичката јачина на окото е многу помала
отколку јачината кога се гледа во воздух.
Користејќи ја оптичката јачина на окото,
може да се пресмета и секундарното фокусно
растојание на окото:
n 1,336
J 2 око = 5 = = 0,0208 m =20,8 mm
J око 63,34 D
Сложената леќа на окото го формира ликот
во ретината која е на растојание ≈24,10 mm од
предната површина на рожницата. Во
согласност со тоа, резултатот за пресметаното
фокусно растојание f =20,8 mm не се совпаѓа со
вистинското. Отстапувањето е последица од
поедноставувањето на проблемот, поради што
не се вклучени дебелините на рожницата,
очната водичка и леќата.
Оптичка јачина на шематско око како
систем од дебели леќи
За подетална пресметка, сметајќи ги
рожницата и леќата како дебели леќи,
оптичките јачини ќе бидат:
Ј рож. = J12 + J 23 −
t рож.
J12 J 23
n рож.
Со замена на пресметаните јачини на
површините на рожницата и вредностите за
162
дебелината и индексот на прекршување од
табелата, еквивалентната оптичка јачина на
рожницата ќе биде:
Ј рож. = 48,35 D - 6,11D -
0,00055 mm
( 48,35 D ) 
1,3771
 ( -6,11D ) = 42,36D
Поради малата дебелина на рожницата,
претходно пресметаната оптичка јачина (42,24
D) се разликува само за +0,12 D од јачината
добиена со вклучување на дебелината во
пресметките. Користејќи ги равенките 6-28,
положбата на главните точки H1 и H2 на
рожницата се -0,058 mm и -0,610 mm. Поради
знакот –, главните точки на рожницата се
сместени лево од нејзините соодветни
површини. Поточно H1 е лево од предната
површина на растојание 0,058 mm, а H2 е лево
од задната површина на растојание 0,610 mm,
или лево од предната површина на растојание
0,06 mm. На истиот начин се поставува
равенката за еквивалентната јачина на очната
леќа:
t леќа
Ј леќа = J 34 + J 45 − J 34 J 45
nлеќа
0, 004 mm
Ј леќа = 8,10D + 14D - (8,10D )(14 D ) =
1, 420
= 21, 78D
Корекцијата за оптичката јачина на леќата,
поради нејзината дебелина изнесува -0,32 D и
е поголема во однос на рожницата. Во
согласност со равенките 6-28, положбата на
главните точки H1 и H2 на рожницата се 2,42
mm и -1,40 mm. Поради знакот +, H1 e сместена
десно од предната површина на леќата (на
растојание 2,42 mm), а H2 е лево од задната
површина (на растојание 1,40 mm) што
одговара на растојание 3,6 mm од предната
површина на леќата (слика 6.25.).
Сл. 6.25. Положба на главните точки и рамнини на
рожницата (сино), очната леќа (жолто) и
шематското око (црвено)
Разгледувајќи ги сега рожницата и леќата
како систем на леќи меѓу кои се наоѓа очната
водичка, еквивалентната јачина на окото ќе
биде:
tов
Ј око = Ј рож. + Ј леќа − Ј рож. Ј леќа
nов
0, 00608 mm
Ј око = 42,36 D + 21,78 D - ( 42,36 D ) 
1,3374
 ( 21,78 D ) = 59,95 D
каде за дебелина на очната водичка tоб е земено
растојанието меѓу секундарната главна точка
на рожницата и примарната главна точка на
леќата. Примарната главна точка се наоѓа на
растојание од 1,65 mm, десно од секундарната
главна точка на рожницата или, пак, на 1,59 mm
од предната површина на рожницата.
Секундарната главна точка на системот се
наоѓа лево од примарната главна точка на
леќата на растојание 4,11 mm или, пак, на
растојание од 1,91 mm од предната површина
на рожницата. Примарното и секундарното
еквивалентно фокусно растојание на окото ќе
биде:
n1 1, 00
f1око = = = 0, 01668 m = 16,68 mm
J око 59,95D
n5 1,336
f 2око = = = 0, 02229 m = 22,29 mm
J око 59,95D
Имајќи предвид дека фокусните растојанија
се мерат во однос на главните точки (рамнини),
па земајќи ги предвид и нивните положби (од
табелата), произлегува дека примарниот фокус
е лево од примарната главна точка на системот,
што значи е на растојание 15,09 mm од
предната површина на рожницата, а
секундарниот фокус на окото се наоѓа десно од
секундарната главна рамнина и е на 24,2 mm од
рожницата.
Оптичка јачина на редуцирано око
Шематски приказ на моделот редуцирано
око е даден на сликата 6.26.
Сл. 6.26. Редуцирано око
Според овој модел, сите прекршувања на
светлината се јавуваат на предната површина
на рожницата. Окото се смета за хомогено, со
индекс на прекршување од n2=4/3=1,33 (ист
како и водата). Растојанието меѓу рожницата и
163
ретината е 22,22 mm. Центарот на кривината на q 16, 67mm
рожницата се наоѓа на 5,55 mm од неа, N е М =− =− = −0, 008
p 1800 mm
јазолната точка на окото и сите растојанија се
мерат во однос на неа. Вредноста на M е негативна, па ликот е
Вкупната оптичка јачина на окото превртен (и реален), а бидејќи апсолутна
пресметана според величините дадени на вредност е помала од 1, ликот е намален. Па
слика 6.26. е: така може да се резимира: оптичкиот систем
на окото во процесот на гледање формира
4 / 3 − 1,00 реален, превртен и намален лик. Ако
Ј око = = 60 D ,
0,00555 m висината на предметот е 1,8 m, тогаш висината
а фокусните растојанија: на формираниот лик во ретината ќе биде:
h = M  H = 0,008 1800 mm =15 mm .
1,00 4/3
f1 = = 16,67 mm и f 2 = = 22, 22 mm.
60D 60D Акомодација на окото
Кога паралелен светлосен сноп од воздух
Способноста на окото да се приспособува
паѓа врз окото, после прекршувањето,
на јасно гледање на предмети поставени на
светлината ќе се фокусира и формира лик во
различни растојанија од него се нарекува
ретината. Положбата на ликот може да се
определи: акомодација. Во процесот на акомодација,
цилијарниот мускул преку неговите
nвоздух nоко контракции и релаксации ги менува радиусите
+ = Ј око .
p q на кривините на очната леќа со што се менува
и нејзината оптичка јачина.
Светлосниот сноп кој паѓа врз окото е
паралелен кога предметот е во бесконечност Кога цилијарниот мускул е во состојба на
p = ∞, па за положбата на ликот, во согласност релаксација, очната леќа е мошне рамна
со равенката, се добива: (радиусот на кривините е голем), па оптичката
јачина на леќата е минимална. Таа состојба
nоко 4 / 3 одговара на неакомодирана леќа. Кога леќата
q= = = 22, 22 mm.
J око 60D е неакомодирана, окото е во релаксирана
Тоа значи дека во редуцираниот модел на окото состојба и е приспособено да гледа предмети
(слика 6.27.) ликот е формиран во ретината и е на далеку. За гледањето на близина (поблиски
на 22,22 mm од рожницата, односно на 16,67 предмети) ќе биде неопходна поголема
mm од јазолната точка на окото (N). Бидејќи оптичка јачина. Ова е поради тоа што
вредноста на q е позитивна, може да се заклучи светлосниот зрак кој потекнува од блиските
дека формираниот лик во окото е реален (тој предмети е дивергентен и за негова фокусација
се формира од прекршените реални зраци). во ретината (и да формира лик) е потребно
поголемо прекршување отколку за паралелен
За да биде целосно искоментиран ликот кој зрак. Со максимална контракција на
се формира во окото, ќе послужи примерот цилијарниот мускул, очната леќа е максимално
прикажан на сликата 6.27. акомодирана и окото јасно ги гледа блиските
предмети. Најмалото растојание на јасно
гледање е минималната оддалеченост на
предметите, при којашто по акомодацијата на
окото предметот јасно се гледа. Ова растојание
е од индивидуален карактер, но за нормално
око изнесува 25 cm.

Сл. 6.27. Формирање на лик во окото (скицата не е

во размер)

Во согласност со дадените растојанија од

примерот, попречното зголемување на окото е: Сл. 6.28. Акомодација на око

164
 Разликата во оптичките јачини на окото кога
е во релаксирана и акомодирана состојба е
опсег на акомодација на окото (слика 6.28.).
Акомодацијата во голема мера зависи од
возраста. Најголема вредност на опсегот на
КВАЛИТЕТ НА ФОРМИРАНИОТ ЛИК ВО ОКОТО
Кога светлосен сноп паѓа врз окото, дел од
него ќе се рефлектира, а дел ќе се трансмитира
и прекрши низ оптичките средини.
Застапеноста на рефлексијата и трансмисијата
се во функција од разликите во индексите на
прекршување меѓу граничните површини низ
кои поминува светлината. Од друга страна,
пак, индексот на прекршување на една средина
е различен за различни бранови должини. Во
согласност со ова, сите составни компоненти
(бранови должини) на сложената бела светлина
различно ќе се рефлектираат/трансмитираат
од/низ оптичките елементи на окото.
Како пример (слика 6.29.) е прикажан
процентот на упадната светлина која стигнува
до очната водичка, леќата, стаклестото тело и
ретината. Иако зачудувачки, но само 50 % од
упадната светлина од видливата светлина (400-
700 nm) стигнува до ретината и учествува во
процесот на гледање. Загубите се должат, на
одбивањето на светлината од граничните
површини, но и поради апсорпцијата и
расејувањето во средините од окото.
Сл. 6.29. Трансмисија на светлината низ одредени
делови на окото
Формирање на електрични сигнали во
ретината
После низата процеси што се случуваат низ
оптичките елементи на окото, светлината
стигнува и до ретината. Во неа светлосните
фотони предизвикуваат фотохемиски реакции
во кои се генерираат електрични импулси кои
понатаму, преку сложената невронска
акомодацијата одговара на раната возраст, на
пример на 8-годишна возраст таа изнесува 13,8
D, но со стареење се намалува. На 40-годишна
возраст таа просечно паѓа на 5,8 D, a на 55
години таа е 1,3 D.
структура и оптичкиот нерв, се испраќаат до
мозокот. Практично ретината ги кодира, а
мозокот ги декодира визуелните информации.
Создадените електрични импулси се
кодираните квантитативни (флукс) и
квалитативни (фреквенција) карактеристики
на светлосните фонони, што мозокот понатаму
ги декодира соодветно како осветленост и боја.
Сл. 6.30. Структура на ретината
Ретината има сложена структура составена
од 10 слоја, почнувајќи од внатрешната
мембрана на ретината, па следуваат слоевите
изградени од различен тип нервни клетки,
различни по големина и ориентација во однос
на упадната светлина, мрежести слоеви
изградени од синапсите и аксоните на
невроните и на крај последниот пигментен слој
(сл. 6.30.). Единствени фотосензитивни клетки
во ретината се фоторецепторните клетки.
Постојат два вида на фоторецепторни клетки и
тоа различни по форма и структура: чунчиња
(со дијаметар околу 2 μm и должина околу 50 –
80 μm) и стапчиња (конусни клетки со
дијаметар од 2 до 5 μm и должина 35 – 60 μm).
Во зависност од нивната градба и функција,
фоторецепторните клетки покриваат три слоја
од ретината – слој од телата на чунчињата и
стапчињата, слој од нивните внатрешни
сегменти и слој од надворешните сегменти на
фоторецепторите.
165
 Фотосензитивноста на фоторецепторните
клетки се должи на визуелен пигмент кој се
содржи во нивниот надворешен дел. При
негово изложување на светлина тој се распаѓа
поради што се случуваат хемиски реакции кои
предизвикуваат дразби на фоторецепторите.
Надворешниот дел на фоторецепторните
клетки е потопен во пигментниот слој на
ретината. Во него се наоѓа пигментот меланин
кој силно ја апсорбира расеаната светлина од
разните елементи на окото. На овој начин, во
формирањето на ликот не учествува расеаната
светлина која значително би го намалила
контрастот на ликот. Концентрацијата на
пигментот се менува соодветно со големината
на светлосниот флукс кој стигнува до ретината,
а тоа помага да се регулира до определени
граници дразбата на фоторецепторите. Така,
заедно со промената на дијаметарот на
зеницата пигментот учествува во адаптацијата
на окото на различни интензитети на светлина.
Сл. 6.31. Транспортот на јоните низ клеточната
мембрана кога стапчето е во мирување (скицата
не е во размер)
На сликата 6.31. е прикажано движењето на
јоните на натриум и калиум низ надворешниот
и внатрешниот сегмент на едно чунче кога
нема дразба. Поради различната
пропустливост на мембраната на чунчето, во
нејзините два дела, од внатрешниот дел на
чунчето континуирано излегуваат јоните на
калиум, додека, пак, јоните на натриум
влегуваат во надворешниот дел на чунчето. И
овде, како и кај другите клетки, натриум-
калиумовата пумпа дополнително
поинтензивно исфрла јони на Na+ отколку што
уфрла K+, со што се создава и негативниот
потенцијал во внатрешноста на целата клетка.
Вредноста на биопотенцијалот во мирување
изнесува некаде околу -40mV, што е многу
помалку од вообичаените вредности за
повеќето сензорни рецептори во организмот
кај кои вредноста на потенцијалот во мирување
е од -70 до -80 mV.
Кога визуелниот пигмент од чунчето ќе се
изложи на светлина, тој се распаѓа, па се јавува
дразба и каналите на Na+ во надворешниот
сегмент се затвораат со што и пропустливоста
на мембраната значително опаѓа. Во
внатрешниот дел на чунчето тие продолжуваат
да се пумпаат нанадвор со натриум
калиумовата пумпа. Ова резултира со тоа што
поголем број јони од Na+ се исфрлаат од
клетката отколку што влегуваат во неа. Поради
тоа, се зголемува и вредноста на негативниот
потенцијал, односно настанала
хиперполаризација.
Максимална вредност на потенцијалот, кога
е постигната хиперполаризацијата, е од -70 до
-80 mV за време од околу 0,3 s. Времетраењето
на генерираниот електричен сигнал од
рецепторот е >1s.
Спектрална сензитивност на окото
Вредноста на потенцијалот на рецепторот е
пропорционална со бројот на светлосните
фонони што ја предизвикале дразбата, а тоа е
приближно пропорционално со логаритамска
вредност на интензитетот на упадната
светлина lnI. Во согласност со слика 6.29., само
50 % од фотоните кои влегле во окото ќе
стигнат до ретината, од кои пак само 20 % (што
е 10 % од бројот на фотони кои влегле во окото)
ќе ја предизвикаат дразбата. Преостанатите
30 % од фотоните што стигнале до ретината ќе
бидат апсорбирани во пигметниот слој и нема
да учествуваат во процесот на гледање. Така,
ако во окото влегле 1000 фотони, 500 од нив ќе
стигнат до ретината, а само 100 ќе
предизвикаат дразби кои ќе се пренесат до
мозокот. За да се создаде вистинскиот визуелен
впечаток, дразбите предизвикани од овие 100
фотони треба да се јават во даден момент од
времето и просторот.
Вршените експерименти покажале дека
еден апсорбиран фотон може да предизвика
дразба на еден фоторецептор, но за да може
создадениот електричен сигнал да стигне до
мозокот, интензитетот на светлината што
влегува во окото мора да биде поголем од
некоја минимална вредност. Минималната
вредност на интензитетот е, всушност, прагот
на дразбата. Прагот на дразба е
обратнопропорционален од апсолутната
сензитивност – колку што е помал прагот на
дразбата, толку ќе биде повисока апсолутна
сензитивност.
166
 Сензитивноста на окото, покрај
интензитетот (пренесена енергија низ единица
површина) на упадната светлина, зависи и од
сензитивноста на фоторецепторните клетки.
Докажано е дека двата типа на клетки имаат
различна сензитивност.
Стапчињата се посензитивни па за да се
активираат потребна е светлина со многу
помал интензитет во однос на чунчињата.
Поради тоа, во услови на слаба осветленост,
процесот на гледање се должи само на
стапчињата и се нарекува ноќно (скотопично)
гледање.
Во услови на добра осветленост, при дневно
гледање (фотопично гледање), упадните
светлосни фотони се со доволно голема
густина на енергијата за да ги активираат
чунчињата и истовремено да ги деактивираат
стапчињата. Но, при високи интензитети
чунчињата се заслепени (заситени) па
гледањето се должи само на чунчињата.
Бидејќи енергијата на светлината зависи од
нејзината фреквенција (бранова должина),
произлегува и дека сензитивноста на окото ќе
биде различна за различни бранови должини.
За опишување на сензитивноста на окото на
светлина со одредена бранова должина
воведена е величината релативна спектрална
сензитивност (ефикасност) V(λ), која кажува
за колку пати светлосниот интензитет што ја
предизвикал дразбата е помал во однос на
интензитетот на светлината што влегла во
окото.
Сл. 6.32. Спектрална сензитивност во услови на
ноќно и дневно гледање
Резултатите од испитувањата на
релативната спектрална сензитивност на окото
во услови на добра и слаба осветленост се
прикажани на сликата 6.32. Според функцијата
на спектралната сензитивност обележана со
V’(λ), произлегува дека окото при ноќно
гледање е најсензитивно на светлината со
бранова должина од 507 nm, додека, пак, при
дневно гледање, окото е најсензитивно на 555
nm што одговара на брановата должина на
жолтата светлина од спектарот на видливата
светлина.
Различната сензитивност на пигментите
содржани во фоторецепторните клетки во
услови на слаба и добра осветленост се
одговорни за безбојната и перцепцијата во
боја. Фотосензитивниот пигмент со одредена
спектрална сензитивност V’(λ) е ист кај сите
стапчиња, па затоа тие реагираат само на
интензитетот на светлината (квантитивно ја
регистрираат светлината), па затоа во ноќни
услови предметите се гледаат безбојно, како
темни и светли.
Во дневни услови гледањето на предметите
е во боја. Ова се должи на постоење на три
вида на чунчиња кои се разликуваат според
спектралната сензитивност V(λ) на нивниот
фотосензитивен пигмент. Секое од трите
чунчиња различно реагира на различна
бранова должина, па така едните се
најсензитивни на сината (445 nm), другите на
зелената (535 nm), а третите на црвената
(570 nm) светлина. Според ова, и нивните
соодветни спектрални ефикасности се
означени со B(λ), G(λ) и R(λ).
Сл. 6.33. Спектрална сензитивност на трите вида
чунчиња при дневно гледање
Вкупното ниво на дразба при дневно
гледање се формира од дразбите на секој од
рецепторите различни по интензитет. Така, и
спектралната ефикасност на окото V(λ) ќе
зависи од спектралните ефикасности R(λ), G(λ)
и B(λ) на чунчињата. Врската приближно може
да се изрази преку релацијата:
V (  )  R (  ) + 1,5  G (  ) + 0,01 B (  ) (6-36)
167
Значително малиот коефициент 0,01 пред B(λ), светлина. Малиот отвор на блендата ја
укажува на тоа дека придонесот на чунчињата ограничува светлината и дозволува да минат
максимално сензитивни на сината боја во низ неа само зраците кои паѓаат под мали агли
процесот на гледање е многу мал во однос на врз окото (параксијална област). На тој начин
другите два типа на чунчиња. Така, поголем се елиминираат аберациите произведени од
дел од апсорбираната енергија од сината светлосните зраци кои паѓаат под големи агли,
светлина останува во самата ретина. Поради од периферијата на леќата (слика 6.35.).
ова, хроничната изложеност на сината
светлина претставува одреден здравствен
ризик како, на пример, оштетување на жолтата
дамка. Во денешно време како заштита се
препорачуваат леќи со филтри наречени blue
control за луѓето кои долго време поминуваат
пред разни типови на монитори.
Од равенката 6-36 произлегува дека
гледањето во боја е трикомпонентно.

Видна острина
Општо, способноста на оптичкиот систем
да формира одделни ликови на два блиски
точкести предмети се нарекува резолуција.
Ако формираните ликови на точкестите
предмети не се поклопуваат, тие се гледаат
јасно (одделно), па станува збор за добра видна
острина (резолуција).
Постојат два главни фактори кои влијаат врз
резолуцијата. Првиот се аберациите поради
кои ликот на точкест предмет не е точка туку Сл. 6.35. Со намалување на отворот на препреката
заматен круг. Но, со внимателно дизајнирање се намалува ефектот од аберациите врз
на оптичките системи тие може да се намалат, формираниот лик (се намалува дијаметарот на
но не и целосно да се отстранат. Другиот ликот)
фактор кој влијае врз резолуцијата е
дифракцијата на светлината. За разлика од О друга страна, пак, со намалувањето на
аберациите, овој ефект не може да се отстрани, отворот на зеницита се зголемуваат
бидејќи дифракцијата е резултат на брановата дифракционите ефекти. Дифракционите
природа на светлината. Кога светлината прстени на ликовите може да се преклопат што
минува низ тесни отвори или преку остри оневозможува правење разлика меѓу нив.
рабови (преку рабовите на леќите), (слика 6.34.).
формираниот лик од точкест предмет ќе биде
дифракциона слика (круг со максимален
интензитет опкружен со прстени со послаб
интензитет) (сл. 6.34.). Така, формираниот лик
ќе биде заматен (нејасен) па дури и да нема
аберации.

Сл. 6.36. Кон дефинирањето на резолуцијата на

окото

Оптичкиот систем може да ги разграничи

Сл. 6.34. Дифракциони ефекти врз ликот
Кај окото зеницата игра улога на оптичка
бленда чија големина на отворот варира во
зависност од интензитетот на достапната
двете точки само ако нивните соодветни
дифракциони ликови се одделени. Овој
критериум е исполнет кога аголот θ меѓу
зраците (слика 6.36.) што одговараат на
дифракционите максимуми е еднаков или
поголем од минималната вредност θmin

168
 1, 22
 min = (6-37)
d
каде што λ е брановата должина на светлината
и d е дијаметарот на отворот (блендата). Аголот
θ е даден во радијани (1 rad = 57,3° = 3437,8ʼ) и
е познат како аголна резолуција.
Во согласност со геометријата на сликата
6.36. и равенката 6-37, резолуционата моќ
(или само резолуцијата) на оптичкиот систем
ќе биде:
 Користејќи ја експериментално добиената
R =  min f = 1,22 f (6-38)
d аголната резолуција, може да се пресмета и
каде R се изразува во единици за должина.
Ако условот (6-38) се примени, за
скотопично гледање, при дијаметар на
зеницата од 5 mm и λ = 500 nm) аголната
резолуција ќе биде 1,22.10-5 rad (≈0,4ʼ), при што
би се создал лик со дијаметар R = 2 μm. Но,
експериментите покажале дека повеќето од
луѓето не можат да разграничат две точки при
аголна резолуција помала од 5.10-4 rad (≈1,7ʼ).
Една од причините за ова е, секако, и
несовршеноста на очната леќа, но тука се и
ограничувањата поврзани со структурата на
ретината.
За да може окото да ги разграничи двете
точки P1 и Р2 (сл. 6.36.), неопходно е во
ретината да се јават како два одделни лика Q1 и
Q2. Тоа ќе биде исполнето доколку тие се
формирани од два возбудени фоторецептори
меѓу кои се наоѓа невозбуден простор.
Во централната јамичка каде што
сензититивноста е најголема, чунчињата со
среден дијаметар од околу 2 μm се поставени
збиено еден до друг. Така, за да бидат двата
лика, Q1 и Q2, посебно регистрирани,
неопходно е да бидат создадени во две
чунчиња меѓу кои се наоѓа едно невозбудено
чунче. Од ова произлегува дека резолуционата
моќ би била 4 μm, што одговара на аголна
резолуција од 2,4.10-4 rad (≈0,8ʼ), што не се
совпаѓа со експериментално добиената
вредност од 5.10-4 rad.
Понатаму врз аголната резолуција влијае и
распределбата на фоторецепторните клетки
долж ретината. Бројот на чунчињата во
централната јамичка е максимален и одговара
на максималната видна острина.
Оддалечувајќи се од неа, резолуцијата на
фотопичното гледање значајно се влошува и за
5 до 10 пати. Ова е поради тоа што надвор од
централната јамичка повеќе фоторецептори се
поврзани со едно нервно влакно што не е
случај во централната јамичка.
резолуционата моќ на окото при гледање на
предмети поставени на различни растојанија
од него. На пример, доколку предметот се
наоѓа на растојание од 25 cm пред окото, во
согласност со 6-47, резолуцијата ќе биде:
R =  min p = 5 10−4 rad  0,25m  10−4 m ,
Окото ќе гледа детали со димензии од
0,1mm, со оддалечување резолуционата моќ се
зголемува, па на 1 m оддалеченост на
предметот окото ќе разграничува детали со
димензии од 0,5 mm, на 10 m, детали од 5 mm,
итн.
Во офталмологијата и оптометријата,
способноста окото да распознае ситни детали
на предметите се изразува преку аголната
ширина на видното поле (θ) или со видна
острина на окото (1/θ). Така, при
набљудување на предметите на далечина,
аголната ширина на видното поле е помала, а
видната острина е поголема, но дали ќе може
окото да ги распознае тие предмети зависи од
тоа дали се исполнети условите 6-46 и 6-47.
Понатаму, покрај интензитетот на
светлината и димензиите на предметите, врз
визуелната острина влијаат и други фактори
како што се нивото на контрастите од
околината (разликите темно/светло и
разликите во нијансите на боите), возраста на
личноста и карактеристиките на оптичкиот
систем на окото.
169
6.4. КОРЕКТИВНИ ЛЕЌИ И ОПТИЧКИ МИКРОСКОП
Секој оптички систем којшто има задача да
формира лик на набљудуван предмет во окото
може да се смета како оптички инструмент.
Постојат различни оптички инструменти во
зависност од нивната намена. На пример,
фотографскиот апарат формира намалени
ликови на предметите од околината исто како
окото; телескопите и дурбините формираат
зголемени ликови на предметите поставени на
големи растојанија; лупата и микроскопот се
инструменти што формираат ликови на
КОРЕКТИВНИ ЛЕЌИ
Во процесот на акомодација, окото ја
прилагодува оптичката јачина за гледање на
предмети на различна далечина на окото. Кај
здравото око, за предметите на растојанија во
опсегот на акомодација, ликовите се
формираат во ретината и се јасни (слика 6.37.).
Доколку окото има оптички недостаток,
формираниот лик не е во ретината и е заматен.
Оптичките недостатоци на окото се:
кратковидост или миопија (myopia),
далекувидост или хиперопија (hyperopia/
hypermetropia) и астигматизам.
Сл. 6.37. Различни состојби на окото
Луѓето со миопија се кратковиди, тие јасно
ги гледаат блиските предмети, додека, пак, при
гледање далечни предмети видот е заматен.
Дивергентните зраци кои потекнуваат од
блиската точка на јасно гледање, по
прекршувањето низ миопно око ќе се сечат па
така и формираат лик во ретината. Од друга
страна, пак, паралелните зраци кои
потекнуваат од далеку поставените предмети
пред окото, по прекршувањето низ него, нема
предметите поставени на блиски растојанија.
Така, во согласност со карактеристиките на
формираниот лик во оптичкиот инструмент е и
неговата намена. Во ова поглавје се издвоени
два типа оптички инструменти, значајни од
медицински аспект. Наведени се корективните
леќи чија основна намена е да ја променат
положбата на формираниот лик во окото, и
добро познатиот оптички микроскоп кој служи
за зголемување на димензиите на
микроструктурите на биолошките примероци.
да се сечат во ретината, туку ќе формираат лик
некаде пред неа. Поради ова, окото ги гледа
предметите заматени и неопходна е корекција
за далечната точка на гледање. Корекцијата се
прави со сферни леќи со негативна оптичка
јачина.
Луѓето со хиперопија се далекувиди, тие
јасно гледаат предмети на далечина, додека,
пак, блиските предмети ги гледаат заматено.
Паралелниот сноп по прекршувањето низ
хиперопно око, формира лик во ретината,
додека, пак, ликот формиран од прекршениот
упаден дивергентен сноп не е во ретината, туку
некаде зад неа (слика 6.37.). Кај кратковидото
око, корекцијата се прави за блиската точка на
гледање. Корекцијата се прави со сферни леќи
со позитивна оптичка јачина.
Астигматизмот обично се должи на
нееднаквото прекршување на светлината по
сите меридијани на окото. Како последица од
тоа, ако предметот е точкест, врз ретината на
астигматично око не се формира точкест лик,
туку издолжен и нејасен лик. Астигматизмот
обично се јавува во комбинација со миопијата
или хиперопијата и се коригира со
цилиндрични или сфероцилиндрични леќи.
Лицата со миопија гледаат добро на
близина, но при гледање на далечина тие може
да распознаат предмети поставени само до
извесни растојанија po. Корективната леќа
поставена пред окото има задача да формира
лик од предмет поставен во бесконечност, во
точката po. Бидејќи ликот треба да се наоѓа од
предната страна на леќата, тој е имагинарен.
Со замена на вредностите за p→∞ и q =- po,, во
равенката за тенка леќа, фокусното растојание
fк (оптичка јачина Јк) на корективна леќа ќе
биде:
170
 1 1 1 1 Лицата со хиперопија гледаат добро на
= Jк = + =− , (6-39)
fк  − p0 p0
каде pod е најдалечното растојание на кое
хиперметропното око ги гледа предметите.
Бидејќи растојанието се мери од леќата,
равенката 6-39 важи за корективна контактна
леќа, бидејќи таа го допира окото и е на
растојание 0 од него. Во случај корекцијата да
е со очила, pod. растојанието ќе биде помало за
растојанието на очилата до окото (d). Во тој
случај потребната оптичка јачина на
корективната леќа ќе се определува во
согласност со равенката:
1 1
= Jк = − (6-40)
fк pod − d
каде растојанијата се изразени во метри, а
оптичката јачина во диоптри.
Така, за лице кое јасно гледа до растојание
од 1 m, потребно е да се направи корекција со
очила или контактна леќа со Јк = -1 D, каде
растојанието меѓу очилата и окото обично е
околу 1,5 cm. Потребната оптичка јачина е со
знак –, што значи корекцијата се прави со
растурни леќи.
Сл. 6.38. Корекција на а) кратковидост и б)
далекувидост со очила
ОПТИЧКИ МИКРОСКОП
Оптичкиот микроскоп претставува
софистициран оптомеханички инструмент со
широка примена во биологијата и медицината
за добивање на зголемена слика на
микроструктурите со добра резолуција и
добар контраст.
На слика 6.39. е прикажана шема на
оптичкиот микроскоп со некои од неговите
делови.
далечина, но нивната точка на блиско гледање
pob. е подалеку од окото па ѝ треба корекција.
Корективната леќа поставена пред окото има
задача да формира лик од предмет поставен на
25 cm во точката pob. Бидејќи ликот треба да се
наоѓа од предната страна на леќата, тој е
имагинарен. Со замена на вредностите за
p = 25cm и q = -pob, во равенката за тенка леќа,
фокусното растојание fк (оптичка јачина Јк) на
корективна леќа ќе биде:
1 1 1
= Jк = − , (6-41)
fк 25 cm p0b
Равенката е за корекција со контактни леќи,
додека, пак, за очилата, земајќи го предвид
растојанието до окото, корекцијата би била:
1 1 1
= Jк = + , (6-42)
fк 25 cm − d p0b − d
Според равенките, за лице кај кое блиската
точка на гледање е на растојание од 1 m,
потребно е да се изврши корекција со
контактни леќи со јачина: Јк = +3,00 D или
очила со Јк = +3,24 D, при d = 1,5 cm.
Потребната оптичка јачина на корекцијата е со
знак +, што значи таа се прави со собирни леќи.
Астигматизам
Астигматизмот обично се должи на
нееднакво прекршување на светлината по сите
меридијани на окото. Како последица од тоа,
ако предметот е точкест, врз ретината на
астигматично око не се формира точкест лик,
туку издолжен и нејасен лик. Се разликуваат
два основни вида на астигматизам – правилен
и неправилен. Се коригира со носење на
цилиндрични или сфероцилиндрични леќи.
Иако главната цел на корективните леќи е да
се промени положбата на формираниот лик во
окото со рефракциони аномалии, денес сѐ
повеќе се работи и на подобрувањето на
видната острина со поставување на различни
тенки слоеви врз леќите наречени и покривки.
Оптичкиот микроскоп е составен од
механички систем, систем за осветлување и
оптички систем. Механичкиот систем ги
подразбира механичките делови на
микроскопот како што се телото на
микроскопот, држачите, различни винтови за
подесување на растојанијата на деловите на
микроскопот и блендите, предметната масичка
каде се става примерокот итн.
171
 Системот за осветлување служи за
обезбедување на оптимална осветленост на
испитуваниот примерок. Тој е составен од
извор на светлина и кондензор. Изворот на
светлина (ламба) е поставен во фокусот на
кондензорот. Кондензорот е оптички систем
составен од една или од повеќе леќи и има
задача да ја фокусира светлината во
примерокот што се набљудува. Снопот на
светлината се регулира преку бленди.
Сл. 6.39. Шема на оптички (светлосен)
микроскоп
Основна задача на оптичкиот систем е да
формира зголемен лик (слика) на испитуваниот
примерок. Оптичкиот систем на микроскопот
го сочинуваат објективот и окуларот.
Карактеристиките и квалитетот на
формираниот лик, главно, зависат од
објективот. Тој е составен од повеќе леќи (од
5 до 8), од кои најголема оптичка јачина има
првата (наречена главна) леќа која е поставена
непосредно над испитуваниот примерок
(предметот) што се набљудува. Зголемувањето
добиено од микроскопот се должи на главната
леќа на објективот, а преостанатите служат за
отстранување на нејзините аберации.
Системот од леќи на објективот дејствува како
собирна леќа. Современите микроскопи имаат
и по неколку објективи со различни оптички
карактеристики, поставени на вртлив држач со
кој лесно се менуваат.
Окуларот се состои од една собирна леќа и
заедно со окото го градат окуларниот систем на
микроскопот.
Предметот Р е поставен непосредно зад
фокусот на објективот F1oб. Формираниот лик
од објективот I е реален, зголемен и превртен и
се формира непосредно пред фокусот на
окуларот F1oк. Ликот I претставува предмет на
окуларот. На растојание на јасно гледање ликот
Q добиен од окуларот се проектира врз
ретината на окото. Крајниот лик Q е
имагинарен, зголемен и превртен.
Вкупното попречно зголемување на
микроскопот е производ на поединечните
зголемувања на објективот и окуларот. Ликот I
формиран од објективот е за Моб пати зголемен
во однос на предметот, па во согласност со
геометријата на сликата 6.40. може да се
запише:
qоб L − f ок
M об = − = (6-43)
pоб pоб
каде што qоб и pоб се растојанијата на ликот и
предметот до објективот, L е растојанието меѓу
објективот и окуларот и ја претставува
должина на тубусот на микроскопот, а foк е
фокусното растојание на окуларот. Во
равенката знакот „–“ е занемарен, бидејќи тој
служи само за интерпретација на ликот.
Сл. 6.40. Дијаграм на зраците кај оптичкиот
микроскоп
Кога се набљудува со микроскоп, окото е во
релаксирана состојба и јасно гледа на 25 cm, па
зголемувањето на окуларот ќе биде:
25 cm
M ок = (6-44)
f ок
Според тоа, вкупното зголемување од
микроскопот ќе биде:
L − f ок 25 cm
М = M об M ок = (6-45)
pоб f ок
Бидејќи фокусните растојанија на
објективот и окуларот се помали во однос на L,
може да се смета дека L - foк ≈ L, и бидејќи
предметот се наоѓа блиску до фокусот на
објективот важи p≈foб, па со замена во
172
равенката за зголемувањето на микроскопот се
добива приближната форма:
25 cm
М  L (6-46)
f ок f об
Покрај зголемувањето, значајна величина
која го карактеризира микроскопот е неговата
разделна способност. Со неа се одредува
најмалото растојание на кое две точки од
набљудуваниот примерок може да се гледаат
одделно. Разделната способност на
микроскопот е определена од разделната
способност на објективот. За да се определи
разделната способност на микроскопот се
применува равенката 6-38 во која f е фокусното
растојание на објективот, а d е неговиот
дијаметар:
 сегмент во микроскопијата, особено при
R =  min f = 1,22 f.
d микроскопирање на биолошки примероци.
Бидејќи помало R подразбира подобра
резолуција (се гледаат поситни детали),
најмалото R се постигнува кога f ≈ d/2. Со
замена на оваа вредност во горниот услов,
резолуцијата на микроскопот приближно би
била:
 Методи за микроскопирање
R (6-47)
2
Според 6-47 може да се заклучи дека со
оптичко микроскопирање не може да се
гледаат детали на примерокот кои имаат
димензии помали од брановата должина на
светлината со која се осветлени.
Имајќи ги предвид брановите должини на
оптичкото зрачење, произлегува дека најситни
детали на примерокот може да се гледаат кога
тој е осветлен со УВ светлина. Со развојот на
современата физика се докажа дека и
електроните имаат бранова природа со многу
мала бранова должина. Ова понатаму било
искористено за да се направи и електронскиот
микроскоп којшто може да зголемува 100 до
1000 пати повеќе во однос на оптичкиот
микроскоп со видливата светлина.
Зголемувањето добиено од микроскопот
зависи од јачината на објективот, но тоа е
ограничено со резолуцијата на микроскопот и
резолуцијата на окото. Претходно беше
пресметано дека нормалното око за гледање на
25 cm има резолуција од 10-4 m. Со најдобрите
оптички микроскопи со видлива светлина кои
имаат резолуција од 200 nm (во согласност со
6-48, за виолетовата светлина: λ=400 nm),
корисното зголемување би било:
Rоко 10−4 m
M= =  500  .
Rмикр. 200  10−9 m
Како кај сите сликови методи, така и кај
микроскопот значаен параметар на
формираниот лик, покрај резолуцијата, е и
контрастот. Добрата резолуција постигната со
микроскопот ќе биде бескорисна доколку
набљудуваниот предмет не се разликува од
позадината. Разликата во осветленоста помеѓу
ликот на предметот и ликот на околината се
нарекува контраст. Набљудувањето на
предметите со микроскоп се заснова на
набљудувањето на разликите во трансмисијата
на светлинскиот сноп низ одделните детали на
примерокот.
Постигнувањето на висок контраст е важен
Проблемот се јавува поради тоа што клетките
во голема мера се состојат од вода и се речиси
рамномерно транспарентни (провидни) за
светлината. Така, со цел да се постигне
подобар контраст развиени се и различни
методи на микроскопирање.
При набљудување во светло поле ликот се
формира од трансмитираната светлина низ
примерокот. Овој метод се применува за
провидни примероци. Добар контраст може да
се постигне при поголеми разлики во
индексите на прекршување на одделните
биолошки структури.
Поголем контраст се постигнува кај
набљудувањата во темно поле. Во овој метод
ликот се создава од расеаната светлина од
одделните биолошки структури (примерокот)
познати и како центри на расејувањето.
Набљудуваните примероци се осветлуваат под
многу големи агли за да пристигне до
објективот само расеаната, а не
трансмитираната светлина. Методот може да
се применува и за провидни и за непровидни
примероци.
Фазно-контрастната микроскопија
овозможува добивање на контрастни слики на
микроструктурите на провидни и безбојни
примероци кои се разликуваат, главно, според
нивниот индекс на прекршување. Разликите во
индексите на прекршување создаваат разлики
во фазите на светлосните бранови при нивно
преминување низ микроструктурите од
примерокот. Фазната разлика е основата на
формирањето на сликата во овој метод. Инаку,
човечкото око не може да ги препознае тие
173
разлики, па тие разлики потребно е да се
преобразуваат во разлики во амплитудите на
светлосните бранови. Преобразувањето се
врши во дополнителен оптички прибор во
состав на самиот микроскоп. Фазно-
контрастниот метод е најприменуваниот метод
на микроскопирање во медицината.
Методот во кој осветленоста на примерокот
се врши со поларизирана светлина се вика
поларизациона микроскопија. Одредени
биолошки примероци осветлени со обична
светлина се провидни, а со тоа и невидливи.
Меѓутоа, ако се осветлат со поларизирана
светлина се јавува разлика во интензитетот на
светлината што поминува низ примерокот.
Поларизационите микроскопи наоѓаат посебна
примена во биомедицинските истражувања.
Со нив се набљудуваат хромозомите, делбата
на клетката и сл.
Луминисцентната микроскопија е метод
заснован врз луминисценцијата од одделни
микроструктури во набљудуваниот примерок,
предизвикана со УВ светлина
(фотолуминисценција). Кондензорот и флуоресцира со светло сина боја, а липидите со
предметното стакло се од кварц кој е
пропустлив за УВ светлината. Стаклото со кое
се покрива примерокот и преостанатите леќи
се направени од обично стакло за да ја
пропуштаат видливата светлина, а да ја
апсорбираат УВ светлината. Посебен вид на
луминисцентна микроскопија е
флуоресцентната микроскопија. Во овој
метод се користат флуоресцентни соединенија
кои различните компоненти од биолошките
ткива ги обојуваат со различни бои. На пример,
портокаловиот алкридин се врзува со ДНК и
РНК и флуоресцира при возбудување со УВ
светлина. Кога е врзан со ДНК, тој свети во
зелена или жолта боја, а при врзување со РНК
во кафеава или црвена боја. Флуоресцентната
микроскопија овозможува и квантитативна
анализа на РНК во клетките, која има
дијагностичка вредност. На пример,
канцерогените клетки содржат повеќе РНК од
здравите. Со овој метод се откриваат траги на
некоја материја, со ред величина 10-9. Самите
биолошки супстанции флуоресцираат со
различни бои. На пример, ’рскавицата
жолта.
174
6.5. ЛАСЕРИ
За емисија на топлинското зрачење од
телата, основен услов е температурата на
целото тело Т да е повисока од температурата
на околината. Телата што емитираат топлинско
зрачење од областите на оптичкото зрачење се
наречени топлински светлосни извори.
Светлината што телата ја емитираат тесно е
поврзана со процесите што настануваат во
нивните атоми и молекули и се однесуваат на
промените на внатрешната енергија на телото.
Кај топлинските извори, емисијата е резултат
ЕНЕРГЕТСКИ НИВОА ВО АТОМИТЕ И ВО МОЛЕКУЛИТЕ
Познато е дека атомот е составен од јадро
околу кое кружат електрони. Електронската
обвивка има сложена структура и е целосно
објаснета со квантно-механичкиот модел на
атомот. Бидејќи неговото објаснување е вон
рамките на овој учебник, во ова поглавје, без
да се оди во детали, ќе се објаснат енергетските
нивоа во атомите и молекулите, а тоа е
направено со цел да се разберат квантните
премини.
Според квантно-механичкиот модел,
електроните се движат околу јадрото и
формираат облак. Положбата на електронот во
облакот е дефинирана со четирите квантни
броеви: главниот квантен број n, орбитален
квантен број l, магнетниот квантен број m и
магнетниот спински квантен број ms. Не
постојат електрони кај кои четирите квантни
броеви се еднакви.
Енергијата на секој електрон во
електронскиот облак е изразена со главниот
квантен број n и со орбиталниот квантен број l.
Електроните кои имаат еднаков квантен број n
и орбитален квантен број l = 0 имаат еднаква
енегија и припаѓаат на едно енергетско ниво.
Енергијата којашто ја поседува електронот е
квантувана, што значи дека поседува
дискретна (точно определена) вредност.
Енергетските нивоа се орбиталите (слоевите)
кај упростениот модел на атомот. Електроните
кои имаат еднаков главен квантен број n и
орбитален квантен број l имаат еднаква
енергија и припаѓаат на едно енергетско
подниво што е еквивалентно на
подорбиталите (подслоевите).
Енергетските нивоа и поднивоа во атомот се
прикажуваат со дијаграм на енергии. На
сликата 6.41. е прикажан еден таков дијаграм
на енергетските нивоа во атомот каде
енергијата E1 е енергетското ниво кое е
на термичкото движење на атомите и
молекулите.
Покрај топлинските, постои и една друга
група светлосни извори, а притоа
температурата да не е основен услов. Таквите
извори на светлина се луминифоите и
ласерите. Кај нив, генерирањето на
светлосните фотони е резултат на квантните
премини на атомите или молекулите, односно
на спонтаната и стимулираната емисија.
најблиску до јадрото (K слојот). Со
оддалечување од јадрото се зголемуваат
енергиите на слоевите (Е1 < Е2 < Е3 < Е4....) и се
намалува растојанието меѓу енергетските
нивоа.
Сл. 6.41. Дијаграм на енергетските нивоа во
атомот
Максималниот број на електроните во едно
енергетско ниво изнесува 2n2, а бројот на
електрони во едно подниво е 2(2l+1). На
пример, за K слојот максималниот број на
електрони е 2: 2·n2 = 2·12 = 2. Бројот и
густината на енергетските нивоа зависи од
типот на атомот.
Поради постоење на привлечна Кулонова
сила меѓу електроните и јадрото на атомот,
електроните остануваат цврсто врзани во
атомот. Бидејќи интензитетот на силата опаѓа
со квадратот на растојанието, електроните кои
се поблиску до јадрото имаат поголема
енергија на врзување во однос на оние од
периферните слоеви.
Состојбата во која атомот има минимална
енергија одговара на неговата стационарна
(основна) состојба.
Доколку некој надворешен квант од
енергија падне во атомот и биде апсорбиран,
атомот ќе има вишок на енергија, па од основна
ќе премине во возбудена состојба.
Возбудената состојба е резултат на премините
на електроните од пониските кон повисоките
175
енергетски нивоа, како последица од
апсорбираната енергија. Но, бидејќи
енергијата е квантувана, преминот на
електронот од пониско во повисоко енергетско
ниво е можен доколку енергијата на
апсорбираниот фотон hf е еднаква на разликите
на енергиите меѓу тие две нивоа. На пример,
преминот на електронот од енергетско ниво Е1
кон енергетско ниво Е2, ќе биде возможен
доколку енергијата на апсорбираниот фотон
биде:
hf = E2 − E1 (6-48)
По извесно време електроните од
повисокото енергетско ниво ќе се вратат на
своето основно ниво, што ќе биде проследено
со емисија на фотон со истата енергија што
претходно била апсорбирана hf. Како резултат
на овие квантни премини на електроните,
атомот од возбудена ќе премине во основна
состојба.
Спектри
Бидејќи не постојат два атоми со исти
распределби на енергетските нивоа, одреден
атом може да емитира и да апсорбира енергии
кои одговараат на разликите на енергиите меѓу
неговите енергетски нивоа. Така, секој тип на
атом се карактеризира со специфични
емисиони и апсорпциони спектри.
Емисиониот спектар претставува
уникатна карактеристика на секој атом.
Емисиониот спектар на атомите е линиски. Во
нив секоја линија одговара на брановите
должини на фотоните емитирани при секој од
квантните премини на електроните во атомот.
Освен градбата на атомите, врз формата на
емисиониот спектар силно влијае и нивното
заемно дејство. Така, разредениот гас ќе
емитира линиски спектар на светлина (слика
6.42. б), но со зголемување на густината
спектралните линии постепено ќе се шират
додека на крајот не се преклопат (слика 6.42.
а). На тој начин линискиот спектар ќе премине
во континуиран. Поради тоа континуираниот
емисионен спектар е карактеристичен за
Сонцето, вжештените тврди или течни тела и
гасовите под висок притисок.
На сличен начин се објаснуваат и
апсорпционите спектри. При премин на
фотони низ дадена средина, ќе бидат
апсорбирани само оние кои имаат енергии што
одговараат на разликите меѓу енергетските
нивоа на атомите во средината. Тоа значи дека
апсорпциониот спектар одговара на
емисиониот спектар од средината.
Апсорпционите спектри се добиваат при
премин на светлината низ средини способни да
создадат емисиони спектри. Кај изолираните
атоми апсорпционите спектри одговараат на
емисионите. Со ова се објаснува зошто
континуиран спектар на светлина што влегува
во гас ќе се појави со темни (апсорпција) линии
на фреквенции што одговараат на линиите на
емисија (слика 6.42. в).
Сл. 6.42. Видови на спектри
Енергетски нивоа на молекулите
Стационарната енергетска состојба на
молекулите, освен што зависи од движењето на
електроните околу јадрата на атомите кои ја
сочинуваат, зависи и од енергијата на
осцилирање на атомите и молекулата, како и
од енергијата на ротација на молекулата. Како
резултат на тоа, структурата на енергетските
нивоа на молекулите е многу посложена во
споредба со енергетската структура на атомот.
За секоја електронска состојба (ниво) се
јавуваат соодветни осцилаторни и ротациони
состојби (поднивоа). Присуството на
осцилаторните и ротационите поднивоа води
до формирање на континуирани зони на
осцилаторно-ротациони состојби за секоја
електронска состојба.
Присуството на голем број на енергетски
поднивоа за секое ниво го зголемува и бројот
на можни квантни премини. Апсорпцијата
обично подразбира премин од основната
состојба (состојбата со најмала енергија) до
кое било осцилаторно-ротационо подниво на
повисоките енергетски состојби. За да премине
атомот од основна во возбудена состојба, треба
да апсорбира една одредена дискретна
енергија, а кај молекулата тој премин е можен
при апсорпција на енергија од одреден
интервал на енергии. Затоа, апсорпционите
спектри на атомите се линиски (една енергија),
а кај молекулите се лентести (интервал на
енергии).
176
 СПОНТАНА И СТИМУЛИРАНА ЕМИСИЈА
На сликата 6.43. е прикажан транспарентен
сад исполнет со атоми со две енергетски нова.
Нивото Eо одговара на стационарната
(основната) состојба, а Ев на возбудената
состојба на атомот. Сите атоми нека бидат во
основна состојба Eо (слика 6.43. а). Ако врз
садот падне светлина, атомите ќе ги
апсорбираат само фотоните чија енергија hf е
еднаква на разликата на енергијата меѓу
возбудената Ев и основната состојба E0 (Ев - E0).
По извесно време τ (наречено време на живот),
кое е обично τ ~ 10-8 s, атомите ќе се вратат во
основната состојба и ќе се емитираат фотони
со истата енергија Ев - Eо, која претходно била
апсорбирана. Овој процес се нарекува
спонтана емисија. Емитираните фотони при
спонтаната емисија може да бидат во кој било
правец и насока, односно имаат случаен
карактер.
Сл. 6.43. Спонтана и стимулирана емисија
Освен со спонтана емисија, возбудениот
атом Е1 може да премине во основна состојба
Eо и под влијание на некоја надворешна
енергија. Емитирањето на фотоните од атомот
во тој процес е познато како стимулирана или
присилена емисија.7 Кога упадниот фотон со
енергија Ев - Eо ќе помине во близина на
7 Во 1916 година ја докажал Алберт Ајнштајн.
возбудениот атом, тој ќе предизвика атомот да
премине во основна состојба пред истекот на
времето на живот (τ). Се емитира фотон кој има
иста енергија Ев - Eо, правец и насока како
упадниот фотон. Бидејќи упадниот и
стимулираниот фотон имаат иста фреквенција
и фаза, тие се и кохерентни.
Средини со нормална и инверзна
населеност на енергетските нивоа
Енергетските состојби на градбените
честички ја дефинираат и енергетската
состојба на средината која ја сочинуваат. Така,
енергетската состојба на дадена материјална
средина зависи од распределбата на атомите
(молекулите) по енергетски нивоа.
Средините во кои бројот на атомите
(молекулите) во основна состојба е поголем од
бројот на атомите во возбудена состојба се
нарекуваат средини со нормална населеност.
Таквите средини се наоѓаат во
термодинамичка рамнотежа. За нив, бројот на
атомите во возбудена состојба (N1) во дадена
средина се определува според Болцмановиот
закон:
−
( E1 − E0 )
N1 = N0 e kT (6-49)
каде N0 е број на атоми во основна состојба, h
е Планковата константа (h = 6,62 10-34 J s), f е
фреквенцијата (Hz), k е Болцманова константа
(k = 1,380662.10-23, J/K), а T е апсолутната
температура (К). Производот kT ја претставува
средната кинетичка енергија на атомите на
температура T. Од овој закон произлегува дека
колку и да се зголеми температурата, бројот на
атомите во основна состојба ќе биде поголем
од оние во возбудена (N1 < N0) бидејќи E1 > E0.
Повеќето од материјалите во природата се
наоѓаат во термодинамичка рамнотежа и во
нив процесите на апсорпција и спонтана
емисија се случуваат со најголема веројатност.
Ако во дадена материјална средина бројот
на атомите во возбудена состојба е поголем од
оние во основна, во единица време, тогаш таа
е со инверзна населеност по енергетските
нивоа. Во средините со инверзна населеност,
покрај апсорпцијата и спонтаната емисија, со
голема веројатност се случува и процесот на
стимулираната емисија. Овие се познати како
активни средини. Инверзната населеност се
постигнува со доведување на средината во
177
термодинамичка нерамнотежа со помош на
некој надворешен причинител поради кој
голем број од атомите (молекулите) од основна
состојба преминуваат во возбудена. Овој
процес е познат како пумпање. Кај активните
средини средното време на живот на атомите
во возбудена состојба е подолго отколку кај
средините со нормална населеност. За да
настане стимулирана емисија во активната
средина, доволен е само еден надворешен
фотон да навлезе во неа. Тој ќе индуцира
создавање на уште еден фотон. Понатаму,
двата заедно, ќе индуцираат уште четири такви
и на таков начин процесот брзо ќе се шири низ
средината.
ПРИНЦИП НА РАБОТА НА ЛАСЕРОТ
Ласерската светлина е резултат на
квантните премини во атомите или молекулите
предизвикани од стимулираната емисија.
Ласерската светлина се генерира во уредите
наречени ласери.
Постојат повеќе типови ласери, но во
основа секој од нив е сочинет од активна
средина, систем за пумпање и резонатор.
Основните елементи на ласерот се прикажани
шематски на сликата 6.44.
Сл. 6.44. Основни елементи на ласерскиот уред
Активна средина
Активната средина на ласерот е (≈10-8 s) во однос на метастабилното ниво Е2
материјалната средина во која се постигнува
инверзна населеност со пумпање. Процесот на
пумпање може да се реализира на повеќе
начини, како на пример: со силно осветлување
на активната средина (оптички начин), преку
нееластични судири со електрони (електричен
начин), или, пак, со ослободена енергија од
хемиски реакции (хемиски начин) итн.
Во зависност од типот на активната
средина, инверзната населеност се постигнува
кај: атомите, јоните, молекулите на средината
во тврда, течна или гасовита состојба;
Ако монохроматски сноп од фотони со
интензитет I0 поминува низ средина, може да
се случи апсорпција, која зависи од бројот на
атоми во основна состојба, и спонтана и
стимулирана емисија, кои зависат од бројот на
атоми во возбудена состојба. Поради тоа, на
излезот од средината со нормална населеност,
интензитетот на снопот ќе биде намален
(бидејќи доминира апсорпцијата). При излезот
низ средина со инверзна населеност,
интензитетот на снопот ќе биде засилен
(бидејќи доминира спонтаната и
стимулираната емисија во однос на
апсорпцијата).
електроните и празнините кај
полуспроводните средини или
мултијонизираните атоми во плазмата. Сите
тие со едно име се нарекуваат активни
центри.
За да може да се случи стимулираната
емисија, неопходни се најмалку три енергетски
нивоа во активната средина, од кои едното е со
подолго време на живот (метастабилно ниво).
Практично, инверзната населеност во
активната средина се постигнува со инверзна
населеност на метастабилното ниво.
На сликата 6.45. се прикажани можните
енергетски состојби на активните центри во
една активна средина во која постојат четири
енергетски нивоа. Кога средината е во
основната (невозбудена) состојба, активните
центри се со енергија Е0 (слика 6.45. а).
Кога активната средина ќе се изложи на
силен извор на светлина, започнува процесот
на оптичко пумпање. Активните центри од
основната состојба минуваат во можните
возбудени состојби со повисоки енергии Е1, Е2
и Е3 (слика 6.45. б). Времето на живот на
енергетските состојби Е1 и Е3 е пократко
кое обично е ≈10-3 s.
По истекот на времето ≈10-8 s, активните
центри од повисоките краткоживејачки
енергетски нивоа Е3 и Е1 спонтано минуваат на
соодветните пониски нивоа Е0 и Е2. Така,
нивоата Е1 и Е3 стануваат ненаселени, а
метастабилното ниво Е2 не само што останува
населено туку е и дополнително збогатено со
активните центри од нивото Е3. Бројот на
центрите во Е2 е помало од бројот на центрите
во основното ниво Е0, но е многу поголем од
бројот на центрите во блиското ненаселено
178
ниво Е1. На тој начин е постигната инверзна
населеност меѓу Е2 и Е1 енергетските нивоа
(слика 6.45. в).
Сл. 6.45. Создавање на инверзна населеност во
активната средина на ласерот
При премините од Е3 и Е1 кон пониските
енергетски нивоа не се емитира енергија и тие
се познати како неемитирачки нивоа.
Енергијата од премините меѓу неемитирачките
нивоа се преобразува во кинетичка енергија на
осцилаторно движење на центрите која
последователно се преобразува во топлина, па
затоа тие се нарекуваат и термички нивоа. За
разлика од Е3 и Е1, метастабилното Е2 е
емитирачко ниво. По истекот на времето од
≈10-3 s, што одговара на времето на живот на Е2
состојбата, активните центри од Е2 ќе почнат
спонтано да минуваат кон Е1 и ќе почне да се
емитираат фотони со енергија hf = E2 - E1. Овие
фотони, минувајќи низ активната средина, ќе
предизвикаат стимулиран премин од Е2 на Е1
на активните центри на кои не им истекло
времето на живот. Како резултат на тоа се
емитираат фотони кои, исто така, имаат
енергија hf = E2 - E1.
Кај средините со три енергетски нивоа
спонтаната емисија се одвива меѓу
метастабилното и основното ниво, додека, пак,
во средините со четири нивоа ова се остварува
меѓу метастабилно и термичкото ниво (слика
6.45.) поради што е овозможена поголема
ефикасност во создавањето на инверзна
населеност во средината. Пример за активна
средина со три енергетски состојби се среќава
кај рубин ласерот. Процесот на оптичко
пумпање се остварува со ксенонска светлина
со бранова должина од 550 nm на која ѝ
одговара енергија од E2 – E0 = 3,5.10-19 J. Овој
тип ласер емитира фотони со енергија
E1 – E0 = 5,6.10-19 J и бранова должина 694,3 nm
(црвена светлина). Пример за активна средина
со четири енергетски нивоа е Nd:YAG ласерот.
Оптичкото пумпање се постигнува со
ксенонска ламба или, во поново време, со
диодни ласери. Емитираната ласерска
светлина може да биде со неколку бранови
должини од блиското инфрацрвено подрачје
λ: 1,06 μm, 1,32 μm.
Треба да се напомене дека сите енергетски
нивоа имаат определена ширина. Тоа значи
дека на секое ниво му одговара интервал од
многу блиски енергии (тесен интервал).
Оттука произлегува дека емитираните енергии
од премините се во некој интервал кој одговара
на ширината на енергетското ниво, па затоа
и фреквенцијата на фотоните е, исто така, во
определен тесен фреквентен интервал.
Оптички резонатор
Ограничениот простор околу активната
средина на ласерот е оптички резонатор (или
оптичка празнина). Дизајнот на резонаторот
зависи од типот на ласерот, а неговата основана
задача е да го колимира (насочи) и да го
засили формираниот светлосен сноп.
Ограничувањето на просторот е изведено со
помош на две огледала (сферни или рамни) од
кои едното целосно ја рефлектира светлината,
додека другото делумно рефлектира, а делумно
пропушта. Радиусите на кривините на
огледалата, нивното меѓусебно растојание и
коефициентот на рефлективност се главните
параметри кои го опишуваат дадениот
резонатор.
Генерираните светлосни фотони со
стимулирана емисија внатре во резонаторот се
кохерентни и во фаза со што е задоволен
условот да настане интерференција. По
одбивањето од првото па од второто огледало,
светлината изминува пат кој е еднаков на
двојната должина на резонаторот 2l. Должина
на резонаторот (l) e растојанието меѓу
огледалата кои ја ограничуваат активната
средина. По изминување на 2l патот, фазата на
бранот не се менува ако тој е еднаков на цел
број на бранови должини (kλ, каде k =1,2,3).
Тргнувајќи од условот дека kλ = 2l, за
должината на резонаторот може да се запише:

l=k (6-50)
2
Оттука произлегува дека растојанието меѓу
огледалата во резонаторот треба да биде
еднакво на цел број λ/2. Користејќи ја
179
зависноста λ = c/f, па заменувајќи во горната
равенка се добива:
c фаза (минимумите и максимумите им се
f =k (6-51)
2l
каде f е фреквенцијата на резонаторот, k е цел
број и има вредности 1,2,3,..., с е брзина на
светлината во вакуум, а l е должина на
резонаторот. Во согласност со равенката 6-51,
за да настане засилување на интензитетот на
светлината внатре во резонаторот, потребно е
фреквенцијата на фотоните да биде еднаква на
фреквенцијата на резонаторот и да изминуваат
оптички пат 2l. Практично, овој услов го
задоволуваат само фотоните кои паѓаат и се
одбиваат од огледалата под многу мали агли.
Фотоните кои паѓаат под поголеми агли
еднократно се одбиваат од огледалата и ја
напуштаат активната средина или, пак, и
доколку останат внатре, тие нема да го
изминуваат оптичкиот пат 2 l и нема да се
засилуваат туку ќе ослабуваат.
Во зависност од активната средина,
ласерите може да бидат гасни, хемиски,
ексимери, цврсти, полупроводнички ласери.
Нивната поделба може да биде и според
спектралните карактеристики на ласерската
светлина, моќноста или, пак, според
примената.
Особини на ласерската светлина
Ласерската светлина се разликува од кое
било друго фотонско зрачење според високата
монохроматичност, кохерентност, насоченост
и голема моќност.
Монхроматичност: ласерскиот уред
емитира светлина со една бранова должина,
односно тесен интервал на бранови должини.
Поради ова дисперзијата на ласерската
светлина практично и не постои. Степенот на
монохроматичност зависи од ширината на
енергетските нивоа во активната средина и
резонаторот. Некои ласери во активната
средина со специјално дизајнирани резонатори
може да генерираат повеќе од една бранова
должина. Пример за тоа е претходно
споменатиот Nd:YAG ласер или, пак, аргон
ласерот кој емитира фотони со λ: 0,515 μm или
0,488 μm.
Кохерентност: подразбира дека
светлосните фотони имаат иста фреквенција и
постојана фаза во просторот и времето.
Временска кохерентност значи дека
фреквенцијата, брановата должина и брзината
на ласерската светлина се константни
величини во текот на времето. Просторната
кохерентност подразбира дека сите фотони
движејќи се низ просторот осцилираат со иста
совпаѓаат). Мерка за просторната
кохерентност е кохерентната должина.
Кохерентноста е најзначајното својство на
ласерската светлина според што се разликува
од светлината од други светлосни извори. На
пример, кохерентната должина кај белата
светлина изнесува од 1μm до 1 mm, а кај
ласерската светлина од 1 mm па до неколку
километри. Кохерентноста на ласерската
светлина произлегува од стимулираната
емисија, бидејќи емитираниот фотон е во фаза
со стимулирачкиот фотон.
Насоченост: снопот од ласерската светлина
е паралелен и изминува големи растојанија со
занемарлива мала дивергенција. Строгата
насоченост на ласерскиот сноп се постигнува
со резонаторот. Во активната средина, само
фотоните кои се движат долж главната оска на
системот го формираат излезниот ласерски
сноп. Оние фотони кои отстапуваат од овој
правец се расејуваат (ја напуштаат) и
апсорбираат надвор од активната средина.
Поради строгата насоченост и малата
дивергенција, практично и нема загуби на
енергијата (интензитетот) во текот на неговото
ширење низ просторот.
Висока сјајност: Високата сјајност на
ласерската светлина е последица од строгата
насоченост и малиот напречен пресек на
ласерскиот сноп. Со величината сјајност се
изразува емитираната светлосна енергија од
единица површина во единица време. Така,
поради малиот напречен пресек на ласерскиот
сноп, бројат на фотони што ќе минат низ него
во единица време е голем, поради што дури и
ласерите со помала моќност имаат повисока
сјајност во однос на Сонцето. Поради строгата
насоченост (без загуби на енергија), кога
ласерскиот сноп ќе падне на одредена
површина предизвикува осветленост која е
практично еднаква на сјајноста на изворот
(ласерот). Со осветленост се изразува
светлосната енергија која паѓа врз единица
површина во единица време.
Ќе наведеме овде неколку податоци за да се
има претстава за редот на величините:
просечната осветленост на површината на
Земјата од Сонцето е 0,14 W/cm2; осветленоста
од стандарден ласерски покажувач со моќност
од 1mW и радиус на снопот од 1 mm е
0,001/(π.0.001)2 = 318 W/m2 = 0,03 W/cm2;
осветленоста од ласерскиот сноп кој се
користи при операција на око е 13.1012 W/cm2.
180
 ИНТЕРАКЦИЈА НА ЛАСЕРСКАТА СВЕТЛИНА СО БИОЛОШКИТЕ ТКИВА
Какви ефекти ќе предизвика ласерската
светлина врз одредено ткиво ќе зависи од
карактеристиките на ласерскиот сноп и од
оптичките особини на ткивото. Во зависност
од нив ласерската светлина ќе се одбие,
апсорбира, трансмитира, или расее со различен
сооднос кај различни ткива. Сите тие
придонесуваат во процесот на атенуација на
ласерскиот сноп при премин низ ткивата.
Оттука, во согласност со начините на
интеракција и предизвиканите ефекти врз
ткивата, ласерската светлина се користи за
дијагностички и тераписки цели.
Процесите на одбивање и прекршување
имаат значајна улога во случај кога светлината
паѓа врз транспарентна (провидна) средина
(ткиво). Пример за тоа беше и рожницата. Во
случај на нетранспарентни ткива, доминантни
процеси се апсорпцијата и расејувањето.
Основата на примената на ласерите во
медицината е заснована врз различниот степен
на апсорпција на ласерската светлина при
премин низ различни ткива. Апсорпцијата на
ласерската светлина во даденото ткиво, освен
што зависи од нејзината бранова должина и од
електронската структура на атомите и
молекулите во ткивото, зависи и од дебелината
на апсорберот (ткивото) и неговите внатрешни
параметри (температура, концентрација на
хромофорите итн.). Хромофор е заедничко име
за сите молекули што апсорбираат светлина.
Спектралната (селективна) апсорпција на
биолошките ткива, главно, е предизвикана од
молекулите на вода, а во помала мера и од
макромолекулите како што се протеините и
пигментите. Имајќи предвид дека водата е
главната компонента на човечкото ткиво,
апсорпцијата на ласерската светлина во водата
игра фундаментална улога во преносот на
ласерското зрачење низ структурите на
ткивата.
Водата е транспарентна за видливата
светлина, додека, пак, ултравиолетовата (УВ) и
инфрацрвената (ИЦ) светлина се апсорбираат
во неа. На пример, за водата, максималната
вредност на коефициентот на апсорпција во
ИЦ дел од спектарот е за бранова должина 2,94
μm. Така, ласерската светлина со бранова
должина 2,94 μm што се емитира од Er:YAG
ласерот, силно ќе се апсорбира во водата, а ќе
се трансмитира низ меланинот и хемоглобинот
(слика 6.46.).
Сл. 6.46. Спектрална апсорпција на хромофорите
од ткивата
Протеините имаат максимална апсорпција
за брановата должина околу 0,28 μm.
Меланинот ја апсорбира УВ и видливата
светлина, така што коефициентот на
апсорпција му се намалува монотоно низ
видлив спектар кон областа на ИЦ светлина.
Хемоглобинот е доминантно соединение во
васкуларните ткива и максимално ги
апсорбира брановите должини: 0,28 μm,
0,42 μm, 0,54 μm, 0,58 μm, и 0,6 μm. При
третман на тврдите ткива, освен
апсорпциските особини на водата, се земаат
предвид и особините на хидроксиапатитот.
Неговата максимална апсорпција е за
светлината што се наоѓа далеку во
инфрацрвената област на спектарот, што е
околу 10 μm.
Со оглед на фактот дека водата е содржана
во повеќето биолошки ткива, зависноста од
апсорпција на вода од брановата должина игра
значајна улога при донесувањето одлуки за
применливоста на одреден ласер за даден
третман. На слика 6.47. се прикажани
брановите должини на ласерската светлина
емитирана од некој од ласерите што се
применуваат во медицината.
181
 Сл. 6.47. Бранови должини на ласерската светлина емитирана од некои од ласерите што се користат во
медицината
Спектралната апсорпција на хромофорите
сочинети во ткивата определува кој тип на
ласерска светлина ќе биде избран за соодветен
медицински третман. Но, каков ќе биде
ефектот и со колкав интензитет зависи не само
од енергијата на упадните фотони туку и од тоа
колку енергија во единица време низ единица
површина (осветленост) му е предадено на тоа
ткиво и за колку време.
Со други зборови, при третман на одредено
ткиво со одредена енергија, предизвиканите
ефекти се контролираат со димензиите на
површината врз која паѓа ласерската светлина
и времето на експозиција (изложување) на
ткивото на ласерската светлина.
Димензиите како и формата на озрачената
површина одговараат на димензиите и формата
на напречниот пресек на ласерскиот сноп.
Самиот ласерски сноп е дефиниран уште во
ласерскиот уред од страна на системот за
колимирање (бленда) или фокусирање.
Времетраењето на експозицијата на ткивото
се одредува и во зависност од режимот на
работа на ласерот, но и од начинот на
експозиција на ткивото. Ласерот може да
работи во континуиран и импулсен режим на
работа, а исто така и ткивото може да биде
експонирано континуирано или, пак,
импулсно.
БИОЛОШКИ ЕФЕКТИ ОД ЛАСЕРСКАТА СВЕТЛИНА И ПРИМЕНА
Како последица од апсорбираната ласерска
светлина, во биолошките ткива ќе се јават и
одредени ефекти. Ефектите, покрај од
енергијата на фотоните и од типот на ткивото,
зависат и од осветленоста и времето на
изложеност. Општо, тие може да се поделат во
5 групи и тоа: фотохемиски реакции,
фототермички интеракции, фотоаблација,
индуцирана фотоаблација и фотодеструкција.
Ако ласерот работи во континуиран режим
на работа, тој емитира светлина со константен
интензитет. Импулсното предавање на
енергијата на ткивото од ласерите кои работат
во континуиран режим на работа се постигнува
со помош на механичко отворање и затворање
на блендата, поставена на патот на
емитираната ласерска светлина. Обично
времето на траење на импулсите кај овој тип на
ласери е од неколку микросекунди (μs) или
милисекунди (ms).
Ласерите кои работат во импулсен режим,
својата енергија ја предаваат на ткивата
импулсно. Времетраењето на импулсот кај
ласерските уреди кои се применуваат во
медицината, може да е и од ред величина
наносекунди (1ns = 10-9s), па и до
фемптосекунди (1fs = 10-15 s). Со овие ласери
се овозможуваат кратки импулси на светлина
со голема осветленост.
Кај ласерите кои работат во импулсен
режим на работа, битен параметар е и
фреквенцијата (повторувањето) на импулсите,
бидејќи влијае врз вкупното време на
предавањето на енергијата во ткивото. Со
правилен избор на фреквенцијата на
предавање на ласерските импулси врз ткивото
се контролираат несаканите термички ефекти,
бидејќи во текот на времето меѓу два
последователни импулси ткивото се лади.
На слика 6.48. се прикажани графички
ефектите од ласерската светлина во зависност
од времетраењето на изложеноста на ласерска
светлина и испорачаната светлосна енергија на
единица површина во единица време
(осветленост), во W/cm2.
При осветленост на површината пониска од
100 W/cm2, се јавува загревање на ткивото. При
осветленост од 102 до 108 W/cm2 се
предизвикува испарување, а при високи
182
вредности од 109 до 1015 W/cm2 ткивото
поминува во состојба на плазма при што се
јавува многу висок градиент на притисокот кој
понатаму се пренесува во вид на механички
ударен бран. Ударните бранови се јавуваат при
експлозии и при движења со брзини на
светлината.
Интересно е тоа што (види графикон) сите 5
ефекти може да се постигнат ако предадената
енергија на зрачење низ единица површина е
во интервалот од 1 до 1000 Ј/cm2.
Сл. 6.48. Ефекти од ласерската светлина
Сепак, треба да се напомене дека соседните
видови на ефекти не може да се гледаат како
целосно одделни механизми. На пример,
температурата може да игра важна улога во
фотохемиските интеракции; индуцираната
аблацијата од плазма и фотодеструкцијата се
преклопуваат во одредени области; понатаму,
ултра кратките импулси, кои самите не
предизвикуваат термички промени во ткивата,
може да предизвикаат термичко оштетување на
ткивото кога се применуваат со висока
фреквенција на повторување (> 10 Hz).
Фотохемиски реакции
Фотохемиските реакции се метаболички
процеси кои се активираат со светлина со
низок интензитет. Ефектот се јавува кога
апсорбираната енергија од упадниот фотон е
доволно висока за да може молекулата да
премине во возбудена состојба, што
последователно предизвикува хемиски
реакции. Електроните со поголема енергија
полесно ги совладуваат силите што ги врзуваат
за атомското јадро. Таквите возбудени атоми
или молекули може лесно да реагираат со
околните молекули на ткивото, преку
размената или споделувањето на електроните.
За предизвикување на фотохемиски
реакции, се користат ласери кои емитираат
светлина во видливата област од спектарот на
електромагнетното зрачење, бидејќи таа не се
апсорбира во водата. Најчесто применувани се
гасните ласери: He-Ne (λ = 0,635 μm), родамин
(λ = 0,632 μm), полупроводничките диодни
ласери ((λ ∼ 0,7–0,9 μm) итн. Осветленоста е со
ниски вредности, обично 1 W/cm2, што се
постигнува со долго континуирано
изложување на ткивото (слика 6.48.). Така, со
ниската вредност на осветленоста се
постигнува занемарлив пораст на
температурата во ткивото, додека со долгото
време на изложеност се зголемува бројот на
апсорбирани фотони.
Фотохемиските реакции имаат важна улога
во фотодинамичката терапија, што е засновано
врз примена на фотосензитивни агенси
сочинети од молекули кои, кога ќе апсорбираат
светлина, создаваат силно реактивни
кислородни групи. При аплицирање на агенсот,
тој се акумулира првенствено во клетките кои
брзо се размножуваат, како на пример во
туморските клетки. Понатаму, со изложување
на акумулираниот агенс на ласерска светлина
со соодветната бранова должина, хемиските
реакции предизвикуваат уништување на
клетката на туморот. Втора примена на
фотохемиските реакции е во процесите на
биостимулација, како на пример при третмани
за заздравување на рани и при третмани на
инфламоторни болести, при што некои од нив
се користат и рутински.
Фототермички ефекти
Енергијата на светлосните фотони
апсорбирана од хромофорите (молекули што
апсорбираат светлина) внатре во ткивото се
преобразува во топлинска енергија преку
осцилациите на молекулите и нивните
меѓусебни судири. Топлинската енергија
понатаму предизвикува низа термички ефекти:
коагулација, испарување, па дури и
карбонизација (јагленисување) или топење.
За да се постигне термичкиот ефект, во
ткивото и на неговата површина, се користат
различни ласери кои емитираат светлина со
бранови должини, започнувајќи од видливиот
дел од спектарот (на пример аргонски ласер
λ = 514 nm кој се користи за коагулација на
ретината), одејќи кон блиската инфрацрвена
област (Nd: YAG λ = 1,06 μm се користи за
сечење и коагулација, Nd: YAG во импулсен
режим на работа λ = 1,06 μm, 1,44 μm се
користи за сечење или дупчење), па сѐ до
средната и далечната инфрацрвена област во
импулсен режим на работа
183
(CTH: YAG λ = 2,01 μm, Er: YSGG λ = 2,78 μm,
Er: YAG λ = 2,94 μm, и CO2 λ = 10,6 μm се
користат за сечење или дупчење на тврдите или
меките ткива, коски, итн.). Типичните
вредности на осветленоста на ткивата се во
интервал од 10 до 106 W/cm2 што се постигнува
со време од 1 μ s до 1 min.
Фотоаблација
Фотоаблацијата е процес кој се случува во
ткивото при апсорпија на светлосни фотони со
висока енергија (од УВ областа). Енергијата е
доволно голема за да се предизвика аблацијата
на ткивото за кратко време, пред да се пренесе
секоја топлина на околното ткиво.
Аблацијата е последица од квантните
премини на електроните од ниските кон
високите периферни енергетски нивоа на
атомите со што се предизвикува кинење на
молекулските врски и дисоцијација на
молекулите. Ова води до нагло зголемување на
волуменот на експонираното ткиво и аблација
(испарување на површината) на ткивото.
Отстранување ткиво како и термоеластична
експанзија на ткивото предизвикуваат
механички промени во ткивото. Во
медицината, за фотоаблација на ткивата,
покрај excimer ласерите кои емитираат
светлина од УВ областа, се користат и ласерите
кои емитираат видлива светлина (рубин
ласерот λ = 0,69 μm) и светлина од блиската
инфрацрвена област (Nd: YAG λ = 1,06 μm),
каде фотоаблацијата се постигнува со
предавање на енергијата во импулсен режим,
со кратко времетраење на импулсот и
соодветна густина на флуксот.
Типичните вредности на осветленоста на
ткивата при фотоаблација се во интервал од
107 до 1010 W/cm2, а времето на изложеност е
од ред на десетици наносекунди па до
десетици микросекунди.
Индуцирана фотоаблација од плазма
Индуцираната фотоаблација од плазма
предизвикува прецизно отстранување на
ткивото, без термичко или механичко
оштетување.
Електричното поле на ласерски сноп со
голем интензитет може да забрза слободен
електрон (оној што не е врзан за молекула).
Вака забрзаниот електрон има доволно голема
кинетичка енергија за да предизвика
јонизација на молекула при судир со неа. При
судир со молекулата, електронот предава дел
од својата енергија и продолжува да се движи
слободно низ средината заедно со
ослободениот електрон од јонизираната
молекула. Овие два електрони понатаму се
забрзуваат од електричното поле и ќе
предизвикаат нови јонизации уште на две
молекули. Така, во продолжение почнува
процесот на лавина – од два слободни
електрони настанале четири, од четири
шеснаесет итн. Поради процесот на лавина
нагло се зголемува бројот на слободните
електрони и јонизираните молекули, односно
средината преминала во состојба позната како
плазма. Состојбата на плазма ќе се одржува сѐ
додека јонизацијата е подоминантна во однос
на рекомбинацијата.
Бидејќи енергијата на слободните
електрони во плазмата може да ја има која било
вредност (транслаторната кинетичка енергија
на слободните електрони не е квантизирана;
квантизирана е само енергијата на врзаните
електрони), плазмата може да ги апсорбира
зрачењата независно од нивната енергија. Овој
ефект има клучна улога во медицинската
примена на ласерите, на пример во
офталмолошката микрохирургија за третирање
на секундарната катаракта и за капсулотомија
на очната леќа што е последица од хирургијата
на примарната катаракта.
Индуцираната аблација од плазмата не се
јавува само во пигментирано ткиво, туку се
јавува и во транспарентните средини, како
резултат на зголемениот коефициент на
апсорпција предизвикан од индуцираната
плазма. За индуцираната аблација од плазмата
потребна е осветленост во интервал од 1011 до
1013 W/cm2 и време на траење на ласерскиот
импулс од 100 fs (10-15s) до 100 ps (10-12s).
Фотодеструкција
Покрај индуцираната фотоаблација,
последица од плазматската состојба на ткивото
при осветлености во интервал од
1011 до 1016 W/cm2 и време на траење на
ласерскиот импулс од 100 fs (10-15s) до 100 ns
(10-9 s) може да биде фотодeструкцијата. Во
овој процес, покрај тоа што ткивото преминува
во состојба на плазма, се јавуваат и механички
ударни бранови со висок интензитет кои
предизвикуваат и механички ефекти. Оттука и
главната примена на фотодеструкцијата е во
литотрипсијата.
За индуцираната аблација и
фотодеструкцијата се користат ласери со
висока моќност, односно ласери кои може да
генерираат многу висока осветленост со кратко
време на траење. Во литотрипсијата најчесто
се користи Ho:YAG ласерот.
184
 VI. Примери за самостојна проверка на знаењето
П. 75. Во вакуум, радио, оптичките и
рендгенските бранови имаат иста:
а) бранова должина; б) фреквенција;
в) брзина; г) енергија.
П. 76. Примената на ИЦ зрачење во
медицинските тераписки процедури се должи
на:
а) термичкиот ефект; б) интерференцијата;
в) Доплеровиот ефект; г) високата енергија.
П. 77. Медицинската примена на целосното
внатрешно одбивање на светлината е во:
а) флуоресценцијата; б) спектроскопијата;
в) ендоскопијата; г) микроскопијата.
П. 78. Во офталмологијата, корективните
леќи со поголем индекс на прекршување се со:
а) поголема дебелина и понизок број на Аббе;
б) помала дебелина и понизок број на Аббе;
в) помала дебелина и повисок број на Аббе;
г) поголема дебелина и повисок број на Аббе.
П. 79. Брановата должина на ласерската
светлина од He-Ne ласерот е 633 nm во воздух,
а 474 nm во очната водичка. Користејќи ги овие
податоци, може да се пресмета индексот на
прекршување на очната водичка како и
брзината и фреквенцијата на ласерската
светлина низ неа и тие изнесуваат:
а) n=1,34; v=2,25 108 m/s; f=4,74 1014 Hz.
б) n=1,34; v=2,25 103 m/s; f=4,74 1014 Hz.
в) n=1,34; v=2,25 108 m/s; f=4,74 107 Hz.
П. 80. Најголема оптичка јачина во
оптичкиот систем на окото има:
а) рожница; в) очна водичка;
б) очна леќа; г) стаклесто тело.
П. 81. Окото гледа најјасен лик кога тој е
формиран:
а) во рожницата; б) зад ретината;
в) во периферниот дел на ретината;
г) стаклесто тело; д) во централната јамичка.
П. 82. Кога кратковидо око гледа во далечен
предмет преку очила, формираниот лик од
очилата треба да биде:
а) на 25 cm од окото;
б) во далечната точка на окото;
в) во блиската точка на окото;
г) во ретината на окото.
П. 83. Ако растојанието од леќата на окото
до ретината е пократко отколку кај нормалното
око, тогаш окото не ги гледа јасно предметите
што се:
а) во близина; в) шарени;
б) далеку; г) брзо се движат.
П. 84. Ликот формиран во ретината во однос
на предметот што се гледа е:
а) превртен; в) искосен;
б) исправен; г) зголемен.
П. 85. Причина поради која не се направени
микроскопи кои со осветлување на примерокот
со бела светлина би дале зголемена слика за
3000  е:
а) Леќите не може да се направат доволно
големи;
б) Леќите не може да се направат доволно
мали;
в) Леќите не може да се направат со доволно
кратки фокусни растојанија;
г) Дифракцијата е таа што го ограничува
зголемувањето да биде за неколку пати помало
од тоа.
П. 86. Разделната моќ на микроскопот е
најголема кога предмет што се набљудува е
осветлен со:
а) ултравиолетова светлина;
б) инфрацрвена светлина;
в) видлива светлина; (г) радиобранови.
П. 87. Направи разлика меѓу акомодација и
адаптација на окото.
П. 88. Направи разлика меѓу спектралната
сензитивност на фоторецепторните клетки во
услови на дневно и ноќно гледање.
П. 89. Резимирај ги факторите кои влијаат
врз видната острина.
П. 90. Објасни ги начините на корекција на
оптичките недостатоци на очите.
П. 91. Објасни ги механизмите на
интеракција на ласерската светлина со
биолошките ткива.
П. 92. Објасни ги медицинските процедури
со ласерска светлина.
П. 93. Објасни зошто интензитетите на
светлина се разликуваат при премин низ
средини со нормална и инверзна населеност.
П. 94. Објасни ја улогата на резонантната
празнина во ласерот.
П. 95. Објасни ги механизмите на
интеракција на ласерската светлина со
биолошките ткива.
П. 96. Објасни ги медицинските процедури со
ласерска светлина.
185
 7 ЈОНИЗИРАЧКИ ЗРАЧЕЊА

Јонизирачкото зрачење е форма на енергија која се

пренесува низ просторот предизвикувајќи јонизација на
7.1. Нуклеарно зрачење материјата низ која поминува. Енергијата се пренесува во
вид на честички (честично зрачење) или во вид на
7.2. Нуклеарна медицина електромагнетни бранови (фотонско зрачење).
7.3. Рендген дијагностика Денес, современата медицинска дијагностика и терапија
7.4. Радиотерапија не може да се замислат без процедурите во кои се применува
јонизирачкото зрачење.
Јонизирачкото зрачење се применува во три области од
медицината и сите тие се предмет на дискусија во наредните
поглавја.
Дијагностичките и тераписките процедури во
нуклеарната медицина се спроведуваат со отворени извори
на зрачење кои во зависност од процедурата емитираат
фотонско или честично зрачење.
Радиологијата е дијагностичка област од медицината која
овозможува дијагностичка информација со примена на
рендгенско зрачење.
Радиотерапијата е тераписки метод со фотонско или со
честично зрачење.

186
7.1. НУКЛЕАРНО ЗРАЧЕЊЕ
Зрачењето кое потекнува од јадрото на атомот се нарекува нуклеарно зрачење. Нуклеарно
зрачење емитираат нестабилните јадра на атомите наречени радионуклиди или радиоизотопи.
Според потеклото, радиоизотопите може да бидат природни или вештачки. Природните се
присутни во животната средина уште од формирањето на Земјата па сè до ден денес.
Радиоизотопите може да се создадат по вештачки пат, во нуклеарен реактор или со циклотрон.
Во современата медицина се применуваат вештачките радионуклиди.

ВИДОВИ НУКЛЕАРНИ ЗРАЧЕЊА

Во претходното поглавје беше споменато
дека поради постоењето на привлечната
Кулонова сила меѓу јадрото и електроните,
електроните се врзани во просторот околу
јадрото на атомот. Електроните, во зависност
од нивната енергија, се наоѓаат во одредени
дискретни меѓусебно оддалечени енергетски
состојби (нивоа). Со промена на енергијата на
електроните тие прават квантни премини од
едно на друго енергетско ниво. Нешто слично
се случува и во јадрото на атомот, само што
енергетските нивоа во јадрото се меѓусебно
пооддалечени, бидејќи нуклеарните сили се
многу појаки од електричните.
Кога два атоми ќе се доближат, нивните
електронски обвивки делумно се
препокриваат, така што електроните на секој од
атомите заземаат одреден простор во
околината на јадрата на двата атоми. Поради
просторната изолираност на јадрото и поради
оддалеченоста на енергетските нивоа во него,
промените во електронската обвивка не влијаат
врз јадрата. Поточно, јадрата влијаат врз
промените во електронската обвивка, но при
тоа самите не се менуваат. Ова важи за
повеќето од јадрата на атомите во природата,
но постојат исклучоци, а тие се предмет на
дискусија во ова поглавје.
Изотопи и радиоизотопи
Јадрото на атомот е составено од неутрони
и протони, наречени со заедничкото име
нуклеони.
Бројот на протони во атомското јадро го
претставува атомскиот број на елементот кој
се бележи со Z. Атомскиот број е редниот број
на елементот во периодниот систем на
елементи. Ако на бројот на неутрони во
јадрото N му се додаде атомскиот број Z, ќе се
добие масениот број на елементот, кој се
изразува како: A = Z + N. Едноставното
(симболичното) претставување на јадрата на
елементите (нуклидите) го подразбира
хемискиот симбол пред кој, како индекс горе
лево, е назначен масениот број, а како индекс
долу лево е даден атомскиот број. На пример,
натриумот кој има 11 протони и 12 неутрони
има вкупно 23 нуклеони, па се означува: 23
11 Na12
или поедноставно: 23 Na . Атомските јадра со
ист атомски број Z, но со различни масени
броеви А, се наречени изотопи.
Изотопите на еден елемент имаат исти
хемиски особини, бидејќи не им се разликуваат
електронските обвивки што ги одредуваат.
Изотопите меѓусебно се разликуваат според
состојбата на нивните јадра, па може да се
стабилни и нестабилни. Изотопите кај кои
јадрата трпат одредени трансформации
(структурни или енергетски) претставуваат
нестабилни јадра и се нарекуваат
радиоизотопи.
Нуклеарни трансформации
Во јадрото владеат привлечни нуклеарни
сили меѓу нуклеоните и одбивни електрични
сили меѓу протоните.
Јаките нуклеарни привлечни сили имаат
краток домет на дејство и се поинтензивни од
електромагнетните и гравитационите сили на
вака кратки растојанија од неколку
фемтометри. Според дејството, тие
доминираат над одбивната електрична сила
само меѓу соседните протони во јадрото,
додека, пак, далечните протони заемно
дејствуваат само преку одбивната електрична
сила. Од друга страна, пак,
електронеутралните неутрони заемно си
дејствуваат меѓусебно, а и со протоните само
со привлечни нуклеарни сили. Поради ова,
стабилноста на јадрата зависи од односот на
бројот на неутрони и бројот на протони во
него.
За да биде некое јадро стабилно, вкупниот
број на неутрони (N) треба да биде еднаков на
вкупниот број протони (Z) за лесните
елементи, но во случај кај потешките елементи
има значителна девијација од линијата на
стабилност (вишок на неутрони).
Наједноставен начин за проучување на

187
нестабилните јадра е со споредба со
стабилните. На слика 7.1. е прикажана
зависноста на N и Z.
Јадрата кај кои односот помеѓу бројот на
неутроните и протоните (N/Z) се во близина на
линијата на стабилност се стабилни јадра. Кај
лесните стабилни јадра N/Z ≈1, што значи дека
бројот на протони и неутрони е еднаков. Со
зголемување на Z се зголемува и односот N/Z,
па кај стабилните тешки јадра тој се
приближува кон вредноста 1,5.
Сл. 7.1. Линија на стабилност
Јадрата кај кои вредностите на N/Z се
наоѓаат од левата страна на линијата на
стабилност имаат повеќе неутрони отколку
протони и се добиваат во нуклеарен реактор,
додека, пак, јадрата кои се наоѓаат од десната
страна имаат помалку неутрони и се добиваат
со циклотрон. Колку што вредностите на N/Z се
подалеку од линијата на стабилност, толку тие
јадра се понестабилни.
Тенденцијата на радионуклидите е
стабилната состојба, поради што тие трпат
одредени нуклеарни трансформации. Во текот
на нуклеарните трансформации во јадрото
може да се промени бројот на нуклеоните,
проследено со промена на енергијата или, пак,
да настане само прераспределба на нуклеоните
проследена со промена на енергијата:
изомерна транзиција. Процесите се познати
како нуклеарно распаѓање
Како резултат на нуклеарното распаѓање од
јадрото се емитираат електромагнетни бранови
(фотони) и/или честички (алфа, бета...).
Изомерна транзиција – гама зрачење
Енергијата на јадрото е дефинирана од
енергијата на нуклеоните кои го сочинуваат.
Радионуклидите кои имаат вишок енергија па
се во возбудена состојба се познати како
изомери. Изомерната состојба на
радионуклидот може да трае од неколку пико
секунди па до неколку години. Во случај кога
времето на изомерната состојба на
радионуклидот е многу долго, за него се вели
дека е во метастабилна состојба (m).
Процесот на преминот на радионуклидот од
изомерна (возбудена) кон основна состојба се
нарекува изомерна транзиција.
Во текот на изомерната транзиција,
протоните и неутроните во јадрото само се
реорганизираат меѓусебно за да ја постигнат
состојбата на најмала можна енергија:
A
Z → AZ X +  , (7-1)
X* ⎯⎯
при што вишокот на енергија се емитира во вид
на електромагнетни бранови (фотони) од гама
областа од спектарот на електромагнетното
зрачење, познато како гама зрачење.
Ѕвездичката покрај симболот на јадрото во 7-1
означува дека јадрото е во возбудена состојба.
Енергијата на емитираните гама фотони е
дискретна и е еднаква на разликата меѓу
енергетските состојби на јадрото.
Изомерниот премин може да биде директен
од возбудена во основна состојба или, пак, да
се одвива во неколку чекори преку одредени
посредни енергетски состојби. Пример за
индиректен изомерен премин е кај 99m Tc, кој е
најчесто употребуваниот радиоизотоп во
нуклеарната медицина. Неговиот енергетски
дијаграм е претставен на сликата 7.2.
Сл. 7.2. Изомерна транзиција на најчесто
употребуваниот радиоизотоп 99m Tc во нуклеарната
медицина
Понекогаш, емитираната енергија од
јадрото наместо да се емитира од атомот како γ
фотон, таа може да се предаде на некој од
орбиталните електрони. Процесот е познат
како интерна конверзија (слика 7.3.).
Емитираната енергија од јадрото, во
процесот на интерна конверзија, најчесто
поради својата близина се предава на
188
електроните од К слојот од истиот атом, што не
значи дека и преостанатите слоеви не се
подложни на овој процес. Енергијата е доволно
голема (поголема од енергијата на врзување на
електронот) за да го избие електронот од К
слојот. Избиениот електрон, познат под името
конвертиран електрон, има дискретна
енергија, а неговата кинетичка енергија е
еднаква на разликата Еϒ-ЕB, каде Еϒ е
енергијата на гама фотонот, а ЕB е енергија на
врзување на електронот.
Сл. 7.3. Процес на интерна конверзија
Испразнетото место од избиениот електрон
во К слојот се пополнува со електроните од
повисоките енергетски слоеви. Кога електрон
од L слојот ја пополнува празнината во К
слојот, разликата во енергиите помеѓу К и L
слоевите ќе се емитира во вид на
карактеристично рендгенско зрачење.
Вториот можен случај е кога на празното место
во К слојот ќе премине електрон од некој од
погорните слоеви, на пример од L слојот.
Разликата на енергиите помеѓу овие два слоја
наместо да се емитира во вид на
карактеристично рендгенско зрачење, ќе се
предаде на еден од преостанатите електрони во
L слојот, поради што ќе биде избиен од атомот.
Овој електрон е познат под името електрон на
Оже, а самиот процес е процес на Оже.
Процесот на Оже обично се јавува кај
полесните елементи (Z < 24), а
карактеристичното рендгенско зрачење кај
потешките (Z > 45).
Алфа радиоактивно распаѓање - алфа
зрачење
Алфа распаѓањето се јавува, главно, кај
тешките јадра со масен број поголем од 140,
како што се јадрата на ураниумот, ториумот,
плутониумот и така натаму. Најлесното јадро
што се распаѓа преку алфа распадот е јадрото
на 8Be. Равенката на алфа распаѓањето е:

X ⎯⎯ Z-2Y + 2 
→ A-4 (7-2)
A 4
Z
каде што јадрото
A
X , е јадро-претходник, а
Z
A-4
резултантното јадро Z-2Y е познато како
распаден продукт од алфа распаѓањето.
Самата алфа честичка 2  е составена од
4
два протони и два неутрони со висока енергија
на врската од 7,1 MeV. Тоа значи дека при алфа
распаѓањето настанува преобразување на
првобитното јадро во јадро на нов елемент:
поместен за две места во лево во периодниот
систем (атомскиот број е намален за два) и
атомската маса е намалена за 4.
Распадниот продукт добиен при ова
распаѓање е најчесто или во возбудена состојба
или, пак, и самиот е нестабилен. Во првиот
случај новодобиеното јадро ќе емитира гама
фотони, додека, пак, во вториот случај новото
јадро ќе продолжи да се распаѓа, проследено со
емисија на α и β честички.
Бета радиоактивно распаѓање - бета
зрачење
Бета распаѓањето се среќава кај
радионуклидите од сите делови на периодниот
систем, тргнувајќи од водородот па сè до
трансураниумските елементи.
Кога едно јадро трпи бета распаѓање, тогаш
распаднатиот продукт e со променета
структура и енергија. Постојат три вида на
бета распаѓање и тоа: β-, β+ и електронски
зафат.
Во случај кога неутрон се трансформира во
протон, а се емитираат електрон и
антинеутрино  , тогаш станува збор за β-
распаѓање. Емитираната β- честичка,
всушност, претставува електрон и единствена
разлика со орбиталните електрони е тоа дека β-
честичката потекнува од јадрото, а електронот
од атомската обвивка.
При β- распаѓањето еден неутрон се
преобразува во протон и електрон,
( n → p+ + e− + ), па новонастанатото јадро
има ист масен број, но атомскиот број му е
зголемен за 1, што може да се запише со помош
на реакцијата:
 −
A
Z X ⎯⎯ → Z+1
AY + 0
−1  + (7-3)
+
β активните јадра се распаѓаат на таков
начин што протонот се трансформира во
неутрон и се емитираат β+ честичка (позитрон)
и неутрино ν. При β+ распаѓањето еден протон
189
се преобразува во неутрон и позитрон сликата 7.4. каде β- распаѓањето е прикажано
( p → n + e+ + ) , па новонастанатото јадро има со стрелките од лево кон десно – од
претходникот до распадниот продукт. Во
ист масен број, додека, пак, атомскиот број е
согласност со сликата, 90,4 проценти од
намален за 1, што може да се запише како:
вкупното распаѓање на 131I е преку емисија на
 +
A
Z X ⎯⎯ → Z-1
AY + 0
+1  + (7-4) гама зрачење со енергија од 364 KeV. Бидејќи
крајниот резултат е зголемен атомски број и
Услов за да настане емисија на β+ честичка,
односно за да настане β+ распаѓањето, е намалена вкупна енергија, трансформацијата е
разликата во енергијата на радионуклидот и прикажана со стрелка надолу и закосена
распадниот продукт да биде поголема од 1,02 надесно.
MeV.
Специјален случај на β+ распаѓањето е
електронскиот зафат (ЕЗ). Кај овие јадра
електрон од електронскиот слој, обично од К
слојот, е зафатен од протон од јадрото и како
последица од тоа се трансформира во неутрон
n и се емитува неутрино: p + e− → n + . При
ЕЗ, новонастанатото јадро има ист масен број,
додека, пак, атомскиот број е намален за 1, што
може да се запише како:
+
A X + e− ⎯⎯ A Y +
→ Z-1 (7-5)
Z

ЕЗ настанува и кај јадра кои имаат енергија Сл. 7.4. Шема на распаѓање на радиоизотопот 131I
помала од 1,02 MeV, а во случаи кога (β- распаѓање) што се користи во нуклеарната
енергијата е поголема од 1,02 MeV, може да медицина
настанат и двата процеси на β+ распаѓањето и
ЕЗ заедно. Шемата на распаѓање на 111In е прикажана
Постои аналогија на ЕЗ со внатрешната на сликата 7.5. каде што ЕЗ е претставен со
конверзија. Создадената празнина на местото стрелка од десно на лево.
на зафатениот електрон се пополнува со
електрон од погорните слоеви. Разликата на
енергиите помеѓу слоевите се емитира во вид
на карактеристично рендгенско зрачење на
распадниот продукт или, пак, со емисија на
електроните на Оже.
За разлика од изомерната транзиција што се
претставуваше со дијаграмот на енергии,
процесот на нуклеарното распаѓање се
претставува со опаѓачки шеми на распад. Во
нив е претставена зависноста меѓу енергијата
(вертикална оска) и Z (хоризонтална оска). Сл. 7.5. Шема на распаѓање на радиоизотопот 111In
Типична шема на распад на 131I е прикажана на (ЕЗ) кој се користи во нуклеарната медицина

АКТИВНОСТ И ПЕРИОД НА ПОЛУРАСПАЃАЊЕ

Радиоактивното распаѓање е статистички број на радиоактивни јадра во дадениот

спонтан процес, што значи дека не може да се
знае кое од јадрата на атомите од одредена
група ќе се распадне во даден момент од
времето. За да се добие брзината на распаѓање
на даден радионуклид, во пресметките се
вклучува средниот број на радионуклиди кои
се распаѓаат во даден момент од времето.
Брзината на распаѓање на еден радионуклид
претставува број на распаѓања во единица
време ΔN/Δt и е пропорционален на вкупниот
момент. Математички тоа се искажува со:
N
− = N (7-6)
t
каде со N е означен бројот на радиоактивни
јадра во даден момент, а λ е константа на
радиоактивното распаѓање на дадениот
радионуклид. Константата λ е карактеристика
на нуклеарните особини за секој радионуклид,
не зависи од надворешните влијанија и се

190
изразува во единиците за време. Знакот минус
во равенката 7-6 покажува дека бројот на
нераспаднатите радиоактивни јадра со текот на
времето се намалува. Од равенката, исто така,
се забележува дека само мал дел од
радионуклидот се распаѓа во малиот
временски интервал Δt. Брзината на распаѓање
ΔN/Δt е позната како радиоактивност на даден
радионуклид, или едноставно активност и се
бележи со A.
Активноста на радиоактивна супстанција
која содржи голем број на идентични
радиоактивни атоми го претставува вкупниот
број на распаѓања во единица време и е
дефинирана како производ помеѓу N и λ. Така,
равенката 7-6, изразена преку активноста (А),
ќе биде:
A = N (7-7)
Единица за активност, во SI, е бекерел (Bq),
но во медицинската пракса сè уште се користи
и старата единица кири (Ci). По дефиниција
1 Ci претставува 3,7 1010 распаѓања во секунда,
додека, пак, 1 Bq е 1 распаѓање во секунда.
Врската помеѓу овие две единици е:
1 Ci = 3,7 1010 Bq = 37 GBq,
1 Bq = 27,03 10-12 Ci = 27,03 pCi.
Решението на диференцијалната равенка (7-
6) e:
Nt = N 0 e −  t (7-8)
каде No и Nt се бројот на јадрата во момент на
времето t = 0 и момент на времето t, соодветно.
Равенката 7-8 го претставува законот за
радиоактивно распаѓање според кој
радионуклидите се распаѓаат по
експоненцијално опаѓачка функција во текот
на времето.
Ако двете страни од 7-8 се помножат со
константата за радиоактивно распаѓање, тогаш
законот за радиоактивно распаѓање ќе биде
изразен преку активноста на следниот начин:
At = A0  e−t (7-9)
Секој радионуклид, покрај со константата
на радиоактивното распаѓање, се
карактеризира и со период на полураспаѓање
(T1/2). Период на полураспаѓање (T1/2) е времето
потребно за половина од јадрата на даден
радионуклид да се распаднат. Или, може да се
каже, Т1/2 е времето потребно активноста на
радионуклидот да се намали на половина:
Аt / A0 = 1/ 2 = e−T1/ 2 .
8 ln 1-ln2=-λT½ → T½=ln2/λ= 0,693/λ
Со понатамошно логаритмирање на изразот
се добива врската помеѓу константата на
радиоактивно распаѓање и периодот на
полураспаѓање:8
0,693
T1/2 = (7-10)

Секој радионуклид се распаѓа
експоненцијално со дефиниран период на
полураспаѓање T1/2. кој е карактеристика на
радионуклидот и затоа е наречен физички
период на полураспаѓање Tf (T1/2).
Во случај кога еден радионуклид ќе се внесе
во жив организам, тогаш тој ќе се отстранува
по пат на физиолошките процеси. Времето што
е потребно за да се исфрли од организмот
половина од радионуклидот преку
физиолошките процеси се нарекува биолошко
време на полураспаѓање Tb со соодветната
биолошка константа на полураспаѓање λb
(λb = 0,693/Tb).
Сл. 7.6. Експоненцијална функција на
зависноста на активноста од времето
Доколку радионуклид се внесе во телото на
човекот, намалувањето на активноста се одвива
преку двата процеси: преку физичкото
распаѓање на радионуклидот и преку неговата
физиолошка елиминација. Така, ефективната
брзина на елиминација на радиоактивноста од
организмот ќе биде еднаква на:
eff =  f + b (7-11)
Од 7-10 следува дека:
1 1 1
= + (7-12)
Teff T f Tb
Од равенката 7-12 произлегува дека
ефективното време е секогаш пократко во
однос на физичкото и биолошкото време на
полураспаѓање. На пример, физичкиот период
на полураспаѓање на 99mTc е 0,25 дена,
биолошкиот е 1 ден, па ефективниот ќе биде
191
0,2 дена. За 131 I, Тf = 8 дена, Tb = 138 дена и
Тeff = 7,6 дена. Во согласност со пресметките,
при апликација на 99mTc или 131 I, со одредена
активност во текот на некоја дијагностичка
процедура, по 0,2 дена или 7,6 дена,
радиоактивноста во телото на пациентот ќе
ПРЕМИН НА ЈОНИЗИРАЧКОТО ЗРАЧЕЊЕ НИЗ МАТЕРИЈАТА
Различните видови зрачење кои се
емитираат при нуклеарните трансформации се
примери на јонизирачко зрачење. Самиот
процес на јонизација е процес на отстранување
на еден електрон од неутралниот атом при што
настанува наелектризиран јон. Тоа значи дека
при премин на јонизирачкото зрачењето низ
дадена средина неговата енергија е доволно
високa за да предизвика јонизација во таа
средина.
Наелектризираните честички, како што се
алфа и бета честичките, се претставници на
директното јонизирачко зрачење, додека
фотоните се познати како индиректно
јонизирачко зрачење. Кај индиректно
јонизирачко зрачење јонизацијата се одвива во
два чекори – првиот чекор е избивање на
наелектризирана честичка од атомот
(електрон) кој понатаму врши директна
јонизација.
Кога јонизирачкото зрачење поминува низ
материјата, ја губи својата енергија, а на крајот
таа енергија е целосно или делумно
апсорбирана. Процесите кои се вклучени во
загубите на енергии се различни за директното
и индиректното јонизирачко зрачење.
Интеракција на алфа и бета зрачењето со
материјалната средина
Наелектризираните честички (како што се
алфа и бета честичките) при премин низ
материјална средина ја губат својата енергија.
Загубата на енергија се остварува преку судири
со атомите и молекулите на средината низ која
минуваат, со што предизвикуваат екситација
или јонизација на средината. Овој начин на
заемно дејство се нарекува судир, иако нема
судир меѓу честичките во механичка смисла на
зборот, туку „судири“ меѓу електрични
полиња, создадени во нивната околина.
Алфа честичката има маса околу 7300 пати
поголема од масата на електронот, поради што
губи само мал дел од својата енергија при секој
судир. Поради релативно големата маса таа
нема да го менува правецот на движење по
судирот со лесните електрони од средината.
Промени во правецот на движење може да се
биде намалена на половина. Кога ќе дојде до
целосна елиминација на радиоизотопот од
телото, зависи од типот на радиоизотопот, но
ориентационо тоа се случува кога ќе изминат
≈10 Тeff.
случат при судир со некое тешко јадро. Но, овој
тип на судири е многу редок, бидејќи
волуменот на јадрото е многу помал во однос
на волуменот на целиот атом. Поради тоа,
траекторијата на алфа честичките кога се
движат низ материјата е права линија (слика
7.7. б), а дометот е добро дефиниран и краток
(од редот на величина од неколку cm во
воздух). Дометот на наелектризираната
честичка ја изразува нејзината продорна
способност, односно тоа е растојание меѓу
почетната и крајната положба на честичката во
материјалната средина.
Сл. 7.7. Траекторијата на електронот е цик-цак
линија (а); Траекторијата на алфа честичката е
права линија (б)
Лесните, наелектризирани честички
(електрони или позитрони) по судирот со
електроните на атомите од материјалната
средина го менуваат правецот на движење.
Како резултат на ова, траекторијата на лесните
честички не е права, туку цик-цак линија
(слика 7.7. а). Поради малите димензии и
големата брзина може да се случи електронот
да помине неколку атоми без загуби на
енергијата или, пак, да загуби (предаде) само
мал дел од својата енергија. Затоа, електроните
имаат поголема продорна способност (поголем
домет), односно способност да навлезат
подлабоко во материјата во однос на алфа
честичките. За алфа и бета честичките, но и за
забавените електрони кои се користат во
медицината, процесите на јонизација и
екситација се основните механизми за
предавање на енергија на биолошките ткива.
При интеракција на електроните со
Кулоновото поле на атомското јадро од
192
средината се создава закочно
(bremsstrahlung) зрачење. Ова е процес при
кој енергијата на електронот се преобразува во
фотони. Овие загуби се јавуваат само при
интеракции во материјални средини со висок
атомски број и не се случуваат во биолошките
ткива. Пример за ова е закочното рендгенско
зрачење што се добива во рендгенската цевка,
за што ќе стане збор во поглавје 7.3.1.
Наелектризираните честички стапуваат во
голем број заемни дејства со средината низ која
минуваат поради што постепено им се
намалува и нивната кинетичка енергија. Овој
процес трае сè додека кинетичката енергија не
дојде до вредност која соодветствува на
енергијата на топлинското движење (под
0,1 еV). На пример, во таков случај слободниот
електрон ќе се припои кон блискиот атом и ќе
се образува негативен јон.
Посебен случај се заемните дејства на
позитроните со материјата, односно процесот
на анихилација. Во случајот на анихилација,
кога позитронот ќе ја загуби целата своја
енергија поради заемно дејство со материјата
преку екситации и јонизации, тој ќе се
рекомбинира со електрон од материјата, а
нивните маси ќе се трансформираат во
енергија која ќе се емитира во вид на два гама
фотони во спротивни насоки, секој со енергија
од 511 keV.
Сл. 7.8. Бројот на создадени јонски парови од
алфа честичките е максимален на крајот од
патеката
Поради краткиот домет на алфа честичките
тие својата енергија ја предаваат на
материјалната средина на многу пократки
растојанија отколку што е случај со
електроните. Поради тоа, бројот на создадени
јонски парови на единица должина
(специфична јонизација) во материјалната
средина, ќе биде многу поголем при премин на
алфа отколку при премин на бета честичките.
Со намалување на енергијата на алфа и бета
честичките се намалува и нивната брзина,
поради што стапуваат во интеракции со многу
поголем број на електрони од околината и
создаваат поголем број на јонизации. Така,
специфичната јонизација е максимална пред
целосно да се запрат (слика 7.8.).
Интеракција на фотоните со материјалната
средина
Кога гама или X фотоните минуваат низ
даден апсорбер, тие стапуваат во заемно
дејство со орбиталните електрони или, пак, со
јадрото од атомите на околината, при што доаѓа
до загуба на нивната енергија. Исто како кај
наелектризираните честички, тие може да ја
изгубат целосно или делумно својата енергија.
Специфичната јонизација на гама фотоните е
за 10 до 100 пати помала од јонизацијата што
би ја предизвикал електрон со истата енергија.
Поради малата бранова должина, преминот на
гама и Х зрачењето низ апсорберот не може да
се квантификува со дометот затоа што се
потребни многу големи растојанија за да ја
изгубат тие целосно својата енергија. Затоа,
фотонското (електромагнетното) зрачење е
познато како зрачење со голема продорна
способност.
За фотоните (X, гама зрачењето) постојат
три главни начини на заемно дејство со
материјата кои се релевантни за медицинската
дијагностика и терапија со јонизирачко
зрачење: фотоелектричниот ефект,
Комптоновото расејување и процесот на
создавање на електрон-позитрон парови. Во
текот на овие три процеси се ослободуваат
електрони или позитрони со доволно висока
енергија за да вршат понатаму директна
јонизација.
Фотоелектричниот ефект (ФЕ) е заемно
дејство со кое упадниот фотон им ја предава
целата своја енергија на цврсто врзаните
орбитални електрони од внатрешните
електронски лушпи. Избиениот електрон
(познат под името фотоелектрон) ќе го
напушти атомот со кинетичка енергија која е
еднаква на разликата помеѓу енергијата на
фотонот и енергијата на врзување на
електронот. Понатаму, фотоелектроните ја
губат својата енергија преку јонизација и
екситација при заемно дејство со орбиталните
електрони или преку закочно зрачење при
заемно дејство со јадрата во апсорберот, за што
беше говорено претходно.
На местото на избиениот електрон е
создадено испразнето место (празнина) кое ќе
се пополни со електрон од погорните
електронски слоеви, што понатаму може да е
проследено со емисија на карактеристично Х
193
зрачење или, пак, со емисија на електрони
(слика 7.9.), на ист начин како во интерната
конверзија и електронскиот зафат.
Фотоелектричниот ефект е доминантен при
заемно дејство на фотони со ниски енергии со
апсорбер со големо Z. Со пораст на енергијата
на упадниот фотон, за одреден апсорбер (при
Z = const) опаѓа веројатноста за
фотоелектричниот ефект. Веројатноста за
појава на фотоелектричниот ефект се изразува
преку линеарниот (или масениот µФЕ/ρ)
коефициент на атенуација и зависи
правопропорционално од атомскиот број на
апсорберот. Зависноста може да се запише:
τ = µФЕ ~ Z4/E3 или τ/ρ = µФЕ/ρ ~ Z4/E3. На
пример, околу 5 % од фотоните со енергија 0,15
МеV ќе стапат во заемно дејство преку ФЕ со
апсорберот од алуминиум (Z = 13), а ист толкав
процент на фотони со Е = 4,7 МеV ќе стапат во
интеракција преку ФЕ со олово (Z = 82).
Сл. 7.9. Фотоелектричен ефект
Кај Комптоновото расејување (КР) или
Комптоновиот ефект, упадните фотони заемно
дејствуваат со слободни електрони од
апсорберот. Како „слободни“ се сметаат слабо
врзаните електрони од далечните слоеви на
атомите. Во судирот меѓу упадниот фотон и
слабо врзаниот електрон во атомот од
средината, упадниот фотон се расејува. Во
текот на расејувањето, тој губи дел од својата
енергија која ја предал на електронот кој потоа
го напушта атомот. Овој електрон е познат како
Комптонов електрон. Значи, како резултат на
ова заемно дејство се емитираат и расеани
фотони и Комптонови електрони (слика 7.10.).
Расеаните фотони се со помала енергија и
променет правец на движење во однос на
упадниот фотон. Тие, понатаму, повторно може
да стапат во заемно дејство, или преку ФЕ или,
пак, преку КР. Комптоновиот електрон може да
предизвика јонизација или екситација на
околните атоми, како што беше дискутирано
порано.
Сл. 7.10: Комптоново расејување
Комптоновото расејување зависи
пропорционално од атомскиот број (Z) на
апсорберот. Ова се однесува за линеарниот
коефициент на атенуација, додека, пак,
масениот коефициент на атенуација е
независен од Z поради заемното дејство на
упадниот фотон со слободен електрон. За
фотоните со енергии над 0,5 MeV тој е секогаш
обратнопропорционален од Е, така што опаѓа
линеарно со пораст на енергијата: σ = µКР ~ Z/E
или σ/ρ =µКР/ρ ~ 1/E. Комптоновото расејување
е најдоминантниот процес во подрачјето на
енергии: од 0,1 до 10 MeV, во зависност од Z на
апсорберот.
Создавањето на парови (СП) е процес на
интеракција кој се јавува само ако упадниот
фотон има многу висока енергија (≥ 1022 keV).
Кога фотон ќе се најде во областа околу
јадрото, тој исчезнува и неговата енергија се
преобразува во електрон-позитрон пар. Збирот
на енергиите на мирување на електрон-
позитрон парот е еквивалентен на енергијата
од 1022 keV (2mec2 = 2·511 keV = 1022 keV), па
затоа ова заемно дејство е ограничено само на
фотоните чии енергии се еднакви или
надминуваат 1022 keV. Позитроните креирани
во овој процес се анихилираат со електроните
од апсорберот. Резултат од анихилацијата на
позитрон-електрон парот е тоа што се
создаваат и се емитираат два фотони во
спротивни насоки, секој со енергија од 511 keV
(слика 7.11.).
Веројатноста за одвивање на процесот на
создавање на парови која е изразена преку
линеарниот коефициент на атенуација (κ = µСП)
зависи правопропорционално од Z2 на
апсорберот κ = µСП ~ Z2 или κ/ρ = µСП/ρ ~ Z2 и
расте правопропорционално со пораст на
194
енергијата (под прагот, веројатноста за Упадното зрачење со почетен интензитет I0
создавање на парови е 0). нека поминува низ апсорбер со дебелина d,
Теоретски гледано, фотоните може да како што е прикажано на сликата 7.12. Како
продрат низ даден апсорбер и без да стапат во што беше случај кај механичките бранови и
заемно дејство со средината. Бидејќи станува светлината, интензитетот на излезното зрачење
збор за статистички процес, може само да се (зрачењето кое поминало низ апсорберот)
дефинира веројатноста дека фотонот ќе стапи обележано со It е дадено со експоненцијалната
во заемно дејство преку некои од трите равенка:
опишани процеси (апсорпција, расејување и I t = I 0 e−  d (7-13)
формирање парови).
каде μ е линеарниот коефициент на атенуација
на апсорберот за фотоните со дадена енергија
и се изразува во единицата 1/cm. Факторот e-μd,
го претставува делот од упадниот сноп кој се
трансмитира низ апсорберот. Бидејќи
атенуацијата настанува главно преку
фотоелектричниот ефект, Комптоновото
расејување и создавањето на парови,
линеарниот коефициент на атенуација μ е сума
на коефициентите на сите три процеси на
заемно дејство:
 = + + (7-14)
Релативниот удел на фотоелектричниот
ефект, Комптоновото расејување и
создавањето на парови за различни енергии, во
апсорбери со различен атомски број е
прикажан на сликата 7.13.

Сл. 7.11. Процес на анихилација

Во зависност од енергијата на упадниот

фотон, дебелината, редниот број Z и густината
на апсорберот, некои од фотоните од упадниот
фељтонски сноп ќе бидат апсорбирани, а некои
ќе поминат без да стапат во какви било
интеракции – едноставно ќе бидат
трансмитирани низ него (слика 7.12.).

Сл. 7.13. При интеракција на фотоните со

различни енергии E со апсорбери со различен
атомски број Z трите процеси на интеракција
нееднакво се застапени

Ако се земе предвид дека меките ткива кај

Сл. 7.12. Механизми на атенуација на фотоните човекот се со среден атомски број од 7,8, тогаш
низ материјалната средина
доминантниот процес на заемно дејство е
Комптоновото расејување за сите енергии на
Атенуацијата е последица од апсорпцијата фотоните кои се користат во медицински
преку фотоелектричниот ефект (τ), апликации (25 keV - 25 MeV).
Комптоновото расејување (σ) и создавањето на Ако вредноста на линеарниот коефициент
парови на повисоките енергии (κ). на атенуација (μ) се подели со густината на
Атенуацијата е важен сегмент како во апсорберот, се добива масениот коефициент на
детекцијата, така и во радијациската заштита. атенуација μm кој има единица cm2/g.

195
  кои соодветствуваат на секој од трите вида
m = (7-15)

Вкупниот масен коефициент на атенуација
претставува збир на одделните коефициенти
ДОЗИМЕТРИЈА НА ЈОНИЗИРАЧКО ЗРАЧЕЊЕ
Дозиметријата е посебна област од
нуклеарната физика која се занимава со
проучување и квантификација на
апсорбираната енергија од јонизирачко
зрачење во апсорберот, земајќи ги предвид
ефектите од јонизирачкото зрачење врз
човекот, во зависност од типот на зрачењето,
како и од методите за нивно мерење. Според
областа на примената, дозиметријата се дели
на: апсолутна дозиметрија, амбиентална
дозиметрија, биолошка и клиничка
дозиметрија.
Ефектите кои се јавуваат како последица од
заемното дејство на јонизирачкото зрачење со
материјата зависат од повеќе фактори, но пред
сè од видот и енергијата на зрачењето, времето
на изложеност на зрачењето и особините на
абсорберот. Во дозиметријата постојат голем
број на дефинирани физички (експозиција,
апсорбирана доза, флуенс, флукс ....),
дозиметриски (еквивалентна и ефективна
доза) и оперативни (дозни еквиваленти)
величини, но овде ќе се издвојат само неколку
од нив.
Експозиција (X) е величина воведена во
1928 година од страна на Меѓународната
комисија за радијациски единици и мерки
ICRU за квантификација на фотонско зрачење
(рендгенското и гама зрачењето) кое се
применувало во медицината. Таа е мерка за
јонизациската способност на фотоните во
воздухот. Експозицијата е дефинирана преку
вкупното количество на електрицитет Q од
сите јони со ист знак во воздух со волумен V и
маса m, создадени од електроните и
позитроните, ослободени од заемното дејство
на фотоните при нивно целосно запирање во
воздухот:
Q Величината која ја изразува зависноста на
X= (7-16)
m биолошкиот ефект од јонизирачкото зрачење
Единица за експозиција во SI е кулон на
килограм C/kg. Некои од инструментите кои
служат за мерење на експозицијата се
калибрирани во вонсистемската единица
рендген (R). Врската помеѓу овие две величини
е дадена со:
1 R = 2,58 10−4 C/kg или 1 C/kg = 3876 R
на
заемно дејство. Доминантниот процес во
определен случај е пропорционален со
енергијата на фотонот и атомскиот број на
апсорберот.
Основната величина со која се опишува
зрачењето преку неговата енергија е
апсорбираната доза D. Таа е применлива и за
фотонско зрачење (индиректно јонизирачко
зрачење) и за наелектризирани честички
(директно јонизирачко зрачење).
Апсорбираната доза ја изразува вкупната
енергија Е која се предава на маса m од
материјата со даден волумен V и густина ρ, и се
изразува со равенката:
E E
D= = (7-17)
m V
каде m = V е масата на материјалната
средина низ која поминува јонизирачкото
зрачење.
Единица за апсорбирана доза во SI е Греј
(Gy). По дефиниција, 1Gy претставува
енергија од 1J предадена од јонизирачко
зрачење на единица маса 1kg од материјалната
средина (1 Gy = 1 J/kg). Единицата 1 rad
(Radiation Absorbed Dose) е старата единица за
апсорбирана доза која сѐ уште може да се
сретне во литературата. Врската помеѓу Gy и
rad е следната:
1 rad = 10-2 Gy= 10 mGy.
Ефектите од зрачењето се директно
поврзани со времето на изложеност на
зрачење, односно, колку енергија од даденото
зрачење ќе се предаде во единица време. Затоа
е воведена величината брзина на
апсорбирана доза која, всушност, ја
претставува моќноста на дозата, и е изразена:
D
D= (7-18)
t
Од дефиницијата произлегува дека брзината
на апсорбираната доза се мери во Gy/s.
од видот и енергијата на тоа зрачење е позната
како еквивалентна доза HT. Воведувањето на
оваа величина се должи на биолошките ефекти
од одредено апсорбирано зрачење (во ист
временски интервал биолошкиот ефект врз
човечкото тело нема да биде ист за различни
типови на зрачење). Еквивалентната доза за
даден орган или ткиво претставува производ
196
помеѓу апсорбираната доза и тежинскиот H E =  wT HT (7-20)
фактор wR којшто го изразува типот на T

зрачењето: каде HE е сума од сите еквивалентни дози на

HT = wR DT (7-19) органите или ткивата кои биле изложени на
зрачење. Придонесот од секој орган или ткиво
Вредноста на wR за фотоните (гама и одделно е изразен преку производот на wТ на
рендгенското зрачење), бета зрачењето и органот или ткивото и еквивалентната доза во
забрзаните електрони е 1, додека, пак, за алфа тој орган или ткиво. Ефективната доза е
зрачењето тој изнесува 20. дозиметриска величина која се однесува на
Факторот wR е бездимензионална величина, изложеноста на цело тело на јонизирачко
па од равенката 7-19 произлегува дека зрачење.
димензијата на еквивалентната доза е иста како
и за апсорбираната доза. Едноставно, поради
нивното разграничување, за единица за Табела 7-1 Вредности за тежинскиот фактор wТ
еквивалентната доза е воведена нова единица Орган/ткиво wТ
сиверт (Sv). Сивертот ја дава информација за гонади 0,08
биолошкиот ефект на јонизирачкото зрачење.
дојка 0,12
Определувањето на еквивалентната доза во
единица време се врши преку величината црвени крвни зрнца 0,12
брзина на еквивалентна доза и се изразува во бели дробови 0,12
Sv/s. желудник 0,12
Вонсистемските единици за еквивалентната тироидна жлезда 0,04
доза и за брзината на еквивалентната доза се површина на коски 0,01
rem и rem/s, соодветно, и се 100 пати помали од црн дроб 0,04
сивертот: кожа 0,01
1 rem = 0,01 Sv 1 rem/s = 0,01 Sv/s. преостанати 0,20
Изложеноста на живите организми на
јонизирачко зрачење е поврзано со ризикот за Со цел полесно информирање на
појава на несакани биолошки ефекти. пациентите, за применета ефективна доза при
Големината на тој ризик се определува преку одредени медицински процедури воведена е
веројатноста за појава на несакани биолошки величината BERT. BERT (кратенка од
ефект. Експериментално е потврдено дека Backgroung Equivalent Radiation Time) го
покрај големината на еквивалентната доза, изразува односот на ефективната еквивалентна
радијацискиот ризик зависи и од самиот орган доза која ја прима пациентот при одредена
или ткиво кои биле изложени на зрачење, дијагностичка процедура со годишната
бидејќи различни ткива или органи се ефективна еквивалентна доза која се прима од
различно осетливи на јонизирачко зрачење. Од природното зрачење присутно во природата
тие причини воведен е тежински фактор за тип (природен фон). Практично, BERT го
на ткиво или орган, wТ, кој го изразува претставува природниот фон (3 mSv/god)
релативниот принос на секој одделен орган или нормализиран на времето на зрачење во
ткиво во вкупната доза на целиот организам. одредена медицинска процедура.
Вредностите за факторот wТ се дадени во
табелата 7-1, а се препорачани од
Меѓународната комисија за радијациска
заштита, објавени во нивната публикација бр.
103 од 2007 година. Тие зависат како од
функцијата на органот така и од неговата
радиоосетливост – осетливост на јонизирачко
зрачење. Збирот на факторите wТ за сите
органи е единица, што го претставува факторот
за цело тело.
Поради разликата во сензитивноста на
одделните органи или ткива на јонизирачкото
зрачење, воведена е величината ефективна
еквивалентна доза HE:

197
 ЕФЕКТИ ОД ЈОНИЗИРАЧКОТО ЗРАЧЕЊЕ ВРЗ БИОЛОШКИТЕ ТКИВА
При заемно дејство на јонизирачкото
зрачење со биолошките ткива настануваат
одредени ефекти врз ткивото во зависност од
типот на зрачењето и начинот на кој настанала
експозицијата. Заемното дејство се одвива во
три фази:
Физичка фаза, трае од 10-18 s до 10-12 s и го
покрива процесот кога енергијата на зрачење
се предава на ткивото и се одвиваат
екситациите и јонизациите;
Хемиска фаза, трае од 10-10 s - 10-5 s. Без
разлика на природата на примарното зрачење
(честички или електромагнетни бранови)
механизмот со кој енергијата се пренесува од
примарното зрачење на биолошките ткива е
секогаш преку секундарните електрони кои се
создаваат. Тие се одговорни за создавање на
слободни радикали кои се силно реактивни и
стапуваат во хемиски реакции;
Биолошка фаза која може да трае од
неколку секунди па до неколку децении.
Биолошки ефекти
Како резултат на заемното дејство на
јонизирачкото зрачење со клетката, може да
настане оштетување на цитоплазмата,
мембраната, интерцелуларните врски и ДНК.
Контролата на структурата и функцијата на
клетката ја врши молекулата на
дезоксирибонуклеинската киселина (ДНК)
која е составена од два спирални
полинуклеински синџири. Оштетувањето на
ДНК може да доведе до неповратно
оштетување (смрт на клетките) или, пак, да
настанат структурни промени и променети
функции во клетките.
Оштетувањето на молекулата на ДНК може
да настане преку директното предавање на
енергијата од јонизирачкото зрачење во
молекулата што доведува до оштетување на
хемиските врски и до структурни промени на
молекулата (едновремено раскинување на
двата полинуклеински синџири,
последователно кинење или, пак, кинење само
на едниот синџир). Ова е познато како
директно дејство на јонизирачкото зрачење
врз ДНК.
Оштетувањето, исто така, може да се случи
и преку индиректното дејство на
јонизирачкото зрачење. Во овој случај,
предадената енергија во околината на
молекулата доведува до создавање на слободни
радикали и други високооксидирачки агенси,
кои хемиски реагираат со ДНК, што резултира
со хемиски промени во молекулата.
Важно е да се забележи дека нема секој вид
на оштетување на ДНК или, пак, на некои
други молекули на клетката, да резултира со
неповратно оштетување на клетката. Самиот
биолошки систем има способност за
репарација која, општо земено, е многу
ефикасна.
Ако механизмот на саморепарација не
успее, ќе настанат биохемиски промени во
клетката од кои може да се случи
модификација или смрт на клетката.
Модификацијата на клетката може да доведе до
трансформација на клетката во туморска или
мутирана клетка, поради што може да се
појават соматските ефекти или, пак, генетските
(наследните) ефекти.
Сензитивноста на одделните ткива и органи
на дејството на јонизирачкото зрачење е
различна. Според законот на Бургони и
Трибондо, радиоосетливоста на ткивата и
органите расте доколку клетките од кои се
сочинети имаат помала репродуктивна
активност (побавна делба) и поголема
диференцираност.
Во радијациската заштита биолошките
ефекти се делат на детерминистички и
стохастички. Во оваа поделба се вклучени и
физиолошките ефекти кои настануваат во
организмите. Главните цели на радијациската
заштита (заштитата од зрачење) се: да се
избегнат детерминистичките ефекти и да се
намали веројатноста за појава на стохастички
ефекти на најниското можно ниво.
Основни карактеристики на
детерминистичките ефекти се:
• Тие се рани ефекти и се јавуваат непосредно
по експозицијата на јонизирачкото зрачење;
• Предизвикуваат летално оштетување на
ткивата (смрт на клетките од ткивата);
• Бројот на убиени клетки е доволен за да се
предизвика делумно или целосно
оштетување на еден или на повеќе органи;
• Постои праг над кој се јавуваат овие ефекти;
• Сериозноста на овој ефект расте со пораст
на дозата.
Примери за детерминистички ефекти се
катаракта на очите, стерилноста и еритремата
на кожата, кои се резултат на смрт на
соодветните клетки.
198
 За разлика од детерминистичките,
стохастичките ефекти многу потешко се
дефинираат. Во овој случај, со експозицијата се
зголемува ризикот од појава на канцерогенеза
или генетски мутации.
Основните карактеристики на
стохастичките ефекти се:
• Тие се доцни ефекти и не се манифестираат
веднаш по експозицијата;
• Тие се предизвикани од оштетување на
клетката или од оштетувањето на ДНК, но
штетата не е веднаш летална;
• Бидејќи овој ефект зависи од начинот како
една клетка ќе се репарира, возможно е да
се процени само веројатноста дека ќе
настане некој од стохастичките ефекти при
озрачување со одредена доза;
• Веројатноста за појава од овој ефект расте
со порастот на дозата.
Радијациска заштита
Имајќи ги предвид штетните ефекти од
јонизирачкото зрачење, врз основа на голем
број научни испитувања, Меѓународната
комисија за радијациска заштита го дефинира
основниот принцип на заштитата од зрачење
позната како ALARA принцип: As Low As
Reasonobly Achievable – разумно ниска
вредност (на зрачењето).
Самата радијациска заштита претставува
комплекс од мерки и ограничувања за
изложеност на зрачење на професионално
изложените лица, групи на население и
населението во целост на што е можно
најниско ниво.
За ограничување на изложеноста на
зрачење биле воведени соодветни гранични
вредности. За надворешното зрачење тоа е
граница на доза. Од друга страна, пак,
внатрешната изложеност се ограничува со
гранична вредност за активноста на даден
радионуклид која би се внела во организмот на
годишно ниво.
Границата на доза ја претставува
максималната вредност на ефективната или
еквивалентната доза која не смее да се надмине
при изложеност на зрачење на лицата при
некоја контролирана дејност. Вредностите за
границата на доза за професионално
изложените лица и населението се дадени во
табелата 7-2.
Очигледно е дека границите на дози се
построги за населението отколку за
професионално изложените лица. Во групата
на професионално изложените лица спаѓаат
лицата кои се здрави и работоспособни (над 18
години). Постои граница на еквивалентна доза
за фетус и таа изнесува 1 mSv, па така
бремените жени не се отстрануваат по
автоматизам од зона на јонизирачко зрачење,
но единствено поради психолошкиот момент
кој е многу важен за бремените жени. Тие,
додека им трае таквата состојба, се вон зоната
на јонизирачкото зрачење.
Табела 7-2 Граници на дози за професионално
изложени лица и за население
Професионално изложени лица
100 mSv за 5изложени
HПрофесионално
E години - просечно
лица 20 mSv
годишно (максимум 50 mSv /год):
сведување на стохастичките ефекти на
што е можно пониско ниво.
HT 150 mSv годишно за леќата на окото,
500 mSv годишно за кожата, рацете до
лактите, стапалата и глуждовите:
сведување на детерминистичките
ефекти на што е можно пониско ниво.
Население
HE максимум 5 mSv за 5 години -
просечно 1mSv годишно: сведување
на стохастичките ефекти на што е
можно пониско ниво.
HT 15 mSv годишно за леќата на окото, 50
mSv годишно за кожата.
Ограничувањето на внесување на
радионуклидите во организмот се врши со
поставени граници на активноста на секој
радионуклид кој би се внел или преку
инхалација или преку ингестија. Преку тие
вредности се определуваат дозволените
концентрации на радионуклидите во воздухот,
водата за пиење, млекото и млечните
производи итн.
Но, како и да е, радијациската заштита мора
да ги има предвид и социо-економските
фактори. Тоа значи дека е потребно
радијацискиот ризик за даден поединец или за
населението да не биде поголем од ползата од
примената на јонизирачкото зрачење, а
расходите за радијациската заштита да бидат
разумни. Оптимизација на радијациската
заштита значи намалување на еквивалентната
и на ефективната доза до разумните граници од
надворешните извори на зрачење. Тоа се
постигнува преку трите фактори: време,
растојание, заштита и активност.
Време: Вкупната доза која би ја примил
поединец кој е изложен на извор на
199
јонизирачко зрачење е правопропорционална
со времето на изложеност. Тоа значи дека за
намалување на примената доза треба да се
намали времето на престој во близина на
изворот на јонизирачко зрачење.
Растојание: Интензитетот на
јонизирачкото зрачење, а со самото тоа и дозата
која би се примила од тоа зрачење, зависи
обратнопропорционално од квадратот на тоа
растојание. Оттука и препораките за
радијациската заштита – при дизајнирање на
работните места со извори на јонизирачко
зрачење, лицата да бидат на што е можно
поголемо растојание.
Заштита: Материјалите со високи атомски
броеви Z го апсорбираат фотонското
јонизирачко зрачење, па затоа се користат за
правење на заштитата во околина на извори на
гама и на рендгенско зрачење. Во зависност од
типот на зрачењето и неговата енергија се
креира и соодветната заштита на тие извори. За
гама и рендгенското зрачење, со висока
енергија, се користат материјалите со високи
атомски броеви Z кои ќе го атенуираат
јонизирачкото зрачење до одреден степен
колку што наметнуваат барањата. Бета
емитерите треба да се чуваат во заштита со
ниско Z или, пак, во пластични контејнери
затоа што ако заштитата е од олово (или друг
материјал со големо Z, волфрам на пример),
поради заемното дејство на бета честичките со
јадрата на атомите од оловото, се создава
закочно зрачење, за кое што ќе треба
дополнителна заштита.
200
7.2. НУКЛЕАРНА МЕДИЦИНА
Област во медицината што се занимава со
радионуклидната дијагностика и терапија е
нуклеарната медицина. Во нуклеарната
медицина се користат отворени, вештачки
радиоактивни извори (радиоизотопи).
За терапевтски цели, отворените извори се
користат при третман на тиреотоксикозата и
некој малигни заболувања.
Дијагностичките методи со отворени
радиоактивни извори се делат на инвитро
испитувања и инвиво снимања.
Инвитро процедурите се лабораториски и
се користат за генотипирање и молекуларно
профилирање.
Инвиво снимањата се емисиони методи што
подразбира визуелизација на распределбата на
активноста на внесениот радиоизотоп во
телото на пациентот. Во нуклеарната медицина
постојат две методи за визуелизација:
еднофотонска емисиона сцинтиграфија и
емисиона позитронска томографија.
Во двете дијагностички методи,
соодветниот радиоизотоп, врзан на носач
(протеин, антитело, ген, пептид итн.) се
внесува во телото на пациентот, орално
(ингестија или инхалација) или интравенозно.
Изотопот ја обезбедува радиоактивноста, а
носачот има задача да го врзе за специфичните
рецептори во целниот орган или ткиво.
Соединението од изотопот и носачот се
нарекува радиофармацевтик. По извесно
време (дефинирано од радиофармацевтикот)
пациентот се снима.

ЕДНОФОТОНСКА ЕМИСИОНА СЦИНТИГРАФИЈА

Во еднофотонската емисиона дијагностиката; 57Co, има блиска енергија со

сцинтиграфија снимањето се врши со гама
камера.
Самата природа на процесите на заемно
дејство на зрачењето со материјата, а и со
ефектите врз биолошките ткива, наметнува
поставување на критериуми за избор на
радиоизотопите.
Во еднофотонската емисионата
сцинтиграфија, радиоизотопот мора да биде
чист гама емитер, со краток ефективен
период на полураспаѓање и да има
оптимална активност за да може таа да се
детектира надвор од телото на пациентот.
Енергијата на емитираните фотони и
физичкото време на полураспаѓање на некои од
употребуваните радиозиотопи во нуклеарната
медицина се дадени во табелата 7-3 a.
онаа на 99mTc и претежно се користи како негов
еквивалент за цели за калибрација на гама
камерите и нивна контрола на квалитет; 201Tl се
користел за перфузија на миокардот, но денес
сè повеќе се напушта поради одредени
негативности кои ги има.
Гама камера
Гама камерата, односно сцинтилационата
камера, го зазема централното место во
нуклеарната дијагностика. На сликата 7.14. е
прикажан изгледот на планарна гама камера.

Табела 7-3 a Карактеристики на радиоизотопите

применувани во ЕЕС
Радиоизотоп Е (keV) T1/2
99m
Tc 140 (keV)
6h
131
I 360 8
57
Co 136 дена
271,7
201
Tl 167 d72,9 Сл. 7.14. Снимање со планарна гама камера
h
Во најголем процент од процедурите на Гама камерата се состои од два дела и тоа
емисионата фотонска сцинтиграфија се првиот дел ја претставува главата на камерата
користи 99mTc. Радиоизотопот 131I претежно се која се управува далечински и може да се
користи во терапијата и многу ретко во движи во различни насоки. Главата е

201
управувана со помош на конзола што го
претставува вториот дел, вклучувајќи ги
деловите за електрично напојување и
оперативната контрола на самата камера.
На сликата 7.15. шематски се прикажани
деловите на главатата на гама камерата.
Сцинтилациониот детектор (кристалот) е
поврзан со серија фотомултипликаторски
цевки кои се поставени во масивен метален
оклоп кој го штити системот од зрачењето од
околината. На предната страна од кристалот се
наоѓа колиматорот.
Сл. 7.15. Шематски приказ на главата на гама
камерата
Сцинтилационен детектор
Емитираните фотони од телото на
пациентот минуваат низ колиматорот и паѓаат
врз соодветна површина на детекторот
(кристалот) (слика 7.15.) каде што стапуваат во
интеракција. Како резултат на интеракциите
меѓу гама фотоните и кристалот (детекторот)
се јавуваат сцинтилации (светлосни фотони),
па затоа овие детектори се нарекуваат
сцинтилациони детектори. Најзастапениот
сцинтилационен детектор во нуклеарната
медицина е кристалот на NaI(Tl), кој е
практично ненадминат сцинтилатор за енергии
на фотони до 400 keV. Овој сцинтилатор
емитира сино-зелена светлина со бранова
должина ~ 415 nm.
Кристалот на NaI(Tl) се карактеризира со
висока ефикасност. За релативно краткото
време, како резултат од интеракциите на гама
фотоните со кристалот, се емитираат голем
број на светлосни фотони (>104) од кристалот,
кои потоа паѓаат врз фотомултипликаторските
цевки.
Обично во гама камерите сцинтилациониот
NaI(Tl) кристал е со голема површина:
60 cm x 45 cm, со што е овозможено видно поле
на камерата со димензии 55 cm x 40 cm.
Дебелината на кристалот варира од 6 mm до
18 mm, во зависност од типот на камерата.
Малата дебелина на кристалот е доволна за
камерите кои регистрираат радиоизотопи со
ниски енергии (како што се 99mTc и 201Тl). Со
зголемување на дебелината на кристалот се
зголемува веројатноста поголем број фотони
да бидат апсорбирани (фотоелектричен ефект)
во него со што се зголемува сензитивноста на
гама камерата. Но, од друга страна, пак, со
зголемување на дебелината се зголемува и
бројот на повеќекратните Комптонови
расејувања на фотоните, поради што се
намалува резолуцијата на гама камерата.
Колиматори
Емитираните фотони од регионот на
интерес, преку колиматорот, паѓаат врз
детекторот (слика 7.16.). Улогата на
колиматорот е да овозможи фотоните
емитирани од еден регион од органот во
видното поле да бидат детектирани во точно
определена позиција во детекторот. Практично
тие ги „филтрираат“ расеаните фотони од
телото на пациентот.
Кога детекторот регистрира упаден фотон,
потребна е просторна информација за неговото
потекло од телото на пациентот за да се
формираат слики.
Сл. 7.16. Отворите на колиматорот го дефинираат
просторниот агол од кој фотоните стигнуваат до
детекторот
Колиматорите не се скапи. Изработени се од
материјал со висока густина (олово, волфрам)
и голем коефициент на атенуација за да
одговараат за енергии < 500 keV на фотоните
кои се применуваат во нуклеарната медицина.
Постојат 4 различни изведби на колиматорите
кои се употребуваат при различните
процедури, во зависност од техниката за
механичка колимација (слика 7.17.).
202
 Паралелниот колиматор е составен од
серија паралелно поставени отвори. Кај
конвергентниот и дивергентниот колиматор
отворите зафаќаат агол во однос на оската на
колиматорот, додека, пак, пинхол колиматорот
има само еден мал отвор.
Изборот на колиматорот зависи од
големината на органот кој се испитува. На
пример, за органи чии димензии одговараат на
димензиите на детекторот најдобрата
сензитивност и резолуција на детекторот се
постигнува со паралелниот колиматор. Во
случајов, само фотоните кои се паралелни со
отворите на колиматорот стигнуваат до
кристалот. Формираната слика е со исти
димензии како предметот (органот) што се
снима.
Сл. 7.17. Различни видови на колиматори
За органите коишто се поголеми од
кристалот во камерата се употребува
дивергентниот колиматор. За органите чии
димензии се помали од оние на кристалот,
конвергентните колиматори покажуваат добри
резултати. Во случај на многу мали органи,
како на пример тироидната жлезда, се
употребува пинхол колиматорот кој има
конусна форма и само еден централен отвор.
Главен недостиг на пинхол, дивергентниот
и конвергентниот колиматор во однос на
паралелниот е тоа што различните површини
од тридимензионалниот орган (предмет) треба
да се намалат/зголемат до одреден степен и да
се пренесат до детекторот преку колиматорот.
Како последица од ова се јавуваат дисторзии на
сликата што во некои случаи може да бидат и
неприфатливи.
Кај постарите изведби отворите во
климаторите биле со кружна форма, но денес
сè почесто отворите се со квадратна,
хексагонална, па дури и со триаголна форма со
униформни растојанија меѓу нив. Поновите
климатори обезбедуваат подобра просторна
резолуција во однос на оние со кружните
отвори.
Фотомултипликаторски цевки
Како последица од интеракцијата на гама
фотоните со кристалот на детекторот се
емитираат светлосни фотони кои понатаму,
преку светловодите (фибер оптика), се
пренесуваат до системот од
фотомултипликаторски цевки.
Улогата на секоја фотомултипликаторска
цевка е да го преобразат светлосниот сигнал во
електричен и притоа да го засилат. Шематски
приказ на фотомултипликаторска цевка е даден
на слика 7.18.
Сл. 7.18. Принцип на работа на
фотомултипликаторската цевка
Фотомултипликаторската цевка содржи
анода, катода и неколку диноди. Електродите
се вклучени на напон преку отпорниците, така
што секоја наредна електрода има повисок
напон од претходната. Кога упадниот
светлосен фотон ќе падне врз фотокатодата,
настанува фотоелектричниот ефект при кој се
избива електрон од нејзината површина.
Избиениот електрон се забрзува од
електричното поле меѓу катодата и првата
динода, и паѓа на неа. Кинетичката енергија на
забрзаниот електронот е поголема од
енергијата на избиениот фотоелектрон од
фотокатодата на ФМ цевка, па кога ќе падне
врз динодата, тој наместо еден ќе избие повеќе
електрони. Новоослободените електрони ги
забрзува кон себе втората динода која е
вклучена на повисок напон во однос на првата
динода. Од неа се избиваат уште повеќе
секундарни електрони коишто ги забрзува
следната динода која, пак, е на повисок напон
итн. На таков начин продолжува процесот на
мултипликација на електроните сè до
последната динода, така што на анодата
203
стигнуваат поголем број електрони во однос на оската. На тој начин преку x и y координатите
бројот на електрони што тргнале од катодата. на секоја сцинтилација е овозможено добивање
Позиционирањето на настан во детекторот слика на снимениот објект на компјутерски
се врши со комбинација на излезните сигнали монитор.
од сите ФМ цевки според дадена шема за
декодирање. Начинот за определување на
позицијата е со т.н. логика на Ангер, каде сите
позиции на ФМ цевки ќе имаат различен
придонес во измерениот сигнал.
Објаснувањето шематски е прикажано на
сликата 7.19. за 21 фотомултипликаторски
цевки. Во пракса бројот на цевките варира од
19 до 59. На пример, ако во точката А од
кристалот се создаваат светлосни фотони,
најголем број од светлосните фотони ќе паднат
во фотомултипликаторската цевка 7, бидејќи
таа е најблиска до таа точка. Мал број на
фотони ќе стигнат до соседните цевки, во
случајов 3 и 8. Истото се случува и кога
фотоните се создаваат во било која точка од
кристалот.
Поврзувањето на фотомултипликаторските
цевки е направено така што релативниот
интензитет на излезните сигнали од цевките е
пропорционален со растојанието долж x и y Сл. 7.19. Шематски приказ на позиционирањето на
сигналите

ПАРАМЕТРИ НА ГАМА КАМЕРАТА

Сликите кои се формираат при инвиво колиматорот наречена и геометриска

снимањата во нуклеарната медицина се резолуција. Резолуцијата на колиматорот,
нарекуваат сцинтиграми. Квалитетот на главно, е раководена од дизајнот на
сцинтиграмите во емисионата еднофотонска колиматорот.
сцинтиграфија зависи од параметрите на гама
камерата. Тука спаѓаат просторната
резолуција, сензитивноста и контрастот.

Просторна резолуција и сензитивност

Просторната резолуција на гама камерата е
минималното растојание помеѓу две точки кои
може да ги детектира системот како одделни.
Вкупната резолуција на гама камерата зависи
од три компоненти: внатрешната резолуција на
системот за детекција, резолуцијата на
колиматорот и расејувачката резолуција.
Внатрешната резолуција е компонента на
Сл. 7.20. Резолуција на колиматорот
вкупната просторна резолуција. Таа е мерка за
способноста на системот адекватно да го
позиционира на сликата емитираниот фотон од Така, на пример, за паралелниот колиматор
телото на пациентот. Прецизноста во резолуцијата зависи правопропорционално од
позиционирањето зависи од материјалот и од дијаметарот на отворите во колиматорот, како
дебелината на сцинтилаторот, како и од бројот и од растојанијата од изворот (пациентот) до
и од големината на фотомултипликаторските детекторот. Во согласност со ознаките на
цевки. сликата 7.20., подобрувањето на резолуцијата
Најголемо влијание врз вкупната се постигнува со зголемување на дебелината t
резолуција на системот има резолуцијата на на колиматорот или, пак, со намалување на

204
растојанието меѓу отворите d, како и со
намалување на растојанието меѓу пациентот и
колиматорот b. Од тие причини, снимањата во
нуклеарната медицина се спроведуваат на
блиски растојанија меѓу пациентот и гама
камерата.
Расејувањето на фотоните е компонента
која ја намалува резолуцијата на сликата.
Фотоните се расејуваат и внатре во телото на
пациентот, но и во детекторот. Сите тие заедно
ја сочинуваат расејувачката компонента на
резолуцијата.
Растојанието меѓу отворите на колиматорот,
обележано со „a“ на сликата 7.20, се нарекува
септум. Дебелината на септумот има значајна
улога врз резолуцијата на сликата, бидејќи во
него се апсорбираат расеаните фотони.
Сензитивноста на гама камерата се
дефинира како број на создадени импулси во
единица време за секоја единица активност
присутна во изворот. Така, колку што е поголем
бројот на фотони во единица време што го
детектира системот, толку сензитивноста е
поголема.
Добро е познато дека со подобрување на
просторната резолуција се намалува
сензитивноста, па така и во нуклеарната
медицина се прави оптимизација меѓу овие два
параметри.
Сензитивноста како и просторната
резолуција на колиматорот зависат од
изведбата на колиматорот. Така, поголем отвор
на колиматорот значи поголема сензитивност,
а послаба резолуција, и обратно. Ако
димензиите на отворот на колиматорот се
поголеми, тогаш поголем број на фотони ќе
стигнат до детекторот со што се наголемила
сензитивноста, но, од друга страна, пак, со
зголемување на отворот се зголемува и бројот
на расеани фотони што стигнале до детекторот,
поради што се намалува резолуцијата.
Искуството покажало дека со намалување на
отворот за 2 пати (за подобра просторна
резолуција), сензитивноста ќе се намали за
фактор 4, и обратно.
Контраст
Во нуклеарната медицина контрастот се
креира од разликата во акумулацијата на
радиоизотопот во здраво и абнормално ткиво.
Колку што е поголема разликата во
концентрацијата на радиоактивноста во
абнормално ткиво во однос на здраво ткиво,
толку ќе биде подобар контрастот.
Различниот степен на акумулација на
радиоизотопот во одреден дел од организмот
со одредени патолошки промени се нарекува
лезија. Лезијата може да биде „жешка“ или
„ладна“ во зависност од тоа дали повеќе или
помалку се акумулирал радиоизотопот во
однос на околината (здравите ткива). Со други
зборови, лезијата е претставена со абнормално
акумулиран изотоп во споредба со околината.
Така, видливоста на лезијата на
сцинтиграм зависи од контрастот. Општо
земено, повеќе фактори влијаат врз контрастот
на сцинтиграмот и тие зависат од процесите
коишто се случуваат не само во гама камерата
туку и во телото на пациентот.
Контрастот зависи од густината на
импулсите (информациите) кои се генерираат
во гама камерата. Кога се зголемува вкупниот
број на импулси искористени за создавање на
слика, тогаш се зголемува и бројот на импулси
од единица површина, па се зголемува и
контрастот. Густината на импулсите зависи од
внесената активност во органот од интерес. Со
зголемување на активноста, се зголемува и
контрастот. Но, друга страна, пак, со
зголемување на густината на импулсите се
зголемува и шумот на сликата, поради што
треба да се прави оптимизација меѓу овие два
параметри.
Шумот на сликата е последица од
случајните и систематските грешки
предизвикани од несовршеностите на системот
на гама камерата кои го намалуваат контрастот.
Контрастот на сцинтиграмот зависи од
големината на лезијата и од околината. Во
случај кога димензиите на лезијата се помали
од просторната резолуција на гама камерата,
лезијата нема да биде видлива на сцинтиграмот
дури и во случај ако густината на импулсите е
голема. Големината на лезијата на
сцинтиграмот зависи од активноста во
нејзината околина и од тоа дали е „жешка“ или
„ладна“.
Ако лезијата е ладна, максималниот
контраст настанува кога во неа воопшто нема
радиоизотоп, а акумулацијата на
радиоизотопот во околината е нормална.
Контрастот на топлата лезија, пак, може да
биде многу поголем. На пример, во екстремен
случај на хиперфункционална тироидна
жлезда, радиоизотопот целосно ќе се
акумулира во неа, додека околното здраво
ткиво воопшто нема да се прикаже на
сцинтиграмот. Како резултат на тоа, појавата на
„ладни“ лезии во сцинтиграмот е генерално
помала, особено ако лезијата е со мали
205
димензии. Помалку „ладната“ лезија тешко се
прикажува на сцинтиграмот, бидејќи обично е
„покриена“ со активност од соседното ткиво.
Движењето на телото или органот (како што
се црниот дроб, белите дробови и срцето кои
може да се движат и до 2 cm во сите правци),
исто така, влијае врз тоа дали една лезија ќе
биде детектирана или не. Движењето го
намалува контрастот на сцинтиграмот.
Понатаму, врз квалитетот на сликата влијае
и тоа што емитираните фотони од еден орган
кој се наоѓа на определена длабочина, при
премин низ слоевите од телото, се атенуираат.
СТАТИЧКИ И ДИНАМИЧКИ СТУДИИ
Дијагностичката информација во инвиво
снимањата е заснована врз проценката на
различната распределба на активноста на
радиоизотопот во даден орган помеѓу болното
и здравото ткиво (статичка студија), како и врз
промената на распределбата на радиоизотопот
во органот во одреден временски период
(динамички студии).
Во статичките студии, дијагностичката
информација се добива од степенот на
акумулација на радиоизотопот во различни
делови од испитуваниот орган/ткиво. На
сликата 7.21. е прикажан сцинтиграм добиен
од статичка студија на тироидната жлезда.
Сл. 7.21. Сцинтиграм на тироидна жлезда добиен
со планарна гама камера
На сликата 7.22. е прикажан резултатот од
динамичката студија на бубрезите. Во
динамичките студии дијагностичката
информација се добива не само од просторната
распределба на активноста во органот во даден
момент на времето, туку може да се следи и
одреден процес со текот на времето, во
Така, и атенуацијата во телото на пациентот го
намалува контрастот.
Бидејќи сцинтиграмот претставува
дводимензионална распределба на
интензитети од тридимензионална
распределба на активности во телото на
пациентот, намалувањето на контрастот
настанува поради интегрирањето на третата
димензија (длабочината) на органот. Ако
одредено ткиво со патолошки промени се наоѓа
под повеќе слоеви од здраво ткиво, контрастот
на сцинтиграмот ќе биде значително помал
отколку истото тоа ткиво да се наоѓа на помала
длабочина.
случајов на бубрезите (слика 7.22. а). Следејќи
ја распределбата на изотопот во одреден
период од времето се добива податок за
функционирање на органот. Конкретно,
функционирањето на бубрезите се прикажува
на ренограм кој ја изразува елиминацијата на
радиоизотопот во одреден период од времето.
Според ренограмот од примеров, десниот
бубрег е со ослабена функција.
Сл. 7.22. Резултат од динамичка студија на
бубрезите
206
 ТОМОГРАФСКИ МЕТОДИ ВО НУКЛЕАРНАТА МЕДИЦИНА
Дводимензионалните (2D) слики, односно
скенирањата во една рамнина не овозможуваат
точни тридимензионални информации за
распределбата на радионуклеидите во објектот.
Исто така, поради тоа што скенерот, повеќе или
помалку, ги интегрира информациите од
третата димензија (длабочината), доаѓа до
намалување на контрастот.
Поради ова, развиени се методи за
добивање на 3D слики од тенки слоеви на
телото. Методот се нарекува томографија, а
сликите на слоевите томографи. Кај
томографските методи, во компјутер се
складира бројот на детекции во дискретни
позиции од детекторот, што резултира со слики
од проекциите. Конечниот број на таквите
напластени слики за различни агли на
детекторот се сочувани во т.н. синограм кој се
реконструира во 3D волумен.
Во нуклеарната медицина постојат два
томографски методи. Едниот е еднофотонска
емисиона компјутерска томографија
(SPECT, од англиски: Single Photon Emission
Computed Tomography), а другиот метод е
позитронско-емисиона томографија (PET, од
англиски: Positron Emission Tomography).
Еднофотонска емисиона компјутерска
томографија (SPECT)
Основна разлика помеѓу планарната гама
камера и SPECT е во тоа што главата на
сцинтилационата камера ротира во круг околу
пациентот правејќи одреден број на
застанувања во дадено време под повеќе агли
(32 до 64 во рутинските процедури) (слика
7.23.).
Сл. 7.23. SPECT
Бидејќи сцинтилационата (гама) камера ги
собира податоците симултано од голема
површина на еден орган, на тој начин се
добиваат слики на тој орган по секвенци под
различни агли. 3D реконструкција на
податоците се прави со специјално
дизајнирани софтвери и се добиваат
распределбите на радиоизотопот во
трансферзалните, короналните и сагиталните
пресеци на испитуваниот орган (или дел од
телото). Кај SPECT најчесто се употребуваат
паралелни колиматори.
За намалување на времето на снимање
развиени се и SPECT системите со две или три
глави (слика 7.24.) и денеска комерцијално се
достапни.
Сл. 7.24. SPECT систем со три глави
Со примена на SPECT значително е
зголемен контрастот лезија/околина во однос
на планарната гама камера. Но, за разлика од
тоа, резолуцијата на томограмите (~ 15-18 mm)
е полоша во однос на резолуцијата на
сцинтиграмот (~ 10 mm). Во студиите
направени со SPECT, просторната резолуција е
речиси константна низ целото видно поле во
трансаксијална рамнина, додека, пак, кај
студиите со планарна гама камера резолуцијата
е најдобра за делови од објектот кои се
поблиски до камерата и се влошуваат со
длабочината. Константната просторна
резолуција кај SPECT е приближно еднаква на
резолуцијата во центарот на ротација на
камерата (>25 cm). Кај планарните студии
објектот вообичаено е на растојание од 10 cm
од камерата и сликите ќе имаат значително
подобра просторна резолуција отколку кај
сликата добиена со SPECT.
Позитронско-емисиона томографија (PET)
Едно од најсовремените достигнувања во
нуклеарната медицина е позитронско-
емисионата томографија. Во оваа техника се
користат емитери на позитрони (β+ емитери).
Карактеристики на некои радиоизотопи кои се
користат во РЕТ се дадени во табелата 7-3 б.
207
 Бидејќи примената на позитронските новата генерација на PET скенерите, како
емитери за мерење на определени физиолошки детектори се користат кристали на LYSO
параметри е неинвазивна, постои голем (lutetium–yttrium oxyorthosilicate).
интерес за овој метод. Најчесто Предноста на PET во однос на SPECT во
применуваниот радиофармацевтик во PET е смисла на подобрена просторна резолуција,
18
F-FDG (fluorodeoxyglucose). сензитивност и точност на методот се должи,
главно, на тоа дека во PET не се користи
механички колиматор. Наместо физичка
Табела 7-3 б Карактеристики на радиоизотопите колимација, PET системите користат т.н.
применувани во PET
електронска колимација. Позитронскиот извор
Радиоизотоп β+max T1/2 е опкружен со соодветни детектори, па двата
Е (keV) фотони во опозиција од распадот на
11
позитронот може да се детектираат. Бидејќи
C 960 20 min двата фотони со 511 keV се емитуваат
13
N 1200 10 min истовремено, тие ќе се детектираат приближно
15
O 1700 122 s во исто време, овозможувајќи да се искористи
18
F 640 110 min временски критериум за прифаќање (од ред на
68
Ga 1900 68 min величина на пикосекунда) кој се доведува во
релација со паровите од соодветните настани
на детекција. Овој мод на детекција се
β+ емитерите емитираат позитрони коишто нарекува детекција на коинциденција и
понатаму стапуваат во интеракции со атомите овозможува соодветните парови на детекција
од испитуваното ткиво/орган така што заемно да се разликуваат од преостанатите бројни
дејствуваат наелектризираните честички со настани на детекција на фотони. Бидејќи двата
материјата (пред сè, преку ексцитации и фотони кои потекнуваат од распадот на
јонизации), а на крајот, кога позитроните ќе ја позитронот се емитуваат под агол од 180°,
загубат целата своја енергија, се анихилираат детекцијата на коинциденција се користи за
со електрон од материјата. локализација на местото на кое се случила
анихилацијата. Општо земено, се
претпоставува дека линијата што ги поврзува
соодветните детектори се пресекува со точката
од каде се емитираат фотоните, иако таа не ја
претставува точната позиција од каде се
емитува позитронот поради патот што го
поминува позитронот сè додека не ја загуби
својата енергија и се анихилира со електрон од
материјата. Меѓутоа, ако детекторите се
соодветно распределени на различни позиции
околу изворот, се евидентираат повеќе настани
Сл. 7.25. PET на коинциденции за различни ориентации. Во
текот на времето на скенирање се регистрираат
Анихилацијата настанува на многу кусо голем број настани на коинциденции (~ 109) и
растојание од местото од каде што позитроните се проценуваат проекции од дистрибуцијата на
биле емитирани (од местото каде е акумулиран активност. Овие проекции се користат за
β+-емитерот) во зависност од неговата реконструкција на 3D томографски слики.
енергија. Како резултат на анихилацијата на Бидејќи во PET се користат кусоживејачки
позитронот со околните електрони се создаваат β+ емитери, за нивното производство е
два гама фотони емитирани под агол близу неопходен циклотрон на самото место на
180° со енергија од 511 keV. Овие фотони го неговата примена, што ја прави оваа техника
напуштаат телото на пациентот и симултано се многу скапа. Како резултат на ова, бројот на
детектираат со помош на цинтилациони медицински центри што ја користат оваа
детектори поставени 360° околу пациентот, техника е мал.
како што е прикажано на сликата 7.25. Во

208
 ИЗЛОЖЕНОСТ НА ЈОНИЗИРАЧКО ЗРАЧЕЊЕ ВО НУКЛЕАРНАТА МЕДИЦИНА

Општо, во сите медицински процедури администрација, во зависност од типот на

заштитата од јонизирачкото зрачења се скенерот кој се користи, масата на пациентот и
однесува на заштита на пациентот, времето на скенирање. Во табела 7-4 се даден
населението и на медицинскиот персонал кој вредностите на BERT при некои дијагностички
го врши испитувањето. процедури во нуклеарната медицина.

Изложеност на пациенти
Изложеноста на јонизирачко зрачење на Табела 7-4 BERT при некои дијагностички
процедури во нуклеарната медицина
пациентите при овие испитувања во
нуклеарната медицина може да се редуцира со Радиофармацевтик Метод BERT
избор на погоден радионуклид, како и со 99m
Tc pertechnetate SPECT 5 мес.
аплицирање на минимално неопходна -тироидеа
активност при процедурата на испитување.
99m
Притоа апсорбираната доза да се сведе на Tc-DPD SPECT 1 год.
најмала можна мерка, како што се препорачува (dicarboxypropane -коски
со ALARA принципот. diphosphonates)
99m
За да се намали дозата на пациентите на што Tc-DTPA SPECT 1,5 год
е можно пониско ниво, во емисионата -бубрези
фотонска томографија се користат 99m
Tc-MIBI SPECT 5,2 год.
радионуклиди кои се чисти гама емитери со -срце
кратко време на полураспаѓање; се користат 18
радиофармацевтици кои имаат што е можно F-FDG PET 1,5 год
пократка биолошка елиминација (со што се
намалува ефективното време на Од друга страна, пак, препорачливо е да се
полураспаѓање); се користи изотоп со колку врши дозиметрија на пациенти при тераписки
што е можно помала активност, но сепак, процедури со радиоизотопи и да се евидентира
добиената слика да има дијагностичка ефективната доза што ја прима целото тело,
вредност. дозата во туморското ткиво, како и дозата во
Сè додека испитувањето е оправдано и сè органите од интерес, во зависност од
додека бенефитите од изложеноста на дистрибуцијата на соодветниот
јонизирачко зрачење ја надминува штетата, радиофармацевтик. При дијагностички
медицинската изложеност не подлежи на процедури, ефективната доза се проценува во
ограничување на дозите. Ова е особено важно зависност од аплицираната активност.
при терапија со радиоизотопи каде е потребно Пациентите на кои им е аплициран
доволно енергија да се депонира на туморското радиофармацевтик, додека чекаат да се
ткиво со цел тоа да се уништи, а од друга акумулира радиофармацевтикот во целниот
страна здравите органи од интерес да примат орган, се изолирани во посебна просторија во
што е можно пониска доза (во зависност од контролираните зони. На крајот од
дистрибуцијата на радиофармацевтикот во дијагностичката процедура пациентите,
телото на пациентот) со цел да се намали веднаш се отпуштаат, со совет за хидратација
нивната токсичност. Доколку се администрира за побрзо исфрлање на нераспаднатиот
пониска активност од оптималната, тогаш радиофармацевтик.
ефектот од терапијата нема да биде постигнат, Од друга страна, пак, при апликација на
туморското ткиво нема да биде уништено, а радиоизотоп во телото на пациентот за
пациентот непотребно ќе биде изложен на тераписки цели, активноста на радиоизотопот
зрачење. Затоа терапијата треба внимателно да е значително повисока и одлуката за
се испланира. отпуштање на пациентот се врши врз основа на
При дијагностичките процедури се работи повеќе фактори (аплицираната активност,
со многу пониски активности и за нив постојат типот на радиофармацевтикот), како и врз
т.н. дозни ограничувања. Тие се дел од основа на проценката на радијацискиот ризик
процесот на оптимизација на соодветни за поединци од населението и роднините на
испитувања со соодветни радиоизотопи во пациентите. Доколку се донесе одлука за
секој центар за нуклеарна медицина и се хоспитализација, пациентите се сместуваат
однесува на препорачана активност за неколку дена во специјално дизајниран

209
карантин сè додека активноста во телото не
падне под одредена вредност. Оценка за
активноста во телото се прави преку мерење на
брзината на доза во близина на пациентот.
Професионална изложеност
Медицинскиот персонал е предмет на
надворешна изложеност на зрачење на повеќе
начини: за време на апликацијата на
радиофармацевтикот, за време на
позиционирањето и скенирањето на пациентот,
при ракување со радиофармацевтикот, при
изведување на калибрација и контрола на
квалитет на SPECT или PET детекторите (и на
преостанатата придружна опрема) со
референтни радиоактивни извори и слично.
Бидејќи во одделенијата за нуклеарна
медицина се работи со отворени радиоактивни
извори, постои опасност и од контаминација на
медицинските лица со радиоактивен
материјал, односно негово внесување во
организмот преку ингестија или инхалација.
Ова претставува внатрешна изложеност. За таа
цел постојат строго дефинирани работни
процедури – вработените имаат соодветен
степен на образование и обука за работа со
извори на јонизирачко зрачење. Во поглед на
радијациската заштита и радијациската
сигурност, постои законска рамка, како и
програми за радијациска заштита со чија
помош дозата која ја прима персоналот е
сведена на најниско можно ниво.
Намалување на дозата од надворешно
зрачење се постигнува со скратување на
времето на изложеност, зголемување на
растојанието од радиоактивниот извор со
користење на пинцети и фаќалки, користење на
заштитни средства со голема густина
(штитници за шприцеви и шишенца,
контејнери, паравани, престилки, очила итн.),
како и со намалување на изложеноста од
радиоактивниот извор.
За да се намали дозата од внатрешна
изложеност, се преземаат следните мерки:
професионално изложените лица носат
работни одела кои не се изнесуваат од
просторијата во која се работи; манипулацијата
со отворените радиоактивни извори како, на
пример, отворање, разредување,
диспензирање, префрлање и слично, се врши
во ламинарни комори со соодветен режим на
вентилација; редовно се користат ракавици и
прибор за еднократна употреба; редовна
дозиметриска контрола; доколку дојде до
контаминација се врши деконтаминација врз
основа на однапред строго дефинирани
процедури итн.
Дозиметриска контрола
Дозиметриската контрола опфаќа две
групи, и тоа контрола на професионално
изложените лица и контрола на медицинската
изложеност.
Професионално исложените лица во
нуклеарната медицина се подложни на
задолжителна лична дозиметриска контрола.
Таа се прави така што лицата носат лични
дозиметри на градите и/или на рацете. Со
личните дозиметри се мери еквивалентната
доза која ja прима лицето, обично во текот на
еден месец. Еквивалентната доза од секој
месец се додава кумулативно и секој вработен
поседува досие во кое точно се знае колкава
доза примил на годишно ниво, односно за
време на работниот век. Покрај личната
дозиметрија, се врши дозиметриска контрола и
на работните места со дозиметри и преносни
уреди за детекција и мерење на јонизирачко
зрачење за да се направи проценка на
очекуваната доза од тоа работно место и да се
преземат мерки доколку се потребни.
Медицинската изложеност се контролира со
мерење за време на самите медицински
постапки земајќи ги предвид карактеристиките
на изворот на зрачење или, пак, со исти такви
мерења направени врз фантоми. Контролата на
медицинската изложеност е особено важна
компонента во обезбедувањето и контролата на
квалитетот на самата медицинска постапка.
210
7.3. РЕНДГЕНСКА ДИЈАГНОСТИКА
Областа на медицината која се занимава со рендгенската дијагностика е радиологија.
Дијагностичката информација во рендгенската дијагностика се добива од слика добиена со
рендгенско зрачење кое минува низ телото на пациентот.

ДОБИВАЊЕ НА РЕНДГЕНСКО ЗРАЧЕЊЕ

Рендгенското (или Х) зрачење кое се рендгенско зрачење. Упадниот електрон при

применува во медицинските радиолошки
процедури се создава во рендгенската цевка.
Рендгенска цевка
Рендгенската цевка шематски е прикажана
на слика 7.26.
Рендгенската цевка е направена од стакло
во чија внатрешност под висок вакуум
(10-4 - 10-5 Ра) се сместени анодата и катодата.
Катодата е волфрамска жица во форма на
спирала низ која поминува електрична струја и
ја загрева на висока температура, при што
настанува термоелектронска емисија.
Термоелектронската емисија е процес на
избивање на електрони од површината на
металите при нивно загревање на високи
температури. Избиените електрони од катодата
формираат електронски облак во околината на
катодата.
Насочувањето и забрзувањето на
електроните настанува под дејството на јакото
електрично поле помеѓу анодата и катодата,
создадено од изворот на висок напон
(обележан со U на сликата 7.26), наречен
аноден напон. Забрзаните електрони се со
голема кинетичка енергија и ја бомбардираат
анодата, при што се емитира рендгенско
зрачење.
Создаденото рендгенско зрачење е резултат
од интеракциите на забрзаните (упадни)
електрони со атомите на анодата.
Како резултат на интеракцијата на упадните
електрони со јадрата (поточно електричното
поле) на атомите на анодата, тие се забавуваат
и нивната кинетичка енергија се преобразува
во енергија на закочно рендгенско зрачење и
се емитира надвор од атомот. Спектарот на
закочното зрачење е континуиран, што значи
дека создадените фотони како резултат на оваа
интеракција имаат енергии во широк интервал
почнувајќи од нула па сè до максималната
вредност до која биле забрзани упадните
електрони.
Резултат од интеракцијата меѓу упадните
забрзани електрони и орбиталните електрони
на атомите од анодата е карактеристичното
судир со орбитален електрон од атомот на
анодата ја предава својата енергија на врзаниот
електрон, тој се исфрла и атомот се јонизира.
Испразнетото место од избиениот електрон се
пополнува со електрон од погорните слоеви на
атомот, при што се емитира фотон
(карактеристично зрачење) со енергија еднаква
на разликите на енергиите меѓу слоевите.
Енергиите на емитираните фотони на
карактеристичното рендгенско зрачење се
дискретни во тесен интервал на вредности.
Сл. 7.26: Рендгенска цевка
Така, снопот од рендгенското зрачење кој
излегува од цевката е сочинет од закочното и
карактеристичното зрачење.
Треба да се напомене дека само мал дел
(околу 1 – 2 %) од енергијата на електроните ќе
се ослободи во вид на електромагнетно
(рендгенско) зрачење, додека сета преостаната
се преобразува во топлинска. Поради тоа,
анодата најчесто е направена од метал со голем
атомски број и висока точка на топење (на
пример, волфрам, 3370 °С), во форма на диск.
Но, и понатаму ладењето на анодата е сериозен
технички проблем кој се надминува со
употреба на ротирачка анода којашто ротира со
голема брзина заради подобра дисипација на
топлинската енергија. Во секој момент од
времето снопот од електрони бомбардира
различна мала површина од анодата (плоштина
под 1 mm2) наречена термички фокус на
цевката. Преостанатата површина на анодата
за тоа време се лади во машинско масло.
Анодата на рендгенската цевка е поставена
под одреден агол во однос на упадниот
електронски сноп што ја бомбардира анодата

211
за да се добие дефиниран сноп на рендгенско
зрачење кој од цевката излегува преку
специјално прозорче од берилиум (Be).
Стаклената рендгенска цeвка е поставена во
метален оклоп којшто служи за механичка
заштита, а и за заштита од расеаното зрачење.
Интензитет и продорност на рендгенското
зрачење
Важни карактеристики на рендгенскиот
сноп емитиран од рендгенската цевка се
вкупниот интензитет и продорната
способност.
Вкупниот интензитет на зрачењето што се
емитира од рендгенската цевка соодветствува
на збирот на интензитетите од
карактеристичното и закочното зрачење.
Поточно, вкупниот интензитет е еднаков на
вкупниот број на фотони од кои се состои
рендгенскиот излезен сноп и соодветствува на
површината на спектралната крива прикажана
на сликата 7.27.
Максималната енергија којашто ја има
фотонот од закочното зрачење е еднаква на
енергијата која ја имаат забрзаните електрони
кои паднале врз анодата. Максималната
енергија во kеV бројно е еднаква на
максималната вредност на анодниот напон
(kVp).
Вкупниот интензитет I на рендгенското
зрачење што се емитира од рендгенска цевка со
анода со атомски број Z, зависи од
електричните параметри на цевката U
(напонот) и I (струјата) на следниот начин:
I = kU 2 IZ (7-21)
каде k е коефициент на пропорционалност.
Вкупниот интензитет се наголемува со
квадратот од вредноста на анодниот напон (U).
Со зголемување на напонот се зголемува
кинетичката енергија на електроните, а со тоа
и енергијата што електроните ја предаваат на
анодата, што резултира со зголемување на
енергијата на закочното зрачење. Придонес кон
зголемувањето на интензитетот дава и појавата
на повеќе линии од карактеристичното зрачење
кои се јавуваат при повисоките напони.
Јачината на електричната струја во
рендгенската цевка е бројот на електрони кои
минале од катодата кон анодата во единица
време. Бројот на електрони во цевката се
регулира со катодниот напон (Uk). Колку што е
тој поголем, толку повеќе електрони ќе се
ослободат од површината на катодата по пат на
термоелектронска емисија. Вкупниот
интензитет расте линеарно со порастот на
јачината на струјата, т.е. со бројот на
електроните кои ја бомбардираат анодата.
Вкупниот интензитет, исто така, зависи и од
атомскиот број (Z) на материјалот од кој е
направена анодата, бидејќи од него зависи
ефикасноста на создавање на закочно зрачење,
но и од енергиите на карактеристичното
рендгенско зрачење. Кај материјалите со
високо Z е поголема веројатноста упадните
електрони да стапат во заемно дејство што
создава фотонско зрачење, во однос на
материјалите со пониско Z, од каде што
произлегува и порастот на вкупниот
интензитет.
Продорноста на рендгенското зрачење
зависи од анодниот напон на цевката U. Со
зголемување на напонот, силно се менува
вкупниот интензитет на зрачењето, па доаѓа и
до промена во спектарот (слика 7.27.), а со тоа
се зголемува и продорноста на зрачењето.
Сл. 7.27. Промена на спектарот на рендгенското
зрачење при различни анодни напони во цевката
За разлика од вкупниот интензитет,
продорноста на зрачењето зависи само од
напонот, а не и од струјата. Затоа, кога има
потреба да се промени вкупниот интензитет на
зрачењето, без да настанат спектрални
промени, тоа се остварува со менување на
струјата (со промена на катодниот напон).
Покрај ова, продорноста зависи и од
филтрацијата на рендгенскиот сноп.
Поради континуираниот спектар, еден
рендгенски сноп e хетероген (содржи опсег на
енергии). Поради хетерогеноста, квалитетот на
снопот на рендгенското зрачење се изразува
преку максималната вредност на анодниот
напон во kVp (или МVp), а не преку енергијата.
Постои едно правило според кое средната
енергија на рендгенското зрачење (x оската на
слика 7.27) е ≈1/3 од максималната енергија на
електроните или 1/3 kVp.
212
 Бидејќи коефициентот на атенуација за
дадена средина зависи од енергијата, при
премин на хетерогениот сноп на рендгенското
зрачење низ една средина некои фотони
поминуваат, а некои се апсорбираат. Така, во
дијагностиката и терапијата фотоните со
ниски енергии (мекото зрачење) ќе се
апсорбираат во кожата на пациентот, а тие со
повисоки енергии (тврдо зрачење) се
трансмитираат низ телото на пациентот.
За да се избегнат негативните ефекти, се
користат филтри кои имаат задача да го
апсорбираат мекото неполезно рендгенско
зрачење. При премин низ филтерот зрачењето
станува потврдо, бидејќи уделот на мекото
зрачење е намален, што резултира и со промена
на вкупниот интензитет. Рендгенските уреди
кои работат на напон до 75 keV имаат
сопствена филтрација со филтри од алуминиум
со дебелина до 2 mm. Рендгенските уреди што
работат на напон поголем од 75 kеV имаат и
дополнителни филтри кои значително влијаат
врз продорноста на зрачењето. Во
дијагностиката се користат алуминиумски
филтри со дебелина од 2 до 4 mm, а во
радиотерапијата (180 - 250 keV) се користат
комбинирани филтри од бакар и од алуминиум
со дебелини 1 – 3 mm.

РЕНДГЕНСКА ДИЈАГНОСТИКА

Иако механизмите на заемно дејство на пациентот и паѓа врз филм (или дигитални
фотоните на рендгенското зрачење со детектори) каде се создава радиограмот.
материјалната средина се исти со гама Радиограмот е дводимензионална проекција
фотоните, сепак постојат разлики меѓу на атенуацијата на рендгенското зрачење низ
начините на добивање на слика, а со тоа и во различни делови од телото на пациентот. Во
интерпретациите на сликите. случајов, кога радиограмот се создава врз
Во нуклеарната медицина сликата се добива филм (или дигитален детектор) (слика 7.29.),
како резултат на интеракции на гама фотоните дијагностичката процедура се нарекува
емитирани од телото на пациентот со радиографија.
детекторот (емисиона визуелизација). Во
радиологијата сликата се добива како резултат
на интеракции на фотоните емитирани од
рендгенската цевка со телото на пациентот
(рендгенската цевка и детекторот се на
различни страни од пациентот и овде станува
збор за трансмисиона визуелизација). Во
нуклеарната медицина изворот на фотони се
наоѓа во телото на пациентот, а во
радиологијата изворот е надвор од него.
Сликата којашто се добива во
радиолошките процедури се нарекува
радиограм. Како за секоја слика, така и за
радиограмот главната цел е да се постигне
добар контраст, мал шум и добра резолуција.
Но, и во радиолошките процедури постојат
ограничувања со дозата која ја прима
пациентот и со техничките изведби на Сл. 7.28. Принцип на формирање на слика во
рендгенската дијагностика
рендгенскиот уред.
Параметрите со кои се регулира квалитетот
на радиограмот се напонот на цевката (U) во
kV, јачината на струјата I низ цевката во mA и
времето на експозиција (ms).

Добивање на радиограм
Принципот на формирање на слика со
рендгенско зрачење е прикажан на сликата
7.28.
Од точкест извор се емитира дивергентен Сл. 7.29. Радиографија на рака
сноп на рендгенско зрачење кое поминува низ

213
 При премин на рендгенското зрачење низ
телото на пациентот, фотоните стапуваат во
интеракции и снопот атенуира. Атенуацијата
на рендгенското зрачење во дадена средина со
атомски број Z зависи од енергијата на
фотоните, односно од доминантниот вид на
заемно дејство. При енергии кои се користат во
рендгенската дијагностика, доминантни
ефекти се фотоелектричниот ефект и
Комптоновото расејување, што може да се
види и од сликата 7.30.
Сл. 7.30. Доминантни механизми на заемно
дејство во рендгенската дијагностика се
фотоелектричниот ефект и Комптоновото
расејување
За ниски енергии, некаде под 35 keV,
доминантно заемно дејство е
фотоелектричниот ефект. Веројатноста за
појава на овој ефект нагло опаѓа со
зголемувањето на енергијата. Атенуацијата
која е последица од овој ефект е поизразена во
средините со поголеми вредности на масениот
коефициент на атенуација (односно за
поголемото Z).
Меките ткива и течностите во човечкото
тело, главно, се сочинети од вода и нивниот
ефективен атомски број Zef изнесува околу 7,5.
КВАЛИТЕТ НА РАДИОГРАМОТ
Квалитетот на дијагностичката
информација директно зависи од квалитетот на
сликата формирана при радиолошката
процедура. И во радиологијата, како и во сите
сликовни методи, квалитетот на радиограмот
се квантификува преку контрастот, шумот и
резолуцијата. Во продолжение ќе бидат
наведени факторите кои влијаат врз нив.
Мастите имаат нешто поголеми концентрации
на елементи со понизок атомски број, како на
пример водородот, па нивниот ефективен
атомски број е помал и изнесува околу 6.
Коските се сочинети од елементи со повисок Z,
па затоа Zef е околу 13. Тоа значи дека при
енергија од 15 keV, атенуацијата на фотоните
поради фотоелектричниот ефект ќе биде 4 пати
поголема во коските во однос на атенуацијата
во ткивата.
Рендгенски филм
Фотоните од рендгенското зрачење кои
поминале низ телото од пациентот, поради
различната атенуација низ различни делови од
телото, се со различни интензитети. По
излегувањето од телото на пациентот тие
паѓаат врз рендгенскиот филм (радијацискиот
детектор) и го озрачуваат. Интензитетот на
озрачувањето зависи од интензитетот на
фотоните кои паднале врз филмот. Серијата од
различно озрачени точки врз филмот,
всушност, е радиограмот.
За да се зголеми неговата сензитивност,
рендгенскиот филм е обложен со
флуоресцентни слоеви во кои настанува
преобразување на рендгенското зрачење во
видлива светлина. Светлосните фотони од
фолијата паѓаат врз филмот и го осветлуваат.
Со употреба на фолии се зголемува брзината на
создавање на радиограмот, а со тоа се намалува
дозата која ја прима пациентот. Но, од друга
страна, пак, фолиите ја намалуваат
резолуцијата на радиограмот.
За да се избегне влијанието на расеаните
фотони од телото на пациентот врз
радиограмот, меѓу филмот и пациентот се
поставува антирасејувачка решетка која ги
апсорбира расеаните фотони. На овој начин во
создавањето на сликата учествуваат фотоните
кои паѓаат нормално врз решетката, а со тоа и
врз филмот.
Контраст на радиограмот
Контрастот на радиограмот се должи на
разликите меѓу коефициентите на атенуација
на различни делови од телото за дадена
енергија. Така, во текот на снимањето може да
се регулира контрастот преку промената на
напонот на рендгенската цевка.
Во принцип, со менување на енергијата на
фотоните на рендгенското зрачење се менува и
214
соодносот на појавување на фотоелектричниот
и Комптоновиот ефект. Висок контраст се
очекува кога како тип на интеракција доминира
фотоелетричниот ефект, а понизок кога
доминира Комптоновото расејување. Во
согласност со сликата 7.31., фотоелектричниот
ефект доминира при ниски енергии и висок Z,
а Комптоновиот при повисоки енергии и
помало Z на средината.
Рендгенските зрачења со повисоки енергии
(над 35 кеV) стапуваат во заемно дејство
главно преку Комптоновото расејување.
Веројатноста за појава на Комптоновото
расејување има мала зависност од атомскиот
број, но, од друга страна, пак, зависи и од
густината на електроните. Формираните слики
снимени при повисоки енергии подобро ги
покажуваат разликите во густината. Ниските
енергии на рендгенското зрачење се користат
при дијагностика тогаш кога нема добар
природен контраст, односно кога треба да се
разликуваат различните меки ткива, како на
пример кај дојките.
Сл. 7.31. Влијание на напонот на рендгенската
цевка врз атенуацијата на рендгенското зрачење во
коските, мускулите и белите дробови
Во некои дијагностички процедури се
користат и дополнителни контрастни средства.
Контрастните средства се направени од
елементи кои имаат поголемо Z, со што се
постигнува поголема апсорпција на фотоните
таму каде што е аплициран контрастот. На
пример, при ангиографија се користи јодот,
додека, пак, при испитување на
гастроинтестиналниот тракт се користи
бариумот.
Резолуција на радиограмот
Главни фактори кои влијаат врз
резолуцијата на радиограмот е геометријата на
снимањето и движењето на органите.
За да се добие геометриски соодветен
радиограм на одреден орган, покрај напонот,
јачината на струјата и времето на експозиција,
мора да се избере и соодветна геометрија на
мерењето.
За да биде сликата со идеална резолуција,
потребно е изворот од кој се емитира
зрачењето да е точкест (слика 7.32. а). Во тој
случај границите меѓу областите на сликата се
остри. Но, во реалноста изворот не е точка,
туку петно наречено фокусно петно. Како
последица од конечните димензии на изворот
(анодата), на радиограмот се јавуваат
полусенки со што се намалува резолуцијата на
сликата, па границите на сликата меѓу
областите се заматени.
Сл. 7.32. Геометријата на снимањето влијае врз
резолуцијата на радиограмот
Анодата мора да има доволно голема
површина за да не ја стопи ослободената
топлина. Фокусното растојание се намалува со
поставување на анодата под извесен агол во
однос на катодата. На тој начин ефективната
големина на фокусното петно е помала од
вистинската големина (слика 7.32. б).
Со намалување на косината на анодата се
намалува ефективната големина на фокусното
петно, па резолуцијата на радиограмот станува
подобра, но, од друга страна, се намалува
бројот на емитирани фотони што го создаваат
радиограмот. Поради намалениот интензитет
на зрачењето, во овој случај ќе треба да се
продолжи времето на снимање. Продолжено
снимање значи повисока доза, но, исто така,
ослабување на резолуцијата поради движењата
на органите внатре во телото.
Големината на полусенката на радиограмот,
освен што зависи од големината на фокусното
петно, зависи и од растојанијата меѓу
пациентот и цевката и меѓу детекторот и
цевката. Според геометријата на сликата 7.32.,
со оддалечување на телото на пациентот
(објектот) од цевката (а со тоа и на филмот) се
215
намалува големината на полусенката, а со тоа
се подобрува резолуцијата на радиограмот. Но,
од друга страна, пак, интензитетот опаѓа со
квадратот на растојанието и потребно е
подолго време на експозиција. Оддалеченоста
на филмот од цевката е раководено од
анатомскиот сооднос на органот што се снима
во однос на телото. Затоа не е сеедно дали некој
орган се снима од напред или од назад.
Структурите кои се поблиску до филмот
појасно ќе се гледаат во однос на подалечните
структури.
Со геометријата на мерење, исто така, треба
да се дефинираат димензиите на снопот врз
телото на пациентот. Влезната површина на
телото на пациентот низ која поминува
зрачењето се нарекува поле на зрачење.
Димензиите на полето на зрачење зависат од
димензиите на органот или од делот на телото
што се слика. Големината на полето, исто така,
влијае врз квалитетот на сликата. Со
зголемување на полето се зголемува
интензитетот на расеаното зрачење кое паѓа
врз филмот со што се намалува резолуцијата.
Со зголемување на струјата за греење на
катодата, енергијата (продорноста) на
зрачењето не се менува, туку се зголемува
бројот на емитирани фотони во единица време
од цевката. На овој начин се зголемува
брзината на формирање на радиограмот.
Важно е радиограмот да се создаде во што е
РАДИОЛОШКИ МЕТОДИ
Со напредокот на технологијата во
радиологијата се развиени повеќе радиолошки
процедури во кои сликата се формира како
резултат на различниот степен на атенуација на
рендгенското зрачење низ телото на пациентот.
Иако постојат повеќе, во овој учебник ќе бидат
наведени: радиографијата, флуороскопијата и
компјутерската томографија.
Планарна радиографија
Најчест и најстар дијагностички метод со
слика во медицината е токму планарната
радиографија. Главните нејзини предности во
однос на другите радиолошки методи се
едноставноста, брзината, ниската цена и
малата доза што ја прима пациентот. Главните
недостатоци на овој дијагностички метод се
состојат во тоа што сликата претставува
дводимензионален приказ на
тридимензионалниот простор. Поради тоа не
може да се разликуваат ткива со различна
дебелина.
можно пократко време за да се избегнат
движењата на пациентот и да се намалат
ефектите од периодичните движења на
внатрешните органи на телото врз квалитетот
на сликата.
Многу краткото време на експозиција може
да даде недоволен интензитет на зрачење за да
се формира радиограмот. Ако во вакви услови
се зголеми само интензитетот на зрачењето со
зголемување на струјата (преку зголемување
на катодниот напон), без да се промени
анодниот напон, постои опасност од
прегревање на анодата.
Затоа, за даден напон на цевката
(дефиниран за даден орган или за дел од
телото) и за соодветна струја низ цевката
(ограничена од механичките својства на
анодата и од дозата на пациентите) се
дефинира оптималното време на експозиција
на филмот или детекторот. Фактор кој, исто
така, треба да се земе предвид е големината на
пациентот.
Во современата радиографија постојат
системи за автоматска контрола на
експозицијата со кои се регулира времето на
експозиција на рендгенската цевка.
Вообичаени времиња на експозиција за
пациенти со нормална големина изнесуваат:
0,05 s (срце, бели дробови), 0,5-1 s (абдомен),
2-5 s (пелвис, ’рбет), 10 s (екстремитети).
Понатаму, постојат и ограничувања во
резолуцијата затоа што филмот не може да ги
разграничи малите разлики во интензитетите
(од неколку проценти). Уште еден недостаток
на радиографијата е тоа што со неа може да се
прават само статички снимања.
Флуороскопија
Статичноста на радиографијата е
надмината со развојот на флуороскопијата. Во
флуороскопијата се прават серија на снимки со
што се има увид за одредени промени во текот
на времето како што е, на пример, движењето
на белите дробови, работата на срцето,
протокот на крвта итн. Флуороскопијата, во
однос на радиографијата, се разликува според
начинот на визуелизација.
Во флуороскопијата, наместо на рендгенски
филм, сликата се формира на флуоресцентен
екран. Рендгенското зрачење паѓа врз
флуоресцентен екран поставен во
високоевакуирана стаклена цевка, се
216
апсорбира и се емитираат светлосни фотони.
Светлосните фотони понатаму паѓаат врз
фотокатода од која избиваат електрони кои се
насочуваат и се забрзуваат во електрично поле
(слично како кај фотомултипликаторските
цевки). Забрзаните електрони потоа паѓаат врз
друг флуоресцентен екран од кој, како
последица од интеракцијата, се емитираат
светлосни фотони кои ја генерираат сликата.
Опишаниот процес се одвива во
електрооптички преобразувач прикажан на
сликата 7.33.
Сл. 7.33. Електрооптички преобразувач
Во однос на радиографијата,
флуороскопските слики се со значително
послаба резолуција, а и дозата која ја прима
пациентот е повисока.
Компјутерска томографија
Како што беше претходно споменато, и во
радиографијата и во флуороскопијата
радиограмите претставуваат проекција на
тридимензионалната структура врз рамнината
на филмот или екранот, слично како кај
сцинтиграмите кои претставуваат
дводимензинална претстава на
тридимензионалната распределба на
радиоизотопот во испитуваниот орган. Во сите
овие случаи, резултат од занемарувањето на
третата димензија (длабочината, односно
дебелината) е загуба на одредени важни
дијагностички информации. Во радиологијата,
како и во нуклеарната медицина, се развиени
томографски методи со кои овој проблем е
надминат. Еден од најсовремените
томографски методи во радиологијата е
компјутеризираната аксијална томографија,
наречена кратко КТ.
Принципот на функционирање на КТ е
прикажан на сликата 7.34. Тесен колимиран
(паралелен) сноп од рендгенско зрачење
поминува низ телото на пациентот до
детекторот кој го мери трансмитираниот
интензитет. Системот извор – детектор ротира
околу оската на телото и прави скенирања
(мерења). Скеновите се повторуваат во
интервал од 1° па до 180°, во зависност од
процедурата. Интензитетот на
трансмитираното зрачење од многу точки на
секој скен за секој агол се испраќа до компјутер
што ја реконструира сликата на скенираниот
пресек (слајс) од телото.
Во согласност со геометријата на мерење,
површината на пресекот е нормална на долгата
оска на телото. Од оваа причина, КТ се
нарекува компјутеризирана аксијална
томографија (КАТ).
Сл. 7. 7.34. Принципот на КТ
Доколку би се употребувал еден детектор,
како што е прикажано на сликата 7.34., времето
на снимање би било многу долго при што би
требало да се направат многу скенови за да се
формира целосната слика. Затоа денес, во
современите уреди за КТ, трансмитиранато
рендгенско зрачење низ телото на пациентот се
детектира со голем број детектори (слика
7.35.). Некои од нив поседуваат и 600 - 700
детектори поставени во повеќе редови со што
значително е намалено времето на снимање на
еден пресек далеку под 1 s.
Сл. 7.35. Во современите КТ, трансмитираното
зрачење се мери со голем број кружно поставени
детектори
Реконструкцијата на слика во
компјутерската томографија (КT) се врши со
специјално дизајнирани компјутерски
217
програми и алгоритми. Влезните податоци за
реконструкцијата се од атенуацијата на
рендгенското зрачење кое под различни агли
минува низ телото на пациентот во рамнината
на избраниот пресек. Овие податоци се
добиваат со споредба на интензитетите на
зрачењето кои минуваат низ телото и
почетниот (неатенуиран) интензитет.
Излезните податоци од реконструкцискиот
алгоритам се коефициентите на атенуација
изразени со релативни вредности, односно во
Хаусвелдови единици (HU) или со KT броеви:
 − вода
HU = 1000 ткиво (7-22)
вода
HU вредностите се нарекуваат и радиолошка
густина и имаат вредности од 1000 за воздух, 0
за вода, па сè до 1000 за компактните коски.
Со развојот на КT, радиолошката
дијагностика значително напреднала, но сепак
класичните радиографски процедури се сè
уште во широка употреба. На радиографските
слики јасно се разликуваат меките ткива од
коските, додека деталите во мекото ткиво може
да се разликуваат дури со апликација на
одредени контрастни средства во телото на
пациентот. Од друга страна, пак, со
издвојувањето на тенките слоеви (со дебелина
од неколку mm) кај КТ томограмите се
разликуваат ткивата чии разлики во
коефициентот на атенуација се и до 1 %.
Оттука произлегува дека томограмите имаат
значително повисок контраст од радиограмите.
За разлика од добриот контраст во КТ,
процесот на реконструкција ја намалува
резолуцијата на сликата. Така, резолуцијата на
КТ томограмот е околу 1 mm, додека на
планарниот радиограм таа е помала, односно
подобра.
Дозите кои ги примаат пациентите во
компјутерската томографија се многу
повисоки од дозите кои се примаат во
класичната радиографија. Вообичаените
ефективни дози се во опсег од 2 до 10 mSv.

Табела 7-5 BERT при некои радиолошки процедури

Радиолошки метод Дел од телото BERT
радиографија заб 7 дена
радиографија бели дробови 10 дена
радиографија ’рбетен столб (лумбален дел) 0,5-1 год.
радиографија мамографија 14 - 24 дена
рендгеноскопија желудник со контраст 1,5 год.
рендгеноскопија коронарна ангиографија 4,7 - 8,7 год.
CT глава 0,5 - 0,8 год.
CT ’рбетен столб (лумбален дел) 1 - 2 год.
CT срце 2,7 - 5 год.

218
7.4. РАДИОТЕРАПИЈА
Примената на изворите на јонизирачко зрачење за тераписки цели е во радиотерапијата.
Радиотераписките процедури се делат во две главни категории: екстерна (надворешна)
радиотерапија и брахитерапија.
Целта на терапискиот третман е: одреден однапред дефиниран волумен во телото на пациентот
да прими соодветна доза од зрачење.

ЕКСТЕРНА РАДИОТЕРАПИЈА

Во екстерната радиотерапија изворот на Цевката е изработена од бакар во чија

зрачење е на одредена далечина од пациентот и внатрешност линиски се поставени
целниот волумен се зрачи однадвор. Во овие цилиндрични електроди во форма на дискови
радиотераписки процедури се користат извори (или ириси со кружен отвор) од бакар со
на фотонско или, пак, честично зрачење. Иако различни димензии и на различни растојанија.
постојат голем број на различни извори,
екстерната радиотерапија најчесто се
спроведува со фотони на гама или рендгенско
зрачење или, пак, со електрони, додека, пак,
само во некои центри терапијата се спроведува
со протони, потешки јони или неутрони.
Во зависност од квалитетот на рендгенското
зрачење, терапијата со рендгенско зрачење се
дели на површинска (30 - 80 kV),
ортоволтажна (100 - 300 kV) и
мегаволтажна. За првите два тераписки
методи, рендгенското зрачење се создава во
рендгенска цевка (уред) која се разликува од
дијагностичките уреди само според
приложениот напон кој ги забрзува
електроните од катодата кон анодата. За
разлика од овие два методи, мегаволтажната
терапија се спроведува со рендгенско зрачење
кое се создава во акцелераторите. Пример за
акцелератори се Ван де Графовиот генератор,
бетатронот, микротронот, но најшироко Сл. 7.36. Линеарен акцелератор: а) електроните се
забрзуваат во линеарна цевка; б) генерираното РЗ
применуван е линеарниот акцелератот. се применува во радиотерапија
Линеарен акцелератор
Истовремено со навлегувањето на
На слика 7.36. б шематски е прикажана
електроните во цевката навлегуваат и
поставката на радиотераписки единици со
пулсирачки микробранови генерирани од
линеарен акцелератор. Гантрито (главата) на
високофреквентен извор на напон (ВФ). Тие се
акцелераторот е прицврстено за статичен дел
дистрибуираат и засилуваат со минување низ
наречен орман на акцелераторот и тоа може да
дисковите на цевката. Почетната енергија на
ротира околу креветот на кој лежи пациентот.
електроните при самиот влез на
Ротацијата, а воедно и процедурите се
високоевакуираната цевка е околу 50 keV, која
управувани од системот за управување на
понатаму се зголемува како резултат на
акцелераторот.
нивната интеракција со електромагнетното
Рендгенското зрачење се генерира во поле на микробрановите во внатрешноста на
системот составен од забрзувачка линеарна цевката.
цевка и мета (анода) поставени во
Електроните со висока енергија излегуваат
внатрешноста на гантрито. Од изворот на
од излезниот прозорец на цевката во форма на
електрони во забрзувачката цевка се емитира
тесен сноп со дијаметар од околу 3 mm. Во
тесен сноп на електрони создадени по пат на
нискоенергетските линеарни акцелератори (до
термоелектронска емисија (слика 7.36. а).
6 MV) цевката за забрзување на електроните е

219
релативно кратка, па забрзаните електрони
движејќи се праволиниски паѓаат врз анодата
(метата) и генерираат рендгенско зрачење.
Меѓутоа, кај акцелераторите со повисоки
енергии структурата на забрзувачот е многу
подолга, па траекторијата на забрзаните
електрони е свиткана под одреден агол
(обично околу 90 или 270 степени), како што е
прикажано на сликата 7.36. б. Понатаму, како
резултат од заемното дејство на забрзаните
електрони со метата (која е обично од
волфрам), се генерира закочното рендгенско
зрачење. Снопот од рендгенското зрачење од
анодата преку системите за колимација и
филтер излегува од гантрито на акцелераторот.
Замислената точка во која се сечат оската на
колиматорот, која го дели зрачниот сноп на
половина, и оската на гантрито е позната како
изоцентар. Планирањата и дозиметриската
контрола на радиотераписките процедури се
спроведува во однос на изоцентарот.
Во зависност од изведбата, постојат
различни типови линеарни акцелератори
достапни за клиничка употреба. На пример,
еден типичен модерен линеарен акцелератор
обезбедува фотони со две енергии (6 и 18 MV).
Овој тип акцелератор, покрај фотоните, може
да создава снопови од електрони со енергии од
6, 9, 12, 15 и 18 MeV. Во овој случај тесниот
електронски сноп што излегол од
забрзувачката цевка, наместо да падне врз
метата, паѓа врз таканаречените расејувачки
фолии кои се поставени на местото на метата.
Расејувачките фолии имаат улога да го
прошират тесниот сноп на електрони до
димензии кои одговараат на полето што треба
да се зрачи. Современите линеарни
акцелератори имаат двојна фолија со
материјали со средно и ниско Z. Тие се доволно
тенки за да може повеќето од електроните кога
паѓаат врз нив да се расејуваат, а само
ограничен број од нив го предизвикуваат
закочното рендгенско зрачење.
Телетераписки уреди
Уредите кои се користат во радиотерапијата
за терапија на пациенти со гама фотони се
нарекуваат телетераписки уреди. Во овој
метод како извор на зрачење се користи
радиоактивен извор кој емитира гама зрачење
(гама фотони).
Главните компоненти на една телетераписка
единица се радиоактивен извор, куќиште на
изворот, колиматор, гантри (глава) и систем
за управување на движењето на гантрито.
Радиоактивниот извор е поставен во гантрито
на уредот, во цилиндрична запечатена капсула
изработена од некородирачки челик за да се
спречи какво било истекување на
радиоактивниот материјал.
Историски гледано, како извори се
користеле повеќе радионуклиди, како на
пример радиум -226Ra, цезиум -137Cs или кобалт
-60Cо. Од сите нив, како најсоодветен за
радиотерапија се покажал кобалтот.
Предностите на кобалтот во однос на радиумот
и цезиумот се во тоа што кобалтот се
карактеризира со повисока специфична
активност (Bq/kg), повисока брзина на
експозиција на единица активност, како и со
повисока средна енергија на фотоните.
Кобалтот 60Cо се распаѓа во 60Ni, со емисија
на β со енергија Emax = 0.32 MeV и γ фотони со
енергии 1,17 и 1,33 MeV. Зрачниот сноп го
сочинуваат γ фотоните, додека, пак, β
честичките се апсорбираат уште во капсулата,
при што како резултат од оваа интеракција се
емитира закочно и карактеристично
рендгенско зрачење кое, исто така, се
апсорбира во капсулата на изворот.
Сл. 7.37. Телетераписка единица со 60Cо
Вообичаената активност на изворот во
моментот на неговото поставување е
185 - 370 TBq, со што се обезбедува типична
брзина на доза 100 - 200 cGy/min, на 80 cm од
изворот. Кобалтот 60Co има период на
полураспаѓање од 5,26 и треба да се замени
кога ќе измине ова време, бидејќи активноста
му се намалила на половина. Сепак,
финансиските услови често налагаат изворот
да се користи подолго, со што се зголемува и
времетраењето на третманот.
Дизајн на просториите за радиотерапија
Во принцип, опремата и третманите во
радиотерапијата мора да се изведуваат во
специјално заштитени простории со цел да се
заштити персоналот и луѓето кои, од какви
220
било причини, се наоѓаат во непосредна
близина на овие простории. Заштитата на
просториите мора да е усогласена со
критериумите во градежништвото, но исто
така и со националните и меѓународните
прописи кои се однесуваат на заштита од
зрачење. Во текот на планирањето на
просторијата за третман се планира и
заштитата на просторијата. За површините на
ѕидовите во просториите, каде што се
спроведува ортоволтажната рендгенска
терапија, заштитата се дизајнира со обичен
бетон и олово. Просториите во кои се
спроведува мегаволтажната терапија обично се
нарекуваат бункери, бидејќи sидовите се со
многу голема дебелина. Кај овие енергии,
Комптоновото расејување е најдоминантниот
процес на заемно дејство и заштитата се
изведува со бетон со поголема густина (ρ = 5
g/cm3) од вообичаената (ρ = 2,35 g/cm3). Во
овие простории не се влегува директно, туку
преку ходник, за да може директното зрачење
да паѓа врз sидовите на просторијата, а само
расејаното да паѓа врз вратата.

ПЛАНИРАЊЕ НА РАДИОТЕРАПИЈАТА

Радиотерапијата се спроведува со високи

дози на зрачење (2-80 Gy) кои треба да ги
прими одреден орган или дел од телото на
пациентот. Бидејќи целниот волумен од телото
не е изолиран туку се зрачат и здравите делови
од телото, планирањето на радиотераписките
третмани е мошне сложен процес. Основа на
планирањето е дозата во целниот волумен да
биде што е можно поголема, а дозата, пак, што
ја примаат здравите делови од телото да биде
што е можно помала. За таа цел, планирањето,
а и третманите на зрачење во екстерната
радиотерапија, се вршат со строго колимирани
снопови, односно со дефинирана геометрија на
полето и времетраењето на зрачењето.
За секој уред кој се користи во
радиотерапијата, пред тој да се пушти во
употреба, се вршат дозиметриски мерења со
јонизациони комори во водени фантоми.
Дозиметриските мерења се апсолутни и
релативни. Во апсолутната дозиметрија се
врши мерење на апсолутната доза за
референтно поле на зрачење на референтна
длабочина. Во релативната дозиметрија се
врши мерење на профили и длабински криви за Сл. 7.38. Релативна длабинска доза од а) фотони,
голем број геометриски полиња и неколку б) електрони, со различни енергии
различни длабочини. На слика 7.38. е
прикажана релативната распределба на
длабинската доза за едно поле за фотони (а) и Планот за зрачење се прави врз основа на
електрони (б). претходно направена симулација на
радиотерапискиот третман. Таа симулација се
Резултатите од мерењата се внесуваат во прави со многу пониски дози на рендгенско
специјално дизајнирани софтвери за зрачење со дијагностички рендгенски уред, а
планирање на радиотерапијата во кои се во поново време со КТ. Со симулацијата се
генерираат изодозни распределби за секоја дефинира големината на полето што го опфаќа
енергија на зрачење. Изодозните распределби целниот волумен што треба да се зрачи, а
понатаму во текот на работата подлежат на воедно се дефинира и центарот на полето (или
контроли на неделно, месечно и годишно центрите, ако се повеќе полиња) на зрачење на
ниво, додека, пак, апсолутната доза се површината од кожата на пациентот. Центарот
контролира на дневно ниво. (или центрите) се обележува со фломастер.
За секој пациент, пред да почне да се зрачи, Понатаму, во текот на спроведувањето на
се прави план за зрачење. третманите, центарот на полето на пациентот

221
се подесува со изоцентарот на од фотонското и од електронското зрачење,
радиотераписката единица. При поставување прикажана на сликата 7.38.
на пациентот на КТ симулација се користат и За да се заштитат деловите од телото кои се
имобилизациски помагала за да може наоѓаат над волуменот кој се зрачи, се користат
попогодно да се намести пациентот на техники на зрачење со повеќе полиња, односно
третманскиот кревет и неговата поставеност зрачење под различни агли, поделени во повеќе
при зрачење да биде репродуцирачка. фракции. Врз основа на препишаната доза на
По завршувањето на КТ симулацијата, радиотерапија, медицинскиот физичар
сликите се пренесуваат во софтверот за изготвува план за радиотераписките третмани.
планирање. Во процесот на планирање, На сликата 7.39. е прикажана изодозната
онкологот прави контурирање на целниот распределба при гинеколошки радиотераписки
волумен и органите од ризик (здравите органи третман при што пациентката ја прима
што се во зрачното поле). Врз основа на дневната фракција (доза) преку четири полиња
положбата на целниот волумен во однос на (познат како бокс третман).
здравите органи во телото на пациентот,
неговата големина како и општата состојба на
пациентот, се одредува радиотерапискиот
третман. Тоа подразбира одредување на типот
на третманот, односно се избира дали
зрачењето ќе биде со фотони или со електрони,
со која енергија, која големина на поле, колку
фракции итн.
Така, кога целниот волумен е на голема
длабочина (внатрешни органи) ќе се користи
зрачење со повисока енергија, и обратно, ако е
на мала длабочина, пациентот ќе се зрачи со
фотонско зрачење со ниска енергија или Сл. 7.39. Изодозна распределба за гинеколошки
електрони. Ова произлегува од длабинската третман т.н. бокс техника
распределба на дозата на различните енергии

БРАХИТЕРАПИЈА

Брахитерапија е термин кој се користи за изворите се поставуваат преку специјални игли

радиотераписките третмани со радиоактивни во кои се внесува радиоактивниот извор како
извори со мали димензии поставени на мало привремен имплант (простата, дојка, усни,
растојание од целниот волумен. Овој вид на образи) директно во целниот волумен или како
третман подразбира поставување на изворот перманентен имплант во форма на
директно во или, пак, во близина на титаниумски капсули исполнети со
третираниот волумен со импланти. радионуклид; 3) интралуминална
Имплантите може да се привремени или брахитерапија, каде изворот се внесува во
постојани. Со привремените импланти дозата луменот на тубуларни органи (езофагус,
се прима континуирано во текот на еден краток бронх); 4) ендоваскуларна брахитерапија,
временски период. Со постојаните импланти каде изворот се внесува во артерии (коронарни,
дозата се прима сѐ додека не се распадне периферни); 5) површинска или кожна
радиоактивниот извор во телото на пациентот. брахитерапија, каде изворот преку
Изворите кои се користат во специјални тубуси се користи за озрачување на
брахитерапијата најчесто емитираат фотони. кожни промени на носот, ушните школки,
Сепак, во неколку специјализирани ситуации очните капаци, челото и др.
се користат бета или неутронски емитери. Интракавитарните третмани се секогаш со
Според начинот на поставување на привремени импланти, со кратко траење на
имплантите, брахитерапијата се дели на: 1) третманот, додека интерстицијалните
интракавитарна брахитерапија, каде што третмани може да бидат привремени или
изворот се поставува преку соодветни трајни. Привремените импланти се внесуваат
апликатори во телесни шуплини на пациентот во телото на пациентот преку систем со
(матка, ректум, носна шуплина); 2) далечинско управување.
интерстицијална брахитерапија, во која

222
 Предноста на брахитерапијата во споредба
со екстерната радиотерапија е во подобрата
локализирана испорака на дозата во волуменот
од интерес. Недостаток е тоа што
брахитерапијата може да се користи во случаи
кога целниот волумен е локализиран и
релативно мал.
Вообичаено, на еден оддел за радиотерапија
околу 10 – 20 % од сите пациенти се третирани
со брахитерапија.
Во зависност од брзината на дозата,
брахитераписките третмани се поделени во три
групи: третмани со ниска брзина на доза,
0,4 – 2 Gy/h; третмани со средна брзина на
Сл. 7.40. Изодозна распределба на брахитераписки третман на грло на матка
доза, 2 – 12 Gy/h; третмани со висока брзина на
доза > 12 Gy/h.
На сликата 7.40. е прикажана изодозната
распределба во трите рамнини за
брахитераписки третман на грлото на матка со
висока брзина на доза.
Брахитераписките извори на фотони се
достапни во различни форми. На пример, тие
може да бидат во форма на игли, капсули,
топчиња, жици и сл. Обично се користат како
затворени извори со двојна заштита. Првата е
заштита од алфа и бета зрачењето кое го
емитира изворот, а втората заштита го спречува
истекувањето на радиоактивниот материјал.
223
 VII. Примери за самостојна проверка на знаењето
П. 97. Континуиран спектар на зрачење
создаваат:
а) алфа емитерите; б) бета емитерите;
в) гама емитерите; г) ласерите
П. 98. Стохастичките ефекти од јонизирачко
зрачење:
а) не се соматски;
б) се исти со детерминистичките ефекти;
в) имаат праг на доза;
г) немаат праг на доза.
П. 99. 99mTc е најприменуваниот
радиоизотоп во нуклеарната медицина и тој:
а) е чист гама емитер што емитира фотони со
повеќе енергии;
б) е чист бета емитер што емитира фотони со
повеќе енергии;
в) е чист гама емитер што емитира фотони со
една енергија;
г) има период на полураспаѓање од 3 дена.
П. 100. Главна причина за слабата
резолуција на сцинтиграмот:
а) е употребата на колиматори и масивни
детектори;
б) е употребата на колиматори и изотопи со
краток период на полураспаѓање;
в) е употребата на масивни детектори и
изотопи со краток период на полураспаѓање;
г) се ниско контрастните лезии и колимацијата
на снопот;
д) се ниско контрастните лезии и употребата на
масивни детектори.
П. 101. Главна предност на позитронско-
емисионата томографија во однос на
еднофотонската е во тоа што:
а) има подобра резолуција и е поевтин метод;
б) нема потреба од употреба на механичка
колимација;
в) анихилациските фотони имаат многу висока
енергија;
г) поголема сензитивност и поголема
достапност на позитронските во однос на гама
емитерите;
д) томограмите се со подобра резолуција.
П. 102. Кога забрзаните електрони ќе
паднат врз анодата на рендгенската цевка,
нивната кинетичка енергија, главно, се
преобразува во:
а) енергија на рендгенско зрачење;
б) топлинска енергија;
в) механичка енергија;
г) хемиска енергија.
П. 103. Енергиите на карактеристичното
рендгенскозрачење зависат од:
а) напонот на рендгенската цевка;
б) бројот на избиени електрони од катодата на
рендгенската цевка;
в) брзината на ротацијата на анодата;
г) материјалот од кој е направена анодата.
П. 104. Спектарот на рендгенското зрачење
е:
а) континуиран;
б) дискретен;
в) континуиран и дискретен;
г) лентест.
П. 105. Доколку е неопходно да се зголеми
продорната способност на рендгенското
зрачење, тогаш треба:
а) да се намали напонот на рендгенската цевка;
б) да се зголеми напонот на рендгенската
цевка;
в) да се зголеми напонот на катодата на
рендгенската цевка;
г) да се зголеми времето на зрачење.
П. 106. Предноста на томографските методи
во однос на планарните во радиологијата е во
тоа што:
а) томограмите имаат подобра резолуција;
б) дозата која ја прима пациентот е помала;
в) овозможува регистрирање на динамички
процеси;
г) томограмите имаат добар контраст за меките
ткива.
П. 107. Објасни го принципот на
генерирање на сцинтиграм.
П. 108. Објасни го принципот на работа на
гама камера.
П. 109. Направи разлика меѓу статичките и
динамичките студии во нуклеарната медицина.
П. 110. Објасни го начинот на создавање на
рендгенскозрачење во рендгенска цевка.
П. 111. Објасни го механизмот на создавање
на радиограм.
П. 112. Направи споредба меѓу радиограмот
и сцинтиграмот.
П. 113. Објасни го принципот на работа на
линеарниот акцелератор.
П. 114. Направи разлика меѓу
радиотераписките методи со јонизирачко
зрачење.
224
 Препорачана дополнителна литература

Литература со слична содржина

Андоновска Невенка (2008). Биофизика. Скопје: Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Природно-
математички факултет.
Гершановски Доне (2004). Предавања по биофизика. Скопје: Природно-математички факултет,
Институт за физика.
Тодоров Венцеслав (2002). Медицинска физика (учебник за студенти по медицина и
стоматологија). Софија. ISBN 954-9807-28-02.

***
Brnjas-Kraljević Jasminka, Krilov Dubravka (2012). Fizika za studente medicine. Zagreb: Medicinska
naklada.
Davidovits Paul (2008). Physics in Biology and Medicine, third edition. Elsevier.
Franklin Kirsten , Muir Paul , Scott Terry , Wilcocks Lara , Yates Paul (2010). Introduction to Biological
Physics for the Health and Life Sciences. Chichester: Wiley.
Popov Smiljana (1983). Biofizika. Beograd: Naucna knjiga.
Stankovic Slobodanka (2006). Fizika Ljudskog organizam. Novi Sad: Univerzitet u Novom Sadu,
Prirodno matemati;ki fakultet, departman za fiziku.

Литература со специфична содржина

Андоновска Невенка (2003). Радијациона физика. Скопје: Универзитет „Св. Кирил и Методиј”
Медицински факултет.
Васкова Оливија, Мицева Ристевска Светлана, Поп Ѓорчева Даниела, Миладинова Даниела,
Лопарска Снежана, Јаневиќ-Ивановска Емилија, Мајсторов Венјамин, Угринска Ана,
Андоновски Борис, Кузмановска Соња (2008). Нуклеарна медицина во клиничка пракса.
Скопје: Институт за патофизиологија и нуклеарна медицина, Медицински факултет.

***
Brown B H, Smallwood R H, Barber D C, Lawford P V, Hose D R (1999). Medical physics and
Biomedical engineering. London: Institute of Physics Publishing.
Chandra Ramesh (1992). Introductory Physics of Nuclear Medicine, Fourth edition. USA, Philadelphia:
Lea and Febiger.
Dillon F. Patrick (2012). Biophysics: A Physiological Approach 1st Edition. Cambridge: University
Press.
Gopal B. Saha (1993). Physics and Radiobiology of Nuclear Medicine. Springer-Verlag.
Hall J E and Guyton A. C. (2011) Guyton and Hall Textbook of Medical Physiology 12th edition.
Philadelphia, PA: Saunders/Elsevier..
Herman P. Irving (2007). Physics of the Human Body. Springer-Verlag.
Khan M. Faiz (2003). The physics of Radiation therapy, 3 th edition. Li Ppincott Williams &Wilkin.
Serway A. Raymond, Jewett W. John (2013). Physics for Scientists and Engineers. Brooks/Cole
Cengage Learning.
Wilson D. Jerry, Buffa J. Anthony, Bo Lou (2003). College Physics fifth edition. Prentice Hall.

225
 Биографски податоци за авторот

Зденка Стојановска е доктор по физички науки и специјалист

по медицинска нуклеарна физика.
Од 2011 година е редовно вработена на Факултетот за
медицински науки при Универзитетот „Гоце Делчев“ во Штип.
Вклучена е во наставата на сите студиски програми на кои се
изучува предметот Биофизика.
Автор е на две скрипти, еден практикум и повеќе меѓународни
научни трудови.

226
ISBN 978-608-244-726-1

227