Rozdział 5

Dariusz Malinowski

POLITYKA BUDŻETOWA I POLITYKA PIENIĘŻNA

5.1. Budżet państwa i polityka budżetowa1

Budżet państwa to zestawienie dochodów państwa i wydatków państwa w roku

budżetowym t. W większości państw (w tym także w Polsce) rok budżetowy pokrywa się z
rokiem kalendarzowym. Budżet państwa to najważniejszy instrument polityki gospodarczej
administracji rządowej i administracji samorządowej. Strona dochodowa budżetu państwa
pokazuje, z jakich źródeł państwo czerpało swoje dochody w danym roku. Z kolei strona
wydatkowa pokazuje, jakie zadania realizowało państwo w danym roku. Patrząc na strukturę
wydatków budżetowych, można ocenić, jaka jest filozofia gospodarcza administracji
rządowo-samorządowej.
W ujęciu ekonomicznym kategoria budżet państwa obejmuje wszystkie szczeble, na
których administracja rządowo-samorządowa gromadzi oraz wydatkuje środki publiczne.
Zatem w ujęciu ekonomicznym budżet państwa to cały sektor finansów publicznych. Tak
rozumiany budżet państwa często określa się jako budżet ekonomiczny. Na przykład w
Polsce na budżet państwa w takim rozumieniu składają się m.in. następujące elementy 2:
 budżet administracji rządowej;
 budżety lokalne czyli budżety jednostek samorządu terytorialnego (budżety gmin,
budżety powiatów, budżety województw);
 budżety funduszy celowych centralnych (m.in. budżety: Funduszu Alimentacyjnego,
Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych) oraz budżety funduszy celowych
samorządowych;
1
Kategorie w tym podrozdziale (m.in. dochody państwa, przychody państwa, dług publiczny) zdefiniowano
zgodnie z ich ujęciem w ekonomii. W metodologiach prawnych krajowych (np. Ustawa o finansach publicznych
w Polsce) i międzynarodowych (np. ESA 2010, SNA 2008) kategorie te często definiowane są inaczej.
2
Na podstawie Ustawy o finansach publicznych z 27 sierpnia 2009 roku wraz z późniejszymi zmianami

116
  budżety Narodowego Funduszu Zdrowia, Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, Kasy
Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego; patrząc od strony ekonomicznej NFZ, FUS,
KRUS są typowymi funduszami celowymi, ale zgodnie z obowiązującą w Polsce
ustawą o finansach publicznych nie są traktowane jako fundusze celowe, lecz jako
oddzielnego rodzaju elementy sektora finansów publicznych;

5.1.1. Przychody i dochody państwa

Przychody państwa w roku t to wszystkie wpływy do kasy państwa, jakie miały
miejsce w roku t. Przychody państwa dzielimy na dwie części, a mianowicie te przychody,
które zaliczamy do dochodów budżetu państwa oraz te przychody, których nie można
traktować jako dochodów budżetu państwa. Na przychody państwa w roku t składają się w
pierwszej kolejności przychody z podatków. Wyróżniamy trzy grupy podatków:
bezpośrednie, pośrednie i socjalne. Cechą wspólną wszystkich podatków jest to, że płacone są
one z dochodów czynników produkcji. Można powiedzieć, że w roku t przez system
podatkowy państwo przechwytuje część wygenerowanych w gospodarce w roku t dochodów
czynników produkcji (czyli sumy płac, zysków, procentów, rent i innych dochodów).
Do podatków bezpośrednich zaliczamy przede wszystkim podatki dochodowe, tzn.
podatki od uzyskanych w gospodarce dochodów czynników produkcji (np. podatek od płacy,
podatek od zysku, podatek od procentu). W przypadku podatków dochodowych obowiązek
podatkowy powstaje w związku z faktem uzyskania dochodu. Dla tych podatków
charakterystyczna jest ścisła korelacja między poziomem uzyskanego dochodu a kwotą
podatku, w tym sensie, że im wyższy dochód tym wyższą kwotę podatku należy uiścić.
Ponadto, w przypadku podatków dochodowych ten sam podmiot (tzn. podmiot, który uzyskał
dochód) jest obciążony podatkiem prawnie i ekonomicznie. W przypadku każdego podatku
prawnie obciążony jest ten podmiot, który musi uiścić podatek do budżetu państwa.
Ekonomicznie natomiast podatkiem jest obciążony ten podmiot, z którego dochodu pochodzą
środki na zapłacenie podatku. Do podatków bezpośrednich zaliczamy także podatki
majątkowe.
Każdy podatek pośredni to opłata, jaką musi wnieść do budżetu państwa
przedsiębiorstwo od każdej sprzedanej jednostki produktu. Na przykład, w Polsce występują
takie podatki pośrednie, jak podatek od wartości dodanej (VAT), podatek akcyzowy oraz cło.
VAT jest powszechnym podatkiem pośrednim w Polsce, tzn. dotyczy niemal wszystkich
produktów sprzedawanych w polskiej gospodarce. Podatek akcyzowy to dodatkowy podatek

117
pośredni, który dotyczy niektórych produktów (m.in. papierosów, alkoholu, benzyny). Cło
natomiast dotyczy sprzedanych na terytorium Polski produktów, które zostały wytworzone
przez gospodarki państw nienależących do Unii Europejskiej. W przypadku podatków
pośrednich obowiązek podatkowy powstaje w związku ze sprzedażą jednostki produktu. Dla
tych podatków typowe jest to, że obciążenie prawne spoczywa na podmiocie, który sprzedał
produkt, a obciążenie ekonomiczne częściowo na sprzedawcy produktu, ale w na ogół w
dużej części przerzucane jest na nabywcę produktu. W przypadku tych podatków nie ma
ścisłej korelacji między poziomem uzyskanego dochodu a kwotą podatku w tym sensie, że im
wyższy dochód, tym wyższą kwotę podatku należy uiścić. Kwota podatku pośredniego, jaka
musi wpłynąć do budżetu państwa w związku ze sprzedażą danej jednostki produktu, nie
zależy ani od dochodu sprzedawcy (czyli zysku przedsiębiorstwa), ani od dochodu nabywcy
(czyli np. płacy kupującego tę jednostkę produktu gospodarstwa domowego).
Podatki socjalne to składki na różnego rodzaju ubezpieczenia społeczne, np. składka
emerytalna, składka zdrowotna, składka rentowa. Podatki te dotyczą dochodu, jakim jest
płaca (chodzi o płacę ekonomiczną). Podatki socjalne są na ogół dochodem centralnych
funduszy celowych. Mają one identyczne cechy jak podatki bezpośrednie, ponieważ de facto
są dodatkowymi podatkami dochodowymi od płacy.
Do pozostałych — oprócz podatków — składników przychodów państwa należą:
 przychody z dywidend; są to wpływy z udziału państwa w podziale zysku
przedsiębiorstw, których państwo jest właścicielem lub współwłaścicielem;
 przychody z zysku banku centralnego;
 przychody zagraniczne; są to m.in. wpływy z odsetek od pożyczek udzielonych przez
państwo innym państwom;
 przychody z emisji dłużnych skarbowych papierów wartościowych (obligacji
skarbowych, bonów skarbowych); o tych przychodach można powiedzieć, że są to
wpływy z zaciągania długu publicznego lub, mówiąc inaczej, wpływy z nabywania
przez państwo oszczędności;
 przychody z prywatyzacji; są to przychody ze sprzedaży elementów majątku
państwowego (głównie udziałów w przedsiębiorstwach państwowych);
 przychody z nadwyżek budżetowych z lat ubiegłych.

Do dochodów budżetu państwa zaliczamy: przychody z podatków (są one głównym

dochodem budżetowym w państwach współczesnej gospodarki rynkowej), przychody z

118
dywidend, przychody z zysku banku centralnego oraz przychody zagraniczne (udział tych
trzech ostatnich pozycji w dochodach budżetowych jest w większości państw znikomy).
Przychody te zatem nazywamy odpowiednio dochodami z podatków, dochodami z dywidend,
dochodami z zysku banku centralnego, dochodami zagranicznymi. Do dochodów budżetu
państwa nie można natomiast zaliczyć przychodów z emisji skarbowych papierów
wartościowych, przychodów z prywatyzacji oraz przychodów z nadwyżek budżetowych z lat
ubiegłych. Mówiąc inaczej, jako dochodów budżetu państwa nie można traktować wpływów
z przyciąganych (nabywanych) przez państwo za pośrednictwem różnych instrumentów
oszczędności. Przychody te stanowią natomiast źródła finansowania deficytu budżetowego.
W większości państw najważniejszym źródłem finansowania deficytu budżetowego są
przychody z zaciągania długu publicznego.
Główną ideą, jaka przyświeca podziałowi przychodów państwa na dochody budżetu
państwa i źródła finansowania deficytu budżetowego, jest to, żeby wynik budżetu państwa w
roku t pokazywał faktyczny stan budżetu państwa w roku t oraz pokazywał rzeczywisty
wpływ stanu budżetu państwa w roku t na gospodarkę, czyli na poziom innych wskaźników
makroekonomicznych, takich jak: wielkość popytu globalnego, stopa inflacji, saldo bilansu
obrotów bieżących, rynkowe stopy procentowe. Miarą stanu budżetu państwa w roku t jest
skala zmiany długu publicznego, jaka nastąpiła w tym roku, tzn. na jaką kwotę w roku t
państwo zaciągnęło nowe pożyczki. Aby dany przychód państwa zaliczyć do dochodów
budżetu państwa, musi spełniać m.in. następujące kryteria: musi być własnością państwa (tzn.
państwo nie musi go oddawać w następnych latach) i jego poziom musi być ściśle
skorelowany z wielkością produkcji krajowej. Tych kryteriów nie spełniają właśnie
przychody z emisji papierów wartościowych, czyli najważniejsze przychody, których nie
można zaliczyć do dochodów budżetowych. Należy jednak podkreślić, że zarówno te
przychody, które są dochodami budżetowymi, jak i te, które stanowią źródło finansowania
deficytu budżetowego, służą finansowaniu wydatków budżetowych w roku t.

5.1.2. Krzywa Laffera

Krzywa Laffera pokazuje zależność między przeciętną stopą podatkową w
gospodarce (stopą fiskalizmu) a dochodami podatkowymi w roku t. Stopa fiskalizmu to
udział dochodów podatkowych w dochodach czynników produkcji (tzn. sumie płac, zysków,
procentów i innych). Pokazuje ona, jaką część wygenerowanych w gospodarce w roku t
dochodów czynników produkcji przechwytuje państwo przez system podatkowy. Z krzywej
Laffera wynika, że do pewnego poziomu (różnego dla poszczególnych gospodarek)

119
przeciętnej stopy podatkowej jej podwyższanie prowadzi do wzrostu dochodów z podatków.
Jednak po przekroczeniu pewnego poziomu wzrost stopy fiskalizmu będzie prowadził do
zmniejszenia się dochodów podatkowych. Jak wspomniano wcześniej, wszystkie rodzaje
podatków płacone są z dochodów czynników produkcji. Gdy rośnie stopa fiskalizmu,
zmniejsza się w gospodarce wielkość produkcji krajowej i w konsekwencji strumień
dochodów czynników produkcji. Od pewnego poziomu przeciętnej stopy podatkowej
korzyści dla budżetu ze wzrostu stopy fiskalizmu są mniejsze niż niekorzyści ze zmniejszenia
dochodów czynników produkcji, co prowadzi w efekcie do zmniejszenia się dochodów
podatkowych. Podnosząc podatki, państwo powinno zatem pamiętać, aby nie przekroczyć
tego poziomu stopy fiskalizmu, po przekroczeniu którego zwiększanie obciążeń podatkowych
prowadzi do spadku dochodów podatkowych. Na marginesie należy dodać, że
maksymalizacja wpływów z podatków nie powinna być celem samym w sobie polityki
gospodarczej, w tym polityki budżetowej. Gdy zwiększają się dochody podatkowe, zwiększa
się ilość zadań (potrzeb), które realizuje państwo. Celem polityki gospodarczej powinno być
natomiast zwiększanie bogactwa (dobrobytu) społeczeństwa, czyli łącznej ilości potrzeb, jakie
mogą być realizowane w gospodarce (na szczeblu prywatnym i państwowym). To, jak wiele
potrzeb może być zaspakajanych w gospodarce, zależy właśnie od wielkości strumienia
dochodów czynników produkcji. Tymczasem gdy rośnie stopa fiskalizmu, wzrastają
wprawdzie dochody podatkowe (zakładając, że nie dopuszczono do wystąpienia efektu
Laffera), ale maleją dochody czynników produkcji. Konsekwencją wzrostu ilości zadań
realizowanych na poziomie państwa, jest zatem zmniejszenie się łącznej ilości potrzeb, jakie
mogą być zaspakajane w gospodarce, czyli spadek bogactwa społeczeństwa.

5.1.3. Rozchody i wydatki państwa

Rozchody państwa w roku t to wszystkie wypływy z kasy państwa, jakie miały
miejsce w roku t. Nie wszystkie rozchody państwa w danym roku można traktować jako
wydatki państwa, a więc nie wszystkie są widoczne w budżecie państwa. Najistotniejszym
przykładem rozchodu, który nie jest wydatkiem budżetu państwa, jest wypływ związany ze
spłatą długu publicznego (czyli z wykupem przez państwo obligacji i bonów skarbowych).
Gdyby zapisywano spłatę długu publicznego jako wydatek państwa, popełniano by błąd
podwójnego liczenia. Jako wydatek budżetu państwa traktuje się natomiast koszty obsługi
długu publicznego (czyli odsetki, jakie państwo płaci od zaciągniętych pożyczek).
Wydatki budżetu państwa dzielimy na wydatki na zakup produktów oraz wydatki
transferowe. Dokonując wydatków na zakup produktów, państwo bezpośrednio kreuje

120
wielkość popytu globalnego w gospodarce. Dokonując wydatków transferowych, państwo
przekazuje środki pieniężne gospodarce, ale w zamian nie otrzymuje strumienia produktów.
Wydatków transferowych nie zalicza się zatem do wielkości popytu globalnego. Wydatkami
transferowymi są wydatki na różnego rodzaju zasiłki, wydatki na emerytury i renty, dotacje i
subwencje dla nierentownych przedsiębiorstw, koszty obsługi długu publicznego.
W ramach innego podziału wydatki budżetowe dzielimy na:
 wydatki prorozwojowe,
 wydatki czysto socjalne,
 wydatki na tzw. podstawowe funkcje państwa,
 koszty obsługi długu publicznego.

Wydatki prorozwojowe to takie, które przyczyniają się do poprawy sprawności

gospodarki, a więc poprawy w danym państwie warunków dla inwestycji i produkcji. Tworzą
one zatem trwałe źródła zwiększenia wielkości produkcji krajowej w przyszłości. Wydatki
prorozwojowe dzieli się na dwie zasadnicze części: wydatki gospodarcze (m.in. wydatki na
tworzenie i modernizację infrastruktury np. transportowej, telekomunikacyjnej, wydatki na
restrukturyzację przedsiębiorstw, wydatki na badania naukowe, wydatki na promocję
gospodarki) oraz wydatki na rozwój kapitału ludzkiego (m.in. wydatki na edukację, ochronę
zdrowia, sport, wypoczynek, kulturę). Wydatków na rozwój kapitału ludzkiego nie zalicza się
do wydatków czysto socjalnych, mimo że realizują one także cele o charakterze socjalnym.
Przede wszystkim jednak poziom kapitału ludzkiego jest istotną determinantą rozwoju
gospodarczego. Wzrostowi gospodarczemu lepiej służy bowiem społeczeństwo o wysokim
poziomie wykształcenia, zdrowe, wysportowane niż niewykształcone i cherlawe.
Charakter wydatków prorozwojowych mają także wydatki na tzw. podstawowe
funkcje państwa, ale traktuje się je jako odrębną grupę wydatków. Są to wydatki na
finansowanie takich zadań (potrzeb), których praktycznie nie można zrealizować na innym
szczeblu niż administracja państwowa (tzn. na szczeblach gospodarstw domowych i
przedsiębiorstw). Do tej grupy wydatków zalicza się przede wszystkim wydatki na tworzenie
i egzekwowanie prawa, wymiar sprawiedliwości, bezpieczeństwo publiczne, obronę
narodową, Jak wspomniano, wydatki te mają charakter prorozwojowy, ponieważ w państwie,
gdzie np. zagrożone jest bezpieczeństwo wewnętrzne, zewnętrzne, czy też źle funkcjonuje
sądownictwo, nie ma dobrego środowiska dla wysokiego tempa wzrostu gospodarczego.

121
 Wydatki czysto socjalne (np. różnego rodzaju zasiłki) to wydatki, przez które rząd
dokonuje jedynie redystrybucji wygenerowanych w gospodarce dochodów czynników
produkcji. Te wydatki nie stanowią natomiast „inwestycji” w wyższe tempo wzrostu
gospodarczego w przyszłości, a to dlatego, że nie przyczyniają się do poprawy sprawności
gospodarki.
Ostatnią część wydatków w tym podziale stanowią koszty obsługi długu
publicznego. Struktura wydatków budżetowych jest tym bardziej niekorzystna dla
gospodarki, im większy jest w nich udział wydatków czysto socjalnych i kosztów obsługi
długu publicznego. Wydatki te nie stanowią bowiem źródła wzrostu wielkości produkcji
krajowej w przyszłości, a z drugiej strony (jak wszystkie wydatki budżetowe) obciążają
gospodarkę m.in. podatkami, efektem wypychania i presją na wyższe rynkowe stopy
procentowe.

5.1.4. Wynik budżetu państwa i dług publiczny

Najważniejszym kryterium oceniającym stan budżetu państwa w danym roku
budżetowym jest wynik (saldo) budżetu państwa. W teorii i praktyce finansów wyróżnia się
kilka rodzajów wyniku budżetu państwa. Wynikiem budżetu państwa wykazywanym w
sprawozdaniach administracji państwowej z wykonania budżetu państwa w danym roku jest
kasowy wynik budżetu państwa. Za uznaniem salda kasowego za oficjalny wynik budżetu
państwa ma przemawiać argument, że to właśnie to saldo informuje, ile państwo musi w
danym roku pozyskać oszczędności (głównie na drodze emisji dłużnych skarbowych
papierów wartościowych) na finansowanie bieżącego deficytu budżetowego. Wynik kasowy
budżetu państwa dla roku t wyznaczamy, odejmując od dochodów kasowych budżetu państwa
z roku t wydatki kasowe budżetu państwa z roku t.

WYNIK KASOWY BUDŻETU PAŃSTWA (t) = DOCHODY KASOWE (t) – WYDATKI

KASOWE (t)

Dochody kasowe to dochody, które w danym roku zrealizowały się w formie

pieniężnej, tzn. które faktycznie wpłynęły do budżetu państwa. Analogicznie wydatki
kasowe to te wydatki, które zrealizowały się w formie pieniężnej.
Wynik kasowy budżetu państwa często nie odzwierciedla rzeczywistego stanu budżetu
państwa w danym roku (czyli nie pokazuje całkowitej zmiany długu publicznego, jaka
nastąpiła w danym roku) oraz nie pokazuje faktycznego wpływu stanu budżetu państwa na

122
stan gospodarki, czyli na poziom innych wskaźników makroekonomicznych. Dlatego
ekonomiści, analizując stan finansów publicznych w danym roku i jego wpływ na inne
wskaźniki makroekonomiczne, posługują się miernikiem, jakim jest ekonomiczny wynik
budżetu państwa. Poniżej przedstawiono formułę ekonomicznego wyniku budżetu państwa.

WYNIK EKONOMICZNY BUDŻETU PAŃSTWA (t) = [ DOCHODY KASOWE (t) +

∆NALEŻNOŚCI PAŃSTWA (t) ] – [ WYDATKI KASOWE (t) + ∆ZOBOWIĄZAŃ
WYMAGALNYCH PAŃSTWA (t) ].

Po przekształceniach:
WYNIK EKONOMICZNY BUDŻETU PAŃSTWA (t) = WYNIK KASOWY BUDŻETU
PAŃSTWA (t) + ∆NALEŻNOŚCI PAŃSTWA (t) – ∆ZOBOWIĄZAŃ WYMAGALNYCH
PAŃSTWA (t)

Aby zatem wyznaczyć wynik ekonomiczny budżetu państwa w roku t, należy

odpowiednio skorygować wynik kasowy budżetu państwa z roku t. Korekta ta polega na
dodaniu do wyniku kasowego z roku t zmiany należności państwa, jaka zaszła w roku t i
odjęciu od wyniku kasowego z roku t zmiany zobowiązań wymagalnych państwa, jaka zaszła
w roku t. Należności państwa to przede wszystkim należności z tytułu nieuregulowanych
podatków. Kategoria zobowiązań wymagalnych państwa obejmuje z kolei zobowiązania z
tytułu niezrealizowanych wydatków transferowych (których konieczność realizacji ciążyła na
państwie w związku z obowiązującymi ustawami) oraz z tytułu nieuregulowania przez
państwo płatności za otrzymane towary i usługi. W kategorii tej nie mieszczą się natomiast
zobowiązania z tytułu emisji skarbowych papierów wartościowych czy pożyczania środków
za pomocą innych instrumentów finansowych. Zmiana tak zdefiniowanych zobowiązań
nominalnych państwa nie jest zatem równa zmianie długu publicznego, a jest jedynie częścią
zmiany długu publicznego.
Uwzględnianie przy wyznaczaniu wyniku ekonomicznego budżetu państwa zmiany
zobowiązań wymagalnych państwa stanowi istotę różnicy między kasowym a ekonomicznym
ujęciem wyniku budżetu państwa. Zmiana zobowiązań wymagalnych państwa, podobnie jak
wydatki kasowe państwa, kreuje w danym roku tzw. wydatki ekonomiczne państwa. Zmiana
zobowiązań wymagalnych państwa to ta część wydatków ekonomicznych roku t, która w roku
t nie została zrealizowana w formie pieniężnej. Jednak w następnych latach państwo będzie
musiało wyłożyć środki pieniężne na spłatę zobowiązań wymagalnych powstałych w roku t.

123
Kiedy jednak np. w roku t+1 państwo będzie spłacało zobowiązania wymagalne powstałe w
roku t, wypływ na ten cel nadal także nie zostanie potraktowany jako wydatek kasowy roku
t+1 i nie będzie kształtował wyniku kasowego roku t+1 (wypływ ten zostanie zapisany poza
budżetem państwa w kategorii spłata długu publicznego). Wyznaczając wynik ekonomiczny
budżetu państwa, traktuje się zmianę zobowiązań wymagalnych budżetu państwa w roku t na
równi z wydatkami kasowymi w roku t. Obydwie te pozycje bowiem kształtują faktyczny stan
budżetu państwa w roku t oraz wpływają w roku t na poziom innych wskaźników
makroekonomicznych np. na wielkość popytu globalnego, stopę inflacji, saldo bilansu
obrotów bieżących.
W praktyce, obliczając wynik ekonomiczny budżetu państwa, można pominąć zmianę
należności państwa. Pozycja ta de facto sztucznie zawyża wynik ekonomiczny budżetu
państwa. Na ogół bowiem znaczna część należności państwa nigdy nie jest odzyskiwana. Inna
sytuacja ma miejsce w przypadku przyrostu zobowiązań wymagalnych państwa.
Zobowiązania te państwo musi uregulować w przyszłych okresach, a więc w przyszłych
okresach pozyskać oszczędności na ich sfinansowanie. Za najważniejszą zaletę wyniku
ekonomicznego budżetu państwa uważa się to, że informuje on o całkowitej zmianie długu
publicznego, jaka zaszła w roku t (przy czy należy pamiętać, że gdy wynik ten jest ujemny, to
oznacza to wzrost długu publicznego, a gdy jest dodatni — spadek długu publicznego).

WYNIK EKONOMICZNY BUDŻETU PAŃSTWA (t) = ∆DŁUG PUBLICZNY (t)

Zmianę długu publicznego w roku t można podzielić na dwie części (pominięto

zmianę należności państwa w roku t):
(1) [DOCHODY KASOWE (t) – WYDATKI KASOWE (t)]. Jest to ta część przyrostu długu
publicznego w roku t, którą trzeba sfinansować w okresie bieżącym, czyli w roku t, tzn. jest to
ilość oszczędności, jakie w roku t musi pozyskać państwo na finansowanie bieżącego deficytu
budżetowego.
(2) ∆ ZOBOWIĄZAŃ WYMAGALNYCH PAŃSTWA (t). Jest to ta część przyrostu długu
publicznego w roku t, która nie wymaga finansowania w okresie bieżącym (a więc absorpcji
oszczędności w roku t). Na pokrycie tej części przyrostu długu publicznego w roku t państwo
będzie musiało jednak wykorzystać część oszczędności wygenerowanych przez daną
gospodarkę lub nabytych za granicą w przyszłych okresach. Uwzględniając tę część przyrostu
długu publicznego, wynik ekonomiczny budżetu państwa pokazuje całkowite (tzn.
występujące w okresie bieżącym oraz w okresach przyszłych) skutki stanu budżetu państwa w

124
danym roku — m.in. pokazuje właśnie, jakie łączne (w okresie bieżącym i okresach
przyszłych) zapotrzebowanie na oszczędności generuje działalność państwa w danym roku.

Wynik ekonomiczny budżetu państwa czasami także nie odzwierciedla rzeczywistego

stanu budżetu państwa oraz nie informuje o faktycznym wpływie stanu budżetu państwa na
inne wskaźniki makroekonomiczne. Z taką sytuacją będziemy mieli do czynienia wówczas,
gdy w danym państwie będą stosowane omówione niżej zabiegi
 Zapisywanie poza wydatkami kasowymi niektórych operacji finansowych
związanych z wypływem środków publicznych, mimo że operacje te mają charakter
typowego wydatku kasowego. Takie działanie państwa określa się jako zamiatanie
deficytu pod dywan lub jako rozstawianie deficytu po kątach. Wypływy środków
pieniężnych poza wydatkami kasowymi (ale mające charakter wydatków kasowych)
mimo, że nie kreują deficytu kasowego budżetu państwa w roku t to i tak zwiększają
oszczędności, jakie musi nabyć państwo w roku t na finansowanie deficytu
budżetowego z roku t.
 Zaliczanie do dochodów kasowych budżetu państwa pozycji, za którymi w
rzeczywistości nie stoi wpływ środków pieniężnych do budżetu państwa. Takie
zawyżanie dochodów kasowych nie prowadzi zatem do zmniejszenia ilości
oszczędności, jakie w roku t musi przechwycić z gospodarki państwo na
finansowanie deficytu budżetowego z roku t oraz nie zmniejsza skali przyrostu
długu publicznego.

Stosowanie przez państwo w sprawozdawczości budżetowej opisanych powyżej

praktyk ma na ogół na celu wykazanie niższego od faktycznego wyniku kasowego budżetu
państwa (jak wspomniano, wynik kasowy jest oficjalnym wynikiem budżetu państwa) oraz
wyniku ekonomicznego budżetu państwa. Należy podkreślić, że tego typu zabiegi prowadzą
do poprawy sytuacji finansów publicznych jedynie w sensie formalnym (statystycznym), a nie
ekonomicznym. Mimo to w państwach, gdzie są stosowane, stanowią często alternatywę dla
przeprowadzenia rzeczywistej naprawy finansów publicznych. Nie można też zapominać o
tym, że częste zmiany w metodologii wyznaczania kasowego czy ekonomicznego wyniku
budżetu państwa utrudniają porównywanie stanu tego budżetu w poszczególnych latach na
podstawie wyniku kasowego i wyniku ekonomicznego. Gdy takie zabiegi są stosowane w
państwie, którego stan finansów publicznych w danym roku analizujemy, należy to

125
uwzględnić przez odpowiednie skorygowanie formuły wyniku ekonomicznego. Formuła po
korekcie ma następującą postać:

WYNIK EKONOMICZNY BUDŻETU PAŃSTWA (t) = [DK (t) – A (t) + ∆NALEŻNOŚCI

PAŃSTWA (t) ] – [ WK (t) + B (t) + ∆ZOBOWIĄZAŃ WYMAGALNYCH PAŃSTWA (t) ]

gdzie:
DK (t) — oficjalne dochody kasowe budżetu państwa w roku t,
WK (t) — oficjalne wydatki kasowe budżetu państwa w roku t,
A (t) – te dochody zaliczane do oficjalnych dochodów kasowych, które w rzeczywistości nie
pomniejszają oszczędności, jakie musi w okresie t pozyskać państwo na finansowanie
bieżącego deficytu budżetowego,
B (t) — wypływy środków publicznych dokonane w roku t, które mają charakter wydatków
kasowych, ale nie zostały w roku t zaliczone do wydatków kasowych; składnik B formuły jest
zatem miarą skali zamiatania deficytu pod dywan w roku t.

Wynik kasowy można obliczać dla całego budżetu państwa, ale także dla jego
poszczególnych segmentów (np. budżetu administracji rządowej). Wynik ekonomiczny
oblicza się wyłącznie dla całego budżetu państwa. Istotą ekonomicznego podejścia do oceny
stanu finansów publicznych jest bowiem objęcie analizą całego budżetu państwa.
Wyniki kasowy i ekonomiczny pokazują sytuację finansów publicznych tylko w
jednym roku. Całościowy stan finansów publicznych ilustruje natomiast kategoria dług
publiczny. Dług publiczny to suma wszystkich wymagalnych zobowiązań państwa na dany
moment. Na przykład, dług publiczny policzony na koniec roku t pokazuje, jakie są łączne
zobowiązania państwa na koniec roku t, a wynik ekonomiczny budżetu państwa w roku t
pokazuje, jak te zobowiązania zmieniły się w roku t. Jeżeli w danym państwie w roku t budżet
państwa zamknął się wysokim deficytem ekonomicznym, to nie znaczy automatycznie, że
należy negatywnie ocenić sytuację finansów publicznych. W państwie tym możemy mieć
bowiem do czynienia z niskim długiem publicznym, co znaczy, że jest tam przestrzeń dla
wysokich deficytów budżetowych przez jakiś czas.
Wyniki budżetu państwa oraz dług publiczny wyrażają się w pieniądzu (np. w
miliardach PLN), ale przede wszystkim jako % PKB w cenach rynkowych. Wyrażanie
wyników budżetu państwa oraz długu publicznego w % PKB umożliwia porównywanie
sytuacji finansów publicznych w poszczególnych latach w danym państwie oraz
porównywanie sytuacji finansów publicznych w poszczególnych państwach w danym roku.

126
 Wyniki budżetu państwa i dług publiczny nie są jedynymi kryteriami oceny stanu
finansów publicznych danej gospodarki. Należą do nich także stopa fiskalizmu, udział
wydatków budżetowych w PKB w cenach rynkowych, struktura wydatków budżetowych.

Przykład 1.
W tabeli 5.1. znajdują się wybrane dane przedstawiające sytuację finansów
publicznych Albanii w 2016 r. Ponadto, zakładamy, że w 2016 r. strumień dochodów
czynników produkcji w gospodarce Albanii wyniósł 1 260 mld leków (lek – waluta krajowa
Albanii).
Tabela 5.1.
Wybrane dane przedstawiające sytuację finansów publicznych Albanii w 2016 roku
Składnik Wartość w mld leków
Dochody kasowe budżetu państwa (całość tych dochodów to 380
wpływy z podatków)
Deficyt kasowy budżetu państwa 140
Koszty obsługi długu publicznego (uregulowano je kasowo) 50
Spłata pożyczek zaciągniętych w latach wcześniejszych 110
(czyli wykup przez państwo obligacji i bonów skarbowych)
Wydatki kasowe państwa na zakup produktów 460
Zmiana należności państwa (z tytułu zaległości 0
podatkowych)
Zmiana zobowiązań państwa z tytułu niezapłacenia za 70
otrzymane produkty oraz niewypłacenia transferów
Źródło: opracowanie własne

Wykorzystując powyższe informacje, można odpowiedzieć m.in. na następujące

pytania:
 Ile wyniosły w 2016 r. wydatki kasowe państwa na transfery?
W tym celu najpierw należy obliczyć łączne wydatki kasowe budżetu państwa w 2016
r. Budżet państwa zamknął się deficytem kasowym w wysokości 140, a zatem wydatki
kasowe o taką kwotę przewyższały dochody kasowe. Wydatki kasowe wyniosły więc
520 (380 + 140). Na łączne wydatki kasowe składają się wydatki kasowe na zakup
produktów oraz wydatki kasowe na transfery. Zatem wydatki kasowe na transfery
ukształtowały się na poziomie 60 (520 – 460).
 Jaką ilość środków pieniężnych w 2016 r. musiało pożyczyć to państwo przez
sprzedaż obligacji i bonów skarbowych?

127
 Zakładamy, że wpływy ze sprzedaży obligacji i bonów skarbowych są w Albanii
jedynym przychodem państwa, który nie jest dochodem budżetu państwa. Otóż
państwo musi drogą emisji skarbowych papierów wartościowych pożyczyć w danym
roku taką ilość środków pieniężnych, aby wystarczyła ona na sfinansowanie deficytu
kasowego budżetu państwa z danego roku oraz na spłatę zaciągniętych w latach
wcześniejszych pożyczek (czyli wykup przez państwo obligacji i bonów skarbowych),
których termin spłaty przypada na dany rok. W 2016 r. państwo musi zatem
wyemitować papiery wartościowe na kwotę 250 (140 + 110). Państwo musiałoby
pożyczyć mniejszą kwotę, gdyby w 2016 r. generowało przychody z prywatyzacji lub
miało do dyspozycji nadwyżki budżetowe z lat ubiegłych.
 Ile natomiast wyniosły w 2016 r. kasowe przychody państwa?
W 2016 r. w Albanii państwo uzyskiwało przychody kasowe z dwóch źródeł tzn. z
podatków oraz ze sprzedaży skarbowych papierów wartościowych. Łączne przychody
kasowe wyniosły zatem 630 (380 + 250).
 Jakim zatem wynikiem ekonomicznym zamknął się budżet państwa w Albanii w
2016 r.?
Wynik ekonomiczny budżetu państwa w 2016 r. wyznaczamy w taki sposób, że od
wyniku kasowego budżetu państwa w 2016 r. odejmujemy zmianę zobowiązań
wymagalnych państwa jaka zaszła w 2016 r. W 2016 r. budżet państwa zamknął się
zatem deficytem ekonomicznym w wysokości 210 (- 140 – 70 = - 210, ujemny wynik
ekonomiczny oznacza, że zanotowano w budżecie deficyt ekonomiczny)

Mając do dyspozycji dane zawarte w tabeli 5.1. można także obliczyć, na jaką skalę
musiało państwo w 2016 r. dokonać tzw. rolowania długu publicznego. Z rolowaniem
długu publicznego mamy do czynienia wówczas, gdy państwo pożycza od jednych
podmiotów, aby spłacić dług drugim podmiotom. W analizowanym przykładzie państwo musi
dokonać rolowania na skalę równą kwocie spłaty zaciągniętych pożyczek, czyli 110,
ponieważ w 2016 r. zanotowano w budżecie państwa deficyt kasowy (a ponadto nie uzyskano
przychodów z prywatyzacji i nie było do dyspozycji nadwyżek budżetowych z lat
poprzednich). Skala rolowania byłaby mniejsza, gdyby np. w 2016 r. budżet państwa zamknął
się kasową nadwyżką. Wówczas nadwyżką tą sfinansowano by część spłaty długu
publicznego.
Można także określić, jak w 2016 r. zmienił się dług publiczny. Informuje o tym
wynik ekonomiczny, jakim w danym roku zamknął się budżet państwa. W 2016 r. w budżecie
128
państwa zanotowano deficyt ekonomiczny w wysokości 210. Oznacza to, że w 2016 r. dług
publiczny wzrósł o 210.
Powyższe dane pozwalają również obliczyć ile w 2016 r. wyniosła w Albanii stopa
fiskalizmu. Jak już wspomniano, jest to udział dochodów podatkowych w dochodach
czynników produkcji (tzn. sumie płac, zysków, procentów i innych). W 2016 r. stopa
fiskalizmu w gospodarce Albanii wyniosła zatem 30,2 % (patrz obliczenie poniżej).

Stopa fiskalizmu (2016) = (380 : 1 260) x 100 % = 30,2 %

5.2. Pieniądz i polityka pieniężna banku centralnego

Bank centralny jest drugim obok administracji rządowo-samorządowej podmiotem

realizującym politykę gospodarczą państwa. W większości państw bank centralny w zakresie
powierzonych mu przez ustawodawstwo zadań jest niezależny od administracji rządowo-
samorządowej. Najważniejszą płaszczyzną działania banku centralnego jest realizacja polityki
pieniężnej (polityki monetarnej).

5.2.1. Miary ilości pieniądza w gospodarce

Pieniądz to te aktywa, które są w stanie wypełniać wszystkie poniższe funkcje:
 funkcja środka wymiany; pieniądz pełni tę funkcję, kiedy obsługuje transakcje kupno–
sprzedaż. Pieniądz ułatwia proces wymiany, np. produktów w gospodarce;
 funkcja środka płatniczego;
 funkcja środka ułatwiającego proces podziału produktu; pieniądz pełni tę funkcję,
kiedy w postaci pieniądza przekazywane są dochody czynników produkcji, np. płace,
zyski. Pieniądze otrzymane jako płaca stanowią dla gospodarstwa domowego, które je
otrzymało, ekwiwalent tej części produktu, którą to gospodarstwo domowe
wytworzyło, oferując czynnik produkcji, jakim jest praca;
 funkcja miernika wartości; w pieniądzu wyrażane są ceny rynkowe, np. produktów, a
ceny są miarą wartości;
 funkcja środka tezauryzacji; pieniądzem mogą być takie aktywa, w których można
gromadzić majątek.

129
 Aby zmierzyć ilość pieniądza w gospodarce, należy obliczyć łączną wartość aktywów,
które są w stanie wypełniać wymienione funkcje. Ilość pieniądza w gospodarce oblicza się na
dany moment. Miernikami ilości pieniądza w gospodarce są agregaty wielkości podaży
pieniądza. Wyróżniamy agregaty M1, M2, M3. Agregaty te różnią się między sobą zakresem
aktywów, jakie traktują jako pieniądz. Agregat M1 to tzw. pieniądz właściwy (inaczej
pieniądz szybki, pieniądz gorący). Do agregatu M1 zalicza się jedynie te aktywa, które
wymienione funkcje są w stanie realizować natychmiast (na aktualny moment). Według
agregatu M1 ilość pieniądza w gospodarce to suma pieniądza gotówkowego (C) oraz
pieniądza bankowego (D):

M1 = C + D

Pieniądz gotówkowy to banknoty i monety w obiegu pozabankowym (poza systemem

bankowym), a więc w posiadaniu niebankowych uczestników życia gospodarczego, czyli np.
gospodarstw domowych, przedsiębiorstw niebankowych. Pieniądz gotówkowy ma postać
fizyczną. Wyłączność na jego emisję ma bank centralny. Pieniądz gotówkowy należy
odróżnić od kategorii baza monetarna (M0). Baza monetarna bowiem to łączna ilość
banknotów i monet w danej walucie wyemitowanych na dany moment przez bank centralny.
Ta część banknotów i monet, która znajduje się w systemie bankowym, nie jest pieniądzem,
bo nie może spełniać funkcji, o których była mowa powyżej. Banknoty i monety znajdujące
się w systemie bankowym to rezerwy gotówkowe banków komercyjnych.
Rezerwy gotówkowe każdego banku komercyjnego dzielą się na rezerwy
obowiązkowe i rezerwy nieobowiązkowe (zwane częściej rezerwami płynnymi). Rezerwy
gotówkowe powstają w ten sposób, że część każdego otrzymanego depozytu bank
komercyjny zatrzymuje, tzn. nie przeznacza na udzielanie kredytów, czy też na zakup
papierów wartościowych, walut. Rezerwy obowiązkowe to takie, które bank komercyjny musi
tworzyć. Obowiązek ten narzuca bank centralny lub inna instytucja nadzorująca system
bankowy w danym państwie. Do niedawna rezerwy obowiązkowe miały chronić bank
komercyjny przed utratą płynności. Obecnie w większości państw poziom rezerw
obowiązkowych jest bardzo niski, co oznacza, że nie są w stanie pełnić swojej głównej
pierwotnej funkcji. Dziś w wielu państwach odgrywają rolę statystyczną, tzn. na bieżąco
informują o ilości depozytów zgromadzonych w systemie bankowym. Każdy bank
komercyjny nie z przymusu, a własnej woli zainteresowany jest zachowaniem płynności.
Dlatego też banki komercyjne gromadzą rezerwy nieobowiązkowe. Rezerwy te nazywane są

130
płynnymi, ponieważ bank komercyjny ma pełną swobodę w ich wykorzystywaniu (w
odróżnieniu od rezerw obowiązkowych, w przypadku których bank centralny bądź inna
instytucja nadzorująca narzuca ograniczenia w zakresie ich wykorzystywania).
Mimo tworzenia płynnych rezerw każdy bank komercyjny może od czasu do czasu
utracić płynność, tzn. znaleźć się w sytuacji wyczerpania się płynnych rezerw. Do takiej
sytuacji dochodzi wówczas, gdy przez pewien okres przeważają dni, w których więcej
środków pieniężnych wypływa z banku niż wpływa do banku. Luki takie pokrywane są
właśnie płynnymi rezerwami. Gdy rezerwy się wyczerpią, bank komercyjny może nabyć
płynne rezerwy od innych banków komercyjnych na międzybankowym rynku pieniężnym.
Jest to rynek, na którym banki handlują między sobą płynnymi rezerwami. Banki, które w
danym momencie mają ich nadmiar — sprzedają, a banki, które mają ich aktualnie za mało —
kupują. Ceną, po której banki komercyjne mogą nabyć płynne rezerwy, jest stopa
procentowa międzybankowego rynku pieniężnego. Wysokość tej stopy procentowej jest
jednym z ważniejszych elementów branych przez banki komercyjne pod uwagę przy
kalkulacji kosztów swej działalności. Każdy bank musi bowiem brać pod uwagę, że będzie
zmuszony kupować od czasu do czasu płynne rezerwy dla zachowania swojej płynności.
Pieniądz bankowy z kolei to zgromadzone w bankach komercyjnych depozyty na
żądanie (depozyty bieżące). Depozyty na żądanie to takie, które w każdej chwili można
wycofać bez poniesienia konsekwencji (np. w postaci utraty odsetek, zapłacenia kary).
Pieniądz bankowy nie ma postaci fizycznej. Jest on kreowany przez banki komercyjne na
drodze ich działalności depozytowo-kredytowej. Pieniądz bankowy jest częścią pieniądza
właściwego, ponieważ depozyty na żądanie są w stanie, podobnie jak banknoty i monety,
pełnić na aktualny moment funkcje pieniądza.
Agregaty M2 i M3 określa się jako quasi-pieniądz. Wynika to z faktu, że agregaty te
przy obliczaniu ilości pieniądza w gospodarce uwzględniają takie aktywa, które często nie są
w stanie na aktualny moment pełnić funkcji pieniądza. Agregat M2 to suma agregatu M1
oraz depozytów terminowych zgromadzonych w bankach komercyjnych. Depozyty
terminowe to takie, których nie można bez konsekwencji wycofać w każdej chwili. Z kolei
agregat M3 to agregat M2 powiększony o wartość wybranych papierów wartościowych
(między poszczególnymi państwami istnieją różnice w zakresie papierów wartościowych,
które bierze się pod uwagę przy obliczaniu M33).

3
Np. Narodowy Bank Polski do M3 zalicza M2 oraz dłużne papiery wartościowe z terminem pierwotnym do 2
lat (włącznie), jednostki uczestnictwa w funduszach rynku pieniężnego i operacje z przyrzeczeniem zakupu.

131
5.2.2. Cele strategiczne polityki pieniężnej banku centralnego4
Zdecydowana większość banków centralnych to banki o jednym celu strategicznym
polityki pieniężnej. Celem tym jest niska stopa inflacji (mówiąc inaczej stabilność cen,
utrzymanie wartości pieniądza). Banki centralne o jednym celu strategicznym w założeniach
polityki pieniężnej na dany rok konkretyzują, na jakim poziomie będą się starać utrzymywać
stopę inflacji w danym roku. Do tej grupy banków należą m.in. Narodowy Bank Polski
(wyłącznie jeden cel strategiczny polityki monetarnej nakazuje polskiemu bankowi
centralnemu realizować obowiązująca aktualnie Ustawa o NBP z sierpnia 1997 r.) oraz
Europejski Bank Centralny, który prowadzi politykę pieniężną dla państw, które przyjęły euro
jako swoją walutę (banki centralne tych państw zostały pozbawione prowadzenia polityki
pieniężnej).
Nieliczne banki centralne są bankami o dwóch równorzędnych celach strategicznych
polityki pieniężnej. W przypadku tych banków strategicznymi celami polityki pieniężnej są:
niska stopa inflacji oraz odpowiednio wysokie tempo wzrostu gospodarczego.
Najważniejszym przedstawicielem tej grupy banków jest amerykański bank centralny System
Rezerwy Federalnej. Niska stopa inflacji jest fundamentem wprowadzenia gospodarki na
wiele lat na ścieżkę odpowiednio wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. Jednak w
krótkim okresie często nie można jednocześnie zachować niskiej stopy inflacji i zwiększyć
tempa wzrostu gospodarczego. Dlatego banki centralne o dwóch celach strategicznych mogą
wybierać, który z nich aktualnie chcą realizować. Mogą zatem np. zrezygnować na jakiś okres
z dbania o niską stopę inflacji. W związku z tym w założeniach polityki pieniężnej na dany
rok banki te nie ustalają, na jakim poziomie ma się kształtować w danym roku stopa inflacji.
W praktyce jednak banki centralne o dwóch celach strategicznych zachowują się podobnie jak
banki o jednym celu strategicznym, tzn. wartością nadrzędną dla nich jest silny pieniądz.

5.2.3. Instrumenty polityki pieniężnej

Do najważniejszych narzędzi polityki pieniężnej każdego banku centralnego należą
m.in. warunkowe operacje otwartego rynku (open market operations). Wyróżniamy dwa
rodzaje tych operacji: reverse repo i repo. Operacje reverse repo polegają na tym, że bank
centralny sprzedaje papiery wartościowe (najczęściej są to specjalne bony pieniężne banku
centralnego) bankom komercyjnym. Banki komercyjne kupują papiery wartościowe za swoje
płynne rezerwy gotówkowe. W operacjach reverse repo uczestniczą te banki komercyjne,

4
W Polsce politykę pieniężną prowadzi organ Narodowego Banku Polskiego zwany Radą Polityki Pieniężnej (w
jej skład wchodzi Prezes NBP oraz dziewięciu pozostałych członków)

132
które aktualnie mają nadmiar płynnych rezerw. Jest to dla nich alternatywa w stosunku do
sprzedaży płynnych rezerw innym bankom komercyjnym na międzybankowym rynku
pieniężnym. Aby zachęcić banki komercyjne mające nadmiar płynnych rezerw do
przeprowadzenia z bankiem centralnym operacji reverse repo, bank centralny musi podnieść
swoją stopę interwencyjną (referencyjną). Jest to minimalna stopa oprocentowania
wspomnianych bonów pieniężnych banku centralnego. Gdy stopa ta wzrośnie, banki
komercyjne, mające nadmiar płynnych rezerw, wolą je ulokować w bony pieniężne banku
centralnego niż sprzedać na międzybankowym rynku pieniężnym. Przeprowadzenie operacji
reverse repo powoduje spadek podaży płynnych rezerw na międzybankowym rynku
pieniężnym i w konsekwencji wzrost ceny tych rezerw, czyli stopy procentowej
międzybankowego rynku pieniężnego. W efekcie rosną koszty działalności banków
komercyjnych (wszystkie banki komercyjne w kalkulacji swoich kosztów muszą wziąć pod
uwagę, że będą zmuszone nabywać rezerwy gotówkowe)..
Operacje repo polegają z kolei na tym, że banki komercyjne sprzedają bankowi
centralnemu papiery wartościowe. W zamian za papiery wartościowe banki komercyjne
otrzymują płynne rezerwy. W operacjach tych uczestniczą banki komercyjne, które aktualnie
cierpią na niedobór płynnych rezerw. Operacje repo są dla nich alternatywą w stosunku do
zakupu płynnych rezerw na międzybankowym rynku pieniężnym. Do operacji repo dochodzi,
gdy bank centralny obniży swoją stopę interwencyjną. W przypadku Narodowego Banku
Polskiego stopa interwencyjna jest najważniejszą stopą procentową.
Kolejnym narzędziem polityki pieniężnej banku centralnego są pozostałe stopy
procentowe banku centralnego. Są to wszystkie inne stopy banku centralnego poza
wspomnianą powyżej stopą interwencyjną. To stopy, po których bank centralny udziela
różnych kredytów bankom komercyjnym, np. kredytów na powiększenie masy kredytowej
banku komercyjnego. Poszczególne banki centralne różnią się liczbą tych stóp i ich nazwami.
W przypadku NBP są to: stopa lombardowa i stopa redyskontowa. Podniesienie tych stóp
także oznacza wzrost kosztów działalności banków komercyjnych. Gdy banki komercyjne
bowiem będą chciały zaciągać kredyty w banku centralnym będzie wiązało się to z wyższymi
niż dotychczas kosztami ich obsługi. Dlatego też, gdy bank centralny podniesie swoje stopy
procentowe banki komercyjne na ogół podnoszą swoje stopy procentowe (tzw. rynkowe stopy
procentowe) czyli stopy po których udzielają kredytów gospodarstwom domowym,
przedsiębiorstwom.
Bank centralny prowadzi także na ogół w państwach gospodarki rynkowej politykę
kursu walutowego. W ramach tej polityki decyduje, jaki system kursu walutowego będzie

133
obowiązywał w gospodarce. W każdym systemie kursu walutowego bank centralny ma
możliwość wpływania na poziom kursu walutowego. Dotyczy to także systemu płynnego
kursu walutowego, z którym m.in. obowiązuje w polskiej gospodarce od kwietnia 2000 roku.
W tym systemie poziom kursu walutowego zależy wyłącznie od kształtowania się popytu i
podaży na międzybankowym rynku walutowym. W warunkach tego systemu bank centralny
może wpływać na poziom kursu walutowego przez interwencje na międzybankowym rynku
walutowym. Oddziaływanie na poziom kursu walutowego jest także instrumentem polityki
pieniężnej. Gdy bank centralny prowadzi politykę antyinflacyjną, swoimi interwencjami chce
doprowadzić do umocnienia waluty krajowej, czyli do spadku ceny walut zagranicznych. W
tym celu, korzystając z posiadanych rezerw walut wymienialnych, zwiększa podaż na
międzybankowym rynku walutowym.
Instrumenty werbalne to różnego rodzaju ustne i pisemne apele banku centralnego
do administracji rządowo-samorządowej. W nich bank centralny może domagać się np.
zmniejszenia deficytu budżetu państwa czy zmniejszenia poziomu podatków pośrednich.
W ostatnich latach uruchomione zostały także niestandardowe instrumenty
stosowane przez banki centralne w tym głownie tzw. ilościowe luzowanie.

5.2.4. Mechanizm oddziaływania na gospodarkę polityki pieniężnej banku centralnego

Załóżmy, że bank centralny uważa, że stopa inflacji jest za wysoka. Będzie zatem
prowadził politykę antyinflacyjną (mówiąc inaczej restrykcyjną politykę monetarną). W tym
miejscu należy przypomnieć, że przyczyną inflacji (czyli wzrostu przeciętnego poziomu cen)
jest doprowadzenie w gospodarce do sytuacji, iż wielkość popytu globalnego (nabyty
strumień produktów) jest większa od wielkości produkcji krajowej (wytworzony strumień
produktów). Gdy taka luka się pojawi w gospodarce rynkowej, uruchamiają się procesy
dostosowawcze. Jednym z nich jest właśnie proces inflacyjny (alternatywą może być np.
wzrost deficytu bilansu obrotów bieżących).
W ramach polityki antyinflacyjnej bank centralny podniesie swoje stopy procentowe
tzn. stopę interwencyjną oraz tzw. pozostałe stopy banku centralnego. Spowoduje to wzrost
kosztów działalności banków komercyjnych m.in. wzrost kosztów pozyskania płynnych
rezerw. To w konsekwencji prowadzi do podniesienia przez banki komercyjne
oprocentowania kredytów, jakich udzielają gospodarce (tzn. gospodarstwom domowym,
przedsiębiorstwom, państwu), czyli wzrostu rynkowych stóp procentowych. W efekcie
następuje spadek wielkości popytu na kredyt ze strony gospodarki i spadek tempa wzrostu

134
ilości kredytów, jakie banki komercyjne udzielają gospodarce. To z kolei przekłada się na
spadek tempa wzrostu ilości pieniądza w gospodarce (dokładnie na spadek tempa wzrostu
ilości pieniądza bankowego, który jak wspomniano kreowany jest na drodze działalności
kredytowej banków) i w konsekwencji na spadek tempa wzrostu wielkości popytu
globalnego. Aby polityka antyinflacyjna banku centralnego była skuteczna, spadek tempa
wzrostu wielkości popytu globalnego musi być na tyle głęboki, aby zmniejszyła się luka
między wielkością popytu globalnego a wielkością produkcji krajowej. Gdy ta luka będzie
mniejsza, niższa będzie stopa inflacji.
Istotą polityki antyinflacyjnej banku centralnego jest zatem chęć podniesienia ceny
kredytów dla gospodarki. Efektem wyższych cen kredytów jest często zmniejszenie
wydatków inwestycyjnych przedsiębiorstw oraz wydatków konsumpcyjnych gospodarstw
domowych (znaczna ich część finansowana jest bowiem z kredytów). W konsekwencji maleje
wielkość produkcji krajowej, rośnie stopa bezrobocia. Zmniejszenie realnej produkcji i
spadek zatrudnienia będące krótkookresowymi skutkami polityki antyinflacyjnej nazywamy
realnymi kosztami dezinflacji. Te uboczne efekty walki z inflacją nie mogą być jednak
argumentem za rezygnacją z restrykcyjnej polityki pieniężnej. Procesy inflacyjne mają taki
charakter, że gdy się z nimi nie walczy, ich tempo jest coraz wyższe. W efekcie w długim
okresie pojawiają się negatywne skutki inflacji dla gospodarki, co sprawia, że inwestycje i
produkcja załamują się znacznie bardziej w porównaniu z sytuacją, gdyby odpowiednio
wcześnie zaczęto walczyć z inflacją, Należy dodać także, że im wyższa stopa inflacji, tym
większa skala ubocznych efektów walki z inflacją, ponieważ im wyższa stopa inflacji, tym
większa musi być skala wzrostu stóp procentowych banku centralnego i stóp procentowych
banków komercyjnych.
Gdy bank centralny obniża swoje stopy procentowe (czyli chce zwiększyć tempo
wzrostu ilości pieniądza w gospodarce) mówimy, że prowadzi ekspansywną politykę
pieniężną. Celem takiej polityki pieniężnej jest wyprowadzenie gospodarki z deflacji lub
zwiększenie tempa wzrostu realnej produkcji (w zależności od tego jak określone są w prawie
cele strategiczne banku centralnego).

135