હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટીના

વિનયન શાખાના ગુજરાતી વિષયમાં

પી.એચ.ડી. ની પદવી માટે ના શોધપ્રબંધનો
આયોજન-આલેખ

મહાશોધ નિબંધનો વિષય:

ગુજરાતી સાહિત્યની પ્રશિષ્ટ નવલકથાઓમાં સામાજિક મૂલ્યોનો એક અભ્યાસ
(પસંદગીની કૃ તિઓ: ‘સરસ્વતીચંદ્ર ભાગ-૧’, ‘પાટણની પ્રભુતા’,
‘માનવીની ભવાઈ’)

:સંશોધક:
અસારી પિનલકુ માર કાંતિલાલ
૯૪-કે સર ડુપ્લેક્ષ, મેઘરજ રોડ,
તા-મોડાસા, જી-અરવલ્લી-૩૮૩૩૧૫

:માર્ગદર્શક:
ડૉ. વસંતભાઈ કે . ગાંવિત
શ્રી. કે .આર.કટારા આર્ટ્સ કૉલેજ, શામળાજી
તા. ભિલોડા, જી. અરવલ્લી

:વર્ષ:
૨૦૨૩-૨૪

પૂર્વભૂમિકા:-
 આજના અનુઆધુનિક સમયમાં માનવતા કે માણસાઈના વિષયક ઘણાં સંઘર્ષ જોવા મળે છે .
ખાસ કરીને વિજ્ઞાન, દવા અને વ્યવસાયના ક્ષેત્રે વધુમાં વધુ પડકાર જોવામાં મળે છે. પરંતુ લોકોએ
આ વિશ્વમાં રચનાત્મક રીતે તેનો સામનો કરવા માટે માણસાઈના મૂળભૂત પક્ષને સમજવાની સખત
જરૂર છે. આજે આપણા માટે ઇતિહાસનો ખરેખર અર્થ શું છે? કે વી રીતે સાહિત્યકૃ તિઓ આપણને
માનવીય સ્થિતિ (ભૌતિક અને આધ્યાત્મિક બંને) પર વિચાર કરવા સક્ષમ બનાવે છે? તેમજ
કૃ તિઓમાં રહે લ દાર્શનિક, નૈતિક, મનોવૈજ્ઞાનિક આંતરદ્રષ્ટિમાંથી આપણે કે વી રીતે લાભ મેળવી
શકીએ? માનવ અસ્તિત્વના લગભગ દરેક પાસાઓના ઝડપથી વિસ્તરી રહે લા ડિજિટાઇઝેશનને
કારણે આપણે જે કરીએ છીએ તે દરેક બાબતમાં માનવતાની આવશ્યકતા રહે છે.
ગુજરાતી સાહિત્યમાં અનેક સંશોધનો થયાં છે અને થાય છે. મારા મતે આ વિષય નવો અને
સાંપ્રત સમયના અનુરૂપ ખૂબ અગત્યનો બની રહે છે. ગુજરાતી વિષયના સંશોધનમાં આ પ્રકારના
મુદ્દાઓ વિશે અલ્પ પ્રમાણમાં કામ થયું છે. આ સંશોધન સામાજિકગણ અને ખાસ કરીને
વિદ્યાર્થીવર્ગને ખૂબ જ ઉપયોગી બની રહે તેવો મારો પ્રયત્ન રહે શે.

સંશોધનના હેતુઓ :-

(૧) ઐતિહાસિક સાતત્યતા: સમકાલીન સમાજમાં આ કૃતિઓ કે વો પડઘો પાડે છે તેની તપાસ
કરવી. તેમાં કૃતિઓનો મુખ્ય વિષય,મૂલ્યો અને સાંસ્કૃ તિક મહત્વતા પર શોધ કરવી.

(૨) નવલકથાઓમાં દર્શાવવામાં આવેલા સામાજિક ધોરણો અને વલણો કે વી રીતે આધુનિક સમયની
ધારણાઓ અને સામાજિક મૂલ્યોને અપનાવવાનું ચાલુ રાખે છે તેની તપાસ કરવી.

(૩) પ્રશિષ્ટ નવલકથાઓમાંથી સામાજિક મૂલ્યોના વિશિષ્ટ ઉદાહરણોને ઓળખવા જે સમયાંતરે ચાલુ
રહે છે અને વર્તમાન સામાજિક ધોરણો અને જીવનશૈલીના વલણોને અસર કરી રહ્યા છે.

(૪) જૂની નવલકથાઓમાં સામાજિક મૂલ્યોનું ચિત્રણ ફિલ્મ, ટે લિવિઝન અને ડિજિટલ સ્ટોરીટે લિંગ
સહિતના સમકાલીન માધ્યમોને કે વી રીતે પ્રભાવિત કરે છે? અને આ અનુકૂ લન આજની
જીવનશૈલીમાં સામાજિક મૂલ્યોને કે વી રીતે આકાર આપે છે? અને અપનાવે છે તેનું મૂલ્યાંકન
કરવું.

(૫) જૂની નવલકથાઓ અને સમકાલીન જીવનશૈલીમાં દર્શાવવામાં આવેલા સામાજિક મૂલ્યો વચ્ચેની
કોઈપણ વિસંગતતા અથવા સંઘર્ષને ઓળખવી, આધુનિક સમાજમાં આ વિસંગતતાઓ કે વી રીતે
વાટાઘાટો અથવા સમાધાન કરવામાં આવે છે તેનું વિશ્લેષણ કરવું.

(૬) આપેલ કૃ તિઓને મનોવૈજ્ઞાનિક, તાર્કીક અને નૈતિક દ્રષ્ટિએ તપાસવામાં આવશે.
(૭) આપેલ કૃ તિઓમાં નીતિભાવના અને સમાજસુધારાની ભાવના નિરૂપણનો વર્તમાન માનવીય
સંવેદના સાથે ચર્ચાઓ અને તેના સંબધિત કટોકટીઓ સાથે તેમની સુસંગતતાને ધ્યાનમાં રાખી
માનવીય અભિગમ રજૂ કરવો.
(૮) શિક્ષણશાસ્ત્રની વિચારધારાઓ: એકવીસમી સદીમાં અગાઉના સાહિત્ય શીખવવા માટે નવીન
શિક્ષણશાસ્ત્રના અભિગમોનું અન્વેષણ કરવું. જેમાં આજની વસ્તીને અગાઉના ગ્રંથો સાથેના જોડાણને
પ્રોત્સાહન આપવા માટે ડિજિટલ સંસાધનોના એકીકરણ, પ્રાયોગિક શિક્ષણ અને સમાવિષ્ટ શિક્ષણ
પદ્ધતિઓને ધ્યાનમાં લેવી.

પ્રસ્તુત મહાનિબંધને નીચે મુજબના પ્રકરણોમાં વિભાજીત કર્યો છે:

પ્રકરણ ૧: સામાજિક અને નૈતિક મૂલ્યોની વ્યાખ્યા(સંજ્ઞા અને સ્વરૂપ)

૧.૧ સાહિત્યમાં સામાજિક મૂલ્યો-સંજ્ઞા
૧.૨ સામાજિક મૂલ્યોનું ક્ષેત્ર
૧.૩ સામાજિક મૂલ્યોનું સ્વરૂપ, લક્ષણો
૧.૪ નૈતિક મૂલ્યોની સંજ્ઞા, વ્યાખ્યા
૧.૫ નૈતિક મૂલ્યોના સ્વરૂપ, લક્ષણો

પ્રકરણ ૨: નવલકથા - સ્વરૂપ અને વિકાસ

૨.૧ નવલકથા-અર્થ, વ્યાખ્યા
૨.૨ ગુજ. સાહિત્યમાં તેનો ઉદ્દભવ અને વિકાસ
૨.૩ નવલકથાના લક્ષણો, ભાષાશૈલી
૨.૪ નવલકથામાં પાત્રોનું સાંપ્રત સમય સાથે તુલના

પ્રકરણ ૩: ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી અને તેમની નવલકથા ‘સરસ્વતીચંદ્ર ભાગ-૧’

૩.૧ ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠીનું સર્જન
૩.૨ ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠીનું નવલકથાક્ષેત્રે વિકાસ-યોગદાન
૩.૩ ‘સરસ્વતીચંદ્ર ભાગ-૧’ નવલકથામાં નીતિભાવના અને સમાજસુધારાની ભાવના
૩.૪ ‘સરસ્વતીચંદ્ર ભાગ-૧’ નવલકથામાં રહે લ સૂચિતાર્થો
૩.૫ ‘સરસ્વતીચંદ્ર ભાગ-૧’નવલકથામાં કથનકલા અને તત્કાલીન સમાજ અને સામાજિક,
નૈતિક મૂલ્યો

પ્રકરણ ૪: ક.મા. મુનશી અને તેમની નવલકથા ‘પાટણની પ્રભુતા’

૪.૧ ક.મા. મુનશીનું સર્જન
૪.૨ ક.મા. મુનશીનું નવલકથાક્ષેત્રે વિકાસ-યોગદાન
૪.૩ ‘પાટણની પ્રભુતા’નવલકથામાં ઈતિહાસ અને કલાનું સામંજસ્ય
૪.૪ ‘પાટણની પ્રભુતા’ નવલકથામાં સામાજિક મૂલ્યાંકન
૪.૫ ‘પાટણની પ્રભુતા’ ઐતિહાસિક નવલકથા તરીકે

પ્રકરણ ૫: પન્નાલાલ પટે લ અને તેમની નવલકથા ‘માનવીની ભવાઈ’

૫.૧ પન્નાલાલ પટે લનું સર્જન
૫.૨ પન્નાલાલ પટે લનું નવલકથાક્ષેત્રે વિકાસ-યોગદાન
૫.૩‘માનવીની ભવાઈ’ નવલકથામાં દુકાળનું નિરૂપણ અને આજના સમય સાથે તુલના
૫.૪ ‘માનવીની ભવાઈ’ નાટકમાં માનવી અને મૂળનું તત્વદર્શન
૫.૫ ‘માનવીની ભવાઈ’ નવલકથામાં પ્રણયકથા, ભાષાશૈલી

પ્રકરણ ૬: ઉપસંહાર

ઉપસંહાર :-
આધુનિક સમયના પરિપ્રેક્ષ્યમાં જોવા જઈએ તો ગુજરાતી ભાષા સાહિત્યનું વળગણ આજે
પણ આપણને જોવા મળે છે. આ સંશોધન ગુજરાતી સાહિત્યકારોના તેમની રચનાઓમાં વ્યક્ત થયેલાં
જે-તે વખતના તેમના વિચારોને આજના સમય સાથેના સંદર્ભે પ્રસ્તુત કરવામાં આવ્યો છે. આ
ગુજરાતી કૃતિઓ પાસેથી આપણને હાલના સાંપ્રત સમયમાં ઘણું શીખવા મળે તેમ છે.

સંદર્ભસૂચિ/વેબલીઓગ્રાફી:-

(૧)‘સરસ્વતીચંદ્ર ભાગ-૧’ (૧૮૮૭)- ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી (નવલકથા)

(૨)‘પાટણની પ્રભુતા’ (૧૯૧૬)- ક.મા. મુનશી (નવલકથા)

(૩) ‘માનવીની ભવાઈ’ (૧૯૪૭)- પન્નાલાલ પટે લ (નવલકથા)

(૪) શોધગંગા- https://shodhganga.inflibnet.ac.in/

(૫) શોધગંગોત્રી-http://shodhgangotri.inflibnet.ac.in/

(૬) યુ ટ્યુબ-https://www.youtube.com/