ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԱԲՈՎՅԱՆԻ ԱՆՎԱՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ

ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ

ՍԿԶԲՆԱԿԱՆ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ՖԱԿՈՒԼՏԵՏ

ՆԱԽԱԴՊՐՈՑԱԿԱՆ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՄԵԹՈԴԻԿԱՆԵՐԻ ԱՄԲԻՈՆ

ՆԱԽԱԴՊՐՈՑԱԿԱՆ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՄԵԹՈԴԻԿԱ

ԲԱԿԱԼԱՎՐԻ ԿՐԹԱԿԱՆ ԾՐԱԳԻՐ

ՀԱՅԱՍՏԱՆ ԵՂԻԱԶԱՐՅԱՆ

ՆԱԽԱԴՊՐՈՑԱԿԱՆԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱԴԱՍՏԻԱՐԱԿՉԱԿԱՆ
ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՈՒՄ ԶԱՐԳԱՑՆՈՂ ԱՌԱՐԿԱՅԱԿԱՆ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ
ՍՏԵՂԾՄԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

ԱՎԱՐՏԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ

Գիտական ղեկավար՝__________________________________

Մանկ.գիտ.թեկն.,դասախոս Ա․Սիմոնյան

«Թույլատրել պաշտպանության

Ամբիոնի վարիչի պաշտոնակատար՝________________

ՄԱՆԿ.ԳԻՏ.ԹԵԿՆ.,ԴՈՑԵՆՏ Ա.Մ. ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ

1
 ԵՐԵՎԱՆ-2023
ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ
ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․
․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․3
ԳԼՈՒԽ 1․ ՆԱԽԱԴՊՐՈՑԱԿԱՆ ԿՐԹԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ ՏԱՐԻՔԱՅԻՆ
ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՍԿԶԲՈՒՆՔԻ
ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․8
1.1 Երեխաների անհատականության ինքնաիրացումը որպես հոգեբանական և
մանկավարժական խնդիր……………………………………………………………………………..
․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․8
1․2 Տարիքային առանձնահատկությունները հաշվի առնելու սկզբունքը
նախադպրոցական ուսումնական
հաստատությունում․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․
․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․18
1.3 Նախադպրոցական ուսումնական կազմակերպությունում առարկայական-
տարածական միջավայրի կազմակերպման առանձնահատկությունները
տարիքային համապատասխանության սկզբունքին
համապատասխան․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․
․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․32
ԳԼՈՒԽ 2. ՆԱԽԱԴՊՐՈՑԱԿԱՆԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱԴԱՍՏԻԱՐԱԿՉԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՈՒՄ
ԶԱՐԳԱՑՆՈՂ ԱՌԱՐԿԱՅԱԿԱՆ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՍՏԵՂԾՄԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ
ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ
․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․
․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․41
2․1 Նախադպրոցական ուսումնական հաստատություններում զարգացնող
առարկայական միջավայրի ստեղծման
մոտեցումները․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․
․․․․․․․․․․․41
2.2 Զարգացնող առարկայական միջավայրի բնութագրերը նախադպրոցական
ուսումնական հաստատության տարբեր տարիքային
խմբերում․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․
․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․53 ԳԼՈՒԽ 3. ՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ-ՈՐՈՆՈՂԱԿԱՆ

2
ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ԻՐԱԿԱՆԱՑՈՒՄ ՆԱԽԱԴՊՐՈՑԱԿԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱԿԱՆ
ՀԱՍՏԱՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․60
3․1. Նախադպրոցականների խմբում զարգացնող առարկայական միջավայրի
նախագծման
առանձնահատկությունները․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․
․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․60
3․2 Հետազոտական-որոնողական աշխատանքի իրականացում Նանեի Ժպիտ
նախադպրոցական հաստատությունում
․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․65
ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․
․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․71
ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ
ՑԱՆԿ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․73

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Թեմայի արդիականությունը։ Ներկայումս որակական

փոփոխություններ են տեղի ունենում նախադպրոցական կրթության
համակարգում։ Նախադպրոցական կրթությունը դարձել է
հանրակրթության սկզբնական փուլ։ Նախադպրոցական կրթական
կազմակերպությունների գործունեությունը կարգավորող փաստաթղթերն
արտացոլում են մարդասիրության և անհատականացման
գաղափարները, վկայում են ուսումնական գործընթացում
փոխազդեցության հարացույցի անցման մասին: Նախադպրոցական
մանկությունը մարդու զարգացման հատկապես կարևոր շրջան է, որը
յուրահատուկ և որոշիչ շրջան է երեխայի զարգացման գործում։ Այս
տարիքում երեխայի մեջ դրվում են անհատականության հիմքերը,
զարգանում է կամքն ու կամավոր վարքը, ակտիվորեն զարգանում է
երևակայությունը, ստեղծագործական ունակությունները,
անկախությունը, ընդհանուր նախաձեռնությունը։

3
 Կրթության նպատակների և խնդիրների նորացումը
պայմանավորված է հասարակության ժամանակակից պահանջներով:
Օբյեկտիվ իրականությունը նոր պահանջներ է դնում
անհատականության գծերի վրա՝ պահանջելով բազմակողմանի
զարգացած սերունդ։

Հոգեբանական և մանկավարժական գրականության մեջ զգալի

ուշադրություն տրվում է շրջակա միջավայրի ուսումնասիրությանը՝
առարկայի, խաղի, ստեղծագործական, մասնավորապես սրա վրա մեծ
ուշադրություն է դարձրել Պ.Պ. Բլոնսկին,1Լ․Ս․Վիգոտսկին։

Այս գիտնականները նշում են, որ շրջակա միջավայրը շրջապատող

սոցիալական և կենցաղային, երեխայի գոյության սոցիալական,
նյութական և հոգևոր պայմաններ են։ Զարգացնող առարկայական
միջավայրը կատարում է համապատասխան խթանող գործառույթ՝
խաղալու, ձևավորում է երևակայությունը։ Նախադպրոցական տարիքի
երեխաների զարգացումը կախված է ինչպես են նրանք
դաստիարակվում, ինչպես է կազմակերպվում կրթությունը, որտեղ և
ինչպիսի միջավայրում են նրանք զարգանում։

Նախադպրոցական ուսումնական հաստատությունում

նախադպրոցական տարիքի երեխաները առաջին անգամ ծանոթանում
են տարբեր տեսակի գործունեության հետ: Հենց այս տարիքում է սկսում
ձևավորվել նրանց անձնական վերաբերմունքը շրջապատի նկատմամբ։
Զարգացնող միջավայրի արտաքին բնութագրերը հսկայական դեր են
խաղում նախադպրոցական երեխայի ինչպես հուզական, այնպես էլ
մտավոր զարգացման մեջ: Այն ամենը, ինչ շրջապատում է
նախադպրոցական երեխային, ազդում է նրա վարքի, տրամադրության
վրա և ձևավորում է նրա անձնական վերաբերմունքը որոշակի
առարկաների նկատմամբ: Ուստի, նախադպրոցական ուսումնական
հաստատության զարգացնող առարկայական միջավայրը պետք է լինի

1
Блонский, П.П. Избранные педагогические и психологические сочинения в 2-х томах. Том 1. / П.П. Блонский; под редакцией А.В.
Петровского. М.: Педагогика, 1979. - 304 с.

4
մեկ ամբողջություն, որում ներդաշնակորեն կմիավորվեն կրթական
տարածքի բոլոր բաղադրիչները։

Միջավայրը պետք է կազմակերպել՝ հաշվի առնելով

նախադպրոցական երեխայի տարիքային առանձնահատկությունները։
Զարգացնող առարկայական-տարածական միջավայր ստեղծելու խնդրով
զբաղվել են բազմաթիվ հետազոտողներ տարբեր
ժամանակաշրջաններում։ Իր հետազոտության մեջ Վ.Ա. Գորյանինա,
Ն.Ա.Վետլուգինա, Վ.Ս. Մուխինա, Գ.Ն. Պանտելեևը, Ն.Ա. Ռևուցկայա, Ռ.Բ.
Ստերկինը շեշտում են զարգացնող առարկայական միջավայրի հատուկ
դերը նախադպրոցական տարիքի երեխայի անհատականության
ձևավորման գործում:2

Նրանք նշեցին, որ կրթական տարածքը հանդես կգա որպես

զարգացնող առարկայական-տարածական միջավայր՝ խթանելով
նախադպրոցականներին տարբեր ակտիվ գործունեության,
զարգացնելով նրանց անհատական կարողությունները։ Զարգացնող
առարկայական միջավայրի արդյունավետ կազմակերպումը կարևոր
գործընթաց է, քանի որ այն ամենը, ինչ շրջապատում է
նախադպրոցական տարիքի երեխային, մեծապես որոշում է նրա
տրամադրությունը, ձևավորում է նրա վերաբերմունքը շրջակա
միջավայրի նկատմամբ, նպաստում է.հուզական զարգացմանը։ Այն
ամենը, ինչ շրջապատում է նախադպրոցականներին, պետք Է զարգացնի
ոչ միայն նրանց մտավոր կարողությունները, զգայական օրգանները, այլև
երեխաներին ապահովի անհրաժեշտ հոգեբանական
հարմարավետություն։ Բոլոր խաղալիքները, առարկաները,
սարքավորումները, որոնք շրջապատում են երեխային, մի ամբողջություն
են, ներդաշնակորեն համակցված ոճով, գույնով, որից դրանք
պատրաստված են:

2
Выготский, Л. С. Вопросы детской психологии / Л. С. Выготский.— М. : Издательство Юрайт, 2017. — 199 с. Текст:
непосредственный

5
 Հետևաբար, նախադպրոցական ուսումնական հաստատության
կարևորագույն խնդիրն է բարելավել կրթական գործընթացը և
բարձրացնել երեխաների հետ կրթական աշխատանքի զարգացման
ազդեցությունը զարգացնող առարկայական-տարածական միջավայրի
կազմակերպման միջոցով, որն ապահովում է յուրաքանչյուր
նախադպրոցականի ստեղծագործական գործունեությունը
հետաքրքրասիրությամբ՝ գործունեութան, ճանաչողության, նաև
ինքնաիրացման մեջ։ Նախադպրոցական ուսումնական
հաստատությունում նման միջավայր ստեղծելը բավակա բավականին
դժվար է, որոշ մանկավարժներ չունեն գիտելիքներ կամ հմտություններ,
երբեմն չկան նյութական ռեսուրսներ դիդակտիկ կամ խաղային նյութերի
համար։ Վերոհիշյալ բոլորը որոշում են զարգացնող առարկայական
միջավայրի կազմակերպման այնպիսի համակարգ մշակելու
անհրաժեշտությունը, որը հնարավորություն կտա զարգացնել
յուրաքանչյուր երեխայի անհատականությունը, նրա
հետաքրքրությունները, հակումները և գործունեության մակարդակը:

Հետազոտության նպատակը և խնդիրները: Աշխատանքի

հիմնական նպատակը
երեխաների տարիքային առանձնահատկություններին
համապատասխան նախադպրոցական ուսումնական հաստատության
զարգացնող առարկայական միջավայրի ժամանակակից
մանկավարժական պահանջների ուսումնասիրումն է։
Այդ նպատակին հասնելու համար առաջադրվում են հետևյալ
խնդիրները.
1. Իրականացնել հետազոտական թեմայի վերաբերյալ
գրականության վերլուծություն:
2. Ուսումնասիրել զարգացնող առարկայական միջավայրի
ստեղծման սկզբունքները,

6
 3. տալ նախադպրոցական ուսումնական հաստատության
զարգացնող-առարկայական միջավայրի բնութագրերը՝ երեխաների
տարիքային առանձնահատկություններին համապատասխան
4. Իրականացնել զարգացնող առարկայական-տարածական
միջավայրի վերլուծություն
5․ Ուսումնասիրել նախադպրոցական-ուսումնական հաստատության
զարգացնող-առարկայական միջավայրը
Հետազոտության օբյեկտը և առարկան: Ուսումնասիրության
օբյեկտը զարգացնող առարկայական միջավայրն է, իսկ
ուսումնասիրության առարկան նախադպրոցական ուսումնական
հաստատությունում զարգացնող առարկայական միջավայրի
կազմակերպումն է։
.Հետազոտության տեսական, տեղեկատվական և մեթոդական
հիմքերը: Ավարտական աշխատանքի համար որպես տեսական հիմք են
ծառայել հեղինակների աշխատությունները, ուսումնասիրությունները,:
Հետազոտության ընթացքում կիրառվել են գրականության
տեսական վերլուծություն, ընդհանրացում, աբստրակցիա, վերլուծություն
և սինթեզ, ինդուկցիա-դեդուկցիա մեթոդները։
Հետազոտության կառուցվածքը: Դիպլոմային աշխատանքը
կազմված է ներածությունից, երեք գլուխներից, եզրակացություններից և
առաջարկություններից, օգտագործված գրականության ցանկից:

7
 ԳԼՈՒԽ 1․ ՆԱԽԱԴՊՐՈՑԱԿԱՆ ԿՐԹԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ
ՏԱՐԻՔԱՅԻՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՍԿԶԲՈՒՆՔԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ

1․1 Երեխաների անհատականության ինքնաիրացումը որպես

հոգեբանական և մանկավարժական խնդիր

Ժամանակակից հասարակության օբյեկտիվ իրականությունը,

արագ փոփոխվող հանգամանքները, աճող ինֆորմատիզացիան և
կյանքի անընդհատ արագացող տեմպերը նոր պահանջներ են դնում
անհատականության գծերի վրա: Ցույց տալ նախաձեռնություն,
անկախություն, ակտիվություն, ձգտել ինքնակատարելագործման,
տարբեր գործունեության մեջ ինքնաիրացման: Նման պայմաններում
որակապես նորովի է առաջանում մարդկային ներուժի զարգացման ու
օգտագործման խնդիրը։

«Ինքնաիրացում» տերմինը (անգլերեն՝ s elf-realisation) առաջին

անգամ տրված է 1902 թվականին Լոնդոնում հրատարակված
«Փիլիսոփայության և հոգեբանության բառարանում»: Ըստ այս
սահմանման՝ մարդու զարգացման ամենաբարձր արդյունքը
ինքնաիրացումն է կամ ինքնագոյությունը ։ 3

3
Базаева, Ф.У. Проблема самореализации в истории образования и педагогике: аксиологический аспект / Ф.У. Базаева // Вестник ОГУ.
– 2011. – No 2. – С. 75–78.

8
 «Ինքնաիրացման» կիրառումը կարելի է գտնել հայրենական և
արտասահմանյան հասարակագիտական գրականության մեջ՝
հոգեբանական, մանկավարժական, փիլիսոփայական, սոցիոլոգիական:
Այս խնդիրը մարդու գիտություններից յուրաքանչյուրը դիտարկում է իր
տարբեր կողմերից։ Փիլիսոփայության մեջ անհատի ինքնաիրացման
խնդիրը շոշափվել է ամենավաղ ժամանակներից՝ դիալեկտիկական
փիլիսոփայության շրջանակներում և մետաֆիզիկական դիրքերից։
Կոմունիզմի կառուցման ժամանակաշրջանում «ինքնաիրագործումը»
օգտագործվել է սոցիոլոգիայի մասին գրություններում։ 20-րդ դարից
սկսած՝ հոգեբանական և մանկավարժական հետազոտություններում
գրվել է անձնական ինքնաիրացման մասին։ Այնուամենայնիվ, դեռևս չկա
ինքնաիրացման միանշանակ սահմանում։Անհատի ինքնիրացման
գործընթացի էության վերաբերյալ հոգեբանների տեսակետների
վերլուծությունը թույլ է տալիս սահմանել այս երևույթը որպես սեփական
ջանքերի, համատեղ գործունեության, համատեղ ստեղծման միջոցով
անձնական զարգացման հնարավորությունների իրացման դինամիկ և
շարունակական գործընթաց՝ այլ մարդկանց, հասարակության և ամբողջ
աշխարհի հետ:

Փիլիսոփայությունը ցույց է տալիս արևմուտքում և արևելքում

ինքնաիրացման ըմբռնման զգալի տարբերությունների առկայությունը,
որը բաղկացած է անհատի դիրքի որոշման մեջ (շրջապատող աշխարհի
փոխակերպումը և նրան ենթակայությունը): Պատմականորեն կա անձի
սոցիալական որակների փոփոխությունների օրինաչափություն՝ կախված
այն միջավայրից, որտեղ այն զարգանում է, քաղաքական համակարգից
և հասարակության ժամանակակից զարգացման այս փուլում գերակշռող
արժեքներից: Այս առումով, ժամանակակից փիլիսոփայությունը
սահմանում է ինքնաիրացումը որպես մարդու ներդաշնակ զարգացում,
որտեղ առաջնահերթությունը սեփական կյանքի ուղին ընտրելու
ազատությունն իրացնելու կարողությունն է։

9
 Անհատի ինքնաիրացման ներկայացման միասնական պարադիգմի
բացակայությունը հանգեցնում է այն ըմբռնմանը, որ այս խնդիրը ոչ
միայն միջառարկայական է, այլև միջպարադիգմատիկ. և ընդգրկում է
տարբեր գիտությունների թեմաներ: Բացի փիլիսոփայությունից,
անհատի ինքնաիրացման առարկան որոշում է սոցիոլոգիայում անձին
հասկանալու մոտեցման առանձնահատկությունները:
Անհատականության սոցիոլոգիան ուսումնասիրում է մարդու էության
սոցիոմշակութային պայմանականությունը՝ կենտրոնացած
հասարակության մեջ անհատական հարաբերությունների և
փոխազդեցությունների ուսումնասիրության վրա: 4

Անձնական ինքնաիրացումը սոցիոլոգիայում դիտարկվում է

սոցիալական հարաբերությունների, օբյեկտիվ գործունեության և
հաղորդակցության համատեքստում: Սա նշանակում է, որ մարդն ի
վիճակի է միայն բավարարել իր պահանջմունքները, հարմարվել
միջավայրին, գտնել իր տեղը կյանքում և իրացնել իրեն միայն այլ
մարդկանց հետ շփվելիս։

Հոգեբանների տեսակետները ինքնիրացման պրոցեսի էության

վերաբերյալ բազմակողմանի են։ Հումանիստական հոգեբանության
ներկայացուցիչ Է. Ֆրոմը բնութագրեց ինքնաիրացումը որպես
սոցիալական կատեգորիա՝ պայմանավորված զարգացման որոշակի
ժամանակահատվածում անհատի վարքագծի վրա մշակույթի
ազդեցությամբ՝ հասարակության, անձի՝ շրջապատի մարդկանց հետ
շփվելու անհրաժեշտությունը։ Է.Ֆրոմի ուսումնասիրություններում
ինքնաիրացման գործընթացը սահմանվում է որպես մարդկանց մեջ
ինքնահաստատվելու անձի ցանկություն։ Նա առանձնացրեց
ինքնաիրացման դրական և բացասական ձևերը. Եթե մարդը չի
կարողանում դրականորեն ինքնիրագործվել՝ ստեղծագործելու միջոցով,

4
Кудинов, С.И. Полифункциональная модель исследования самореализации личности / С.И. Кудинов // Прикладные исследования
психологии личности: сб. трудов. – Вып. 1. – Тольятти : ТГУ, 2009. – 252 с.

10
ապա մնացած հիմնական կարողությունն իրացվում է այլ կերպ՝
ոչնչացման միջոցով։5

Ա. Մասլոուն անձի ստեղծագործական ներուժի իրացման

գործընթացը, անհատականության տաղանդների և կարողությունների
լիարժեք բացահայտումը սահմանեց որպես ինքնաիրականացում։
«Ինքնաիրականացում» կամ «ինքնաիրագործում» հասկացությունները
ամենամոտն են «ինքնաիրագործում» հասկացությանը։
Ինքնակտիվացման հասնելու համար ձեզ պետք է ինքներդ ձեզ
կառավարելու և կյանքի համարժեք ընտրություն կատարելու
կարողություն. պատասխանատու եղեք ձեր ընտրության համար, ձգտեք
ինքնակատարելագործման և որպես մարդ զարգանալու:
Ինքնաակտիվացումը մարդու մշտական աշխատանքն է իր վրա՝ իր
ներուժն իրացնելու համար: Ըստ Ա. Մասլոուի տեսական դորւյթների,
ինքնաակտիվացումը բնութագրվում է որպես մարդու դառնալ, ով նա
ցանկանում է և կարող է դառնալ: 6

Գիտական գրականության մեջ «ինքնաիրականացում» տերմինը

հաճախ օգտագործվում է որպես «ինքնաիրագործում» տերմինի
հոմանիշ։ Մենք կարծում ենք, որ «ինքնաիրագործումը» ավելի ընդհանուր
հասկացություն է ինքնաիրականացման հետ կապված: Ինքնաիրացումը
ներառում է ինքնակրթություն, ինքնաճանաչում, ինքնագիտակցություն,
ինքնաիրականացում:

Նախադպրոցական տարիքի հետ կապված ինքնաիրացման

հիմքերն են՝ ինքնարտահայտումը, ինքնահաստատումը, ինքնափոխումը:
Այս գործընթացի արդյունքը անհատականություն է, որը բացահայտում և
օգտագործում է իր ներուժը: Ս. Ի. Կուդինովը համարում է
ինքնաիրացումը որպես «… բարդ համակարգային հոգեբանական
ձևավորում, որը որոշվում է մոտիվացիոն զգայուն և գործիքային ոճի

5
Хьелл, Л. Теории личности / Л. Хьелл, Д. Зиглер. – СПб.: Питер, 2003. – 608 с
6
Горностай, П.П. Готовность личности к саморазвитию как психологическая проблема / П.П. Горностай // Проблемы самореализации
личности: методология и практика: сб. науч. трудов – М. : ИНИОН, 1990
г. – С. 126–138

11
բնութագրերով, որոնք ապահովում են անձի ինքնարտահայտման
հաջողությունը կյանքի տարբեր ոլորտներում օնթոգենեզի
գործընթացում» ։7

Կռիլով Ա.Ա. կարծում է, որ «…ինքնաիրացման նախադրյալները

դրված են մարդու բնության մեջ և գոյություն ունեն որպես հակումներ,
որոնք մարդու զարգացման, նրա անձնական հատկությունների
ձևավորմամբ դառնում են ունակության հիմքը՝ դեպի ինքնաիրացում» ։ 8

«Ինքնաիրացում» հասկացությունը մանկավարժական

հանրագիտարանային բառարանում սահմանվում է որպես «…
մանկավարժական գործընթացի նպատակներից մեկը, որն է օգնել
անհատին իրացնել իր դրական հնարավորությունները, բացահայտել
հակումները և կարողությունները» ։9

Կյանքում ձեռք բերված սոցիալական որակները և բնության կողմից

տրված կենսաբանական հատկությունները անձը որպես մարդ
գիտակցում է տարբեր գործունեության մեջ: Գործունեության ընթացքում
նա բավարարում է սուբյեկտիվ կարիքները և անձնական շահերը, լուծում
է իրեն վերաբերող խնդիրներ և առաջադրանքներ, իրականացնում է
նախագծեր և պլաններ՝ դրանով իսկ իրագործելով ինքն իրեն։
Հետևաբար, անհատի գործունեությունը գործում է որպես նրա
ինքնաիրացման միջոց: Ինքնիրացումը մարդու գործունեության մի ձև է,
որն ուղղված է բնական և սոցիալական աշխարհը փոխելուն և
վերափոխելուն։ Գործունեության մեջ մարդը դրսևորում է ոչ միայն իրեն,
այլև իր վերաբերմունքը շրջակա բնական և սոցիալական աշխարհի,
առարկաների, երևույթներին և իրադարձությունների հանդեպ։ Մ.Վ.

7
Кудинов, С.И. Полифункциональная модель исследования самореализации личности / С.И. Кудинов // Прикладные исследования
психологии личности: сб. трудов. – Вып. 1. – Тольятти :
ТГУ, 2009. – 434 с
8
Клочкова, Г.М. Творческое саморазвитие студента технического профиля в процессе конструкторской деятельности [Текст] / Г.М.
Клочкова //Фундаментальные исследования. – 2015. – No 2 (часть 1). – С. 87
9
Бим-Бад, Б.М. Педагогический энциклопедический словарь / Б.М. Бид-Бад. – М., 2002. – 253 с.

12
Գրիբանովան կարծում է, որ սա երեխայի ինքնաիրացման գործընթացն է,
սեփական «ես»-ի դրսևորումը։10

Ինքնիրականացումը անհատի հիմնական կարիքներից մեկն է (Ա.

Մասլոու), հոգեկան առողջության գործոն, սեփական ներուժի իրացումը
նպաստում է հոգեպես առողջ մարդու ձեւավորմանը,(Ա. Մասլոու, Ա.
Լեոնտև, Ս. Ռուբինշտեյն), մարդու լիարժեք կյանքի հիմքը՝ որպես
անձնական և սոցիալական կյանքի սուբյեկտ։ Մարդկային գոյության
նպատակը և՛ սեփական կատարելությունն է, և՛ ուրիշների
բարեկեցությունը: (Ա. Մասլոու, Վ. Ֆրանկլ, Ա. Լեոնտև, Ս. Ռուբինշտեյն, Ս.
Ի. Կուդինով):

Այսպիսով, ինքնաիրացումը կարող է սահմանվել որպես անձի

զարգացման հնարավորությունների իրացման դինամիկ և
շարունակական գործընթաց սեփական ջանքերի, այլ մարդկանց հետ
համատեղ գործունեության (մոտ և հեռավոր միջավայր),
հասարակության և ամբողջ աշխարհի հետ: Երեխայի հաջողությունը
կրթական կազմակերպությունում պայման է նրա հաջող
սոցիալականացման համար՝ ապագայում ինտեգրման և ինքնիրացման
տեսքով։ Սա հիմնական շարժիչ ուժն է, ներքին մոտիվացիան, որն
ապահովում է ինքնազարգացման և ինքնակատարելագործման
մեկնարկը։ 11

Հենց «ես» հասկացությունը սահմանվում է որպես օնթոգենեզում

անհատի զարգացման բոլոր «ինքնակառուցվածքների» ձևավորման
հիմնական հիմքը (ինքնակառավարման վերաբերմունք, ինքնորոշում,
ինքնարտահայտում, ինքնահաստատում և այլն):12

10
Емельянова, И.Е. Методологическе основания развития детской одаренности в аспекте духовно-творческой самореализации / И.Е.
Емельянова // Вестник Челябинского государственного педагогическогоуниверситета. – 2011. – No 4. – С. 68–70.
11
Корнеева, Е.В. Проектная деятельность как средство развития исследовательских способностей старших дошкольников / Е.В.
Корнеева, О.А. Волкова // Инновационные педагогические технологии: материалы междунар.науч.конф., Казань, октябрь 2014. –
Казань: Бук, 2014. – С. 92–95

12
Деркач, А.А. Самость – базовый конструкт становления и развертывания процесса самореализации как содержания
акмеологического развития / А.А. Деркач, Э.Ф. Сайко // Мир психологии. – 2008. – No 4. – С. 225–238

13
 Ինքնության կառուցվածքներից, որոնք դրված են
նախադպրոցական փուլում և շարունակում են զարգանալ հետագա
տարիքային ժամանակաշրջաններում, որպես ինքնիրացման հիմք
առանձնացրել ենք ինքնահաստատումը, ինքնարտահայտումը,
ինքնորոշումը, ինքնափոխումը: Իր ստեղծագործություններում Ս.Ի.
Կուդինովը անհատականության ինքնաիրացման ձևերից
առանձնացնում է արտաքինն ու ներքինը։ Արտաքինն ուղղված է կյանքի
տարբեր ոլորտներում անհատի ինքնարտահայտմանը։ Մինչդեռ
ինքնաիրացման ներքին ձևն ապահովում է անձի
ինքնակատարելագործում։13

Վ.Վ. Բայլուկը բացահայտում է մարդու ինքնաիրացման էությունը

որպես անձնական և հասարակական շահերի ներդաշնակ
համադրություն և առանձնացնում է ինքնաիրացման մի քանի
տեսակներ՝ հիմնական (ճանաչողական, բարոյական,
գեղագիտական),էզոթերիկ (ինքնաճանաչողական, ինքնակրթական,
ինքնակրթական), (մասնագիտական, քաղաքացիական, իրավական,
ընտանեկան, հաղորդակցական և կենցաղային, տնտեսական և
հանգստի):

Միաժամանակ Վ.Վ. Բայլուկը կարևորում է այն դերերը, որոնք

կատարում են ինքնաիրացման տարբեր տեսակներ: Իր հետազոտության
մեջ նա գալիս է այն եզրակացության, որ առաջատար ինքնաիրացումն
տեսակների հիմնական խումբն է. ճանաչողական, բարոյական,
գեղագիտական, որը որոշում է էկզոտերիկ ինքնաիրացումը
(մասնագիտական, քաղաքացիական, իրավական, ընտանեկան,
հաղորդակցական և կենցաղային, տնտեսական և ժամանց), և որոշիչ
դեր է խաղում էզոթերիկ ինքնաիրացումը՝ կենտրոնացած
ինքնազարգացման վրա։ 14

13
Кудинов, С.И. Системная модель самореализации личности [Текст] / С.И. Кудинов, А.И. Крупнов // Вестник Российского
университета дружбы народов. Серия: Психология и педагогика. – М. : Изд во РУДН. – 2008. –No 1. – С. 28–27
14
Байлук, В.В. Сущность самореализации личности и ее структура , В.В. Байлук // Педагогическое образование в России. – 2011. –
No4. – С. 15.

14
 Ավագ նախադպրոցական տարիքում երեխան ապրում է
շրջապատող աշխարհի և մարդկային հարաբերությունների իմացության
շրջան, ֆիզիկական, ստեղծագործական և հաղորդակցական
կարողությունների ակտիվ զարգացում: Այս տարիքի բնորոշ
առանձնահատկությունն է նաև ճանաչողական և մտքի գործընթացների
զարգացումը (ուշադրություն, հիշողություն, խոսք, մտածողություն,
երևակայություն), ճանաչողական գործունեության աճը և նոր
հետաքրքրությունների ու ձգտումների առաջացումը: Հաշվի առնելով
Բայլուկի մետոցեւմները և հաշվի առնելով նախադպրոցական տարիքի
երեխաների տարիքային առանձնահատկությունները՝ մենք գալիս ենք
այն ըմբռնմանը, որ ավագ նախադպրոցական տարիքի երեխաները
պետք է պայմաններ ստեղծեն ինքնաիրացման հիմքերի ձևավորման
համար, առաջին հերթին կրթական ոլորտում՝ «Ճանաչողական
զարգացում։ Այս ոլորտում խնդիրների լուծման առաջատար
գործունեությունը ճանաչողական հետազոտական գործունեությունն է:
Երեխաների գործունեության այս տեսակը նպաստում է աշխարհի
ամբողջական պատկերի ձևավորմանը և ներառում է երեխայի
գործունեությունը, որն ուղղված է առարկաների և երևույթների
հատկությունների և հարաբերությունների ըմբռնմանը, ճանաչողության
մեթոդների յուրացմանը։ 15

Ճանաչողական ինքնաիրացումը անհատի ինքնաիրացման

հիմնական ասպեկտն է և «… կապված է այն հարցի լուծման հետ, թե
ինչն է ճշմարիտ և ինչը՝ սխալ մարդու գիտելիքների և կյանքում» ։ 16

Ինքնաիրացման դրսևորման ամենավաղ և պարզ ձևերից մեկը

Ի.Յու. Զապորոժեցը կարևորում է ինքնահաստատումը, Է.Ա. Կիրեևան
ինքնահաստատումը հասկանում է որպես «սուբյեկտի ցանկություն՝ զգալ
ինքնարժեքը և դրա արդյունքը, որն առաջանում է իր անձնական ներուժի
իրացման գործընթացում»: Ինքնահաստատումը ենթադրում է
15
Дубровская, Е.А. Понятия личности и ее самореализация в гуманистической психологии / Е.А. Дубровская // Диспут плюс. – 2014. -
No9–10 (29). – С. 54–59.
16
Байлук, В.В. Сущность самореализации личности и ее структура / В.В. Байлук // Педагогическое образование в России. – 2011. –
No4. – С. 15.

15
«սեփական անձի հաստատում, իր կարևորության արժեքի
գիտակցում»17:

3 տարեկանում երեխան հայտարարում է ուրիշներին. «Ես ինքս

եմ», ձգտում է գործել և փոխել աշխարհը: Ճգնաժամային երևույթները 3
տարի կապված են իրազեկման հետ որպես ակտիվ սուբյեկտի
օբյեկտների աշխարհում: Գ․Ալփորտը առանձնացնում է ես-ի զարգացման
փուլերը, ըստ որոնց՝ վաղ մանկությունից, ես-ը զարգանում է՝ սկսած
մարմնական սենսացիաների գիտակցումից մինչև սեփական կերպարի
ձևավորում՝ սեփական անունը հիշելու միջոցով; Երեխան հպարտության
զգացումէ ունենում, երբ կարողանում է ինքնուրույն ինչ-որ բան
կատարել, «իմ» («մայրս», «տունս», «իմ խաղալիքը» և այլն) բառի
իմաստի ըմբռնում ։

Ավագ նախադպրոցական տարիքում իրականացվում է

ինքնահաստատում՝ հաղորդակցության մեջ, կոնտակտային
սոցիալական միջավայրում սոցիալական դերի որոշակի գործառույթներ
կատարելը ինքնավստահության զգացում ձեռք բերելը կամ ամրապնդելը։
Հինգ տարեկանում երեխան ընդլայնում է իր մասին իր ընկալման
սահմանները՝ հարստացնելով իր սուբյեկտիվ փորձը տարբեր ձևերով և
ուրիշների հետ փոխազդեցությամբ: Միևնույն ժամանակ, երեխայի
սոցիալական գործունեության ակտերի ամբողջությունը համարժեք
պատկեր է ստեղծում նրա շրջապատի համար։ Երեխան կատարում է
արդյունավետ թեստեր, կուտակում է ինքնարտահայտման փորձ
ճանաչողական-հետախուզական ինքնարտահայտումը մի տեսակ
փորձարարական գործողություն է, որի ընթացքում մարդը նոր
տեղեկություններ է ստանում իր և աշխարհի մասին։

Ինքնիրականացումը բնութագրվում է ստեղծագործական բնույթի

գործունեությամբ, որն ուղղված է բնական և սոցիալական աշխարհը
փոխելուն և վերափոխելուն: Ն.Ն. Պոդյակովն ընդգծում է, որ
17
Кудинов, С.И. Полифункциональная модель исследования самореализации личности / С.И. Кудинов // Прикладные исследования
психологии личности: сб. трудов. – Вып. 1. – Тольятти :
ТГУ, 2009. – 252 с.

16
«ստեղծագործությունն է, որը հիմք է հանդիսանում ընդհանուր մտավոր
զարգացման, ներառյալ երեխայի ինքնազարգացման և ինքնիրացմանը,
քանի որ մեր յուրաքանչյուր միտք, շարժում և փորձը նոր իրականություն
ստեղծելու ցանկություն է, բեկում դեպի նորը» ։ 18

Ավելի մեծ նախադպրոցական տարիքում ինքնարտահայտումը

ներառում է ճանաչողական և ստեղծագործական առաջադրանքների
ինտեգրում: Երեխան ստեղծագործորեն դրսևորվում է ճանաչողական-
հետազոտական գործունեության մեջ՝ ճանաչման տարբեր մեթոդներով
(փորձեր, արվեստի դիտարկում, մոդելավորում, լուսանկարում):

Տարբեր տեսակի գործունեության յուրացնելով՝ ավագ

նախադպրոցական տարիքի աշակերտը հետաքրքրություն է
զարգացնում իր առանձին տեսակների նկատմամբ։ Սա դրսևորվում է
նվիրվածության, ստեղծագործականության, հնարամտության, աշխարհի
ոչ ստանդարտ տեսլականի միջոցով։ Երեխան հարցերի ձևակերպման
միջոցով արտահայտում է սեփական կարծիքն ու վերաբերմունքը
շրջապատող աշխարհին, կարևորվում է նրան հետաքրքրող
գիտելիքների դաշտը։

Անձի ինքնիրացման համար շատ կարևոր է նախադպրոցական

ուսումնական հաստատությունում զարգացող-առարկայական
միջավայրի ստեղծումը, ինչը կքննարկվի հաջորդ գլուխներում։

18
Овсянникова, С.А. Электронные ресурсы в современном образовательном процессе С.А. Овсянникова, В.Н. Хаустова, А.А.
Лукъянченко // Актуальные вопросы современной педагогики: материалы IV междунар.науч.конф., Уфа, ноябрь 2013г. – Уфа: Лето,
2013. – С. 42–44.

17
 1․2․Տարիքային առանձնահատկությունները հաշվի առնելու
սկզբունքը նախադպրոցական ուսումնական հաստատությունում

Նախադպրոցական կրթությունը հասկացվում է որպես համակարգ,

որում կենտրոնական տեղը զբաղեցնում է ոչ թե բովանդակությունը և ոչ
թե ձևը, այլ ընթացքը փոխազդեցություններ «մեծեր - երեխաներ»,
«երեխաներ - երեխաներ», «մեծահասակներ -» ենթահամակարգերում։
Նմանատիպ մանկավարժական գործընթացը ստանում է կյանքի
հայեցակարգի տեսքով, իրադարձություններ, երբ գնահատվում է
երեխաների գտնվելը նախադպրոցական ուսումնական
կազմակերպությունում ոչ թե զբաղմունքների միավորներով, այլ
իրադարձությունների միավորներով ։19

Կրթական գաղափար կարելի է ձևակերպել հետևյալ կերպ՝

անհատի զարգացում երեխայի կարողությունները մարդկային գոյության
տարբեր ասպեկտներում, երեխայի ներքին ազատության և
անկախության հիմքերի ձևավորումը, հարաբերություններ մարդկանց,
շրջապատի և տարածական միջավայրի հետ:

Նախադպրոցական կրթական կազմակերպությունն այսօր

իդեալական է ըստ անհատականության վրա հիմնված տեխնոլոգիաների
տեղակայման դաշտի, քանի որ, ի տարբերություն դպրոցի, այն
կենտրոնացած չէ կոշտ ամրագրվածի վրա նշանակում է, ըստ էության,
նախատեսված է երեխայի ֆիզիկական, մտավոր, սոցիալական և
հոգևոր առողջության զարգացման համար։20
19
Ахмедулина, Л.Г. Современный детский сад: сборник педагогических проектов [Текст] / Л.Г. Ахмедулина, Е.С. Ахтамова; под ред.
А.А. Ильясовой, Е.А. Омельченко. - Новосибирск: Сибпринт, 2013. – 94 с
20
Корепанова, Н.В. Теория и практика становления и развития образа Я дошкольника: монография / Н.В. Корепанова. Волгоград:
Перемена, 2011. - 149 с.

18
 Այսօրվա սոցիալ-մշակութային իրավիճակում ավելի ու ավելի
կարևորվում է հասարակության զարգացման, կյանքի որակի
բարելավման գործում կրթության դերը։. Կրթությունն այսօր
առանձնահատուկ արժեք է համայն աշխարհում ։

Կրթական և դաստիարակչական գործընթացը նախադպրոցական

տարիքում հիմնված է մի շարք սկզբունքների վրա.

 մարդասիրական վերաբերմունք յուրաքանչյուր աշակերտի

անձի նկատմամբ
 հաշվի առնելով յուրաքանչյուր աշակերտի անհատական
հատկանիշները
 երեխայի հոգևոր աշխարհի ձևավորում.
 երեխայի զարգացման և ինքնազարգացման խթանում
 դեմոկրատական մանկավարժական միջոցների կիրառում և
վերապատրաստման և կրթության մեթոդները (հարգանք,
խրախուսում, վստահություն և այն);
 յուրաքանչյուր անհատի ստեղծագործական ուժերի
զարգացում։21

Նախադպրոցական հաստատության կրթադաստիարակչական

աշխատանքի հիմնական նպատակը.անհատականության ներդաշնակ և
համակողմանի զարգացումն է։

Կրթադաստիարակչական աշխատանքի առաջադրանքնեն են՝

 երեխայի ֆիզիկական, մտավոր և հոգեկան առողջության

պահպանում և ամրապնդում
 երեխաների մեջ հայրենիքի հանդեպ սիրո կրթություն, հարգանք
ընտանիք,ի հարգանք ժողովրդական ավանդույթների ու
սովորույթների նկատմամբ, մայրենի լեզվի, աշխատանքի,
ազգային արժեքների, ինչպես նաև այլոց արժեքների հանդեպ
հարգանքի դաստիարակում
21
Выготский, Л.С. Психология развития ребенка [Текст] / Л.С. Выготский. - М.: Смысл: Эксмо, 2004. - 512 с

19
  գիտակցված վերաբերմունք իր անձի, շրջակա միջավայրի
նկատմամբ
 երեխայի համապարփակ անհատականության ձևավորում, նրա
զարգացում՝ ստեղծագործական ունակություններ, սոցիալական
փորձի ձեռքբերում;
 յուրաքանչյուր երեխայի համար կրթություն ստանալու հավասար
հնարավորությունների ստեղծում
 նախադպրոցական կրթություն, ներառական կրթության
ներդրում .22

Վերոնշյալ առաջադրանքների կատարումը տեղի է ունենում հետևյալ

գործընթացներում.

 քաղաքացիական կրթություն (բարոյական,

իրավական,հայրենասիրական);
 ընտանեկան կրթություն,
 աշխատանքային կրթություն,
 Ֆիզիկական կրթություն;
 վալեոլոգիական կրթություն;
 սեռական դաստիարակություն;
 գեղարվեստական և գեղագիտական կրթություն;
 բնական և էկոլոգիական կրթություն;
 ճանաչողական, որոնողական գործունեության և հետազոտության
ընթացքում
 իրականացնելով ուղղիչ, առողջարար կանխարգելիչ
միջոցառումներ.

Նախադպրոցական կրթական հաստատության գործառույթներն են.

 ոգիստիկա և սարքավորումներ ուսումնական գործընթացը,

տարածքների համալրումը համապատասխան պետական և
տեղական կանոնակարգերն ու պահանջները, որոնք
22
Предметно-пространственная развивающая среда в детском саду. Принципы построения, советы, рекомендации [Текст] / сост. Н.В.
Нищева. - СПб.: Детство-Пресс, 2009. - 128 с.

20
 իրականացվում են սեփական ֆինանսական միջոցների
շրջանակներում;
 կադրերի ընտրություն, աշխատանքի ընդունում և տեղաբաշխում,
պատասխանատվություն իրենց որակավորման մակարդակի
համար.
 կրթական մեթոդների կիրառում և կատարելագործում
 հանրակրթական ծրագրերի մշակում և հաստատում.
 երեխաների գործունեությունը ղեկավարող կառույցի ստեղծում
այգի, անձնակազմ, պարտականությունների բաշխում,
 աշակերտների կոնտինգենտի ձևավորում՝ համապատասխան
սանիտարական ստանդարտներին և ձեռքբերման սահմանված
կարգին.
 կրթական գործընթացի ինքնուրույն իրականացում
մանկապարտեզի կանոնադրության և լիցենզիայի համաձայն.
 սննդի ապահովում մանկապարտեզում;
 մանկապարտեզում բժշկական անհրաժեշտ պայմանների
ստեղծում
 Ծառայություններ աշակերտների համար՝ նրանց առողջությունը
պաշտպանելու և ամրապնդելու նպատակով.
 երքին համակարգի գործունեության ապահովում
 ուսումնական հաստատությունում կրթության որակի մոնիտորինգ.
 ցանցում մանկապարտեզի պաշտոնական կայքի տրամադրում և
սպասարկում
 աջակցություն մանկավարժական կազմակերպությունների
գործունեությանը և մեթոդական ասոցիացիաներ։ 23

Կրթական միջավայրի զարգացում ասելով նկատի ունենք կոնկրետ

մոդելավորված պայմաններ, որոնք ապահովում են բազմազան
ընտրություն անձնական զարգացման և հասունացման
ուղիները։Կրթական միջավայրի ստեղծումը թույլ է տալիս երեխային

23
Выготский, Л.С. Психология развития ребенка [Текст] / Л.С. Выготский. - М.: Смысл: Эксмо, 2004. - 512 с.

21
գիտակցել սեփական հնարավորությունները, նախաձեռնող լինել և
լիովին գիտակցել ինքն իրեն ։24

Կրթական տարածքի մոդելը Ժամանակակից նախադպրոցական

կրթական կազմակերպության պայմաններում արտաքին և ներքին
բաղադրիչների փոխազդեցությունն է՝ ընթացակարգային և իմաստալից
կերպով կապված՝ պայմանավորված հետևյալ սկզբունքների
պահպանմամբ.

 Շրջակա միջավայրի տարրերի տարասեռություն

(բազմազանություն); Գործունեության ընտրության
զատություն և մեկից մյուսին անցում.
 Ճկունություն և բացություն՝ կապված ինչպես երեխայի,
այնպես էլ մեծահասակի գործունեության և փոխազդեցության
հետ,
 «ազատության խթան» և ստեղծագործականություն ինչպես
մեծահասակի, այնպես էլ երեխայի կողմից 25

Կրթական տարածք Նախադպրոցական կրթական

կազմակերպությունը պատկանում է մանկավարժական բարդ,
բազմակողմանի երևույթների, որոնք բնութագրվում են ոչ այնքան
քանակական, որքան որակական ցուցանիշներով։ Նախադպրոցական
ուսումնական կազմակերպությունում ուսումնական տարածքի
ձևավորման անհրաժեշտ պայման է այս հատուկ մանկավարժական
երևույթի ընկալման ասպեկտը որոշելը: Ընտրված ասպեկտը վերաբերում
է նախադպրոցական կրթական կազմակերպության կրթական տարածքի
մի շարք էական բնութագրերին և հանդիսանում է կրթական գործընթացի
կմախքի գործոն : 26

24
Выготский, Л.С. Психология развития человека [Текст] / Л.С. Выготский. М.: Издательство Смысл; Издательство Эксмо, 2006. - 1136
с
25
Новоселова, С.Л. Развивающая предметная среда: Методические рекомендации по проектированию вариативных дизайн – проектов
развивающей предметной среды в детских садах и учебно-воспитательных комплексах [Текст] / С.Л. Новоселова, Л.Н. Павлова. 2-е изд.
- М.: Айресс
Пресс, 2007. - 119 с
26
Блонский, П.П. Память и мышление. П.П. Блонский. / СПб.: Питер, 2001. - 288 с.

22
 Այսպիսով, նախադպրոցական ուսումնական հաստատությունը
երեխայի կյանքում զարգացման առաջին պաշտոնական
հաստատությունն է: Հենց մանկապարտեզում է, որ նախադպրոցական
տարիքի երեխան ձեռք է բերում այլ մարդկանց՝ մանկավարժների,
հասակակիցների ծնողների և վերջապես հասակակիցների հետ շփվելու
նախնական փորձը: Երեխայի կողմից սոցիալական փորձի ձեռքբերման
լուրջ գործոններից է նախադպրոցական հաստատության կրթական
տարածքը, որի ձևավորումը ժամանակակից մանկապարտեզի
առաջատար գործունեությունն է։

Տարիքային առանձնահատկությունները կյանքի որոշակի շրջանին

բնորոշ մտավոր և անատոմիական և ֆիզիոլոգիական որակներ են։Քանի
որ օբյեկտիվորեն կան օրգանիզմի, նրա օրգանների և նյարդային
համակարգի կենսաբանական հասունացման ժամանակաշրջաններ,
ինչպես նաև դրա հետ կապված ճանաչողական ուժերի զարգացում,
ողջամտորեն կազմակերպված կրթությունը պետք է հարմարվի
տարիքային առանձնահատկություններին, հիմնված լինի դրանց վրա:
Եթե ժխտենք կամ անտեսենք զարգացման բնական փուլերը, ապա
անխուսափելիորեն սխալ պնդում կառաջանա համապատասխան
մեթոդաբանություն ընտրելիս և կիրառելիս ցանկացած տարիքում
ցանկացած գիտելիք, սոցիալական փորձ, գործնական հմտություններ
ձեռք բերելու հնարավորության մասին։

Իհարկե, սոցիալական զարգացման արագացված տեմպերը և

տեղեկատվության տարբեր աղբյուրների լայն հասանելիությունը
նպաստում են մարդկային կարողությունների աճին, բայց ոչ անվերջ:
Տարիքը խիստ զսպում է զարգացումը և թելադրում նրա կամքը։
Զարգացման հնարավորությունները զգալիորեն կախված են այս
ոլորտում գործող օրինաչափություններից [3]: Յա.Ա. Կոմենսկին
առաջինն էր, ով պնդեց, որ խիստ հաշվի առնեն սովորողների
տարիքային առանձնահատկությունները կրթական աշխատանքի
պլանավորման ժամանակ: Նա առաջ քաշեց և փաստարկեց բնական

23
համապատասխանության սկզբունքը, որտեղ ասվում է, որ
դաստիարակությունն ու կրթությունը պետք է համապատասխանեն
զարգացման տարիքային փուլերին։ Բնության մեջ բոլոր գործընթացները
տեղի են ունենում հետևողականորեն և ժամանակին, նույն կերպ,
կրթության մեջ ամեն ինչ պետք է շարունակվի սովորականի պես:

Միայն այս դեպքում է հնարավոր բնականաբար սերմանել

բարոյական որակներ և հասնել ճշմարտությունների լիարժեք յուրացման,
որոնց ըմբռնման համար միտքն արդեն հասունացել է։ 27

XIX-ի վերջին-XX դարի սկզբին ինչպես Եվրոպայում, այնպես էլ

Ամերիկայում, երբ ուսումնասիրում էին երեխայի հոգեկանի զարգացման
տեսական խնդիրները, գերակշռում էր կենսաբանական ուղղությունը,
որի ներկայացուցիչները պնդում էին, որ երեխայի ճակատագիրը
որոշվում է բնածին հատկանիշներով, և հոգեկանի զարգացումը
բացատրում էին բիոգենետիկայով: Այս օրենքը հիմնված էր երեխայի
մտավոր զարգացման ինքնաբերականությանգաղափարի վրա, այսինքն ՝
կրթությունից անկախ: Նրանք կրթությունը դիտարկում էին միայն որպես
արտաքին գործոն, որը կարող է կա՛մ արագացնել, կա՛մ, ընդհակառակը,
դանդաղեցնել որոշակի բնական, ժառանգաբար պայմանավորված
հոգեկան որակների որոշման գործընթացը։ Որպես հիմք ընդունելով
բիոգենետիկ օրենքը՝ ամերիկացի հոգեբան Ս.Հոլը պնդում էր, որ
յուրաքանչյուր երեխա իր անհատական զարգացման մեջ կրկնում է
մարդկային ցեղի պատմության փուլերը։ Ուստի անհրաժեշտ է նրան
հնարավորություն տալ ազատորեն գերազանցելու պարզունակ
բնազդները։28

Ս.Հոլը առաջ քաշեց հատուկ բարդ կարգապահության ստեղծման

գաղափարը, որը կներառի սովորողի մասին մանկավարժական,
ֆիզիոլոգիական և հոգեբանական գիտելիքներ: Հետագայում այս
27
Коменский, Я.А. Избранные педагогические сочинения. / Том 2. Отдельные произведения. Я.А. Коменский, / пер. с лат. В.Н.
Ивановского, Д.Н. Королькова, Н.С. Терновского [Текст] под редакцией, с вводными статьями и примечаниями А.А. Красновского. -
Москва: Учпедгиз, 1939
28
Блонский, П.П. Избранные педагогические и психологические сочинения в 2-х томах. Том 1. [Текст] / П.П. Блонский; под редакцией
А.В. Петровского. М.: Педагогика, 1979. - 304 с

24
կարգախոսությունը, որն առաջացել է քսաներորդ դարի առաջին կեսին,
հայտնի դարձավ որպես մանկաբանություն : 29

Շատ հոգեբաններ պատկանում էին հոգեբանության

կենսաբանականացման միտումին: Նրանք զարգացումը համարում էին
միայն քանակական փոփոխություն, հետևաբար զարգացումը պասիվ
հասունացում է, որը կախված չէ մարդկանց կամքից, որպեսզի
յուրաքանչյուր մարդու համար կանխորոշված լինի նրա զարգացման
սահմանը։

Զարգացման հոգեբանության զարգացմամբ զբաղվել է նաև

շվեյցարացի հոգեբան Է.Կլապարեդը։ Նա պնդում էր, որ երեխայի
վարքագծի վրա հատկապես ազդում են դրդապատճառները, կարիքները
և շահերը: Է.Կլապարեդը մանրակրկիտ ուսումնասիրել է երեխաների
մտածողության առանձնահատկությունները և հայտնաբերել մի շարք
օրինաչափություններ, ներառյալ դիրքորոշումը սկզբնական
ընդհանրացումների սինկրետիզմի (կամ միաձուլման), երեխայի
նմանությունների և տարբերությունների մասին իրազեկության
հարաբերակցության վերաբերյալ: 30

Գիտնականը շատ աշխատանքներ է նվիրել մանկավարժական

պրակտիկայում հոգեբանության ներդրմանը: Իր «Մանկական
հոգեբանություն և փորձարարական մանկավարժություն» գրքում նա
առանձնահատուկ ուշադրություն է դարձնում այն հանգամանքին, որ
մանկավարժը պետք է իմանա մանկավարժական հոգեբանություն, որի
խնդիրներն են՝ զարգացնել երեխայի բնավորությունը, սովորեցնել նրան
ձեռք բերել նոր գիտելիքներ, զարգացնել երեխայի սերը աշխատանքի
հանդեպ , ինչպես նաև նպաստելով նրա ձևավորմանը ։

Ժամանակակից նախադպրոցական կրթական հաստատության

պայմաններում արտաքին և ներքին բաղադրիչների փոխազդեցությունն

29
Блонский, П.П. Избранные педагогические и психологические сочинения в 2-х томах. Том 1. [Текст] / П.П. Блонский; под редакцией
А.В. Петровского. М.: Педагогика, 1979. - 306 с
30
Воспитание детей раннего возраста. [Текст] / Аксарина, Н.М. -М.: Медецина 2007 г.

25
է՝ ընթացակարգային և իմաստալից կերպով կապված՝ պայմանավորված
հետևյալ սկզբունքների պահպանմամբ.

 շրջակա միջավայրի տարրերի, գործունեության ընտրության

և մեկից մյուսին անցնելու ազատություն.
 Ճկունություն և բացություն գործունեության և
փոխգործակցության նկատմամբ ինչպես երեխայի, այնպես էլ
մեծահասակի կողմից.
 «ազատության խթան» և ստեղծագործականություն ինչպես
մեծահասակի, այնպես էլ երեխայի կողմից։31

Այսպիսով, նախադպրոցական ուսումնական հաստատությունը

երեխայի կյանքում զարգացման առաջին պաշտոնական
հաստատությունն է: Հենց մանկապարտեզում է, որ նախադպրոցական
տարիքի երեխան ձեռք է բերում այլ մարդկանց՝ մանկավարժների,
հասակակիցների ծնողների և վերջապես հասակակիցների հետ շփվելու
նախնական փորձը: Երեխայի կողմից սոցիալական փորձի ձեռքբերման
լուրջ գործոններից է նախադպրոցական հաստատության կրթական
տարածքը, որի ձևավորումը ժամանակակից մանկապարտեզի
առաջատար գործունեությունն է։ Տարիքային
առանձնահատկությունները կյանքի որոշակի շրջանին բնորոշ մտավոր և
անատոմիական և ֆիզիոլոգիական որակներ են։

XIX-ի վերջին – XX դարի սկզբին նկատելիորեն մեծանում է

հետաքրքրությունը սոցիալական երևույթների ուսումնասիրության
նկատմամբ, զարգանում են նաև հոգեբանության սոցիոլոգիական
միտումների տեսությունները։ Սոցիոլոգիական տեսություններում
երեխայի զարգացումը դիտվում է որպես տարածական միջավայրի
անմիջական ազդեցության արդյունք։ Այս ուղղությունը ներառում է
այնպիսի ֆրանսիացի հոգեբաններ, ինչպիսիք են Ց․Բլոնդել, Է․Դյուրկհեյմ:
32

31
Киреева, Л. Г. Организация предметно-развивающей среды: из опыта работы / Л. Г. Киреева. – М.: Учитель. – 2009. –143 с.
32
Гогоберидзе А.Г. Проектирование развивающей предметно-
пространственной среды современного детского сада. / А.Г.Гогоберидзе // Журнал «Справочник руководителя дошкольного

26
 Ըստ Է.Դյուրկհեյմի հոգեբանական զարգացումը ուրիշների
համոզմունքների և զգացմունքների յուրացումն է։ Երեխաների մտավոր
գործունեության բնույթը որոշվում է դրսից ընկալվող հույզերով և
մտքերով: Զարգացման գործընթացում երեխաները պետք է սովորեն
մարդկային կուտակված փորձը, սովորույթներն ու ավանդույթները։ Դա
արվում է իմիտացիայի միջոցով։ Հասարակության մեջ այն ունի նույն
նշանակությունը, ինչ ժառանգականությունը կենսաբանության մեջ:
Ընդօրինակելու ունակությունը բոլորին բնորոշ է ծննդյան պահից։ 33

Պ.Ջանեթն ուսումնասիրել է հոգեկանի զարգացման մեջ

սոցիալականի և կենսաբանականի փոխհարաբերությունների հարցը։
Նրա կարծիքով, մարդու հոգեկանը սոցիալապես պայմանավորված է, և
նրա զարգացումը կայանում է հասարակության և բնության հետ տարբեր
կապերի համակարգի ձևավորմամբ։ Կապ ասելով Պ.Ջանեթը նկատի
ուներ գործողություններ, որոնք ոչ այլ ինչ են, քան աշխարհի հետ մարդու
հարաբերությունների ձևեր: Դրանցից ամենանշանակալին սոցիալական
գործողություններն են, որոնք արտահայտվում են համագործակցության
հարաբերություններում։ Գիտնականը կարծում էր, որ մարդկանց միջև
արտաքին հարաբերությունները յուրաքանչյուր մարդու հոգեկանի
զարգացման սկզբունքն են:34

Հոգեկան զարգացման խնդիրներին ճիշտ լուծում չէր կարող տալ

հոգեբանության ոչ սոցիոլոգիական, ոչ էլ կենսաբանական ուղղությունը։
Գերմանացի հոգեբան Վ.Սթերնի «Վաղ մանկության հոգեբանություն»
աշխատության մեջ բացահայտված են երեխայի մտավոր զարգացման
հիմնական տեսական դրույթները։ Նրա կոնվերգենցիայի տեսությունը, որ
այնպիսի երկու գործոնների փոխազդեցությունը, ինչպիսիք են
միջավայրը և ժառանգականությունը, որոշում են հոգեկանի զարգացման
գործընթացը: Միաժամանակ ժառանգականությունը նույնպես խաղում է
որոշիչ դերը, իսկ միջավայրը խաղում է այնպիսի պայմանների դեր,
учреждения», 2010 - No 4 с.64-70
33
Аникина, С.В. Планирование в соответствии с ФГОС / С.В. Аникина // Образовательные области в соответствии с ФГОС
[Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://d13102.edu35.ru/ (дата обращения 11.11.2017
34
Выготский, Л.С. Педагогическая психология / Л.С. Выготский. – М.: Академический проект, 2004. – 374 с

27
որոնք իրականացնում են հոգեկանի ժառանգաբար կանխորոշված
հատկանիշները, որոնք, սկզբունքորեն, չեն անցել երկու գործոնների
ավանդական հակադրությունից և չեն լուծել խնդիրը: 35

Արտասահմանյան մանկավարժական և զարգացման

հոգեբանության զարգացումը ուղեկցվել է տարբեր տեսությունների
փոփոխությամբ, որոնք տարբերվում են տարբեր մեթոդաբանական
սկզբունքներով:

Ըստ Լ.Ս. Վիգոտսկու, երեխայի գործունեությունը, ինչպես նաև

մեծահասակների հետ նրա փոխազդեցությունը զարգացման շարժիչ
ուժերն են: Նրանք գործոններ են, որոնք ձևավորում են մարդու հոգեկան
կյանքը: Գիտնականը ձգտել է հասկանալ, թե ինչպես է տարածական
միջավայրի ազդեցությունն ազդում հոգեկանի ձևավորման վրա։ Այս
խնդիրը լուծելիս նա հիմք է ընդունել այն դիրքորոշումը, որ կյանքի
պայմանները չեն կարող ուղղակիորեն որոշել երեխայի մտավոր
զարգացումը։ Նախ և առաջ, մտավոր զարգացումը որոշվում է այն
միջավայրի հետ փոխհարաբերություններով, որում գտնվում է երեխան:
Լ.Ս. Վիգոտսկին ասում էր, որ միջավայրը կարող է տարբեր կերպ ազդել
երեխայի վրա:36

Համաձայն բարձրագույն մտավոր ֆունկցիաների զարգացման նրա

տեսության՝ «երեխայի մշակութային զարգացման յուրաքանչյուր
գործառույթ ասպարեզում հայտնվում է երկու անգամ՝ երկու հարթության
վրա, առաջինը՝ սոցիալական, հետո հոգեբանական, նախ մարդկանց
միջև, որպես միջհոգեբանական կատեգորիա, ապա. - երեխայի ներսում,
որպես ներհոգեբանական կատեգորիա» :37

Ի տարբերություն մեխանիկական հասկացությունների, որոնք երեխայի

զարգացումը համարում էին «արտաքին», սոցիալական միջավայրի
ազդեցության արդյունք, գիտնականն ընդգծեց, որ միջավայրը չպետք է
35
Выготский, Л.С. Педагогическая психология / Л.С. Выготский. –М.: Академический проект, 2004. – 374 с
36
Вербенец, А. М, Сомкова, О. Н, Солнцева, О. В, Планирование образовательного процесса дошкольной организации: современные
подходы и технология. Учебно-методическое пособие / А.М. Вербенец, О.Н. Сомкова, О.В. Солнцева. - СПб. , 2015.-288с.
37
Выготский, Л.С. Психология развития ребенка / Л.С. Выготский – М.: Изд-во Смысл, Изд-во Эксмо, 2004. – 512 с

28
դիտարկել որպես «զարգացման միջավայր», որը պայմանավորում է
երեխայի զարգացումը դրսից, բայց քանի որ շրջակա միջավայրի
ազդեցություններն իրենք են փոխվում քանակապես և որակապես,
կախված նրանից, թե որ հոգեբանական հատկություններն են առաջացել
ավելի վաղ, այդ թվում՝ երեխայի տարիքի հետ կապված վարքերը, դրանք
բեկվում են:

Ըստ Վիգոտսկու, անձի ձևավորումը որպես անձ և անհատ

ենթադրում է սոցիալական և բնական զարգացման երկու
համեմատաբար անկախ, բայց անքակտելիորեն կապված շարքերի
դիալեկտիկական փոխազդեցություն:38 Ցանկացած տարիքային շրջանի
սկզբում երեխայի և շրջակա իրականության միջև ստեղծվում է այս
տարիքի համար եզակի, անհատական, եզակի և անկրկնելի
հարաբերություններ, առաջին հերթին սոցիալական: Ըստ Լ.Ս.
Վիգոտսկու, այս հարաբերությունը կոչվում է զարգացման սոցիալական
իրավիճակ: Այն մեկնարկային կետն է բոլոր դինամիկ փոփոխությունների
համար, որոնք տեղի են ունենում զարգացման ընթացքում:

Զարգացման սոցիալական իրավիճակը լիովին և ամբողջությամբ

որոշում է այն ձևերն ու ուղին, որոնց հետևելով երեխան ձեռք է բերում
նոր անհատականության գծեր, դրանք հանելով սոցիալական
իրականությունից, որպես զարգացման հիմնական աղբյուրից, այն
ճանապարհից, որով սոցիալականը դառնում է անհատական : 39

Այս առումով երկու հիմնական հարց է առաջանում

նախադպրոցական տարիքի երեխաների զարգացման հոգեբանության
մեջ.

1. Ո՞րն է զարգացման կոնկրետ սոցիալական իրավիճակը այս

տարիքի սկզբում:

38
Алямовская, В.Г. Предупреждение психоэмоционального напряжения у детей дошкольного возраста / В.Г. Алямовская, С.Н.
Петрова. –М.: Скрипторий, 2002. – 183 с.
39
Алямовская, В.Г. Предупреждение психоэмоционального напряжения у детей дошкольного возраста / В.Г. Алямовская, С.Н.
Петрова. – М.: Скрипторий, 2002. – 183 с.

29
 2. Ի՞նչ հոգեբանական նորագոյացություններ են հայտնվում
երեխաների մոտ այս տարիքի վերջում:40

Լ.Ս. Վիգոտսկու գաղափարները մեծ ազդեցություն են ունեցել

ինչպես ընդհանուր, այնպես էլ զարգացման հոգեբանության վրա:
Մանկավարժական մտքի պատմության մեջ ձևավորվել է ըմբռնում
աշակերտների տարիքային առանձնահատկությունները հաշվի առնելու
անհրաժեշտության մասին։ Տարիքային համապատասխանությունը
մանկավարժական գործընթացի հատկություն է, որը բաղկացած է
երեխայի տարիքային զարգացման առանձնահատկությունների
համաձայն դրա իրականացման ամենաարդյունավետ
դաստիարակությունից և վերապատրաստումից : 41

Տարիքային առանձնահատկությունները հոգեբանական և

ֆիզիոլոգիական հատկությունների մի շարք են, որոնք բնորոշ են նույն
տարիքի մարդկանց մեծամասնությանը: Տարիքային
առանձնահատկությունները դրսևորվում են տարբեր պայմանների
համակցությամբ, որոնք ներառում են՝ կյանքի այս փուլում երեխայի
նկատմամբ կիրառվող պահանջները։ԵԵրեխայի հարաբերությունները
ուրիշների հետ,գիտելիքների ձեռքբերման ուղիները, ինչպես նաև
գործողությունների փորձը, որոնք գերակշռում են այս ընթացքում,
գործունեության և գիտելիքների բնույթը, որը երեխան սովորում է։ Նրա
ֆիզիկական զարգացման տարբեր ասպեկտների
առանձնահատկությունները (օրինակ, հատուկ պայմաններ, որոնք
պայմանավորված են դեռահասության մարմնի վերակառուցմամբ):

Տարիքային զարգացման յուրաքանչյուր շրջան որակապես

առանձնահատուկ փուլ է, որը բնութագրվում է շատերի համակցությամբ
փոփոխություններ, որոնք որոշում են երեխայի անհատականության
կառուցվածքի ինքնատիպությունը նրա զարգացման այս փուլում : 42
40
Киреева, Л.Г. Организация предметно-развивающей среды: из опыта работы / Л. Г. Киреева. – М.: Учитель. – 2009. –143 с.
41
Виноградова, Н. А. Интерактивная предметно-развивающая среда детского сада: учебное пособие / Н.А. Виноградова, Н.В.
Микляева.- М.:Перспектива, 2011.- 189 с
42
Максимова, Г. Ю. Предметно-пространственная среда в контексте отечественной педагогики развития / Г.Ю. Максимова, Л.Г. Русова
Актуальные проблемы педагогики: сборник научных трудов. - Владимир: ВГПУ, 2000. - Вып.4. - С. 29-39 - Текст: непосредственный.

30
Տարիքին համապատասխանության անհրաժեշտության մեկ այլ
պատճառ էլ երեխայի զարգացման մեջ զգայուն շրջանների
առկայությունն է։ Զարգացման զգայուն շրջանը մարդու կյանքի այնպիսի
շրջանն է, որն ամենաբարենպաստն է անձի որոշակի հոգեբանական
հատկությունների և վարքագծի տեսակների ձևավորման համար։
Կյանքի այս շրջանում անհատականության որոշակի գիծ է ձևավորվում
ամենահեշտ և ամենալավը: Օրինակ՝ 1,5 - 3 տարեկանը խոսքի
զարգացման զգայուն շրջան է։ Եթե այս ժամանակի վերջում երեխայի
խոսքը բավականաչափ զարգացած չէ, ապա ապագայում նրա
զարգացումը կապված կլինի մեծ դժվարությունների հետ, և հնարավոր է
նաև, որ մանկավարժական այս բացթողումն ընդհանրապես
չհաղթահարվի։

1.3. Նախադպրոցական ուսումնական կազմակերպությունում

առարկայական-տարածական միջավայրի կազմակերպման
առանձնահատկությունները տարիքային համապատասխանության
սկզբունքին համապատասխան

Ժամանակակից նախադպրոցական կրթության հիմնախնդիրների

գործնական լուծումը պահանջում է ամուր հոգեբանական և
մանկավարժական հիմք կրթական գործընթացը կազմակերպելու և
զարգացում ստեղծելու համար: Զարգացնող առարկայակ միջավայրը
կարևոր ուղղություն է նախադպրոցական կրթության բարեփոխման
գործում, որին անդրադարձել են գիտնականներ՝ Լ.Ա. Վենգեր 43, Լ.Ս.
Վիգոտսկին44և այլոք։

43
Выготский, Л.С. Педагогическая психология / Л.С. Выготский. – М.: Академический проект, 2004. – 374 с.
44
Вербенец, А. М, Сомкова, О. Н, Солнцева, О. В, Планирование образовательного процесса дошкольной организации: современные
подходы и технология. Учебно-методическое пособие / А.М. Вербенец, О.Н. Сомкова, О.В. Солнцева. - СПб. , 2015.-288с.

31
 Հոգեբանական հետազոտությունը համալրվել է մանկավարժական
տեսության ոլորտում նմանատիպ որոնումներով (Վ.Ա. Պետրովսկի, Լ.Ի.
Ստրելեցկայա): Հոգեբանական և մանկավարժական գրականության մեջ
զգալի ուշադրություն է դարձվում առարկայի, խաղի, ստեղծագործական
միջավայրի բնութագրերի ուսումնասիրությանը։ Հետազոտողները
ապացուցում են, որ միջավայրը շրջապատող սոցիալականն է երեխայի
գոյության կենցաղային, սոցիալական, նյութական և հոգևոր
պայմանները ։45

Գիտնականների ուսումնասիրություններում միջավայրը

հոգեբանության դիրքից բնութագրվում է որպես անհատի
ինքնազարգացման պայման, գործընթաց և արդյունք.
Մանկավարժության տեսության դիրքից՝ որպես երեխայի կյանքի
պայման, հիմնական արժեքների նկատմամբ նրա վերաբերմունքի
ձևավորում, սոցիալական փորձի յուրացում, զարգացում, կենսական
նշանակություն նրանց անձնական որակների համար: Երեխան
սոցիալական փորձը և իրեն շրջապատող աշխարհի մասին նոր
տեղեկատվություն է ստանում այլ մարդկանցից, առաջին հերթին
մեծահասակներից (մանկավարժներից և ծնողներից)՝ նրանց հետ
անմիջական շփման միջոցով: Երեխայի գիտելիքի, սոցիալական փորձի և
զարգացման մեկ այլ աղբյուր նրա միջավայրն է: Ուստի շատ կարևոր է,
որ այս միջավայրը դառնա զարգացնող։ Զարգացնող միջավայրը
նպաստավոր պայմաններ է ստեղծում երեխայի ուսուցման համար իր
ինքնուրույն գործունեության գործընթացում՝ մարդ, կենդանական և
բուսական աշխարհ, եղանակներ և այլն: Բացի այդ, նման միջավայրը
թույլ է տալիս տիրապետել հնչյունների աշխարհին, միանալ
երաժշտական մշակույթին, ֆիզիկապես զարգանալ, իմանալ սեփական
մարմնի առանձնահատկությունների մասին, փորձարկել գույնը, ձևը,
ստեղծագործել: Այսինքն՝ նախադպրոցական երեխայի զարգացման
միջավայրը, ապահովում է նրա գործունեության տարբեր տեսակներ

45
Короткова, Н.А. . Материалы и оборудование для детского сада: пособие для заведующих и воспитателей / Н.А. Короткова - Москва,
ЗАО «Элти-Кудиц» 2003г. – 175 с. - Текст: непосредственный.

32
(մտավոր, խաղային, ֆիզիկական և այլն), դառնում ինքնուրույն
գործունեության հիմք, պայման՝ ինքնակրթության մի տեսակ՝ երեխայի,
հետաքրքրասիրության և ստեղծագործական երևակայության
զարգացում, մտավոր գեղարվեստական ունակություններ,
հաղորդակցման հմտություններ (հաղորդակցման հմտություններ):

Իրականությունը, որում տեղի է ունենում մարդու զարգացումը,

կոչվում է շրջակա միջավայր: Նախադպրոցական երեխայի զարգացման
միջավայրը նրա կյանքի տարածքն է: Ահա թե ինչ պայմաններում է
ընթանում նրա կյանքը մանկապարտեզում։ Տարբեր մոտեցումներ կան
զարգացնող առարկայական-տարածական միջավայրի և դրա
տեսակների սահմանման շուրջ:

Մեթոդական առաջարկություններում Ս.Լ. Նովոսելով 46

առաջարկում
են հիմնական հասկացությունների հետևյալ սահմանումները, որոնք
բացահայտում են այս միջավայրի էությունը՝ Շրջակա միջավայրը
սոցիալական և օբյեկտիվ միջոցների միասնությունն է՝ ապահովելու
երեխայի բազմազան գործունեությունը։ Զարգացնող միջավայրը
սոցիալական և բնական գործոնների միասնություն է, որը կարող է
ուղղակիորեն կամ անուղղակի, ակնթարթորեն կամ երկարաժամկետ
ազդել երեխայի կյանքի վրա:47 Երեխաների անկախ ստեղծագործական
գործունեության կազմակերպման համար նախատեսված ձեռնարկներով,
խաղալիքներով, սարքավորումներով և նյութերով հագեցած
առարկայական միջավայրերի համակարգային միջավայր:

Վ.Ա. Յասվինը կրթական միջավայրը սահմանում է որպես տվյալ

օրինաչափության համաձայն անձի ձևավորման գործողությունների և
պայմանների համակարգ, ինչպես նաև սոցիալական և առարկայական-
տարածական միջավայրում պարունակվող դրա զարգացման
հնարավորություններ: Զարգացնող կրթական միջավայրը այն միջավայրն

46
Короткова, Н.А. . Материалы и оборудование для детского сада: пособие для заведующих и воспитателей / Н.А. Короткова - Москва,
ЗАО «Элти-Кудиц» 2003г. – 175 с. - Текст: непосредственный.
47
Венгер, Л.А. Воспитание сенсорной культуры ребенка. [Текст] /Л.А. Венгер, Э.Г. Пилюгина, Н.Б. Венгер. - М.Просвещение,1988. -
340 с

33
է, որն ի վիճակի է կրթական գործընթացի բոլոր առարկաների
ինքնազարգացման հնարավորությունների մի շարք տրամադրել
Զարգացնող օբյեկտ-տարածական միջավայրը երեխայի անմիջական և
երկարաժամկետ զարգացման, նրա ստեղծագործական
կարողությունների ձևավորման, գործունեության բազմազանության
ապահովման բնական և սոցիալ-մշակութային օբյեկտիվ միջոցների մի
շարք է: Այն հանգստացնող ազդեցություն ունի երեխայի
անհատականության վրա:

Մ. Մոնտեսորին առաջիններից էր, ով ուշադրություն հրավիրեց

զարգացնող միջավայրի կազմակերպման խնդրի վրա, ով ուսուցչի
ստեղծած տարածքում ազատ ինքնուրույն գործունեությունը համարում
էր երեխայի ներքին ներուժի բացահայտման ամենակարևոր
նախադրյալը: 48

Ուստի, նրա կարծիքով, ուսուցչի խնդիրն է առաջին հերթին

երեխային տրամադրել ինքնազարգացման միջոցներ և ծանոթացնել
դրանց օգտագործման կանոններին։ Հարստացված միջավայրը
ենթադրում է երեխայի լիարժեք կյանքն ապահովելու սոցիալական և
բնական միջոցների միասնություն։ Դրանք ներառում են.
Ճարտարապետական և լանդշաֆտային և՛ բնական և՛ էկոլոգիական
օբյեկտներ, արվեստի ստուդիաներ; խաղահրապարակներ և սպորտային
հրապարակներ; կոնստրուկտորներ, թեմատիկ խաղալիքների
հավաքածուներ, ձեռնարկներ; կրթության և ուսուցման տեսալսողական
և տեղեկատվական միջոցներ 49

Մեր ուսումնասիրության մեջ զարգացնող օբյեկտ-տարածական

միջավայրը սահմանվում է որպես երեխայի գործունեության նյութական
օբյեկտների համակարգ, որն ունի երեխայի դաստիարակության
դիդակտիկ և հոգեբանական հնարավորություններ և նրա հոգևոր և
48
Блонский, П.П. Память и мышление. [Текст] / П.П. Блонский. / СПб.: Питер, 2001. - 288 с.
49
Методические рекомендации для педагогических работников дошкольных образовательных организаций и родителей детей
дошкольного возраста по организации развивающей предметно-пространственной среды в соответствии с Федеральным
государственным образовательным стандартом дошкольного образования [Текст] / под. ред. О.А. Карабановой, Э.Ф.
Алиевой. М.: 2014. - 96 с.

34
ֆիզիկական զարգացման ֆունկցիոնալ մոդելավորման
բովանդակությունը: Հաշվի առնելով կրթության և դաստիարակության
օգտակարությունը, նախադպրոցական կրթական կազմակերպության
զարգացնող օբյեկտ-տարածական միջավայրը պետք է պայմաններ
ստեղծի երեխայի ճանաչողական զարգացման համար (նրա
ճանաչողական գործունեության համար պայմանների ստեղծում. և
անշունչ բնություն. աճող հետաքրքրություն բնական երևույթների
նկատմամբ երեխային հետաքրքրող հարցի պատասխանների որոնման
և նոր հարցերի ձևակերպման համար։

Երեխայի էսթետիկ զարգացումը (շրջակա բնական աշխարհի

գեղեցկությունը տեսնելու ունակության զարգացում, նրա գույների և
ձևերի բազմազանությունը, նախապատվությունը տալ բնական
առարկաներին արհեստական առարկաներից), երեխայի բարելավում
(էկոլոգիապես մաքուր նյութերի օգտագործումը ինտերիերի ձևավորման,
խաղալիքների, կանաչապատման, էքսկուրսիաների, բացօթյա
գործունեության համար պայմանների ստեղծում), երեխայի բարոյական
որակների ձևավորում (պայմանների ստեղծում կենդանի առարկաների
ամենօրյա դիտարկման և նրանց հետ հաղորդակցվելու համար).
Բնության շրջակա աշխարհը պաշտպանելու ցանկության և ունակության
ձևավորման վիճակ (տարածական միջավայրի պատասխանատվության
զգացումի կրթություն, բնական առարկաների նկատմամբ հուզական
վերաբերմունք։ 50

էկոլոգիապես գրագետ վարքագծի ձևավորման համար (շրջակա

միջավայրի ռացիոնալ կառավարման և բույսերի խնամքի
հմտությունների զարգացում) ։

Այսպիսով, նախադպրոցական կրթական կազմակերպությունում

զարգացնող օբյեկտ-տարածական միջավայրը պետք է նպաստի
երեխաների կրթության և դաստիարակության բոլոր բաղադրիչների՝

50
Корендо, Р. Предметно-развивающая среда как фактор всестороннего развития ребенка [Текст] / Р. Корендо, С. Бабич // Воспитатель
- методист дошкольного учреждения. - 2011. - No 9. - С. 44-50.

35
ճանաչողական, բարոյական և արժեքային և գործունեության
իրականացմանը:

Շրջակա միջավայրը պետք է բաղկացած լինի տարբեր տարրերից,

որոնք անհրաժեշտ են բոլոր տեսակի գործունեության օպտիմալացման
համար (ներառյալ գործունեության ֆիզիկական, ինտելեկտուալ և
հուզական-կամային բաղադրիչները). Միջավայրը պետք է լինի բավական
հարմարավետ, որպեսզի երեխան կարողանա անցնել մի
գործունեությունից մյուսը։ Միջավայրը պետք է լինի ճկուն և կառավարելի
ինչպես երեխայի, այնպես էլ դաստիարակի կողմից: Առարկայական
զարգացնող միջավայրը բարենպաստ պայմաններ է ստեղծում երեխայի
ուսուցման համար նրա ինքնուրույն գործունեության գործընթացում։
Զարգացնող տարածքի կարևոր բաղադրիչ, որը նպաստավոր է
երեխաների անկախ գործունեության առաջացման և զարգացման
համար, պետք է համարել սոցիալական միջավայրը:Նախադպրոցական
տարիքի երեխաների գործունեության բովանդակության և ձևի վրա
դրականորեն ազդում են վստահելի հարաբերությունները,
մեծահասակների հետ անձնական շփումները, քանի որ արդարության,
անհատականության հիմնական հատկանիշները (անկախություն,
պատասխանատվություն, ստեղծագործականություն, խոհեմություն,
մարդասիրություն և այլն) աստիճանաբար դրվում են երեխայի
կարիքները կյանքում իր ինքնադրսևորման և ինքնաիրացման մեջ:
Երեխայի կրթությունը, դաստիարակությունը, զարգացումը պետք է
իրականացվի ապահով, հոգեբանական հարմարավետության
մթնոլորտում։ Սա նշանակում է, որ երեխայի միջավայրը պետք է
ապահով լինի ինչպես հիգիենայի, այնպես էլ ընդհանրապես
կենսապայմանների, այնպես էլ բարոյահոգեբանական առումով : 51

Նախադպրոցական կրթական կազմակերպությունում զարգացնող

առարկայական միջավայրի ձևավորման անփոխարինելի պայմանը
կրթական գործընթացի մասնակիցների միջև անհատականության վրա
51
Выготский, Л.С. Психология развития человека [Текст] / Л.С. Выготский. М.: Издательство Смысл; Издательство Эксмо, 2006. - 1136
с.

36
հիմնված փոխգործակցության մոդելի վրա հիմնված լինելն է: Այս
պայմանն իրականացվում է զարգացնող առարկայական միջավայրի
ֆունկցիաների ձևավորման սկզբունքների իրականացման միջոցով։
Հայեցակարգում Վ.Ա. Պետրովսկու, նախադպրոցական տարիքի
երեխաների կրթության անհատականության վրա հիմնված մոդելին
համապատասխան զարգացնող առարկայական-տարածական
միջավայրի ձևավորման սկզբունքները բացահայտված և գիտականորեն
հիմնավորված են:52

Եկեք կանգ առնենք այս սկզբունքների վերլուծության վրա։

Փոխազդեցության ընթացքում հեռավորության, դիրքի սկզբունքը
կարգավորում է մեծահասակի և երեխայի հարաբերությունները
կրթական գործընթացում: Հարմարավետ շփումը հնարավոր է, հեղինակի
խոսքով, խմբային սենյակներում տարբեր չափերի կահույքի
առկայության դեպքում։ «Դրա բարձրությունն այնպիսին պետք է լինի, որ
ոչ միայն դաստիարակը կարողանա առանց դժվարության
«իջնել»,մոտենալ երեխայի դիրքին, և երեխան կարող է «բարձրանալ»
դաստիարակի դիրքին, երբեմն նույնիսկ նայել նրան վերևից» ։
Գործունեության սկզբունքը ներառում է յուրաքանչյուր երեխայի և
մեծահասակի կարիքների գիտակցումը, մի կողմից՝ սեփական օբյեկտիվ
միջավայրի կառուցման, մյուս կողմից՝ անհատականության և առողջ
մարմնի կառուցման գործում: Կայունության-դինամիկայի սկզբունքը.
«Զարգացնող օբյեկտ-տարածական միջավայրի նախագծման
գործընթացում անհրաժեշտ է հաշվի առնել այն հանգամանքը, որ
հնարավոր չէ որոշել նախադպրոցական տարիքի երեխայի
կենսամիջավայրը։ Նա ոչ թե «տեղավորվում» է միջավայրում, այլ
հաղթահարում է այն, «գերազանցում», անընդհատ փոխվում,
տարբերվում է ամեն հաջորդ րոպեին։ Եվ, հետևաբար, նրա համար
փոխվում է ողջ միջավայրը»։

52
Петровский, В.А. Построение развивающей среды в дошкольном учреждении. [Текст] / В.А. Петровский, Л.М. Кларина, Л.А.
Смывина, Л.П. Стрелкова, - М. : Просвещение, 1993. - 102 с

37
 Եվ այնուհանդերձ, որպեսզի երեխան իրեն հարմարավետ զգա, պետք է
նրան հնարավորություն տալ փոխվելու ու ստեղծելու տարածական
միջավայր՝ իր ճաշակին ու տրամադրությանը համապատասխան։
Երեխայի կյանքի աշխարհը չի կարող ստեղծել ուրիշը։ Յուրաքանչյուր
երեխա այն ստեղծում է ըստ իր փորձի, մտադրությունների։
Նախադպրոցական կրթական կազմակերպության դաստիարակի
հիմնական գործառույթն է օգնել երեխային սովորել պահպանել իր
կյանքի աշխարհը, քանի որ երեխան և աշխարհը պետք է միասին լինեն։
Գործնականում այս սկզբունքի իրականացումը միշտ չէ, որ արդյունավետ
է: «Եղիր մանկակենտրոն» կարգախոսը հաճախ մնում է որպես կոչ, այլ
ոչ թե գործողության ուղեցույց ։53

Սրա պատճառը, մեր կարծիքով, մանկավարժների կողմնորոշումն է դեպի

կրթության կարգապահական մոդել։ Կոմպլեքսավորման և ճկուն
գոտիավորման սկզբունքը հնարավորություն է տալիս երեխաներին
առանց միմյանց միջամտելու զբաղվելու տարբեր տեսակի
գործունեություններով՝ իրենց ցանկություններին և կարիքներին
համապատասխան՝ ֆիզիկական դաստիարակություն, երաժշտություն,
նկարչություն, շինարարություն, մաթեմատիկական խաղեր և այլն: Այս
սկզբունքն իրականացնելիս հնարավոր են որոշ հակասություններ՝ մի
կողմից երեխաների ազատ գործունեության դրսևորման համար
տարածքի անհրաժեշտությունը, իսկ մյուս կողմից՝ մանկապարտեզի
սահմանափակ տարածքները։Ղեկավարվելով այս սկզբունքով՝
նախադպրոցական ուսումնական հաստատությունում պետք է ստեղծվեն
ֆունկցիոնալ տարածքներ ֆիզիկական դաստիարակության,
երաժշտական, թատերական գործունեության, փորձերի,
ստեղծագործական լաբորատորիաների, արհեստանոցների, գրքերի,
խաղերի, մանրանկարչության և նմանատիպ այլ «սենյակների» համար :
54

53
Береснева, С.И. Организация образовательного пространства и развивающей среды в ДОУ [Текст] / С.И. Береснова // Управление
дошкольным образовательным учреждение. - 2006. - No 6. - С. 60-70.
54
Петровский, В.А. Построение развивающей среды в дошкольном учреждении. [Текст] / В.А. Петровский, Л.М. Кларина, Л.А.
Смывина, Л.П. Стрелкова, - М. : Просвещение, 1993. - 102 с

38
 Շրջակա միջավայրի հուզականության, յուրաքանչյուր երեխայի
անհատական հարմարավետության և հուզական բարեկեցության
սկզբունքը: Դրա իրականացումը ներառում է միջավայրի կազմակերպում
այնպես, որ խրախուսի նախադպրոցական տարիքի երեխաներին շփվել
տարբեր տարրերի հետ՝ բարձրացնելով երեխայի ֆունկցիոնալ
գործունեությունը:

Այնուամենայնիվ, շրջակա միջավայրը ոչ միայն պետք է խրախուսի

շարժիչային գործունեությունը, այլև պետք է ունենա «մարելու»,
անհրաժեշտության դեպքում այն դանդաղեցնելու հատկություն : 55

Շրջակա միջավայրի գեղագիտական կազմակերպման մեջ ծանոթ և

արտասովոր տարրերի համադրման սկզբունքը նախատեսում է
ինտերիերի ձևավորման այնպիսի մոտեցում, որը կօգտագործի ինչպես
դասական աշխատանքների վերարտադրությունը, այնպես էլ
ժամանակակից ստեղծագործությունները, որոնք խրախուսում են
երեխաներին մտածել և երևակայել:

Բացություն-փակության սկզբունքը նախատեսում է շրջակա

միջավայրի գործունեությունը որպես բաց համակարգ, որը կարող է
փոփոխվել, հարմարվել և, որ ամենակարևորն է, զարգանալ:

Երեխաների սեռային և տարիքային տարբերությունները հաշվի

առնելու սկզբունքը. Սեռերի տարբերությունները հաշվի առնող
միջավայրի ստեղծումը ներառում է հնարավորությոն տրամադրել
աղջիկներին և տղաներին՝ ցուցադրելու իրենց հակումները և
կարողությունները՝ հասարակության մեջ ընդունված կանացիության և
առնականության չափանիշներին համապատասխան: Այս սկզբունքների
իրականացումը զարգացնող առարկայական-տարածական միջավայրի
կառուցման գործընթացում հնարավորություն է տալիս յուրաքանչյուր
երեխայի համար ապահովել առավելագույն հոգեբանական

55
Петровский, В.А. Построение развивающей среды в дошкольном учреждении. [Текст] / В.А. Петровский, Л.М. Кларина, Л.А.
Смывина, Л.П. Стрелкова, - М. : Просвещение, 1993. - 102 с

39
հարմարավետություն, ստեղծել հնարավորություններ նրա
բազմակողմանի և լիարժեք զարգացման համար։

ԳԼՈՒԽ 2. ՆԱԽԱԴՊՐՈՑԱԿԱՆԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱԴԱՍՏԻԱՐԱԿՉԱԿԱՆ

ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՈՒՄ ԶԱՐԳԱՑՆՈՂ ԱՌԱՐԿԱՅԱԿԱՆ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՍՏԵՂԾՄԱՆ
ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ

2.1. Նախադպրոցական ուսումնական հաստատություններում

զարգացնող առարկայական միջավայրի ստեղծման մոտեցումները

Ըստ ժամանակակից գիտնականների, միջավայրը անձի

զարգացման գործոններից մեկն է, և մարդն իր գործողություններով և
արարքներով ակտիվացնում է շրջակա միջավայրի տարրերը և դրանով
իսկ ստեղծում է այն իր համար: Այս հայեցակարգի ուսումնասիրությամբ
զբաղվում են տարբեր ճյուղեր՝ սոցիալական հոգեբանություն,
փիլիսոփայություն, սոցիալական մանկավարժություն։

Այնուամենայնիվ, շրջակա միջավայրի մանկավարժական

ասպեկտները և նրա ազդեցությունը անձի վրա խորապես և
համակողմանիորեն դիտարկվում են միայն սոցիալական
մանկավարժության և կրթության տեսության կողմից: Դա
պայմանավորված է նրանով, որ շրջակա միջավայրը, որպես անձնական
փորձի համալրման մշտական աղբյուր, այն գործոնն է, որը որոշում է
կյանքի վերաբերմունքը, անձնական կողմնորոշումը,
40
հետաքրքրությունների և կարիքների բնույթը, արժեքային
կողմնորոշումները, ինքնիրացման և ինքնորոշման գործընթացը:

Շրջակա միջավայրի մասին ստեղծվել են բազմաթիվ

աշխատություններ, որոնց հեղինակները յուրովի բացահայտում են դրա
բովանդակությունն ու հատկությունները։ «Շրջակա միջավայր»
հասկացությունը համարվում է բազմաթիվ գիտությունների՝
փիլիսոփայության, հոգեբանության, սոցիոլոգիայի, մանկավարժության
ուսումնասիրության օբյեկտ։ Փիլիսոփայության մեջ «միջավայր» տերմինը
դիտարկվում է տարբեր ասպեկտներով։ Նեղ իմաստով շրջակա
միջավայրը մեկնաբանվում է որպես բնական պայմանների մի շարք,
որոնցում տեղի են ունենում մարդկային հասարակության և
օրգանիզմների գործունեությունը: Ավելի լայն իմաստով այս
հասկացությունը բացահայտվում է սոցիալական առումով և սահմանվում
է որպես մարդու գոյության համար շրջապատող սոցիալական,
նյութական և հոգևոր պայմաններ:

Սոցիոլոգները կարծում են, որ «սոցիալական միջավայրը

նյութական, տնտեսական, սոցիալական, քաղաքական և հոգևոր
պայմանների համակցություն է անձի և սոցիալական խմբերի գոյության,
ձևավորման և գործունեության համար՝ շրջակա միջավայրի մի մասը,
որը բաղկացած է փոխազդող անհատներից, հաստատություններից,
խմբերից, մշակույթներից»56

Ելնելով դրանից՝ փիլիսոփայության և սոցիոլոգիայի մեջ միջավայրը

դիտվում է որպես անհատի գոյության տարբեր պայմանների
ամբողջություն, որում տեղի է ունենում անհատի զարգացումը։
Անհատականության հոգեբանության մեջ միջավայրն այն է, ինչ
շրջապատում է մարդուն իր կյանքում, ծառայում է որպես նրա մտավոր
արտացոլման առարկա, ինչպես ուղղակի, այնպես էլ միջնորդավորված

56
Кудрявцев, В.П. «О «неожиданном» образовании и «ожиданиях» образовательного стандарта / В.П. Кудрявцев // Дошкольное
воспитание. – 2014.- №2.-С. 35-36. C.435

41
այլ մարդկանց աշխատանքի արդյունքներով (Լ.Ս. Վիգոտսկի, Վ.Վ.
Դավիդով, Վ.Պ. Զինչենկո, Ա. Վ. Պետրովսկին և ուրիշներ):

Լ.Ս. Վիգոտսկին, ներկայացնելով մարդու զարգացման վրա

կենսամիջավայրի ազդեցության մեխանիզմը, նշեց, որ «ներքին
զարգացումը միշտ իրականացվում է այնպես, որ մենք այստեղ ունենք
անձնական և բնապահպանական պահերի միասնություն։ Զարգացման
սոցիալական իրավիճակը մեկնարկային կետն է զարգացման մեջ տեղի
ունեցող բոլոր դինամիկ փոփոխությունների համար» : 57

Հոգեբանական հետազոտություններում մարդու զարգացումը

դիտվում է որպես անձի կառուցվածքում որակական
նորագոյացությունների ձևավորման բարդ դինամիկ գործընթաց, որը
տեղի է ունենում անհատի սոցիալական միջավայրում: Շրջակա
միջավայրը փոխազդող գործոնների և պայմանների համակցություն է՝
բնական հոգեֆիզիկական զարգացում, դաստիարակություն և մարզում,
սեփական գործունեությունը և շրջակա միջավայրի բազմազան
ազդեցությունները, որոնք մարդն ապրում է իր ողջ կյանքի ընթացքում:

Արդյունքում շրջակա միջավայրը որպես միջառարկայական

հասկացություն բաժանվում է բնական միջավայրի, կյանքի միջավայրի,
սոցիալական միջավայրի, սոցիալ-մանկավարժական, կրթական,
դաստիարակչական միջավայրի:

Մանկավարժական մոտեցման շրջանակներում մարդու

դաստիարակության համար միջավայրի կարևորությունն
ուսումնասիրվել է այնպիսի գիտնականների և պրակտիկանտների
կողմից, ինչպիսիք են՝ Կ.Դ.Ուշինսկին, Լ.Ն.Տոլստոյը, Ա.Ֆ. Լազուրսկին,
Պ.Ֆ. Լեսգաֆտը, Յա. Կորչակը և այլն:

20-րդ դարի սկզբին շրջակա միջավայրի կողմից կրթության

գաղափարը մարմնավորվեց «միջավայրի մանկավարժության» մեջ (Ն.Ի.

57
Вербенец, А. М, Сомкова, О. Н, Солнцева, О. В, Планирование образовательного процесса дошкольной организации: современные
подходы и технология. Учебно-методическое пособие / А.М. Вербенец, О.Н. Сомкова, О.В. Солнцева. - СПб. , 2015.-288с c.210

42
Իորդանսկի, Մ.Վ. Կրուպենինա, Ս.Տ. Շացկի, Վ.Ն. Շուլգին) և
դաստիարակության պրակտիկայում:

Միջավայրի դերն ու նշանակությունը մեկնաբանելիս Ն.Ն.

Հորդանանի կրթությունը հաճախ զուրկ է դրա հստակ, հստակ բեկումից
անմիջապես երեխաների կյանքում և հոգեկանում: 58

Հոգեբանական և մանկավարժական ուսումնասիրություններում

Ա.Պ. Պիտկևիչ, Ա.Ս. Մակարենկո, Վ.Ն. Շուլգինա, Ս.Տ. Շատսկին և այլ
հեղինակներ շրջակա միջավայրը համարում էին ոչ միայն <<մեծ>>
մանկավարժական գործընթացի «դաստիարակության հիմնական լծակ»,
այլև մարդու ուսումնասիրության և զարգացման պայմաններ։

Ընդհանուր առմամբ, կարելի է ամփոփել, որ քսաներորդ դարի 20-

30-ականները առանձնահատուկ նշանակություն ունեին
բնապահպանական մանկավարժության համար, քանի որ
կազմակերպվեց երեխաների սոցիալականացում. Կազմակերպվեցին
կոմունալ դպրոցներ, աշխատանքային կոմունաներ, ներդրվեցին
վերապատրաստման նոր համակարգեր (Դալթոնի պլան, բրիգադ. –
լաբորատոր մեթոդ և այլն): Հայտնվեցին նոր տերմիններ՝ շրջակա
միջավայրի մանկավարժություն, կենցաղի մանկավարժություն, բնական
պայմաններ, սոցիալական միջավայր :

20-րդ դարի 60-70-ական թվականներին բացահայտվեցին նոր

հասկացություններ, ինչպիսիք են սոցիալական մանկավարժությունը,
միջավայրը, կրթական տարածք և այլն։ (Մ.Մ. Վուլֆով, Վ.Վ. Կարակովսկի,
Ա.Տ. Կուրակին, Լ.Ի. Նովիկովա, Վ.Դ. Սեմենով և այլն: 59

Վ.Դ. Սեմենովն առանձնացրեց այնպիսի ձևավորումներ, որոնք

սահմանում են մանկավարժական միջավայրը, ինչպես՝

58
Карабанова О.А., Алиева Э.Ф., Радионова О.Р., Рабинович П.Д., Марич Е.М. Организация развивающей предметно-
пространственной среды в соответствии с федеральным государственным образовательным стандартом дошкольного образования.
Методические рекомендации для педагогических работников дошкольных образовательных организаций и родителей детей
дошкольного возраста / О.А. Карабанова, Э.Ф. Алиева, О.Р. Радионова, П.Д. Рабинович, Е.М. Марич. – М.: Федеральный институт
развития образования, 2014. – 96 с.
59
Концепция дошкольного воспитания / авт.-сост. В.В. Давыдов, В.А. Петровский, Р.Б. Стеркина и др.. М.: Просвещение, 1989. - 336 с.
- Текст: непосредственный

43
  կրթահամալիր՝ փոխգործակցության կազմակերպում
ուսումնական հաստատությունների տարատեսակներ,
տարբեր ֆակուլտետներ, որոնք ուղղված են միասնական
միասնական կրթական տարածքի ստեղծմանը,
 քաղաքային կամ գյուղական բնակավայրերում համայնքի`
որպես ինքնակառավարման մարմնի վերածնունդ, սոցիալ-
կրթական համալիր, փոքրերի, ինչպես նաև մեծերի կյանքի
ինքնակազմակերպումը

Ադյունքում, մանկավարժական միջավայրը ենթադրում է

«երեխաների կյանքի կազմակերպման պայմանների համակարգ, որն
ուղղված է մարդկանց փոխհարաբերությունների զարգացմանը և
արտաքին աշխարհի հետ, ստեղծվում է հատուկ մանկավարժական
նպատակներով»:60

Շատ հետազոտողներ առաջարկում են «միջավայր» հասկացության

լայն սահմանումներ, նրանք ներառում են ամեն ինչ, որոնց թվում է նաև
երեխան, որի օգնությամբ նա գիտակցում է իրեն որպես մարդ (Լ.Ս.
Վիգոտսկի, Է.Մ. Գրունելիուս, Գ.Ա. Կովալև և Ս. Կոն. , Ա.Վ.Պետրովսկի,
Մ.Չեռնուշեկ և այլն) ։61

Պ.Կ. Նեմովը շրջակա միջավայրը դիտարկում է որպես արտաքին

պայմանների, գործոնների և առարկաների մի շարք, որոնց մեջ
օրգանիզմը ծնվում, ապրում և զարգանում է: 62

Գ.Ա. Կովալյովը վերլուծում է «կենդանի միջավայր»

հասկացությունը։ Այն սերտորեն կապված է այնպիսի կարգավորուների
հետ, որոնք մեծ ազդեցություն ունեն մարդու և նրա մտավոր ձևավորման
և աշխատանքի վրա.:

60
Федеральный государственный образовательный стандарт дошкольного образования – URL: https://pravobraz.ru/federalnyj-
gosudarstvennyjobrazovatelnyj-standart-doshkolnogo-obrazovaniya/(дата обращения: 05.10.2019).
61
Выготский, Л. С. Вопросы детской психологии / Л. С. Выготский. — М. : Издательство Юрайт, 2017. — 199 с. Текст:
непосредственный
62
Новоселова, С.Л. Развивающая предметно-игровая среда / С.Л.Новоселова // Дошкольное воспитание. – 1998. - No4.-Текст:
непосредственный.

44
  Կոնկրետ ֆիզիկական միջավայր (որտեղ գոյություն ունի
անհատականությունը);
 կոնկրետ սոցիալ-մշակութային իրավիճակի կամ որոշակի
սոցիալ-մշակութային պայմաններն ու ցուցիչները, որոնք
որոշում են կյանքի կարգն ու ռիթմը, համայնքի ներսում
հարաբերությունների, ծեսերի և ավանդույթների
կազմակերպման բնույթը, որոնց նկատմամբ մարդը առնչվում
է ծնունդից
 նրա ամենամոտ հասարակությունը՝ ընտանիք, կրթական և
մշակութային հաստատություններ:63

Մանկավարժական միջավայրը պետք է կազմակերպել այնպես, որ

ոչ միայն մարդկայնացնի երեխայի հետ փոխգործակցությունը, այլև նա
դառնա ուսումնական գործընթացի ակտիվ և գիտակից մասնակից։
Կրթական միջավայրում արդկային զարգացման օգտակարությունը
նրանում մարդու սուբյեկտիվ դիրքի հետևանք է։Շրջակա միջավայրի
ազդեցության տակ՝ նա բացահայտում է բազմաթիվ ուժեր, որոնք որոշիչ
ազդեցություն ունեն նրա անհատականության զարգացման համար։

Երեխան իր վերաբերմունքով և գործողություններով ազդում է իր

շրջապատի վրա։ Բուռն գործունեության տեսակետից նա ստեղծում է,
կերտում միջավայր, որտեղ այն իր համար կարևոր դեր է խաղում՝
կատարելով որոշակի գործողություններ։ Հարաբերությունների իմաստով
նա շեշտը դնում է իր մոտակա միջավայրի վրա, որը թույլ է տալիս նրան
բավարարել իր կարիքները ՝կապի և գործունեության բազմազանության
շնորհիվ: Հենց որ նախադպրոցականը դադարում է հարմարավետ զգալ
իր միջավայրում, նա սկսում է փոխակերպում, իսկ վերափոխման
անհնարինության դեպքում՝ ելքեր է գտնում տրված հասարակությանից և
իր համար կազմակերպում է նոր խաղ՝ երևակայական և այլն։ Երեխան,

63
Комарова, О.А. Обеспечение вариативности развивающей среды / О.А.Комарова // Справочник старшего воспитателя - 2014. - No8. -
С. 56-58.

45
լինելով տարածության ներսում, ինքն է այն կառուցում, դրանով իսկ
հարմարեցնում այն իր համար։

Համաձայն վերոգրյալի՝ շրջակա տարածքը կազմակերպող անձինք

կարող են երեխային առաջարկել միայն հնարավոր զարգացման դաշտ։
Հավանականությունը, որ առաջարկվող միջավայրում առարկայի դիրքի
իրականացումը բարձր է այնքան, որքան ավելի հարուստ ու բազմազան է
վերջինիս կառուցվածքը։

Միջավայրը, ըստ Լ.Ս. Վիգոտսկու, զարգացման աղբյուր է, ոչ թե

իրավիճակը, այլ միջավայրը, ասես, պտտվում է դեպի ներս, վարքագիծը
դառնում է սոցիալական, մշակութային գործոն, ոչ միայն իր
բովանդակությամբ, այլև իր մեխանիզմներով, դրանց մեթոդներով։
Այնուամենայնիվ, միջավայրը, մշակույթը հանդիսանում են միայն
աղբյուր, «հրավիրող ուժ»։ Շրջակա միջավայրի ցանկացած տարր կարող
է տարբեր ձևերով ազդել երեխայի վրա և կարող է չեզոք լինել։ 64

Գիտական աղբյուրների ուսումնասիրության արդյունքում կարելի է

եզրակացնել, որ մեր ուսումնասիրության համար անհրաժեշտ է
ներմուծել «զարգացնող միջավայր» հասկացությունը, որը հասկացվում է
որպես նպատակահարմար ընտրված՝ ուսումնական նպատակների
իրականացման պայմանների համակարգված բովանդակության և
կրթության՝ հիմնված տարիքային առանձնահատկությունների վրա,
որոնք էլ իրենց հերթին հիմնված են երեխաների և մեծահասակների
փոխգործակցության մոդելի վրա, որը ապահովում են երեխայի՝ որպես
անձ զարգացումը։

Հետազոտողները, ուսումնասիրելով մարդու զարգացման

միջավայրը մանկավարժության մեջ, դիտարկում են դրա տարբեր
ազդեցությունները՝ ձևավորող, գեղագիտական միջավայր, ուսումնական
միջավայր, միջավայրի հումանիզացիա, զարգացնող միջավայր և այլն:
«Զարգացում» տերմինը ցույց է տալիս փոփոխություններ, որոնք

64
Выготский, Л.С. Психология развития ребенка / Л.С. Выготский –М.: Изд-во Смысл, Изд-во Эксмо, 2004. – 512 с.

46
ժամանակի ընթացքում տեղի են ունենում մարդու և՛ ֆիզիկական, և՛
հոգեկան վարքագծում ՝ կենսաբանական գործընթացների և
կազմակերպված և չկազմակերպված միջավայրի ազդեցության
հետևանքով: Կարելի է ասել, որ մարդու համար ցանկացած միջավայր
զարգացման միջավայր է, բայց ամեն միջավայր չէ, որ կարելի է
զարգացնող անվանել։

Նախադպրոցական մանկավարժության մեջ զարգացման

միջավայրի վերաբերյալ հետազոտությունները ցույց են տվել, որ սկզբում
երեխաների զարգացման միջավայրը դիտարկվում էր որպես նեղ
մթնոլորտ, որպես խաղասենյակներում ինչ-որ մթնոլորտ և դրանց
լիցքավորում խաղային իրերով: Երբ մանկավարժության մեջ «հռչակվեց»
կրթության հումանիզացումը, հարաբերությունների հումանիզացումը,
զարգացման կրթությունը և այլն, նախադպրոցական մանկավարժության
մեջ սկսեցին հնչել այնպիսի միջավայր ստեղծելու գաղափարները, որն
ապահովում էր երեխայի անմիջական և փաստացի զարգացման
գոտին,այսինքն՝ Կյանքի կոչեց երեխային, արթնացրեց և շարժման մեջ
դրեց զարգացման մի շարք ներքին գործընթացներ…» ։ 65

Ելնելով դրանից՝ զարգացնող միջավայրի իմաստը

նախադպրոցական տարիքի երեխայի մտավոր զարգացումն առաջ
տանելն է՝ բարելավելով նրա ճանաչողական գործընթացները, շարժիչ
ոլորտը, կամավոր վարքը, անձնական որակները՝ որպես ընդհանուր
զարգացման հիմք:

Նախադպրոցական մանկավարժության մեջ զարգացնող

միջավայրը համարվում է ոչ թե որպես խաղասենյակների տարածքը
լցնող, այլ որպես միջավայր, որտեղ պետք է կազմակերպվի
նախադպրոցականների համար բավականաչափ ամբողջական,
հարուստ և բավականաչափ բովանդակալից գործունեություն, որն ունի
իր շարժառիթներն ու գործողության մեթոդները:

65
Выготский, Л.С. Психология развития ребенка / Л.С. Выготский –М.: Изд-во Смысл, Изд-во Эксмо, 2004. – 512 с. 388

47
 Ժամանակակից նախադպրոցական կրթությունը կենտրոնացած է
երեխաների զարգացման արժեքների վրա: Երեխայի ամբողջական
զարգացումը բոլոր նախադպրոցական կրթության հիմնական
կարևորությունն է, որը պետք է ներթափանցված լինի երեխայի
հոգեբանական բարեկեցությամբ և ֆիզիկական առողջության խնամքով:
«Նախադպրոցական կրթության հայեցակարգը» կարևորում է
նախադպրոցական կրթության կարևորությունը և անհրաժեշտությունը
յուրաքանչյուր երեխայի նկատմամբ անհատական մոտեցման
կարևորությունն ու անհրաժեշտությունը, և անհատականության
սկզբունքի պահպանումը ճանաչվում է որպես նախադպրոցական
կրթության հիմնարար պահերից մեկը. միայն դրա հիման վրա է
հնարավոր իրականացնել երեխայի լիարժեք զարգացումը,
նախադպրոցական երեխայի անհատականությունը, բացահայտել նրա
առանձնահատկությունները և եզակի ունակությունները։ 66

Հոգեբաններ Ս.Լ. Նովոսելովը և Վ.Ա. Պետրովսկին

նախադպրոցական մանկավարժության վերաբերյալ իրենց
աշխատություններում ներկայացրել են նախադպրոցական ուսումնական
հաստատությունում զարգացնող միջավայր կառուցելու
հայեցակարգային հիմքերը, որոնք հիմնված էին երեխաների հետ
հարաբերությունների աշակերտակենտրոն մոդելի վրա:

Նովոսելովան իր հայեցակարգում կենտրոնանում է գործունեության

տարիքային համակարգի վրա՝ հիմնված գործունեության բնույթի մասին
ժամանակակից պատկերացումների վրա՝ որպես օբյեկտ, դրա
զարգացման և նշանակության մասին, նախադպրոցական տարիքի
երեխայի ֆիզիկական և հոգեկան զարգացման, նրա որպես անձ
ձևավորման վրա․ «Զարգացն

ող առարկայական միջավայրը, որպես երեխայի գործունեության

նյութական օբյեկտների համակարգ, պետք է օբյեկտիվորեն,

66
Рыжова, Н.А. Развивающая среда дошкольных учреждений (Из опыта работы) / Н.А. Рыжова - изд-е 3-е, изм. и доп. - М.: ЛИНКА-
ПРЕСС,2007. -192 с,156

48
ֆունկցիոնալ մոդելավորված բովանդակության և հատկությունների
միջոցով պայմաններ ստեղծի յուրաքանչյուր երեխայի
ստեղծագործական գործունեության համար, ծառայի իրական և մտավոր
զարգացման և կատարելագործման նպատակներին, ապահովի
Մոտակա զարգացման գոտի»։67

Գիտնական Վ.Ա. Պետրովսկին նախադպրոցական ուսումնական

հաստատությունում սահմանեց զարգացման միջավայրի համակարգի
համապատասխան սկզբունքները.

 Կենտրոնանալով նախադպրոցական տարիքի երեխաների

հետ մեծահասակների հետ փոխազդեցության խմբերի
ձևավորման վրա՝ «աչք առ աչք>>, ինչը լավագույն կապն է
հաստատում նախադպրոցական տարիքի երեխաների հետ
 երեխաների և մեծահասակների մոտ ակտիվ գործունեություն
իրականացնելու և դրա զարգացման հնարավորությունը՝
նրանց ներգրավելով սոցիալական միջավայրում
 կենտրոնացման չափանիշներ արտաքին միջավայրի
զարգացման վրա, որոնք համապատասխանում են
նախադպրոցական տարիքի երեխաների ճաշակին,
տրամադրությանը («միջավայրի կայունություն-դինամիկա»),
 կենտրոնանալ «բարդացված և ճկուն գոտիավորման» վրա,
ինչը հնարավորություն է տալիս հարաբերություններ
հաստատել ակտիվ կյանքի տարբեր ճյուղերի հետ՝ թույլ
տալով երեխաներին միաժամանակ ազատորեն զբաղվել
տարբեր տեսակի գործունեությամբ և առանց միմյանց
միջամտելու,
 ցանկացած նախադպրոցական տարիքի երեխայի
«էմոցիոնալ» հասարակության, անձնական

67
Новоселова, С.Л. Развивающая предметная среда: Метод.,рекомендации по проектированию вариативных дизайн-проектов
развивающей предметной среды в детском саду и УВК / С.Л. Новоселова - М.: Центр инноваций в педагогике, 1995. - 64 с.-Текст:
непосредственный, 50

49
 հարմարավետության և հուզական բարեկեցության
ձևավորում
 կենտրոնացում «միջավայրի գեղարվեստական և
գեղագիտական կազմակերպման» վրա, շփվելով շրջակա
բնության հետ, արտացոլելով մարդկանց իդեալներն ու
ճաշակները
 «բացության և մտերմության» սկզբունքը, բնության և
նախադպրոցական տարիքի երեխաների միասնությունը,
աշխատանքային գործունեության, յուրաքանչյուր երեխայի
անհատականության և այլն
 «տարիքային և սեռային տարբերությունների» միտումը,
ինչպես նաև բոլոր սեռերի նախադպրոցականների
իրավունքը՝ արտահայտելու իրենց սեփական հակումները՝
հասարակության մեջ առնականության և կանացիության
ընդհանուր ընդունված օրինաչափություններին
համապատասխան:68

Վերը նշված կանոնների ներդրումը մանկապարտեզի ենթախմբի

իրականությունում ձևավորում է զարգացնող օբյեկտ-տարածական
միջավայր տարբեր խմբերի երեխաների համար: Դրա տարբերակիչ
առանձնահատկությունը ոչ թե մեկ նախադպրոցական երեխայի, այլ
ամբողջ խմբի գործունեության մեջ ներգրավվածությունն է, որում
յուրաքանչյուր աշակերտ իրեն պաշտպանված է զգում, հարմարավետ,
հանգիստ: Զարգացնող փոխգործակցության շրջանակը
նպատակահարմար է պարունակի տեղական խաղային վայրեր,
անկյուններ, ժամանցի գոտիներ ստեղծելու իրավունք, երեխաների
խմբային գործունեության մեծ հավանականություն, կոլեկտիվ
հաղորդակցություն, որոնք թույլ են տալիս ոչ միայն միավորել, այլև
լիցքաթափել նախադպրոցականներին:

68
Петровский, В.А. и др. Построение развивающей среды в дошкольном учреждении / В.А. Петровский, Л.М Кларина, Л.А. Смывина,
Л.П. Стрелкова. -М., 1993.- 102 с. Текст: непосредственный

50
 Հետևաբար, քանի որ մանկավարժական աշխատությունները չեն
տալիս «զարգացնող միջավայր» հասկացության ճշգրիտ սահմանումը,
այս ուսումնասիրության շրջանակներում «զարգացնող միջավայր»
հասկացությունը կդիտարկվի որպես դաստիարակության և կրթության
պատշաճ բացահայտված և համակարգված խնդիրներ և նպատակներ՝
հիմնված երեխաների և մեծահասակների միջև հարաբերությունների
անհատականության վրա հիմնված գաղափարի վրա, որն ապահովում է
երեխայի կրթությունը որպես անհատ: Զարգացնող միջավայրը, որը
կարևոր տեղ է զբաղեցնում նախադպրոցական տարիքի երեխաների
ձևավորման գործում, պետք է համապատասխանի կրթության
նպատակներին և խնդիրներին: Այն ստեղծելիս դաստիարակը պետք է
հաշվի առնի յուրաքանչյուր երեխայի տարիքային
առանձնահատկությունները, տղաների և աղջիկների քանակական
ցուցանիշները, նրանց անհատականությունը, ինչպես նաև
հետաքրքրությունները, վարքագծային բնութագրերը, հակումները,
խառնվածքի տեսակները, ակտիվ գործունեությունը, փոխազդեցությունը
ընտանիքում, նրանց վերաբերմունքը միմյանց նկատմամբ։

Միայն այս դեպքում կզարգանա շրջապատող իրականությունը։

Այսպիսով, անհրաժեշտ է նախադպրոցական երեխայի մոտ ստեղծել
հարմարավետության, երջանկության, հանգստության, ինքնաբավության
զգացում։ Դրանից ելնելով նախադպրոցական տարիքի երեխան դառնում
է ինքնավստահ, վճռական, բաց, շփվող, նա կունենա նախաձեռնության,
ինչպես նաև անհատականության զգացում։

51
 2.2 Զարգացնող առարկայական միջավայրի բնութագրերը
նախադպրոցական ուսումնական հաստատության տարբեր տարիքային
խմբերում

Զարգացնող առարկայական-տարածական միջավայրի ճիշտ

կազմակերպումը նախադպրոցական ուսումնական
հաստատություններում ուսումնական աշխատանքի կարևորագույն
պայմաններից է։ Նախադպրոցական հաստատությունում զարգացման
միջավայրի տակ հասկանում ենք հարմարավետ միջավայր, որը
իմաստալից կերպով կազմակերպված է խաղային գործունեության
համար անհրաժեշտ նյութերով: Այս մեթոդը թույլ է տալիս
նախադպրոցական բոլոր երեխաներին ներգրավվել խաղի մեջ,
ներթափանցել ստեղծագործական և գիտելիքների մթնոլորտ։
Նախադպրոցական հաստատությունում զարգացնող միջավայր
ստեղծելիս կարևոր է հաշվի առնել նախադպրոցականների տարիքային
առանձնահատկությունները, զարգացման մակարդակը, հակումները,
կարողությունները, հետաքրքրությունները, կազմը և անձնական
հատկությունները:

Մանկապարտեզում զարգացնող առարկայական-տարածական

տարածքը իր ստեղծման սկզբից պետք է լինի փոփոխական,
ֆունկցիոնալ հարմարվողական, ինչպես նաև հեշտ հասանելի բոլոր
նախադպրոցական տարիքի երեխաների համար: Խոսելով կրտսեր (3-4
տարեկանից) տարիքային խմբում առարկայական-տարածական
տարածքի զարգացման մասին՝ մենք կենտրոնանում ենք այն փաստի
վրա, որ այն ուղղված է տեսողական-ճանաչողական և հաղորդակցական
գործունեության հմտությունների աճին։ Շրջակա միջավայրը
բնութագրվում է դերային խաղերի ինտենսիվությամբ: Տարածքը
ձևավորելու և փոխելու համար մանկավարժը գործում է՝ հաշվի առնելով
նախադպրոցական տարիքի երեխաների կարողություններն ու
հետաքրքրությունները։ Նախադպրոցական տարիքի երեխաների համար
թիմում բավական հսկայական տարածք է անհրաժեշտ

52
նախադպրոցականների շրջանում՝ մոտորիկայի գործունեության կարիքը
բավարարելու համար։ Կրտսեր նախադպրոցական ենթախմբում
միջավայր ստեղծելու լավ ձևավորված զարգացման պայմանը թույլ է
տալիս յուրաքանչյուր երեխայի գտնել իր սեփական տարածքը իր
ցանկությամբ, վստահել սեփական ուժերին և հնարավորություններին,
սովորել գործել այլ մարդկանց հետ, ճանաչել և մեկնաբանել երեխաների
հույզերը և գործողությունները, քանի որ հենց դա է նախադպրոցական
տարիքային խմբերի զարգացման և վերապատրաստման ուշադրության
կենտրոնում։ Խաղային գործունեությունը կարևոր դեր է խաղում
զարգացնող օբյեկտ-տարածական միջավայրի ձևավորման գործում։ Այս
գործունեությունը ապահովում է բոլոր երեխաների հուզական
բարեկեցությունը, կձևավորի նրա դրական ինքնազգացողությունը
աշխարհի, մարդկանց, իր նկատմամբ՝ դրանով իսկ ներառելով նրան
բազմաթիվ տեսակի ակտիվ գործունեության, փոխազդեցության մեջ,
որոնք հանդիսանում են դաստիարակության և կրթության հիմքը։

Կրտսեր նախադպրոցական տարիքը համարվում է նրանց

շարժիչային գործունեության աճի տարիքը, շարժիչային գործընթացների
բազմազանության աճը: Դրա հիման վրա նախադպրոցական
հաստատություններում անհրաժեշտ է ունենալ «Շարժումների և
բացօթյա խաղերի կենտրոն», որի նպատակն է խթանել
նախադպրոցական տարիքի երեխաների շարժիչ գործունեությունը։ Այս
կենտրոնում կա այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ է երեխային հարմարավետ
զգալու համար: Առկա են սպորտային սարքավորումներ և գույքագրում՝
սլայդներ, կամարներ, աստիճաններ և շատ ավելին։

Փոքր երեխաների զգայական ունակությունների զարգացման

համար ստեղծվում է «Զգայական կենտրոն», որը պարունակում է
խաղեր, խաղալիքներ և լսողական և տեսողական ուշադրության,
հպման, հոտի, ձեռքի նուրբ շարժիչ հմտությունների զարգացման համար
նախատեսված գործիքներ։ Սենսորային կենտրոնում հատուկ տեղ է
հատկացված ջրով և ավազով խաղերին, դրանցով առաջին փորձերը

53
կատարելու համար։ Խաղը նպաստում է նախադպրոցական տարիքի
երեխաների մոտ զվարթ հուզական տրամադրության ստեղծմանը,
դրդում է նրանց շփվել իրենց հասակակիցների՝ նախադպրոցականների
և մեծահասակների հետ: Եվ համապատասխանաբար ստեղծվում է
«Խաղի կենտրոն»՝ խմբով խաղալու հմտությունները բարելավելու
համար։ Այս կենտրոնը հագեցած է տարբեր խաղալիքներով, կահույքով,
դերային խաղերի ատրիբուտներով, ինչպես նաև հագնվելու
ատրիբուտներով և այլն:

«Գրքի կենտրոնը» նախատեսված է աշակերտների մոտ

գեղարվեստական գրականության, հեքիաթների նկատմամբ
հետաքրքրություն և սեր ձևավորելու համար: Դրա միջոցով առաջանում է
նոր տեղեկատվություն ինքնուրույն ձեռք բերելու հետաքրքրություն: Այս
կենտրոնը պետք է ներառի մանկական բազմատեսակ թատրոններ,
դրամատիզացիաներ, գծանկարների ցուցահանդեսներ, դիմակներ,
տարբեր սարքավորումներ և գույքագրում նրանց համար։ 69

Չորս տարեկանների համար կազմակերպվում է նաև

«Հետազոտական հմտությունների զարգացման կենտրոն»: Սա
նշանակում է, որ այս տարիքային շրջանի երեխաները կբացահայտեն
իրենց շրջապատող աշխարհը, կծանոթանան կենդանի և անշունչ
բնությանը, փորձարկելով նրա առարկաները։ Ելնելով դրանից՝ կենտրոնը
պետք է ունենա հատուկ սարքավորումներ՝ վերը նշված նպատակները
լուծելու համար։

Փոքրիկ շինարարներ կենտրոնը պետք Է ունենա այնպիսի

չափսեր, որպեսզի երեխաները կարողանան կառուցել։
Նախադպրոցական տարիքի երեխաների համար ձևավորվում են
կառուցողական ունակություններ, հաղորդակցման հմտություններ և
հասակակիցների հետ փոխգործակցություն: Նրանք նաև ընդլայնում են
գիտելիքները գույնի, ձևի մասին:

69
Евдокимова, Е. Проект как мотивация к познанию Евдокимова Е.// Дошкольное воспитание. - 2003. - No 3. - С. 20-24

54
 Միջին (4-5 տարեկան) տարիքային խմբում զարգացնող
առարկայական միջավայրն ուղղված է փորձի ձևավորմանը,
հասակակիցների հետ համատեղ գործողություններին, ճանաչողական
հետաքրքրությունների զարգացմանը և տպավորությունների
ստեղծագործական արտացոլմանը՝ տարբեր տեսակի արտադրական
գործունեության մեջ: Տարածքը ստեղծելու և փոխելու համար
դաստիարակը համատեղ գործունեություն է ծավալում աշակերտների
հետ՝ հաշվի առնելով նրանց հետաքրքրությունները և անհատական
առանձնահատկությունները:

Միջին նախադպրոցական տարիքի երեխաները շարժվելու կարիք

են զգում, քանի որ արագ հոգնում են։ Այդ իսկ պատճառով խմբում
ստեղծվում է «Սպորտային կենտրոն»։ Այս կենտրոնը պետք է հագեցած
լինի նորագույն սարքավորումներով՝ թիրախ, օղակաձև, «Շարժման
հետքեր», «Ֆիզիկական կուլտուրայի արահետ»։ Այս կենտրոնը
նպաստում է նախադպրոցական տարիքի երեխաների շարժողական
ակտիվության բարձրացմանը, ֆիզիկական որակների զարգացմանը,
կեցվածքի խանգարումների և հարթաթաթության կանխարգելմանը։

Ավելի է բավարարում նախադպրոցականների հետաքրքրությունը

շրջակա աշխարհի իմացության նկատմամբ «Մենք կճանաչենք
աշխարհը» կենտրոնը։ Այս կենտրոնում աշակերտները սովորում են
խնամել կենդանիներին և բույսերին, կապեր հաստատել բնության մեջ:

Նախադպրոցականները մեծագույն հետաքրքրություն են

ցուցաբերում նկարչության նկատմամբ, ուստի խմբում ստեղծում են
«Գեղարվեստական ստեղծագործության կենտրոն»: Այս կենտրոնում
գծագրման, մոդելավորման և կիրառման նպատակով օգտագործվում են
մագնիսական և մոմե տախտակներ, ինքնասոսնձվող թաղանթ։

Աշակերտների համար նախատեսվում է ստեղծել «Սովորում ենք

հաշվել» կենտրոն։ Այս կենտրոնը նախատեսված է նախադպրոցական

55
տարիքի երեխաների համար՝ առարկաները ձևի, գույնի, չափի, նյութի,
դիդակտիկ տարբեր գործառույթների համեմատության համար։

Կարևոր է, որ աշակերտների խաղերը բավականին բազմազան

լինեն և պարբերաբար փոխվեն: Նաև նախադպրոցական խմբում
առաջարկվում է ստեղծել «Երաժշտական կենտրոն» և «Թատերական
անկյուն»՝ երեխաների մոտ ռիթմի զգացողություն, երաժշտական
հիշողություն, տարբեր գործողություններ և պատկերներ հուզականորեն
փոխանցելու կարողություն զարգացնելու, ինչպես նաև ծանոթանալու
համար՝ երաժշտական գործիքներով՝ դաշնամուր, ակորդեոն,
հարվածային գործիքներ, խողովակներ և շատ այլ բաներ:

Զարգացնող առարկայական միջավայր ավագ

նախապատրաստական (6-7 տարեկան) տարիքում՝ ուղղված է
ճանաչողական պատասխանատվության զարգացմանը, անկախություն,
անհատական նախաձեռնություններ, մասնակցությունը զարգացնող
օբյեկտ-տարածական միջավայրի վերափոխմանը: Այն առանձնանում է
ընկալման, հիշողության, ուշադրության, տրամաբանության զարգացման
խաղերով և այլն։ Տարածքը ստեղծելու և փոխելու համար դաստիարակը
գործում է՝ հաշվի առնելով երեխաների շահերը, ինչպես ուսուցչի, այնպես
էլ նախադպրոցականի համատեղ գործունեությունը, և ինքնուրույն
գործունեություը;

Զարգացնող օբյեկտ-տարածական պայմանները կազմակերպվում

են այնպես, որ ցանկացած նախադպրոցական տարիքի երեխա
հնարավորություն ունենա զբաղվելու նախընտրելի գործունեությամբ:
Սարքավորումների դասավորությունն ըստ ոլորտների երեխաներին
հնարավորություն է տալիս կապվել ընդհանուր հոբբիների համաձայն,
հնարավորություն է տալիս նախադպրոցական տարիքի երեխաներին
միավորվել ընդհանուր հետաքրքրությունների համաձայն (դիզայն,
պատկեր, ձեռնարկ, թատերական և խաղային աշխատանք, փորձ):

56
 Սարքավորումների պարտադիր բաղադրիչն ճանաչողական
գործունեության մասին նյութերն են, ուսումնական խաղերը,
տեխնիկական սարքերն ու խաղալիքները և այլն: Լայնորեն
օգտագործվում են օգտագործված նյութերը, որոնք խրախուսում են
նախադպրոցական տարիքին գրագիտությանը տիրապետել: Սա
արտացոլվում է մի միջավայրում, որն ընդլայնում է երեխայի կյանքի
փորձը:

Աշակերտներին գրել-կարդալ սովորեցնելու և խոսքը զարգացնելու

համար ստեղծվում է խոսքի զարգացման կենտրոն։ Այնտեղ
նախադպրոցական երեխան կարող է խաղալ դիդակտիկ խաղեր, որոնք
թույլ են տալիս հստակ տարբերակել հնչյունը, նրանց՝ զարգացնելով
հնչյունաբանական լսողությունը: Նաև նախադպրոցական երեխան
կսովորի ճիշտ արտահայտել մտքերը՝ իր խոսքում կատարելով
դադարներ և ինտոնացիաներ։ Դրանում նրան կօգնեն սյուժեներ և
նկարներ, լոտոն, երեխաների նկարները և նրանց պատմությունները:

«Մեր լաբորատորիան» կենտրոնը ստեղծվում է փոքրիկի

աշխարհայացքը ձևավորելու, նրա անհատական զարգացման, ինչպես
նաև երեխաների նախաձեռնողականությանը, հետաքրքրասիրությանը,
խելացիությանը, և անկախությանը աջակցելու համար: Այս կենտրոնում
աշխատանքներ են տարվում գործողությունների ու երևույթների
օբյեկտների հետ՝ ժամացույցներ, ջերմաչափեր, սկաներներ, որոնց
մջոցով փորձեր են կատարվում

Այսպիսով, զարգացնղ միջավայրի կարևոր հատկանիշը

երեխաների գործունեության ակտիվացման տարբեր տեխնիկայի և
մեթոդների օգտագործումն է, որն ապահովում է ստեղծագործական
հնարավորությունների ձևավորումը, ինչպես նաև բացարձակ
ինքնաիրացումը:

Մենք եկել ենք այն եզրակացության, որ մանկավարժական

գործընթացի բարելավումը և աշակերտների հետ կրթական

57
գործունեության զարգացման արդյունքի բարձրացումը մեծապես
ապահովված է կրթության և դաստիարակության նպատակների
իրականացման պայմանների բովանդակությամբ, որն ապահովում է
նախադպրոցական երեխայի որպես անհատ ձևավորումը։ Զարգացնող
շրջապատող իրականության արդյունավետությունը որոշվում է կրթական
միջավայրի իմաստալից, ընթացակարգային և տեխնոլոգիական
հանգամանքների ստեղծման նոր մոտեցումներով, որոնք ապահովում են
նախադպրոցականների և մեծահասակների անհատական
փոխազդեցությունների և փոխհարաբերությունների համաձայն
դրդապատճառների, կրթական առաջադրանքների իրականացումը:

58
ԳԼՈՒԽ 3. ՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ-ՈՐՈՆՈՂԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ԻՐԱԿԱՆԱՑՈՒՄ
ՆԱԽԱԴՊՐՈՑԱԿԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱԿԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ

3․1. Նախադպրոցականների խմբում զարգացնող առարկայական

միջավայրի նախագծման առանձնահատկությունները

Պրոեկտումը տվյալ ֆունկցիոնալ, էրգոնոմիկ և էսթետիկ

հատկություններով գոյություն չունեցող օբյեկտի ստեղծման,
նկարագրման, պատկերման կամ հայեցակարգային մոդելի ստեղծման
գործընթացն է, որն իրականացվում է մեկ լեզվով, կամ մեկ այլ ձևով և
կառուցվածքով, որի հիմնարար հնարավորությունը կառուցված է
օբյեկտի և նախագծի ելքային տեքստի (դրա աշխատանքային
փաստաթղթերի) հիմնավորված իրականացումը ։70

Ելնելով վերը նշված սահմանումներից՝ հնարավոր է սահմանել

զարգացնող առարկայական-տարածական միջավայրի նախագծման
հայեցակարգը։ Սա կրթական միջավայրի բոլոր տարրերի միջև կապերի
համակարգի առավել բարենպաստ կազմակերպման գործընթացն է.
Հարաբերությունների այնպիսի բնույթի կազմակերպում, որը մեծ
ռեսուրսներ կտա ուսումնական գործընթացի բոլոր սուբյեկտների
անհատական ինքնազարգացման համար։ Ուսումնական գործընթացը,
որը կազմակերպվել է այս չափանիշը հաշվի առնելով, կարելի է դիտարկել
որպես զարգացնող կրթական գործընթաց (կամ կրթության զարգացման
գործընթաց)։71

Զարգացնող առարկայական-տարածական միջավայր նախագծելիս

պետք է հաշվի առնել հետևյալ կատեգորիաները, որոնք բացահայտվել
են Տ․Վ․Վոլոսովեցի կողմից.

70
Гальперин, П.Я. Ведение в психологию: Учебное пособие для вузо / П.Я.Гальперин, А.И.Подольский. – М.: Книжный дом
«Университет», 1999. – 332 с
71
Зачем этот источник? Советский энциклопедический словарь /под ред. А.М. Прохорова – 4-е изд. М.: Советская энциклопедия, 1987.
- 785с. - Текст: непосредственный

59
  Առաջին կատեգորիան հագեցածություն,
բազմաֆունկցիոնալություն, փոխակերպելիություն,
անվտանգություն, մատչելիություն.
 Երկրորդ կատեգորիան նրանք են, որոնք կարող են վերագրվել
զարգացման միջավայրի որոշակի բաղադրիչին, օրինակ,
յուրաքանչյուր առանձին խաղալիքի.
 երրորդ կատեգորիան, որոնք հայտնվում են կոնկրետ ծրագրի
ազդեցության տակ 72

Այսպիսով, զարգացնող առարկայական միջավայրը պետք է

նախադպրոցականին ակտիվ գործունեության խթան տա,
բացահայտի.երեխայի անձնական շահերը, նպաստի հոգեբանական և
ֆիզիկական առողջության պահպանմանը։ Կարևոր է նաև, որ
զարգացնող միջավայրը բաց լինի, որպեսզի անհրաժեշտության դեպքում
ճշգրտումներ կատարվեն։

Զարգացնող առարկայական միջավայր նախագծելիս պետք է

հաշվի առնել տեղեկատվական բովանդակությունը՝ նպաստելով երեխայի
նորության, վերափոխման, փորձարկման կարիքի բավարարմանը: 73

Եվ նաև զարգացնող առարկայական միջավայրի ֆունկցիոնալ

հարմարավետությունը պետք է ապահովի երեխայի հոգեֆիզիկական
բարեկեցությունը: Նախադպրոցական ուսումնական հաստատությունում
երեխաների կրթության և դաստիարակության կարևոր պայմանը խմբում
զարգացնող առարկայական-տարածական միջավայրի ստեղծումն է,
քանի որ մանկապարտեզում նախադպրոցական տարիքի երեխայի
համար կարևոր է, որ նա իրեն սիրված և եզակի զգա: Այդ իսկ
պատճառով գլխավորը միջավայրն է, որում ընթանում է ուսումնական
գործընթացը։ Զարգացնող օբյեկտ-տարածական միջավայրը
հասկացվում է որպես կրթական միջավայրի մի մաս, որը գտնվում է

72
Волосовец, Т.В. Разработка спецификаций развивающей предметно-пространственной среды дошкольной образовательной
организации в соответствии с ФГОС дошкольного образования.
73
Нищева, Н. В. Предметно - пространственная развивающая средав детском саду /Н. В. Нищева. – Санкт-Петербург: Детство-Пресс,
2010. – 128с

60
հատուկ տարածքում՝ հագեցած նախադպրոցական տարիքի երեխաների
զարգացման համար անհրաժեշտ նյութերով, սարքավորումներով: Այն
համապատասխանում է տարիքային բոլոր հատկանիշներին, հաշվի է
առնում երեխաների առողջությունն ու պաշտպանվածությունը, շտկում է
նրանց զարգացման և վարքի բոլոր թերությունները, որի առարկան
երեխան է՝ իր ողջ հոգևորությամբ, ֆիզիկական զարգացմամբ և
անհատական հատկանիշներով:

Հոգեբանության դոկտոր, Վ.Ա. Յասվինը կարծում է, որ զարգացնող

կրթական միջավայրն այն միջավայրն է, որն «ի վիճակի է ապահովելու
ուսումնական գործընթացի բոլոր սուբյեկտների ինքնազարգացման
հնարավորությունների մի շարք»: Դրանից բխում է, որ առարկայական
զարգացնող միջավայրը, հանդիսանում է ինչպես նաև սկզբունքների և
պայմանների մի շարք, որոնք ապահովում են երեխաների, նրանց
գործունեության և անհատականության ձևավորումն ու զարգացումը: 74

Նախադպրոցական կրթության հայեցակարգում նշվում է, որ

առարկայական միջավայրի կազմակերպումը պետք է ստորադասվի
երեխայի հոգեբանական բարեկեցության նպատակին: 75

1. Երեխաներին տարիքային առանձնահատկություններին

համապատասխան գույքով, սարքավորումներով, նյութով տրամադրել
խաղային գործունեության համար՝ հաշվի առնելով առողջության
պաշտպանությունն, զարգացման արատների
առանձնահատկությունները։

2. Նախադպրոցական տարիքի երեխաների և մեծահասակների

համատեղ գործունեության և փոխազդեցության հնարավորությունը,
նրանց մենությունը և ակտիվ կյանքը: Այստեղ զարգացնող օբյեկտ-
տարածական միջավայրը խթան է հանդիսանում նախադպրոցական
տարիքի երեխայի անհատականության ձևավորման համար,

74
Федеральный государственный образовательный стандартдошкольного образования – URL: https://pravobraz.ru/federalnyj-
gosudarstvennyj- obrazovatelnyj-standart-doshkolnogo-obrazovaniya/(дата обращения: 05.10.2019).
75
Концепция дошкольного воспитания / авт.-сост. В.В. Давыдов, В.А. Петровский, Р.Б. Стеркина и др.. М.: Просвещение, 1989. - 336 с.

61
զարգացնում է նրա անհատական կարողությունները և նպաստում
բազմակողմանի կարողությունների ձևավորմանը: Դա անելու համար
դուք պետք է ստեղծեք անհրաժեշտ նախադրյալներ նախադպրոցական
երեխայի ներքին գործունեության զարգացման համար, փնտրեք ուղիներ
և լուծումներ նրա համար: զարգացնել որպես անհատ, օգնել իրեն գտնել
ցանկացած գործունեության մեջ, ապահովել իր հանդեպ հարգանքն ու
սերը, կենտրոնանալով անձի վրա ազդելու ակտիվ մեթոդների և
ուղիների վրա։

Այսպիսով, ավագ նախադպրոցական տարիքում զարգացնող

առարկայական միջավայր նախագծելիս անհրաժեշտ է ուշադրություն
դարձնել հետևյալ հատկանիշներին. Յուրաքանչյուր տարիքային փուլ:

2. Մեծահասակների և երեխաների փոխգործակցության և

համատեղ գործունեության հնարավորությունների ապահովում, նրանց
գաղտնիության հնարավորություն:

3. Տարբեր տեսակի կրթական ծրագրերի իրականացում` հաշվի

առնելով դրանց համար ստեղծված պայմանները.

4. Կլիմայական, ազգային և մշակութային պայմանների հաշվառում.

5. Զարգացնող օբյեկտ-տարածական միջավայրի կազմակերպում`

հաշվի առնելով նախադպրոցական տարիքի երեխաների անհատական
առանձնահատկությունները:

Ուսումնասիրելով նախադպրոցական կազմակերպությունում

զարգացնող օբյեկտ-տարածական միջավայր ստեղծելու տեսական
հիմքերը՝ եկանք հետևյալ եզրակացությունների՝ շրջակա միջավայրը
կարելի է սահմանել որպես բնական միջավայր, մարդու բնական
միջավայր, հասարակություն, տնտեսական միջավայր, մշակութային
միջավայրը, նյութական միջավայրը և այլն, այլ կերպ ասած՝ միջավայրը
նկարագրում է շրջակա տարածության բոլոր բովանդակությունը, որոնք
փոխազդում և թարմացվում են նրա վարքագծով։ Զարգացնող

62
առարկայական-տարածական միջավայր կառուցելիս՝ հաշվի առնելով
տարիքային առանձնահատկությունները, հաշվի են առնվում այն
սկզբունքները, որոնք առանձնացրել է Վ.Ա.Պետրովսկին է մեծահասակի և
երեխայի «աչք առ աչք» փոխազդեցության համար տարածք ստեղծելուն,
որը կորոշի փոխըմբռնումը։

Զարգացնող առարկյական միջավայրն իր ստեղծման սկզբից պետք

է լինի բազմազան, բազմաֆունկցիոնալ և հասկանալի: Զարգացնող
առարկայական միջավայրը նախագծելիս հաշվի ենք առնում բոլոր
պայմանները, հետևում զարգացնող օբյեկտ-տարածական միջավայրի
համար սահմանված պահանջներին.

Վերլուծելով զարգացնող առարկայական-տարածական միջավայրի

պահանջները՝ կարելի է առանձնացնել հետևյալ պայմանները.

 Տարբեր տարիքի նախադպրոցականներ և մեծահասակներ,

երեխաների շարժիչ գործունեությունը, ինչպես նաև
գաղտնիության հնարավորությունները
 Տարբեր կրթական ծրագրերի իրականացման ապահովում,
ներառական կրթության կազմակերպման դեպքում՝ դրա
համար անհրաժեշտ պայմաններ.
 հաշվի առնելով ազգային-մշակութային, բնակլիմայական
պայմանները, որոնցում ընթանում է ուսումնական
գործընթացը.
 Զարգացնող օբյեկտ-տարածական միջավայրի
կազմակերպում` հաշվի առնելով երեխաների անհատական
առանձնահատկությունները.
 Մանկապարտեզում զարգացնող օբյեկտ-տարածական
միջավայր նախագծելիս հաշվի առնել կրթական գործընթացի
առանձնահատկությունները, սոցիալ-մշակութային,
տնտեսական և այլ պայմանները, տարբեր կրթական
ծրագրերի իրականացման պահանջները, այս ուսումնական

63
 գործընթացի մասնակիցների (երեխաների և նրանց
ընտանիքների) հեռանկարները։

3․2 Հետազոտական-որոնողական աշխատանքի իրականացում Նանեի

Ժպիտ նախադպրոցական հաստատությունում

Ուսումնասիրության այս փուլն իրականացվել է Աբովյան քաղաքի

«Նանեի ժպիտ» նախադպրոցական ուսումնական հաստատության
սաների հետ։ Օգտագործելով նախադպրոցական ուսումնական
հաստատության զարգացնող առարկայական միջավայրը
կազմակերպվել են խաղեր, որոնք խթան են հանդիսանում երեխաների
ներդաշնակ և բազմակողմանի զարգացման համար։

1. Տեսակավորող խաղեր։ Երեխաները սիրում են իրերը դասավորել

ըստ ձևի, գույնի, չափի և այլն: Կարող են օգտագործվել տարբեր
նյութեր, ինչպիսիք են շինանյութերը, խորանարդները, գնդիկները,
մրգերն ու բանջարեղենը և այլն:
2. Փազլներ հավաքելը երեխաների մոտ զարգացնում է խնդիրները
վերլուծելու և լուծելու կարողությունը: Կախված տարիքից, կարելի է
օգտագործել ինչպես պարզ հանելուկներ մի քանի տարրերով,
այնպես էլ ավելի բարդ փազլներ:
3. Տրամաբանական խաղեր. Տրամաբանական խաղերը օգնում են
երեխաների մոտ զարգացնել վերացական մտածելու, վերլուծելու և
խնդիրները լուծելու կարողությունը:
4. Մաթեմատիկական խաղեր. մաթեմատիկական խաղերը օգնում են
զարգացնել երեխաների հաշվելու, վերլուծելու և մաթեմատիկական
խնդիրներ լուծելու կարողությունը: Օգտագործվել են այնպիսի
խաղեր, ինչպիսիք են մաթեմատիկական ֆլեշ քարտերը,
մաթեմատիկական հանելուկները և այլն:

64
 5. Երաժշտական խաղեր։ Երաժշտական խաղերը նպաստում են
երեխաների՝ լսելու, երգելու և երաժշտական գործիքներ նվագելու
կարողությունների զարգացմանը: Կարող են օգտագործվել
այնպիսի խաղեր, ինչպիսիք են «Երաժշտական աթոռ»,
«Երաժշտական երգի խաղեր» և այլն:
6. Ձևային խաղեր։ Ձևային խաղերն օգնում են երեխաներին սովորել
ճանաչել ձևերն ու գույները: Կազմակերպվել է «Երկրաչափական
ձևերի տեսակավորում», «Ձողիկներ և գնդակներով ձևերի
ստեղծում» և այլն:
7. Թատրոն։ Թատրոնում խաղալն օգնում է երեխաներին զարգացնել
իրենց մտքերն ու զգացմունքները արտահայտելու կարողությունը,
ինչպես նաև սովորել դերեր խաղալ: Կարող են օգտագործվել
այնպիսի խաղեր, ինչպիսիք են «Տիկնիկային շոու», «Դերախաղ» և
այլն։
8. Բլոկային և գլուխկոտրուկ խաղեր։ Բլոկ և գլուխկոտրուկ խաղերը
օգնում են զարգացնել երեխաների տրամաբանական
մտածողությունը, վերլուծության և խնդիրների լուծման
հմտությունները և նուրբ շարժիչ հմտությունները; Նշված դեպքում
օգտագործվում են «Տրամաբանական հանելուկներ»,
«Խորանարդիկներ տառերով» և այլն:
9. Նկարչություն և մոդելավորման խաղեր։ Նկարչությունն ու
մոդելավորումն օգնում են երեխաներին զարգացնել
ստեղծագործական և նուրբ շարժիչ հմտությունները:
Օգտագործվում են այնպիսի խաղեր, ինչպիսիք են «Նկարչություն
ավազի մեջ», «Մոդելավորում պլաստիլինից» և այլն:

Կազմակերպվել է «Խոսքի զարգացման անկյուն»։ «Խոսքի

զարգացման անկյունը» խոսքի զարգացման դասեր կազմակերպելու,
միայնակ կամ փոքր խմբերով խաղալու փոքր տարածք է։ Նրա
սարքավորումները ներառում են դարակաշարեր, լոգոպեդական
դասընթացների սեղան, պահարաններ, խաղային, դիդակտիկ և

65
տեսողական նյութ, որը խթանում է երեխաների խոսքի ակտիվությունը։
«Խոսքի զարգացման անկյունի» նյութերը պետք է համապատասխանեն
աշակերտների տարիքին և անհատական հատկանիշներին, ինչպես նաև
հաշվի առնեն յուրաքանչյուր երեխայի խոսքի խանգարումների բնույթը:
«Անկյան» բոլոր բաղադրիչների առկայությունը և համակարգված
կազմակերպումը կապահովի արդյունավետ աշխատանք այս ոլորտում։

Խոսքի զարգացման անկյան հիմնական տարրը խաղերն ու

դիդակտիկ նյութերն են, որոնք ուղղված են հնչյունաբանական
լսողության, շնչառության, հոդային շարժիչ հմտությունների, ճիշտ
արտասանության, բառակապակցության, մատների նուրբ շարժիչ
հմտությունների, ձայնի վերլուծության և վանկերի և բառերի սինթեզին:
«Անկյունի» բովանդակությունը պետք է համապատասխանի
երեխաների տարիքային առանձնահատկություններին:

Խոսքի զարգացման անկյան մեջ ներառել եմ, «Հարց եզրով» խաղի

ուղեցույցը, որը ներառում է 1 զառ, 2 երկկողմանի գագաթ, 12 մրցանակ,
48 խաղաքարտեր և առաջադրանքներով խաղադաշտ, թույլ է տալիս
կազմակերպել խոսքի զարգացման 13 հիմնական խաղ՝ «Կարմիր, դեղին,
կապույտ», «Համեղ, թարմ և սառը», «Թաքցնել ու փնտրել
խորանարդով», «Տրամաբանական խաչբառ», «Տրամաբանական
պատուհաններ», «Բառեր կարուսելի վրա», «Մեկ բառ, երկու բառ»,
«Կոշիկագործ». , դերձակ», «Զույգեր», «Նկարների ակնարկներ», «Զրույց
այլմոլորակայինի հետ», «Նկարներ-ընկերուհիներ», «Վարպետ
մնջախաղ»։

Մենք կատարեցինք այս խաղը առաձնացնելով երկու խաղ՝ «Բառեր

կարուսելի վրա» և «Մեկ բառ, երկու բառ»: Եկեք մանրամասն կանգնենք
դրանց վրա։ Խաղի համար ձեզ հարկավոր է՝ գունավոր վեցանկյունով
խաղադաշտ, կպչուն պիտակներով խորանարդ, նկարային քարտեր:
Բոլոր քարտերը դրված են դեմքով ներքև՝ սեղանի կենտրոնում:
Առաջնորդը գլորում է խորանարդիկը և ընկած գույնով որոշում, թե
ինչպես փոխել քարտերի բառերը: Այսպիսով, մեկ խաղը մարզում է բառը
66
վանկերի բաժանելու ունակությունը, հոգնակի ձև կազմելու
ունակությունը, առարկաների նշանները անվանելու ունակությունը,
թվանշանը գոյականի հետ համաձայնեցնելու ունակությունը։

Անդրադառնանք «Մի բառ, երկու բառ» խաղին: Խաղը ուղղված է

երեխայի համահունչ խոսքի զարգացմանը: Այս խաղի մասնակիցների
խնդիրն է կազմել նախադասություն, որն օգտագործում է քարտերի վրա
գրված երկու (երեք) բառ: Այս դիդակտիկ խաղը հաջողությամբ լուծում է
երեխաների նախադպրոցական կրթության հետևյալ խնդիրները

 ապահովում է լիարժեք հաղորդակցության համար անհրաժեշտ

բառապաշարի քանակական կուտակում,
 օգնում է հասկանալ բառերի իմաստները և դրանց ճիշտ
օգտագործումը այլ բառերի հետ
 բարելավել մտածողության պատկերացումը և դրա
արտահայտումը բանավոր նկարագրությամբ, հատուկ խոսքի
կառուցվածքների կիրառմամբ
 քանի որ զարգանում են ճանաչողական ունակությունները,
խոսքի զարգացման համար դիդակտիկ խաղերը օգնում են
ընդլայնել բառերի օբյեկտիվ հայեցակարգային
բովանդակությունը:

Այս խաղի առանձնահատկությունն այն է, որ երեխային հրավիրում են

ստեղծել մեկ տեքստ, որում անհրաժեշտ է տրամաբանորեն միացնել
երկու տարբեր առարկաներ կամ հասկացություններ: Նման արտասովոր
առաջադրանքը խնդիր է ստեղծում և խթանում է դրա լուծման
ստեղծագործական մոտեցումը։

Հետևաբար, զարգանում է ստեղծագործական մտածողությունը,

երևակայությունը, հիշողությունը, նախադպրոցական տարիքի երեխայի
բառապաշարը հարստացվում է զվարճալի ձևով, քանի որ նոր բառերը
ակտիվորեն ընդգրկվում են ամենօրյա հաղորդակցության մեջ:

67
 Գործունեության վերլուծության շրջանակներում ճանաչողական
գործունեությունը խթանելու նպատակով անցկացրի «Ճամփորդություն
դեպի ուրախության երկիր» դասը:

Երեխաները հետաքրքրություն են ցուցաբերել առաջիկա

աշխատանքների նկատմամբ։ Ստեղծվեց մոտիվացիոն հիմք,
երեխաներին հետաքրքրեց թեման (պարզելու, թե ինչու են մարդիկ
տարբերվում արտաքինով և արդյոք դա կախված է
կենսապայմաններից)՝ ելնելով երեխաների անձնական փորձից, շփվելու
նրանց ցանկությունից: Երեխաները հետաքրքրված էին սովորելով:
Երեխաները կարողացել են զգալ իրենց հաջողությունը (նրանք իրենք են
հասկացել, որ իրենք են պարզել կենդանիների
հարմարվողականությունը: Դասի ընթացքում երեխաները անկախություն
են ցուցաբերել նյութերի և աշխատանքի ձևերի ընտրության հարցում:
Դասը ցույց է տվել գործունեության անընդհատ փոփոխություն, ինչը
ստիպել է հնարավոր է դարձնել ոչ միայն շարժուն և դինամիկ, այլև թույլ
չի տվել երեխաներին կորցնել հետաքրքրությունը գործունեության
նկատմամբ:

Լավ կազմակերպված զարգացնող առարկայական միջավայրը թույլ է

տալիս յուրաքանչյուր երեխայի գտնել իր սեփականը, հավատալ իր
ուժերին և կարողություններին, սովորել, թե ինչպես շփվել խնամողների և
հասակակիցների հետ, հասկանալ և գնահատել նրանց զգացմունքներն
ու գործողությունները, և սա է զարգացման հիմքում: Երեխաների ազատ
գործունեությունը նախադպրոցական ուսումնական
հաստատություններում օգնում է նրանց ինքնուրույն որոնել, մասնակցել
հետազոտական գործընթացին և մանկավարժից չստանալ նախապես
գրված գիտելիքներ։

Երեխաների մոտ նախաձեռնության զարգացման մակարդակը

որոշելու համար. իրականացվել է մշտադիտարկում, որին մասնակցել է
38 երեխա՝ 14 հոգի՝ 3-ից մինչև 4 տարեկան և 24 երեխա՝ 4-5 տարեկան։

68
Դիտարկման արդյունքներով պարզվել է.

 ստեղծագործական նախաձեռնությունը զարգացած է իրենց

տարիքին բնորոշ երեխաների մեծամասնության մոտ (33 երեխա)՝
87%;
 նախաձեռնությունը, քանի որ նպատակադրումը զարգանում է ըստ
տարիքի երեխաների 77%-ի մոտ (27 երեխա)
 հաղորդակցական նախաձեռնությունը մշակված է իրենց տարիքին
բնորոշ 31 երեխայի մոտ (82%);
 ճանաչողական նախաձեռնությունը զարգանում է ըստ տարիքի
երեխաների 90%-ի մոտ (34 երեխա):

Երեխաների նախաձեռնողականության և անկախության

զարգացման հոգեբանական և մանկավարժական պայմանների
վերլուծության արդյունքների հիման վրա կարելի է եզրակացնել, որ
ընդհանուր առմամբ նախադպրոցական հաստատությունում ստեղծված
են անհրաժեշտ պայմաններ՝ յուրաքանչյուր տարիքային խմբի
տարիքային առանձնահատկություններին համապատասխան։

69
 ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ

Այս ուսումնասիրության մեջ, սահմանված նպատակին և

խնդիրներին համապատասխան, աշխատանք է տարվել
մանկապարտեզի խմբում զարգացնող-առարկայական միջավայր
ստեղծելու համար պետական կրթական ստանդարտի ներդրման
համատեքստում, հաշվի առնելով նախադպրոցականների անհատական
առանձնահատկությունները:

Նախադպրոցական ուսումնական հաստատությունում զարգացնող

առարկայական միջավայրի կազմակերպման հարցով զբաղվել են
այնպիսի հետազոտողներ, ինչպիսիք են Ռ.Բ. Ստերկին, Ն.Ա.Վետլուգինա,
Վ.Ա. Գորյանինա, Վ.Ս. Մուխինա, Գ.Ն. Պանտելեևը, Ն.Ա. Ռևուցկայան և
այլք: Հոգեբանական և մանկավարժական հետազոտությունների
վերլուծությունը հնարավորություն է տվել հաստատել մանկապարտեզի
սաների խմբում զարգացնող առարկայական-տարածական միջավայր
ստեղծելու բնորոշ առանձնահատկությունները:

Զարգացնող առարկայական միջավայրը փոխազդող գործոնների և

պայմանների ամբողջություն է՝ բնական հոգեֆիզիկական զարգացում,
դաստիարակություն և մարզում, սեփական գործունեությունը և շրջակա
միջավայրի բազմազան ազդեցությունները, որոնք մարդը զգում է իր ողջ
կյանքի ընթացքում: Պատշաճ կազմակերպված զարգացնող միջավայրը
հնարավորություն է տալիս լուծել կոնկրետ կրթական առաջադրանքներ՝
ներգրավելով երեխաներին սովորելու և հմտությունների ու
կարողությունների յուրացման գործընթացում, ձևավորելով նրանց
հետաքրքրասիրությունը, ստեղծագործականությունը, հաղորդակցման
հմտությունները:

Զարգացող առարկայական միջավայր ստեղծելիս անհրաժեշտ է ՝

 շրջակա միջավայրում ներառել անհրաժեշտ նյութեր,

սարքավորումներ սպորտի, խաղերի, ժամանցի համար.

70
 ստեղծել պայմաններ զարգացնող առարկայական միջավայրը
փոխելու համար՝ հաշվի առնելով երեխաների
հետաքրքրությունները, կրթական գործունեությունն ու
հնարավորությունները.
 հնարավորություն տալ օգտագործելու առարկայի բաղադրիչները.
 զարգացնող միջավայր ապահովել երեխաների գործունեության
տարբեր տեսակների մեջ.
 երեխաներին հասանելի դարձնել մանկական գործունեության
հիմնական տեսակները.
 զարգացնող առարկայական միջավայրի բոլոր տարրերը ընտրել
սկզբունքներին, անվտանգության կանոններին համապատասխան
 Պահպանել կյանքի անվտանգության սանիտարահիգիենիկ և
համաճարակաբանական չափանիշները;
 կազմակերել միջավայրը այնպես, որ հնարավորություններ
ընձեռվի երեխաների մոտորիկայի զարգացմանը
 հաշվի առնել տարիքային առանձնահատկությունները

ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ

1. Խուդոյան Ս., «Անձի զարգացման ճգնաժամային տարիքները»,

Երևան, «Զանգակ- 97» հրատ․, 2004թ․, 248 էջ

71
2. Абрамова, Г.С. Возрастная психология / Г.С. Абрамов. - М.:
Академия, 2003. – 484 с.
3. Абдулова, Т.П. Насыщенность образовательной среды и ее
психологическая безопасность / Т.П.Авдулова //Справочник старшего
воспитателя.-2014.-No8.-С.45-46
4. Алямовская, В.Г. Предупреждение психоэмоционального
напряжения у детей дошкольного возраста / В.Г. Алямовская, С.Н. Петрова. –
М.: Скрипторий, 2002. – 183 с.
5. Башлай, Е.Ю. Организация предметно-развивающей среды в
группе раннего возраста / Е.Ю. Башлай // Самые маленькие в детском саду:Из
опыта работы московских педагогов / Авт.-сост. В. Сотникова. М.: Линка- Пресс,
2005. – С. 56-72.
6. Бим-Бад, Б.М. Педагогический энциклопедический словарь / Б.М. Бид-Бад. – М.,
2002. – 253 с.
7. Байлук, В.В. Сущность самореализации личности и ее структура , В.В. Байлук //
Педагогическое образование в России. – 2011. – No4. – С. 15.
8. Базаева, Ф.У. Проблема самореализации в истории образования и
педагогике: аксиологический аспект, Ф.У. Базаева // Вестник
ОГУ. – 2011. – No 2. – С. 75–78
9. Блонский, П.П. Педалогия: Учебное пособие для вузов / П.П.
Блонский. – М.: Владос, 1999. – 228 с.
10. Виноградова, Н. А. Интерактивная предметно-развивающая среда
детского сада: учебное пособие / Н.А. Виноградова, Н.В. Микляева.-
М.:Перспектива, 2011.- 189 с.
11. Волосовец, Т.В. Разработка спецификаций развивающей
предметно-пространственной среды дошкольной образовательной
организации в соответствии с ФГОС дошкольного образования
12.09.2017
12. Выготский, Л.С. Педагогическая психология / Л.С. Выготский. –
М.: Академический проект, 2004. – 374 с.
13. Выготский, Л. С. Вопросы детской психологии / Л. С. Выготский.
— М. : Издательство Юрайт, 2017. — 199 с.
14. 1Выготский, Л.С. Психология развития ребенка / Л.С. Выготский –
М.: Изд-во Смысл, Изд-во Эксмо, 2004. – 512 с.
15. Вербенец, А. М, Сомкова, О. Н, Солнцева, О. В, Планирование
образовательного процесса дошкольной организации: современные подходы и
технология. Учебно-методическое пособие / А.М. Вербенец, О.Н. Сомкова, О.В.
Солнцева. - СПб. , 2015.-288с.
16. Гальперин, П.Я. Ведение в психологию: Учебное пособие для
вузо / П.Я.Гальперин, А.И.Подольский. – М.: Книжный дом «Университет»,
1999. – 332 с.
17. Горностай, П.П. Готовность личности саморазвитию как психологическая
проблема / П.П. Горностай // Проблемы самореализации личности: методология и
практика: сб. науч. трудов – М.: ИНИОН, 1990 г. – С. 126–138

72
18. Гогоберидзе А.Г. Проектирование развивающей предметно-
пространственной среды современного детского сада. / А.Г.Гогоберидзе //Журнал
«Справочник руководителя дошкольного учреждения», 2010 - No 4с.64-70
19. Давыдов, В.В., Переверзев, Л.Б. К исследованию предметной
среды для детей / В.В. Давыдов, Л.Б. Переверев // Техническая эстетика. -1976. - No
3-4. - С. 4-6.
20. Детская практическая психология // Под ред. Т.Д.
Марцинковской. – М.: Академия, 2000. – 262 с
21. Детство: Примерная образовательная программа дошкольного
образования / Т.И.Бабаева, А.Г.Гогоберидзе, О.В.Солнцева и др.-
СПб.:ДЕТСТВО-ПРЕСС, 2014.- 352 с.
22. Деркач, А.А. Самость – базовый конструкт становления и развертывания
процесса самореализации как содержания акмеологического развития / А.А.
Деркач, Э.Ф. Сайко // Мир психологии. – 2008. – No 4. – С. 225–238
23. Дубровская, Е.А. Понятия личности и ее самореализация в гуманистической
психологии / Е.А. Дубровская // Диспут плюс. – 2014. - No9–10 (29). – С. 54–59.
24. Епачинцева, Н. Д. Организация развивающей среды в ДОУ:
автореф.дисс.канд.пед.наук/ Н.Д. Епачинцева. - Белгород: БГУ, 2001.- с.35
25. Евдокимова, Е. Проект как мотивация к познанию Евдокимова
Е.// Дошкольное воспитание. - 2003. - No 3. - С. 20-24
26. Емельянова, И.Е. Методологическе основания развития детской
одаренности в аспекте духовно-творческой самореализации / И.Е. Емельянова //
Вестник Челябинского государственного педагогическогоуниверситета. – 2011. –
No 4. – С. 68–70.
27. Зеньковский, В.В. Психология детства / В.В. Зеньковский -
Екатеринбург: Деловая книга, 1995.-265 с.
28. Киреева, Л.Г. Организация предметно-развивающей среды: из
опыта работы / Л. Г. Киреева. – М.: Учитель. – 2009. –143 с.
29. Киселева, Л.С. Проектный метод в деятельности дошкольного
учреждения Л.С. Киселева. – М.: АРКТИ, 2014. – 96с.
30. Кларина, Л.М. Общие требования к проектированию моделей
образовательной среды, способствующей познавательному развитию
дошкольников/Л.М. Кларина.- СПб.,1999.-144с. - Текст:
непосредственный.
31. Козлова, С.А. Дошкольная педагогика / С.А.Козлова, Т.А.
Куликова. - М.: Академия, 2009. – 416 с.
32. Клочкова, Г.М. Творческое саморазвитие студента технического профиля в
процессе конструкторской деятельности/ Г.М. Клочкова //Фундаментальные
исследования. – 2015. – No 2 (часть 1). – С. 87
33. Корнеева, Е.В. Проектная деятельность как средство развития исследовательских
способностей старших дошкольников / Е.В. Корнеева, О.А. Волкова //
Инновационные педагогические технологии: материалы междунар.науч.конф.,
Казань, октябрь 2014. –Казань: Бук, 2014. – С. 92–95

73
34. Кудинов, С.И. Системная модель самореализации личности / С.И. Кудинов,
А.И. Крупнов // Вестник Российского университета дружбы народов. Серия:
Психология и педагогика. – М. : Изд во РУДН. – 2008. –No 1. – С. 28–27
35. Комарова, О.А. Обеспечение вариативности развивающей среды /
О.А.Комарова // Справочник старшего воспитателя - 2014. - No8. - С. 56-58.
36. Комарова, О.А. Наполнение развивающей среды в соответствии с
образовательными областями / О.А.Комарова. // Справочник старшего
воспитателя - 2014. -No8.- С. 76-77.
37. Концепция дошкольного воспитания / авт.-сост. В.В. Давыдов,
В.А. Петровский, Р.Б. Стеркина и др.. М.: Просвещение, 1989. - 336 с.
38. Короткова, Н.А. . Материалы и оборудование для детского сада:
пособие для заведующих и воспитателей / Н.А. Короткова - Москва, ЗАО «Элти-
Кудиц» 2003г. – 175 с․
39. Красношлык, З.П. Психолого-педагогические основы
организации предметно-развивающей среды в дошкольном образовательном
учреждении // Актуальные задачи педагогики: материалы III междунар. науч. конф.
/ З.П. Красношлык — Чита: Издательство Молодой ученый, 2013. - С.
32-34
40. Кудинов, С.И. Системная модель самореализации личности /
С.И. Кудинов, А.И. Крупнов // Вестник Российского университета дружбы
народов. Серия: Психология и педагогика. – М. : Изд-во РУДН. – 2008. –
No 1. – С 28
41. Краткая философская энциклопедия. - М.,Прогресс, 1994. – 574 с.
42. Новоселова, С.Л. Развивающая предметная среда: Метод.,
рекомендации по проектированию вариативных дизайн-проектов
развивающей предметной среды в детском саду и УВК / С.Л. Новоселова -М.:
Центр инноваций в педагогике, 1995. - 64 с.
43. Новоселова, С.Л. Развивающая предметно-игровая среда / С.Л.
Новоселова // Дошкольное воспитание. – 1998. - No4
44. Организация предметно-игрового пространства в детском саду:
Методическое пособие / Под общ.ред. Е.О. Смирновой. – М.: АРКТИ, 2012.-120 с.
–
45. всянникова, С.А. Электронные ресурсы в современном
образовательном процессе [Текст] / С.А. Овсянникова, В.Н. Хаустова,
А.А. Лукъянченко // Актуальные вопросы современной педагогики:
материалы IV междунар.науч.конф., Уфа, ноябрь 2013г.
46. Полякова, М. Н. Особенности организации развивающей среды в
возрастных группах детского сада / М.Н. Полякова //Дошкольная
педагогика.-2001.-No 1.
47. Пенькова Л.А., Музяева Н.А. Предметно-развивающая среда
дошкольного образовательного учреждения. – Тольятти: Изд-во ТГУС, 2006.-
196 с. - Текст: непосредственный
48. Петровский, В.А. и др. Построение развивающей среды в
дошкольном учреждении / В.А. Петровский, Л.М Кларина, Л.А. Смывина,
Л.П. Стрелкова. -М., 1993.- 102 с. Текст: непосредственный

74
49. Предметно-пространственная развивающая среда в детском саду.
Принципы построения, советы, рекомендации / Сост. Н.В. Нищева. –
СПб.:ДЕТСТВО-ПРЕСС, 2006. -128 с.
50. Рыжова, Н.А. Развивающая среда дошкольных учреждений (Из
опыта работы) / Н.А. Рыжова - изд-е 3-е, изм. и доп. - М.: ЛИНКА-ПРЕСС,2007. -
192 с.
51. Хьелл, Л. Теории личности / Л. Хьелл, Д. Зиглер. – СПб.: Питер, 2003. – 608 с
52. Хаустова, А.А. Лукъянченко // Актуальные вопросы современной педагогики:
материалы IV междунар.науч.конф., Уфа, ноябрь 2013г. – Уфа: Лето, 2013. – С. 42

75