Begrippenlijst – middeleeuwen

Aflaat Kwijtschelding van boetes die tijdens de biecht zijn opgelegd; dikwijls
opgevat als vergeving van zonden uit naam van God.
Albigenzen
Ambachtsgilde; Eedverbond dat maatschappelijke belangen van zijn leden behartigt;
gilde vanaf de 11de eeuw vooral organisaties van kooplui en studenten,
vanaf de twaalfde eeuw ook van ambachtslui. In het laatste geval
spreekt men van een ambachtsgilde of ambacht.
Arianisme Heterodoxe stroming in het christendom, vernoemd naar Arius en
veroordeeld op het concilie van Nicaea in 325. Arianen zien de Zoon
als het schepsel van de ene God, niet als een van de drie eeuwige
goddelijke personen.
Babylonische
Gevangenschap  1305: onenigheid bij pausverkiezing, Filips IV drukt verkiezing
van de Pausen van Fransgezinde Clemens V door
 Nieuwe paus reist niet terug naar Rome omwille van
onveiligheid maar vestigt zich bij grens Franse koninkrijk
 Volgende pausen vestigen zich in Avignon, dat wordt
uitgebouwd tot pauselijke residentiestad
 1376: terugkeer van paus naar Rome maar onenigheid bij
volgende verkiezing
 Verkozen paus blijft in Rome, tegenpaus keert terug naar
Avignon
 Europa verscheurd: elke paus gesteund door deel van
wereldlijke vorsten
 Poging tot herstel van eenheid resulteert in verkiezing derde
paus (1409)
 1415: terugkeer naar één paus in Rome op concilie van
Konstanz
 Enorm prestigeverlies voor pausdom

Baljuw Franse ambtenaar, plaatselijke vertegenwoordiger van het koninklijke

gezag, ingesteld door Filips II Augustus.
Belfort
 Versterkt, plaats waar stadskeuren bewaard worden
 Vaak boven/naast stadhuis: plaats waar stad bestuurd wordt
 Symbool van stedelijke vrijheid
 Toont nieuw verworven status: vroeger enkel vorsten en kerk
in positie om torens te bouwen

Biecht Een van de sacramenten. Men vertrouwt een priester zijn zonden toe.
Deze legt een boete op (penitentie) waarna Gods vergeving volgt
(absolutie).
Blijde Inkomst
 Bij overlijden van Hertog van Brabant in 1355 enkel
 vrouwelijke opvolgers: conflict
 Bezorgdheid bij adel en steden dat gebieden verdeeld zullen
raken
 Geven steun aan oudste dochter in ruil voor toegevingen
 Geen belastingen of oorlogsvoering zonder goedkeuring
steden en adel
 Steden kunnen verzoeken van hertog weigeren indien ze niet
in overeenkomst zijn opgenomen
 Bij elke nieuwe opvolging verplicht bezoek aan Brabantse
steden en bevestiging van overeenkomst

Capitularia Ingedeeld in hoofdstukken

Commerciële
Revolutie  Vanaf start van nieuw millennium: explosieve groei van steden
 Steden zijn voor hun voortbestaan afhankelijk van handel:
geen/onvoldoende toegang tot handel
 Geeft handelaars bijzonder sterke positie in steden
 Winsten van handel geherinvesteerd: handel groeit
spectaculair verder
 Handel neemt plaats in van land als belangrijkste bron van
macht/rijkdom

Commune Een commune (Frans voor gemeente, afgeleid van commun,

gemeenschappelijk) is een leef- en/of woongemeenschap waar alles
gezamenlijk wordt gedaan, door een eed af te leggen.
Concilie Vergadering van kerkleiders, meestal van bisschoppen; ook synoden
genoemd. Men onderscheidt algemene of oecumenische concilies
(voor de hele kerk), nationale concilies (voor een staat), provinciale
concilies (voor een aartsbisdom) en diocesane concilies (voor een
bisdom).
Curie Pauselijk hof
Danelaw Een deel van Engeland dat in de 9de
eeuw in handen was van Vikings.
Devşirme-
systeem o Jongens in veroverde Christelijke gebieden tot slaaf
gemaakt: vaste quota per dorp
o Ingezet in administratie van sultan
o Ingezet in leger: elitekorps van Janitsaren*
o Op jonge leeftijd geïndoctrineerd en geen banden met
lokale elites

Dhimmi Niet-moslims
Diwan Ministeries
Emir Een lokaal gebied gecontroleerd door centrale regering, confiscaties
bij ongehoorzaamheid, binnen de Arabische schiereilanden.
Emporium Handelsplaats uit de Vroege Middeleeuwen, bestaande uit een haven
en een nederzetting van kooplui. Emporia leefden van
langeafstandshandel. Z hadden geen markt maar fungeerden als
doorvoerhaven.
Examenstelsel
o Landelijke examens voor belangrijkste bestuurlijke
posities
o Op basis van bekwaamheid, niet afkomst
o Staatsscholen
o Bestuur onder de Tang

Externe
kerstening  Bevolking gedoopt en externe tekenen van heidendom
verwijderd
 Van hoog naar laag: beginnen bij vorst en aristocratie, daarna
opleggen aan rest van bevolking
 Systeem van verbod en gebod
 Heidendom (cultusplaatsen, rituelen, feesten) verboden
 Vervangen door Christendom (kerken, misvieringen, zon- en
feestdagen)
 Opgelegd, dus blijft heel oppervlakkig

Feodale Hiërarchie van leenheren, leenmannen en achterleenmannen.

Pyramide Bovenaan staat de suzerein (opperste leenheer, meestal de koning; de
term was in de Middeleeuwen ongebruikelijk). Onder hem staan
diens leenmannen, ook wel kroonvazallen genaamd: graven,
markgraven en hertogen, soms ook bisshoppen. Ook zij hebben
leenmannen (plaatselijke edelen, kasteelheren) die achterleenman
zijn van de koning. Omdat ook de laatsten weer leenmannen en
achterleenmannen kunnen hebben, kan de Pyramide vele trappen
hebben.
Feodaliteit, Leenstelsel, met als kern de verhoudingen tussen leenheer en
leenstelsel leenman.
Gelijke
veldsysteem  Elke volwassen boer krijgt stuk land van overheid
 Bij meerdere volwassen mannen uitgebreider stuk
 In ruil belastingen en corveediensten voor keizerlijke
bouwprojecten
 Toekenning stopt wanneer diensten niet meer vervuld kunnen
worden

Gilde Eedverbond dat maatschappelijke belangen van zijn leden behartigt;

vanaf de 11de eeuw vooral organisaties van kooplui en studenten,
vanaf de 12de eeuw ook van ambachtslui. In het laatste geval spreekt
men van een ambachtsgilde of ambacht.
Godsoordeel Procedures uit het Germaanse en vroegmiddeleeuwse recht
waarmee, door het verondersteld ingrijpen van God, de schuld of
onschuld van voor het gerecht gedaagde personen kon worden
vastgesteld.
Gouw/ pagus Administratief district in het Frankische rijk, officieel samenvallend
met een graafschap; in de praktijk kon een graafschap uit
verscheidene gouwen bestaan en andersom. Na de 9de eeuw raakte
de term pagus in onbruik.
Gouwgraaf/
comes o Aan het hoofd van elke gouw.
o Aangesteld/afgezet door vorst
o Uitvoeren van vorstelijk beleid/rechtspraak

Hagiografie Het literaire genre van heiligenlevens

Heerlijkheid Macht en machtsgebied van een heer. Dikwijls wordt in het bijzonder
de gerechtsheerlijkheid bedoeld, in de 10de eeuw ontstaan in het
West-Frankische rijk, toen lagere edelen en kasteelheren binnen hun
landgoederen de overheidsmacht gingen uitoefenen over zowel vrije
als onvrije bewoners.
Heiligverklaring Besluit van toelaatbaarheid van de verering van een heilige.
Hemelse
Mandaat  Legitimatie van keizerlijke macht, sinds begin van Chinese
geschiedenis
 Keizer gezien als zoon van hemel: enkel hij kan regeren
 Als keizer niet goed regeert kan hemel mandaat aan ander
geven
 Rechtvaardiging van opstanden en machtsovernames
 Chinese historiografie: geleidelijke verzwakking van Hemels
Mandaat in elke dynastie

Hofmeier Beheerder van het koninklijk huis in het Frankische rijk, vanaf het
midden van de 7de eeuw de feitelijke regeringsleider.
Hofstelsel/ In de Vroege Middeleeuwen ontstane wijze van exploitatie van
domaniaal stelsel landgoederen op basis van het tweedelig domein. Onder de Duitse
term ‘Grundherrschaft’ worden zowel het hofstelsel als de
heerlijkheid begrepen.
Horige Aan de grond gebonden onvrije, meestal een landarbeider. Niet
verwarren met vazal.
Hulde, leenhulde Ritueel eerbetoon aan een meerdere waarbij men zich aan diens
gezag onderwerpt, in het bijzonder bij het aangaan van een feodale
verhouding en dan soms leenhulde of manschap genoemd.
Hussieten volgelingen van Hus zetten werk verder en stichten nationale kerk die
actief blijft voor rest van Middeleeuwen
Interne
kerstening  Heidendom uit gedachten bannen en vervangen door
Christelijke normen en waarden
 Heel langzaam, over meerdere generaties
 Nood aan meer persoonlijke begeleiding
 Netwerk van parochies: priester moet gelovige bijstaan van
wieg tot graf
 Belang van biecht: bijbrengen van schuldgevoel en uitoefenen
van mentale controle

Investituurstrijd Conflict in de Hoge Middeleeuwen tussen de pausen en de koningen,

met name die van Duitsland, over de benoeming van bisschoppen en
abten. De investituur is de inhuldiging van de bisschop of abt door de
overdacht van ring en staf.
Jaarmarkt Markt onder gunstige voorwaarden, een of enkele malen per jaar
plaatshebbend gedurende een vastgestelde periode, meestal enkele
weken tot enkele maanden.
Kalief wereldlijk en religieus leider
Kanselarij schrijfcentrum van vorst, geleid door kanselier
Karolingische basis van ons schrift, cf. drukletter
minuskel
Katharen De katharen of Albigenzen waren een religieuze beweging die tijdens
de 12e en 13e eeuw een grote aanhang kende
Kerkvaders Christelijke geleerden uit de Late Oudheid die gestalte hebben
gegeven aan de geloofsleer.
Keurvorst Duitse vorst die een stem heeft bij de koningskeuze, vanaf het midden
van de 13de eeuw een vast zevental: de aartsbisschoppen van Mainz,
Keulen en Trier, de paltsgraaf van de Rijn, de hertog van Saksen, de
markgraaf van Brandenburg en de koning van Bohemen.
Koortsboom
 Gebruikt om genezing af te dwingen
 Lapjes stof van zieke in boom
 Gaat terug tot legende in 10e eeuw: genezing van
roverhoofdman
 Sporen van gebruik doorheen hele middeleeuwse periode
 Representatief voor populariteit van natuurgodsdiensten

Kroondomeinen Landerijen die een koning te eigen bate laat beheren.

Leen In de feodaliteit het goed, meestal een stuk grond, dat de leenheer
overdraagt aan de leenman.
Leenheer In de feodaliteit degene die leenmannen aanneemt en hun een leen
ter beschikking stelt.
Leenman En de feodaliteit degene de van leenheer een leen ontvangt.
Lekeninvestituur aanstellen bisschoppen of andere kerkelijke dignitarissen door leken
Lollards volgelingen van Wycliff, blijven actief doorheen 15e eeuw ondanks
bloedige vervolging
Nicolaïsme priesters/geestelijk en die gehuwd waren of samenleefden met vrouw
(verplicht celibaat)
Palts Vorstelijke residentie, met name in het Frankische rijk en Duitsland.
Het woord is afgeleid van palatium, waar ook ‘paleis’ vandaan komt;
in het Frans en Engels wordt een palts als paleis aangeduid.
Passieve Koopman die niet met zijn handelswaar meereist, maar kantoor
koopman/ houdt in een grote stad en zijn zaken regelt via briefverkeer met
passieve handel plaatselijke vennoten en bijkantoren.
Pax Mongolica door veroveringen kunnen Mongolen stabiliteit garanderen in
Centraal Azië
Pirenne-thesis
 blijvende handelscontacten met Oosten tot 7e eeuw, daarna
onderbreking
 Vanaf 10e eeuw: herneming van handelscontacten met
Oosten, vooral via Italië
 Heropleving van langeafstandshandel zorgt voor opkomst van
handelsklasse in Europa, die zicht vestigt langs
verkeersknooppunten
 Handelsnederzettingen groeien uit tot eerste steden
 Veel vragen onbeantwoord: waar komt handelsklasse
vandaan?

Pogrom Pogroms vanaf periode van Kruistochten (11e-12e eeuw): populaire

vijandigheid, bescherming door paus en wereldlijke vorsten
Privilegies stadsbewoners krijgen vrijheid
Putting-
outsysteem  Koopman-ondernemer is eigenaar van gereedschap
 Koopman-ondernemer is eigenaar van grondstoffen
 Koopman-ondernemer laat lakenarbeiders werk doen, vast
bedrag betaald per stuk
 Koopman-ondernemer strijkt alle winst op

Reconquista herovering door Christelijke koninkrijken

Rekenkamer controle van alle financiële administraties in gebieden, ook van
steden
Relieken Overblijfselen van Christus en de heiligen, in de eerste plaats
lichamelijke overblijfsleen maar ook kledingstukken,
gebruiksvoorwerpen, etc. dikwijls bewaard in een schrijn (reliekkast)
Renovatio
imperii  Idee dat Romeinse periode nog doorloopt en in ere hersteld
romanorum moet worden
  Karel de Grote: investering in bouwwerken en kroning in Rome
in 800
 Gesteund door pausen
 Duitse keizer Otto III, 998
 Zelfs nog in veertiende eeuw: Duitse koningen Hendrik VII en
Karel IV
 Verleent grandeur aan eigen regiem

Rijskerkenstelsel Toevertrouwen door de koning van zowel mogelijk land en

bestuurstaken aan door hem benoemde bisschoppen en abten (in
plaats van een teken). De term wordt vooral verbonden met het
duitse rijk van Otto I tot aan de investituurstijd, maar het verschijnsel
deed zich ook in Frankrijk en Engeland voor.
Salische wet rijk na overlijden van koning verdeeld over erfgenamen
Schout/ sheriff Engelse ambtenaar, plaatselijke vertegenwoordiger van het koninklijk
verzag.
Simonie kopen kerkelijke functies of beneficies
Standen Groepen waarin de christelijke samenleving werd verdeeld. Volgens
de overheersende visie, opgekomen omstreeks het jaar 1000, waren
de drie standen: bidders (geestelijken), strijders (edelen) en werkers
(boeren en burgers). De driedeling keert terug in de samenstelling van
de middeleeuwse volksvertegenwoordigingen, die daarom vaak
standenvergaderingen worden genoemd.
Sultan Aan het hoofd van het Ottomaanse Rijk, wereldlijke macht.
Synode Een synode is een kerkelijke vergadering
Tiend Op de oogst geheven lasten die aan de (plaatselijke) kerk worden
afgestaan, variërend van een 10de tot de 12de deel van de opbrengst.
Tribuutsysteem Handel nauwelijks gestimuleerd binnne de Ming-Dynastie
Tripartite Middeleeuwen: periode van ca. 500-ca. 1500
indeling van de
geschiedenis
Vazal Vanaf de Karolingische tijd getrouwe van een koning, hoge edele of
geestelijke, vaak met land beleend en dan leenman, in de regel
verplicht tot krijgsdienst. In de latere Middeleeuwen werden met
name in Frankrijk hoge edelen als vazalen van de koning beschouwd.
Vizier
 Bestuur van Abbasiden
 Centrale regering onder leiding van vizier

Volksverhuizing Vestiging van Germaanse en andere stammen binnen de grenzen van

het Romeinse rijk in de 4de, 5de en 6de eeuw.
Vorstelijke vrede
 Vorsten streven naar handhaving openbare orde
 Overgenomen door vorsten: ‘vorstelijke vrede’ (breken vrede
streng bestraft)

Westers Schisma Zie Babylonische Gevangenschap van de pausen

Zendgraaf/  Per twee (geestelijke/leek), reizen rond in rijk
missus dominicus  Controle van beleid van gouwgraven, vooral in meer afgelegen
gouwen
zijderoute netwerk van routes die Oosten verbinden met Europa, sinds Oudheid