હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટીના

વિનયન શાખાના ગુજરાતી વિષયમાં

પી.એચ.ડી. ની પદવી માટે ના શોધપ્રબંધનો
આયોજન-આલેખ

મહાશોધ નિબંધનો વિષય:

ગુજરાતી સાહિત્યની પ્રશિષ્ટ નાટ્યકૃ તિઓમાં સામાજિક મૂલ્યોનો એક અભ્યાસ
(પસંદગીની કૃ તિઓ: ‘રાઈનો પર્વત’, ‘અશ્વત્થામા’, ‘ખગ્રાસ’, ‘લેડી લાલકું વર’)

:સંશોધક:
અસારી પિનલકુ માર કાંતિલાલ
૯૪-કે સર ડુપ્લેક્ષ, મેઘરજ રોડ,
તા-મોડાસા, જી-અરવલ્લી-૩૮૩૩૧૫

:માર્ગદર્શક:
ડૉ. વસંતભાઈ કે . ગાંવિત
શ્રી. કે .આર.કટારા આર્ટ્સ કૉલેજ, શામળાજી
તા. ભિલોડા, જી. અરવલ્લી

:વર્ષ:
૨૦૨૩-૨૪
પૂર્વભૂમિકા:-
આજના અનુઆધુનિક સમયમાં માનવતા કે માણસાઈના વિષયક ઘણાં સંઘર્ષ જોવા મળે છે. ખાસ
કરીને વિજ્ઞાન, દવા અને વ્યવસાયના ક્ષેત્રે વધુમાં વધુ પડકાર જોવામાં મળે છે. પરંતુ લોકોએ આ
વિશ્વમાં રચનાત્મક રીતે તેનો સામનો કરવા માટે માણસાઈના મૂળભૂત પક્ષને સમજવાની સખત જરૂર
છે. આજે આપણા માટે ઇતિહાસનો ખરેખર અર્થ શું છે? કે વી રીતે સાહિત્યકૃ તિઓ આપણને માનવીય
સ્થિતિ (ભૌતિક અને આધ્યાત્મિક બંને) પર વિચાર કરવા સક્ષમ બનાવે છે? તેમજ કૃ તિઓમાં રહે લ
દાર્શનિક, નૈતિક, મનોવૈજ્ઞાનિક આંતરદ્રષ્ટિમાંથી આપણે કે વી રીતે લાભ મેળવી શકીએ? માનવ
અસ્તિત્વના લગભગ દરેક પાસાઓના ઝડપથી વિસ્તરી રહે લા ડિજિટાઇઝેશનને કારણે આપણે જે
કરીએ છીએ તે દરેક બાબતમાં માનવતાની આવશ્યકતા રહે છે.

ગુજરાતી સાહિત્યમાં અનેક સંશોધનો થયાં છે અને થાય છે. મારા મતે આ વિષય નવો અને
સાંપ્રત સમયના અનુરૂપ ખૂબ અગત્યનો બની રહે છે. ગુજરાતી વિષયના સંશોધનમાં આ પ્રકારના
મુદ્દાઓ વિશે અલ્પ પ્રમાણમાં કામ થયું છે. આ સંશોધન સામાજિકગણ અને ખાસ કરીને વિદ્યાર્થીવર્ગને
ખૂબ જ ઉપયોગી બની રહે તેવો મારો પ્રયત્ન રહે શે.

સંશોધનના હેતુઓ :-

(૧) ઐતિહાસિક સાતત્યતા: સમકાલીન સમાજમાં આ કૃતિઓ કે વો પડઘો પાડે છે તેની તપાસ કરવી.
તેમાં કૃતિઓનો મુખ્ય વિષય,મૂલ્યો અને સાંસ્કૃતિક મહત્વતા પર શોધ કરવી.

(૨) વિવિધ સમયગાળા અને સંસ્કૃતિઓમાં પ્રખ્યાત નાટકો અને નાટકોમાં દર્શાવવામાં આવેલા મુખ્ય
સામાજિક મૂલ્યોને ઓળખવા.

(૩) પ્રશિષ્ટ નાટકો અને નાટકોમાં આવતાં પાત્રો, સંવાદ, કથાવસ્તુ અને ચિત્રપટ દ્વારા સામાજિક
મૂલ્યોનું ચિત્રણ અને સંચાર કરવાની રીતોનું વિશ્લેષણ કરવું.

(૪) નાટ્ય કાર્યોમાં લિંગ, જાતિ, વર્ગ અને જાતિયતા જેવા પાસાઓને કે વી રીતે રજૂ કરવામાં આવે છે
અને હરીફાઈ કરવામાં આવે છે તે ધ્યાનમાં લેતા, સામાજિક મૂલ્યોની આંતરછેદની તપાસ કરવી.

(૫) સુધારક, આધુનિક યુગની આ બે કૃતિઓનું આજના સમયમાં પ્રસ્તુતીકરણ .

(૬) આપેલ કૃ તિઓને મનોવૈજ્ઞાનિક, તાર્કીક અને નૈતિક દ્રષ્ટિએ તપાસવામાં આવશે.

(૭) આપેલ કૃ તિઓમાં નીતિભાવના અને સમાજસુધારાની ભાવના નિરૂપણનો વર્તમાન માનવીય સંવેદના
સાથે ચર્ચાઓ અને તેના સંબધિત કટોકટીઓ સાથે તેમની સુસંગતતાને ધ્યાનમાં રાખી માનવીય
અભિગમ રજૂ કરવો.

(૮) શિક્ષણશાસ્ત્રની વિચારધારાઓ: એકવીસમી સદીમાં અગાઉના સાહિત્ય શીખવવા માટે નવીન
શિક્ષણશાસ્ત્રના અભિગમોનું અન્વેષણ કરવું. જેમાં આજની વસ્તીને અગાઉના ગ્રંથો સાથેના જોડાણને
પ્રોત્સાહન આપવા માટે ડિજિટલ સંસાધનોના એકીકરણ, પ્રાયોગિક શિક્ષણ અને સમાવિષ્ટ શિક્ષણ
પદ્ધતિઓને ધ્યાનમાં લેવી.
 પ્રસ્તુત મહાનિબંધને નીચે મુજબના પ્રકરણોમાં વિભાજીત કર્યો છે:

પ્રકરણ ૧: સાહિત્યમાં સામાજિક અને નૈતિક મૂલ્યોની વ્યાખ્યા(સંજ્ઞા અને સ્વરૂપ)

૧.૧ સાહિત્યમાં સામાજિક મૂલ્યો-સંજ્ઞા
૧.૨ સાહિત્યમાં સામાજિક મૂલ્યોનું ક્ષેત્ર
૧.૩ સામાજિક મૂલ્યોનું સ્વરૂપ, લક્ષણો
૧.૪ નૈતિક મૂલ્યોની સંજ્ઞા, વ્યાખ્યા
૧.૫ નૈતિક મૂલ્યોના સ્વરૂપ, લક્ષણો

પ્રકરણ ૨: નાટક - સ્વરૂપ અને વિકાસ

૨.૧ નાટક-અર્થ, વ્યાખ્યા
૨.૨ ગુજરાતી સાહિત્યમાં તેનો ઉદ્દભવ અને વિકાસ
૨.૩ નાટકના લક્ષણો, ભાષાશૈલી

પ્રકરણ ૩: રમણભાઈ નીલકં ઠ અને તેમનું નાટક ‘રાઈનો પર્વત’

૩.૧ રમણભાઈ નીલકં ઠનું સાહિત્ય સર્જન
૩.૨ રમણભાઈ નીલકં ઠનું નાટ્યક્ષેત્રે વિકાસ-યોગદાન
૩.૩ ‘રાઈનો પર્વત’ નાટકમાં નીતિભાવના અને સમાજસુધારાની ભાવના
૩.૪ ‘રાઈનો પર્વત’ નાટકમાં રહે લ સૂચિતાર્થો
૩.૫ ‘રાઈનો પર્વત’ નાટકમાં કથાનકનો રસિક વિસ્તાર

પ્રકરણ ૪: સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર અને તેમના નાટકો: ‘અશ્વત્થામા’, ‘ખગ્રાસ’, ‘લેડી લાલકુંવર’
૪.૧ સિતાંશુ યશશ્ચંદ્રનું સાહિત્ય સર્જન
૪.૨ સિતાંશુ યશશ્ચંદ્રનું નાટ્યક્ષેત્રે વિકાસ-યોગદાન
૪.૩ ‘અશ્વત્થામા’ નાટકમાં આધુનિક મનુષ્યનું સંવેદન
૪.૪ ‘અશ્વત્થામા’ નાટ્યકૃ તિ તરીકે મૂલ્યાંકન
૪.૫ ‘અશ્વત્થામા’ નાટકમાં વિશેષતા/ મર્યાદા
૪.૬ ‘ખગ્રાસ’ નાટકમાં આવતો પારિવારિક સંઘર્ષ
૪.૭ ‘ખગ્રાસ’ નાટકની રચનારીતિ
૪.૮ ‘લેડી લાલકું વર’ નાટકમાં રહે લ સામાજિક અને નૈતિક મૂલ્યો
૪.૯ ‘લેડી લાલકું વર’ નાટકની ભાષાશૈલી

પ્રકરણ ૫: ઉપસંહાર

ઉપસંહાર :-

આધુનિક સમયના પરિપ્રેક્ષ્યમાં જોવા જઈએ તો ગુજરાતી ભાષા સાહિત્યનું વળગણ આજે પણ
આપણને જોવા મળે છે. આ સંશોધન ગુજરાતી સાહિત્યકારોના તેમની રચનાઓમાં વ્યક્ત થયેલાં જે-તે
વખતના તેમના વિચારોને આજના સમય સાથેના સંદર્ભે પ્રસ્તુત કરવામાં આવ્યો છે. આ ગુજરાતી
કૃ તિઓ પાસેથી આપણને હાલના સાંપ્રત સમયમાં ઘણું શીખવા મળે તેમ છે.
સંદર્ભસૂચિ/વેબલીઓગ્રાફી:-

(૧)‘રાઈનો પર્વત’ (૧૯૧૪)- રમણભાઈ નીલકં ઠ (નાટક)

(૨)‘અશ્વત્થામા’ (૧૯૮૮)- સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર (નાટક)

(૩) ‘ખગ્રાસ’ (૧૯૯૯)- સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર (નાટક)

(૪) ‘લેડી લાલકુંવર’ (૧૯૯૯)- સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર

(૫) શોધગંગા- https://shodhganga.inflibnet.ac.in/

(૬) શોધગંગોત્રી-http://shodhgangotri.inflibnet.ac.in/

(૭) યુ ટ્યુબ-https://www.youtube.com/