3.
ԼԱՆԴՇԱՖՏԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ հասարակական երևույթների ուսումնասիրման ու հետազոտման
ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԵԹՈԴՆԵՐԸ
3.1. Մարդ-բնություն փոխհարաբերությունների կայացումը
Դարերի ընթացքում մարդը քոչվոր կյանքից անցել է նստակյաց
կենսակերպի`մշակել է հող, պահել անասուններ, ստեղծել դրանց
աշխատանքային գործիքներ: Մարդն ամեն քայլափոխին համոզվում
էր, որ առողջ և բարեկեցիկ ապրելու համար անհրաժեշտ են մաքուր
օդ, ջուր, բերրի հող, բավարար սնունդ ու ստեղծագործ աշխատանք:
Իր նպատակների իրականացման համար մարդը բնության հետ
հաստատում էր տարբեր հարաբերություններ` սկզբում կուրորեն
հարմարվելով բնության օրենքներին, իսկ ավելի ուշ` վերափոխելով
դրանք:
Սակայն միշտ չէ, որ այդ վերափոխումներն ուղեկցվում էին
բնության ու բնական համալիրների համար նպաստավոր
հետևանքներով: Մի դեպքում հատվում էին անտառները, ոչնչացվում
բույսերն ու կենդանիները, ընդարձակվում անապատացված
տարածքները, իսկ մի այլ դեպքում` աղտոտվում էին շրջապատող
օդն ու ջուրը, չորանում կենարար աղբյուրները, ճահճակալում լճերը:
Բնության ոչ ցանկալի փոփոխություններից և դրանց աղետալի
հետևանքներից խուսափելու համար մարդը ստիպված էր կուտակել
բնության մասին պարզագույն գիտելիքներ, որոնց ճշմարտացիու-
թյունը ստուգում էր անմիջական ուսումնասիրությունների միջոցով`
առաջադրելով որոշակի ենթադրություններ կամ վարկածներ:
Աստիճանաբար մարդը վարժվում էր դաշտային դիտումներ
կատարելուն և դիտափորձեր դիտելուն: Դրանք ուղեկցվում էին
դիտորդի անձնական նկարագրություններով ու
բացատրություններով, որոնք նրան հիմք էին տալիս ձևակերպելու
վերլուծություններ և համեմատություններ:
Մարդու գործնական և տեսական գործունեությունը
կարգավորող ճանաչողական սկզբունքների, միջոցների,
մոտեցումների և հնարքների ամբողջությունը` որպես բնական և
գիտագործնական միջոց, կոչվում է մեթոդ:
3.2. Դաշտային հետազոտությունների կառուցվածքը
Դաշտային հետազոտությունները լանդշաֆտագիտական և
էկոլոգիական ուսումնասիրությունների հիմնաքարն են, որպես
կանոն` ուղեկցվում են բնական ու հասարակական օբյեկտների կամ
երևույթների նկատմամբ կատարվող դիտումներով: Դրանցում
առաջնորդվում են տեսողական, լսողական, համային, հոտային և
շոշափման զգայարաններով, որոնք հնարավորություն են տալիս
ճանաչելու շրջապատող բնության բաղադրիչներն ու երևույթները,
բացահայտելու տարածության և ժամանակի մեջ դրանց
փոփոխությունները:
Հետազոտության առարկայից, նպատակից և առաջադրված
խնդրի բարդությունից կախված` մարդը կատարում է տարբեր
դիտափորձեր` առաջնորդվելով այս կամ այն տեսությամբ,
օգտագործելով այս կամ այն սկզբունքները, կիրառելով տարբեր
սարքեր, որոնք դիտորդից պահանջում են որոշակի գիտելիքներ,
հմտություններ և կարողություններ:
Դիտումները և դիտափորձերը, որպես լանդշաֆտագիտական և
էկոլոգիական ուսումնասիրությունների ամենահին, ամենակիրառելի
և ամենամատչելի գործընթացներ, իրենց արդյունավետությամբ ու
հավաստիությամբ մեծապես պայմանավորված են դիտորդի
(հետազոտողի) դիտողականությամբ, այսինքն` հիշելու և
վերծանելու ունակություններով: Դիտափորձերը, որպես բնական
կամ արհեստական սահմանափակ միջավայրում (սենյակում,
լաբորատորիայում) բնական օբյեկտերի ու երևույթների
վերակերտումներ (մոդելավորումներ), նախորդվում են հատուկ
նախապատրաստական աշխատանքներով և անհրաժեշտ սարքերի,
գործիքների ճիշտ ընտրությամբ: Դիտումների և դիտափորձերի
հիմնական մասն ուղեկցվում է չափագրումներով, գրառումներով և
գրանցումներով:
 (օդերևութաբանական, ջրաբանական, երկրաֆիզիկական,
3.3. Դաշտային հետազոտությունների մեթոդը երկրաքիմիական, լանդշաֆտագիտական, էկոլոգիական և այլն): Եթե
Դաշտային հետազոտությունների մեթոդը կիրառվում է ուսումնասիրությունը կատարվում է միևնույն անփոփոխ
հեռարշավային-շարժական (հետիոտն կամ ավտոերթուղային) և դիտակետից, ապա այն կկոչվի կետային կամ բևեռային հանույթ, իսկ
հենակետային-մշտական (գործիքային կամ աչքաչափական) եթե միաժամանակ մի քանի դիտակետից, ապա` բազմակետային
ուսումնասիրություններում: կամ բազմաբևեռային հանույթ:
Դաշտային հեռարշավային-շարժական (գիտարշավային)
հետազոտությունները (էքսպեդիցիաները) իրականացնում են 3.4. Դիտումներ, չափագրումներ և չափումներ
մասնագետներից և օժանդակ սպասարկող անձնակազմից Դիտումներ: Առօրյայում շփվում ենք տարբեր բնական և հասա-
ձևավորված արշավախմբերը: Նախապես ընտրվում է հստակ րակական օբյեկտների, երևույթների հետ ու ամեն քայլափոխի
որոշարկված տարածաշրջան, ապա մշակվում են աշխատանքային ակամա կատարում կանխամտածված կամ չկանխամտածված
ծրագիր ու երթուղի: Դրանք, աշխատանքային և բնակլիմայական դիտումներ:
պայմաններից ելնելով` կարող են փոփոխվել կամ վերա- Տվյալ պահին և տվյալ վայրում դիտորդի կողմից ձեռնարկած
նայվել, քանի որ տևում են մի քանի օրից մինչև մի քանի ամիս: բնական ու հասարակական օբյեկտների ու երևույթների արտաքին
Նախքան գիտարշավն սկսելը, կազմակերպվում են գրական, քանակական և որակական հատկանիշների նկարագրման,
գիտական, արխիվային, քարտեզագրական, վիճակագրական և այլ ստուգման ու գնահատման միագումար գարծընթացը կոչվում է
նյութերի հավաքագրում ու համակարգում, տեղագրական
դիտում:
քարտեզների վրա երթուղու հետագծի հստակեցում ու պարտադիր
Դիտում կամ գրանցում ենք եղանակային պայմանների
հանգրվանատեղերի համար նախատեսված նպաստավոր
փոփոխությունները, մտովի կանխատեսում ենք մթնոլորտային
տեղամասերի առանձնացում: Գիտարշավի ընթացքում հավաքված
տեղումների հավանականությունը, հաշվարկում ենք օրվա լուսավոր
նմուշները և նյութերը, արձանագրված օրինաչափություններն ու
ժամերի տևողության օրեցօր փոփոխությունները` արձանագրելով
բացառությունները գրանցվում են հատուկ այդ նպատակին ծառայող
Հյուսիսային կիսագնդում բնակվողներիս համար ձմեռային
դաշտային մատյաններում: Ավելի ուշ դրանք ոչ դաշտային
ամիսների կարճ ցերեկներն ու երկար գիշերները, ամառային
(սենյակային) պայմաններում համախմբվում, համակարգվում և
դասակարգվում են, իսկ հնարավորության դեպքում` ամիսների երկար ցերեկներն ու կարճ գիշերները:
քարտեզագրվում: Ճանապարհով քայլելիս զգում ենք ամպամածության ճնշող
Արդյունքների մշակման վերջնական փուլում կազմվում են ազդեցությունը, քամիների ուժը և ուղղությունը, պատսպարվում ենք
գիտական և հետազոտական հաշվետվություններ, գրվում հանկարծակի սկսած հորդառատ անձրևից, ոգեշնչվում ենք
հոդվածներ: աշնանային արևի ճառագայթների ջերմացնող ակտիվությամբ և
Ժամանակի ընթացքում արագ փոփոխվող օբյեկտների և այլն: Մեր աչքից չեն վրիպում մանրուք թվացող փոփոխությունները`
երևույթների հետազոտությունները կազմակերպվում են ծառերի բողբոջելը և տերևաթափը, թռչունների չուն ու թռիչքի
հենակետային-մշտական (ստացիոնար) ուսումնասիրություններով բարձրությունը, փողոցների անցուդարձը, մեզ շրջապատող
մարդկանց հոգեվիճակի փոփոխությունները, մի խոսքով` մեզ 3.5. Հետազոտությունների քարտեզագրական մեթոդը
շրջապատող աշխարհի օրական և սեզոնային փոփոխությունները: Երկրի ամբողջ մակերևույթի կամ դրա առանձին տարածքների
Նախքան որոշակի դիտում ձեռնարկելը` կատարվում է փոքրացված, պայմանական և ընդհանրացված գծապատկերը հարթ
հենակետային դիտակետերի ընտրություն, որոնց աշխարհագրական մակերևույթի (թղթի) վրա` որոշակի մասշտաբով, պայմանանշային
կոորդինատներն ու բացարձակ բարձրությունները նախապես համակարգով ու քարտեզագրական պրոյեկցիայով, կոչվում է
հայտնի են: Այդ կետերն այլ կերպ անվանում են հենանիշեր: քարտեզ:
Դիտումների ընթացքում կարևոր է փոփոխությունների, Աշխարհագրական, լանդշաֆտագիտական և էկոլոգիական
օրինաչափությունների և շեղումների գրանցումը: Համոզիչ հետազոտություններում իրականացվող վերլուծական,
եզրահանգումներ կատարելու համար դիտումները պետք է կրկնել համեմատական, կանխագուշակման, շրջանացման կամ մեկ այլ
բազմաթիվ անգամ: նպատակով քարտեզների կիրառման ու կազմման մեթոդն
Չափագրումներ: Դաշտային հետազոտությունների և անվանում են քարտեզագրական:
դիտումների հիմնական մասն ուղեկցվում է պարզագույն Քարտեզագրական մեթոդի լայն կիրառումը կապվում է աշխար-
չափագրումներով, առանց որոնց անհնար է քանակական հագրական մեծագույն հայտնագործությունների ժամանակաշրջանի
բնութագրիչների հավաքագրումը: Չափագրումները ենթադրում են հետ:
որոշակի գործիքների և սարքերի գործածություն: Առավել հաճախ Առանց քարտեզագրական մեթոդի դժվար է բացահայտել
չափագրում են հեռավորություններ և մակերեսներ: Այդ նպատակով տեկտոնական շարժումների ակտիվությունը կամ տեղանքի
օգտվում են հողաչափ կարկինից, չափերիզից, հեռաչափից, երկրաբանական հիմքի կառուցվածքը, վերլուծել եղանակի
անկյունաչափից, ժամանակի գործոնից, քայլերի սկզբունքից և երկարաժամկետ փոփոխությունները, հողաշինարարական,
աչքաչափական ունակությունից (հողաչափ կարկինը 1 մ գյուղատնտեսական ու օդագնացության աշխատանքների
բացվածքով փայտե սարք է, չափերիզը 10 մ երկարությամբ արդյունավետ կազմակերպումը և այլն:
ժապավեն է, միջահասակ մարդու 1 քայլի միջին հեռավորությունը 60 Քարտեզագրական մեթոդը հնարավորություն է տալիս
սմ է): քանակական բնութագրիչների հիման վրա ստեղծելու որակապես
Չափումներ: Լանդշաֆտագիտական և էկոլոգիական նոր արեալներ, մշակելու կարճաժամկետ և երկարաժամկետ
հետազոտություններում երբեմն հարկ է լինում չափագրումներից կանխատեսումներ, ինչպես նաև հստակ առանձնացնելու բնատա-
ստացած քանակական բնութագրիչները համակարգել, համեմատել րածքային և տարածքա-արտադրական համալիրները, ընդգծելու
կամ վերահաշվարկել: Այդ դեպքում լաբորատոր կամ սենյակային բնական և հասարակական օբյեկտների փոխներգործությունը և այլն:
պայմաններում իրականացվում են թվաբանական և Աշխարհագրագետների և լանդշաֆտագետների համընդհանուր
մաթեմատիկական չափումներ` օգտվելով թվաբանական և կարծիքն այն է, որ բոլոր մասնագիտական հետազոտություններն
մաթեմատիկական այս կամ այն բանաձևից: Չափումներում սկսվում ու ավարտվում են քարտեզով, քանի որ քարտեզն
տարածված եղանակներից է մասշտաբի գործածությունը: ապահովում է ուսումնասիրությունների տարածականությունը, իսկ
ռուս ականավոր աշխարհագրագետ Ն.Բարանսկու կարծիքով «… ջերմացմամբ: Այս օրինաչափության բացահայտման շնորհիվ նա
քարտեզն աշխարհագրության ալֆան և օմեգան է»: համարվեց կլիմայագիտության հիմադիրը:
Համեմատությունների մեթոդը կիրառելի է, երբ պահպանվում է
3.6. Հետազոտությունների համեմատականության մեթոդը
համեմատվող օբյեկտների կամ երևույթների համարժեքությունը`
Լանդշաֆտագիտական և էկոլոգիական հետազոտություններում
որակական կրիչը: Օրինակ` կարելի է համեմատել մայրցամաքները
լայն կիրառում ունի համեմատությունների (համեմատականության)
(Աֆրիկան և Ավստրալիան), օվկիանոսները (Խաղաղ և Ատլանտյան),
մեթոդը, որը ենթադրում է համեմատության մեջ դրվող օբյեկտների և
աշխարհագրական գոտիները (հասարակածային և
երևույթների նմանությունների և տարբերությունների
արևադարձային), կղզիները (Գրենլանդիան և Նոր Գվինեան),
բացահայտումներ: Որպես գիտաճանաչողության հին մեթոդ`
տնտեսական զարգացման մակարդակով միանման պետությունները
համեմատումները կիրառվել և կիրառվում են գիտության գրեթե
(Ավստրիան և Շվեյցարիան), քաղաքները (Մոսկվան և Նյու Յորքը) և
բոլոր բնագավառներում, բայց յուրաքանչյուր համեմատություն
այլն: Ցանկացած համեմատության հիմքում պետք է դնել
ուղեկցվում է համեմատողի անձնավորված (սուբյեկտիվ) և իրակա-
քանակական և որակական բնութագրիչների հստակեցված ցանկ:
նության հավաստի (օբյեկտիվ) կողմնորոշվածությամբ:
Լանդշաֆտագիտական և էկոլոգիական հետազոտություններում
3.7. Հետազոտությունների պատմական մեթոդը
գործածվող համեմատությունների մեթոդը պարունակում է ոչ միայն
XIX դարի բնագետների մեծ մասը կարծում էր, որ գիտության
զգայական ճանաչողության (տեսողական, լսողական, գիտակցական
առաքելությունը պետք է լիներ գիտելիքների կարգավորումը,
և այլն) տարրեր, այլև` վերացական մտածողության բաղադրիչներ:
այսինքն` գիտությունն առավելապես պետք է զբաղվեր օբյեկտների և
Այս մեթոդի առաջին հաջողությունները գրանցվել են
երևույթների առաջացման, զարգացման և փոխներգործության
գերմանացի Ա. Հումբոլդտի շնորհիվ: Նրա բազմաթիվ գիտական
հարցերով:
արշավները հնարավորություն տվեցին մշակելու
Գիտության առաջընթացը խոչընդոտող կարծրատիպերին
համեմատությունների բարդ և համալիր սխեմա, որը նպաստեց մի
անհրաժեշտ էր հակադրել նոր մտածելակերպ, որը բնական և
շարք օրինաչափությունների բացահայտմանը, մասնավորապես`
հասարակական երևույթները կքննարկեր հավերժական շարժման,
ռելիեֆ – կլիմա – բուսական ծածկույթ փոխադարձ կապերի
անընդհատ փոփոխությունների, զարգացման և
վերծանմանը:
վերադասավորումների մեջ:
Ա. Հումբոլդտն առաջինը կարողացավ բացահայտել և
Յուրաքանչյուր զարգացում կամ փոփոխություն ընդգրկում է
հանրամատչելի ներկայացնել ծովային և ցամաքային
խիստ որոշակի ժամանակահատված, իսկ ցանկացած
կլիմայատիպերի տարբերություններն ու դրանց պատճառները,
ժամանակահատված բնորոշվում է պատմականությամբ`
առաջադրել կլիմայական գոտիների և կլիմայական մարզերի
իրադարձությունների ժամանակագրական հաջորդականությամբ:
հորիզոնական, շերտաձև տարածման գաղափարը` դա
Ձևավորվող պատմական մեթոդը բնական օբյեկտների և երևույթների
հիմնավորելով Երկրի գնդաձևությամբ և հասարակածից դեպի
ուսումնասիրություններում արտացոլվեց ի դեմս դիալեկտիկայի, իսկ
բևեռներ շարժվելիս երկրագնդի մակերևույթի անհավասարաչափ
հասարակական օբյեկտների և երևույթների բնակչության խտություն և այլն), որը տարածության մեջ և
ուսումնասիրություններում` պատմական մատերիալիզմի: ժամանակի ընթացքում ենթարկվում է նկատելի փոփոխությունների:
Պատմական մատերիալիզմի տեսանկյունից` հասարակական Նման իրավիճակների համար հաշվարկվում են քանակական
կյանքի ու երևույթների պատմական ընթացքը չէր կարելի դիտարկել ցուցանիշների միջին թվաբանական կամ երկրաչափական
որպես անհատների կամայական գործունեության արդյունք, այլ` արժեքները, առավելագույն և նվազագույն շեղման ցուցանիշները և
պետք է մեկնաբանվեր իբրև արտադրողական ուժերի, այլն: Վիճակագրական տվյալները փոխանցելով քարտեզագրական
արտադրական հարաբերությունների ու սոցիալ-տնտեսական` հիմքի վրա` ստանում են տվյալ գործոնի ցուցանիշների
հասարակարգային զարգացումների և փոփոխությունների տարածքային բաշխումը որոշակի ժամանակահատվածի համար:
ամբողջական գործընթաց: Դիալեկտիկայի կամ դիալեկտիկական Օրինակ` հունվարյան, հուլիսյան և տարեկան իզոթերմերը:
մատերիալիզմի տեսանկյունից` բնական երևույթների պատմական Վիճակագրական տվյալների միջև արձանագրված կապերը թույլ
ընթացքը բնորոշվում է քանակական փոփոխություններից են տալիս դրանց միջև հաստատել որոշակի
որակական փոփոխություններին անցման շղթայական գործըն- հարաբերակցություններ, որոնք հետագայում կիրառվում են
թացով, երբ հնից նորին անցումն իրականացվում է հակասություննե- կանխատեսումներ կատարելիս կամ հեռանկարային
րի պայքարով: երկարաժամկետ ծրագրեր մշակելիս: Վիճակագրական տվյալները
Մեթոդի հիմնադիրներն են Ի.Կանտը և Մ.Լոմոնոսովը: ձեռք են բերվում անմիջական դիտումներով կամ գերատեսչական
Պատմական մեթոդի կիրառումը երկրաբանական, կլիմայական, տեղեկատուներից:
կենսաբանական, քիմիական և հասարակագիտական ուսումնասի-
րություններում սկզբնավորեց հողագիտության բուռն զարգացումը,
որի ուսումնասիրության առարկան` հողածածկույթը սահմանվում
էր բնապատմահասարակական գոյացություն:
Պատմական մեթոդը հնարավորություն տվեց մշակելու
Արեգակնային համակարգի առաջացման գիտական վարկածը,
մայրցամաքների և օվկիանոսների ձևավորման, այնուհետև` դրան
մասնատման օրինաչափությունները, աշխարհագրական թաղանթի
ոլորտային կառուցվածքի առանձնահատկությունները և այլն:

3.8. Հետազոտությունների վիճակագրական մեթոդը

Վիճակագրական մեթոդը կիրառվում է այն դեպքում, երբ
անհրաժեշտ է ամրագրել քանակական չափագրման ենթարկվող
որևէ գործոն կամ ցուցանիշ (ջերմաստիճան, բարձրություն,