Kuşağının

En Parlak
Tarihçisi
Niall
Fiyatı: 9 TL (KKTC 11 TL)

Ferguson
ile Ufuk Turu
Sayı 43 Ekim 2015 Tüm Bildikleriniz Tarih Olacak!

Sultan Vahdettin
SeVr’i Onaylamadı SEVR’İ GÖSTERİP LOZAN’A RAZI ETTİLER
Mehmet Çelik
Şükrü Hanioğlu
Mustafa Budak
Mustafa Armağan

İslamın Kayıp
Medeniyeti

Cİzre
43
DerinTarih @derintarih derintarih DerinTarih derintarih derintarih.com
9 772147 055007
içindekiler

58
Sevr’i Gösterip Lozan’a Razı Ettiler
KAPAK
DOSYASI Sultan Vahdettin SeVr’i Onaylamadı
Mehmet Çelik, Şükrü Hanioğlu, Mustafa Budak, Mustafa Armağan

42 46 94

EKİM DEVRİMİ ANKARA’YI NASIL RESULULLAH(SAV) ONU

TIBB-I NEBEVÎ ‘YOLDAŞ’ YAPTI? “BABASININ ANNESİ” DİYE SEVERDİ
Ahmet Ağırakça
Norman Stone Adnan Demircan

100
GAZNELİ MAHMUD’UN
BAŞARI KILAVUZU
“PENDNÂME”
Muharrem Kesik

110 114 126

GALATA’DAN NAZİ KAMPLARINA GENÇ OSMAN’IN KADERİNİ ÇİZEN SEFER KANADA’DAKİ İŞÇİ TÜRKLER
EN MEŞHUR BANKER AİLESİ HOTİN KENDİ HAPİSHANELERİNİ KENDİLERİ YAPTILAR
Semavi Eyice Abdülkadir Özcan Işıl Acehan

02 Bizden Haberler 14 Bunu da Gördük 30 Ayın Kelimesi Simit 132 Derin Kitap
04 Bizden Size 16 Aktüel 36 1 Kitap 1 Yazar 138 Vitrindekiler
06 Okur Hattı 20 Miras Metinler 50 Niall Ferguson Söyleşi 142 Bulmaca
08 Gündem 22 Ayın Tarihi 106 İsmail Kara 144 Çizgisel Tarih
12 Soru Cevap 26 Eşyanın Kalbi Gömlek 120 Şehir Tarihi
 BİZDEN HABERLER EKİM 2015
Okur Hattı: 0212 467 52 52 okurhatti@derintarih.com

Tüm Bildikleriniz Tarih Olacak!

Sayı 43, Ekim 2015
“Derin Tarih” ISSN 2147-0553
Diyalog Dergi Yayıncılığı A.Ş. Adına İmtiyaz Sahibi
Yeniden MUSTAFA ALBAYRAK

İzleyicisiyle Genel Yayın Yönetmeni

MUSTAFA ARMAĞAN

Buluştu Yazı İşleri Şefi

ÖZLEM KOCUKELİ ÖZBAY

Editörler
HALİL SOLAK, MUNİSE şİMşEK

Editör Yardımcıları

M
RABİA ALBAYRAK, OLCAY CAN KApLAN
ustafa Armağan ve Yavuz Baha- BüşRA SEZgİN, SAMET TINAS

dıroğlu’nun birlikte hazırlayıp Sorumlu Yazı İşleri Müdürü

BURHAN İSTENCİ
sunduğu, cumartesi akşam-
Yayın Kurulu
ları TVNET’te yayınlanan ve MAHMUT AKYüREKLİ, SALİM AYDüZ
dergimizin adaşı “Derin Tarih” programı yeni yayın MUSTAFA BUDAK, M. FATİH CAN
YUSUF ZİYA CÖMERT, şİNASİ güNDüZ
döneminde izleyicisiyle buluştu. 12 Eylül’deki MUSTAFA KAÇAR, MUHARREM KESİK
ABDüLKADİR ÖZCAN
programın konuğu dergimizin yazarlarından MEHMED NİYAZİ ÖZDEMİR, MüFİD YüKSEL
Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Öğretim Danışma Kurulu
Üyesi Prof. Dr. Tufan Gündüz’dü. AHMET AĞIRAKÇA, ALİ BİRİNCİ
AHMET DEMİREL, UĞUR DERMAN C

Araştırmalarını İran tarihi ve Osmanlı-Safevî EKREM BUĞRA EKİNCİ, SEMAVİ EYİCE

MEHMET gENÇ, HüSREV HATEMİ, İSMAİL KARA M
ilişkileri üzerine teksif eden Gündüz ile geçen ayki İzleyicilerin sorularıyla katıldığı “Derin Tarih” her
KEMAL KARpAT, AYKUT KAZANCIgİL
kapak konumuz “Sünni İran Nasıl Şii Yapıldı?” soru- Cumartesi saat 22.00’de TVNET ekranlarında yeni MAHMUD EROL KILIÇ, HEATH W. LOWRY Y

üMİT MERİÇ, EMİNE güRSOY NASKALİ

su etrafında Anadolu’daki Sünni-Şii nüfus hareket- konu ve konuklarıyla dergimizin yanı sıra rehberlik ORHAN OKAY, NORMAN STONE CM

liliğinden isyanlara, Türkmen beyliklerinden Yavuz etmeye devam edecek size. Çeviri MY

Sultan Selim’in Anadolu’da 40 bin Aleviyi katlettiği Velhasıl Derin Tarih’i hem okuyun, hem izleyin Z-ALp ÇEVİRİ (İNgİLİZCE)
OSMANLICA DERgİ (OSMANLICA) CY
iddiasına kadar pek çok konu masaya yatırıldı. diyoruz.
Grafik-Tasarım
CMY
SEDA ERTüRKOĞLU, FERHAT ACAR
K
Sosyal Medya

SON SULTAN ABDÜLHAMİD ÖZEL SAYISI RAFLARDA SUAT ÖZDEMİR

Fotoğraf
MUSTAFA CAMBAZ, SEDAT ÖZKÖMEÇ
Okurlarımızın teveccühüne mazhar olan ilk iki özel sayımızın ardından üçüncü özel
sayımız da Temmuz ayında raflardaki yerini aldı: Son Sultan Abdülhamid. Abdülhamid Han’ın Reklam
Genel Müdür: ABDULLAH HANÖNü
açtığı kurum ve kuruluşlar, dönemin sembolü haline gelen Yıldız Sarayı, emperyalist devletle- Genel Müdür Yrd.: ZİYA KADAM, güLAY BAYRAK
Reklam Müdürü: AYşEgüL DAg
re karşı tatbik edilen İslam birliği politikası, Sultan’ın bilinmeyen tasavvufî kimliği, jurnallerin Rezervasyon Müdürü: ABDULLAH BİLgİÇ
altında yatan gerçekler, dönemin karikatürlerindeki Abdülhamid, Sultan’ı Batı’ya karşı savunan 0212 612 29 30 (1727)
Mail: abdullah.bilgic@reklampiri.com
İngiliz prenses ve daha pek çok çarpıcı başlık konunun uzmanları tarafından Sultan’ı daha iyi
Baskı
anlamak isteyenlere ışık tutuyor. ÖZCAN URAL (Satın Alma ve Baskı Müdürü)
François Georgeon ses getirecek bir Abone - Satış - Dağıtım
BİRLİKTE DAĞITIM A.ş.
tartışmanın fitilini ateşlerken, Kemal Karpat,
Abone ve Okur Hattı
Franco Cardini ve Engin Akarlı gibi isimler 0212 467 52 52
de görüşleriyle sayımıza önemli katkılarda abone@derintarih.com.tr
okurhatti@derintarih.com.tr
bulundular. Bediüzzaman Said Nursi’nin
Basım
Sultan hakkında yazdığı mektubun Osman- Turkuvaz Matbaacılık Yayıncılık A.ş.
lıca aslı ile ilk kez yayınlandığını ekleyelim. Sancaktepe, İstanbul 0212 354 30 00

Abdülhamid Han’ın harem ahalisine yazdığı Kurumsal Dağıtım

Turkuvaz Dağıtım pazarlama A.ş.
tenbihnâmenin aslı ve Latinize edilmiş metni Samandıra, İstanbul 0216 585 91 00
www.turkuvazmatbaacilik.com
de bütün okurlarımıza hediye!
İletişim - Yönetim Yeri
Abdülhamid literatürüne ciddi bir katkı Maltepe Mah. Çayhane Sok. No:1
yapan Sultan Abdülhamid özel sayısı Kasım 34010 Zeytinburnu, İstanbul 0212 467 65 05
www.derintarih.com - iletisim@derintarih.com
ayı ortasına kadar raflarda kalacak. Tükenme- Her hakkı mahfuzdur. Dergideki yazı, fotoğraf ve diğer
görsellerin izin alınmadan veya kaynak gösterilmeden
den edinin. her türlü ortamda çoğaltılması yasaktır.

2 DERİN TARİH / 2015 EKİM

Sevr proje,
Lozan antLaşmadır
B
undan 95 yıl önce İsviçre’nin çinileriyle ünlü
Sevr fabrikasında antlaşmayı imzalayan Rıza
Tevfik atılan imzanın bir iki yıl içinde unutula-
cağını söylüyordu ama yanıldı. Geçen Ağus-
tos’ta Foreign Policy’de çıkan yazıda Sevr’in hâlâ yaşadığı
yazıldı; şaşırmadık, zira Sevr’i o kadar az tanıyorduk ki!
Gerçekten de “Sevr öcüsü” Millî Mücadelecilerce o kadar
abartılarak kamuoyuna pompalanmıştı ki, sahiden de
böyle bir “antlaşma” varmış zannettirildi. Perde arkasın-
dakiler Sevr’in nasıl ölümü gösterip sıtmaya razı etme
siyasetinin silahı olarak kullanıldığını biliyorlardı. İlginçtir
Sevr, Gazi’nin Nutuk’unda tam 9 kere “antlaşma” değil
“proje” diye geçmektedir ki, doğrusu da budur.
Bizi okullarda bir haritayla aldattılar. Yunanlar Anado-
lu’yu işgal etmek istemiş de biz onları ve arkasındaki yedi
düveli yenmiş, Sevr’i de yırtıp atmışız!
Bu kadar eblehçe bir anlatı ancak tuluat tiyatrolarında
geçerli olabilir ama ‘inkılap tarihlerimiz’in tuluatlardan
kalır yanı yoktur. Tek bir kişiyi haklı çıkarmak saplantı-
sıyla bir tarih yazılamayacağını bilmek için âlim olmaya
gerek yok. Ayrıca Sevr, 433 maddelik son derece şümûllü
bir projedir ve Osmanlı’dan sonra Yakın ve Orta Doğu’da
doğan boşluğu yeniden dizayn etmeyi hedefler ki, Türki-
ye’nin kurulması da aynı dizaynın bir parçasıdır.
Bir başka deyişle Sevr, İngiliz Yeni Dünya Düzeni
Projesi’dir ve bu proje içinde Türkiye diye bir devlete de
bu antlaşmayı imzalaması karşılığında yaşama hakkı
lutfedilmektedir.
İşte Lozan müzakereleri, bu Sevr temelinde yürütüle-
cek ve İngiliz Yeni Dünya Düzeni’ne zinhar itiraz etme-
yecek bir Türkiye’nin kurulmasına İsviçre’nin bir başka
şehrinde cevaz verilecektir.
Eğer Mondros’tan Lozan’a uzanan süreci “Atatürk
yoktu, düşmanlar çoktu/Atatürk geldi, düşmanı yendi” saf-
tirikliğiyle ele almaya devam edersek
daha çok havanda su döveriz. Cum-
huriyet efsanelerinden sıkılanlar ise
Sevr sorgulamamıza buyursunlar.
Eminiz ki okudukları karşısında
çok şaşıracaklar.
Yakın tarihi sorgulama yolundan
bizi kimse çeviremez.
Hayırla kalınız.

Mustafa Armağan
Genel Yayın
Yönetmeni

bizden size
 OKUr HATTI
Okur Hattı: 0212 467 52 52
HErKES SUSSA DA SİZ
KONUŞUN!
Öncelikle çok bilgilendirici
bir dergi çıkarıyorsunuz. Eylül
sayınızda Sünni İran’ın nasıl Şii
olduğundan bahsetmişsiniz.
Tarihçilerin hâlâ bu konuda
araştırma yapması çok dikkat
çekici. Ve kapakta yazdığınız
gibi İran sadece İran değildir.
İran’ı anlamak Türkiye’yi,
Osmanlı’yı, Sünni-Şii olaylarını
anlamak için önemli. Pek dile
getirilmeyen konular üzerinde
durmanız biz okuyucuları
gerçekten heyecanlandırıyor. Bir
tarihçi olarak tarihi
bu kadar güzel
anlattığınız için çok
mutlu oluyorum.
Ellerinize ve
emeklerinize sağlık.
Ahsen Gökçe / İstanbul
YENİ ENgDAHL’LAr
İSTİYOrUZ
Ağustos sayınızda William Eng-
dahl’ın petrol yazısını okudum
ve çok beğendim. Bir tarih
öğrencisi olarak farklı milletten
ünlü bir tarihçinin yazısına yer
vermeniz çok hoş olmuş. Tebrik
ediyor ve diğer sayılarda da
ünlü tarihçilerin yazılarına yer
vermenizi istirham ediyorum.
Tunahan İnce / İstanbul
VEFAKÂr DErgİYE
TEŞEKKÜrLEr
Eylül sayınızda, Temmuz
ayında müessif bir kaza sonu-
cu vefat eden İbrahim Halil
Kutluay kardeşimizin yazısını
neşretmişsiniz. Kendisine ve
ailesine karşı bu vefakâr dav-
ranışınızdan ötürü meslektaşı
bir tarih öğretmeni olarak
teşekkür ederim.
Mustafa Ünlü / Karabük
6 DERİN TARİH / 2015 EKİM
okurhatti@derintarih.com
BİZ DE YAZABİLİYOr
MUYUZ?
Derginizi yeni gördüm ve görür
görmez hoşuma gitti. Eylül
sayısını alarak inceledim. Gayet
güzel bir çalışma. Ekibinizi
kutlarım. “Eylül’ün Dün-
yası” bölümüne ya da
herhangi bir bölüme
yazı gönderdiğim
takdirde beğenilirse
yayınlanma ihtimali var
mı?
Selman Demir / Erzurum
DT: İstisnalar hariç dışarıdan ge-
len yazılara maalesef yer ve-
remiyoruz ama Genç
Kalemler köşesine
gelen yazıları değer-
lendiriyor ve uygun
bulduklarımızı
zaman zaman
yayınlıyoruz.
Bu vesileyle
bir kez daha
duyuralım: Genç Ka-
lemler köşemiz yeni yazarlarını
bekliyor!
HEr AY Bİr İSLAM ÂLİMİ
TANITIN
Derginizin içeriği çok güzel.
Belgelerle iddiaları kanıtla-
manız da bu güzelliği iki
katına çıkarıyor.
Dergi mutfağın-
daki herkesin
ellerine sağlık.
Sizden ricam,
bu güzelliklere
bir yenisini
ekleyerek her ay
İslam dünyasının
kendisine çok şey
borçlu olduğu alim-
lerden birine yer vermeniz. Biz
tarihseverlerin her ay bir İslam
âlimini tanıma isteği eminim ki
karşılıksız kalmayacak.
Muhammet Çetiner / İstanbul
ABONELErE MOBİL
İMKÂNI SAĞLANSIN
Günümüzde mobil imkânlar
kâğıt ortamlardan daha çok
kullanılıyor ve daha
kolay ulaşılabiliyor.
Dergiye sahip
olmamıza rağmen
bu imkândan fayda-
lanamıyoruz. Abone
olan okurlarınızı (bir
kod veya şifreyle) bu
uygulamaları kullanabilir
hale getirmeniz güzel olurdu.
Burak Fatih Demirtaş
İNDEKS KİTAPÇIĞI
HAZIrLAYIN
Bir tarih öğretmeni olarak
çalışmalarınızdan dolayı tebrik
ediyorum. Âcizane bir iki önerim
olacak: Dergiler 40 sayıyı aştığı
için hangi konuyu hangi sayıda
bulabileceğimizi bilemiyoruz.
Bunun için içindekiler bölümleri-
ni ayrı bir kitapçıkta yayınlamanız
faydalı olur. Ayrıca özellikle genç-
ler tarafından kullanılmayan eski
Türkçe kelimelerle ilgili her sayıda
60 kadar örnek cümle verseniz
harika olur. İlki benden olsun: ‘’O
şarkı kulaklarında ihtizaz ediyor-
du” (titriyordu). Avrupa’nın etnik
ve mezhep yapısı, dünyayı
yöneten gizli örgütler
hakkında da yazılar
görebilir miyiz?
Altun Kadem /
Erzurum
SAYENİZDE UYANDIK
Size iki sebepten ötürü te-
şekkürü borç bilirim. Önce-
likle insanımızın uyanmasına
yardımcı oldunuz. İkincisi de
bilgi birikimimize büyük katkı
sağladınız. Allah razı olsun.
Enes Fatih Şöhretli / Yozgat
twitter.com/derintarih
@eyupturedi / eyüp türedi
Abdülhamid Han’ı anlamak dünü,
bugünü ve yarını anlamaktır.
Arşivlik muhteşem bir sayı
@_giritli / Giritli
En güzeli de okunan @derintarih
dergisinin bulmacalarını yaza
saklayıp bilgileri tazelemek.
@selmanbuyukK / Selman BüyükK
3-5 gündür Şia meselesine fena
kafam takıldı. Ama bu ayki sayı
derdime derman olacak.
@mesut_bostan / mesut bostan
İsmail Kara @derintarih’te bu ay İran
devriminin Türkiye’den ne kadar ve
nasıl göründüğünü yazmış.
@ozanmustafa / mustafa ozan
Serdar-ı Hakan Abdülhamid Han.
Müthiş bir özel sayı çıkarmış.
@Ma_denizhan / Denizhan Ali
Soykırım planlayan ekmek
dagıtır mı? Ellerinize saglık.
@cosank / Coşan Kılınçarslan
@derintarih Uşak/Banaz’a 1 tane
Derin Tarih gelmiş. Onu da ben
aldım. Bulamayacak kişi için de
hüzünlendim.
@edebya / Mustafa Uysal
@derintarih Bu sayıyı, İran cehaletim
yüzünden bir solukta okudum.
Tavsiye etmem işinizi engeller
bitirirken :)
Ayın tweeti olmak için orijinal
tweetlerinizi bekliyoruz.
HATASIZ KUL OLMAZ
• 41. sayıda hediye ettiğimiz
II. Abdülhamid’in Osmanlı’ya
Hizmetleri adlı kitabın 69. say-
fasında verilen tarihin doğrusu
23 Aralık 1893 olacaktır. Düzeltir,
özür dileriz.
• Son Sultan Abdülhamid özel
sayımızda hediye ettiğimiz mek-
tup metni ilk kez Cengiz Göncü
tarafından “Sultan II. Abdülha-
mid’den Harem-i Hümâyûn’a
Tenbihler” adlı makalede (Milli
Saraylar, 2010) yayınlanmıştır.
 Gündem
İSTANBUL’DA SELÇUKLU RÜZGÂRI
SAMET TINAS
samet.tınas@derintarih.com
T
ürk ve İslam Eserleri
Müzesi’ndeki Selçuklu-
lar Sergisi’ni duymuş
olmalısınız. Bin yıllık
bu görkemli mirasa ait kıymetli
parçaları görmediyseniz çok şey
kaçırdınız demektir.
Selçukluların 3 asırlık renkli
tarihine bir el uzanışı kadar ya-
kın olmak ilginç bir tecrübeydi.
Konya Selçuklu Belediyesi’nin
organizasyonu ve Kültür Bakan-
lığı’nın katkılarıyla düzenlenen
sergi hanedan-iktidar alametleri,
mimari-kentler ve yapılar, sembo-
lizm-mimari, sembolizm-düğüm-
ler ve desenler, inanç-tasavvuf,
ticaret-kervansaraylar ve yollar,
saray-av ve savaş gibi kısımlardan
oluşuyor.
Müzenin giriş katında Selçuk-
luların siyasî tarihi, idarî yapısı ve
sultanların alametleri yer alıyor.
Üst katta savaş, sosyal hayat, eğ-
lence ve saray kültürünü anlatan
animasyon gösterisi izlenebilir.
Girişte Selçukluların Siriderya (Sey-
hun)’dan çıkışları ve Anadolu’ya gi-
rişlerini anlatan kısa bir tarihçeyle
buluşuyoruz ki insanı bir mıknatıs
gibi içine çekiyor.
Gündelik hayata dair eşya ve
semboller sergiye damga vurmuş:
12. ve 13. yüzyıllara ait yıldız çinile-
ri, kâse, kandil, küp ve testiler bun-
lardan bazıları. Hayatın hemen her
alanında kendini gösteren Selçuklu
sanatında sonsuzluğu temsil eden
geometrik ve bitkisel bezemeler İs-
lam sanatının zarif örnekleri olarak
mutlaka görülmeli.
Duvara yansıtılan ekranda Isfa-
8 DERİN TARİH / 2015 EKİM
han Cuma Camii, Karatay Medre-
sesi, Alaaddin Camii gibi müstes-
na eserler animasyonlar eşliğinde
renklenip ışıklanarak sırlarını ziya-
retçisinin irfanına açıyor.
Anadolu topraklarını Ortaçağ’ın
en önemli merkezi haline getiren
kervansaray ve yollar haritalarla
teşhir ediliyor. Kaynaklardan ilham
alınarak yapılan çadır, ev hayatı,
sultan, asker, kadın, aktar ve hiz-
metkâr tasvirleri Selçuklularla bağ
kurmak üzere hazırlanmış. Diğer
taraftan Tuğrul Bey ve Alparslan’ın
sikkelerinden büyülenmemek ne
mümkün!
13. yüzyıl Akşehir’ine ait işle-
meli sanduka ve tabut gibi ahşap
oyma eserler, atalarımızın sanat ve
estetik seviyesinin bizden fersah
fersah ötede olduğunu ispat eder-
cesine yükseliyor.
Osmanlılarla zirveye çıkacak
olan halı sanatının 13. yüzyıl Kon-
ya’sına ait numûneleri de, vaktiyle
kendilerine uzanan ellerle aramız-
da görünmez ama hakikati su gö-
türmez derin bir rabıta tesis ediyor.
Selçuklu ve Anadolu deyince
ilk akla gelen tasavvuf kurumları
ile medreseler de unutulmamış
tabii ki. 17. yüzyıla ait Mesnevi ve
Füsusü’l-Hikem yazmaları bölümün
gözdeleri. 1288 yılına ait Caca Bey
vakfiyesi olan Selçuknâme’nin kop-
yasını vitrinden çekip almamak
için kendinizi zor tutuyorsunuz.
17 Kasım’a kadar açık kalacak
olan sergiyi mutlaka gezin. Defter
ve kaleminiz de yanınızda bulun-
sun. Zira bu fırsat bir daha ayağı-
nıza gelir mi bilinmez.
 siz sorun tarihçiler cevaplandırsın!
Tarihle ilgili merak ettiğiniz soruları e-maille okurhatti@derintarih.com hesabına veya postayla Maltepe Mah. Çayhane Sok.
No: 1 Zeytinburnu - İstanbul adresine gönderebilirsiniz.

Prof. Dr. Adnan Demircan

‘at sisteMi’ selçuKlu
sultanlarını
niçin Kuruldu? KiM KoruYordu?
Hz. Ömer (ra) döneminde cizye miktarının artması ve fethedilen bölgelerden ha-
raç vergisi alınması sebebiyle devletin gelirleri epeyce arttı. Hz. Ömer elde edilen Selçuklularda Osmanlılardaki gibi
gelirleri, Müslümanlara dağıtmak amacıyla Atâ divanını oluşturdu. Atâ veya atıyye kapıkulu askeri var mıydı?
yılda bir defa ödeniyordu. Divanın düzenlenmesinde iki önemli kriter belirlendi. Şule Kılıç / İstanbul
Birincisi, atıyye alacakların isimleri Hz. Peygamber’in (sav) mensup olduğu
Haşimoğullarından başlanarak kabilelerine göre yazıldı. Bütün Selçuklularda sultanın yanında,
Kuzey kabileleri (Adnanîler) yazıldıktan sonra Güney Arapları yani merkezde bulunan askerlere
Atâ sistemi nedir? (Kahtanîler) ise Sad b. Muâz’ın mensup olduğu Evs kabilesinin “Hassa ordusu” denilirdi ki, bunlar
Abdüleşhel boyundan başlanarak yazıldı. İkinci kriter ise Osmanlı’daki Kapıkulu askerine
Atâ kimlere atıyyenin miktarıyla ilgiliydi. Hz. Ömer, İslama yaptıkları
veriliyordu? benzer bir görev icra ediyordu. Sel-
hizmetleri dikkate alarak maaşları belirledi, herkese eşit çuklu ordusunun temelini başkent ve
Elif Çakır dağıtmadı. Hz. Peygamber’in amcası Hz. Abbas ile Hz. sarayda bulunan bu hassa kuvvetleri
Kayseri Peygamber’in hanımlarına en yüksek miktarı ödedi. Onlardan ile topraklı süvariler (İktâ‘ askeri/timarlı
sonra Bedir’e katılanlar geliyordu. Diğerleri ise katıldıkları sefer- sipahi) oluşturmaktaydı. Selçuklu’daki
lere ve hizmetlerine göre tasnif edildi. Kapıkulu askeri hükümdarın şahsına
mahsustu. Çeşitli milletlerden ya
esir edilmek veya köle olarak satın
Kavalalı osManlı’Yı alınmak suretiyle oluşturulurdu.
Prof. Dr. Süleyman Kızıltoprak Bunlar küçük yaşlarda saraya alınır ve
nasıl YeneBildi? eğitilirlerdi. Bunların içinde atlı olanlar
da vardı. Kapıkulu askerlerinden bir
Mehmed Ali Paşa sıradan bir valiyken teknikler sebebiyle verim grup “Halka-i Hâs” denilen birliği mey-
Osmanlı İmparatorluğu’nu yenmeyi arttı. Yapılan fetihler yoluyla dana getirirdi ki, bunların en önemli
nasıl başardı? Sema Gürbüz / Ankara genişleyen sınırlar sayesinde nüfus hızla görevi sultanın emniyetini sağlamaktı.
çoğaldı. Bundan istifade eden Mehmed Bir diğer sınıf da “Mülâziman-ı yatak”
1805’te Mısır valisi olan Kavalalı Meh- Ali Paşa 1830’ların başında modernleş- idi. Bunlar sefer sırasında hükümdarın
med Ali Paşa öncelikle Mısır’ın coğrafi tirdiği ordusunu 100 bin kişilik bir güç çadırını beklerlerdi (Osmanlılardaki
ve idari bütünlüğünü sağladı. Yerel güç haline getirdi. Yeniçeri solaklarına benzetilebilir).
sahibi Memlûk beylerini ya öldürttü ya Mehmed Ali Paşa’nın yaptığı reformlar Kapıkulu askerlerinin tamamı yılda
da tarafına çekti. Böylece geleneksel güç sonucunda askerî, idari ve ekonomik dört defa maaş alırdı.
odaklarını ortadan kaldırdı. Öte yandan açıdan elde ettiği başarılar, Osmanlı
ulema ve eşraf ile iyi ilişkiler kurdu. O Padişahı II. Mahmud tarafından kaygıyla
dönemde Bağdat ve Şam valilerinin izleniyordu. Valinin merkezî otoriteyi Doç. Dr. Muharrem Kesik
üstesinden gelemediği Vehhabi isyanını hiçe sayan hareketlerine tepkili olan II.
bastırarak gücünü ispatladı. Bu başa- Mahmud ona ders vermek için fırsat
rısının karşılığında valiliğinin sınırlarını kolluyordu. Ancak Mısır valisi ondan
genişletti. Mısır’daki eski sisteme yönelik önce davranarak oğlunu Osmanlı
operasyonlarına devam etti. Memlûk üzerine gönderdi. Kuvvetleri iki Osmanlı
beylerinin yönetimindeki askerî yapıyı ordusunu da yenmeyi başardı. Kısaca
değiştirerek modern bir ordu kurdu. Mehmed Ali Paşa yaptığı idarî,
Güçlü bir idare kuran Paşa çev- tarımsal, ekonomik ve askerî
resine meydan okuyarak reformlar sonucunda Mı-
1815’ten itibaren Suriye sır’ı Osmanlı’ya meydan
ve Afrika’nın güneyine okuyabilecek güçlü
doğru yayılma faaliyet- bir devlet konumuna
lerine hız verdi. Tarım- getirmiştir.
da kullanılan modern

12 DERİN TARİH / 2015 EKİM

 “
GÖRÜNEN
PROJE,
KILAVUZ
İSTEMEZ.

”
İstanbul’da yıllardır beklenen gayrimenkul fırsatı, Başakşehir’de ortaya çıktı.
Avrupa yakasının en fazla yatırım yapılan bölgelerinden Başakşehir, hem değerini
her geçen gün artırıyor hem de ideal şehir hayatının nasıl olması gerektiğinin örneğini veriyor.
Başakşehir’de bölgenin değer ve standartlarını daha da yukarı taşıyan Nidapark Başakşehir,
tüm dikkati üstünde topluyor, sunduğu ayrıcalıklarla herkesin beğenisini kazanıyor.

Yaşamak için, yatırım için doğru projeye ne denir?

Nidapark Başakşehir.
 Bunu da gördük

•
Mescid-i Aksa
İşgal Altında İken
D Ü S’Ü
I KU
OSM ANL

Gülemem!
Fotoğraflarla Dünden Bugüne Kudüs, IRCICA, İstanbul, 2015.
 •
Gün geçmiyor ki Kudüs’ten yürek dağlayan
haberler gelmesin. İşgalci İsrail’in yine Mescid-i Aksa’ya
-kim bilir kaçıncı defadır- saldırısı, mukaddes mabedin için-
de cemaate ateş açması ve yıllar önce yakılmasına benzer bir şe-
kilde tahrip etmesi, eşi menendi olmayan bir uygulamayla mabede
girişlere ‘yaş sınırlaması’ getirmesi gibi haberler artık vaka-i adiyeden
sayılmaya başlandı. Buna mukabil altın yürekli Filistinli kardeşlerimiz ÜS
KUD
bütün müslümanlara ve dünyaya inat, çıplak elle bu zulme dur demeye MAH ZUN

çalışırken karşılarındaki korkunç teknolojik gücü imanlarıyla durdurabi-

leceklerine inanmaktan bir an olsun fütur getirmeyerek hepimize okkalı
bir ders veriyorlar. Direniyorlar çoluk çocuk demeden. Peygamber Efen-
dimiz’in (sav) mucizelerinden birine tanık olan bu pek kutsal yapının
kurşundan ağır sorumluluğunu yükleniyorlar nahif omuzlarına.
Buna Osmanlı’nın bıraktığı sorumluluk demek de mümkün.
Osmanlı’nın, yani bizim...
Biz nerede miyiz? Onu da tarih yazacak bir gün.
İyi mi yazacak, kötü mü?
Asıl mesele bu.

2015 EKİM / DERİN TARİH 15

 Aktüel
ozlem.ozbay@derintarih.com
özlem kocukelİ özBAY

SELÇUKLU CAMİİNDE
TEK PARTİ SKANDALI
Eskişehir’de Selçuklu dönemi
eseri 748 yıllık Alaaddin Camii’nin
restorasyonu sırasında sıvaların
sökülmesiyle ortaya çıkan yazılar,
Tek Parti zulmünü bir kez daha
gündeme getirdi. saraybosna’daki 13 YILDA 4 bİN ECDAD OSMANLICA NUTUK YOLDA
Camideki Allah (cc) lafzı ile
127yıllık müze YADİgÂrI YENİLENDİ Nutuk 88 yıl sonra orijinal alfabesiyle,
Peygamber Efendimiz (sav) ve
Dört Halifenin isimleri Arap yeniden açıldı Selçuklu ve Osmanlı eseri yüz- yani Osmanlıca yayınlanacakmış. Türk
Tarih Kurumu 1927’de Osmanlı elifbasıy-
harfleriyle değil, Latin harfleriyle lerce han, hamam, cami, mescit,
saraybosna’da, avusturya- çeşme, köprü ve kemer son 13 la basılan Nutuk’un Latin harflerine akta-
yazılmış. Yetmemiş, Hz. Muham- macaristan imparatorluğu yılda gerçekleştirilen restorasyon rımında bazı kelimelerin hatalı yazıldığı
med ismi de adeta kasıtlı olarak döneminde kurulan ve savaş
çalışmalarıyla yeniden hayat bul- iddiaları üzerine harekete geçmiş. TTK
“Muhamet” şeklinde yazılmış. Yeni zamanında dahi açık kaldıktan
du. Başta Türkiye olmak üzere Bal- Başkanı Refik Turan, Nutuk’un 1927’den
Şafak’ın haberine göre camiye sonra ödenek yokluğundan
2012 yılında kapatılan Ulusal kanlar ve Ortadoğu’daki kültürel sonra bir daha Osmanlıca olarak yayım-
çocukluğundan beri geldiğini an-
müze (zemaljski muzej) varlıklar, Vakıflar Genel Müdürlü- lanmadığını, Harf İnkılabı’ndan sonra
latan 82 yaşındaki Hüseyin Küçük- bütün basımların Latin alfabesiyle yapıl-
yeniden açıldı. bosna Hersek ğü’nün çalışmalarıyla ihya ediliyor.
çiftçi 1940’lardan sonra caminin başbakanı denis zvizdiç’in dığını söylemiş. Kimse kusura bakmasın
Vakıflar Genel Müdürü Adnan
restore edildiğini, bunun ezanın yanı sıra bakanlar, diplomatlar Ertem yaptığı açıklamada, hem ama anlayamadık: www.tbmm.gov.tr da-
Türkçe okutulduğu dönemlere ve çok sayıda vatandaşın sayısal, hem de proje bazlı önemli hil pek çok internet sitesinde pdf olarak
denk geldiğini ve bu yazıların o katıldığı törende müzenin rahatça bulunabilecek olan 1927 tarihli
işlere imza attıklarını ifade etti:
zamanlar yazıldığını aktardı. giriş kapısındaki “kapalı”
“Türkiye’de 2002-2015 arasında 4 Nutuk’u onca para harcayarak yeniden
Durumun 1940’lara kadar ibaresinin bulunduğu tahtalar
öğrenciler tarafından indirildi. bin civarında kültürel varlığımızın “özel” olarak basmanın mantığı nedir?
her camide aynı olduğunu ifade restorasyonunu gerçekleştirdik. Kim okuyacak ve okuyan ne anlayacak-
1888 yılında hizmete giren
eden Küçükçiftçi, “O dönemlerde ve 1992-95 arasındaki bosna Her yıl 250 şantiyeyi ayakta tutu- tır? Araştırmacılar için basılıyorsa kü-
Kur’an öğrenmek yasaktı. Biz bi- savaşı’nda dahi kapanmayan yoruz. Bu, çok önemli bir rakam. tüphanelerde mezbul miktarda mevcut.
raz kaçak maçak, köşelerde orada müzenin yeniden açılması Daha da artırmaya gücümüz yeter Halk için basılıyorsa Latin harfli baskısı
burada öğrendik. Ancak bizden için birçok protesto gösterisi ancak ‘Hem kontrollü, hem de okunuyor mu ki Osmanlıcası okunsun?
3-5 yaş büyük olanlar hiç öğrene- düzenlenmiş, çok sayıda daha kaliteli restorasyon olsun’ Paranızı harcayacak yer bulamıyorsanız
diplomat, din adamı ve sivil
medi, çünkü çok sıkı yasaktı. Kim diye sayıyı 250 ile sınırladık”. Ecdad o başka!
toplum kuruluşu yetkilisi
nerede Kur’an okuyorsa orayı ba- kampanyalara destek vermişti. yadigârı emanetler bir dönem
sıyor, cezalandırıyorlardı” ifadele- nice osmanlı mirasının tahrip öylesine hor görülmüştü ki, bugün
rini kullandı. Küçükçiftçi Tek Parti edildiği ülkemizde de böyle Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün işi
döneminde babasıyla birlikte bu bir birlik ruhunun yeşermesini zor. Böylesi mukaddes bir mirası
camiye geldiğinde önce imamın temenni ediyoruz. ihya yolunda ha gayret diyoruz!
‘Çocukları çıkarın, çıkarmazsanız
kendi imamınızı bulun’ uyarısıyla
karşılaşmış. Babası engel olunca
VAN KALESİ DE UNESCO YOLUNDA Merdivenler ile ana kayaya oyulmuş sur yatakları ve
da jandarma onbaşısı zorla çıkar- Van Kalesi ve eski Van şehrinin UNESCO Dünya surlar bulunuyor.
mış küçük çocuğu. Mirası Geçici Listesi’ne alınması için başvuruldu. Van Gölü’ndeki Akdamar Kilisesi geçtiğimiz Nisan
Biz bu kadarını aktaralım, Tek Urartu Krallığı tarafından yaptırılan ve başkent ayında geçici listeye alınmıştı. Van Kalesi’nin UNESCO
Parti zulmünün nereye kadar Tuşba’yı kuş bakışı gören 3 bin yaşındaki Van Kalesi, yolu açık olsun diyoruz.
gidebileceğini varın siz tahmin Kral I. Sarduri tarafından MÖ 840-825 tarihlerinde
edin. yaptırılmış. Kalede Urartulardan kalma Madır
(Sardur) Burcu, Analı-Kız açık hava tapınağı, 1. Argişti,
Kurucular, Menua ve II. Sarduri’nin kaya mezarları, Bin
16 DERİN TARİH / 2015 EKİM
 aktüel
‘PANOrAMA 1326 bUrSA’NIN
TEMELİ ATILDI
Bursa Osmangazi Belediyesi
tarafından yaptırılacak olan dün-
yanın en büyük ikinci panoramik
müzesi “Panorama 1326 Bursa”nın
temeli geçtiğimiz ay atıldı.
Bursa’nın fethini anlatan her ay-
rıntı titizlikle incelenerek yapımına
başlanan müzede fetihte önemli
bir rol oynayan Balabancık ve Akti-
mur Hisarları, günlük hayatı temsil
eden figürlerle fethi gerçekleştiren
Orhan Bey’in fetih anındaki duru-
mu da tasvir edilecekmiş.
Müzenin 3 boyutlu tasarımlar
ve balmumu heykellerle de bir ilki
oluşturacağını ekleyelim.
Beylikten Cihan Devleti’ne uza-
HELEN’DEN OSMANLI’YA
5 KATMANDA 5 MEDENİYET
Kırşehir’deki Kalehöyük
bölgesinde 3 yıldır süren kazılar
sonucunda Osmanlı, Selçuklu,
Roma, Bizans ve Helenistik döne-
me ait tarihî kalıntılara ulaşıldı. 5
ayrı tabakada 5 medeniyete ait
izleri ortaya çıkaran kazı ekibi, MÖ
5. yüzyıla tarihlenen demir çağına
kadar indi.
Kazıların bilimsel danışmanlığı-
nı yapan Ahi Evran Üniversitesi Ar-
keoloji Bölümü Başkanı Yrd. Doç.
Dr. Işık Adak Adıbelli 11 metreye
kadar indiklerini, mimari yapıların
yanı sıra dolgu tabakalarına da
rastladıklarını belirtti.
Roma dönemine ait buluntu-
lar daha çok çöp çukurları imiş.
Bunun sebebi, Selçuklu dönemi
yapılarının Roma dönemine ait
tabakayı tahrip etmeleriymiş.
Selçuklu döneminde bölgede
18 DERİN TARİH / 2015 EKİM
nan süreci resmeden 16 tabloda
Bursa’da kabri bulunan padişahla-
rın dönemlerine ait eser ve bilgiler
de yansıtılacakmış.
Zengin sergi alanı yanında bizi
çevre dostu bir müze bekliyor,
söyleyelim. ABD’deki Çevre
Dostu Binalar Konseyi tarafından
geliştirilmiş kriterler çerçevesinde
tabiata saygılı bir bina olarak ta-
sarlanmış ve sivil mimari örneği bir
yapı olarak tescillenecekmiş.
Yayın yönetmenimiz Mustafa
Armağan’ın deyişiyle “Osmanlı’yı
kuran şehir Bursa”ya yakışan bir
müze olacağına şüphemiz yok;
açılışını sabırsızlıkla bekliyoruz.
büyük bir yapı olduğunu düşün-
düklerini belirten Adıbelli şunları
söyledi:
“Bu yapı inşa edilirken Roma
dönemine ait tabakayı tahrip
etmiş. Ancak Helenistik dönem
tabakasına yaklaşık 2,5 metreden
itibaren rastlıyoruz. Temeller
buralara kadar inmediği için nis-
peten korunmuş. Kerpiç duvarlar,
moloz taşlarla örülmüş duvarlar
ortaya çıkıyor. Osmanlı dönemi-
ne ait seramik parçaları, sikkeler
görüyoruz”.
MÖ 2. veya 3. yüzyıla ait bulun-
tulara bakılırsa Roma İmparator-
luğu döneminde burası canlı bir
ticaret merkeziymiş.
Tabii ki 5 ayrı katmanın konuş-
tuğu 5 ayrı dili çözmek pek kolay
olmasa gerek. Kazı ekibine ha gay-
ret diyoruz. Kazmanıza bereket!
festival
beyoğlu sahaf festivali
bu yıl 9. düzenlenecek olan
beyoğlu sahaf festivali 11
ekim’e kadar tepebaşı’nda
ziyaret edilebilir.
kapılarını 17 eylül’de açan
festivalde asırlık kitaplar,
tarihe tanıklık eden dergiler,
eski metinler ve fotoğraflar,
film, tiyatro afişleri, nadide
levhalar, mektuplar,
kartpostallar ve özel
koleksiyonlar uygun fiyatlarla
sizleri bekliyor.
Yer: tepebaşı, trt binası yanı
beyoğlu - istanbul
Tarih: 11 ekim’e kadar.
konferans
“doğu akdeniz’de osmanlı
Geçmişini Hatırlamak” başlıklı
ücretsiz konuşmalar dizisi
26 ekim-24 mayıs arasında
gerçekleştirilecek. bu ayki
program şöyle:
Konuşmacı: sinan kuneralp
Konu: tanzimat ve tanzimat
sonrası dönemlerde rum
asıllı osmanlı diplomatlarının
Günce, anı ve yazışmaları
Konuşmacı: maria-Christina
Chatziioannou
Konu: osmanlı
imparatorluğu’na tanıklıklar;
19. yüzyılda yunan ticaret
ağları Örneği
Yer: yunanistan istanbul
başkonsolosluğu
Tarih: 26 ekim 2015
Saat: 19:00
TÜrKLÜK MErKEZİNE
ANLAMLI MÜZE
Moğolistan’ın başkenti Ulanba-
tor yakınlarında, Bilge Tonyukuk
Külliyesi’nin bulunduğu alanda ikinci
Türk müzesinin açılması planlanı-
yor. Moğolistan’daki Türk anıtları
projesinin yeniden canlanması için
TİKA ve Moğolistan Eğitim Kültür ve
Bilim Bakanlığı arasında imzalanan
iyi niyet anlaşması kapsamında Bilge
Tonyukuk Külliyesi bölgesindeki kazı
çalışmalarının bütün hızıyla devam
ettiğini söyleyelim. Müzede kazılar-
da bulunan eserler sergilenecekmiş.
Göktürk tarihi uzmanlarından
Türk kazı heyeti başkanı Prof. Dr.
Ahmet Taşağıl âbidenin gelecek
nesillere ders niteliğinde öğütler
verdiğini söyledi. Göktürklerin ünlü
veziri Tonyukuk’un Türk tarihinin
bilgeliğiyle tanınmış önemli kişilerin- C
den biri olduğunu belirten Taşağıl
M
şunları ekledi:
“Özellikle İslam öncesi, kayıtların Y
son derece az olduğu bir dönemde CM
Çin kaynaklarının onun hakkında
MY
verdiği bilgiler son derece ilginçtir.
Türk kültür tarihinin önemli abideleri CY
olan Orhun kitabeleri bunları söyler CMY
bize. Tonyukuk’un başarılarını anlatır.
Orta Asya coğrafyası, Kuzey Çin ve K
Avrasya coğrafyasına genel olarak
baktığımızda eski Türklerden kalma
ve İslam öncesi döneme ait çok sa-
yıda âbide alanları gördük. Bu anıtın
önemi, ilk olmasıdır”.
Tonyukuk’tan 14 asır sonrasına
neler kalmış acaba?
TİKA Başkan Yardımcısı Ali Mas-
kan projenin uzun soluklu olduğunu
ve tamamlanmasının belki de 10 yılı
bulacağını söylese de biz şimdiden
sabırsızlanmaya başladık.
İtinalı bir iş çıkartılacağına inanı-
yoruz.
 Miras
Metinler
Sâmiha Ayverdi’nin, “Bir devrin, gerçek ve yaşanmış
hayat tablosu” olarak takdim ettiği İbrâhim Efendi Konağı
adlı kitabından iktibas ettiğimiz aşağıdaki bölüm Sultan
II. Abdülhamid muhaliflerinin psikoloji ve zihniyetini
daha iyi anlamamıza yardımcı olacak nitelikte. Bir devri
içeriden idrak etmek için 20. asrın önemli yazarlarından
Samiha Ayverdi’nin samimi sesine kulak verelim.

“Bizdik Utanmadan İftira Atan” *

İ
kinci Sultan Abdülhamid, hemen
her teşebbüsünü baltalayan ya da
çürüğe çıkaran gizli düşmanları-
na rağmen, bir memleketin kal-
kınmasında insan gücünü değerlendir-
menin ve cehâletle güreşmenin hemen
tek selâmet çâresi olduğuna inanmış
büyük devlet adamıydı. İbrâhim Efendi
bunu belki herkesten iyi biliyor fakat
kendisinin de nîmetlendiği o mevcut
fakat sun’î refâhı zedeleyecek bir hare-
kete iştirakten duyduğu ürküntü, onu
pâdişâhın kültür ve iktisat politikasına » Samiha Ayverdi
fiilen yanaşmaktan uzak tutuyordu. (1905-1993)
Gene biliyordu ki İmparatorluk, dün-
yâya parmak ısırtan haşmetli devirleri-
ne, askerlik, siyâset, idâre ve cemiyet sahâlarına lâzım
olan ehliyetli zümreleri, bilgi ve ihtisas zümreleri ye-
tiştiren bir kapalı sınıf disiplini içinde hazırlayıp, her arkalarından itilerek, tutmuş evvelâ Sultan Abdülme-
birini yerli yerine oturtmak sûretiyle erişmişti. Şimdi
ise, değişen dünyâya karşı değişmeyen usûllere demir
atıp kalmış bir mantalite [anlayış], irfan [kültür], siyâ- manlı İmparatorluğu kadar Avrupa siyâsî çevrelerini
set ve cemiyet hâyatımıza pençesini geçirmiş bulunu-
yordu. Bir vakitler kıl kadar aksaklık göstermeyen o
nizamlı âhenkli devlet, şimdi ilimden de, ihlâstan da,
teşebbüs ve gayretten de mahrum kütlelerin elinde
idi. Bu uykulu ve korkulu gidişin tek çâresi, cehâletle
güreşmek ve onu yenmekti. Lâkin Avrupa, Osmanlı
İmparatorluğu’nun ölüm fermânını yazmıştı. Onun
için de pâdişâhın her iyi işine kötü diyen, her isâbet-
li hareketini yanlışlıkla damgalayan ve her adımını
köstekleyen bir yaygaracı sınıf hazırlanıp piyasaya sü-
rülmüştü. Altın keseleriyle gaflet birleşince, elbette ki
bu kampanyayı yürütecek zümreler de eksik olmazdı,
nitekim olmuyordu da.
***
Garp, millî hâkimiyet esâsına körü körüne bağlı-
lık ve esâretten hürriyete geçiş parolasının peşindeki
çocukça çabalayışı ile başına daha neler getirecekti,
bilinmez. Ama bu düşük çeneli politikacıların, bu ge-
veze ilim adamlarının diyârı olan garp,
kendi hâliyle halleşip kalsa gene bir şey
değildi. Ne çâre ki aynı zihniyet hayran-
lığı, hudutlarımızı geçip İmparatorluğa
da atlamış bulunuyordu. Garp, sanâyi-
de, ticârette, iktisatta, ilim ve fendeki
inkâr götürmez üstünlüğüne rağmen
hesapsızca halka kayan politikasının
cezâsını çekeceğe benzerken tutar ta-
rafı kalmamış Osmanlı İmparatorluğu,
eni enine boyu boyuna uymayan bir
mâcerâ, bir heves uğruna, yerleşmiş
ve oturmuş devlet mefhûmunu yıkarsa
hâli ne olurdu?
***
İşte gizli cemiyetlerin ve yabancı
menfaatlerin ağına düşmüş bir alay mâsum fakat gâ-
fil vatan evlâdı, hep bu mevhum hürriyet heyecânıyla
cid’i öldürmek istemiş; onu beceremeyince, gelmiş
Sultan Abdülaziz’in tahtını başına yıkmış; şimdi de Os-
de parmağında oynatan İkinci Sultan Abdülhamid gibi
bir politika canbazıyla uğraşmaya başlamıştı. Halbuki
zamânın pâdişâhı, devlete ve hükümdâra kafa tutan
bu câhil kalabalığa: Size bugün istediğinizi vermek,
süt çocuğuna baklava, börek yedirmek gibidir. Daya-
namazsınız, kaldıramazsınız, etmeyin eylemeyin…
hürriyetten evvel hür olmanın yollarını arayalım,
mektepler açalım, cehâletle boğuşalım, o bizi yenme-
den biz onu yenelim… yollu sözler ediyordu.
Ne yazık ki pâdişâhın, derdini kimselere anlatması
mümkün değildi. O, İmparatorluğun mîrâsını bölüş-
mek gününü bekleyenlerin alttan alta kışkırtmaları,
siyâsî teşebbüsleri, iftirâ ve isnatları [haksız yere yakış-
tırmaları] altında her gün biraz daha milletin gözün-
den düşürülüyor, sevimsiz, korkunç bir zebânî hâline
getiriliyordu.
*Rıza Tevfik’in “Sultan Abdülhamid Han’ın Ruhaniyetinden İs-
timdat” şiirinden.

20 DERİN TARİH / 2015 EKİM

 Ekim’in Dünyası rabia.albayrak@derintarih.com RABİA ALBAYRAK

Dost gibi
göründüler
20 Ekim 1827 - Yunanistan
Mora isyanı sırasında Navarin Limanı’nda bulunan Osmanlı ve
Mısır donanmaları, savaşmayacaklarını beyan etmeleri üzerine
birlikte hareket eden İngiliz, Fransız ve Rus donanmalarının limana
girişlerine izin verdiler. Müttefik gemileri kısa süre sonra savaş çı-
karmak için bahane aramaya başladılar ve Mısır gemilerinden ateş
açıldığını ileri sürerek saldırıya geçtiler. Navarin faciası diye anılan
bu ateş üç saat sürdü ve Osmanlı donanması ağır bir darbe aldı.

Elveda Girit!
6 Ekim 1908 - Yunanistan
1898’den beri özerk bir şekilde idare edilen Osmanlı vilayeti Girit’in
Türkiye’den ayrılıp Yunanistan’la birleşmesi kararlaştırıldı. Girit soru-
nuyla ilgili başlarda çekimser davranan Yunan yönetimi, bu kararın
ardından şenlikler yapılmasına izin verdi. Kısa süre sonra da Fransa,

Ayasofya’da ilk restorasyon

Büyük Britanya, İtalya ve Rusya adada düzenin bozulmaması ve Müs-
lüman halkın güvenliğinin sağlanması şartıyla Girit’in Yunanistan ile
birleşmesini kabul edeceklerdi.
10 Ekim 415 - Türkiye
Bizans devrinde İstanbul’un en büyük kilisesi unvanına sahip Ayasofya
404 yılında çıkan bir ayaklanmadan sonra yanarak harap olmuştu. II. The-
dosius binayı beş nefli olarak yeniden inşa ettirerek hizmete açtı. Cons-
Gazze’de bağımsızlık
mücadelesi
tantinus tarafından 15 Şubat 360’da yapımı bitirilerek açılan kilise pek
çok kez yenilenmiş, Sultan Fatih’in İstanbul’u fethinden sonra da camiye
çevrilmiştir. Fethin simgesi sayılan Ayasofya ne yazık ki 1934 Ekim’inde
müzeye çevrildi. Bugün Fatih’in vasiyetine rağmen boynu bükük, müze
olarak hizmet vermekte.
1 Ekim 1948 - Filistin
Kudüs Müftüsü Emin el-Hüseynî başkanlığında Şam’da bir toplantı
yapılarak Gazze’de bütün Filistin topraklarını içine almak üzere Filistin
GS’li futbolcu boksör oldu Devleti’nin kurulduğu ilan edildi ve Ahmed Hilmi Abdülbaki cumhur-
başkanlığı makamına getirildi. İsrail’in kurulmasının ardından Arap
Birliği İsrail’e savaş ilan etmiş fakat istenilen sonuç alınamamıştı.
Ekim 1910 - Fransa
Paris’e giderek Avrupa’nın önemli takımlarından Racing Club’da
futbol oynayan Sabri Mahir bir süre sonra boksa başladı. Fransa
Mübtediler Boks şampiyonasına katılan Sabri, ringlerdeki ilk
maçlarında önemli galibiyetler kazanıp ikinci olunca yeşil
sahalardan uzaklaştı. Boksu tercih etti ve ilk maçında Fransa orta
sıklet şampiyonu Bernard ile berabere kaldı.

22 DERİN TARİH / 2015 EKİM

 INSIGNIA
BİRİNCİ SINIF 1.6 DİZEL OTOMATİK
Yeni 1.6 Dizel Otomatik seçeneğiyle Insignia, sizi birinci sınıf
bir yolculuğa davet ediyor. Lansmana özel fırsatları kaçırmamak
için bu davete kulak verin.

opel.com.tr
* Ortalama yakıt tüketimi 3.9 - 4.3 lt / 100 km, ortalama CO2 emisyonu 104 - 114 g/km
 rabia.albayrak@derintarih.com RABİA ALBAYRAK

İlk yapay uydu

yörüngede
Türklerin hâkimiyeti 4 Ekim 1957 - Rusya

sürmeli! Sputnik serisinin ilk uzay aracı Sovyetler Birliği tarafından uzaya fır-
latıldı. İnsanoğlunun yörüngeye yerleştirdiği ilk uydu olma özelliğini
taşıyan Sputnik ile bilim insanları başta ay olmak üzere çeşitli gök
3 Ekim 1903 – Avusturya cisimlerini inceleme fırsatını buldular.

İngiliz mandası
Çar II. Nikola ile Avusturya-Macaristan İmparatoru Franz Joseph,
Steiermark eyaletindeki Mürzsteg av köşkünde anlaşmaya vararak
Osmanlı’nın Makedonya’daki egemenliğinin mümkün olduğunca
sürmesine karar verdiler. Amaçları arasında kendi denetimlerinde

sona erdi
Sultan II. Abdülhamid’i bölgede reformlar yapmaya zorlamak da
vardı. Avusturya İçişleri Bakanı Kont Goluhovski’nin çabalarıyla
imzalanan antlaşma, Rusya’nın Japonya ile bir çatışmaya
girmekten korkmasından dolayı kolayca uygulanmıştı.

3 Ekim 1932 - Irak

Lizbon’da
cumhuriyete doğru
1. Dünya Savaşı’nın ardından galip devletler
Osmanlı’nın Arap vilayetlerini paylaşmaya
başlamışlardı. Bu çerçevede Irak İngiliz
mandasına girdi. Üstelik 1926 Temmuz’un-
4 Ekim 1910 – Portekiz da Musul da Irak topraklarına katılmış ve İn-
gilizlerin petrol sömürüsü burada faaliyete
Sabaha karşı 2’de, halkı korkuyla uyandıran
geçmişti. 1932’ye gelindiğinde milliyetçilerin
20 top atışıyla Portekiz Cumhuriyeti’ni kuran
yoğun baskılarından dolayı manda yönetimi
darbe girişimi başladı. Bu, ordu ve donan-
sona erdi ve Irak bağımsız bir devlet olarak
manın isyanı için verilen bir sinyaldi. Krala
Milletler Cemiyeti’ne kabul edildi.
bağlı birlikler birkaç saat içinde etkisiz hale
getirildi. Telgraf ve telefon bağlantılarıyla
demiryolu ulaşımı ihtilalcilerce engellendi.
Öğle vakitlerinde başkent Lizbon artık
asilerin elindeydi. Neyse ki Kral II. Manuel
darbeciler krallık sarayını zapt etmeden
kısa süre önce ailesiyle birlikte Cebelitarık’a
kaçmayı başarmıştı.

İlk İslam bankacılığı İngiliz tarlalarında

teşebbüsü mekanik atlar
25 Ekim 1985 - Birleşik Arap Emirlikleri

3. İslam Bankası Kongresi’nde ulema meclisi İslam 10 Ekim 1902

bankaları kurulmasının şer’i bir zaruret olduğunu dile
getirdi. Ayrıca faiz yoluyla elde edilen her kazancın şer’an
haram kılındığı belirtildi. Günümüzde sistemin içinde
önemli bir yer tutan İslam bankacılığı pek çok akademik
çalışmaya konu olmakta.
Londra’da üretilen Ivel-traktörü tarla-
lardaki yerini aldı. Mekanik at olarak
İNGİLTERE
tanıtılan traktörün iki silindirli motoru
ham petrolle çalışıyordu ve ileri-geri
sürüş için sadece tek bir vitese sahipti.
Köylüler traktördeki üç saban de-
mirinin yardımıyla bahçelerini ekip
biçebiliyorlardı.

24 DERİN TARİH / 2015 EKİM

3 BÜYÜKLER AVRUPA’DA,
TÜM MAÇLARI TİVİBU’DA.
 Eşyanın Kalbi
ŞEYMA AYDIN
seyma.aydin@izu.edu.tr
F
âş itmez idi râz-ı dili Yûsuf-ı Ken’ân / Çâk olma-
sa dâmânı Züleyhânuñ elinden” der Fuzûlî. Yu-
suf’un gömleği Züleyha’nın eliyle yırtılmasaydı,
gönlünün sırrını açığa vurmazdı. Tarihin müstes-
na aşklarından Yusuf ile Züleyha’nın muhabbeti Yusuf’un
gömleğiyle sembolleştirilir malum. Hz. Yakub’un, oğlunun
kanlı gömleğini görünce ağlamaktan ışığı sönen gözleri,
yine oğlunun gömleğine kavuşunca nura kanat çırpar.
Kadim zamanlardan beri kimlik sembolü olarak kulla-
nılagelmiş gömlek. Bu yüzden kıssalardaki gömlek ibare-
lerinin alt metnini dikkatli okumak gerek. Dönüşümlerin
“gömlek değiştirmek” tabiriyle adlandırılması hiç de tesa-
düf değil. Öyle ki Joseph Campbell’in Kahramanın Sonsuz
Yolculuğu kitabında da değindiği “ateşten gömlek” sembo-
26 DERİN TARİH / 2015 EKİM
lü, kahramanın gerçek ölüm kalım kriziyle yüzleştiği ev-
redir. Halide Edip Adıvar’ın Ateşten Gömlek romanında ise
İzmir’in işgali sırasında yaşanan müşkil bir aşk hikâyesi
anlatılır.
Osmanlı’da Mevlevî olmak isteyenler Kazancı Dede’ye
müracaat eder; dede de, “Dervişlik âteşten gömlek, de-
mirden leblebidir. Aç kalmak, döğülmek, haksız yere söz
işitmek vardır. Dervişlik, ölmezden evvel ölmek demektir.
Bunlara dayanabilirsen gir” derdi. Bektaşiler ise “bir göm- C
lekten baş göstermek” tabirini tarikata beraber giren iki M
derviş için kullanırlarmış. Tabirin ümmet birliğine de gön- Y
derme yaptığını belirtelim.
CM
İnsanoğlunun sırtındaki hikâyesinden evvel lügatteki
MY
gömlekle tanışalım. Arapça disâr, gömlek demek olup seyr
ü sülûkten sonra varılan kâmil kulluk mertebe- CY
si anlamına da gelir. Aba diye bildiğimiz Arapça CMY
abâe veya abâye de geniş fakat kısa bir nevi göm- K
lektir. Dizden biraz aşağı iner; üst tarafında, baş
ve yanlarında kollar için birer delik bulunur.
Keçi kılından dokunan kalın ve kaba kumaştan
olup kökeni Hz. Muhammed’e (sav) kadar uza-
nır.
Halk dilinde köynek, Orta Türkçe devrinden
beri bilinen bir kelimedir ve gönlek/könlek’den
gelir. Gön, “ten üstüne giyilen” anlamında-
dır. Eskiden erkekler dizden yukarı, kadınlar
ayak bileğine kadar uzanan gömlekler giyer-
miş zira.
Latincesi camisia olan gömleğin en eski hikâye-
sinin antik Mısır’da başladığı rivayet edilir. Başlarda giysi
ile ten arasında atlet rolünde kullanıldığı kayıtlarda geçer.
Kalasiris denilen, baş için ortasına delik açılmış dikdörtgen
bir keten parçası olan bu giysi insanoğlunun ilk gömleği
kabul edilir. Chiton ise Yunanlara has drapeli bir başka
gömlek çeşidi. Antik Roma’da düğmesiz gömlekler ke-
merle birlikte tunica interior adıyla kullanılırmış. Ba-
bil’deki seçkinlerin uzun, kölelerin ise kısa gömlek
giydiğini de belirtelim.
 Eşyanın Kalbi

15. yüzyılda gömleğin kollarına manşet,

16. yüzyılda boynuna yaka eklenmiş.
Şef’in gömleği Bu yakalar dantel ve fırfırlarla
ABD-Oregon’daki
süslenip soylu bir görünüme
kabile topraklarına
beyazlar yerleşince, bürünmüş. Öyle ki, İngilte-
Kızılderili Şef Joseph re’de belli bir toplumsal statüde
kabilesiyle beraber olmayanların bu tarz gömlek giy-
Kanada’ya göçer. Gömleği
de “Şef’in gömleği” diye ünlenir.
meleri yasakmış.
18. ve 19. yüzyılların Avrupa’sında çok katlı ve kolalı
yakalar moda olmuş. Zamanla külfetli yakaların boyunda
oluşturduğu basıncın göz sağlığına olumsuz etkisi anlaşı-
lınca yakalar daha mütevazı boyutlara inmiş. 1920’lerde
rengârenk ve takılıp çıkarılabilen yakalar moda olurken
1950’lerin başlarında kadınlar için ilk kez “erkek kesimli”
gömlekler üretilir. Hippi akımının dünyayı kasıp kavur-
Tabiat kumaşa dokundu duğu 1960’larda erkekler vücudu sımsıkı saran gömlekler
1893 yılına ait tabii giymişler.
kumaşlardan üretilen gömlek Fransa’da yeni doğan erkekler, babalarının gömleği-
Amerika yerlileri tarafından
ne sarılırdı. İtalya’da ise erkek, sevgisinin nişanesi olarak
giyilirdi.
gömleğini sevdiceğinin kapı eşiğine bırakırdı gizlice. Ban-
niére denen, arkası bol gömlek de savaş ya da turnuvala- C

ra katılan süvarilerin eşlerince dikilir ve kocalarına uğur M

getirsin diye hediye edilirdi. Müsabaka ya da çarpışmadan Y

dönen erkek de kanla lekelenmiş gömleğini cesaret

CM

ve aşklarının simgesi olarak eşlerine armağan

MY
ederdi.
CY

İmanlı yüreklerin muhafızları CMY

“Aşk ile meydana bîperva girer miy- K

dim eğer / Halka-i dağ-ı melametten zırih-pûş

Hükümlü nişanesi
Avustralya-Sidney’deki Hyde Park
Barracks Cezaevi hükümlüleri
1840’ta bu pamuklu ve mavi çizgili
gömleği giyerlerdi.
Macar hanımların eline sağlık
Üzerindeki stilize desenler ve zarif
el işçiliği 19. yüzyıl Macaristan ev
hanımlarının zevkini yansıtıyor.
Gönüllerin muhafızı
Savaşlarda silah darbelerinden koruyan
demir tel ve levhalarla bezeli zırh, asıl
marifetini üzerine işlenen duaların
tılsımıyla gösterirdi.
olmasam” (melametin dağladığı halkalar ile zırhla örtülü
olmasam, aşk ile pervasızca meydana girer miydim?) der
Nâbî. Zırhlar muharebelerde ok, kılıç, süngü gibi silah dar-
belerinden korunmak için giyilen demir tel ve levhalardan
gömleklerdi; ama asıl mahfuz, onu taşıyanın yüreğindeki
Allah aşkıydı. Zırhlı gömlek halka örmeli olup bazen göğse
gelen kısımları levhalarla takviye olunurdu.
Zırhların teni zedelememesi için altına pamuklu ve di-
kişli kalınca hırkalar giyilirdi. Keten ve ipekten olanları da
vardı ki bunlara silah geçmesin diye ayet ve dualar yazılır
ve tılsımlı gömlek diye anılırdı. Aynı şekilde padişahların
zırhları gümüş ve altın kakmalarla tezyin olunur, üzeri-
ne Kur’an-ı Kerim’den ayetlerin yanında padişahların
isimleri yazılırdı. Yavuz Sultan Selim’e ait böyle
bir gömlek Türk İslam Eserleri Müzesi’nde teş-
hir edilir. Gömlek üstünde arkadan tokalarla
bağlanan bir göğüslük takılıdır, bunun karna
gelen kısmı daire şeklinde oyuktur.
Kumaşın pek, gönlün hafif olsun, ey göm-
lek.

28 DERİN TARİH / 2015 EKİM

 Heyecanlanmakta haklı!
Çünkü tüm dünyada iş dünyasının en prestijli ödüllerinden
Stevie Awards; VEPLUS'ı aynı kategoride 2 ödüle birden layık gördü...
Lifestyle ve Experimental & Innovation dallarında aldığı Silver ödüllerle, VEPLUS yenilikte ve
teknolojide, şimdi dünyada en önlerde.

B Saraylı Simit
undan 80 sene
önce “simit dük-
kânlarda satıla-
Kaçlık Simittir?
cak, simit ismi
etrafında hızlı yemek
mekânları, hatta lokanta-
lar açılacak” denilse, kim
inanırdı? Hele “simit”in
“saraylı” olacağına hiç ih-
timal verilir miydi?
Daha geçenlerde um-
reden dönen bir dostum, Mescid-i
Haram’ın çok yakınında böyle bir
“saray”da kifaf-ı nefs ettiğini keyif-
le anlattı. Londra’da, Berlin’de veya
Newyork’da Türk usulü yeme içme
mekânları...
Simit, düne kadar sokaklarda,
sadece seyyarların sattığı daha çok
çocuklara ve ucuza karın doyurmak
isteyenlere, daha doğrusu midesini
susturanlara mahsus bir yiyecekti.
Hatta bir aralar öylesine rağbetten
düşmüş ki, Cumhuriyet’in 29 Ağustos
1934 günkü nüshasında, “Simit göz-
den düştü. Halk galetaya rağbet edi-
yor” başlıklı bir haber yer alıyor. Simi-
de rağbetin azalmasının sebebi olarak
galetanın simitten 20 para ucuz olma-
sı gösteriliyor.
Halkın simit muhabbeti için kay-
nağımız Evliya Çelebi. Türkçenin
Evliya’sı İstanbul esnafı meyanında
“esnaf-ı simitçiyan”ı da sayar, yani si-
mitçiler esnafı. “Dükkân 70, neferat
300, pirleri Reyyan-ı Hindî’dir, Sel-
man belin bağlayıp İmam Hasan’a ve
Hüseyin’e simit halka hedaya getirüp
ol şehzadelerin hidmetinde olurdu.
Kabri Mısır diyarında Kına şehrinde
Abdürrahim Kınavî cenbinde med-
fundur. Kuddise sırrıhül-aziz” (cilt.1,
sf. 266).
Yüzyılları atlayıp, 20. yüzyılın başı-
na gelelim. İzmir doğumlu Venedikli
30 DERİN TARİH / 2015 EKİM
im eSi
kel
Ay ı n
Simit
bir Levanten’i dinleyelim: “İşçiler,
hatta alt derecede memurlar açlıkları-
nı simitle giderirler. Bir bardak çayla
iki simit bir kahvaltı veya bir yemek
yerine pekâlâ geçebilir”. Willy Sper-
co, Yüzyılın Başında İstanbul kitabında
sadece İstanbul’da okul zamanı 250
bin adet simit satıldığını belirtiyor.
Simit ve çay
Simit ve çay: İşte vazgeçilmez ikili.
Bir de peynir olursa değmeyin keyfi-
ne! Simit ve çay muhabbeti bize mut-
laka Sait Faik’i hatırlatır. 1950’lerin
başında yayınlanan Havuz Başı kita-
bında bir hikâyenin adıdır “Simitle
çay”:
“Yalnız simitten, sabahın o leziz,
insan icadı yemişinden söz açma-
lıydım. Ama ne yaparsın, çaya kıya-
madım. Simidin yanında, o da ikin-
D. mehmet DoğAn
dmdogan@gmail.com
ci planda kalıyor, ama
dostlukları da samimî bir
dostluktur. Hiç bir kah-
valtı simitle çayın yerini
tutamaz.”
Eğer bu ayrılmaz iki-
liye bir üçüncü arkadaş
gerekiyorsa, o muhak-
kak peynirdir. Sait Faik
millî hikâyecimiz, simit
de “millî yiyeceğimiz” de-
sek, asla yalancı çıkmayız. Daha 17.
yüzyılın sözlüğü Meninsky’de “çörek,
gevrek” olarak geçiyor. Karşısında
Batı dillerinden bir açıklama da yok.
Yani Avrupalının benzer bir yiyeceği
mevcut değil.
Redhouse Efendi’nin Müntehabat-ı
Lügat-ı Osmaniye’sinde, yani 1850’ler-
de “semid”in karşılığı olarak yazdığı-
na ne demeli: “Malûm bir nevi beyaz
ekmek halkası”. “Malûm” olduğuna
göre herkesçe bilinen demek. Bir şe-
yin herkesçe bilinmesi, bilhassa o za-
manlar, hayli vakit alır.
Ahmed Vefik Paşa kelimenin -ne-
dense- Hindce olduğunu kaydettikten
sonra “beyaz un, beyaz ekmek hal-
kası” diyor. Bize kalırsa simit halis
muhlis Türkçe bir kelime; tadıyla ve
kültürüyle bize aidiyetinden şüphe
yok. Sadece Arapça ve Farsça kelime-
lere yer verilen Latin harfli Osman-
lıca sözlüklerimizde Mustafa Nihat
Özön’de Ferit Devellioğlu’nda ve hat-
ta Mehmet Kanar’ın lügatlerinde böy-
le bir kelimeye rastlanmaz.
Raif Necdet (Kestelli) Resimli Türkçe
Kamus’unda (1927) simid veya simit
şeklinde yazdığı kelimenin Türkçe ol-
duğunu belirtiyor. “Halka” ve “halka
şeklindeki ekmek” açıklamasından
sonra “cankurtaran simidi”ni de açık-
lıyor. “Tahlisiye simidi, gemilerde si-
mit şeklinde mantar”.
 Kamus-ı Türkî’ye atf-ı nazar eyler-
sek neyle karşılaşırız? Şemseddin
Sami de “simid yahud simit” diyor.
Gayri dil belirtmediğine göre, Türkçe
olarak kabul ediyor ve “Küçük halka
şeklinde has ekmek” açıklamasını
veriyor. Sonra “simid unu”nu tarif
ediyor: “Simid imalinde kullanılan
has un”. Ardından “tahlisiye simidi”-
nin açıklaması: “Denize düşenlerin
tutunması için gemilerde bulunan
simid şeklinde mantar”.
Kamus-ı Türkî’de “simidci” de var.
Açıklama ilgi çekici: “Simid yapan
ekmekçi.” Simidin açıklamasında da
ekmek kelimesi geçiyor, demek ki
simit börek, çörek nev’inden sayılmı-
yor o zamanlar. Tabiî “simitci” sadece
imalatçı değil. ”Simit gezdirip satan
adam” açıklaması da var. Kamus’da
“simidci ekmeği”nin tarifine de yer
veriliyor: “Simid için hası alındıktan
sonra kalan kabaca undan yapılan
ekmek ki ikinci nev’i olub daha ucuz-
dur” deniliyor.
Yeni Türkçe Lügat’te M. Bahaed-
din (M. Baha Toven) daha muhtasar
bir açıklamaya yer veriyor: “Halka
şeklinde has undan yapılan lezzetli
ekmek”; “tahlisiye simidi”ni de şöyle
açıklıyor: ”Denizde batmayan simit
şeklinde mantar”.
Şemseddin Sami Türkçe sözlüğü
yazmaya başlıyor. Sonra gelenler
benzer ifadeler kullanıyor veya ben-
zerlikten kaçmak için ufak tefek
değişiklikler yapıyor. Raif Necdet’in
benzerlikleri yanında kelimenin şe-
kil yönünden adlandırılması farklılık
taşıyor. Simit “halka” anlamına da
geliyor. En bilinen halka can simi-
di. Raif Necdet’te geçen can simidi,
Şemseddin Sami’de olduğu gibi M.
Bahaeddin’de de yok. Onlar “tahli-
siye simidi”yle yetiniyorlar. M. Baha
kısa ifadeyi tercih ediyor. “Tahlisiye
simidi”ni kullanımına göre değil,
batmama özelliğine göre tarif ederek
ifadesini farklılaştırıyor. Velhasıl söz-
lükçülük zor zenaat!
Simit yoksa
Arapça mı?
Emrullah İş-
ler Türkçe-Arapça
Kapsamlı Sözlük’te
“simit”in Arapça
olduğunu belirtiyor. Ni-
şanyan, Sözlerin Soyağacı’n-
da Arapçada ince bulgur veya
irmik anlamına geldiğini kay-
dediyor. Aramicede de “un” de-
mekmiş. Akadcada ise “samidu”
öğütmekmiş. Kubbealtı’nda
“simigdali irmik, Arapçaya
Yunancadan, Arapçadan da
Türkçeye geçmiş olabilir”
deniliyor.
Sin-mim-tı ile yazılırsa “simit”
kolye ve kolye dizilişi anlamına ge-
liyor. Ki bu kelimenin şeklini ifade
ediyor. Sin-mim-dal şeklinde yazılırsa
“simid” gafil olmak ve sehiv anlamı
yanında yükselmek mânasına geli-
yormuş. Çiftçinin toprağı sürerek,
kazarak ekime uygun hale getirmek
için kabartmasına benzetilerek bir
şeyi kökünden sökmek, düzeltmek
ve halka şeklinde yapmak anlamında
kullanılmış. A Dictionary of Egyptian
Arabic’e göre de Kıptî dilinden Arap-
ça’ya geçmiş.
Urfa ve Antep’te “simit kebabı”
bile var! Halil Soran/Munise Soran Ur-
fa’da Pişer Bize de Düşer isimli yemek
kitabında, “Köfte bulgurundan daha
ufak ve undan daha iri bulgura simit”
denildiğini yazıyorlar. Simit kebabı
da tahmin edilebileceği gibi bu ince
bulgurdan yapılan kebap.
Simidin Türkçeliğine fazla delil ge-
rekmez: Eğer Yunancaysa, Yunanlar-
da kendilerine mahsus simit var mı?
Ve eğer Arapçaysa, Araplar simidi bilir
mi? Tabiî biz biraz önce bahsi geçen o
güzelim lezzetli çıtır “simit”ten bah-
sediyoruz. Nitekim, Günay Karaağaç
Türkçe Verintiler Sözlüğü’nde bu an-
lamıyla simit kelimesinin Arapçaya,
Ermeniceye, Rumenceye, Bulgarcaya,
Sırpçaya, Arnavutçaya, Makedoncaya
ve Yunancaya geçtiğini kaydediyor.
Yunanistan’da “simitçi” karşılığında
“simitçis” kullanılıyormuş.
Hadi bir tahminde bulunalım: Bu
sözlüğün yeni baskısında simidin
Fransızcaya, Almancaya, İngilizceye
de geçtiği kaydedilecek… Çünkü si-
mit dünya markası oldu, tıpkı “dö-
ner” gibi…
Hani şu sıralar boşuna değil simi-
din beşlik simit gibi kurulması! Si-
mit sınıf atlayınca ne oldu? Bu halis
gıdanın, susamdan başka aksesuarı
reddeden simitin artık peynirlisi, ka-
şarlısı, haşhaşlısı, mahleplisi hatta
ay çekirdeklisi bile var! Ne dersiniz,
simit “beşlik simit” gibi kurulmakta,
kasım kasım kasılmakta haklı mı?
2015 EKİM / DERİN TARİH 31

a n ı n R uhu
m
a Kunan SuLTa ’n
O n
‘Z
D
A
vusturya İmparatoru Maximilian, Sultan III. Mu-
rad’ın tahta geçtiği haberini alınca elçilik heyeti
yeni hükümdarın cülûsunu kutlamak için İm-
paratorluk payitahtına yolculuk hazırlıklarına
başladı. Asıl mesele “Grand Turko”ya takdim edilecek “hediy-
ye-i mülûkâne”leri seçmekti. Osmanlı hükümdarının şanına
yaraşır hediyeler… Elbette ziyaretin asıl hedefi ekonomikti.
Yeni Sultan’ın tahta çıkışı vesilesiyle eskiden yürürlükte olan
anlaşmalar yenilenecekti.
Halı, kitap, altın ve gümüşten mamul eşyalar, ipekli ku-
maşlar vs. dışında Sultan’a sunulacak hediyeler arasında biri
vardı ki, İmparator onunla hedefi 12’den vuracağından emin-
di: Saatler!
III. Murad’ın saatlere tutkusunu neredeyse duymayan kal-
mamıştı. Kayıtlardan anlaşıldığı kadarıyla çeşitli tarihlerde
saraydaki saat ustalarına oldukça cömert davranan Padişah,
yeni saat yaparak kendisine sunan ya da bozuk saatleri tamir
eden saatçilere “ihsan-ı şahaneler”de bulunmuştur.
Maximilian’ın Bohemyalı Frederic başkanlığındaki elçilik
heyeti, “dünyanın idare edildiği” Topkapı Sarayı’na geldiğin-
de evvela 30 bin dükalık vergiyi teslim ettiler. Ardından tak-
dim edilen hediyelerin ardından sırada üç adet saat de vardı.
O güne kadar saraydaki saatlerin en mükemmellerinden
olan bu saatlerden ilki, saat başı çaldığında Osmanlı atlıları sa-
vaşıp ardından geri dönüyor, ikincisi saat başı çaldığında alet
üzerindeki bölmelerde bulunan hokkabazlar sağa sola koştu-
ruyor, üçüncüsündeyse ağzında kaz olan bir kurdun bulundu-
ğu saat çalınca kaçmaya başlayan kurdun peşine düşen silahlı
bir Türk avcısının onu avlamasının izlendiği bir sahne yer alı-
yordu. Saatlerin Sultanı çok mutlu ettiğini tahmin edebiliriz.
» Maximilian’ın hediyesi olarak
Sultan III. Murad’a sunulan
saatlerden biri.
a
Saraydaki üst düzey devlet adamları da Sultan’ın ilgisinin
farkındaydılar. Zira 1582 Haziran’ında oğlu Şehzade Meh-
med’in sünnet düğünü için düzenlenen ve neredeyse iki ay
süren şenlik esnasında Siyavuş Paşa ve Mahmud Paşa Sultan’la
Şehzade’ye düğün hediyesi olarak çalar saatler sunmuşlardı.
1583’deyse Kraliçe Elizabeth İngiliz tüccarların “memalik-i
Osmaniye”de ticaret yapmalarını sağlayacak imtiyazı elde
edebilmek için elçisi vasıtasıyla Padişah’a dört kısımdan olu-
şan devasa bir saat göndermişti.
Padişah’ın tek merakı elbette saatler değildi. 16. asrın so-
nunda İstanbul’da dört yıl geçiren Alman din adamı Salomon
Schweigger, Sultan’ın özellikle tarih kitapları okumayı sev-
diğini kaydetmiş. Yine İspanyolların Amerika’yı keşfini anla-
tan Tarih-i Hind-i Garbî ve Fransa tarihi üzerine Tevârîh-i Pâ-
dişâhân-ı Françe gibi dünya tarihiyle alakalı kitapları tercüme
ettirmesi Sultan’ın geçmişe duyduğu merakı yeterince açıklar.
Astronomiye ilgisini ise Rasathanenin kurulmasına verdiği
büyük destekte görüyoruz. Ayrıca rüyalarını bir deftere kay-
dedip düzenli olarak tabir ettirmesi geleceğin kilidini kurcala-
dığını haber veriyor bize.
İmdi, bir bütün halinde düşündüğümüzde III. Murad’ın
“Sultânü’l-Berreyn ve’l-Bahreyn/Karaların ve Denizlerin Sul-
tanı” olarak mekâna hâkimiyetinin yanında, saat tutkusunu
“zamana” da hükmetme gayreti olarak yorumlayabilir miyiz?
Padişahların zamanla -tabiatıyla zamanı gösteren alet olan
saatle- münasebetleri ortaya koyulduğunda sorumuza tam
bir cevap bulmuş olacağız. Buyurun size Osmanlı dünyasının
renkli atlasında keşfedilmeyi bekleyen bir ada daha!
Kaynak: Kemal Özdemir, Osmanlı’dan Günümüze Saatler, İst., 1993.
Tel: 0212 292 86 20 pbx
Web: www.gunsal.com
 DİPLOMAT TARİHÇİ ALTAY CENGİZER
1. Dünya Savaşı’nDa
beka mücaDeleSİ
veren tek taraf
OSmanlılarDı
Konuşan: MunİSE ŞİMŞEK
munise.simsek@derintarih.com

D
ışişleri Bakanlığı’nda Siyaset Planlama Genel
Müdürü olarak görev yapan Büyükelçi Altay
Cengizer ile diplomatlık ve tarihçiliği sentezleye-
rek kaleme aldığı Adil Hafızanın Işığında kita-
bındaki tezlerini konuştuk.

Osmanlı Devleti’ni sona hazırlayan 1. Dünya Savaşı’nı,

kitabınızın isminden de anlaşılacağı gibi “adalet” tartı-
sında yorumluyorsunuz. Bu, Büyük Harb’e belli bir “ta-
raf ”tan bakanların göze alamadığı türden bir sorgula-
ma biçimi. Nasıl ve neden geliştirdiniz bu bakış açısını?
LSE’de (London School of Economics) Uluslararası Tarih
Bölümü’nde mastırımı tamamlarken, Türkiye’nin 1. Dünya
Savaşı’nda oynamış olduğu son derece önemli rolün, olağa-
nüstü fedakârlık ve cesaretin sadece Avrupa’da değil, ülke-
mizde de hafızalardan silinmiş olduğunu, daha da kötüsü,
son derece yanlış bilindiğini fark ettim. Hâlbuki Osmanlı
İmparatorluğu’nun şahsında Türkiye, gerçek anlamda bir
ölüm-kalım savaşı vermiş, modern dünyayı doğuran 1.
Dünya Savaşı’nın önde gelen beş muharip tarafından biri
olmuştu. En fazla sayıda cephede savaşmış tek ülke Türki-
ye’dir. Üzerinde artan tehditler yüzünden nispeten erken
bir safhada savaşa dâhil olmak zorunda kalmış, Alman-
ya’nın teslim olmasından sadece on gün öncesine kadar da
direnmişti.
© Tarık bakıcı

Her şeyden önce, bu savaşta gerçek anlamda beka mü-

cadelesi veren tek taraf Osmanlılardı. Diğerleri, Çarlık Rus-
yası, İngiltere, Almanya, Avusturya-Macaristan ya da Fransa
gibi ülkeler Osmanlıların kullandığı tabirle düvel-i muazza-
ma, Büyük Güçler hiyerarşisindeki yerlerini kaybetmemek

36 DERİN TARİH / 2015 EKİM

 1 Kitap 1 Yazar

yahut daha ileri götürmek amacıyla 1. Dünya Savaşı’nda verdiğimiz müca- osmanlı savaşa girmek
ya da Balkan devletleri örneğinde ol- dele, sonraki nesilleri tarihin büyük zorundaydı
duğu gibi yeni toprak kazancı uğrun- ırmaklarına iade etmiştir. Geleceğin 20. yüzyıl başında iyice keskinleşen
da bu savaşa taraf olmuşlardı. nesilleri, dünyanın en güçlü devletle- Büyük Güçler arasındaki rekabet
Savaş Avrupa dengelerine ilişkin ri üzerimize çullanmışken çok büyük Osmanlı Devleti’ni nasıl etkiledi?
endişe ve mülahazalardan kaynak- fedakârlıklar neticesinde elde tutu- 1908 Devrimi’nden bir yıl kadar
lanan nedenlerle başlamış olsa da labilmiş bu mirası daha da güçlü bir önce uluslararası siyaset arenasında
derhal Osmanlı İmparatorluğu’nun şekilde sahiplenecek, gereğini yerine devrimsel nitelikte bir değişim ortaya
geleceği hakkında büyük bir müca- getirecektir. çıktı. İngiltere ve Rusya 1907 tarihli
deleye dönüşmüştür. Bunun da sebe- Bu geniş perspektiften bakıldığın- bir dizi sözleşmeyle aralarındaki an-
bi, Osmanlı topraklarının müttefik da, üçüncü hususun ne olduğu ken- laşmazlıkları asgariye çekme yoluna
kazanmak amacıyla teklif edilmesi, diliğinden ortaya çıkar: Osmanlıla- gittiler. Avrupa’daki siyasî değişimin
bilhassa İtilaf Bloğu’nun iç dengele- rın son saatinin ne anlama geldiği, de etkisiyle bu ilişki gittikçe bir it-
rini Osmanlılar üzerinden verilen bu 1914’den 1923’e verilen mücadelenin tifaka benzemeye başladı. İngiltere
sözlerle sağlayabiliyor olmasıdır. Bun- niteliği anlaşıldığında Türkiye’nin açısından mesele Almanya’nın denge-
ların arasında en öne çıkan da, İtilaf muhafaza ettiği büyük potansiyel ve lenmesi iken, Rus Çarlığı da 1905 yı-
Bloğu’nun galibiyeti halinde İngiltere açılımlar çok daha iyi görülecektir. lında Japonya karşısında aldığı müthiş
ve Fransa’nın İstanbul ve Boğazları yenilginin bir yan sonucu olarak Av-
Çarlığa söz vermiş olmalarıdır. Hangi kaynaklardan beslendiniz? rupa’ya yeniden geri dönmek çabasın-
İkinci husus, Osmanlıların gerek 1. Dünya Savaşı’na yaklaşımımızda daydı. Bu da öncelikle Habsburglarla
düşmanlarının, gerek müttefikle- çok büyük eksiklikler, olağanüstü sığ tarihî anlaşmazlık ve karşılıklı çeke-
rinin beklediğinin çok üstünde bir ve suçlayıcı yaklaşımlarla karşılaştı- memezliğin alevlenmesi, yani Balkan-
performans sergilemiş olmalarıdır. ğım için bu konuda mufassal bir eser lar ve netice itibariyle ezelî Boğazlar
Avrupa’da en ufak köylerde dahi meydana getirmek için çalıştım. Har- meselesinin yeniden gündeme gelme-
iki büyük savaşta ölenlerin isim- vard’dayken çok önemli fakat el atıl- si demekti.
leri anıtlara kazınmışken, o mamış bilimsel makalelere ulaştım, İşte, İngiltere birtakım üst denge
nesli tanımlamış büyük bazı Rus kaynaklarını ve makaleleri mülahazalarıyla aslında ne zamandır
fedakârlığın unutul- de tercüme ettirdim. pratiğe dökemediği o “muhteşem yal-
maması gerektiği- Esasen, Türkçe ve İngilizce lisa- nızlığı”nı artık sürdüremeyeceğinin
ne inanıyorum. nında Türkiye’deki en zengin kütüp- farkına vardığı andan itibaren Avru-
haneye sahip olduğumdan şüphe pa’daki ittifak sistemi de kesin bir ya-
duymuyorum. Bu sayede çok kuvvetli pıya kavuşmuştur. Artık her yerde ve
bir zeminden hareket etme imkânım her an için birbirine rakip iki blok söz
oldu. Fakat kitabıma gerçekten de öz- konusudur.
ALTAY CENGİZER gün bir nitelik kazandıran husus, 35 Bu da diplomasinin, hem de ol-
dukça süratli bir şekilde bütün esnek-
KİMDİR? yılı aşkın bir diplomasi tecrübesi için-
liklerini yitirmesi anlamına gelmiş,
den gelmemdir. Bu da zannederim
anlattıklarımın perde arkasını 1910’dan itibaren müthiş bir silahlan-
Boğaziçi Üniversitesi mezunu.
daha iyi görmemi sağlamıştır. ma yarışı başlamıştır. Avrupa’da iki it-
London School of Economics’te
uluslararası tarih alanında yüksek lisans tifak arasındaki rekabet süratle derin-
yaptı. Colombia Üniversitesi’nden ‘kriz leşmiş, nihayet 1914 Ağustos ayında
idaresi ve önleyici diplomasi’ diploması bulunan da savaş kopmuştur.
Cengizer, 2007-09 yılları arasında Harvard Üniver- İşte aslında beş-altı yıla yayılmış
sitesi Weatherhead Center for International Affairs bu kısa süreçte, Osmanlıların da
üyesi oldu ve bu süreçte 1908-18 dönemini çalıştı. devletlerarasında denge oyunlarına
Halen Dışişleri Bakanlığı’nda Siyaset Planlama Genel başvurma imkanları sona ermiş olu-
Müdürü. yordu. Bu yüzden uluslararası siyasî
tarih açısından bakıldığında, Jön
ADİL HAfıZANıN ışığıNDA, Türklerin tarih sahnesine geç çıkmış
Altay Cengizer, oldukları söylenebilir. Nitekim önce
Doğan Kitap, 2014, 732 sayfa, 32¨ Trablusgarp, bilahare Balkanlarda

2015 EKİM / DERİN TARİH 37

 1 Kitap 1 Yazar
görüldüğü üzere Osmanlılar diploma-
si dünyasında yalnızlığa itilmiş, mü-
cadelelerini hep tek başlarına yürüt-
mek zorunda kalmışlardır. İngiltere ve
Fransa düşmanca bir siyaset izlemiş,
Çarlık Rusya’sı da varoluşsal bir tehdit
olmaya devam etmiştir.
Osmanlı Devleti 1. Dünya Savaşı’n-
da tarafsız kalabilir miydi?
Osmanlı İmparatorluğu’nun savaş
dışı kalması hiçbir şekilde mümkün
değildi. Bunun aksini iddia etmek,
ezelî Doğu Sorunu’nun varlığını red-
detmekle eş anlamlıdır. Osmanlılar be-
kalarını sağlamak için savaşa girmek
zorundaydılar. İtilaf Bloğu hiçbir şekil-
de inandırıcı garantiler vermemişti.
Zamanın Osmanlı hükümeti o içi
boş, yalan oldukları apaçık sözde top-
rak garantilerini kabul etmiş olsaydı,
bütün mensuplarının Divan-ı Harp’te
yargılanması gerekirdi. Osmanlıların
anlamlı bir tarafsızlığı muhafaza etme
imkânları da hiçbir zaman olmadı.
Tarafsız kalabilmiş İspanya ve Baltık
ülkelerinin içinde bulundukları coğ-
rafya da, tarihten devraldıkları şartlar
da baştan aşağı farklıdır.
Osmanlıların bu mukadderat anına
38 DERİN TARİH / 2015 EKİM
Trablusgarp ve Balkan Harpleri dâhil
hangi badirelerden geçerek geldikle-
rini, topraklarının ne zamandır em-
peryalist paylaşımın nesnesi olmuş
olduğunu, 93 Harbi ve 1878 Berlin
Kongresi kararlarını unutmamız ço-
cukluk olur.
İddialı tezlerinizden biri de olum-
suz Jön Türk algısını çürütmek. Bu
algıyı besleyen faktörler nelerdir?
İttihat ve Terakki’yi tarihteki yerine
hakkıyla oturtabiliyor muyuz?
Hafızanın siyasîleştirilmesi, diğer
deyişle bir dönemin özel tarihsel şart-
larının oluşturduğu zemin üzerinde
ortaya çıkmış olgulardan bugünün
siyasî ihtiyaçları için faydalanılmaya
kalkışılması tehlikeli bir yoldur. Bir
dönem ya da bir nesil hakkında hü-
küm verirken, sonradan ne olduğunu
bilmenin kibrini üstlenemeyiz.
Tarihten gerçekten de bir şey öğ-
renilecek ve ders alınacaksa, asıl far-
kında olunması gereken, belirli bir
aksiyonun sahiplerinin tercihlerini
belirleyen çerçeve ve karşı karşıya
bulundukları açmazlardır. İttihat ve
Terakki’yi tarihteki yerine bihakkın
oturtabilmiş değiliz.
“1. Dünya Savaşı bütün kıtaya yayı-
lan 3. Balkan Savaşı’dır”. Bu sözü-
nüzü açabilir misiniz?
1. Dünya Savaşı’nın hemen önce-
sinde yaşanan bir dizi kriz ve çatış-
mayı, özellikle de Balkan Harplerini
hatırlatmak isterim. Osmanlılar Bal-
kanlardan ayrıldığı anda büyük Avru-
pa dengelerinin en kritik bir yerine
oturmuş Balkan dengeleri alt üst oldu.
Türk ve Müslüman unsurların Balkan-
lardan, oralarda hiç yaşamamışçasına
ayrılmaları, büyük acılar ve katliam-
lar eşliğinde gerçekleşti. Sırbistan’ın
nüfus ve yüzölçümünün iki misline
çıkması, Habsburgların ayrışma ve
ikincil bir güç konumuna itilmeleri
korkularını iyice depreştirerek daha
radikal bir siyasete iterken, Çarlık
Rusya’sıyla esasen 1908 İlhak Krizi sı-
rasında son derece bozulmuş ilişkile- C
rinin de iyice tahrip olmasına yol açtı.
M
Daha Mart 1909’da Rusya’yla Avustur-
Y
ya-Macaristan arasında bir savaş çık-
CM
ması son anda engellenebilmişti.
MY
Hal böyleyken, Osmanlı unsuru-
nun ortadan çekilmesiyle saha her CY
biri birbirinin zıddına giden Megalo CMY
İdea’ya sahip, tatmin olamamış ve K
baştan aşağı silahlanmış devletlere
kalmış oldu. Balkanlar artık her an
patlamaya hazırdı. 1. Dünya Savaşı,
bu defa olduğu yerde tutulamamış
“Üçüncü Balkan Harbi”dir.
Ermeni anlatısının hataları
Tehcir öncesinde Ermenilerin savaş
ortamında oluşturdukları tehlike
neydi?
Bugün galebe çalmış gözüken Er-
meni anlatısı tamamen siyasî hedefle-
re sahiptir. Böyle olduğu içindir ki me-
selenin insanî özüne varmakla ilgisi
olmayan bu anlatımın büyük eksiklik-
leri gözlerden kaçırılmaya çalışılmak-
ta, sorgusuz-sualsiz kabule zorlanmak-
tadır. Bu anlatım, örneğin Osmanlı
İmparatorluğu’nun 1. Dünya Savaşı’na
girişini tamamen Pan-Türkist emellere
bağlar ki, bu saçma bir iddiadır.
Hâlbuki hiçbir büyük insanî ha-
 1 Kitap 1 Yazar
dise bize inandırılmak istendiği kadar
basit ve tek taraflı izahata müsait de-
ğildir.
Ermeni anlatısının dışarıdaki ve
içerideki sahiplenicileri, kamuoyunu,
kumsalın hemen kenarında, annesi-
nin yanında deniz gözlüklerini takmış
olarak küçük balıkları izlemekle yetin-
mesi gereken on yaşlarında bir çocuk
mertebesinde görüyor.
Aslında meselenin insanî özüne
varmak isteyen, basit şnorkelleri atıp
derinlere gitmek ve ne olduğunu anla-
mak isteyenler, tamamen siyasî emel-
lere bağlı kılınmış Ermeni anlatısına
karşı çıkanlardır.
İşte Ermenilerin hiç bahsetmediği,
bahsetse de geçiştirmeye çalıştığı Er-
meni İsyanı olgusunun, söz konusu
anlatının başlıca eksiklikleri arasında
görülmesi gerekir. Hiç de etkisi azım-
sanacak, ikinci plâna atılabilecek bir
olgudan bahsetmiyoruz.
Ermeni İsyanı gayet güçlüydü. Şüp-
hesiz Ermeni unsurunun büyük ço-
ğunluğu bu isyana 1915 bahar ayları
itibariyle karışmış da değildi ve trajedi
burada yatmaktadır. Lâkin Osmanlı or-
duları da düşmanla temas halinde, bü-
yük lojistik sıkıntılar içinde ölüm-ka-
lım savaşı vermekteydi. Bu şartlarda
cephelerden herhangi birinin yarılma-
sı, diğerlerinin de düşmesi anlamına
gelmekteydi.
Sarıkamış’tan sonra şartlar daha
da ağırlaşmışken, düzenli Ermeni çe-
telerinin çok kalabalık sayılarda cep-
heyle cephe gerisini bölmeye çalışan
bir kama işlevi görmeye kalkışması,
zaten zar zor işleyen lojistik ağlara
vurdukları darbeler ve isyanın daha
da genişleme temayülü içine girmesi,
savaş halindeki bir ülkenin göz yuma-
bileceği bir durum değildi.
Ne olduğunu anlamanın yolu, hadi-
selere doğru ağırlıkları verebilmekten
geçer. Ermeni anlatısı ise ne Balkan
Harplerinden sonra kendi radikal un-
surlarının ne planlamaya başladığın-
dan, ne de isyan keyfiyetinden bah-
setmeye yanaşıyor.
40 DERİN TARİH / 2015 EKİM
Ermenilerin hiç
bahsetmediği,
bahsetse de
geçiştirmeye
çalıştığı Ermeni
İsyanı olgusunun,
Ermeni anlatısının
başlıca eksiklikleri
arasında
görülmesi gerekir.
Okurlarınızın kitabınızda en fazla
etkileneceği bölüm hangisi sizce?
Kitaptan etkilenmelerin bir “toplu
görüş”, bir nevi gestalt yaratmasını
diliyorum. Bugün hangi fedakârlıkla-
rın sırtına basarak güvenle bu ülkede
oturuyoruz, hangi açılımlarımızı nasıl
muhafaza etmeyi başardık, Balkanları
hangi acılar içinde bıraktık, hemen
sonra da İstanbul nasıl gitti geldi ve
Türkiye’nin aynı zamanda Avrupalı
niteliği ve bunun yeni bir yüzyılda ne
anlama geldiği gibi. Kısaca yapacak
daha ne kadar çok işimiz olduğu anla-
şılsın istiyorum.
Çanakkale ve daha 12 cephede son
nefeslerini veren şehitlerimiz, solmuş
da olsa büyüklüğün tohumlarını her
zaman bağrında taşımaya devam et-
miş, geleceğine sahip çıkacağını ümit
ettikleri, kurtlar sofrasına yeniden
geri dönmesini sağlayacak gücü yaka-
layacağına inandıkları büyük bir ülke
idealinin peşinden koşarken gözlerini
kapattılar. Herhangi bir başka ülke
için değil, bu ülke için!
Bütün bu hususları daha fazla an-
latmak, toplumsal hafızanın önemi
üzerinde durmak isterdim. Hürriyet
içinde onurunuzla yaşamanız uğrun-
da yapılan fedakârlıkların farkında ol-
mazsanız, potansiyellerinizin gerisine
düşüp ne kadar şaşaalı gözükse de as-
lında elden düşme bir hayat yaşama-
nız kaçınılmazdır. Benim ana fikrimin
de bu olduğunu zannediyorum.
Söyleşiyi bize vereceğiniz yeni kitap
müjdesi ile kapatmak isteriz.
Yeni kitaplara doğru yönelmek,
yepyeni şeyler ortaya koymak yö-
nünde güçlü bir arzu duyuyorum. Şu
sıralarda özellikle ilgimi çeken konu,
o meşhur Şark Meselesi. Kırım Harbi
sonrası dönem ilginç olmakla bera-
ber, siyasî tarih açısından Berlin Kong-
resi ve hemen öncesi, yani 1876-78
dönemi oldukça ilgi çekici.
Tabii Şark Meselesi aynı zamanda
daha büyük, daha derin, daha tarihî
Doğu-Batı probleminin bir parçası
veya siyasileşmiş veçhesi olarak da
düşünülebilir.
Bu siyasileşme süreci üzerinde dur-
mak, Batı’nın galebe çalış yöntemleri-
ni irdelemek, edinimlerini ne şekilde
kalıcı siyasî kazançlara dönüştürebil-
diğini, devredebilme kapasitelerine
nasıl ulaştığını, Doğu’nun da aslında
bir saldırı altında olduğunu tam an-
lamıyla idrak edemeyip nasıl hare-
ketsiz kaldığını ortaya koyabilmek
isterdim.
Klasik anlamda sona ermiş olsa da,
Şark Meselesi günümüzle de son de-
rece ilişkili, esas itibariyle de cevap-
landırılmamış büyük bir sual olarak
kalmaya devam ediyor.
AHMET AĞIRAKÇA
ahmetagirakca@gmail.com
B
ir doktor Hz. Peygamber’in
(sav) huzurunda birini te-
davi ederken iman ve tak-
vasından dolayı O’na şöyle
sorar: “Allah’ın Resulü, acaba şu tedavi
ve ilaç bir işe yarıyor mu?” Hz. Pey-
gamber hayret ederek, kesin bir ifade
ile “Subhanallah! Acaba Cenab-ı Allah
yeryüzünde hiç ilacını ve tedavi usulü-
nü yaratmaksızın bir hastalık yaratmış
mıdır? Bu tedaviyi bilen bilir, bilmeyen
bilmez. Şayet sen hastalığa tam ve ke-
sin fayda veren bir ilacı bulmuş isen
Allah’ın takdir ve emriyle mutlaka bir
iyileşme meydana gelir” buyurmuştur.
Hz. Peygamber sıhhatli iken de
hasta iken de tabiplere başvururdu.
Hastayken tedavi olması gayet tabiî-
dir. Fakat sıhhatliyken başvurduğu ve
ashabına da tavsiye ettiği bazı yöntem-
ler bugün koruyucu hekimlik denilen
42 DERİN TARİH / 2015 EKİM
yöntemlere denk gelmesi sebebiyle
dikkat çekicidir. Zaman zaman yürü-
mek, koşmak ve az yemek bunlardan
bazılarıdır.
Hastalandığında ziyaretine gelen
birçok Arap ve Arap olmayan heyet-
ler ona bazı ilaçlar tavsiye ederler, Hz.
Aişe (ra) de bu ilaçları ona hazırlayıp
verirdi. Bir kısmı gayrimüslim olduğu
halde Hz. Peygamber bunların tavsiye
ettiği ilaç ve tedavi usullerini kabul et-
miş ve uygulamıştır.
Hz. Peygamber hastalıkları iki kıs-
ma ayırır: Kalbî hastalıklar, bedenî has-
talıklar. Kalbî hastalıklar septik duy-
gularla oluşan ve şehevî duygulardan
kaynaklanan hastalıklar şeklinde ikiye
ayrılır. Bedeni hastalıklar ise insan vü-
cudunda görülen maddî eksikliklerdir.
Hz. Peygamber çok yemenin za-
rarlarından söz etmiş, insanoğlunun
acıkmadıkça yememesini öğütlemiş,
az yemekle hayatını sürdürebileceği-
ni ifade etmiştir: “Sağlığı korumak üç
şeyle olur: Bal yemek, kan aldırmak
ve dağlama. Ama dağlama yapmaktan
ümmetimi alıkoyuyorum.”
Ayrıca et ve tatlı gibi gıda madde-
lerinin insana fayda verdiğini, yemek
yerken düzgün oturup bir yere daya-
nılmaması gerektiğini, özellikle yüzü-
koyun veya sırt üstü yemenin tehlikeli
olduğunu ifade buyurmuştur. Su içer-
ken bir nefeste değil, en az üç defa ne-
fes alarak ve suyu emerek kabın içine
üflemeden içmek gerektiğini, bunun
daha yararlı olduğunu, artan yemekle-
rin üstünün kapatılarak korunmasını
tavsiye etmişti.
Önem verdiği hususlardan biri de
hoşlanmadıkları yiyecek ve içeceklerin
hastalara zorla verilmemesiydi. Bu-

İlahi Bilgilendirme
Metodu
TIBB-I
NEBEVÎ
nun yanında daha önce tıp öğrenimi
görmemiş olanların insanları tedaviye
kalkışmamalarını, kimsenin sağlığı ile
oynamamalarını, yanlış tedavi sonucu
hastaya zarar veren bir kimse olursa
onun bu zararı tazmin etmek zorunda
olduğunu söylemiştir.
Hastalık ve ilaç isimleri
Hz. Peygamber’in bizzat adını zik-
rettiği, bir kısmının da o günkü top-
lumda bilinegeldiği birçok hastalık ve
ilaç isminden haberdarız. Hadis mec-
mualarında zikredilen hastalıklardan
bir kısmı şunlardır:
Cüzam, çiçek hastalığı, humma,
uyuz, idrar yolları ve testislerde yan-
ma, karın ve mide ağrıları, akciğer
hastalıkları, kızamık, alaca, meşi veya
ishal, baş ağrısı, yarım baş ağrısı, göz
hastalığı, boğaz hastalığı, siyatik, akıl
hastalığı, efsunlanmış ve sihirlenmiş
kimse ile kalp hastalığı.
Bu gibi hastalıkların tedavi usulle-
ri ile tedavilerinde kullanılan ilaç ve
bitki isimlerine de sık sık rastlanmak-
tadır. Deva ve edviye, perhiz, nekahat
dönemi, pazı, siyah çörek otu, çörek
otu, kimyon, mantar veya yer elması,
kudret helvası, sinameki, sennut (tere-
yağı, bal ve dereotu karışımı olan bir
mürekkeb ilaç), udu’l-hindi, göz ilacı,
göze sürme çekerek hastalıktan koru-
mak, kına, sarı sabır, kabızlığı giderici
ishal yapıcı yavşan otu, Yemen za’ferâ-
nı bunlardan bazılarıdır.
Bunlarla ilgili olarak aynı dönemde
kullanılan tedavi isim ve usullerini de
görmekteyiz. Perhiz, bulamaç yedir-
me, mantar suyu ile göz tedavisi, ilaç
sıkmak, ilacı burna çekmek, hastanın
ağzının bir tarafına ilaç koymak, has-
tayı ziyaretinde ona güzel sözler söy-
lenmesi, hurmanın bazı zehirlenmeler
sonucunda görülen hastalıklara iyi
gelmesi, zehirli bir gıda yiyen kimse-
nin içeceği bir ilacı yoksa hemen mi-
desindeki her şeyi tümüyle kusması
Doğudan Batıya
hakkında özellikle tavsiyeleri vardır.
Hummayı su ile tedavi etme, hastanın
ensesinden aşağıya su akıtma (ateşli
hastanın başına, koltuk altlarına suya
batırılmış bez koyarak ateşi düşürme),
hacamat (kan aldırma), kirli kanın vü-
cuttan atılması anlamında hacamat ile
tedavi, hangi günlerde ve nasıl haca-
mat yapılacağı, yaranın sert ve kızgın
bir demirle dağlanması da tedavi yön-
temlerinden bazılarıdır.
İlk karantina Suriye’ye
“Herhangi bir bölgede bulaşıcı bir
hastalık varsa orada bulunanlar hasta-
lığın olmadığı bir başka bölgeye gitme-
sinler. Bu bölgeye dışarıdan başkaları
gitmesin” hadisi, bulaşıcı hastalıkların
önlenmesi için dünya tarihinde ilk
defa uygulanması istenen bir karan-
tina metodunu işaret eder. Bu da Hz.
Ömer’in (ra) hilafeti döneminde Suriye
bölgesinde çıkan veba salgınının ön-
lenmesi ve diğer bölgelere yayılmama-
sı için Hz. Peygamber’in hadisine uyu-
larak alınan bir önlemdi.
Hz. Musa devrinde cüzamlılara uy-
gulanan karantina bölgesel değil, mev-
ziî karantinaydı. Hastalar bir araya top-
lanarak toplumdan tecrit edilmişlerdi.
Ama Hz. Ömer devrinde Suriye tama-
men karantina bölgesi ilan edilmişti.
Çörek otunun “her derde devadır”
diye nitelendirilmesi de bu bağlam-
da değerlendirilebilir. Bu bitkinin tek
başına yahut birlikte kullanıldığında
daha faydalı olacağı başka bitkiler-
le karıştırılarak kullanılması tavsiye
edildiği gibi, bazen yenilerek, bazen
suyu içilerek, bazen balla karıştırılarak
kullanılmasının fayda vereceği belirtil-
miştir. Hadisteki “her derde devadır”
ibaresi genel bir ifade ve manâ içerir.
Habbetü’s-sevdâ’ hakkında son de-
rece önemli bilgiler veren Ahmed Şem-
suddin, bugünkü tıbbın da kabul ettiği
şekilde bu bitkinin terkibinde birçok
hastalığa şifa verecek özelliklerin ol-
duğunu kaydeder. Hatta çörek otunun
birçok deri hastalığına iyi geldiğini;
uyuz, saçkıran, alaca ve egzama gibi
2015 EKİM / DERİN TARİH 43
 Doğudan Batıya
hastalıkları iyi ettiğini kaydetmiştir.
Ayrıca damar sertliği, mide ağrıları, diş
eti iltihapları, çocuklardaki kemik eri-
mesi ve kadın hastalıklarına iyi geldiği,
kan dolaşımının rahatça gerçekleşme-
sine yardımcı olduğu ve doktorlar ta-
rafından tavsiye edildiği bilinmektedir.
Bugün Almanya ve Hollanda’daki ilaç
fabrikaları çörek otunun tablet, draje
ve şuruplarını imal edip piyasaya sür-
müşlerdir.
Boğaz ağrısına ‘Ud-i Hindi’
tedavisi
Hz. Peygamber’in hadislerinde bir
başka tedavi yöntemi ve ilaç da “ud-i
hindî” adı verilen bitkidir. Bununla
ilgili olarak şöyle buyurmuştur: “Ud-
i hindi’yi kullanmaya devam ediniz.
Zira bunda yedi çeşit şifa vardır. Uzre
bademcik iltihabı için buruna damla-
tılır. Zatu’r-rie ve zâtu’l-cenb (akciğer
hastalıkları) için ağızdan alınarak te-
dâvî yapılır. Bunu hastalarınıza içiri-
niz.” Bu bitki adından da anlaşılacağı
gibi Hindistan menşeli olup ayrıca bu-
hur olarak da kullanılır.
Ashabtan Ümmü Kays bt. Mihsan
şunları anlatır: Boğaz ve bademcikle-
rinden hasta olan küçük oğlumla bir-
44 DERİN TARİH / 2015 EKİM
likte Resulullah’a gittim. Hasta çocuğu
gören Resulullah: “Niçin bademcik
iltihapları için böyle tedaviler uygula-
yıp çocuklarınızın boğazını ellerinizle
sıkıp acıtıyorsunuz? Şu ud-i hindi ile
tedavi etsenize. Çünkü bu bitkide yedi
ÖLÜM HARİÇ HER ŞEYE DEVA
Resulullah’ın (sav) tavsiye ettiği
çörek otuyla ilgili tedavi yöntemleri
önemlidir ve eski bir tıp usulü olarak
bilinmektedir. Çörek otu hadislerde
“habbetu’s-sevda” diye geçer. Arap-
çada buna “habbetu’l-bereke” veya
“kemmunu’l-esved” adı verilir. Bugün
faydaları bilinen, çağımız tabip ve
farmakologlarının ittifakla belirttikleri
gibi etkili ve önemli bir ilaç olarak
kabul edilmiştir.
Hz. Aişe’den (ra) gelen bir rivayette
Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:
“Şu çörek otu Sam’dan başka her türlü
hastalığa şifadır.” Hz. Aişe, “Sam nedir
ey Allah’ın Resulü?” diye sorduğunda
“Sam, ölümdür” buyurdular. Aynı
hadisin diğer bir varyantı şöyledir:
“Şu çörek otunu devamlı kullanın.
Zira onda her derdin devası vardır,
yalnız Sam bunun dışındadır. Sam da
ölümdür.”
» Kan aldır, şifa bul
Kadim kültürlere ait tıbbî bilgilerin pek
çoğunda kan aldırmak yaygın bir tedavi
yöntemidir. Minyatürde muhtemelen böyle
bir kan verme sahnesi canlandırılmış.
türlü şifa vardır” buyurdular. Arapların
eski bir tedavi yöntemi ile parmak-
larına bez dolayıp boğazı ağrıyan ço-
cukların bademciklerini yukarı doğru
kaldırdıkları, bazen de bunları çıka-
rarak ameliyat ettikleri belirtilir. Hz.
Peygamber bu yöntemi çocuklara çok
ızdırap verdiğinden yasaklamış, yerine
ud-i hindî ile tedavîyi tavsiye etmiştir.
Ayrıca taze ve bekletilmiş hurma-
yı ayrı ayrı ve karıştırarak yemenin;
yumurta, balık, soğan, sarımsak, nar,
üzüm, kuru üzüm, incir, ayva, şeker
kamışı, patlıcan, mercimek, haşlama,
peynir, sirke, zeytinyağı ve zencefil
gibi gıda maddelerini düzenli olarak
kullanmanın faydalarını anlatmıştır.
Anber, misk, fesleğen gibi güzel ko-
kuların da insana yararlı olduğunu
açıklamıştır.
Taun hastalığı ve bununla ilgili ka-
rantina uygulaması, sineğin bir kana-
dında zehir, diğer kanadında panzehir
taşıdığını bildirmesi, cüzam (lepra)
hastalığına yakalanan kişinin zaman-
la aslana benzemeye başladığını, as-
landan kaçar gibi ondan kaçınılması
ve uzak durulması gerektiğini ümme-
tine anlatması Hz. Peygamber’in tıp
konusunda ilahî bilgi aldığını göster-
mektedir.
Bugün bilinen bir gerçek olarak da
cüzam mikrobunun aslan şeklinde ol-
ması Hz. Peygamber’in bu bilgisinin
ilahi menşeli olduğunu ispatlamakta-
dır.
Ahmet Ağırakça
Prof. Dr., Mardin Artuklu Üniversitesi Rektörü.
 EKİM DEVRİMİ
ANKARA’YI NASIL
‘YOLDAŞ’ YAPTI?
Sınıfsız toplum, ortak mülkiyet ve sermayenin tabana eşit dağılımı gibi
sloganlar eşliğinde Rusya’da 1917’de patlak veren Ekim Devrimi kadim bir
ütopyayı hayata geçirdi. Lenin ve Troçki’nin liderliğindeki hareket nasıl oldu
da 20. yüzyıla damgasını vuracak bir güce ulaştı? Lenin Batı’dan destekçi
bulamayınca önce Müslümanlarla, sonra da Mustafa Kemal’le nasıl işbirliği
yaptı? İşte Ekim Devrimi’nin farklı bir vechesi...

46 DERİN TARİH / 2015 EKİM


B
olşevikler 1917 Ekim Devrimi’nden sonra ikti-
darı ele geçirdiklerinde çok büyük bir yanılgı
içindeydiler. Alman orduları Rusya topraklarının
içlerine kadar girmiş, başkent St. Petersburg’u
tehdit ediyorlardı. Millî müdafaa en önemli öncelikti. Lenin
bu fikri reddetti, öyle ki Rus askerlerine savaş alanını terk
etmelerini, hatta komutanlarını öldürmelerini öğütledi.
Bunun sebebi Almanya’da da bir devrimin yaşanacağı bek-
lentisi taşımasıydı.
1. Dünya Savaşı üç yıldır devam ediyordu ve muazzam acı-
lara sebep olmuştu. Peki, ne için? Lenin meselenin tamamen
kapitalistlerin kârı ve emperyalizmle ilgili olduğunu söylü-
yor, çok yakından tanıdığı Alman solunun da kendisiy-
le hemfikir olmasını umuyordu. Eğer Rus solu işareti
verirse Alman solu devrimi gerçekleştirecek; devasa
grevler ve kitlesel düzeyde askerden kaçmalar neti-
cesinde Batı’daki savaş da sona erecekti.
Elbette böyle olmadı. Savaş bir heyecan
dalgası yaratmıştı ve çok az kişi Lenin gibi dü-
şünüyordu. İngiltere ve Fransa’da sosyalistler
zaten hükümete girmişti; Almanya’da da sen-
dikalar ordu ile işbirliği yapıyordu. 1918 yılın-
da Almanya yıkıldığında bile Asker Konseyleri
Bolşevik modeline göre örgütlenmiş ve Mareşal
von Hindenburg’u liderleri olarak seçmişlerdi. Al-
man çiftçilerse Rusya’daki köylülerin aksine karşı
devrimin tabanını meydana getirmişti. Lenin Bol-
şevik Devrimi’nin bütün dünyada bir etki dalgası
yaratmasını umuyordu ama devrim gerçek-
leştiğinde çok az insan bu durumdan
haberdar olmuştu.
Rusya bir süredir savaşta zayıf düş-
müştü ve Batı’da hiç kimse radikal
sosyalistlerin başarıya ulaşabileceğini
düşünmüyordu. Bazı Almanlar süre-
ce müdahil olup -kendi ülkeleri dâhil
olmak üzere- bütün imparatorlukların
düşmanı olan Bolşevikleri devir-
mek istiyordu. Dışişleri Bakanı
Amiral Hintze, Bolşeviklerin
Almanya’nın tam da Rusya’da
istediği kişiler olduklarını söy-
lüyordu, zira Bolşevikler ülkede
kaosa yol açmıştı.
Lenin’in hayatta kalmak için
başka yollar bulması gerekiyor-
du. Moskova’da kısa süre için-
de bir terör rejimini hayata
geçirdi ve Çarlardan çok
daha acımasız bir yol izledi.
İzdüşüm
Prof. dr. NorMAN SToNE
DERİN TARİH İÇİN YAZDI
Lenin’e göre orta sınıflar enflasyon ve vergi değirmeninde
öğütülüp paramparça edilmişti; rehinelerin kitleler halinde
öldürülmesi emrini verdi (Devrimin çıkarlarına hizmet eden
her şey mubahtır).
1918 yılında karşı-devrimci generaller Batılı müttefikle-
rin de desteğiyle güney Rusya’da güçlerini toplayıp 1919’da
saldırılara başladılar, böylece Rusya’da iç savaş başlamış
oldu. Lenin bu noktada hayatının en önemli fakat beklen-
meyen ittifakını yaptı.
Rusya geçmişte farklı milletten insanları bünyesinde
barındıran devasa bir imparatorluktu. Ruslar yalnızca
Ukrayna’da yaşayan 40 milyon civarında insanın Rus
olarak kabul edilmesi halinde ülke içindeki çoğun-
luğu teşkil ediyordu; öte yandan Ukrayna’da da ayrı-
lıkçı birtakım milliyetçi gruplar mevcuttu. Ukrayna-
lıların kendilerine ait bir dilleri vardı. Ruslar bu dile
‘jargon’ adını vermişti. Lenin ve milletlerden sorumlu
komiser Stalin, Ukraynalıları yüreklendirmeye başladı
ve bunun sonucunda iç savaş sırasında Ukraynalı mil-
liyetçiler susturulmuş oldu. Bunun yanında Bolşevik-
lerin pek çoğu Ukrayna asıllıydı. 1918’de Almanların
himayesindeki Bağımsız Ukrayna yıkıldı. Ama Bolşe-
viklerin kullanabileceği çok daha güçlü bir silahları
daha vardı.
Ruslar ‘halkların kardeşliği’ adı-
na Müslümanlarla ittifak yapma-
ya başladılar. Elbette Bolşevikler
bütün dinlerden nefret ediyor-
du ve 1917 itibariyle Orta Asya
emirleri, Çarı destekleyen aşı-
rı-gerici unsurlar olarak görü-
lüyordu.
» Sosyalizmin
sembolleri
Çekici kaldıran figür
işçiyi, elinde orak olan
kadın ise köylüyü temsil
ediyor.
2015 EKİM / DERİN TARİH 47
 » Taksim’e bakan Rus generallar
Taksim meydanındaki anıt aslında
Cumhuriyet’in kuruluşundan sonra
Sovyetlerle yapılan işbirliğini de temsil
ediyor. Mustafa Kemal’in arkasında duran
iki Rus generali M. Vasilyeviç Frunze ve K.
Yefremoviç Voroşilov’dur.

Bolşeviklerden Togan’a vaad

Bununla birlikte hayranlık uyandı-
rıcı bir bilgin olan Başkırtlı Zeki Velidi
Togan gibi ilerici Müslümanlar da var-
dı. Togan ayrı bir Müslüman ve Tatar
kimliğinin tanınması için önce Rus
liberalleriyle, sonra da Bolşeviklerle
ittifak yapmıştı. Togan’ın anıları son
derece ilginçtir. 1918 yılında Gatchina
Sarayı’nı Beyaz general Yudenitch’ten
korumak için bir Başkırt köprüsü inşa
ettirmişti ve kendisine bağımsız Baş-
kırtistan’ın kurulacağı vaat edilmişti.
Aşağı yukarı aynı şey Kafkasya’da
Çeçenlerin de başına geldi. Bolşevik-
ler 1919’un sonunda TransKafkasya’ya
girdiklerinde hem Ermenistan’ı, hem
de Azerbaycan’ı kısa sürede kontrol
altına almışlardı (Gürcistan 1921’e ka-
dar bağımsız bir devlet olarak kaldı).
Eylül 1920’de Bolşevikler Bakü’de an-
ti-emperyalizm gündemiyle ‘Doğu İş-
çileri Kongresi’ni örgütlemeyi başardı.
1919’da Lenin, batı Avrupalı sol
partilerin temsilcilerini bünyesinde
barındıran Komünist Enternasyonali rini istiyordu (Enver diğer bütün dele- ra’da Enver’in büyük rakibi Mustafa
(Komintern) kurdu; Komintern’in bir geler gibi beş dakika konuşma hakkı Kemal’le ilgilenme kararı almışlardı.
dünya devrimine katkıda bulunması olması karşısında çok öfkelendi ve ka- Enver Orta Asya’ya tek başına gitti ve
umuluyordu. Bakü Kongresi’nde 40 tılımcılara yazılı bir konuşma metni pan-Türkçü bir ayaklanma başlatmak
yaşında bir Ukraynalı Yahudi olan Ko- dağıtıp salonu terk etti). üzere çalışmalar yürütürken orada
mintern sekreteri Grigory Zinoviev, Zeki Velidi Togan da toplantıya ka- öldürüldü (bu olay 1922 yılında, mo-
kulakları tırmalayan Yahudi aksanıyla tılmıştı; ancak Stalin ve Troçki Togan’a dern Türkiye Cumhuriyeti’nin bağım-
Almanca konuşarak ve özellikle de İn- Başkırtların bağımsızlığı hak eden bir sızlığını kazandığı Sakarya Muharebe-
gilizleri kötüleyerek bir dünya devri- ulus olmadığını, sadece aşiret ve mol- si ile aynı zamanda gerçekleşmişti).
mi çağrısı yaptı. Diğer pek çok kişiye lalardan müteşekkil olduğunu söy-
ek olarak zamanında Trablusgarp’ta lediler. Togan kısa süre sonra canını Ankara’nın Moskova ile
İtalyanlara karşı savaştığı için Libya kurtarmak için İran’a kaçtı (sonra da kârlı ittifakı
proletaryasının temsilcisi ilan edilen İstanbul Üniversitesi’nde son derece Bolşeviklerin bu dönemde kurmuş
Enver Paşa da Zinoviev’le hemfikirdi. saygın bir Türkoloji profesörü oldu). olduğu en dikkat çekici ilişki Türk mil-
Enver Moskova’ya Alman General von Ne var ki Enver kısa süre sonra liyetçileri ile bağlantılarıydı. 1919’da
Seeckt’in yoğun ısrarları neticesinde hayal kırıklığına uğradı; çünkü Bol- Ankara ve Moskova arasında iletişim
gitmişti ve Bolşeviklerin Orta Asya’da şevikler milliyetçi bir Türk ayaklan- kurmak oldukça zordu. Grip salgınları
yürüteceği mücadeleyi desteklemele- masının çoktan patlak verdiği Anka- ve iç savaşın ortasında bir mektubun

48 DERİN TARİH / 2015 EKİM


adrese ulaşması üç ayı buluyordu. Fa-
kat Lenin bir şekilde Ankara’daki mil-
liyetçilerin örgütlü ve geleceklerinin
parlak olduğuna kanaat getirdi. Diğer
tarafta Türk milliyetçileri Moskova ile
ittifak yapmanın kendileri için avan-
tajlı olacağını anlamıştı.
1920’de mükemmel bir Osmanlı
üst sınıf kökenine sahip olan Albay Ali
Fuat Cebesoy, Bolşeviklerin Dışişlerin-
den sorumlu komiseri Georgi Çicerin
(tesadüf odur ki Çicerin de aristokrat
kökenlere sahip biriydi: Çarlık rejimin-
de dışişleri bakanlığında kütüphane-
cilik yapmış, Mozart’ın yaylı çalgılar
dörtlülerine hâkim bir eşcinseldi) ile
bir anlaşma yaptı. İki adam birbirle-
rine ‘yoldaş’ dediler. Moskova Büyük
Ermenistan projesini desteklememe ve
Ankara’daki milliyetçilere altın ve silah
gönderme; Mustafa Kemal ise bunun
karşılığında Azerbaycan’a dokunmama
sözü verdi. Anlaşmanın ilk meyvesi,
Kars’ın Ekim 1920’de Türk ordusu ta-
rafından kontrol altına alınması oldu.
Bu tarihten sonra uzunca bir süre
Türklerle Sovyetler iyi ilişkiler kurdu-
lar. Cumhuriyet Türkiye’sinde Kafkas
İzdüşüm
» Bağımsızlık uğruna Bolşeviklerle ittifak
Bağımsız bir Başkırt devletinin kuruluşuna izin verecekleri
ümidiyle Z. Velidi Togan (altta) Bolşeviklerle işbirliği yaptı.
Gatchin Sarayı’nın savunmasında onlara destek vermesine
karşın kendisine verilen sözler tutulmadı. Sarayın porselen
üzerine yapılan bir tablosu.
göçmenlerin edebi eserleri yayınla-
namıyordu; 1945’te ise İsmet İnönü
Almanların yanında savaşmış sürgün-
lerin Sovyetler Birliği’ne geri gönde-
rilmelerine izin verdi (Zeki Velidi To-
gan tutuklanmıştı).
Bu bağlamda bir husus dikkat çeki-
cidir. Genel olarak insanlar -İspanya İç
Savaşı’nda olduğu gibi- Komünistlerle
ittifak yaptıklarında bunun sonuçları
ağır olmuştur. Mustafa Kemal, tıpkı
De Gaulle gibi, Komünistlerle yaptığı
ittifaktan Komünistlerden daha fazla
fayda sağlayan çok az sayıda devlet devrimin yıldönümü kutlamaları sıra-
adamından biridir. Bu ittifak çerçe- sında Komünistler Batı’daki diğer bü-
vesinde ülkede paravan bir Komü- tün ülkelerde başarısızlığa uğramıştı.
nist Partisi kurmuş ve partinin genel Ama köylü Doğu’nun uçsuz bucaksız
sekreterliğine Celal Bayar getirilmişti topraklarında müthiş başarılar kazan-
(Mustafa Kemal esprili bir adamdı). dılar. Çin’i fethettiler, Küba onların-
Her halükarda 1921’e gelindiğinde dı, hatta Vietnam’da ABD’yi mağlup
Bolşevikler hayatta kalabilmek için etmeyi bile başardılar. Ve bu ironi
bütün ‘kapitalist’ güçleri karşılarına içinde bir ironi daha vardı: Komünist-
almak yerine, bunlar arasındaki fark- lerin ilk ilerlemelerini kaydettikleri
lılıklardan nemalanmaları gerektiğini Müslüman ülkeler -özellikle de Afga-
öğrenmişlerdi. nistan- Komünizme en başarılı şekilde
Bütün bu hikâye ironilerle dolu. direnen ülkelerdi. Öyle ki bu ülkeler-
Bolşevikler işe sanayi devleti Alman- deki direniş Sovyet sisteminin sonunu
ya’ya yaklaşarak başladı. 50 yıl sonra, hazırlayacaktı.
2015 EKİM / DERİN TARİH 49
Harvardlı Tarihçi Niall Ferguson
ile Tarihin Ufuklarında Seyahat
“PEKİ YA OSMANLI
YIKILMASAYDI...”
“Biz tarihçiler deney yapamayız. Yani aslına
bakılırsa bir bilimle uğraşıyor değiliz. Bizimkisi
çok daha soyut bir uğraş.”

50 DERİN TARİH / 2015 EKİM


KONUŞAN: MERVE ARMAĞAN
H
arvard Üniversitesi Ta-
rih Bölümü hocaların-
dan Prof. Dr. Niall Fer-
guson Türkiye’de daha
çok İmparatorluk adlı
kitabıyla tanınıyor. Oysa Prof. Ferguson
fikirden iktisada, medeniyetten savaş
tarihine kadar çok geniş bir sahada ka-
lem oynatıyor. Kendisiyle Harvard’daki
ofisinde buluştuk ve tarihin bilim olup
olmadığı, tarih öğretiminin faydaları,
Doğu-Batı kültürel münasebetleri ve
Osmanlı’nın son yüzyılına dair zevkle
okuyacağınız bir sohbet gerçekleştirdik.
Dünyaca ünlü üretken bir tarih-
çisiniz. The Times’ın deyişiyle
“kuşağının en parlak tarihçisi”.
Onlarca kitap yazdınız ve daha
onlarcası sırada. Kitaplarınız sık
sık çok satanlar listesinde yer alı-
yor, yazılarınız tartışılıyor, belge-
selleriniz ilgi çekiyor. Peki sizi
tarihe çeken şey neydi? Neden
tarihi seçtiniz?
Aslında edebiyat da okuyabi-
lirdim, hatta bir ara edebî eserler
yazmayı da düşündüm. Ama daha
sonra gerçek olayların karmaşık-
lığı sebebiyle tarihin entelektüel
bakımdan çok daha doyurucu ol-
duğuna kanaat getirdim. Edebiyat-
ta yaşanan olaylar genelde oldukça
basittir ve anlaşılması kolaydır.
Gerçek hayatsa hakikaten çok kar-
maşıktır. Benim için en cezbedici
olan, gerçek hayatın karma-
şıklığını anlamanın zorluğu
oldu.
Civilization adlı kitabı-
nızda “Historians are
not scientists” (Ta-
rihçiler bilim ada-
mı değildir) diye
bir cümleniz var.
Oysa bizim ülkemizdekiler dâhil
birçok akademik çevrede tarih
‘bir bilim dalı’ olarak görülüyor.
Sizce tarih sırf akademide araş-
tırma konusu oluyor diye bir bi-
lim dalı sayılabilir mi?
İngilizcede bilim (science) dedi-
ğimizde çoğunlukla doğa bilimle-
rini kastederiz. Ben de İngiltere’de
büyümüş biri olarak fizikçilerin,
kimyagerlerin ya da biyologların
yaptığı işi tarihçilerin yaptığı işten
tamamen farklı olarak görme eğili-
mindeyim. Benim kız kardeşim ve
annem de bilim insanı. [Fakat] bi-
limin temelinde deneysel yöntem
yatar. Tarih söz konusu olduğunda
dikkatle gerçekleştirilen kontrollü
deneyler söz konusu olamaz. Ta-
rihin örneklemi bütün dünyadır
ve biz tarihçiler deney yapamayız.
Yani aslına bakılırsa bir bilimle uğ-
raşıyor değiliz. Bizimkisi çok daha
soyut bir uğraş. Sosyal bilimciler,
“Evet deney yapamıyoruz ama mo-
deller oluşturuyoruz ve bu model-
lerin gerçeğe ne derecede uygun
olduğuna bakıyoruz, bu bakımdan
yaptığımız şey bir bilimdir” diye-
bilirler. Bence bu çok tehlikeli bir
girişim çünkü söz gelimi ekono-
mide modeller geliştirme pratiği,
pek çok akademisyen için gerçeği
anlamanın başlıca yöntemi haline
geldi. Buna ilaveten, bir model ge-
liştirebilmek için olayı basite indir-
gemeniz, bazı hususları devre dışı
bırakmanız gerekir.
Benim bu konuya dair en sev-
diğim örnek, iktisatçıların savaşı
exogenous/harici görmesidir. Ama
bir tarihçi açısından bu görüş saç-
madır. Barışı esas olarak alamazsı-
Söyleşi
nız. Dünya çok daha karmaşık,
çok daha sorunlu bir yer. Savaş bir
asteroidin gelip dünyaya çarpması
gibi bir hadise değil. Bence biz ta-
rihçiler modellenemeyecek kadar
karmaşık konular üzerine çalışma
yürütüyoruz. Ben bir sosyal bilimci
de değilim. Benim işim, günümüze
ulaşan belgelere ve diğer kanıtlara
bakarak geçmişteki düşünce yapı-
larını ve meydana gelen olayları
anlamak ve insanların geçmişteki
eylemlerini anlamlandırmak. Ben-
ce bu bilimsel bir yöntemle yapıla-
bilecek bir şey değil. Tarih, fizikten
çok felsefeye benzeyen tamamen
farklı bir disiplin.
Sizin de üzerinde durduğunuz
İngiliz devlet adamı Sir Winston
Churchill, “Tarihi incele. Tarihi
incele. Devlet adamlığının bütün
sırları tarihte yatar” demiş. Ger-
çekten de başarılı bir devlet ada-
mı olmak için tarih öğrenmenin
faydasına inanıyor musunuz?
Evet, tarih eğitimi bence zorun-
lu olmalı. Bence dünya liderlerini
tarihe ilişkin yeterli bilgi ve biriki-
me sahip kişiler olarak yetiştirme
konusunda başarısızız. Dünya eği-
tim sisteminde değiştireceğim bir
şey olsaydı bu, uygulamalı tarihi
-yani bugünün sorunlarını anla-
mak amacıyla tarih öğrenimini- sa-
dece devlet memurları için değil,
aynı zamanda iş adamları ve siyasî
liderler için de zorunlu kılmak
olurdu. Çünkü stratejik bir karar
veren herkesin tarihî bilgiye ihti-
yacı vardır. Ve karar alıcıların tarih
konusunda yeterli bilgi ve birikime
sahip olmasını sağlayacak bir eği-
tim sunmaktan çok çok uzak oldu-
ğumuzu söyleyebilirim.
2015 EKİM / DERİN TARİH 51

Osmanlı’yı yıkan, borçlardı
Çok ilginç gerçekten. Bundan bir
süre önce çıkan Foreign Affairs’deki
yazınızda sekiz büyük imparatorlu-
ğun çöküşündeki ortak bir özelliği
vurguluyor ve Roma, Çin İmparator-
luğu, Bourbon Fransa’sı, Habsburg
Avusturya-Macaristan’ı, Osmanlı
Türkiye’si, Romanov Rusya’sı, Bri-
tanya ve Sovyetler Birliği’nin çöküş-
lerinde aşırı borç yüklenmesinin rol
oynadığını söylüyorsunuz. Diğer-
lerini bir yana bırakırsak Osmanlı
Devleti’nin borç sarmalına düşüşü
nasıl oldu ve bu sarmal onun çökü-
şüne giden yolu nasıl hazırladı?
Aşırı borçlanma günümüzde dün-
yanın pek çok yerinde yaşayan insan-
lar için tanıdık bir kavram; çünkü çok
sayıda ülke, şirket ve hane bu sorunla
boğuşuyor. 19. yüzyılda ise aşırı borç-
lanma bu kadar yaygın değildi ve ço-
ğunlukla sürdürülebilir olmayan dü-
zeylerde büyümeden kaynaklı kamu
borçları söz konusuydu. Osmanlı İm-
paratorluğu 19. yüzyılın ortalarında
genel anlamda en azından bazı ku-
rumlarını Batılılaştırmak, özellikle de
askerî gücünü artırmak için çeşitli re-
formlara girişti. Mevcut yapısıyla bunu
gerçekleştirebilmesi için Çin benzeri
52 DERİN TARİH / 2015 EKİM
Osmanlı’nın oldukça
gelişkin bir hukuk
sistemi vardı. Ancak
Osmanlı yasalarının,
söz gelimi İngiliz
yasalarına
oranla sermaye
oluşumuna daha az
imkân sağlaması
açıklanması gereken
önemli bir konudur.
diğer Doğulu imparatorluklar gibi
Avrupa sermayesinden borç almak zo-
rundaydı. Aynı şey, Osmanlı’nın hima-
yesindeki Mısır gibi devletler için de
geçerliydi. Tarihte çok sık karşımıza
çıktığı üzere bu borçların -ekonomiyle
orantısız bir biçimde- ödenemeyecek
düzeyde arttığı bir noktaya gelindi.
Zira ekonomi bu borçların kapatılma-
sına yetecek kadar hızlı büyümüyor-
du. Nitekim 1870’li yıllarda Osmanlı
İmparatorluğu ve Mısır borçlarını öde-
yemez hale geldi. Bu Türkiye tarihinde
çok kritik bir aşamaya tekabül ediyor-
du çünkü bu olaydan sonra ülke eko-
nomisi Avrupalı alacaklılar tarafından
kontrol edilmeye başlandı ve bu da
Osmanlı’nın mali bağımsızlığını sınır-
ladı, gümrük gelirleri Avrupalı alacak-
lılar tarafından toplanmaya başladı vb.
Benzer bir durum Çin’de de yaşan-
dı, hatta orada bağımsızlık bakımın-
dan çok daha ağır sonuçlar doğurdu.
Günümüzde böyle bir olayın yaşana-
bileceğini düşünmüyoruz fakat bu yıl
imzalamış olduğu borç anlaşmasıyla
Yunanistan da mali bağımsızlığını fii-
len kaybetmiş oldu. Yani bence bura-
dan çıkarmamız gerek önemli bir ders
var, o da şu: Eğer alacaklılar yeterince
güçlüyse, ki kesinlikle öyleydiler, aşırı
borçlanma bağımsızlığın tehlikeye gir-
mesi tehdidini beraberinde getirebilir.
Osmanlı ve Çin ortaklığı
Yine Civilization adlı kitabınıza dö-
nersek burada oldukça karamsar
bir Osmanlı medeniyeti portresi
çiziyorsunuz. Matbaayı yasaklayan,
rasathaneyi yıktıran sultanlar ve
şeyhülislamlar gibi. Bilimsel alanda
Osmanlı gerçekten de kitapta dedi-
ğiniz gibi ‘offline’ mı olmuştu?
Görünüşe göre öyle. Bilimsel dev-
rim Avrupa’da esas olarak 17. yüzyılda
gerçekleşti ve 18. yüzyılda da devam
etti. Osmanlı tarihi üzerine yaptı-
ğım okumaların bana gösterdiği şey,
Osmanlı’nın bu müthiş yeniliklere
ve gelişmelere en ufak bir katkı yap-
madığı. Aynı şekilde Doğu Avrupa ve
Rusya’nın da bilimsel devrime önem-
li katkılar yapmadıklarını görüyoruz.
Bilimsel devrim neredeyse tamamen
Batı Avrupa’da ve bir ölçüde Kuzey
Amerika’da gerçekleşti. Yani burada
istisnai olan Osmanlı İmparatorluğu
değil, Batı Avrupa. İstisnai çünkü bü-
tün gelişmeler orada gerçekleşmiş ki
bütün Batı Avrupa ülkeleri de buna
 Söyleşi

E N ) O SMAN LI?
dâhil değil. Yani bana göre Osmanlı’da
Y E N İ ( D veten] az önce üzerinde durduğumuz
meydana gelen, Çin’de olanlarla ay- bilimsel devrim -bu şüphesiz Batı’nın
’te-
nıydı. Mesela 16. yüzyılda Osmanlı İm-
y ıl ö n ce Newsweek öldürücü güçlerinden biriydi, çünkü
paratorluğu teknolojik bakımdan ve Bundan 4 e ’nin yenid
en fizik yasalarının çözülmesi doğal ola-
ızd a T ü r k iy
ki bir yazın kurma
askerî teknoloji anlamında Avrupa ile
İm p a r a t orluğu’nu rak Batı’yı dünyadaki diğer uygarlık-
Osmanlı ızda
aşağı yukarı aynı konumdaydı. Ama o
o ld u ğ u n u yazdığın lara karşı oldukça güçlü bir konuma
noktadan itibaren, yani 1600’lerden peşinde p ki almıştın
ız. getirdi. Özel mülkiyet haklarının yasa
t ir i v e t e
epey eleş iz?
aatte misin
sonra Batı Avrupa tabiatı anlama ko- ile güvence altına alınması da önem-
a y n ı k a n yın
nusunda muazzam adımlar attı. Sanı- Hâlâ a m ana dek Sa li örneklerden biridir. Elbette bu, Os-
n c e o z
Hayır. Be proje,
rım kısmen din adamlarının Osmanlı
b ir ö n c e lik olan bu manlı İmparatorluğu’nun yasalarının
in
Erdoğan iç un ilk
İmparatorluğu’nda sahip olduğu güç,
a a rt ık s o n a erdi. Bun olmadığı anlamına gelmiyordu. Me-
bu rüy de çok
kısmen de eğitim kurumları ve dev-
Tü rk iy e ’n in ülke için sı;
sela Osmanlı’nın oldukça gelişkin bir
let sisteminin işleyişi sonucu bilimsel sebebi,
s o ru n la rl a boğuşma hukuk sistemi vardı. Ancak Osmanlı
omik
devrim burada gerçekleşmedi. Bilim- ciddi ekon in ç e v re ülkelerin
in
yasalarının, söz gelimi İngiliz yasaları-
Türkiy e ’n
sel devrimin temel fikirlerinin Türki- ikincisi ise oğan’ın um
du- na oranla sermaye oluşumuna daha az
e lk i d e E rd
ye’de tartışılmaya başlaması 19., hatta bu fikre b fe li yaklaşma
sı. imkân sağlaması açıklanması gereken
h a m e s a
20. yüzyılı buldu. Burada İstanbul’daki ğundan da la b ileceği bir T
ürki-
önemli bir konudur. Şirketlerin kurul-
ö rn e k a
astronomi derslerini ve Kopernik’in Mısırlıların ir a ma Mısırlıla
r için
masını teşvik eden yasalar bu dönem-
ip b ir fi k
güneş sistemi teorisinin kullanımını ye fikri caz o k . G enel olarak de yürürlükte olan İslam hukukunda
azib e s i y
böyle bir c iye’nin
kastediyorum. Yani arada muazzam
ın d a b a n a göre Türk yer almaz.
bakıldığ e Erdo-
bir uçurum vardı ki bu bence modern
rı y e n i O s manlı fikrin Bunlara ek olarak üç unsur daha
tarihin en önemli unsurlarından biri. komşula kmıyor. Ba
na göre var: Modern tıp ki, bu da bir Batı Avru-
r s ıc a k b a
Ama tekrar ifade edeyim, bilimsel ğan kada Avrupa Bir
liği
pa icadı olup diğer yerlerde çok az ge-
ü rk iy e ’n in
devrim her şeyden çok Batı Avrupa’ya, bu görüş T e nziyor. Yan
i birkaç
lişme göstermiştir. Tüketim toplumu
o n u n a b
hatta Kuzeybatı Avrupa’ya özgü bir üyeliği vizy g ib i görünen a
ma
fikri de 17. ve 18. yüzyıllarda İngilte-
a g e rç e k
yıl boyunc d a n ibaret oldu
ğu
gelişmeydi ve dünyanın geri kalan ül- b ir rü y a re’de ortaya çıktığında [diğer medeni-
kısa sürede
keleri bu süreci izlemekle yetindiler, n bir fikir. yetlerde] çok yaygın değildi. Son ola-
ortaya çıka
hatta bazıları izlemedi bile. rak da Max Weber’in de bahsettiği iş
etiği meselesi var. Ben bunun dinden
1412 yılında Avrupa sefil bir hal- çok teşviklerle ve Batı toplumlarında
deyken Doğu göz kamaştırıcı bir
yıllarda meydana gelen bir değişikliği çok çalışmanın ödüllendirilmesini
medeniyete ev sahipliği yapıyordu
diyorsunuz. Peki Batı kendisi dışın- açıklasın? sağlayan uygulamalarla ilgili olduğu-
dakilere nasıl galebe çaldı? Batı’yı Bu teorilere bakınca bu büyük dö- nu düşünüyorum. Batı’da zaman için-
muzaffer yapan ‘Altı ölümcül uygu- nüşümün ancak kurumlar ve fikirler de bir iş etiği oluştu ki bu bence daha
lama’ meselesini biraz açar mısınız? üzerinden açıklanabileceği sonucuna çok okuma yazma oranı ile ilgiliydi,
Batı’nın diğer bütün uygarlıklardan vardım. Öldürücü güç fikri de, yeni fi- yani bu bağlamda Protestanlık burada
daha zengin, daha güçlü ve daha sağ- kir ve kurumların dünyanın diğer yer- etkili olmuştur denilebilir.
lam bir yapıya kavuşması söz konusu lerinden önce Batı’da kök salmasına Ancak bu altı unsur bana, söz geli-
olduğunda, bu konuda tarihin birkaç imkân sağlayan o karmaşık süreci ba- mi çok da gelecek vaat eden bir coğ-
döneminde popüler olmuş birkaç te- sit bir dille açıklama amacı güdüyordu. rafyada bulunmayan İskoçya’daki in-
orinin varlığından söz edilebilir. Ör- Daha yüksek ekonomik büyümenin, sanların Anadolu’daki insanlardan çok
neğin bundan 100 yıl önce insanlar daha sofistike bir askerî teknolojinin daha büyük zenginliklere ulaşmasını
beyazların tabiatları gereği diğer ırk- ve Avrupa’nın hâkimiyetini mümkün açıklamanın yollarından sadece biri
lardan üstün olduğunu söyleyebilirler- kılan diğer şeylerin kökeninde de bu gibi geliyor ki, İskoçlar 1500’lerde ya
di, ama bugün kimse buna inanmaz, fikir ve kurumlar yer alıyordu. da 1412 yılında kesinlikle Anadolu’da-
yani bu teorinin üzerini çizebiliriz. Bir Bu yeniliklerden ilki, siyasal ve ki insanlar kadar zengin değildi.
başka teori ise meselenin coğrafyayla ekonomik rekabetin meşru olduğu
ilgili olduğunu söyler ama coğrafyada fikriydi ki, bu bütün medeniyetlerin Tarihçiler kâhin değildir
herhangi bir değişiklik olmamıştır. benimsediği bir fikir değildir. Pek çok Aynı zamanda Batı da 2. Dünya Sa-
1000 yılında da 100 yılında da coğrafya medeniyet ekonomik hayatta tekel- vaşı’ndan bu yana Doğu ülkeleri
aynıdır. Öyleyse coğrafya niçin 1600’lü lerden ve güçten yanadır. [Buna ila- (Çin, Hindistan vs.) karşısında bir

2015 EKİM / DERİN TARİH 53

gerileme halinde. Peki 100 yıl son-
raya bir projeksiyon yaparsanız 22.
yüzyılda nasıl bir dünya bekliyor
olacak bizi?
Neyse ki tarihçilerin böyle bir şey
yapmak gibi bir zorunlulukları yok.
Bu soru gelecekle ilgili, bizim işimiz
ise geçmiş. Ve tarihin bize öğrettiği
şeylerden biri, geleceğe dair böylesi
doğru bir tahmin yapmanın çok zor
olduğudur. Düşünün ki yarın havanın
nasıl olacağını tahmin etmek bile çok
zor.
Gelecek hakkında yapılan tahmin-
ler konusunda oldukça dikkatliyimdir.
Bana göre önümüzde birden çok ge-
lecek var. Tek bir gelecekten bahset-
mek mümkün değildir. Çok cazip ge-
leceklerin hayalini kurabilirim çünkü
teknoloji bugün yüz yüze olduğumuz
iklim değişikliği, işsizlik ya da dünya
nüfusunun büyük çoğunluğu için ha-
yatın gerçekliği olmaya devam eden
yoksulluk gibi sorunlara çözüm bula-
bilecek denli hızlı gelişiyor. Yani bun-
dan 100 yıl sonra, bütün sorunların çö-
züldüğü bir gelecek hayal edebilirim
zira bu sorunların teknolojik olarak
çözülemez olduklarını düşünmüyo-
rum. Hükümetlerin adım atmaya zor-
lanması halinde bu sorunların bazı-
larına kolayca çözüm bulunabilir. Bu
tespitin ima ettiği önemli bir nokta ise
bu sorunları çözmek için herhangi bir
adım atmama ihtimalimizin olduğu.
Bunun dışında gelecek ideal olan
dünyayı değil, sorunlarla dolu bir dün-
yayı da beraberinde getirebilir. Bugün
Kuzey Afrika ve Ortadoğu’ya baktığım-
da böylesi bir senaryonun mümkün
olduğunu rahatlıkla görebiliyorum.
Yıllarca bugünkü Ortadoğu’nun 20.
yüzyıldaki Orta ve Doğu Avrupa kadar
şiddet dolu bir yere dönüşebileceği
uyarısında bulundum. Ortadoğu’da bu
senaryoyu mümkün kılacak unsurla-
rın varlığını tespit etmek mümkün.
Görece genç nüfus, ABD’nin azalan
hegemonyası ve sorun yaratma ihti-
mali epey yüksek olan radikal siyasal
İslam ideolojisi. Yani dünyanın en
54 DERİN TARİH / 2015 EKİM
» Batı ve “dış”ı
“1412 yılında dünyaya bakan biri nasıl
olup Batı’nın bu sefil vaziyetten çıkıp
dünyaya hâkim olacağını tahmin
edemezdi?” diyen Niall Ferguson
Batı’nın 6 öldürücü silahını Civilization
(Medeniyet) adlı kitabında çarpıcı bir
tahlile tabi tutuyor.
azından bir kısmının çok daha kanlı
bir çehreye bürünmesi gibi bir tehli-
ke mevcut. Fakat aynı zamanda Soğuk
Savaş’ın sona ermesinden bugüne, ya-
şanan görece barışçıl dönemin sonuna
geldiğimizi görmemiz gerekiyor.
Dünya 1991 ve 2010 yılları arasın-
da modern tarihin en şiddetsiz yıl-
larını yaşadı. Halen kayda değer bir
ekonomik büyümeye şahit oluyoruz.
Çin gibi ekonomilerin büyümesiyle
yoksulluk önemli ölçüde geriletildi.
Yani bu iyi ve kötü senaryoya baktı-
ğımda iyi senaryonun gerçekleşme
ihtimalini daha yüksek görüyorum
diyebilirim çünkü bugün dünyadaki
trendlerin pek çoğu görece zararsız.
Dünyanın sadece belli başlı birkaç böl-
gesine baktığınızda gerçek anlamda
kaygılanıyorsunuz. Yani bu konuda
iyimser ama ihtiyatlıyım.
Bundan 100 yıl sonra Çin’in dünya-
ya hükmedeceğini ya da ABD’nin tarih
olacağını düşünmüyorum. Daha doğ-
rusu dünyadaki dengelerin bu kadar
hızlı değişebileceğini sanmıyorum.
Bundan 100 yıl sonra Avrupa Birliği or-
tadan kalkabilir ki şimdiden yüz yüze
kaldığı sorunlar karşısında çatırdıyor.
Buna ek olarak, İslam dünyasındaki
bazı devletlerin (Suriye, Irak ve Libya
gibi) bölüneceğini de öngörmek müm-
kün. Hatta bundan 100 yıl sonra Suriye
ve Irak’ın bağımsız devletler olacağını
düşünmüyorum. Yani dünya haritası
değişebilir. Kuzey Kore’nin de 100 yıl
sonra var olacağını sanmıyorum. Ben-
ce dünyada bu tür bazı değişiklikler
olabilir. Ancak yine de teknoloji ve
ekonomideki gelişmeleri göz önüne
aldığımızda daha iyi bir dünya kurma
şansımızın olduğunu ve az önce çiz-
diğim distopik (gelecekte toplumun
kötüleşeceğini ortaya koyan bakış açı-
sı DT) tablodan kaçınmanın mümkün
olduğunu düşünüyorum.
Ya Osmanlı çökmeseydi?
Umarım öyle olur. Sanal tarih
alanında da öncü çalışmalar
kaleme aldınız. Şunu hiç
düşündünüz mü?: Osmanlı Devleti
1. Dünya Savaşı’ndan Almanya ile
birlikte galip çıksaydı Avrupa ve
Ortadoğu’nun bugünkü durumu
nasıl olurdu?
Çok ilginç bir soru. Bu benim hâ-
lihazırda üzerine bir şeyler yazdığım
bir konu. Almanya’nın olası bir zaferi-
nin Avrupa üzerinde nasıl etkileri ola-
bileceği üzerine fikir yürütmüştüm.
Almanların ve elbette Osmanlıların
zafer kazanması halinde Yakındoğu’da
gerçekleştirmek istedikleri şeyleri bili-
yoruz. Şüphesiz Ortadoğu bugünkün-
den çok farklı bir görünümde olurdu
çünkü bu bölge savaş sonrası dönem-
de çizilen haritanın temelini oluştu-
ran Sykes-Picot haritasına göre dü-
zenlenmişti. Almanların Ortadoğu’da
ne isteyeceğini kestirmek güç, çünkü
Almanya’nın bu dönemdeki önceliği
topraklarını genişletmek değildi, asıl
ve en önemli dertleri Avrupa’ydı.
Zaten karmaşık bir halde bulunan
Osmanlı rejimi açısından düşündüğü-
müzde -savaş Osmanlıların Ermeniler-
le ve Anadolu’daki Ortodoks Rumlarla
 Söyleşi

çeşitli sorunlar yaşamasına sebep ol-

muştu- onların savaşı kazanmış olma-
sı halinde rejimin devam edip etmeye-
ceğini ya da bir cumhuriyetin kurulup
kurulmayacağını tahmin etmek zor.
Öte yandan bugünün dünyasına bak-
tığımızda Osmanlı İmparatorluğu’na
benzer pek fazla yapının kalmadığını
görürsünüz. Yani Osmanlı İmparator-
luğu savaşı kazansa dahi muhteme-
len belli reformları hayata geçirerek
bugünün Türkiye’sine benzer bir hal
alırdı. Osmanlı’nın bir monarşi olarak
bugüne dek ayakta kalacağını düşün-
mek zor. [Osmanlı İmparatorluğu sa-
vaştan zaferle ayrılsaydı] yine ayakta
kalabilir, belki topraklarını daha da
genişletebilirdi.
Ancak savaşın Avrupa’da çok daha
önemli sonuçlarının olacağını unut-
mamak gerekiyor çünkü Almanlar
savaşı kazansaydı hem Batı Avrupa
devletleri üzerinde egemenlik kura-
cak, hem de Rusya’dan çok büyük bir
toprak parçası koparacaklardı. Yani
Almanya’nın çok daha güçlü ve çok
daha büyük olduğu bir dünya manza-
rasıyla karşı karşıya olacaktık.
I B İ r TArİh çİ
“Eğer böyle olsa dünya daha iyi bir S I r A D I ş
i
yer olur muydu?” diye soracak olur-
H a rv a rd Üniversites
Halen rof.
sanız bana göre evet, çünkü 1. Dünya
m ü ’n d e d ers veren P
Savaşı sağlam ve sürdürülebilir yapı- Tarih Bölü İs koçya’da d
ün-
1 9 6 4 ’d e
nın kurulmasını sağlayamadı. Ve de- Ferguson Ü niversitesi
Tarih
O x fo rd
vamında 1930’larda ve 1940’larda çok yaya geldi. u n oldu. Daha
çok
e n m e z
daha korkunç bir savaş yaşandı. Yani Bölümü’nd d e çalışmalar
yaptı
i ü z e ri n
finans tarih üzere
bu senaryoda Almanya’nın egemen-
ta N e w s w eek olmak ze-
liği altındaki Avrupa kıtasını, daha ve baş id e ekonomi ü
üle r d e rg
geniş topraklara sahip bir Türkiye’yi, birçok pop me aldı. Tim
e der-
a le le r k a le
daha istikrarlı bir dünya düzenini, gö- rine mak yanın en e
tkili
n d a n d ü n
rece zayıf bir Rusya’yı, çok daha zayıf gisi tarafı österildi (2
004),
ra s ın d a g
bir Fransa’yı, halen gücünü koruyan 100 ismi a lg esel dalınd
a
e n iy i b e
aralarında ) ‘Paranın
ama Avrupa’da eskiden sahip olduğu
d ü lü alan (2009
Emm y Ö ey) de
gücü kaybetmiş bir İngiltere’yi hayal (T h e A sc ent of Mon
Yükselişi’nin s e l çekti. İmpa
ra-
edebiliriz. 5 b e lg e
bulunduğu Modern Dü
nyayı
Bu noktada ise hayal gücü tıkanı- ta n y a ’n ın
torluk: B ri tain
yor, çünkü böylesi bir dünyanın ne- d ir iş i (E m p ire: How Bri
Biçimlen orld) ve Ha
zin
lere gebe olduğunu tahmin etmek M o d e rn W
made the he Pity Of W
ar:
gerçekten çok zor. Tahmin yapmayı 4 -1 9 1 8 (T
Savaş: 191 a r I) başta olm
ak
imkânsız kılacak kadar farklı değiş- W o rl d W
Explaining a imza atmış
tır.
kenler var. Ama bunun bir felaket ç o k k it ab
üzere pek
olacağını söylemek zor. En azından

2015 EKİM / DERİN TARİH 55

 Söyleşi

» Çok yönlü ve renkli bir tarihçi

Niall Ferguson genç yaşına rağmen peş
peşe verdiği eserler ve aldığı ödüllerle
yükselen bir başarı grafiği çiziyor.
Rothchildlerden sanal tarihe, İngiliz ve
Amerikan imparatorluklarından medeniyet
ve savaş tarihine çok sayıda eserde imzasını
görmek mümkün.

Almanların 2. Dünya Savaşı’nı kazan- Türkiye’yi bir kez daha ziyaret etme-
mış olması halinde oluşacak felaket
L E r T A r İ h ç İLİk yi çok istiyorum. İstanbul dünyada
benzeri bir felaket olmazdı diye düşü- POPü A Y DALI en sevdiğim şehirlerden biri. ABD ve
nüyorum. kESİN L İ k L E f Avrupa’da Türkiye’yi daha iyi anlama-
ydalı
r t a r ih d ergilerini fa mız, daha yakından tanımamız gerek-
Hilafet mi Osmanlı mı? Popüle takdim tiğini düşünüyorum çünkü Türkiye
r m u s unuz? Size
bulu y o nasıl
Hilafetin 1924 Mart’ında Atatürk ta-
r g im iz D erin Tarih’i birçok açıdan bir köprü konumunda.
rafından kaldırılması İngilizler için ettiğim de Buna ek olarak Atatürk’ün vizyo-
?
bir sürpriz miydi yoksa İngilizler buldunuz ları tarih nuna kişisel bir sempati duyuyorum
bunun için hususi surette çalıştılar sin li k le fa ydalı. İnsan
Ke en her
mı? Çünkü National Archives’deki d ü ş ü n m e ye sevk ed çünkü bütün İslam dünyasında dinin
üzerine re’deki
bir belgede Ocak 1924 tarihli Kralın
. D e ri n T arih İngilte siyasetten ayrılmasını sağlayan çok az
Parlamento açış konuşmasında Lo- şey iyid ir
isin i and ırıyor. Ben- sayıda liderden biridir.
ay de rg
zan Antlaşması’nın kabul edilmesi History Tod da gazetele
rde Bence bu çok önemli bir başarı ve
y o n d a y a
halinde “yeni bir çağın açılacağı”, “a ce televiz lamaz.
n c e ta rih bilgisi yer a 20. yüzyılda Türkiye’ye çok büyük
new era will open” şeklinde belirti- asla yeteri ta rihin önem
ini faydaları olan bir gelişme. Genel itiba-
a n la rı n
Sıradan ins
liyor. Zira Lozan’ın Kral tarafından
meden
tasdiki Hilafetin kaldırılmasından a la rın ı v e geçmişi bil riyle değerlendirdiğimizde bu mirasın
anlam rını
birkaç ay sonraya rastlıyor. Sizce bu
ğ i k a v ra y a mayacakla getirdiği faydaların dezavantajların-
gelece kiyor.
bir tesadüf olabilir mi?
ri n i s a ğ la mamız gere dan çok daha büyük olduğunu söyle-
görme le yarak
(Gülerek) Bu sorunun cevabını
le r b u d e rgiyi yayınla mek mümkün.
Kısaca s iz .
bilmiyorum. Bu konuda söyleyebile-
li b ir iş y a pıyorsunuz Son olarak olayları yalnızca tarihî
ceğim tek şey, Osmanlı İmparatorlu- çok önem bağlamında değerlendirdiğimizde
ğu’nun parçalanmasının İngiltere’nin kavrayabileceğimizi düşünüyorum.
politikası haline gelmesi. Ve bu ilke Tarihin bize öğrettiği en önemli şey,
benimsendiğinde en acımasız şekil- olayların karmaşık olduğudur ki, Tür-
adımdır zira Osmanlı İmparatorluğu
de uygulamaya konuldu. 19. yüzyılın kiye de bu bakımdan anlaşılması en
Almanya’nın çok önemli bir müttefi-
neredeyse tamamı boyunca Osman- zor yerlerden biridir. Dolayısıyla Tür-
kiydi. Yani Hilafetin kaldırılmasının
lı yanlısı olan İngiltere için bu çok kiye’deki okurlara mesajım, Türkiye
İngilizler açısından ne kadar öncelikli
önemli bir değişim demekti. tarihi ile ilgili hata yaptığımızda ya da
bir hedef olduğunu bilemiyorum ama
İngiltere’nin bu girişimleri netice- bazı olayları yanlış yorumladığımızda
Osmanlı İmparatorluğu’nu zayıflat-
sinde kendisini Filistin’i ya da Mısır’ı, biz Batılı tarihçilere sabırla yaklaşma-
mak ve parçalamak İngiltere’nin he-
Irak’ı ve Ürdün’ü idare etmeye çalışır- ları.
defleri arasında olduğundan bu bağ-
ken bulmasına bakınca, uzun vadede Ben kendi adıma olayları mümkün
lamda böyle bir bağlantı kurulabilir.
bu politika değişikliğinin İngiltere’nin olduğunca doğru yorumlamaya çalışı-
çıkarlarına ne ölçüde hizmet ettiği tar- yorum ve bundan sonra da öyle yapa-
Son olarak biraz klasik olacak ama
tışılır. Türkiye’deki okurlarınıza bir mesa-
cağım.
Ama 1. Dünya Savaşı’nın kazanıl- jınız var mı, diye sorayım.
ması bakımından bu çok mantıklı bir Öncelikle şunu belirtmeliyim ki,

56 DERİN TARİH / 2015 EKİM

 Tadımlık

184 Sayfada
Osmanlıların dünyasına hı
zlı yolculuk
Derin Tarih bu ay okurlarına ülkemizin yetiştirdiği
değerli tarihçilerden “tarihi sevdiren adam” Yılmaz
Öztuna’nın daha önce kitaplaşmamış bir çalışmasını
armağan ediyor. Söğüt’ten Lozan’a, Ertuğrul
Gazi’den Sultan Vahidüddin’e 6 asırlık Osmanlı tarihi
184 sayfalık Kısa Osmanlı Tarihi’nde.

Y
avuz Sultan Selim 42 ya-
şında tahta çıktı. Çok uzun
müddet Trabzon sancak
beyi olarak birçok seferde
bulunup tecrübe kazanmıştı. Türki-
ye’yi Safevî baskı, hattâ tehdidinden
kurtarmak için ordu tarafından tahta
çıkarılmış gibiydi. Bu misyonla -birta-
kım iç meseleleri hallettikten sonra-
derhal İran meselesini ele aldı.
23 Nisan 1514’te Üsküdar’dan ha-
reket etti. 2 Temmuz’da Sivas’a geldi
ve ordusundan 40.000 kişiyi burada
bıraktı, 100.000 kişi ile yoluna devam
etti. 23 Ağustos’ta Güney Âzerbay-
can’da Çaldıran sahrâsında Şâh İsma-
il’in 100.000 muhâribden müteşekkil
ordusunu yok etti. Şâh, tesadüfen ca-
nını kurtardı. Yavuz 16 Eylül’de İran
Safevî Türk imparatorluğunun taht
şehrine (Tebriz’e) girdi. Bu suretle dün-
yanın ikinci devletini bir müddet için
olsun Türkiye’yi tehdîd edemez hâle
getirdi.
Şâh İsmail, daha 10 yıl yaşadığı
halde, Çaldıran’ın öcünü almaya asla
girişmedi. Gene bu zafer neticesinde
Güneydoğu Anadolu ile Kuzey Irak,
İran’dan Türkiye’ye geçti. Bu suretle
Osmanlılar, Anadolu’da Türk birliğini
gerçekleştirmiş oluyorlardı. İran’ın
elinde Doğu Anadolu’da ancak
küçük parçalar kalıyordu.
O zamana kadar Dulkadır
Türkmen beyliği (Maraş), Osman-
lı’ya tâbî idi. Yavuz, beyliği doğru-
dan doğruya ilhak edip ortadan
kaldırmak isteyince, Yavuz’un
annesi Ayşe Hâtûn’un babası,
yani padişahın ana tarafından de-
desi olan Dulkadıroğlu Alâüddevle
Bozkurt Bey direndi, 12 Haziran
1515 Turnadağı muharebesi ile bu di-
reniş ortadan kaldırılıp beylik Osman-
lı topraklarına katıldı. Şiddetli Safevî
savunması kırılarak 19 Eylül 1515’te
de o zaman “Âmid” denilen Diyarba-
kır alındı.
Diyâr-ı Acem’den sonra sıra Diyâr-ı
Arab’a gelmişti. Burası da bir Türk
(Türkleşmiş Çerkes) devletinin elin-
deydi. Mısır, Suriye ve çevre ülkeleri
ellerinde tutan Memlûkler, Türkiye ve
İran Türk imparatorluklarından sonra
dünyanın en güçlü devleti idiler. İslâm
Halîfesi de Memlûk sultanlarının hi-
mayesinde Kahire’de yaşadığı, Kutsal
Şehirler (Mekke, Medîne, Kudüs) elle-
rinde olduğu için, Memlûk imparator-
luğunun mânevî gücü de büyüktü.
Yavuz Sultan Selim Han, 5 Haziran
1516’da 2. ve sonuncu sefer-i hümâyû-
nuna çıkmak üzere Topkapı Sarayı’n-
dan Üsküdar ordugâhındaki otağ-ı
hümâyûnuna geçti. Çukurova’ya gel-
diği zaman, merkezi Adana olan ve
Memlûkler’e tâbî bulunan Ramazano-
ğulları Türkmen beyliği, kendiliğin-
den Osmanlı Devleti’ne katıldı.
Yavuz’u, Haleb yakınlarında Merc-i
Dâbık’ta Memlûk Sultanı Kansu bek-
liyordu. 24 Ağustos 1516’da, Çaldı-
ran’dan günü gününe 2 yıl sonra
burada, gene çok büyük bir meydan
muharebesi geçti. Memlûk ordusu
yok edildi, Sultan Kansu öldü ve Ab-
bâsî Halîfesi esir düştü. Memlûkler,
Mısır’da iktidâra geldikleri ve Eyyûbî-
ler’in yerini aldıkları 1250 tarihinden
beri asla bu derecede büyük bir darbe
yememişler ve sultanlarını muharebe
meydanında bırakmamışlardı.

2015 EKİM / DERİN TARİH 57

 OSMANLI’YI TASFİYE PLANLARI

58 DERİN TARİH / 2015 EKİM


» Almanların Sevr’i mi?
Versay Barış Antlaşması’nda
İngiltere, Fransa, ABD
gibi galip İtilaf devletleri
Almanya’yı ağır bir tazminata
mahkum edecekler ve
antlaşma Almanların Sevr’i
olarak tarihe geçecekti.
Lozan Antlaşması, Sevr’in yani Osmanlı’nın
tasfiyesinin resmî, hukukî ve siyasî belgesidir.
Sevr bir parçalama projesi, ondan üç yıl sonra
imzalanan Lozan ise parçalamanın resmen ve
hukuken uygulamaya geçirilmesidir.
MEHMET ÇELİK
mehmetcelikcbu@gmail.com
S
anayi devrimini gerçekleş-
tirmiş Avrupa’da manzara
şuydu: Dünyanın dört bir
yanından hammadde yağı-
yor, bütün şehirlerde fabrika bacaları
tütüyor, beyaz kıtayı baştanbaşa demir
ağlar örüyordu. Bu manzaranın bekası
için Avrupa’nın tek şeye ihtiyacı vardı:
Enerjiye.
Enerji hammaddesi olarak Avru-
pa’da sadece kömür vardı. Sınırlı sayı-
daki rezervler fabrikaları kaç yıl daha
çalıştırabilirdi ki? Üstelik kömürün çı-
karılması hem çok zahmetliydi, hem
de maliyetli. Hâlbuki Osmanlı İmpa-
ratorluğu’nun güney toprakları pet-
rol kaynıyordu. Ve bu petrol mutlaka
Avrupa’ya getirilmeliydi. Demek ki
“hasta adam”ın mirasının paylaşılma
zamanı gelmiş, hatta geçiyordu.
1. Dünya Savaşı’nın tek nedeni bu-
dur. Gerisi (Avusturya-Macaristan veli-
ahdının Saraybosna’da bir Sırp militan
tarafından öldürülmesi, iki Alman
gemisinin Karadeniz’deki Rus limanla-
rını bombalaması vs.) teferruat ve ba-
hanedir. Başta İngiltere olmak üzere
Batı’nın hedefi Osmanlı’yı dağıtmak,
emin ve ucuz bir şekilde bölgedeki bu
enerji kaynağını Avrupa’ya taşımaktı.
Osmanlı’yı bir “tespih”e benzeti-
yorlardı. Onu bir arada tutan imameyi
kopardıkları anda taneler etrafa saçıla-
caktı. Bundan sonrası kolaydı. Bütün iş
“imame”de bitiyordu. İmame ne miy-
di? Hilafet müessesesi tabii ki.
Dosya
İngilizlerin yaklaşık bir asırdır
üzerinde çalıştıkları, İslam dünyasını
bir arada tutan bu kurum İstanbul’da
Osmanlı Sultanı’nın şahsında münde-
miçti. Hilafet siyasî olduğu kadar dinî
bir makamdı da.
Bu amaçla İngilizler, bir zamanlar
İmam Cüveynî’nin Abbasiler adına
Batınî Fatımîlere karşı giriştiği Hilafet
savaşında dinî-siyasî bir argüman ola-
rak kullandığı “Halife Kureyş’tendir”
sözünü bir “hadis” olarak lanse ettiler.
Buna birçok Arap siyasetçi ve din ada-
mı da katıldı. İngilizler, Mısır hıdivle-
rinden Suudlu kabile reislerine kadar
birçok uygun adayı da teşvik ederek
halifeliğe heveslendirdiler. Ancak iste-
dikleri neticeyi bir türlü elde edemedi-
ler. Sultan II. Abdülhamid’i devirirler-
ken de hesap bu minvaldeydi.
Bu büyük operasyonun iki temel
hedefi vardı: Öncelikle tespihin ima-
mesini kopararak tanelerinin dağılma-
sını sağlamak ve bir araya gelmelerini
önlemek. İkinci adımda ise imameyi
temsil eden Türk milletinin ve onun
genetiğini oluşturan “cihan hâkimi-
yeti” mefkûresini besleyen damarları
yok etmek!
Çanakkale’ye gelmelerinin sebebi
de buydu. Yoksa Türk milletini tama-
men tarihten silmek değil. Peki, Ana-
dolu’yu işgal ne anlama geliyordu?
Bu sorunun cevabı Sevr’i anlamaktan
geçer. Sevr anlaşılmadan ne Millî Mü-
cadele anlaşılabilir, ne de Lozan.
2015 EKİM / DERİN TARİH 59
A'dan Z'ye Kurtuluş Savaşı ve Atatürk Dönemi, ABC Yayınları, 2005.
» Antlaşma mı, icbar mı?
Sevr, Osmanlı delegelerinin imzalamasına
rağmen hiçbir zaman yürürlüğe girmemiş,
teklif safhasında kalmıştı. Hadi Paşa,
müzakereye dayanmayan ve dayatılan
metni imzalarken.
Yakın tarihimizin en muğlak noktası
burasıdır. Müthiş biçimde çarpıtılmış
ve anlaşılmaz bir kılığa sokulmuştur.
Hepimiz ilk öğretim yıllarımızda,
okullarımızın duvarlarında aynı hari-
tayla karşılaştık. Bu haritaya göre Sevr
Antlaşması ile Anadolu işgal edilmişti:
Ege bölgesini Yunanlar, İstanbul ve
Çanakkale Boğazı dâhil bütün Mar-
mara’yı İngilizler, Antalya ve yöresini
İtalyanlar, Adana’dan Urfa’ya kadar
olan bölgeyi Fransızlar alacak; Doğu
Anadolu Ermenilere, Karadeniz’in
önemli bir kısmı da Pontus Rumlarına
bırakılacaktı. Bize de Ankara ve Kasta-
monu civarını kapsayan İç Anadolu’da
küçücük bir alan bırakılıyordu. Harita-
ya göre Sevr buydu.
Millî Mücadele ile bütün Anadolu’yu
bu düşmanlardan temizledik, Lozan’da
da bunu tescil ettirerek bağımsız yeni
60 DERİN TARİH / 2015 EKİM
bir devlet kurduk. Laik atak cumhu- edilmedi, Batı Trakya ve Musul gibi
riyetçilere göre büyük bir zaferdi bu. yerler hususunda ısrar edilmedi” şek-
Sevr paçavrasını Lozan’da yırtıp işgal- lindeki söylemlerden ibaret.
cilerin suratlarına fırlatmış ve masaya Oysa iki taraf da yanılmakta, yanlış
yumruğumuzu vurarak Lozan’ı imza- yerde durmaktadır.
latmıştık. Bu nedenle Millî Mücadele Birinci kesimi teşkil eden ulusal-
bir var oluş veya istiklal savaşıydı. Bu cılar çıplak gerçeğe karşıdırlar ve bu
sebeple Lozan emsalsiz bir zaferdi. çarpıtma onların dünya görüşlerinin
Milliyetçi ve muhafazakâr kesim temelini teşkil eder. Adeta Kemalist
de -detaylardaki bazı farklılıklar hariç- manifestonun itikatnamesidir, dolayı-
ulusalcılar gibi düşünmekte. Bunlara sıyla bir tabudur. Bırakın bunu tartış-
göre Sevr’in şartları çok ağırdı. Antlaş- mayı, konuşmaya bile tahammülleri
ma başta Sultan Vahdeddin tarafından yoktur. Her Türkiye Cumhuriyeti va-
imzalanmadığı gibi, Meclis-i
Mebusan’da da görüşül-
medi. Hatta Yunanistan
haricinde Sevr’i dikte etti-
ren devletlerin parlamen-
tolarında da görüşülmedi.
Yani kâğıt üzerinde kaldı,
uygulamaya konulmadı.
Lozan’a itirazları ise “Mi-
sak-ı Millî sınırlarına riayet
» Anadolu’da Ermeni devleti
ABD Başkanı Wilson’un 1918’de
belirlediği 14 maddelik prensipler
1. Dünya Savaşı sonrasındaki
siyasî düzenin inşasına yönelikti.
Bu prensipler sonradan
Anadolu toprakları üzerinde bir
Ermeni devleti kurulmasını da
isteyecek şekilde genişletilecekti.
Ermenistan sınırlarını gösteren
Wilson haritası (1912).
 Dosya

tandaşı buna iman etmek mecburi-
yetindedir.
İkinci grubu oluşturan mil-
liyetçi-muhafazakâr kesim ise
cehalet ve bilgisizliğin kurba-
nıdır. Bu konudaki bütün tez-
lerini Mustafa Kemal karşıtlığı
üzerine bina etmiştir.
İşin aslı şudur:
1. Dünya Savaşı’nın ana se-
bebi ve hedefi Osmanlı Devle-
ti’ni tasfiye ederek başta petrol
olmak üzere topraklarındaki ener-
ji kaynaklarını Avrupa’ya taşımaktı.
Sevr Antlaşması ise bu projeyi hukukî
ve siyasî bir zemine oturtmak amacı-
na matuf. Bu nedenle savaş sona er-
dikten sonra antlaşma devreye sokul-
du ve yüzde yüz uygulandı.
Sevr güney topraklarımıza tatbik
edildi. Cumhuriyet nesilleri “güney
topraklarımız” ifadesinden bugün-
kü Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu
bölgesini anlarlar. Bu yanlış algıya da
bilinçli olarak çizilen ve hâlâ okulla-
rımızın duvarlarını, ders kitaplarımı-
zı süsleyen o çarpıtılmış harita yol
açmaktadır. Hâlbuki Sevr’in kaleme
alındığı tarihte bizim güney toprak-
larımız Suriye, Lübnan, Ürdün, Irak
ve Suudi yarımadası idi.
Sevr buralara uygulandı ve 1000 yıl-
lık (Selçuklu-Osmanlı dönemleri) top-
raklarımız üzerinde birçok nevzuhur
kukla devlet kuruldu.
bilmediğimiz
sevr gerçeği
Lozan, Sevr’in kabul edilip fiilen yürür-
lüğe girdiği, yani Osmanlı’nın tasfiye edilişinin
resmî, hukuki ve siyasî belgesidir. Bir cihan impa-
ratorluğunun tarihe gömülmesinin ruhsatıdır. Türk
tarihinde bedeli bundan daha ağır olan başka bir ant-
laşmaya rastlanmaz! Özetle, Osmanlı coğrafyasının
“İmameden koparılarak yarı sömürge yönetimler
şeklinde dizayn edilmesi” projesidir. Nitekim met-
nine baktığımızda antlaşmanın 20. yüzyılın en
büyük, en kapsamlı “Yeni Dünya Projesi”
olduğunu görürüz.
Birinci babda yer alan 25. madde
Cemiyet-i Akvam’ın (Milletler Cemi-
yeti) kuruluşuyla ilgilidir. Haydi şimdi
ders kitaplarımızda “Sevr Haritası”
diye yutturulan haritaya bakarak bu
maddeyi izah edin bakalım! Anado-
lu’nun bu uyduruk paylaşım harita-
sıyla 25. maddenin ne alakası var?
Bırakın aklı başında bir tarihçiye veya
siyaset bilimciye sormayı, sokaktaki
bir vatandaşa bile sorsanız ikisi arasın-
da bir ilişki kuramaz.
Biraz daha açalım:
Beşinci fasıldaki 369. maddeden
413. maddeye kadar olan kısım
Cemiyet-i Akvâm’ın kararlarıy-
la ilgilidir. Gelin de çıkın işin
içinden! Söz konusu maddeler
Cemiyet-i Akvâm’ın siyasal ve
hukuki manada işleyiş yöner-
geleridir.
Bu projenin siyasî ve hu-
kukî ayağı ise “Lozan”dır. Sa-
dece Millî Mücadele’nin sonuç
antlaşması değildi Lozan. Öyle
olsaydı sadece Yunanlarla oturur,
bir antlaşmaya varır ve metni imza-
lardık. O gün dünyanın güçlü ülke-
lerinin Lozan’da ne işi vardı diye hiç
düşünmüyoruz. ABD’den Japonya’ya
kadar herkes bu işe burnunu soktu.
Savaştığımız tek ülke olan Yunanistan
ise Lozan’da bir yanaşma hizmetçi mu-
amelesi gördü. Çünkü bu proje kapsa-
mında kullanılmıştı.
Nihayet projenin ana hatları belir-
lendi. Savaşlar bitmiş, şimdi sıra barı-
şı (!) sağlamaya gelmişti. İnşa edilecek
barışı bütün dünyaya kabul ettirebil-
mek için kurumsal bir yapı gereki-
yordu. Bu yapı Osmanlı’nın tasfiyesi
ve topraklarında kurulacak sömürge
yapılara meşruiyet sağlayacak hu-

Emperyal meşruiyet çarkı

Şimdi Sevr Antlaşması’nın metnine
ayrıntılı olarak bakalım:

» Paris’ten Sevr’e
Paris Barış Konferansı, 1. Dünya Savaşı
sonrasındaki paylaşımların antlaşmalara
dönüştüğü beynelmilel bir konferanstı.
İtilaf devletlerine ait bir savaş gemisinin
güvertesinde Osmanlı’yı temsil eden heyet
(soldan sağa): Rıza Tevfik, Damad Ferid Paşa
(heyet başkanı), Hadi Paşa ve Reşat Halis Bey.

2015 EKİM / DERİN TARİH 61

 kukî ve siyasî bir yapıydı: Cemiyet-i
Akvâm, yani Milletler Cemiyeti. Daha
sonra hin-i hacette başka yerlerde de
(örneğin Afrika’da, hatta dünyanın
öbür ucundaki sömürgeler için) lazım
olabilir düşüncesiyle süreç içinde ge-
nişletilecekti.
Plan Paris Barış Konferansı’na su-
nuldu ve 25 Ocak 1919 tarihinde Ce-
miyet-i Akvâm’ın kurulmasına karar
verildi. Bunun üzerine galip devletler
hemen bir komisyon oluşturdular ve
bu “Misak” 28 Nisan 1919’da, Paris
Konferansı Genel Kurulu’nda kabul
edildi. 10 Ocak 1920’de ise merkezi
Cenevre’de olmak üzere cemiyetin ku-
ruluşu resmen ilan edildi. Böylece kü-
resel emperyalizmin “meşruiyet çar-
kı” İngiliz aklı ile hayata geçirilmişti.
Cemiyet-i Akvâm’a bir de anayasa
lazımdı ki bununla Yeni Dünya Düze-
ni’ni rahatça kurabilsin ve işletebilsin.
Bunun da mimarı tahmin edeceğiniz
gibi İngilizlerdi.
Kurumsal yapıyı öyle bir titizlikle
oluşturdular ki, emperyal gayelerinin
tahakkukunu engelleyebilecek veya
sıkıntıya sokacak en ufak bir açık kapı
bırakmadılar. En başta 27 kurucu üye
ile hayata geçirilirken Milletler Ce-
miyeti’nin üye sayısı kısa süre sonra
43’e ulaştı (1920). Galip müttefiklerin
5.
ürk Dönemi, ABC Yayınları, 200
A'dan Z'ye Kurtuluş Savaşı ve Atat
62 DERİN TARİH / 2015 EKİM
» Etkisiz bir cemiyet
1. Dünya Savaşı’nın hemen ardından
kurulan Cemiyet-i Akvâm gelişmeleri
değerlendiriyor (yanda). Sözde
devletlerarası problemleri savaşa
dönüşmeden, diplomatik yollarla çözmeyi
hedefleyen cemiyet 2. Dünya Savaşı’nı
engelleyemedi ve1946’da dağıldı. Sevr
Antlaşması’nı “Bugün Türklerin matem
günüdür” manşetiyle veren Dersaadet
gazetesi (12 Ağustos 1920).
dışında bu üyelerin çoğu kendi sömür-
geleriyle küçük ve güçsüz devletlerdi.
Kolombiya, Küba, Panama, Yeni Zelen-
da, Arnavutluk gibi.
Çoğunluğunu sömürgelerin oluş-
turduğu genel kurulun üstünde ise her
şeye hâkim bir “konsey” vardı. Bütün
yetkinin sahibi olan konsey dört dai-
mi üyeden oluşuyordu. Bunlardan üçü
müttefik devletlerdi: İngiltere, Fransa
ve İtalya. Dördüncüsü ise Osmanlı coğ- lanmamıştı. Konsey tarafından bugün
rafyası ve Afrika ile hiç ilgilenmeyen seçilebilir, yarın azledilebilirdi. Esas
vitrinlik bir üyeydi: Japonya. olan kurucu dört üyeydi.
Bunların ilk üçüne müttefik, Japon-
ya’ya ortak deniyordu. İşleyiş yönerge- Kimin statükosu?
sine göre genel kuruldan konseye dört Genel kurulun gündemini de kon-
üye daha ekleniyordu. Ancak bu dört sey belirlerdi. Dünyada cereyan eden,
üyenin görevi yasal bir şekilde tanım- edecek olan küçük büyük her konuyu
(insan hakları, ticarî veya as-
kerî meseleler) konsey günde-
me getirebilir, istediği kararı
aldırabilirdi. Bu karara itiraz
edecek veya şerh düşecek ve-
yahut uygulamasında üzerine
düşen yükümlülüğü yerine
getirmeyecek ülke üyelikten
ihraç edilirdi. Üye olabilmek
» Diğer topraklar nerede?
Sevr Antlaşması’nın yalnız
Anadolu’yu ele alan
çarpıtılmış haritalarından
bir örnek. Peki Osmanlı’nın
diğer toprakları neden yok
haritada?

veya üyelikten çıkmak da kimsenin
keyfine bırakılmamıştı. Sevr Antlaşma-
sı’nın I. babında yer alan bu ilkelerin
1. maddesi bununla ilgilidir. Maddenin
metnini sadeleştirerek aktaralım:
1. İş bu Misak’a bağlı Ek’te adları ya-
zılı imzacı Devletlerle, yine Ek’te adla-
rı belirtilen Devletlerden, Misak’ın
yürürlüğe girmesinden başlayarak iki
ay içinde Sekreterliğe sunacakları ve
Cemiyet’in öteki üyelerine yapacak-
ları bir bildiri ile hiçbir çekince öne
sürmeksizin iş bu Misak’a katılanlar,
Milletler Cemiyeti’nin asıl üyeleridir.
2. Kendini özgürce yöneten ve Ek’te
adı gösterilmiş bulunan herhangi bir
Devlet Dominyon ya da Sömürge,
uluslararası yükümlülüklerini içten-
likle yerine getirme niyeti konusun-
da etkin güvenceler vermesi ve hava,
kara ve deniz kuvvetleriyle silahları
konusunda Cemiyet’in koyduğu dü-
zenlemeleri kabul etmesi şartıyla,
Üyeliğe kabulü Genel Kurulun üçte iki
çoğunluğuyla kararlaştırılırsa, Cemi-
yet Üyesi olabilir.
3. Cemiyet’in her üyesi, iki yıl ön-
ceden haber vermek ve ayrıldığı anda,
bu Misak’ın yüklediklerini de içermek
üzere, uluslararası bütün yükümlü-
lüklerini yerine getirmiş bulunmak
şartıyla, Cemiyet’ten çekilebilir.
Görüldüğü gibi konsey ince eleyip
sık dokuyarak üyeliğe kabul ediyor
ama girdikten sonra çıkmak hiç de
kolay olmuyordu. Ağır şartlar koyarak
iki yılın ardından, tabir caizse burnun-
dan getirdikten sonra üyelerin ayrıl-
masına müsaade ediyordu. Tabii bu
yükümlülüklerin ağırlığından dolayı
kimse ayrılmayı göze alamıyordu. Ce-
miyet kendisini küresel bir güç haline
dönüştürmeyi de ihmal etmemişti.
Dosya
Üyelerinden birine yapılacak bir sal-
dırı Milletler Cemiyeti’ne yapılmış ka-
bul ediliyor ve üyelerin hepsine ortak
tavır alma yükümlülüğü getiriyordu.
İşte o madde:
11. Madde:
1. Cemiyet üyelerinden birine doğ-
rudan doğruya dokunsun ya da dokun-
masın, her savaşın ya da savaş tehdi-
dinin bütün Cemiyet’i ilgilendirdiği
ve Cemiyet’in ulusların barışını etkin
bir biçimde korumaya özgü önlemleri
almakla yükümlü olduğu kesin olarak
açıklanmıştır. Böyle bir durumda, Ce-
miyet’in herhangi bir üyesinin iste-
mesi üzerine, genel sekreter, konseyi
hemen toplantıya çağırır.
2. Bundan başka, Cemiyet’in
herhangi bir üyesinin, uluslararası
ilişkileri etkileyecek nitelikte olan
ve sonuç olarak uluslararası barışı
ve barışın dayandığı iyi geçinmeyi
bozacak bir durum üzerine genel
kurulun ya da konseyin dikkatini
dostça çekmek hakkı olduğu da
açıklanır.
“Cemiyet üyelerinden birine
doğrudan doğruya dokunsun ya
da dokunmasın, her savaşın ya da
savaş tehdidinin bütün cemiyeti il-
gilendirdiği” ifadesine dikkat edin.
Yani herhangi bir ülke bizden bi-
rine “kaşının üstünde gözün var”
dedi mi, bunu hepimize karşı söy-
lemiş kabul ederiz. Ve “… Cemiyetin,
ulusların barışını etkin bir biçimde
korumaya özgü önlemleri almakla yü-
kümlü olduğu kesin olarak açıklanır”,
yani Milletler Cemiyeti kesin olarak,
topyekûn hemen harekete geçer!
Cenab-ı Hak bu alçak ve ikiyüzlü
emperyalistlerin samimiyetini dene-
mek için 1935 yılını bekledi. O yıl İtal-
ya Habeşistan’ı işgal etti. Üstelik Ha-
beşistan Milletler Cemiyeti üyesiydi.
Dünya barışını korumak ve kollamak
için cemiyeti kuran üç müttefikten
biri kendi üyesine saldırıyor ama ce-
miyetten ses çıkmıyordu! İngiliz, Fran-
sız ve İtalyanlar bu cemiyeti “kendi
2015 EKİM / DERİN TARİH 63
 Dosya

lehlerine oluşturulan statükoyu ko-

KArA KITAdAKi kendi kendilerini yönetmeye yete-
rumak, kurucu üyelerin çıkarla- KArANlIK PlAN nekli olacakları zamana kadar,
rını gözetmek için kurdular” yönetimlerine bir mandaterin
ve öyle de işlettiler. Adını da Sevr Antlaşması’nın 1. babında Araplar ve Afri- öğütleri ve yardımı kılavuz ol-
“barış cemiyeti” koydular. kalılar için manda yönetimleri düşünülüyordu. Gerekçe mak şartıyla, bağımsız ulus-
olarak da “bunlar kendi kendilerini yönetemezler, henüz o lar olarak varlıkları geçici
Manda sistemi birikim ve kültürleri yok!” deniliyordu. Yani bu sistem kurucula- nitelikte tanınabilecek bir
Şimdi Osmanlı coğraf- rın çıkarlarını değil, ‘ötekilerin’ iyiliğini hedefliyordu sözde. Ancak gelişme düzeyine erişmiş-
yasının nasıl paylaşılaca- maskeleri birkaç cümle sonra düşecek ve bu ülkelerde halkın lerdir. Mandaterin seçil-
ğını açıklayan ve kurula- askerî eğitim yapması yasaklanacaktı. Sömürme işine gelince, mesinde, her şeyden önce,
cak manda yönetimlerini orayı kim yönetiyorsa, kaymağını sadece o yememeliydi. Bunun bu toplulukların dilekleri
yasallaştıran 22. maddeyi için kurucu konsey ortaklarının da paylarını şu cümleyle göz önünde tutulmalıdır.
inceleyelim. garanti altına aldılar: “Cemiyetin öteki üyelerine de (yani 5. Öteki halkların, özel-
1. Savaştan sonra, daha İngiliz-Fransız-İtalyan) alış-veriş ve ticaret konularında likle Orta Afrika halklarının,
önce kendilerini yöneten eşit imkânlar sağlayacak şartlar içinde, üstüne içinde bulundukları gelişme
devletlerin egemenliğine bağlı almasını gerektirmektedir”. derecesi, mandaterin buralarda
olmaktan çıkmış ve çağdaş dün- ülkenin yönetimini, köle ticareti,
yanın özellikle güç şartları altında silah ve alkol alım satımı gibi kötü-
kendi kendilerini yönetme yeteneğin- ye kullanımını yasaklamayı; kamu
den henüz yoksun halkların oturduğu düzeniyle ahlak kurallarının sürdürül-
sömürgelere ve ülkelere şu ilkeler uy- en elverişli bulunan ve bunu kabule mesinin gerektirdiklerinden başka kı-
gulanır: Bu halkların refahları ve ge- razı olan uluslara emanet etmektir. sıtlamalara bağlı olmaksızın, inanç ve
lişmeleri kutsal bir uygarlık görevidir Bunlar mandayı, mandater sıfatıyla ve din özgürlüğünü sağlamayı; tahkimât
ve bu görevin yerine getirilmesi için Cemiyet adına yönetecektir. yapılmış yerler ya da kara ve deniz
işbu Misak’a güvenceler konulması 3. Mandaterliğin niteliğinin, halkın üsleri kurmayı ve yerli halka ülkenin
gerekir. gelişme derecesine, ülkenin coğraf- kolluk (zabıta) düzenini ve savunma-
2. Bu ilkenin uygulamada gerçek- yasına, ekonomik şartlarına ve buna sını sağlamak amacı dışında, askerlik
leştirilmesi için en iyi yöntem, bu benzer öteki durumlara göre değişme- eğitimini yasaklamayı güvence altına
halkların vesayetini kaynakları, gör- si gerektirmektedir. alacak ve aynı zamanda Cemiyet’in
güleri ya da coğrafya durumları bakı- 4. Eskiden Osmanlı İmparatorlu- öteki üyelerine de alışveriş ve ticaret
mından, bu sorumluluğu yüklenmeğe ğu’na bağlı bulunan kimi topluluklar, konularında eşit imkânlar sağlayacak
şartlar içinde, üstüne almasını gerek-
tirmektedir.
6. Afrika’nın güneybatısı ve kimi
Güney Pasifik Adaları gibi ülkeler var-
dır ki, bunlar nüfus yoğunluğunun
azlığı, yüzölçümünün küçüklüğü, uy-
garlık merkezlerinden uzaklığı, man-

» Paylaşımın resmidir
Sevr Projesi’nin Osmanlıca metninde
Osmanlı coğrafyasının nasıl paylaşılacağını
açıklayan ve kurulacak manda yönetimlerini
Ruyan Soydan arşivi.

yasallaştıran 22. maddenin yer aldığı

sayfalar.

64 DERİN TARİH / 2015 EKİM


» Sultan Vahdettin’e iftira
İtilaf devletlerinin Sevr ile Osmanlı’yı köşeye
sıkıştırdığı doğrudur. Ancak bilinenin aksine
Sultan Vahdettin ve Meclis-i Mebusan
anlaşmayı imzalamayı kabul etmemişlerdi.
İnkilap tarihi kitaplarında gördüğümüz
gerçeği yansıtmaktan uzak bir Sevr haritası.
daterin ülkesine bitişikliği ya da birta-
kım başka durumlar yüzünden, yerli
halkın yararına yukarıda sözü edilen
güvenceler saklı kalmak şartıyla, en
iyi biçimde ancak mandaterin yasaları
ile sanki kendi ülkesinin bir parçasıy-
mış gibi yönetilebilirler.
7. Her bir durumda mandater yö-
netimini üzerine aldığı ülkeye ilişkin
olarak, Konseye yıllık bir rapor gönde-
recektir.
8. Mandaterin kullanacağı otorite-
nin, denetimin ya da yönetimin de-
recesi, Cemiyet üyeleri arasında ön-
ceden yapılmış bir sözleşmeye konu
olmamışsa bunlar her bir durumda
konseyce kesin olarak saptanacaktır.
9. Mandaterlerin yıllık raporlarını
almak, incelemek ve mandaların yü-
rütülmesine ilişkin bütün sorunlar
üzerinde Konseye görüş bildirmekle
görevli bir sürekli Komisyon kurula-
caktır.
İngiltere, Fransa ve İtalya bu em-
peryal meşruiyet çarkının kuruluş
hedeflerini sıralarken “dünya barışını
sağlamak, toplumların yaşama hak-
larını garanti altına almak ve bütün
dünyada insan kaynaklarını korumak,
kollamak ve geliştirmek” gibi evren-
sel insanî ilkeleri kendilerine maske
yaptılar. Diğer taraftan Osmanlı coğ-
rafyasında, Afrika’da manda sistemleri
tesis etmeyi garanti altına aldılar. Bu
emperyal çarkla hem dünyaya nizam
veren bir güç oluşturdular, hem de
çıkarlarını bu çarkı kullanarak koru-
dular.
Nitekim İngiltere, Misak-ı Millî sı-
nırlarımız içindeki Musul’u elimizden
almak için “ulusların kaderini tayin
hakkı” söylemiyle karşımıza çıktı.
“Musul halkına soralım, sizi tercih
ederse size katılsın, Irak’ın bir parçası
olmak isterse, Irak’a katılsın” dediler
ve referandum (plebisit) yapmak iste-
70. Yıldönümünde Lozan , Kültür Bakanlığı Yayınları.
diler. Biz de kabul ettik. Fakat referan-
dum hazırlıkları devam ederken, İngi-
lizler Musul halkının %98’inin Türkiye
lehine oy vereceğini anlayınca hemen
çark ettiler. Konuyu Milletler Cemiye-
ti’ne götürelim, kararı dünya versin
dediler!
Musul’un kaderi İngiltere’nin baş-
kanı olduğu, bizim ise üye bile yapıl-
madığımız bir kuruluşa soruluyordu;
biz de neticesi yüzde yüz belli olan bu
karara razı olacaktık. İngiltere’ye ha-
yır demeye kudretimiz yoktu. Ve Mil-
letler Cemiyeti oy birliği ile Musul’u
elimizden aldı. Çıtımız çıkmasın diye
de aldırdığı karara şu notu ekledi:
“Konseyde alınacak zorlayıcı ön-
lemlere Türkiye’nin uyma zorunlulu-
ğu vardır!” Karara itiraz edersen geri-
sini sen düşün, diye tehdit ediyordu
açıkça. Sevr’in planlayıcılarına da bu
yakışırdı zaten.
Mehmet Çelik
Prof. Dr., Celal Bayar Üniversitesi
Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Başkanı.
2015 EKİM / DERİN TARİH 65
 KURTULUŞ
SAVAŞI

Ankara’da BMM’nin
açılışından bir gün
sonra antlaşma
metninin San Remo
Konferansı’nda
onaylanması
tesadüf olabilir mi?
Kurtuluş Savaşı’yla
Sevr Antlaşması MEHMET ÇELİK

yürürlükten
mehmetcelikcbu@gmail.com

Y
eni Dünya Düzeni Projesi Paşa ve Rıza Tevfik’ten oluşuyordu.

kalktı mı? Ankara olarak Sevr’in nerede ve

nasıl uygulandığı, Millî
Antlaşmaya göre Suriye ve Lübnan
topraklarımız Fransız dostlarımıza;
hükümetinin Mücadeleyi ve Lozan’ı an- Arabistan, Yemen, Irak ve Filistin İngi-

kuruluşuyla büyük
lamak için elzemdir. lizlere veriliyordu. Ayrıca Mısır, Sudan
24 Nisan 1920’de hazırlanan Sevr ve Kıbrıs’ın yönetimi de İngiltere’ye

güçlerin hesapları metni San Remo Konferansı’nda onay-

landıktan 15 gün sonra (11 Mayıs
arasındaki ilişkiler 1920) “incelenmek üzere” Osmanlı
payitahtına gönderildi. Biz antlaşmayı
nelerdi? 19 Ağustos 1920’de Paris’in Sevres ka-
bırakılıyordu. Fas ve Tunus da daha
önceden Fransız yönetimine terk edil-
mişti.
Şimdi sıra vazgeçilen ve terk edilen
yerlerin dizaynına gelmişti.

İşte cevaplar! sabasında yapılan son toplantıda im-

zaladık. Heyetimiz Reşad Halis, Hadi
Bu coğrafyaları problemsiz yönet-
mek hiç de kolay değildi. Halkları ta-

66 DERİN TARİH / 2015 EKİM


mamen Müslümandı ve Osmanlı’ya
bağlıydı. Bağımsız devlet kurmak gibi
bir düşünceleri de yoktu. Hıristiyan
âlemine de hiç mi hiç sıcak bakmı-
yorlardı. Üstüne üstlük Osmanlı Padi-
şahı bütün Müslümanların “Halifesi”
idi ve bu manevi otorite üzerlerinde
hâlâ etkiliydi. Dolayısıyla bu projenin
hayata geçirilebilmesi için muhtemel
risklere karşı bazı önlemlerin alınma-
sı gerekiyordu.
Bunların en önemlileri şunlardı:
1) Osmanlı’nın başkentini işgal
SEVR’İN
TALİMATIYDI
ederek Halife’yi pasif ve etkisiz hale
getirip bu coğrafyalarla temasını kes-
mek ve mümkün olursa bu süreç için-
de Hilafet’i ilga etmek.
2) Anadolu’dan gelebilecek tehli-
keyi önlemek için öncelikle Ortadoğu
ile temaslarını kesmek üzere Anadolu
coğrafyasının güney kısımlarında bir
tampon bölge oluşturmak.
3) Bu tampon bölgeden Anadolu’da-
ki askerî ve siyasî faaliyetleri gözetle-
mek ve süreç içinde gerekli önlemleri
almak.
Dosya
4) Anadolu’daki askerî ve siyasî or-
ganizasyonu Yunanları Anadolu’ya çı-
kartarak meşgul etmek, Ortadoğu ile
ilgilenmelerini önlemek ve son olarak
Ortadoğu’daki Osmanlı topraklarının
arkasına düşerek hak arama taleple-
rinden vazgeçirmek.
5) Diplomatik süreci de ihmal et-
meyerek Anadolu’da yeni bir Türk
devleti kurdurarak, eski Osmanlı top-
raklarının gaspını bu yeni devlete ka-
bul ettirmek, ardından bir antlaşmay-
la tescilleyerek uluslararası meşruiyet
sağlamak.
İngilizlerin ve Fransızların belli baş-
lı hedefleri bunlardı. Plan ise şuydu:
Osmanlı Hilafet müessesesi tamamen
tasfiye edilecek; yerine Anadolu’da bir
küçük Türk devleti kurulacak. Ancak
bu devlet Osmanlı’dan tevarüs eden
dinî (ümmet) ve millî damarlarından
soyutlanacak, tarihi ve coğrafyasıyla
ilişkisi kesilecek, yüzü Batı’ya dönük,
Batı değerleriyle dizayn edilecek bir
ulus devlet olacaktı.
Afrika ve Ortadoğu’daki Osmanlı
coğrafyası İngiliz ve Fransızların man-
dasına girecekti. Bilâd-ı Şam tabir edi-
len coğrafyada yeni devletler kuruldu:
Bunlardan Lübnan ve Suriye Fran-
sız, Ürdün ve Filistin de İngiliz manda
yönetimine teslim edildi. Irak ve kör-
fez emirliklerinin yer aldığı bölge ise
tamamen İngiliz mandasında kaldı.
Suudi Arabistan ve Yemen de öyle.
2015 EKİM / DERİN TARİH 67
 YUNAN ÇOCUĞU
BÖBÜRLENMESİN DE
NE YAPSIN?
400 sene bir vali ile yönettiğimiz,
bugün dahi nüfusu İstanbul’dan az
olan eski tebaamız Yunanların Sakar-
ya’daki yenilginin ardından çekilmele-
riyle yaklaşık 30 vilayette kurtuluş gün-
leri düzenlemek bu milletin kanına
hâlâ dokunmuyor mu? Evet, Cumhuri-
yetin ilk yıllarında bunlar belki anlaşıla-
bilir, hatta millî duygular için gerekliydi
de, denebilir. Fakat üzerinden 93 yıl
geçti. Bu milletin körpecik çocukları-
nın şuur altına bunu “aşağılık komplek-
si” olarak nakşetmek ne oluyor? Yunan
çocuğun bizim bu halimizi gördükçe
“Vay be, ben neymişim, bu Türkler 93
yıldır benden kurtulduklarına bayram
edip duruyorlar” diye şişinmesine,
bizimkinin ise büzülmesine sebep
olmuyor musunuz? Birazcık Türklük
onuru, tarih bilinci olan bu sorunun
cevabını düşünsün.
Mısır İngilizlerde kalırken, Libya, Tu-
nus ve Cezayir Fransızlarla İtalyanlar
arasında paylaştırıldı.
İngilizler ve Fransızlar güney top-
raklarımızda manda yönetimleri ku-
rarken Mustafa Kemal de Sivas’tay-
dı. İngilizler ve Amerikalılar burada
Mustafa Kemal Paşa’yı ziyaret ettiler.
Sivas görüşmelerinden birkaç ay son-
ra İngilizler İstanbul’daki Meclis-i Me-
busan’ı dağıttılar; İttihatçıların önde
gelenlerini (önemli bir kısmı Mustafa
Kemal’e muhaliflerdi) tutuklayıp Mal-
ta’ya sürdüler.
Meclis-i Mebusan kapandıktan
11 gün sonra Ankara’da Büyük Mil-
let Meclisi açıldı ve M. Kemal, hiçbir
yasal dayanağı olmayan bir dernek
başkanıyken kendisini Meclis Başka-
nı koltuğunda buldu. Tarih 23 Nisan
1920 idi.
24 Nisan günü, yani Ankara’da
Mustafa Kemal’in başkanlığında yeni
meclisin açılışından tam bir gün sonra
Sevr’in metni Sen Remo Konferansı’n-
68 DERİN TARİH / 2015 EKİM
da onaylandı. İngilizler ve Fransızlar
Sevr’i uygulayacaklar, 2.5 milyon ki-
lometrekarelik Osmanlı coğrafyasının
Anadolu kısmını da bize bırakacaklar-
dı. Bu açıkça dillendirilmişti.
Mustafa Kemal Paşa Nisan 1920’den
itibaren Anadolu’da yeni bir devlet
kurmak üzere hummalı bir çalışma-
ya başladı ve Mart 1921’e kadar yol
haritasını tamamladı. Buna göre hem
Yunanları sürmek, hem de yeni bir
devlet kurmak için öncelikle kont-
rol edebileceği düzenli bir askerî güç
oluşturması gerekiyordu. Ne var ki
başıboş Kuva-yı Milliye süreç içinde
sıkıntılara sebep olabilirdi. Mutlak su-
rette tasfiye edilmeliydi. Bu nedenle
alt yapısı hızla tamamlanarak düzenli
ordu teşekkül ettirildi. Akabinde he-
men harekete geçildi.
Bu arada Yunan birlikleri Ege’de
ilerliyorlardı. İnönü’de keşif anlamın-
da da olsa Yunan müfrezeleri ile Albay
İsmet Bey denetimindeki Türk müfre-
zeleri arasında (6-10 Ocak 1921) sıcak
temaslar yaşandı. Bu son derece doğal, madı. Meclis’teki arkadaşlarını hemen
hatta kaçınılmaz olan tacizlerin bir harekete geçirdi ve askerî teamülleri
savaş formatına sokularak “zafer” ola- alt üst ederek İsmet Bey’i generalliğe
rak lanse edilmesi, gerek Meclis’e, ge- yükseltti.
rekse halka ümit ve moral aşılanması Yine bu havadan yararlanarak ikin-
elbette son derece faydalıydı. Ancak ci adımı da attı: Kuva-yı Milliye tasfi-
Mustafa Kemal Paşa’nın hedefi hak- ye edilecekti! Evet, sıra buna gelmiş-
kında -neticelerine baktığım zaman- ti. Başıboş ve düzensiz, hatta ileride
kanaatim şudur: Kemal Paşa, başta kontrol edilemeyecek olan bu silahlı
Fevzi Paşa olmak üzere arkadaşlarının gücün tasfiyesi gerekliydi. Kuva-yı Mil-
çoğuna güveniyordu ama bunun ölçü- liye komutanlarının birçoğu da siyasî
sü sınırlıydı. Birkaç müstesna dışında emelleri olan insanlardı. Yarın bu
hiçbiri kendisine, sorgulamadan ka- güce dayanarak birçok konuda “pay”
yıtsız-şartsız itaat etmezdi. İsmet ha- sahibi olduklarını iddia edecek ve bazı
riç! Fakat o da sadece bir albaydı. taleplerde bulunacaklardı. Özellikle
yönetim alanında yetki paylaşımı ta-
Kuva-yı Milliye’ye “vatan lep etmeleri onun istikbaldeki plan ve
haini” suçlaması hedeflerini zora sokabilirdi.
Ordu yönetimini İsmet Bey’e teslim Kemal Paşa Kuva-yı Milliye hakkın-
ettiğinde birçok paşa bundan rahatsız da topladığı küçük büyük negatif bil-
olacaktı. Hal böyle olunca İsmet Bey’i gileri abartarak dillendirmeye başladı.
ne yapıp edip bir bahaneyle paşa yap- Son darbeyi vurabilmek için İsmet’i
mak gerekiyordu. İnönü’de zafer kaza- Çerkes Ethem’i sıkıştırmak üzere gö-
nıldığı haberi hem Meclis’te, hem de revlendirdi. Baskı ve tahrikler netice-
Ankara halkında coşku ve sevince yol sinde Çerkes Ethem adeta bir çıban-
açmıştı. Kemal Paşa bu fırsatı kaçır- başına dönüştürüldü. Mustafa Kemal

meclis kürsüsünden Kuva-yı Milliye
hakkında “vatan haini haydutlar” baş-
lığı altında öyle şeyler söyledi ki, yeni-
lir yutulur tarafı yoktu.
Kuva-yı Milliye’nin tasfiyesinin ar-
dından 1920-23 arasında İstiklal Mah-
kemelerinde, içinde Kuva-yı Milliye-
cilerin de bolca yer aldığı 59.164 kişi
yargılandı, 41.678 kişi çeşitli cezalara
çarptırıldı, 1054 kişi de darağaçların-
da sallandırıldı. Bunların içinde elbet-
te Mustafa Kemal’in ve yakın kadrosu-
nun muhalifleri de vardı. Böylece bir
İnönü taşı ile üç kuş birden vuruldu.
23 Mart ile 1 Nisan (1921) tarihleri
arasında yine İsmet Paşa’nın önderli-
ğinde, 2. İnönü Zaferi karşımıza çık-
maktadır. Konumuz Millî Mücadele
savaşları olmadığı için şu kadarını söy-
lemekle yetineceğim: 2. İnönü diye
lanse edilen savaşı Kütahya-Eskişehir
hattında yapmadık. Yunan kuvvetle-
riyle Aslıhan ve Dumlupınar’da savaş-
tık. Sonucunda da yenildik.
Bunlar yaşanırken Mustafa Kemal
yeni kuracağı devlet için yabancı ül-
Dosya
» “Vatan haini haydutlar”
Ankara hükümetinin hayatta
Mustafa Kemal düzenli ordu kurmayı
. Başıboş Kuva-yı Milliye birlikleriyle
kalabilmesinin şartı olarak görüyordu
Milliye birlikleri cephede.
amacına ulaşması imkansızdı. Kuva-yı
silahlı milis grupları (Kuva-yı Milliye)
organize ederek bir işgal anında si-
lahlı direnişin zeminini hazırlarken,
diğer yandan da kurdurduğu cemi-
Fotoğraflarla Kurtuluş Savaşı, Bahçelievler Belediyesi Yay., İstanbul.
yetlerle bu toprakların siyasî ve hu-
kukî haklarını savunacak kurumların
temeli atıldı. Anadolu nasıl organize
edildiyse, Suriye ve Kuzey Irak da öyle
teşkilatlandırılmıştı.
Anadolu ve Suriye kökenli Osmanlı
aydınları (önemli bir kısmı İttihat ve
Terakki Cemiyeti’nin çeşitli kademe-
lerinde görev yapmış tecrübeli insan-
lardı) Suriye’yi gerçekten çok ciddi
şekilde organize etmişlerdi. Enver
Paşa’nın, M. Kemal Paşa’nın, Şeyh Ah-
med Sunusi posterleri ve muhtemel
bir işgali kınayan pankartlar Halep,
Hama, Humus, Şam ve Beyrut’un cad-
kelerle temaslara başladı. 12 Mart de ve sokaklarını süslüyordu.
1921’de Ankara adına Londra Kon- Suriyeli aydınlar, Fransızların gel-
feransı’na katılan heyet bu konuda dikleri günden itibaren Ankara ile
olumlu mesajlar verdi; karşıdan da irtibatlı olarak direnişe geçmişlerdi.
olumlu cevaplar alarak Ankara’ya Fransa bu direnişi bir türlü kırama-
döndü. Yine aynı hafta içinde Sov- dı. Bütün uğraşlarına rağmen istediği
yetler Birliği ile temasa geçildi ve 16 neticeyi alamayınca, direnişi çözme-
Mart 1921’de Sovyetlere Batum he- ye çalıştı; Suriye ve Lübnan’ı küçük
diye edildi. Batum’un milletvekilleri parçalara bölerek gayesine ulaşabi-
Ankara’daki mecliste milletvekiliydi. leceğini düşündü. Bu nedenle Şam
Sovyetler bu jestten oldukça memnun ve Halep’te iki Sünni Arap devleti,
kalmıştı. Lazkiye’de bir Nusayri, Cebel-i Lüb-
Sırada Suriye’de oldukça sıkıntıya nan’da bir Dürzi, İskenderun da ayrı
düşen Fransızlar vardı. Onlar için Su- bir devletçik olmak üzere yeni devlet-
riye hiç de kolay lokma değildi. Tahay- çikler kurdu. Ancak olmadı. Bir türlü
yül edemedikleri bir dirençle karşılaş- gerçek anlamda Suriye’de hâkimiyet
mışlardı. O dönemde Zaho ve Erbil’in kuramadı.
Mardin ve Siirt’ten, Halep’in An-
tep’ten, Beyrut’un Adana’dan hiçbir Mustafa Kemal’den
farkı yoktu. Kayseri ile Niğde neyse, o kahraman çıkarmak
gün bu şehirler öyleydi. Bu tarihî, dinî Suriye halkının ve aydınlarının
ve sosyolojik gerçeklerden hareketle gözleri, kulakları ve kalpleri Anka-
Mondros’tan hemen sonra harekete ra’ya kilitlenmişti. Ayrı bir devlet akıl-
geçen Teşkilat-ı Mahsusa ileride vuku larının ucundan bile geçmiyordu. İş-
bulacak işgallere karşı bu coğrafyayı gali boşa çıkarıp bizimle beraber aynı
hazırlamıştı. Bir yandan her vilayette bayrak altında hayatlarını devam
2015 EKİM / DERİN TARİH 69

» Madalyonun öteki yüzü
Mudanya Mütarekesi’nin amacı Sevr’i
İngilizlerin entrikalarıyla gerçekleşen
un muhatap Ankara hükümeti’ydi.
hayata geçirmekti. Bunun için en uyg
danya Hükümet Konağı.
Mütareke görüşmelerinin yapıldığı Mu
ettirmek düşüncesindeydiler. Fransa,
başarısızlığının nedenlerini anlamıştı.
Bu iş Ankara ile çözülebilirdi.
Bir de baktık ki bir Fransız heyeti
Ankara’da. Mustafa Kemal Fransız he-
yetiyle ne konuştu, ne üzerine anlaştı,
bilmiyoruz. Kuru kuruya bildiğimiz
bir şey var! Fransızlarla bir antlaşma
imzaladık: Ankara Antlaşması (20
Ekim 1921). Ne Mustafa Kemal bu
görüşmenin içeriğinden bahsetti, ne
de Fransızlar. Kitaplarda Ankara Ant-
laşması’na dair yer alan ulaşım ve
ekonomik konularla ilgili bilgiler ka-
muoyunca bilinmesinde mahzur gö-
rülmeyen düzenlemelerdir. Garnitür
yani!
Ancak biliyoruz ki, Fransa ile yap-
tığımız bu antlaşma sonrasında Su-
riye’de kıyamet koptu. Suriye’deki
Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin yö-
neticileri ve direnişin siyasî önderleri
Ankara’ya, Mustafa Kemal’e yüzlerce
telgraf çektiler. Bu telgraflar Suriye
arşivlerinde duruyor. Telgraflardaki
feryat üzerine Ankara sessizliğe gö-
müldü. Bu sessizlik Suriyelileri daha
da çıldırttı. İhanete uğradıklarına, sa-
tıldıklarına, arkadan hançerlendikle-
70 DERİN TARİH / 2015 EKİM
Pars Tuğlacı, Çağdaş Türkiye, Cem Yayınevi, İstanbul, 1987.
rine inanıyorlardı. Bu algı Ankara’yı tan’a karşı size siyasî destek verece-
oldukça rahatsız etti. M. Kemal Suri- ğiz” teklifi çerçevesinde yapılan bir
yeli liderlere peş peşe telgraflar çekti. antlaşmanın neticesiydi. Nitekim
Amaç Suriyelileri yatıştırmaktı. Fransa Ankara Antlaşması’ndan sonra
Öte yandan fısıltı gazetesi vasıta- Yunanistan’a cephe aldı, Anadolu’dan
sıyla Suriyelilerin kulaklarına şunlar çekilmesi için baskı yapmaya başladı.
üfleniyordu: “Merak etmeyin, sizi sat- Yunan arşivleri bu feryatlarla dolu. Bu-
madık. Yunanların işini görmek için nun karşılığını hemen gördük.
Fransızları katakulliye getirdik. Vatanı Londra Konferansı’nda İtilaf devlet-
hep birden kurtaramayız. Gücümüz leriyle mesajlaştık. İngiltere ve Fransa
ortada. Ancak parça parça bunu başa- Yunanistan’ın Anadolu’yu terk etme
rabileceğiz. Şu Yunanların işini bitirir
bitirmez Suriye’ye yöneleceğiz”. Su-
riyeliler buna inandılar doğrusu. Sa-
karya’da yaptığımız savaşta ordumu-
zun içinde az sayıda Suriyeli de vardı.
Bunu bir kenara not edelim.
Fotoğraflarla Kurtuluş Savaşı, Bahçelievler Belediyesi Yay., İstanbul.
Sakarya zaferinden sonra Suriye’de
bayram havası yaşandı ve Beyrut’ta
toplanan binlerce altın Mustafa Ke-
mal’e gönderildi. Muhtemelen bu para
“Yunanların işi bitti, Ankara Suriye’ye
yürüyecek, ihtiyaçlarını rahat temin
etsinler” düşüncesiyle gönderilmişti.
Ham hayal işte!
Sabah akşam bu ümitle beklediler
fakat biz hiç oralı olmadık. Muhte-
melen bu tavrımız, Fransızların “Siz
Suriye’den vazgeçin, biz de Yunanis-

vaktinin geldiğini işaret etmişlerdi.
Özellikle Fransızlarla Ankara Antlaş-
ması’nı imzaladıktan sonra M. Kemal
de, İtilaf devletleri de artık ne yapa-
caklarını biliyorlardı. Herkes payına
düşene razı olmuştu. Şimdi yapılacak
tek şey vardı: Yunanistan hayallere
kapıldığının farkına varmalıydı. Uyku-
dan uyandırılmalı ve “yerinin neresi”
olduğunu açık seçik anlamalıydı.
Yunanistan’a bu tokadı Mustafa
Kemal vuracaktı elbette. İlerideki pro-
jelerin tahakkuku için bu elzemdi.
Yeni devleti kuracak kişi olarak henüz
siyasî meşruiyeti yoktu. Halk nezdin-
de yönetim merkezi hâlâ İstanbul.
Siyasî kimliğinin kabul görebilmesi
için ondan bir “kahraman yaratmak”
gerekiyordu. M. Kemal Paşa da bunun
bilinciyle Yunana vurulacak darbenin
hazırlıkları içindeydi. Nihayet Sakar-
ya’da istenen oldu ve Yunanlar geri
çekilmeye başladılar.
Bunun üzerine İtilaf devletleri, An-
kara hükümetine (yani Mustafa Kemal
Paşa’ya) haydi gelin artık anlaşalım,
teklifinde bulundular. 3 Ekim 1922’de
Mudanya’da toplandık. Masada İngil-
tere, Fransa ve İtalya delegeleri vardı.
Yunanistan’dan hiç temsilci yoktu. İn-
gilizler, Yunanistan delegelerinin (Ge-
neral Mazarakis ve Albay Sariyanis) ka-
tılımını engellemişlerdi. Onları -onur
» Galibiyet kılığında bir yenilgi
Cumhuriyet’in kurucularına göre Loz
Lozan dönüşü İsmet Paşa törenle karş
gibi giydirilmiş ve Paşa’ya refakat etm
dayatılan bütün şartları kabul etmiştik
BEĞENMEZSENİZ ÇÖPE ATIN!
İsmet Paşa’nın Lozan heyetine baş-
kanlık etmesi mecliste tartışılırken mu-
haliflerin sesi oldukça gür çıkıyordu. En
sonunda M. Kemal meclisi topladı ve
şunları söyledi: “Efendiler, İsmet Paşa
için askerdir, bu işin altından kalka-
maz, ülkenin menfaatlerini tam olarak
savunamaz diye düşünüyorsunuz. Bu
endişelerinizi anlayışla karşılıyorum.
Ancak İsmet Paşa’nın imzalayacağı
antlaşmanın hayata geçirilebilmesi
için, meclisin bu antlaşmayı onayla-
ması lazım. Sizler onaylamadıkça, o
antlaşma geçersiz sayılacaktır. Yani son
sözü sizler söyleyeceksiniz. İmzala-
nacak antlaşmayı beğenmezseniz,
imzalamaz çöpe atarsınız. Bu kadar!”
Özetle bu minval üzere yapılan
konuşma ortamı biraz yumuşattı da
muhalefetin dozu azaldı ve İsmet Paşa
başkanlığındaki heyete yetki verildi.
kırıcı bir şekilde- Marmara Denizi’n-
de bir savaş gemisinde misafir olarak
ağırlıyorlardı.
Ateşkese zorlayan buluşlar
Mudanya’da alınan kararlar şun-
lardı: 1) Yunanistan Anadolu ve Trak-
ya’dan çekilecek, savaş bitecek. 2) İti-
laf devletleri barış antlaşmasını (yani
Lozan) imzalamadan, İstanbul ve civa-
rından çekilmeyeceklerdi.
Buradan çıkan sonuç son derece
açıktır: Anadolu’nun elimizden alın-
masıyla Türk milletinin bağımsızlı-
ğına son verilerek tarihten silineceği
iddiası tamamen uydurma bir senar-
yodur. İşin aslı, Osmanlı coğrafyasın-
da Sevr’in uygulanması için uygun
şartların oluşturulmasıdır.
Birçok sempozyum, toplantı ve pa-
nelde ulusalcı papağanlar, “Yahu şu
Mudanya Mütarekesi ne numaradır?
an büyük bir zaferdi. Bu sebeple
ılandı. Uzma isimli genç kız gelin
işti. Oysa bu antlaşmayla Sevr’de
.
Dosya
Biz Yunanla kavga ettik, İngiltere ile
masaya oturduk. Bunu nasıl yorumla-
yabiliriz?” gibi sorular karşısında yıl-
larca kekelediler. Bir türlü bu ezberle-
rinden, tabularından vazgeçmediler.
Ama sorular da peşlerini bırakmadı.
Sonunda düşündüler, taşındılar, ken-
di aralarında kargaları güldüren ce-
vaplar buldular.
Sevgili okuyucu, senin de gülme-
ye hakkın var. Bu nedenle buldukları
cevapları buraya aktarıyorum. Tabii
Yunan delegelerin İngilizler tarafın-
dan gemiye hapsedildiklerini, masaya
İngilizlerin oturduğunu saklayamı-
yorlardı. Haliyle olayı İngilizler üze-
rinden izaha mecbur kaldılar ve İngi-
lizlerin ateşkese mecbur kaldıklarını,
bu nedenle Mudanya’da barış yapalım
diye bize çağrıda bulunduklarını söy-
lemeye, yazmaya başladılar.
Şimdi İngilizleri ateşkese zorlayan
müthiş buluşlarını sıralayalım:
1. İtilaf devletlerinin maddi-mane-
vi bütün desteklerine rağmen Yunan
ordusunun Türkler karşısında ağır bir
mağlubiyete uğraması (yani görünüş-
te biz Yunanı yenmekle aslında İngil-
tere başta olmak üzere İtilaf devletle-
rini de yendik anlamına geliyordu).
2. Fransa ve İtalya Anadolu’nun iş-
galinden vazgeçerek, İngilizleri yalnız
bıraktılar (Fransızlar Maraş, Antep ve
Urfa’da yumruğumuzu yiyince akılları
başlarına geldi, çekip gidelim evimize
dediler. Yalnız kalınca Mudanya’da
İngiltere’nin barış yapmaktan başka
çaresi kalmadı).
3. İngiliz toplumu da savaşlardan
bıkmıştı, Türklerle yeni bir savaşa gi-
rilecek diye uykuları kaçıyordu (Allah
Allah, sanki cephelerde İngilizlerin sa-
rışın conileri telef oluyordu! Ugandalı,
Hindu, Yeni Zelendalıya kıran mı gir-
mişti, yoksa İngilizler hümanist duy-
gularla bu siyahi sömürge kölelerinin
telef olmaları karşısında üzüntüden
gözyaşlarını tutamaz hale mi gelmiş-
lerdi? Mızrak çuvala sığmayınca, bu
konuya da açıklık getirmek zorunda
kaldılar ama bir yalanı başka bir ya-
2015 EKİM / DERİN TARİH 71
 Hanri Benazus, Türkiye Gerçeği (1919-1929), Bizim Kitaplar Yayınevi, İstanbul, 2012.
rind e denedi
» Kahramanlık gösterisini Yunanların üze
ı siyasî bir meşruiyet kazanması
e karş
Mustafa Kemal’in İstanbul Hükümetin
an yapmakla mümkündü. Yunanlarla
gerekiyordu. Bu da ancak onu kahram
kaftandı. M. Kemal cephede.
yapılacak savaşlar bunun için biçilmiş

lanla desteklemek ne işe yarar? Sevgi-
li papağanlar bunu sıradaki maddeyle
düzelttiler).
4. İngiliz sömürgeleri yeni bir sa-
vaş fikrine sıcak bakmıyordu, üstüne
üstlük İngiliz ordusu da savaşmak
istemiyordu (demek üzerinde güneş
batmayan imparatorluk diye tanımla-
nan İngiltere’nin politikalarına, kendi
kendilerini yönetmekten aciz bu sö-
mürgeler karar veriyormuş).
Gülmeyin beyler, biraz ciddi ola-
lım. Bunu statükonun bekçileri olan
büyük Türk tarihçileri, pardon Cum-
huriyet tarihiyle iştigal eden akade-
misyenler söylüyor. Bu söylemler
inandırıcı olmadığı ve kargaları saba-
hın köründe kıkırdattığı için Cumhu-
riyet papağanlarının ağababalarından
biri daha makul gerekçeyi buldu.
5. Çanakkale’de tokadımızı yiyen
İngiltere hâlâ bu tokadın acısını ha-
tırlıyordu. Bu nedenle ikinci bir tokat
yemekten çekiniyordu. (Sanki onlar
Çanakkale’den sonra ellerini kollarını
sallayarak İstanbul’u işgal etmediler
de biz gidip Londra’yı işgal ettik. Ce-
halet işte, ne yapalım! Bu kadar ciddi
ve bilimsel gerekçelerin içinde Kemal
Paşa’ya ayrı bir fasıl açılmazsa olmaz
tabii. Çanakkale’nin kaderini bir “Yar-
bay”a bağlayan bu zavallı papağanlar
bakın ne yumurtladılar.)
6. Mustafa Kemal Paşa diplomatik
atağa geçti ve dünya kamuoyunu lehi-
mize çevirdi. İngilizler, Fransızlar ve
İtalyanlar neye uğradıklarını şaşırdı-
lar ve barış dediler!
(Bu “dünya kamuoyu, diplomatik
atak” ne ola ki? Üstelik Ankara’daki
hükümetin henüz hiçbir resmiyeti,
yasal dayanağı yok. Dünya kamuoyu
dediğin halklar ise M. Kemal Paşa’nın
adını bile duymamışlardı. Cemiyet-i
Akvam dersen bizi üye bile yapma-
mıştı.
Lozan’a zafer mi dediniz?
İtilaf devletleri imameyi, yani Hi-
lafeti kontrol altında tutmak, onun
tesbih taneleriyle ilgilenmesini en-
gellemek amacıyla Yunanları İzmir’e
çıkardılar. Biz onlarla meşgul olalım
diye. Kendileri İstanbul’da imameyi
kontrol ederken, Antalya’dan Urfa’ya
kadar olan bölgelere geçici nöbetçi
birlikler yerleştirdiler. Bu şehirlere
daha sonra “Gazi” veya “Kahraman”
gibi unvanlar verilmesi “ne büyük be-
ladan kurtardık bu ülkeyi, bu devleti
ne kahramanlıklarla kurduk” siyaseti-
ne zemin hazırlamak için geliştirilen
söylemlerdi. Oysa Anadolu’da yaşa-
nanlar gerçek bir işgal operasyonu de-
ğildi. Sadece Avrupalıların sınırlarını
cetvelle çizdikleri Suriye, Irak, Ürdün,
Lübnan, Suudi Arabistan gibi dev-
letçikleri kurup kendilerine itaatkâr
manda yönetimleri oluşturmak gaye-
sine yönelik bir stratejiydi.

72 DERİN TARİH / 2015 EKİM


Artık masaya oturmanın zama-
nıydı. İngilizler ve Fransızlar güney
topraklarımızda işlerini bitirmişlerdi.
Bizi masaya davet ettiler: Lozan’a! An-
cak imza atılıncaya kadar Çanakkale,
Trakya ve İstanbul’dan çekilmeyecek-
lerdi. İşi sağlama almak gerekti.
Sıra Lozan’a barış heyeti gönder-
meye geldiğinde problemin en önem-
li kılçığı ortaya çıktı. Meclis Başkanı
M. Kemal Paşa heyetin başkanı İsmet
Paşa olsun istiyordu. Herkesin aklı
haklı olarak karıştı. Bu, savaş da, as-
kerî bir iş de değildi. Ameliyathaneye
cerrah yerine kasap sokmaya ne gerek
vardı? Tartışmalar başladı.
İsmet Paşa bir askerdi, diplomasi-
den anlamazdı. Yabancı dil de bilmi-
yordu. Tarzanca bir Fransızcayla kurt
diplomatların masasında, diplomatik
cambazlıklarla, kelime oyunlarıyla
nasıl başa çıkacaktı?
Bu itirazlar büyüdü ve meclisi en-
dişe sardı. Mustafa Kemal ve İsmet
Paşa’ya çok yakın olanların bile ağzını
bıçak açmıyordu. Bu iş diplomatların
işiydi. M. Kemal Paşa’nın bu ısrarına
hiçbir anlam veremiyorlardı. Tartış-
malar yaklaşık üç ay sürdü. Sonunda
bazıları ikna edildi, bazıları ikna edil-
miş gibi göründü, bir kısmı da sessiz-
liğe büründü.
» Tek hedef Osmanlı’yı bitirmekti
Afrika ve Ortadoğu’daki Osmanlı coğ
Sevr projesinin amaçlarından biri de
d-ı Şam denilen bölgede yeni devletle
ve Fransız mandasına girmesiydi. Bila
minaresinden Şam şehrinin görünüşü.
kurulmuştu bile. Emeviye Camii’nin
Dosya
DİPLOMASİ TARİHİNİN
YÜZ KARASI
ikna ederken şöyle demişti: “İsmet Pa-
Lozan’ın en gırgır tarafı ise şu idi: şa’nın yapacağı antlaşmanın hiç öne-
İsmet Paşa müzakereler esnasında ileri mi yok. Sonunda o antlaşma Meclise
sürülen tezlere cevap veremiyordu; gelecek, onaylarsanız yürürlüğe gire-
çünkü konuşulanları anlamıyordu. cek, onaylamazsanız çöpe atılacak”.
Karşı tarafsa konuşup duruyordu. Ce- Peki, meclis bu kadar büyük bir
vap vermek için bir sonraki oturumda kaybı nasıl onayladı dersiniz? Hemen
Ankara’dan gelecek talimatlar bekle- çözüm bulundu, M. Kemal meclisi fes-
niyordu. Yani İsmet Paşa M. Kemal’den hetti. Yerine tayinle getirilen meclis
habersiz adım atamıyordu. Şifreli
bile Lozan’ı zar zor onayladı. Şimdi
metinlerle Ankara’ya gidişatı rapor edi-
söyleyin bana, bu antlaşma zafer mi,
yor, gerekli talimatları alıyordu. Telgraf
hezimet mi?
aracılığıyla gönderilen mesajların bir
Bir soru daha sormak lazım. İki kişi
nüshası Lozan’daki postane memurları
bir araya gelir, bir şirket kurar ve bu
tarafından İngiliz ve Fransız diplo-
şirket adına bir market açarak işletir-
matlara verildi. Bu sebeple rakipler
ler. Aradan zaman geçer, işler iyi git-
bir sonraki celsede Türk delegasyo-
mez. Şirketi feshedip işe son vermeye
nunun ne söyleyeceğini ve blöflerini
karar verirler. Altı üstü iki kişilik bir
bilerek masaya geliyorlardı. Diplomasi
şirket ve iş de bir market nihayetinde.
tarihinin en komik (daha doğrusu
Küçük şirketin bile maliye tarafından
trajikomik) antlaşması budur. Başka bir
tasfiyesi en az iki yıl sürer. Peki, nasıl
örneği yoktur.
olur da koca bir imparatorluğun tasfi-
yesi sekiz ayda yapılır?
Tamam, antlaşmayı imzaladınız
Lozan’da masaya oturduğumuzda ama Bulgaristan, Yunanistan, Irak,
çoğu işgal altında da olsa toprakları- Suriye ve Mısır ile bir komisyon kur.
mızın yüz ölçümü 2 milyon 500 bin Her ülkeyle karşılıklı olarak oradaki
kilometrekareydi. Masadan kalktığı- tapulu mülklerimizi, mal varlığımı-
mızda 780 bin kilometrelik toprağı- zı konuş, mütekabiliyet esasına göre
mız kalmıştı elimizde. Mustafa Kemal bunları neticeye bağla, kolay iş mi?
Paşa, İsmet Paşa’nın Lozan heyetine Söyleyin bakalım, neyin karşılığın-
başkanlık yapması hususunda meclisi da bu hesaplar görülmedi? Bunları
milletin bilmeye hakkı var! 2 milyon
500 bin kilometrekareyi koruyamadı-
nız ve hibe edilen 780 bin kilometre-
rafyasının İngiliz kareye razı oldunuz. Peki, vatandaş-
r çoktan larımızın kaybedilen topraklardaki
şahsi mülklerini niye masaya getirme-
Osmanlı Belgelerinde Suriye, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yay., İstanbul, 2013.
diniz? Neden defteri kapattınız?
Düşünülmesi, irdelenmesi gereken
en önemli soru işte bu, yani Sevr!
Mehmet Çelik
Prof. Dr., Celal Bayar Üniversitesi
Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Başkanı.
2015 EKİM / DERİN TARİH 73
 OSMANLI’NIN
SEVR’E CEVABI
Osmanlı Devleti’nin Sevr Antlaşması’nı sorgusuz
sualsiz kabul ettiği yakın tarihimizin yanlış
kabullerinden biridir. Oysa ne dönemin
padişahı Sultan Vahdettin, ne de Meclis-i
Mebusan antlaşmayı onaylamıştı. İşte
Osmanlı’nın Sevr’e karşı İtilaf devletlerine
verdiği o iki cesur muhtıra ve sonuçları.

74 DERİN TARİH / 2015 EKİM


MUSTAFA BUDAK
mubudak@hotmail.com
B
aşlık size garip gelebilir.
Öyle ya, Sevr’i imzalayan
Osmanlı hükümeti bir
siyasî hezimet ve imha
belgesi olan Sevr’e karşı nasıl bir ar-
güman geliştirmiş olabilir? Antlaşma-
nın imzalanmasından önce herhangi
bir siyasî girişimde bulunmuş muy-
du? En önemlisi, Sevr imzalandıktan
sonra onaylandı mı?
Mondros Mütarekesi (30 Ekim
1918) Osmanlı Devleti açısından 1.
Dünya Savaşı’nı bitiren, Anadolu ve
Trakya’da İtilaf devletleri işgallerini
başlatan bir antlaşmaydı. Aynı zaman-
da Osmanlı devlet ricaline artık yakın
gelecekte bir barış konferansı top-
lanacağı ümidini de vermişti. Onlar
» Tasfiyenin imzaları atılıyor
Osmanlı Devleti’nin Sevr Heyeti üyelerinden Rıza Tevfik (Bölükbaşı) Sevr Antlaşması’nı salondaki yabancı ülke delegelerinin önünde
imzalıyor (solda). Hadi Paşa aynı masada (sağda).
için bu konferanstan Osmanlı lehine
bir karar çıkmasının tek şartı, geçici
olacağını düşündükleri işgallere kar-
şı fazla direniş gösterilmemesiydi. Şu
sözler devrin Sadrazamı Ahmed İzzet
Paşa’ya ait:
“Sulh müzakeresine girinceye ka-
dar düşmanlarımızın öteden beri bir
cihan sulhu için ilan ettikleri esaslar
haricine çıkmayarak bunlardan bize
mülayim gelecek kısımları şimdi-
den mevki-i file (yürürlüğe) koymak
ve mücavir (komşu) hükümetlerle
anasır-ı ecnebiyeyi (yabancı unsur-
ları) devr-i Hükümetimizden hoşnut
bırakmak suretiyle itimadları vesair
sulhde lehimize hareketlerini müm-
kün olduğunca kazanmaktır.”
Dosya
Oysa İtilaf devletleri aksini düşü-
nüyor; özellikle İngilizler, bu müta-
rekenin Osmanlı Devleti’nin sonunu
getireceğinin Türklerce kabul edilme-
sini, Mısır ve Hindistan Müslümanla-
rının da Türklerin yenildiklerine iyice
ikna olmalarını istiyorlardı. Yani bir
taşla iki kuş…
Beklenen barış konferansı 18 Ocak
1919’da Paris’te başladı. Hedefinde iki
devlet vardı: Almanya ve Osmanlı. 28
Haziran 1919 tarihli Versay Antlaşma-
sı ile Almanya ağır şartlara mahkûm
edilmiş, savaş dışı bırakılarak önce-
likle Fransa dâhil Avrupa’nın güven-
liği sağlanmıştı.
Bu arada Mayıs sonlarında Osman-
lı Devleti Paris Barış Konferansı’na
Oral,İşgalden
AtillaOral,
Atilla Kurtuluşaİstanbul,
İşgaldenKurtuluşa DemkarYay.,
İstanbul,Demkar 2013.
Yay.,2013.
2015 EKİM / DERİN TARİH 75
 Dosya

davet edildi. İtilaf devletleri ilkeleri ile galip devlet- 11. maddesindeki sözler Osmanlı
Osmanlı’nın ısrarına da- lerin taksim planlarıy- Devleti’nin kendiliğinden kabul et-
yanamayarak, “gelsinler dı. Osmanlı devlet ricali tiği yeni uluslararası konumu ortaya
bakalım, ne söyleyecek- muhtıralarını bu gerçek- koymakta. Bunlar aynı zamanda galip
ler?” edasıyla yapmışlardı bu leri dikkate alarak kaleme devletlere açık bir taahhüttü:
daveti. Oysa Osmanlı almışlardı. “Nihayet işbu taleplerin kabulü
devlet ricali öyle dü- Öncelikle Yeni halinde yeni müstakil ve ilerlemeye
şünmüyor, siyasî Türkiye’nin sı- istekli bir Türkiye’nin temelli kuru-
güçleri yetmese nırlarını belirli- lacağına inanan Osmanlı hükümeti
bile altı asırlık yordu muhtıra. Türklerin daha sonra büyük devletler
bir imparator- Bu sınırlar, ba- arasında genel üretimlere katılan ba-
luk geleneğiy- tıda Gümülcine rışsever, çalışkan ve Milletler Cemiye-
le savaş sonrası » Rıza Tevfik (Bölükbaşı) livası dahil olmak ti’ne girmeye değer bir millet halin-
oluşan bazı siyasî üzere Balkan Harbi de çalışma ile medeni ve galip Batılı
gelişmeler (Wilson ilkele- öncesi Türk-Bulgar devletlere ilelebet minnettar
ri, imparatorlukların yıkılması gibi) sınırı, kuzeyde Karadeniz, doğuda olarak yaşayacağını beyan
ışığında yeni bir uluslararası düzen Nahçıvan dahil Güneybatı Kafkas ile onur duyar.”
kurulacağını da dikkate alarak “Os- Cumhuriyeti (Elviye-i Selase/Kars, Her ne kadar galip dev-
manlı Devleti’nin talepleri”ni esaslı Ardahan ve Batum)’nin kuzey sı- letlerce ciddiye alınmasa
bir şekilde bildirmeyi planlıyorlardı. nırı Poti, güneyde ise Osmanlı da bu muhtıra Osmanlı
Nitekim öyle de oldu. devletinin Halep ve Musul (Mu- devlet ricalinin, zorlu
sul, Kerkük ve Süleymaniye iç ve dış siyasî şartlara
Tasfiyeye karşı iki muhtıra livaları) vilayetlerinin gü- rağmen devrin reelpoliti-
Aslında Paris Barış Konferansı -yu- ney sınırlarına kadar ğinin farkında olarak, altı
karıda değindiğimiz gibi- 1. Dünya uzanmaktaydı. Yani asırlık bir devlet ciddiye-
Savaşı sonrasında galip devletlerin son Osmanlı Mec- tiyle hazırladıkları ve Os-
mağlup devletlere dikte ettirilecek/ lis-i Mebusanı’nın manlı’nın siyasî talep-
ettirilen barış antlaşmalarının çer- resmî olmayan lerini içeren bir devlet
çevelerinin çizildiği bir uluslararası bir toplantısın- belgesiydi.
toplantılar dizisinin adıydı. Bilinenin da kabul etti- Osmanlı Devleti’nin
aksine bu konferanslar 10 Ağustos ği ve sadece ikinci cevabı Sevr Ant-
1920’de Sevr’in imzalanmasıyla sona kriter olarak laşması taslağına karşı
ermedi. Farklı adlar (Londra konfe- belirlenmiş sı- hazırlanan 25 Haziran
ransları, Paris görüşmeleri) taşıma- nırların isimlen- 1920 tarihli muhtıra
larına rağmen Lozan Konferansı’nın dirilmiş haliydi. olmuştur. 18-26 Nisan
(24 Temmuz 1923) sonuna kadar de- Ayrıca kapitülas- 1920 tarihleri arasın-
vam etti. Amaç, Osmanlı Devleti’nin yonların ilgası, his- da İtalya’nın San Remo
siyasî tasfiyesini gerçekleştirerek ta- seye düşen borçların şehrinde toplanan İtilaf
rihî Şark meselesini çözüme kavuş- ödenmesi, Çanakkale devletleri, barış antlaş-
turmaktı. ve İstanbul boğazlarının ması taslağını 11 Mayıs
Hedefi kendi toprakları olan böy- deniz trafiğine açılma- 1920’de Paris’teki
lesi bir sürece Osmanlı Devleti’nin sı, Anadolu sahilleri- Osmanlı Devle-
cevabı iki muhtıra şeklinde oldu. Bi- ne yakın adalar üze- » Damad Ferid Paşa ti’nin temsilcisi
rincisi, 23 Haziran 1919 tarihli olup rindeki haklar saklı Ahmed Tevfik Pa-
“müdafaaname” adını da taşıyan 11 kalmak kaydıyla şa’ya verdiler. Buna
maddelik bir muhtıraydı. 1. Dünya ahali değişimi hu- ilk tepki bizzat Tevfik
Savaşı sonrasında galiplerin kuracağı susunda İtilaf dev- Paşa’dan gelmiştir. Ona
yeni uluslararası düzenin hangi esas- letlerinin alacağı göre bu taslak Osman-
lar üzerinde şekilleneceğinin bilin- kararın kabulü lı Devleti’nin
ciyle hazırlanmıştı. Nitekim bu yeni gibi talepleri siyasî varlı-
düzenin meşruluk kaynağı, Wilson içermekteydi. ğını sona

76 DERİN TARİH / 2015 EKİM


erdirmeyi amaçlayan bir metin olup
kabul edilmesi imkânsızdır.
Acaba Tevfik Paşa’nın “kabul edi-
lemez” dediği bu barış tasarısı hangi
şartları içermekteydi? Bu tasarının
birinci özelliği, Osmanlı Devleti’nin
yeni sınırlarını tayin etmesiydi.
Mesela devletin yeni sınırı
batıda Çatalca olacaktı. İs-
tanbul Türklerde kalacak
ama İstanbul ve Çanakkale
boğazları uluslararası bir
komisyon tarafından yöne-
tilecekti. İkinci özelliği,
siyasî feragatler
içermesiydi. Os-
manlı Devleti
kendisinden fii-
len ayrılmış ama
hukuken bağlı
Mısır, Libya, On
» Maarif Nazırı Hadi Paşa
İki Ada ve Meis adası
üzerindeki hükümranlık
hakkından feragat edecekti. Hicaz
bağımsız olacak; Suriye, Irak ve Filis-
tin’de manda yönetimleri kurulacak-
tı. Fransa’nın Fas ve Tunus’taki koru-
yuculuğu tanınacaktı. Ayrıca İzmir
ve çevresinin yönetimi Yunanlara
bırakılacak, azınlıkların söz hakkının
olacağı bir parlamento kurulacak ve
Atilla Oral, İşgalden Kurtuluşa İstanbul, Demkar Yay., 2013.
» Osmanlı Devleti'nin Sevr'e karşı
savunması devrin gazetelerinde
bölüm bölüm yayınlanmıştı.
bu parlamento beş yıl içinde Millet-
ler Cemiyeti’ne başvurarak Yunanis-
tan ile birleşebilecekti. En önemlisi,
Doğu’da Türkiye’den alınacak bazı
topraklarla bağımsız Ermenistan
kurulacak, Kürtlerin yaşadıkları yer-
lerde de özerk Kürdistan tesis
edilecekti.
Bundan başka Türkiye’de-
ki azınlıklara özel haklar
getirilecek, kapitülasyon-
lar devam edecekti. Dahası, Daha sonra bu tasarı İstanbul’a gön-
Anadolu’da her İtilaf devle- derilmiş, Meclis-i Vükela ve Padişah
tine ait yeni ekonomik tarafından tasdik gördükten sonra
nüfuz alanları oluş- Damad Ferid Paşa tarafından Paris’te
turulacaktı. Onlar Konseyi’ne sunulmuştur.
Baskın Oran’a göre Osmanlı Devle-
“Lozan’ın ti’nin bu cevabî barış tasarısı oldukça
öncülü onur zengin içerikli bir belgeydi. Çünkü
anıtı” bu belge hem üslup, hem öz, hem
Böyle bir taslağı de güçlü hukuk mantığı bakımından
hiçbir Osmanlı devlet ada- dikkate değerdi. Hatta bu özellik-
mı kabul edemezdi. Öyle ki, bu şart-
lar Tevfik Paşa’ya göre “istiklal ve hat-
ta devlet mefhumlarıyla kabil-i telif”
değildi ve kesinlikle uygulanamazdı.
Bu amaçla daha Paris’te iken berabe-
rindeki heyette bulunan Dâhiliye Na-
» Versay hatırası
zırı Reşit Bey ve Nafıa Nazırı Operatör Osmanlı Devleti’nin Sevr heyetinden Reşat
Dr. Cemil Paşa (Topuzlu) ile birlikte Halis, Rıza Tevfik (Bölükbaşı) ve Hadi Paşa
bir karşı barış tasarısı hazırlamıştı. Fransa’daki Versay Sarayı’nda.
2015 EKİM / DERİN TARİH 77
Atilla Oral, İşgalden Kurtuluşa İstanbul, Demkar Yay., 2013.
» Karşılama kıt’ası
Osmanlı Devleti’nin Sevr Heyetinin
başındaki Damad Ferid Paşa Fransa’ya
ayak basar basmaz devlet yetkililerince
karşılandı. Bu karşılamadan bir kare.
lerinden dolayı Oran ta-
sarıyı “Lozan’ın öncülü
bir onur anıtı” olarak
tanımlamıştır.
Barış tasarısı
hakkında söylene-
cek ilk söz, “eşit
haklar ilkesi” ile
“adalet” düşünce-
sine vurgu yapılma-
sıdır. Hiç şüphesiz bu
sözlerin ilk muhatabı
İtilaf devletleri idi:
“Barış ancak herkes
için eşit haklar ilkesinin ko-
ruyuculuğu altında uluslararasında
güvenlik, karşılıklı saygı ve dayanış-
ma duyguları üzerine kurulabiliyor…
78 DERİN TARİH / 2015 EKİM
bu düşünce uyarınca… Osmanlı Dev-
leti’nin Barış Konferansı’nın da aynı
adalet ve hak duygusuyla duygulan-
mış olarak bunu kabul edeceğinden
kuşku yoktur.”
Her ne kadar bu sözler fazlasıyla
soyut ve ümitvar bir tavrın göster-
gesi olsa da tasarının başlangıç bö-
lümü daha somut olaylar üzerinden
tepkisini dile getirir. Mesela Sevr
taslağının Versay Antlaş-
ması’ndan daha ağır hü-
kümler içerdiği görüşü
ileri sürülmüştür. Hat-
ta bu taslak Osmanlı
Devleti’ni bölme
amaçlıdır. Bu bağ-
lamda Osmanlı
Devleti’nden
birtakım özerk ya
da bağımsız siyasî
yapılar çıkarmak,
» Ahmed Tevfik Paşa “son derece haksız
kesip biçme ve çekip
alma işlemi”dir. Ayrıca
cevabî tasarıda İstanbul’un
Türkiye’den sayılmaması, Türkiyesiz
bir Boğazlar komisyonunun varlığı,
Osmanlı jandarmasının İtilaf İşgal
VAHDETTİN SEVR’İ
ONAYLAMAMIŞTI
10 Ağustos 1920’de Sevr Barış Ant-
laşması Osmanlı delegeleri tarafından
imzalanmıştır. Buna rağmen bu ant-
laşma ne Osmanlı Meclis-i Mebusanı,
ne de Sultan Vahdeddin tarafından
onaylanmıştır. Bunun sebebini Sultan
Vahdeddin şu sözlerle açıklamaktadır:
“ … hakk ve adaletle telif oluna-
mayacak (uzlaştırılamayacak) suretde
gayr-i tabii olan böyle bir muahedenin
devam ve takarrür edemeyeceğini
(istikrar kazanamayacağını) bildiğim-
den hakkımızın anlaşılmasına müsaid
zamanın hululüne gelmesine kadar
vakit kazanmak tarikinde (yolunda)
devam ile muahedenin hükümetçe
kabulüne taraftar göründüm.”
Hiç şüphesiz bu sözler savunma
amaçlıdır ve sübjektiftir. Ancak Sevr’in
imzalanmasından hemen sonra
antlaşmanın onaylanmaması, Osmanlı
hükümetinin onay için bazı şartlar
ileri sürmesi ve sonunda Damad Ferid
Paşa’nın azledilerek Tevfik Paşa’nın
sadrazamlığa getirilmesi ve onun da
şart olarak yapılacak seçimlerden sonra
Meclis-i Mebusan’ın onayının yanı
sıra Mustafa Kemal Paşa ile uzlaşma
şartını ileri sürmesi, sonraki uluslararası
antlaşma süreçlerinin hepsinin “Sevr’in
tashih ve tadili” şeklinde geçmesi gibi
sebepler Sultan Vahdeddin’in yorumu-
nu makul hale getirmektedir.

Komutanlığı’na bağlı olması, mali
komisyon marifetiyle Türkiye’nin
mali işlerinin denetlenmesi gibi
hususlara değinilmiş ve bunların,
“Türkiye’nin bağımsızlığını orta-
dan kaldıran durumlar” olduğu
vurgulanmıştır.
Diğer taraftan İtilaf devletle-
rine Türkiye barışı ile ilgili bazı
teklifler sunulduğu da görülmüş-
tür. Teklifler arasında tehditvari
ifadeler vardı:
“Ya Müttefik devletler Türki-
ye’nin varlığını sürdürmesi dü-
şüncesindedirler; böyle ise ona
yaşamak ve özgür ve sorumlu bir
devlet gibi haklarına saygı göster-
terek ödevlerini yerine getirmek
olanağını vermek zorundadırlar.
Ya da Müttefik devletler Türki-
ye’nin ortadan kalkmasını isti-
yorlar; öyle ise hükümlerini ken-
dilerinin yürürlüğe koymaları ve
savunması bile dinlenilmemiş olan
hükümlüden bu hükme imza koy-
masını ve uygulanması konusunda
kendileriyle işbirliğinde bulunmasını
istememeleri gerekir.”
Ancak ikinci yol İtilaf devletlerine
önerilmemektedir. Çünkü bir halkı
kısa sürede yok etmek o kadar kolay
değildir. Bu düşüncede olanlara ise
Osmanlı tasarısının cevabı hazırdır:
“12 milyonluk bir halkı öyle az bir
zaman içinde ve kesinlikle barışta
yok edebilmenin olanaklı olabilece-
ğini hiç kimse düşünemez”. Bununla
yetinmeyen tasarı, “yok edilmek is-
tenen bir milletin hakkını ve bağım-
sızlığını korumaya kararlı” olduğunu
kesin bir dille ifade etmiştir.
Antlaşma mı, suikast mı?
Sevr taslağının siyasî hükümler
kısmı incelendiğinde görülecektir ki,
“Osmanlı Devleti’nin adeta imhası”
planlanmıştır. Bu bağlamda Osman-
lı’nın, kurulacak yeni devletler düşü-
nüldüğünde bu işi feragat-rıza-tasdik
ekseninde gerçekleştirmek istediği
dikkat çekmektedir. Mesela Tunus ve
» Sevr’e özel pul
Yunanlar Sevr Antlaşması’nın imzalanması
akabinde özel bir pul bastırmışlardı.
Venizelos’u Sevr’i imzalarken gösteren pul
2 drahmi değerinde.
Fas üzerindeki Fransız, Mısır ve Kıb-
rıs üzerindeki İngiliz koruyuculukla-
rı onaylanmaktadır. Libya, On İki Ada
ile İmroz (Gökçeada) ve Bozcaada baş-
ta olmak üzere Limni, Midilli, Sakız,
Sisam ve Nikarya adaları üzerindeki
bütün haklarından İtalya ve Yunanis-
tan lehine vazgeçmiştir Osmanlı. Di-
ğer taraftan, Trakya ile İzmir ve çev-
resi ile ilgili maddeler reddedilmiştir.
Doğu Anadolu’dan toprak verilme-
mek kaydıyla Ermenistan’ın bağım-
sızlığı tanınmaktadır. Kürdistan’ın
bağımsızlığı yerine yerel özerklik
verilebileceğinden söz edilmektedir.
Ayrıca Suriye ve El-Cezire’nin bağım-
sızlığı ise gerek milliyet ve gerekse
sosyo-ekonomik sebeplerden dolayı
kabul görmemiştir. Sadece Hicaz’ın
bağımsızlığı tanınmıştır.
Dosya
25 Haziran tarihli tasarıya göre
Osmanlı Devleti azınlıklar hak-
kında mütekabiliyet esasını kabul
etmektedir ki, bu husus nüfus de-
ğişimini öngören 23 Haziran 1919
tarihli muhtıradan farklıdır. Adli
kapitülasyonlarla ilgili olarak da
Osmanlı Hükümeti, kendinden
bir üye olmak kaydıyla, uluslara-
rası bir adli komisyon kurulmasını
kabul etmiştir. Hatta anlaşmazlık
hallerinde Milletler Cemiyeti’nin
hakemliği de onaylamıştır.
Ne yazık ki bu muhtıra 17
Temmuz 1920’de İtilaf devletleri
tarafından reddedilmişse de güç-
lü bir şekilde Osmanlı Devleti ve
milletinin hukukunu korumaya
çalışmıştır. Kanaatimizce, “12 mil-
yonluk Türkiye kendini korumaya
kararlıdır” anlayışının hem lafzen,
hem ruhen muhtırada yer alması,
Anadolu’da yeşermiş olan direniş
ruhunun bir yansımasıdır.
Şurası bir gerçek ki Sevr Antlaşma-
sı devletler hukuku açısından “onay-
lanmayan” ve “hükümsüz” bir ant-
laşmadır. Bu sebeple olsa gerektir ki,
Mustafa Kemal Paşa bile onaylanma-
yan bu antlaşmayı “proje” ve “ahit-
name” olarak adlandırmış ve “büyük
bir suikastın inhidamını (çökme) ifa-
de eden bir vesika” şeklinde tanımla-
mıştır.
Unutmayalım ki, tarihî olaylar
tek başına değil, cereyan ettiği süreç
içinde değerlendirilmelidir. Sevr Ant-
laşması da öyle. Sevr’i anlamak ve
anlatmak için Paris Barış Konferan-
sı sürecinde Osmanlı Devleti’nin 23
Haziran 1919 ve özellikle 25 Haziran
1920 tarihli muhtıraları/tasarılarını
değerlendirmek gerekmektedir.
Geçmiş ayrıntıda gizlidir. Sevr’in iki
ayrıntısı bu iki muhtırada saklıdır.
Mustafa Budak
Prof. Dr., İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri
ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Öğretim Üyesi.
2015 EKİM / DERİN TARİH 79

Tarİh aTl ası
Mustafa arMağan
» Araştırmacı-Yazar
“B izim tarihimiz çalınmış bir ta-
rihtir” der Kemal Tahir. Çalınmış ve
yerine fark edilmemesi için çakması
konulmuş bir tarih, demek daha doğru
olur. Bu sahte tarihin üzerine yığılan
çeri çöpü ayıklamak ise maalesef bize
ve size düşüyor ey okur. Müteyakkız
olun ve resmî tarihin aslında tarih
değil, ideoloji olduğunu bilerek atın
adımlarınızı.
Çalınmış ve yerine çakması konul-
muş tarih sahnelerinden biri de “im-
paratorluğun idam fermanı” şeklinde
lanse edilen Sevr Antlaşması’dır. Bu
resmî yalana göre İngilizi, Fransızı,
İtalyanı, Yunanı… toplanmış, toprak-
larımız bölüp parçalamak, ‘Türk’ün
haysiyetini beş paralık etmek için
onun vücudunda “vivisection”, yani
diri diri ameliyat yapmak için el ele
vermiş; Sevr’i ‘hain’ ve ‘işbirlikçi’ İs-
80 DERİN TARİH / 2015 EKİM
Sultan
Vahdettin
SeVr’i
onaylamadı
Sevr’in İngiltere ve Fransa tarafından ‘ya
imzalarsınız ya da harp başlar’ tehdidiyle
imzalandığını, belki de şartlarını bile doğru
dürüst okumadan gönderilmiş bulunan
delegelerce adeta namlu önünde imzalatıldığını
biliyor muydunuz?
tanbul hükümeti ve padişahına imza-
latmışlardır. Dolayısıyla Damad Ferid
kadar Sultan Vahdettin de haindir,
satılmıştır, işbirlikçidir vs.
Oysa, diye devam eder hikâye,
Mustafa Kemal önderliği altında top-
lanan Millî Mücadele, yani Ankara,
Sevr Antlaşması’nı asla kabul etmeyip
yırtıp atmış ve ‘yedi düveli’ yurttan
kovarak Lozan’da şerefli barış antlaş-
ması imzalayarak bağımsızlığımızı ilan
etmişlerdir.
Kurgu budur ve bunun 90 küsur
yıldır bir olgu gibi sunulması, sunmak
ne kelime, resmen dayatılması, eğitim
sistemi tarafından ezberletilircesine zi-
hinlere kazınması Sevr ve Lozan hak-
kındaki bilgilerimizi maalesef altüst
etmiş ve adeta bir trafik kazası veya
felç geçirmişçesine zihnimizin hasar
görmesine sebep olmuştur.
Yakın tarihin bundan sonraki göre-
vi, bu beyin hasarının nasıl iyileştirile-
ceği, beynimizin nasıl sağlığına kavuş-
turulabileceği ve Mustafa Kemal miti
etrafında oluşturulmuş bulunan bütün
çarpıtılmış tarihi nasıl olduğu haliyle
(thing in itself) kavrayabileceğimizi
göstermek olacaktır.
Bundan kaçınan her tarihçi gele-
cekte kendini suçlu veya işbirlikçi san-
dalyesinde göreceğini bilerek kalemine
abanmalı, onu, Namık Kemal’in deyi-
şiyle ne isterse yaptırabileceği bir ‘zen-
ci köle’ haline getirmekten kaçınmalı-
dır. Ne de olsa, biz geçmişi yargılarken
geçmiş de bizi yargılayacaktır. Tarihi
bu derece çarpıtmaktan ve yolsuzluk-
tan sanık Cumhuriyet tarihçilerinin de
bir ‘Yassıada’sı mutlaka olacaktır!
Kemalistler tarihin istedikleri gibi
at oynatabilecekleri babalarının çift-
liği olmadığını öğreninceye kadar
bazı hakikatleri -mahut 5816 kı-
lıcının verdiği müsaade nisbetin-
de- hatırlatmak bizim sırtımıza
yüklenmiş bulunmaktadır. Ancak
resmî tarih tekeli kırıldığında -ki
kırılmaya başlamış olup bir resmî
tarih enkazı göreceğimiz günlerin
uzağında değiliz- bugüne kadar
yazılmış yüz kızartıcı kitap ve
yazıların nasıl birer yolsuzluk ve
arpalık belgesi olduğunun ortaya
çıkacağından emin olabilirsiniz.
Arkalarına devletin bütün
imkânlarını alarak yiğitlik tasla-
yanların, 5816 zırhına bürünerek
pervasızca ateş edenlerin böyle
gelmiş ama böyle gitmeyeceğini
bilerek hareket etmelerinde fay-
da var. Bunları tamamen gayri
siyasî bir düzlemde söylüyorum, zira
resmî tarih üzerindeki Kemalist te- » Osmanlı’nın itirazı
Sevr antlaşmasına Osmanlı tarafının
kelin kırıldığını görmek isteyene gün
itirazı üzerine Fransız Başbakanı
ışımıştır. İstemeyeni ise ne kadar uğ- Clemenceau’nun Damat Ferid Paşa’ya
raşırsanız uğraşın ikna etmeniz müm- yazdığı cevabın baş kısmı (yukarıda).
kün değildir. Sultan Vahdettin (sağda).
“Sevr efsanesi”nin de böyle bir
hikâyesi var ve maalesef bu ‘hikâye’ye
Kastamonu Nasrullah Camii’nde ver-
diği vaazda Mehmed Akif gibi dini
bütün insanlar da iştirak etmiş görü-
nüyor ve bu bizi daha çok yaralıyor.
Sevr’in öldürücü maddeleri Akif’e
göre bizden “başımızı, boynumuzu, Ayağa kalktı ama neden?
hayatımızı, saltanatımızı, devletimi- Şimdi TBMM’ye uzanalım ve Giz-
zi, hilafetimizi, dinimizi ve imanımı- li Zabıtlar’ın 1921 yılına ait cildini
zı” istemektedir. İslam âleminin son elimize alıp başlayalım karıştır-
kalesi olan Osmanlı’nın yıkılması maya; 8 Şubat günü yapılan
halinde her şeyimizi kaybedeceğimizi oturuma gelelim. Meclis Reisi
söylüyor, cemaat de gözyaşları içinde Mustafa Kemal Paşa’ya göre
“Amin, Amin” diye ağlıyordu. Sultan Vahdettin, Sevr Ant-
Akif’in o tarihte Sevr’in aslında laşması’nın imzası öncesinde,
neye hizmet ettiğinin farkında olma- 22 Temmuz 1920’de toplanan
ması anlaşılabilirse de aradan 95 yıl Saltanat Şurası’nda “Sevr mu-
geçtikten ve bunca yayın piyasaya sü- ahedesini... bizzat ayağa kalk-
rüldükten sonra aynı saflıkla meseleye mak suretiyle kabul etmiştir”.
bakmamız tek bir şeyle, uyutulmuşluk Peki olay hakikaten Musta-
ve uyanmaya niyetli olmamakla açık- fa Kemal’in açıkladığı gibi mi
lanabilir. cereyan etmiştir? Saltanat Şu-
Şimdi uyanma, Attila İlhan’ın sev- rası’nda ‘Sevr’i kabul edenler
diği tabirle ‘intibah’ vaktidir. ayağa kalksın’ denilmiştir

2015 EKİM / DERİN TARİH 81

 tarİh atl ası
Mustafa arMağan
de, Vahdettin de ayağa kalkmak su-
retiyle kabul mü etmiştir? Şuraya ka-
tılmış olan Sadrazam İzzet Paşa’nın
hatıralarında hadise şöyle geçer:
“Müzakere garip bir tarzda geçti…
Ayan’dan Topçu Rıza Paşa merhum,
gür sesiyle itiraza kalkıştıysa da, Sad-
razam onu çirkin bir şekilde susturdu
ve mecliste düşünce ileri sürüleme-
yeceği, mesele oya konulacağı zaman
kabul edenlerin ayağa kalkması, et-
meyenlerin yerinde kalması gerekece-
ğini kahraman bir eda ile ihtar etti.
Bunun üzerine Zât-ı Şahane [Vahdet-
tin]: “Böyle müzakere olmaz. Fayda ve
zararlarına dair burada bulunanların
görüşleri dinlenmelidir” buyurdular.
Ferit Paşa bunun üzerine galiba daha
önce konuşup anlaştığı bazı kişilerin
görüşlerini sormuş, bunlar da hep ka-
bul tarafında görüş ortaya koymuş-
lardır. Kabul edenler ayağa kalksın
denilmesi üzerine Zât-ı Şahane birden-
bire kalkıp salondan çıkınca herkes de
tabiî olarak ayağa kalkmış, komedya
da bu şekilde sona ermiştir.”
Buna göre Vahdettin, Sevr’i onay-
lamak için değil, toplantının Sevr’i
onaylatmak üzere taraflı bir tarzda
yürütülmesini protesto mahiyetinde
ayağa kalkmış ve çıkıp yan odaya geç-
miştir.
82 DERİN TARİH / 2015 EKİM
Bir antlaşma nasıl yürürlüğe
girer?
Neticede Sevr Antlaşması 10 Ağus-
tos 1920 günü çini ve porselenleriyle
meşhur Sevres fabrikasının salonun-
da Ayan Reisi Hadi Paşa, diplomat
Reşad Halis Bey ve Dr. Rıza Tevfik
tarafından imzalandı. Peki imzalama-
ma lüksleri var mıydı? Bunu isterseniz
Rıza Tevfik anlatsın:
“Salona girmezden evvel bize Fransız
hariciye memurlarından seçilmiş ve bu
işe memur edilmiş üç kişi ağız açtırma-
dılar ve şu tenbih ile bizi ikaz ettilerdi:
- Efendiler, her şey olmuş bitmiştir.
Sizlerin imza etmekten başka bir işiniz
kalmamıştır!”
Durum o kadar vahimdir ki, heye-
tin eli kolu değil, ağzı da bağlanmıştır.
Rıza Tevfik anlatıyor:
“Bize ağız açmak memnu (yasak)
idi. (…) Bizlere sadece vesikayı imza
etmek mecburiyeti düşüyordu. (…)
Bizi çağırdılar. (…) Evvela Hadi Paşa,
sonra ben, sonra da Reşad Halis Bey
muahedeyi imzaladık ve mühürledik.
Sonra da salondan çıkıp gittik.” (Bi-
raz da Ben Konuşayım, İletişim: 2013,
s.136 ve 140-41).
Yıllar sonra o anda yaşadıklarını da
şöyle anlatacaktı:
“Sıra bana gelmişti. Bu anda, ha-
yatımın en acı dakikalarını yaşadı-
ğımdan herhalde şüphe edilemez.
Kulaklarım uğulduyordu, sanki dilim
damağıma yapışmıştı. Bereket versin
ki, konuşma falan diye bir şey yoktu.
Ellerimin titrediğini belli etmemeye
çalışarak, önce imzamı attım, sonra
da mührümü bastım. Bundan sonra-
sını pek net olarak hatırlamıyorum.
Salon, salondaki kalabalık, tamamen
gözlerimin önünden silinmiş gibiydi.
İçlerimiz kan ağlayarak, başlarımız
önümüzde, büyük ve muhteşem salo-
nu terk ettik!” (Hayat, 20 Mart 1974)
İlk defa Kadir Mısıroğlu’nun Hila-
fet adlı kitabında (Sebil: 2013, s.702)
neşrettiği 15 Temmuz 1933 tarihli
mektubunda ise Rıza Tevfik’in Sevr’i
niçin imzaladıklarına dair bir dostuna
yazdıkları manidardır:
“Tevfik Paşa’ya anlatmıştım ki, biz
sulhü imza etmekle hakikaten sulh
teessüs etmiş (gerçekleşmiş) olmaz.
Ancak Meclis-i Mebusan toplanıp
onu tasdik ve kabul ederse, yani ‘rati-
fier’ ederse o vakit resmen musaddak
(onaylanmış) olur. Bunu Padişaha
dahi anlatmıştım. Şimdilik ise (Sevr’i
imzalamakla) resmen memleketimize
sükunet temin etmiş ve Mustafa Ke-
mal’e de azim bir fırsat kazandırmış-
tık.”
» Sevr’e Cevabımız
Osmanlı’nın Sevr’e cevabı
Vakit gazetesinde böyle tefrika
edilmişti ama İtilaf devletleri
bunları küstahlık sayarak kaale
bile almadı.
Sevr hukuken geçerli
midir?
Öte yandan Sevr’in onay-
lanması (ratification) mese-
lesi var ki, Sultan Vahdettin
Nisanın 11’inde, yani Sevr’e
karar verecek San Remo
Konferansı’nın bir hafta ön-
cesinde Meclisi fesh etmiş
olması sebebiyle Meclis-i
Mebusan toplanıp onay ka-
rarı alamıyor, karar ala-
mayınca da Padişah bunu
bahane ederek Sevr’i tasdik
etmekten kaçıyordu.
Özel Hukukta yetkili
temsilci bir sözleşmeyi imza-
larsa asil’i, yani vekili oldu-
ğu kimseyi bağladığı halde
kamu hukukunda durum
farklıdır. Özellikle Devletler
Hukukunda yetkili delegeler
bir andlaşmayı imzalar ama
eğer andlaşma asil, yani ve-
kili olduğu devletin yasama
organı ve devlet başkanı ta-
rafından onaylanmazsa dev-
leti bağlamaz ve yürürlüğe
girmez. Bunu Prof. Dr. Yıl-
maz Altuğ (Belgelerle Türk
Tarihi Dergisi, 32, Mayıs
1970, s. 16-19) şöyle açıklar: “Bütün
bir millete hem de uzun bir müddet
için bir külfet yükletilir ve serbestliği
bağlanırken ona bir kere daha bunu
inceleme ve düşünme imkânının veril-
mesi amme (kamu) hukukunun mahi-
yeti icabıdır.”
Hükmünü şöyle verir Prof. Altuğ:
“Günümüzde pek çok yazar onayı
andlaşmanın andlaşma olması için
mutlaka ararlar. Hal böyle iken bir-
çok tarih kitaplarında ve hukuk eser-
lerinde Sevr’in bir andlaşma olarak
gösterilmesini hayretle karşılamamak
mümkün değildir. (…) Sevr andlaşma-
sı Türkiye tarafından onaylanmadığı
gibi (…) onaylanmadığından akdedil-
miş (resmiyet kazanmış) kategorisine
bile girmeyen bir tasarıdan ibarettir.”
Güzel, hukukî olarak yok adde-
» Antlaşma mı proje mi?
Nutuk’ta Atatürk Sevr’e 10 yerde
antlaşma (muahede) değil “proje”
demektedir. Nutuk’un 1927
baskısından bir sayfada “Sevr projesi”
ifadeleri görülmektedir.
dilmiş bir tasarıdan söz ediyoruz ve
ilginçtir Gazi Mustafa Kemal de Nu-
tuk’unda tam 10 ayrı yerde Sevr’den
‘muahede’ olarak değil, ‘proje’ olarak
söz etmek mecburiyetinde kalarak
bu hükmü doğrulamaktadır. Demek
ki Sevr bir andlaşma değil, hatta ak-
dedilmiş bile sayılmaz, çünkü onay-
lanmamıştır ve bir projeden ibaret
kalmıştır. Neyin projesi olduğunu ise
Mehmet Çelik’in yazıların-
dan öğrenmiş olmalısınız.
Şimdi biz Sultan Vahdet-
tin’in Sevr hakkındaki kana-
at ve tavırlarını görelim.
“Mecelle-i mesaib”
Sevr’in İngiltere ve Fransa
tarafından ‘ya imzalarsınız
ya da harp başlar’ tehdidiy-
le imzalandığını, itirazların
ciddiye bile alınmadan zor-
la, aslında uygulanamaya-
cak kadar saçma olduğunu
görerek vakit kazanmak için
Sevr’e belki de şartlarını bile
doğru dürüst okumadan gön-
derilmiş bulunan delegelerce
adeta namlu önünde imzala-
tıldığını görmüş olduk.
Bir kere şunu belirtelim
ki, İngilizler ile iyi geçinme
siyasetinin İngilizlerin ‘ada-
mı’ olmakla alakası yoktur
ve asıl İngilizlerin adamının
kimler olduğunu onlar nasıl
bir Ortadoğu düzeni kurmak
istediyse aynen kabul eden ve
tasarladıkları Yeni Ortadoğu
Düzeni’ne harfiyyen sadık
kalanlar, üstelik ‘irredentist’
olmayacağına, yani eski Osmanlı top-
raklarını geri almaya kalkmayacağına
dair ettiği yemini bir de “Yurtta sulh,
cihanda sulh” diye vecizeleştirenler ol-
duğu ileriki yıllarda ayan beyan orta-
ya çıkacaktır.
Belki Sultan Vahdettin’in tavrını
İran’ın en zor zamanında İngilizler ile
uzlaşır görünüp de devletin varlık ve
bağımsızlığını bir miktar itibar kay-
betme pahasına korumayı amaçlayan
ve Sevr’den tam 1 yıl, 1 gün önce
İngilizlerle bir antlaşma imzalayan
Vüsukuddevle’ninkiyle kıyaslayabi-
liriz. Onun bu tavrı da milliyetçilik
döneminde ‘ihanet’ olarak damgalan-
mıştır ama sonradan İran’ın devlet
olma vasfını korumasına ve Osmanlı
Devleti gibi ortadan kaldırılmasına
engel oluşuna vurgu yapılarak za-
2015 EKİM / DERİN TARİH 83
 tarİh atl ası
Mustafa arMağan
yıfın silahı olarak uzlaşmanın gücü-
ne atıfta bulunularak tarih önünde
haklı çıkarılmıştır. Vüsukuddevle de
Sultan Vahdettin gibi ikili oynamış,
ince bir diplomasi yürütmüş ve İran
için bütün kapıları açık tutmayı ba-
şarmıştır. (Oliver Bast, “Yanlış Anla-
şılmaları Ortadan Kaldırmak” Der.:
T. Atabeki-E.J.Zürcher, Otoriter
Modernleşme, İst. Bilgi Üni.: 2012, s.
250-5)
Sultan Vahdettin’in Sadaret Müs-
teşarı Ali Fuad Türkgeldi, sarayında
bir köşkün geceleyin yanması üzerine
bahçeye fırlayan Sultanın, hizmetçile-
rin yangın karşısında ağlaması üzeri-
ne “Benim milletimin ocağı yanıyor,
ben onu düşünüyorum; kendi evim
yanmış, ne ehemmiyeti var” diyecek
kadar vatanperver ve millet sever biri
84 DERİN TARİH / 2015 EKİM
» Yunanistan’ın büyük rüyası
Sevr’e göre Megola İdea
doğrultusunda hazırlanan “Büyük
Yunanistan” haritası. Buna göre Ege
bölgesi de Yunanlıların olacaktı.
olduğunu yazar (TTK: 1984, s. 227).
İnsaf ile düşünülsün: Böyle birinin
‘hain’ olması mümkün mü? Aynı ki-
taptan “Gece gündüz ne çektiğimi bir
Allah bilir, bir ben bilirim. Ben mil-
letimin ateşli külü üzerine oturdum,
taht-ı saltanatın kuş tüyünden min-
derleri üzerine oturup gömülmedim”
sözlerini okurken gözlerimizin buğu-
lanmasına engel olamıyoruz.
Sultan Vahdettin Sevr karşısın-
daki kesin tutumunu net bir şekilde
açıklamıştır:
“Ben Sevr Antlaşmasını kesin-
leşmiş sayılacak surette tasdik
etmedim. Meselenin kesinleşmesinin
Meclis-i Mebusan’ın kabulünden son-
raki tasdikime bağlı olduğunu ve hak
ve adaletle bağdaşmayacak surette
anormal olan böyle bir antlaşmanın
devam ve istikrar sağlayamayacağını
bildiğimden hakkımızın anlaşılması-
na müsait zamanın gelmesine kadar
vakit kazanmak yolunda devamla
antlaşmanın hükümetçe kabulüne ta-
raftar göründüm.”
Demek ki vakit kazanmak için
Sevr’in imzalanmasına taraftar gö-
rünmüş. Peki ‘ümid kapısı’nı açık
bırakmak için imzalanması sineye çe-
kilen Sevr hakkında ne demişti: “Me-
celle-i mesâib”, yani musibetler bel-
gesi. Sevr’in şartlarını duyar duymaz

yaptığı yorum buydu ve sonraki tavrı
da gayet netti. Sevr imzalanacak ama
onaylanmayacaktı. Vakit kazanılacak
ve kazanılan vakitte dünya ve Tür-
kiye şartlarının değişmesi beklenecek,
uygun bir vasatta yine hakların ve
toprakların hiç değilse bir kısmının
geri alınması için fırsat kollanacaktı.
Muhtemel bir barış antlaşmasında
baskı altında kalmaması için Anka-
ra’daki Meclisin açılışını kolaylaş-
tıran 11 Nisan 1920 tarihli Meclis-i
Mebusanı fesih kararı, 12 gün sonra
açılacak BMM’nin müjdesi gibidir ve
Sevr gibi bir dayatmaya karşı Mec-
lisin İstanbul’dan uzaklaştırılmasına
yönelik planlı bir tasarruf olması akla
yakın gelmektedir.
Şerif Paşa’nın Fransızca notların-
da Sultan’ın Sevr hakkındaki şu tes-
pitleri çarpıcıdır:
“O Sevr Andlaşması ki, elime ilk
aldığımda keskin bir acı ve korkulu
bir ürperti hissettim. Sevr Andlaşma-
sı bana göre ne bir andlaşmaydı ne
de bir pakttı; kötülüğün baştan aşağı
kendisiydi.”
Başka ne desin? Ama diyor. Şun-
ları:
“Bana gelince; mecburi ve geçici
imza taktiğiyle biraz zaman kazan-
maya çalıştım. Saltanat Şurası’nı da
zaten her türlü mes’uliyeti üzerime
alarak galipleri ve zaferlerinden sonra
Türkiye’ye karşı aşırı düşmanca bir
tavır içine giren bu memleketlerin
kamuoyunu biraz sakinleştirmek için
teşkil etmiştim. Gelişmeleri bu şekil-
de beklerken biraz zaman kazanma-
ya çalıştım, zira olayların gidişatını
normale sadece zaman çevirebilir-
di.” (Murat Bardakçı, Şahbaba, Pan:
2002, s. 436-7)
Hind Hilafet hareketinden bir he-
yet Sultanı ziyaret ederek Sevr’i ka-
bul etmemesini söylemiş, Sultan da
‘oyalama kararı’nı onlara şöyle bildir-
mişti: “Son sözüm şudur: Ben yapa-
cağımı bilirim. Bugünkü muameleler
zevahiri kurtarmak ve vakit kazan-
mak içindir. Müsterih olsunlar.”
hİNDİsTaN’DaN
sUlTaNa DEsTEK
Sevr’den kısa bir süre önce, Mayıs
1920’de Hind Hilafet Delegasyonu
Osmanlı Sultanı Vahdettin’e bir
mesaj yollayarak onu yüreklendiriyor
ve arkasında olduklarını şöyle
haykırıyordu:
“Ancak İslam dünyası için çok daha
önemli olan, siz Majestelerinin İtilaf
devletlerinin taleplerine vereceğiniz
cevaptır ve bu cevap verilmeden önce
siz majestelerine İslam dünyasının
bugün Hulefa-i Raşidin’den bu yana
hiç olmadığı kadar sizin yanınızda
bütün gücüyle durduğunu bildirmeyi
görev sayıyoruz. Şu anda her bir
Müslüman gözünü kırpmadan ve hiç
korkmaksızın Allah’ın kendilerinden
beklediğini, imanın bedeli olarak
hayatını feda etmek dahil olmak üzere
yapmaya kararlıdır. Cenab-ı Hakk’ın
siz Majestelerine ve sizin asil ve cesur,
ancak parçalanmış milletinize, yalnızca
Türkiye’ye değil, aynı zamanda İslama
karşı olan görevinizi yerine getirme
gücü ve azmi vermesi ve Türkiye’nin
birliğinin kısa süre içinde İslamın
birliğinin gerçek aynası haline gelmesi
için dua ediyoruz. ‘Korkma, şüphesiz
Allah bizimle beraberdir.’”
Unutmayalım ki, İngilizleri
İstanbul’u Türklerden almaktan
vazgeçiren ve imzalattıkları Sevr’i
uygulamakta tereddüde sevk eden
faktörlerden biri de idaresi altındaki
Hind Müslümanlarının Halifeye
böylesine cansiperane bir şekilde
destek çıkmalarıydı.
Anlaşılan kimse Sevr’i
ciddiyete almıyordu
ki, hiçbir devlet bu
antlaşmayı onaylamadı.
Sevr’i, garip bir şekilde,
bile bile ölü doğurdular.
Sina Akşin
Kendi deyişiyle ‘hadiselerin ge-
lişmesini beklemeyi’ tercih etmiştir.
Ancak b ve c planları da kafasında-
dır. Şöyle bir cümlesi okunur Şerif
Paşa’nın notlarında:
“Eğer işler kötü gider ve oya-
lamakta muvaffak olamazsam,
andlaşmayı imzalamaktansa
tahttan feragat etmeye kararlıy-
dım.”
Bu kararından dönmedi ve Da-
mad Ferid Paşa ve İtilaf devletlerinin
“geçici” olarak dahi olsa imzalaması
yönündeki bütün baskılarına rağmen
Sevr’i “geçici” olarak bile imzalama-
yı reddetti. İsmail Hakkı Okday’ın
Şahbaba’da yer alan notlarına göre
Vahdettin Han Sevr Andlaşması’nın
‘anayasal bir mecburiyet’ olduğu ha-
tırlatılmasına rağmen imzalamayı
reddetmiş ve “açık bir şekilde bu ba-
rışın şartlarını kabul etmediğini yete-
rince göstermişti”.
Avni Paşa ise hatıratında Vahdet-
tin’in Sevr için “mecelle-i mesaib”
dediğini tekrarlarken arkasından şu
cümleyi eklediğini yazar: “Bu Sevr
antlaşması mecelle-i mesaibdir fakat
nakş-ı ber-âbdır (su üzerine yazılan
bir yazıdır)”. Yani hemen bozula-
caktır ki Nasreddin Hoca’nın karla
pekmezi karıştırıp “Yaptım ama ben
de beğenmedim” dediği gibi imzala-
tanlar bile beğenmeyecek, yürüme-
yeceğini anlayınca da kendileri dahi
onaylamayacak (Yunanistan hariç)
ve sonuçta Sevr başta Vahdettin ol-
mak üzere taraf devletler tarafından
dahi tasdik edilmeyecek, dolayısıyla
hukuken geçerlilik kazanmamış bir
antlaşma olarak tarihe geçecektir.
Ne isabetli bir teşhis Yarabbi:
Nakş-ı ber âb! Lakin o su üzerine ya-
zılan yazıdan biz ne yalan kuleleri ve
kaleleri diktik, hayret edilecek haldir.
Yakın tarihin bize en uzak tarih oldu-
ğu yolundaki beylik lakırdıyı burada
tekrar etmemde mahzur var mı?
2015 EKİM / DERİN TARİH 85
 PARİS BARIŞ
KONFERANSI’NDAN
SEVR’E GİDEN YOL
Paris Konferansı ile başlayıp Sevr Antlaşması’yla
sonuçlanan süreçte halkların birbiriyle çelişen
talepleri, galip devletler arasındaki çıkar
çatışmaları ve Wilson prensipleri uzlaşmayı
zorlaştırmıştı. Osmanlı toprakları paylaşılacaktı
ama nasıl?

TARİHÇİ GÖZÜYLE dan çok farklı sonuçlara yol açacağının
da farkındaydı. Osmanlı’nın savaşa
m. şükrü hanİOĞLU girme kararı üzerine açıklamalar ya-
» Prof. Dr., Princeton Üniversitesi Yakın Doğu
pan Britanyalı liderler de bunu vurgu-
Çalışmaları Enstitüsü Öğretim Üyesi. lamaya özen göstermişlerdi. Örneğin
hanioglu@princeton.edu
Başbakan Herbert Asquith, “Osmanlı
hâkimiyetini sadece Avrupa’da değil,
Asya’da da sona erdirmek ve Türkle-
yayınladıklarında bu beklentinin ne
derece hayalci olduğu anlaşılmıştı.
Dışişleri Komiseri Troçki tarafından
açıklanan metinler sadece Arap vila-
yetlerinin değil, Doğu ve Güney Ana-
dolu’nun da farklı işgal ve nüfuz bölge-
lerine ayrılacağını gösteriyordu. Savaşa
İstanbul Anlaşması sonrasında katılan

B atı Cephesinde Kaiserschlacht

(Operation Michael) adı verilen
ve Mart-Haziran 1918 arasında ger-
çekleştirilen Alman bahar taarruzu-
nun başarısızlığı, 3 Mart 1918 tarihin-
de imzalanan Brest-Litovsk anlaşması
sonrasında Rusya’nın savaştan çekil-
mesiyle doğan ümitleri boşa çıkartmış-
tı. Dağılan, sadece kâğıt üzerinde var
olan ordular, sayısı bir milyona yakla-
şan asker kaçağı, Arap vilâyetlerinin
elde kalan bölümünde yaygınlaşan is-
yanlar ve Kafkasya dışında bütün cep-
helerde hızla ilerleyen İtilâf devletleri
orduları savaşın kaybedildiğini hiçbir
kuşkuya yer vermeyecek şekilde ortaya
koyuyordu.
1918 yazının ilerleyen günlerinde
Osmanlı liderleri savaşın kaybedilmiş
olduğunun bilincindeydiler. Devlet ri-
câli bu yenilginin geçmişte yaşananlar-
rin ölüm fermanını yazmak” için ka-
rarlı olduklarını belirtmişti (Times, 10
Kasım 1914).
Osmanlı yöneticileri kendilerini
kötü bir sonun beklediğini ve düşman-
ların imparatorluğun paylaşımı için
değişik anlaşmalar yaptıklarını bili-
yorlardı. Buna karşılık uzun süredir
Avrupa dengesinin önemli bir parçası
olmuş ve hilâfet makamını elinde tu-
tan bir imparatorluğun, ciddi toprak
kaybına karşılık yaşamasına izin veri-
leceğini düşünüyorlardı. Bu beklentiye
göre payitaht ve imparatorluğun mer-
kezi korunacak, çevresinin ise muhta-
riyet verilerek İstanbul ile bağlantısı
sürdürülecekti.
1917 Kasım’ı sonunda Bolşevikler,
1915 İstanbul uzlaşması ve 1916 Sy-
kes-Picot-Sazonov olarak bilinen pay-
laşım planlarını Izvestia gazetesinde
İtalya ve 1917 yılında dâhil olan Yu-
nanistan’ın Batı Anadolu üzerindeki
talepleri de göz önüne alındığında Os-
manlı yöneticileri için oldukça karam-
sar bir tablo ortaya çıkıyordu.
Rusya’nın savaştan çekilmesi
sonrasında Nisan 1915’de Winston
Churchill’in ifadesiyle, “savaş ga-
nimetlerinin en yağlı parçası” ola-
rak Rusya’ya vaad edilmiş olan ve
Enez-Midye hattından başlayarak
bütün İzmit yarımadasını içine alacak
ve Ege’de elde kalan iki Osmanlı ada-
sını kapsayacak “İstanbul bölgesi”nin
akıbetinin ne olacağı meçhul olsa da,
bu stratejik alan üzerinde pek çok ta-
lebin gündeme getirileceği ortadaydı.
Dolayısıyla beklenen yenilgi, impara-
torluğun sonunu getirecekti.
Hatırlanacak olursa 1915-18 dö-
neminde Osmanlı paylaşımına ilişkin

86 DERİN TARİH / 2015 EKİM


bir dizi uzlaşma, plan ve açıklama
yapılmıştı. Zikrettiğimiz İstanbul ve
Sykes-Picot-Sazonov uzlaşmaları son-
rasında 26 Nisan 1916 Londra Anlaş-
ması ile Antalya ve çevresinin İtal-
ya’ya verilmesi ve bu devletin On İki
Ada üzerinde sürmekte olan işgalinin
ilhaka dönüştürülmesi kararlaştırıl-
mıştı. Haziran 1915-Mart 1916 tarih-
leri arasında ise Mekke Şerifi Hüseyin
ibn Ali ile Mısır’daki İngiliz
Yüksek Komiseri Sir Hen-
ry McMahon arasında
Ortadoğu’da kurula-
cak Arap devletinin
sınırları üzerinde
yazışmalar yapı-
larak bu devletin
yayılacağı coğrafî
alan belirlenmişti.
Mayıs 1916’da
bunu zikredilen
Sykes-Picot-Sazonov » Herbert
uzlaşması izlemiş, Ağus- Henry Asquith
tos 1917’de ise Saint Jean
de Maurienne anlaşması
gerçekleşmişti.
Bu anlaşmaya göre İtalya Batı
Anadolu’da sadece nüfuz alanı oluş-
turmakla kalmayacak, belirli bir
bölgeyi de ilhak edecekti. 2 Kasım
1917’de kaleme alınan Balfour Dek-
larasyonu ise Dünya Siyonist Teşkila-
tı’na Filistin’de Yahudilerin “national
home” olarak tanımlanan bir yapılan-
mayı gerçekleştirmelerine yardımcı
olunacağını vaad ediyordu.
1918 yılı Ocak ayında İngiltere,
Bolşevikler tarafından açıklanan gizli
anlaşmalardan rahatsızlık duyan Şerif
Hüseyin ibn Ali’ye, Arap bağımsızlığı-
nı destekledikleri ve Balfour Deklaras-
yonu’nun kendisine evvelce yapılmış
vaadlerle çelişmeyeceğini belirten ve
Hogarth mesajı olarak anılan bir not
iletti. Aynı ay içinde Lloyd
George İngiliz savaş amaç-
larını açıkladı. 1918 Ha-
ziran’ında ise İngilizler
Mısır’da ikamet eden
Suriyeli yedi lide-
re, savaştan önce
bağımsız olan ve
savaş sırasında
Arap güçleri tara-
fından Türklerden
kurtarılan alanların
tam bağımsızlığının ta-
nınacağı, İttifak devlet-
leri tarafından işgal edilen
ya da Türklerin elinde ka-
lan alanların geleceğinin belirlenme-
sinde ise yerel ahalinin onayı ilkesinin
göz önünde bulundurulacağı garanti-
sini verdi.
Paris Konferansı: Paylaşımın
zorluğu
Bu uzlaşma, anlaşma ve vaadle-
rin birbiriyle çeliştiği, bazılarının ise
Atilla Oral, İşgalden Kurtuluşa İstanbul, Demkar Yay., 2013.
» Beklenen acı son
Osmanlı devlet ricali 1. Dünya Savaşı
sonundaki yenilginin öncekilerden
farklı olduğunun bilincindeydi. Ancak
imparatorluğun değişen ve küçülen
sınırlar içinde devam edeceğine
inanıyorlardı. Konferans için Paris’e giden
Damad Ferid Paşa ve heyeti, karşılama
sırasında.
“ilke” olmaktan öteye gitmediği or-
tadaydı. Bu anlaşmalar ayrıca cid-
di İngiliz-Fransız, İtalyan-Yunan ve
Arap-Yahudi çatışmaları doğurma po-
tansiyelini de haizdi. Ama bu çelişki-
ler ve çatışma potansiyeli paylaşımın
nasıl olacağı alanındaydı. Yoksa impa-
ratorluğun parçalanacağı ve impara-
torluğun Türkler dışındaki unsurlara
ait olduğu düşünülen alanlar üzerin-
deki egemenliğinin sona erdirileceği
alanında bir tartışma bulunmuyordu.
Paris Konferansı’na katılan bir İngi-
liz diplomatının belirttiği gibi, “Türk-
ler savaşa giriş kararıyla son zarlarını
atmışlardı”. Lloyd George, “bir insan-
lık kanseri olan ve kötü yönettikleri
ülkelerdeki bütün yaşam hücrelerini
çürüten Türklerin” dünya medeniyeti-
nin kurulduğu yerleri yönetmesine bir
daha asla izin verilemeyeceğini söy-
lerken, Georges Clemenceau Avrupa,
Asya ve Afrika’da Türk idaresi altına
giren ülkeler arasında refah ve kültür
seviyesinin düşmediği bir örneğe
2015 EKİM / DERİN TARİH 87
 TarİhÇİ GÖZüYLE
m. şükrü hanİOĞLU

» Aslan payı kimin olacak? nun Onlar Konseyi önüne çıkması an-
Paris Konferansı’nın en büyük hedefi,
Osmanlı mirasını paylaşmak için galip cak 1919 yılı Haziran ayında mümkün
devletlerin hepsini hoşnut edecek bir olabildi. Bunun neticesinde Yunan
paylaşım planı hazırlamaktı. Herkes devlet adamlarından Ermeni delegas-
aslan payını istediğinden bu imkânsızdı. yonuna, Kürt cemiyetlerinden Marunî
Konferansın ‘büyük dörtlü’sü Lloyd
Kilisesi temsilcilerinin önderliğindeki
George (İngiltere), V. H. Orlando (İtalya),
Georges Clemenceau (Fransa) ve Lübnan heyetine, Şerif Hü-
Woodrow Wilson (ABD). seyin ibn Ali’nin oğlun-
dan Siyonist Teşkilâtı
liderliğine uzanan bir
rastlanamayacağını, buna karşılık yelpazedeki gruplar
Türk idaresinin sona ermesinin refah birbiriyle çatışan is-
ve kültür seviyesinde artışa neden ol- tekleri konferansa
madığı bir örneğin de bulunmadığını ilettiler. Bunlara
söylüyordu (David Lloyd George, War ilaveten İngi-
Memoirs of Lloyd George, 4, 1917 [Boston, liz-Fransız ve Yu-
1934], ss. 42-43 ve Harry N. Howard, The nan-İtalyan reka-
Partition of Turkey: A Diplomatic History, beti savaş sırasında
1913-1923 [Norman, 1931], s. 237). ulaşılan anlaşmaların » ABD Başkanı
Ocak 1919’da Paris Konferansı top- hayata geçirilmesini im- Woodrow Wilson
lanarak barış anlaşmaları için çalışma kânsız hale getirdi.
başlatıldığında sadece savaş galipleri İngiliz siyaset yapımı-
değil, Osmanlı paylaşımından etkile- nın sacayağı durumunda olan Foreign
necek değişik gruplar da taleplerini Office (Dışişleri Bakanlığı), War Of-
ilettiler. Diğer savaş mağlupları gibi fice (Savaş Bakanlığı) ve India Office
Osmanlı Devleti’ne de uzun süre söz (Hindistan İşleri Bakanlığı) arasında-
hakkı verilmedi. Osmanlı delegasyonu- ki farklı yaklaşımlar durumun vaha-
metini daha da artırdı. ABD Başkanı
Woodrow Wilson’ın gizli anlaşmaların
bir kenara bırakılarak yeni bir uzlaş-
ma yaratılması yaklaşımı ise çözüm-
süzlüğe önemli katkıda bulundu.
Genç bir diplomat olarak Paris
Konferansı’na katılan Ha-
rold Nicolson toplantıya,
“barışı değil, ebedî barışı
kuracakları” ümidiy-
le, kutsal bir vazife
yaparcasına gittik-
lerini ama kısa
süre içinde eski
dengeyi arar du-
ruma geldiklerini
söylerken önemli
bir gerçeğe parmak
basıyordu (Harold Ni-
colson, Peacemaking 1919
[London, 1933], s. 25). Diğer
savaş mağluplarıyla barış
anlaşmalarının imzalanması da zanne-
dildiği kadar kolay olmayacaktı. Ama
Osmanlı paylaşımı ve Ortadoğu’da
barışın sağlanmasının hepsinden zor
olacağı kısa sürede anlaşılmıştı.

88 DERİN TARİH / 2015 EKİM

 Karşılaşılan zorlukların ilki, Wil-
son’ın idealizmine karşı savaş gali-
bi Avrupa devletlerinin emperyalist
amaçlarını maksimize etmeye çalışma-
larından kaynaklanıyordu. Bu vurgu-
lanırken genellikle iddia edilenin tersi-
ne Wilson’ın da başta Almanya olmak
üzere savaş mağluplarına yönelik
“şiddetli cezalandırma” yaklaşımını
savunduğu gözden uzak tutulmalıdır
(Bkz. Marc Trachtenberg, “Versailles after
Sixty Years,” Journal of Contemporary
History 17/3 (1982), ss. 491-92).
Clemenceau’nun Wilson hakkın-
da dile getirdiği, “dünyaya barış ge-
tirmek ve insanları ıslah etmek için
indirilmiş ahir zaman Hz. İsa’sı ol-
duğunu düşünüyor” yorumu bu
çatışmayı belki de en açık
biçimde ortaya koymaktadır.
Lloyd George da konferansta
“Hz. İsa ile Napoleon Bona-
part arasında” oturduğunu
belirtirken sadece Wilson’ın
idealizmini eleştirmekle kal-
mıyor, Clemenceau’nun daya-
naksız olduğunu düşündüğü
emperyalist yaklaşımından da
şikâyet ediyordu.
Fransa ve İngiltere için in-
sanî amaçlar, stratejik çıkarla-
rı için kullanılan birer araçtan
başka bir şey değildi. Örneğin
İngiltere başlangıçta Filistin
için yerel ahali tarafından da
arzulanan Amerikan manda-
sının anlamlı olacağını düşü-
nürken, daha sonra Curzon’un
açıkladığı gibi stratejik neden-
lerle buna karşı çıkmıştı.
İngiltere, son tahlilde, Wil-
son idealizminden Fransa’ya
karşı bir koz olarak istifade
etmeye çalışıyordu. Fransa’nın
Hıristiyanlığın koruyucusu ro-
lünü üstlenmesi ise ilginçti. Üçüncü
Cumhuriyet Fransa’da son derece
güçlü bir antiklerikalizm (örgütlenmiş
din karşıtlığı) siyaseti izlerken, Levant
(Maşrık) için kilise desteğiyle Katolik-
lerin koruyucusu olarak siyaset üre-
tiyor, bölgede de örneğin Lübnan’da
olduğu gibi seküler partilerle değil,
Marunî kilisesiyle çalışmayı tercih edi-
yordu.
Demokrat Parti’nin 1918 Kasım’ın-
daki Kongre seçimlerinde uğradığı
yenilgi Wilson’un idealist yaklaşımı-
nı savunmasını daha da güçleştirdi.
Artık amansız düşmanı Cumhuriyet-
çi Parti Senatörü Henry Cabot Lod-
ge’un başkanlığını yaptığı Senato Dış
İlişkiler Komitesiyle çalışacak olan
Wilson’ın eli kendi ülkesinde bir hayli
zayıflamıştı ki bu da emperyalist çı-
karlara öncelik veren barış yaklaşımı-
na güç kazandırdı.
» Osmanlı’nın son kartı
1918’de W. Wilson tarafından belirlenen
ilkelere göre her milletin kendi kendini
yönetme hakkı olduğundan bağımsızlığı
tanınmalıydı. Bu yüzden Osmanlı
devlet adamları için Wilson prensipleri
görüşmeler sırasında önemli bir dayanak
olacaktı. Damad Ferid Paşa Le Monde
Illustre’nin kapağında (14 Haziran 1919).
Ortadoğu’nun geleceği
İngilizlerin elinde
Osmanlı paylaşımında karşılaşılan
ikinci sorun, bölgeyi fazla tanımayan
emperyalist güçlerin stratejik müca-
delesiydi. İngiltere savaş sırasında bu-
lunduğu vaatlerden bir bölümünü geri
almak istiyordu. Bunun ilk gösterge-
si Mondros’ta İngilizlerin mütareke-
yi doğrudan müzakere etmeleriydi.
İngilizler mütareke koşullarını daha
önce Fransızlar ile tartışmışlardı. An-
cak Mondros’taki Fransız amiralinin
şiddetli protestolarına karşılık Ami-
ral Calthorpe, Londra’dan Fransız-
ları dışlamasını isteyen emre uyarak
Rauf (Orbay) Bey ile müzakereleri
doğrudan yürütmüştü. Bunun
neticesinde Fransızların daha
evvel talep etmiş oldukları
Kilikya’nın askersizleştirilmesi
benzeri istekler metinde yer
almamıştı.
Ortadoğu’nun geleceğinin
İngiltere tarafından belirlene-
ceğini vurgulayan bu jestler-
den sonra Paris Barış Konfe-
ransı öncesinde Lloyd George
savaş sırasında Fransa’ya veri-
len vaatlerin bir kısmını doğ-
rudan geri istemiş ve almıştı.
Benzer şekilde İtalya da Lond-
ra Antlaşması ve Saint Jean de
Maurienne uzlaşması çerçeve-
sinde ve “Akdeniz dengesi”ni
bozmayacak şekilde vaatlerin
yerine getirilmesini talep ettik-
lerinde karşılarında İngiltere
ve Fransa’yı buldular.
İtalya’nın Adana’ya asker
çıkarma başvurusunun redde-
dilmesi, buna karşılık Fran-
sa’nın İtalya’ya vaat edilen
bölgelere asker göndermesi-
ne izin verilmesi anlaşmazlığı
tırmandırdı. İtalyanlar, İngiltere ve
Fransa’nın imparatorluktan kolaylıkla
ayrılacak Arap bölgelerine sahip çıkar-
ken, kendilerine ne olacağı konusunda
belirsizlik bulunan Türklerle meskûn
alanların bırakılmasına da itiraz et-
2015 EKİM / DERİN TARİH 89
 TarİhÇİ GÖZüYLE
m. şükrü hanİOĞLU
Atilla Oral, İşgalden Kurtuluşa İstanbul, Demkar Yay., 2013.
» Ortadoğu’nun akıbeti
Ortadoğu’yu iyi tanımayan emperyalist
güçler arasındaki stratejik rekabet,
görüşmeleri kendi lehlerine çevirmek
isteyen Osmanlı heyeti açısından büyük
bir fırsattı. Ancak bölgenin geleceğini
rakiplerinden daha avantajlı olan
İngilizlerin belirleyeceği açıktı. Damad
Ferid Paşa Paris’te trenden inerken.
tiler. İtalyanların bir diğer ciddi itirazı
da Yunanların bölgede yaşayan Rum
nüfusu gerekçe göstererek bu topraklar
üzerinde hak iddia etmesiydi.
Karşılaşılan üçüncü sorun ise em-
peryalist devletler dışında topraklar
üzerinde farklı grupların hak iddia et-
mesiydi. Kendilerine sunulan haritalar
konferans liderlerini şaşkınlığa uğrat-
mıştı. Farklı istatistikler ve haritalar
sunan değişik etnik ve dinî gruplar aynı
bölgeler üzerinde hak iddia ediyordu.
Örneğin Venizelos konferansa yaptığı
sunumda Doğu Trakya ve İstanbul’da-
ki Rum nüfusunun 730,822 olduğunu
ve bu bölgede Yunanların çoğunluğa
sahip bulunduğunu iddia etmişti. Şerif
Hüseyin ibn Ali’nin talepleri, Abdüla-
ziz ibnu’s-Sa‘ud ve Seyyid Muhammad
ibn Ali el-İdrisî’nin başını çektiği diğer
yerel Arap liderleri tarafından büyük
itirazlarla karşılanıyordu.
90 DERİN TARİH / 2015 EKİM
Konferansa sunulan taleplerin bir
bölümünde “iklim” dahi meşrulaştırıcı
olarak kullanılıyordu. Örneğin Yunan
isteklerinde Aydın ve Bursa vilayetle-
rinin büyük bölümünün sadece Rum
nüfusa sahip bulunmaları nedeniy-
le değil, iklim olarak da Ege’ye ait
oldukları gerekçesiyle Yunanistan’a
bağlanmalarının gerekliliği vurgulanı-
yordu. Dolayısıyla kâğıt üzerinde son
derece kolay gözüken, ayrıntıları ince
detaylara varıncaya kadar tartışılmış
Osmanlı paylaşımı tam bir karmaşaya
dönüşmüştü.
Belirgin hale gelen husus, bu payla-
şımın Wilson prensiplerine göre değil,
emperyalist devletlerin arzuları çerçe-
vesinde gerçekleşeceğiydi. Bu payla-
şımda ise son söz İngiltere tarafından
söylenecekti. Ama bu hiç de kolay
olmayacağı gibi paylaşımın bütün ta-
raflarını memnun etmek de mümkün
görünmüyordu. İngiliz hariciyesi adına
çalışan Toynbee’nin ifadesiyle:
“On iki yıl süren savaş ülkenin da-
hilî gelişmesini engellemişti. Türki-
ye’nin eyaletleri gitmiş, müttefikleri
ezilmiş ve Hint Müslümanları arasın-
daki destekçileri dışında, İslam kam-
pında bile dostu kalmamıştı. İstanbul
muzaffer galiplerin elindeydi, Türkiye
düşmanlar tarafından kuşatılmıştı.
[Galip] devletler kamp ateşi etrafında
toplanan kurtlar gibi kapısının eşiğin-
de aç gözlerle sinsice dolaşıyorlardı.
Türkiye tab‘an zengin, emperyalistler
ise tamahkârlardı” (Arnold J. Toynbee
and Kenneth P. Kirkwood, Turkey, New
York, 1927, ss. 67-68).
Son sözü söyleyecek Britanya da
monolitik bir yapıda değildi. Ne kadar
toprak ele geçirebilirsek o kadar iyi
olur diyen geleneksel emperyalistler ile
imparatorluğun fazlasıyla yayıldığını
ve stratejik seçicilik temelinde bir em-
peryalizmi tercih etmesi gerekliliğini
savunan iki grup arasında büyük bir
çatışma yaşanıyordu. Bunun yanı sıra
zikrettiğimiz gibi Foreign Office, War
Office ve India Office arasında büyük
bir mücadele sürüyordu.
Türk karşıtlığının en yoğun biçim-
de gözlendiği Foreign Office, India
Office’e benzer bir Ortadoğu depart-
manı kurulmasını ve India Office’in
devreden çıkarılmasını istiyordu.
Buna karşılık Eyre Crowe’un deyi-
miyle “India Office 1918 sonundan
itibaren Müslüman kelimesi kullanıl-
dığında kırmızı renk” görmüş boğaya
dönüyordu.
India Office, Sultan’ın İstan-
bul’dan çıkarılmasının Hindistan’da
1857-58’de karşılaşılana benzer bir
duruma neden olacağı korkusuyla
Türklere karşı aşırı dozda bir cezalan-
dırılmaya gidilmesine karşı çıkarken,
Gladstonevâri yorumlar yapan Foreign
Office Türkleri Avrupa’dan kovmak
için asırladır beklenen fırsatın çıktı-
ğını savunuyordu. Benzer şekilde War
Office hilâfeti Araplara vermek ister-
ken, India Office güçlü bir Arap hilâfe-
tinin Türk hilâfetinden daha tehlikeli
olacağı görüşüyle buna şiddetle karşı
çıkıyordu. War Office ayrıca bölgede
bulunan 1,084,000 personeli orada
uzun süre tutmanın maddeten imkân-
sız olduğunu vurgulayarak, bir an ev-
vel pragmatik ve yeni çatışmalara yol
açmayacak bir çözümün bulunmasını
talep ediyordu. Bu kurumlar İstan-
bul’un geleceği için de 1920’nin ba-
şında kurulan Cemiyet-i Akvam adı-
na Amerikan mandası, dost Sultan’ın
İstanbul’da kalması ve şehrin Büyük
Yunanistan’a bırakılması gibi taban
tabana zıt üç tezi savunuyorlardı.
İngiltere’nin bir diğer sorunu, üç
büyük din mensuplarını da memnun
edecek bir çözüm bulmak zorunda ol-
masıydı. Lloyd George’un Paris Kon-
feransı’ndaki ilk sunumunda söyledi-
ği gibi kendisi konferansa “en büyük
Müslüman devletin temsilcisi olarak”
katılıyordu. Ama Büyük Britanya
aynı zamanda bir Hıristiyan impara-
torluktu ve 1917 yılında Balfour Dek-
larasyonu’nu yayımlayarak Yahudile-
rin de koruyucusu durumuna gelmişti.
Osmanlı hayalleri ve galipler
Osmanlı merkezinin Paris Konfe-
ransı ile başlayan süreci iyi okuyamadı-
ğı ortadadır. Uzun süre sonra galiplere
sunum yapmasına izin verilen Osmanlı
hükümetinin 1919 Haziran’ında Onlar
Konseyi’ne getirdiği çözüm planı ciddi
bir şaşkınlık ve kızgınlığa yol açmıştır.
Damad Ferid Paşa yaptığı sunumda
savaşa giriş ve savaş sırasında işlenen
katliamların sorumlusunun İttihad-
çılar olduğunu, Türklerin her zaman
İngiliz taraftarı bulunduğunu, savaş
sırasında sadece Hıristiyanların değil,
Müslümanların da katledildiğini ifade
ettikten sonra imparatorluğun parça-
lanmasını kabul etmeyeceklerini ifade
etti. Osmanlı heyeti bu sunumun ar-
kasından aynı tezleri detaylı biçimde
ele alan ve imparatorluğun parçalan-
masına şiddetle karşı çıkan bir memo-
randumu Konsey’e sundu.
Osmanlı hükümetine göre Trak-
ya’da Edirne’nin savunulabilmesi için
1878 Berlin Kongresi sınırlarına geri
dönülmeliydi. Ege denizindeki adalar
da yeniden Osmanlı egemenliğine ve-
rilmeliydi. Musul dâhil olmak üzere
Arap vilayetleri değişik statülere sa-
hip kılınarak imparatorluk merkezi-
ne bağlı kalmalıydı. Müttefikler Rus
Ermenistan’ında bağımsız bir devlet
kurarlarsa Osmanlı Devleti bu yeni
devlet ile sınırları tartışabilirdi. Hicaz
dışındaki Arap vilayetlerine muhtari-
yet verilebilirdi ama bütün valilerin
sultan tarafından atanması ilkesinden
vazgeçilebilmesi mümkün değildi. An-
cak Hicaz’ın özel statüsü korunabilir-
di. Nihayet Osmanlı Devleti İngiltere
ile Mısır ve Kıbrıs’ın geleceğini görüş-
meler yoluyla belirlemeye hazırdı.
Müttefik devletlerin bu zeminde
bir barışı kabul etmeleri doğal olarak
mümkün değildi. Bu talepler Damad
Ferid Paşa tarafından iletildiğinde
Wilson, “hayatında bundan saçma
bir şey duymadığı” yorumunu yap-
mıştı. Lloyd George da sadrazamın
sunumu ve Osmanlı memorandumunu
“güzel şakalar” olarak nitelendirmişti.
Kendisine göre ortaya konulan talep-
ler “Türklerin siyasal yetersizliğinin
en güzel delilleri” idi (Paul Helmreich,
From Paris to Sèvres: The Partition of the
Ottoman Empire at the Peace Conferen-
ce of 1919-1920, Columbus, 1974, s. 110).
Diğer bir ifadeyle Osmanlı Devleti’ni
tatmin edecek bir anlaşma yapılması-
na imkân bulunmamaktaydı.
Osmanlı’yı bir savaş mağlubu ola-
rak cezalandırmak mümkündü. Ama
sorun, diğer talepleri uzlaştırmak ve
barış anlaşması kaleme alınırken ye-
rel talepleri de göz önüne alabilmekti.
Bu ise yukarıda açıkladığımız neden-
lerden dolayı imkânsızdı. Bu zor-
» “Güzel şakalar” bunlar
Lloyd George, Damad Ferid Paşa’nın
sunumu ve Osmanlı memorandumunu
“güzel şakalar” olarak nitelendirmişti.
Paris Barış Konferansı’na katılan
Osmanlı heyetiyle alay eden bir Fransız
kartpostalı.
2015 EKİM / DERİN TARİH 91
 TarİhÇİ GÖZüYLE
m. şükrü hanİOĞLU
» Altı ay sonra gelen söz hakkı
Ocak 1919’da toplanan Paris
Barış Konferansı’nda Osmanlı
delegasyonunun Onlar Konseyi önüne
çıkması ancak 1919 Haziran’ında
mümkün olabildi. Onlar Konseyi’nin
dört askerî temsilcisi, yardımcıları ve
çevirmenleriyle birlikte Versay’da.
luk barış anlaşmasının hazırlanmasını
uzatmıştır. Alt komisyon çalışmaları
ve araştırma komisyonlarının faaliyeti
isteklerin dengelenmesini ve uyuştu-
rulmasını sağlayamamıştır.
Ermenistan mandasını kimse üst-
lenmek istememiş, Yunanların İzmir’e
asker çıkartması sonrasında Anado-
lu’da başlayan çatışma çözümü daha
da zorlaştırmıştır. Diğer bölgelerde
de sorunlar baş göstermiştir. Örneğin
Suriye’de milliyetçiler 1920 Mart’ında
bağımsızlık ilan etmiş, ancak Fran-
sızlar bunu tanımayarak yönetime el
koymuşlardır.
Yunan-İtalyan anlaşmazlıklarında
ulaşılan Tittoni-Venizelos anlaşma-
sı pamuk ipliğine bağlı bir dengeyi
tesise muvaffak olmuşsa da bunun
uzun sürmeyeceği ortadaydı. Nitekim
Sevr’in imzalanması öncesinde Giolit-
ti kabinesi anlaşmayı tek yanlı olarak
feshetmişti. İstanbul ve Ankara’da iki
92 DERİN TARİH / 2015 EKİM
hükümetin ortaya çıkması barışın sa-
vaş mağluplarına kolaylıkla empoze
edilmesini imkânsız hale getirdi.
Amerika’nın süreçteki katılımını
düşürmesi, Fransa ve İtalya’da seçim-
ler sonrasında değişik eğilimleri tem-
sil eden yeni hükümetlerin iş başına
gelmesi tartışmaların farklı zeminlere
kaymasına neden olmuştu. Millerand
ve Tittoni hükümetleri, Clemenceau
ve Orlando’ya göre daha ılımlı siya-
setler izlenilmesini savunmuşlardır.
Örneğin Millerand, İstanbul’un Türk-
lerde kalmasını savunurken, İtalyan
Dışişleri Bakanı Nitti, “siyasî deği-
şiklikler değil, ekonomik avantajları
hedeflemenin” daha anlamlı olacağını
varsaymıştır. Ancak Londra Konfe-
ransı sürerken İstanbul’un işgali duru-
mu daha da karmaşık hale getirmişti.
Supreme Council 18 Nisan 1920 ta-
rihinde San Remo’da yeniden toplan-
dığında kimseyi memnun etmeyeceği
ve Ankara’daki hükümetin kabul et-
meyerek savaşı sürdürmesine yol aça-
cağı ortada olan karmaşık bir metin
üzerinde anlaşmaya varılmış ve bu,
24 Nisan günü galip devletlerin tem-
silcileri tarafından imzalanmıştır. Bu
metin 11 Mayıs günü Osmanlı delegas-
yonuna sunulmuş ve aynı gün bir özeti
basına dağıtılmıştır. Buna karşılık I.
Dünya Savaşı’nın son anlaşması olan
Sevr yaklaşık üç ay sonra, 10 Ağustos
günü imzalanabilmiştir.
Osmanlı delegeleri anlaşmayı onay-
lamışlardı ama Sultan söz konusu bel-
geyi “mecelle-i mesâib” (musibetler
kitabı) olarak görüyordu, yani İstan-
bul’da bile anlaşma İngilizlerin bek-
lediği desteği görmemişti. Ankara’nın
bunu hiçbir şekilde tanımayacağı ise
ortadaydı.
Anlaşmanın adil olduğunu, barış
getireceğini savunanlar azınlıkta kal-
mışlardı. Onlar bile anlaşmanın uy-
gulanmasının son derece zor olacağını
kabul ediyorlardı. Herkesin görebildiği
gibi manda statüsü verilecek alanlar
dışındaki bölgelerde yeni düzenin na-
sıl şekilleneceği Türk-Yunan savaşının
neticesiyle belirlenecekti.
Almanya ile barış anlaşması im-
zalandığında General Jan Christian
Smuts, Versailles’ın savaş tohumları
içerdiğini ve gelecekteki rövanşist giri-
şimlerin önünü açacağını savunmuştu
(“Versailles and After,” New Outlook, 122
[1919], s. 389).
Paris Konferansı ile başlayan 20 ay-
lık sürecin ortaya çıkarttığı Sevr için
ise, “savaşın kendisi anlamına geldiği”
yorumunu yapmak herhalde uygun
olur.
 .z Fatım
H
RESULULLAH a ONU
(SAV)

“BaBasının annesi”
DİYE SEVERDİ
Hz. Peygamber’in (sav) son kızı, İslamla birlikte büyümüş
bir hanımefendiydi o. Babasının hem evladı, hem de
kederini bölüşen yoldaşıydı. İşte Ehl-i Beytin gözbebeği,
Müslümanların ciğerparesi Hz. Fatıma’nın (ra) zahmet ve
keder dolu hayat hikâyesi.

94 DERİN TARİH / 2015 EKİM


ADNAN DEMİRCAN
adnandemircan@gmail.com
K
imi zaman babasının kıy-
metli küçük kızı, kimi
zaman yapılan eziyetler
karşısında yardımına ko-
şan bir yoldaştı Hz. Fatıma (ra). Müs-
lümanların Mekke müşriklerinin mu-
kavemetiyle karşılaştıkları o sıkıntılı
günlerin şahidiydi. Yaşı büyüdükçe
Müslümanlara yapılan fenalıklar da
artmış; hakaret ve alay yerini çoktan
işkence ve cinayetlere bırakmıştı.
Mekke döneminin bütün kederini ba-
basıyla birlikte o da omuzlamıştı.
Peygamber Efendimiz’in (sav) Hz.
Hatice’den olan dört kızından en
küçüğü olan Hz. Fatıma peygamber-
likten bir veya beş yıl önce dünyaya
geldiği için hayata Müslümanların
arasında açmıştı gözlerini. Hayatı-
nın Mekke dönemi hakkında
fazla bir bilgi mevcut değilse
de, genç bir kız olarak baba-
sının müşrikler tarafından
maruz bırakıldığı kötü mua-
meleye çok üzüldüğünü
biliyoruz. Bir defa-
sında onun üze-
rine atılan yeni
doğurmuş deve-
nin eşini temiz-
leyerek müşriklere
sitem ettiğini biliyoruz.
Hz. Fatıma 13 yaşlarındayken an-
nesi Hz. Hatice’yi kaybetmiş, ailenin
yükü ablası Ümmü Külsûm ile onun
üzerine kalmıştı. Bu sırada bazı sa-
habilerin tavsiyesi ile Hz. Peygam-
ber, eşini kaybetmiş olan Sevde binti
Zem’a ile evlendi. Hicret’e kadar Hz.
Sevde Peygamberimizin çocuklarına
annelik etti.
Tebliğ imkânı kalmayınca Efendi-
miz ailesini Mekke’de bırakarak Me-
dine’ye hicret kararı verdi. Daha son-
ra ehl-i beytini (ev halkını) getirtmesi
İslam Tarihi
için Mekke’ye gönderdiği Zeyd b. Ha-
rise Hz. Fatıma, ablası Ümmü Külsûm,
üvey annesi Sevde binti Zem’a ve ken-
di hanımı Ümmü Eymen ile oğlu Üsâ-
me’yi Medine’ye götürdü. Hz. Fatıma
hicret ettiğinde henüz genç bir kızdı.
Evlilik yaşına geldiğinde ona talip
olan Hz. Ebubekir (ra) Hz. Peygam-
ber’den “Allah’ın onun hakkında ve-
receği hükmü bekliyorum” cevabını
aldı. Hz. Ebubekir’in durumu anlattı-
ğı Hz. Ömer (ra) de, “Resulullah seni
geri çevirmiş” diye yorumlayacaktı bu
cevabı.
» Manevi korunma objesi
Hz. Fatıma’nın (ra) eline
atfen üretilen yed-i Fatıma
üzerinde şifa âyetleri veya
Ashab-ı Kehf’in ismi yazılıdır
(Aksa Müzesi’nden).
Bunun üzerine Hz. Ebubekir, “Bir
de sen Fatıma’yı iste” önerisinde bu-
lundu. Ancak Hz. Ömer de Allah’ın el-
çisinden aynı cevabı aldı. Daha sonra
Hz. Ali (ra) isteyince Resulullah kızıy-
la konuşarak görüşünü sordu. Hz. Fa-
tıma sustu, cevap vermedi. O zaman-
ki örfe göre susmak, kabul anlamına
geliyordu.
2015 EKİM / DERİN TARİH 95
Zırhını mehir olarak verdi mek gerekir” demişti. Bunun üzerine
Hz. Ali’nin maddi durumu iyi de- HEM BETÜL, HEM ZEHRÂ Ensar’dan bir sahabi bir koçu oldu-
ğildi. Evlilik masraflarını karşılama- ğunu söyledi. Yine onlardan birkaç
Hz. Fatıma’nın künyesi kişi avucunda bir miktar un getir-
sı ve mehir ödemesi gerekiyordu.
“Babasının Annesi” anlamına gelen di ve pişirilen yemek davetlilere
Hz. Peygamber ona parası olup
“Ümmü Ebîhâ” idi. Hz. Peygamber onu se- ikram edildi. Hz. Fatıma evlen-
olmadığını sorunca hiçbir şeyi
verken “Babasının Annesi” diyerek iltifat ederdi. diğinde 18 yaşındaydı. Düğün-
olmadığını söyledi. Bunun üze-
Kendisine “Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’in annesi” leri, hicretin 2. yılında olmuş,
rine Allah Resulü, kendisine
anlamında “Ümmü’l-Haseneyn” (iki Hasan’ın annesi) 3. yılında Hz. Hasan (ra), 4. yı-
daha önce verdiği bir zırhı ha-
de denirdi. “Beyaz, parlak ve aydınlık yüzlü kadın” lında ise Hz. Hüseyin (ra) dün-
tırlatarak onu Fatıma’ya mehir
anlamındaki Zehrâ, “iffetli ve namuslu kadın” yaya gelmişti.
olarak vermesini tembihledi.
anlamındaki “Betül” lakaplarıyla da anılırdı. Bu Hz. Ali o günlerdeki durumla-
Böylece Hz. Ali değeri dört dirhem
lakapların her ikisi de ülkemizde sıkça rastla- rıyla ilgili olarak, “Fatıma ile evlen-
olan bu zırhı mehir olarak vererek
dığımız isimler arasındadır. diğimde bir koç derisi dışında yatağı-
Hz. Fatıma ile evlendi.
Bazı rivayetlerde Hz. Fatıma’nın is- mız yoktu. Onu gece yatak, gündüz de
tenme süreciyle ilgili ayrıntılı bilgiler oturmak üzere sergi olarak kullanır-
verilir. Buna göre Ensar’dan bazı kişi- dık” demiştir. Yatmak istediklerinde
ler Hz. Ali’ye, Fatıma’yı istemesini söy- Hz. Ali, Hz. Fatıma’yı istemesini koç derisinin yünlü tarafını çevirirler-
lediler. Hz. Ali de gidip selam verince tavsiye edenlerin yanına dönünce di. Yastıkları da hurma lifindendi.
Hz. Peygamber, “Ebu Talib’in oğlunun kendisine, “Ne haber getirdin?” diye Resulullah evlenirken Fatıma’ya çe-
ihtiyacı nedir?” diye sordu. Hz. Ali, sordular. “Bana hoş geldin sözünden yiz olarak bir havlu, içi hurma lifiyle
Fatıma’ya talip olduğunu söyleyince, başka bir şey söylemedi” diye cevap dolu deriden bir döşek, iki parçadan
“Hoş geldin! Sen aileden birisin” ce- verince onlar da “Resulullah sana ev- oluşan bir değirmen taşı, bir su tulu-
vabını aldı. Ancak aralarında bundan den biri gözüyle baktı ve merhaba de- mu, iki de su testisi vermişti. Evlilik-
başka herhangi bir konuşma geçmedi. mekle sana evinden yer verdi” dediler. leri maddi sıkıntılarla başlayan genç
Hz. Peygamber evlenen kişinin çiftin hayatları böyle devam etti.
güç yetirebileceği bir yemekle evlili- Bir gün Hz. Ali hanımına şöyle dedi:
ği duyurmasını önemserdi. Kızını ve- — Allah’a yemin olsun ki, su çek-
rince, “Ey Ali! Düğün için yemek ver- mekten göğsüm ağrımaya başladı. Ba-
bana bir savaş esiri verilmiş. Onu bize
hizmetçi olarak istesen!
Bunun üzerine Fatıma:
— Allah’a yemin olsun ki, benim de
değirmen taşında un öğütmekten elle-
rim kabardı, dedi.
Babasının yanına gidince Resulul-
lah, “Seni buraya getiren şey ne ey
biricik kızım?” diye sordu. O da “Sana
selam vermek için geldim” deyip
utancından bir şey isteyemeden geri
döndü.
Başka bir gün Hz. Fatıma ve Hz. Ali
birlikte Hz. Peygamber’in yanına var-
dılar. Hz. Ali:
— Allah’a yemin olsun
ki, ey Allah’ın Resulü, su
» Emsalsiz bir miras taşımaktan göğsüm ağ-
Deve tüyü renkli yünlü
kumaştan yapılmış ve rımaya başladı, dedi.
günümüze kadar intikal Hz. Fatıma da:
etmiş olan Hazreti — Benim de un öğüt-
Fatıma’nın (ra) hırkası. mekten ellerim kabardı.

96 DERİN TARİH / 2015 EKİM

 İslam Tarihi

» Ebedi istirahatgâh
Allah sana bir esir Hicretin 11. yılında Ramazan
ayının 3’ünde vefat eden Hz.
nasip etti. Onu bi-
Fatıma’nın (ra) Cennetü’l-
zim hizmetimize Bâki’de medfun olduğu
versen, diyerek türbe ne yazık ki Vahhabiler
eşine destek verdi. tarafından yıkılmıştır.
Bunun üzerine şöyle
buyurdu Resulullah:
— Allah’a yemin olsun
ki, şu Suffe ehli aç iken, onlara in-
fak edecek bir şey bulamazken, onları
bırakıp da sizlere bir şey verecek de-
ğilim. Ben o esirleri satıp ele geçeni
onlara dağıtıyorum.
Bu sözler üzerine genç çift elleri
boş, evlerine döndüler.

Örtünecek yorganları yoktu

Resulullah evlerine ziyarete gittiği
bir gün ikisini de yorgana sarılmış hal-
de buldu. Başlarını örttüklerinde ayak-
ları, ayaklarını örttüklerinde başları
açıkta kalıyordu. Ayağa kalktıklarında
Resulullah yerlerine oturmalarını söy-
ledikten sonra şöyle dedi:
— İkinize de benden istediğiniz-
den daha hayırlı bir şey söyleyeyim
mi? Cibrîl’in bana öğrettiği sözler
var. Her namaz sonrasında 10’ar
defa “sübhanallah”, “elhamdülillah”,
“Allahu ekber” dersiniz. Yatağa girdi-
ğinizde de 30 defa “sübhanallah”, 33
defa “elhamdülillah” ve 34 defa da “Al-
lahu ekber” dersiniz.
Hz. Ali’nin, “Allah’a yemin olsun ki,
Resulullah bize öğrettiği günden beri
onları okumaktan vazgeçmedik” dedi-
ği rivayet edilir.
Kadınla erkek arasında evliliğin ilk
günlerinde, birbirlerini tanıma ve alış-
ma sürecinde ufak tefek tatsızlıklar
olur. Hz. Fatıma ile Hz. Ali de benzer
bir süreç yaşamışlardı. Hz. Ali’nin eşi-
ne sert davrandığı zamanlar olmuştu.
Bir defasında Hz. Fatıma, “Allah’a ye-
min olsun ki, seni Resulullah’a şikâyet
edeceğim” diyerek evden çıktı. Hz. Ali
Dinle, kulak ver ve aklet! Kocasının
isteklerini yerine getirmeyen kadını
idare etmek mümkün değildir”. Bu
nasihati işiten Hz. Ali pişman oldu ve
bir daha eşinin hoşuna gitmeyecek
bir şey yapmamaya kendi kendine söz
verdi.
Bir defasında Hz. Ali ile Fatıma ara-
sında bir tartışma olmuştu. Resulullah
evlerine geldi ve kendisine bir sergi
serilince üzerine uzandı. Kızını bir
yanına, damadını da diğer yanına ya-
tırdı. Hz. Ali’nin elini alıp göbeği üze-
rine koydu, ardından Hz. Fatıma’nın
da elini alıp göbeğinin üzerine koydu
ve onları barıştırdı. Oradan ayrıldık-
tan sonra Hz. Peygamber’i görenler
kendisindeki değişikliği hemen fark
“Fatıma, Cennet
ehli kadınların
ettiler: “İçeri girerken başka bir hal
üzereydin; şimdiyse yüzünde bir hoş-
nutluk görüyoruz”. O da bu sözlere,
“Sevdiğim iki kişinin arasını bulunca
beni sevinmekten hangi şey alıkoyabi-
lir ki” şeklinde mukabelede bulundu.
Mekke’nin fethinden sonra Hz. Ali’nin
başka bir hanımla evlilik yapması gün-
deme gelmişti. Hz. Peygamber bunu
duyunca minberde şöyle dedi:
“Ey İnsanlar! Bilin ki, Hâşim b.
el-Muğîreoğulları kızlarını Ali ile ev-
lendirmek için benden izin istediler.
Bilin ki, ben buna izin vermiyorum,
izin vermiyorum, izin vermiyorum.
Fatıma ancak benden bir parçadır.
Onu sıkıntıya sokan şey beni de sıkın-
tıya sokar”.
Hz. Peygamber’in bu konuşması
üzerine Hz. Ali, Hz. Fatıma hayatta ol-
duğu sürece bir daha evlilik konusunu
gündeme getirmeyecekti.
Hz. Fatıma muharebelere de işti-
rak etmişti. 10 kadar hanımla birlikte
Uhud Savaşı’nda bulunmuş, geri hiz-
metlerde mücahitlere yardım etmişti.

hanımefendisidir”
de peşinden gitti ve babasıyla konuş- Hz. Peygamber’in yüzünden yaralan-
malarını duyabileceği bir yerde bekle- ması üzerine bir hasır parçasını yaka-
di. Eşi onun kabalığından ve sertliğin-
den dem vuruyordu. Resulullah kızına (Buharî). rak külünü yaraya bastırmak suretiyle
akan mübarek kanı durdurmayı başar-
şöyle karşılık verdi: “Ey biricik kızım! dığını biliyoruz.

2015 EKİM / DERİN TARİH 97

 İslam Tarihi
“O benden bir parçadır”
Hz. Peygamber bütün çocukları
gibi Fatıma’yı da çok sever, ona
hususi alaka gösterirdi. Bazen
onu evinde ziyaret ederdi.
Baba evine geldiği zaman
karşılar; iltifat ederdi. Sefere
çıkacağı zamanlarda ise Hz. sûm ise Hz. Ömer ile evlendi. Ondan Zeyd adlı bir çocuğu
Fatıma, aile fertleri içinde oldu fakat küçük yaşta öldü. Daha sonra amcasının oğlu Mu-
ziyaret ederek vedalaştığı hammed
son kişi olurdu. Şöyle buyur- ve Hz. Hüseyin’den
duğu nakledilir: “Fatıma ben- nezdinde hususi bir saygınlıkları vardır. İkisinin de ismini
den bir parçadır. Onu kızdıran
beni kızdırmış olur” (Buharî,
“Fedâilü’s-Sahâbe”, 12).
Ahzâb suresinin 33. ayeti nazil
olunca, bir rivayete göre hanımların-
dan Ümmü Seleme’nin evinde iken,
“Ey ehl-i beyt! Allah kusurlarınızı
giderip sizi tertemiz yapmak ister”
dedi. Hz. Ali’yi, Fatıma’yı, Hasan’ı ve
Hüseyin’i abasının (kaba kumaş-
tan yapılan hırka) altına alarak,
“Allah’ım! Benim ehl-i beytim
işte bunlardır. Bunların kusur-
larını gider, kendilerini
tertemiz yap” diye
dua etti. Müminle-
rin annesi Ümmü
98 DERİN TARİH / 2015 EKİM
SAÇLARININ Hz. Fatıma’nın Resulullah’ın ve-
fatından sonra halife seçilen Hz.
AĞIRLIĞINCA GÜMÜŞ Ebubekir ile kısa süreli bir ihtilaf
Hz. Fatıma’nın Hz. Ali’den Hasan, yaşadığını biliyoruz. Hayattay-
Hüseyn, Muhassin, Zeyneb ve Ümmü Külsûm ken babasının elinde bulunan
isminde çocukları oldu. Muhassin bebekken öldü. Fedek ve Medine’deki bazı
Zeyneb, amcasının oğlu Abdullah b. Cafer, Ümmü Kül- arazilerin kendisine miras
olarak verilmesini istemiş,
bunun üzerine Hz. Ebube-
b. Cafer ile evlendi. Hz. Peygamber’in soyu Hz. Hasan kir ona şöyle itiraz etmişti:
devam ettiği için ikisinin de Müslümanlar Ben Resulullah’tan şöyle
işittim; “Biz (peygamberler)
Hz. Peygamber vermiş; kulaklarına ezan okumuş, akika miras bırakmayız, bizim bı-
kurbanlarını kesmişti. Ayrıca anne ve babalarından raktıklarımız infak olarak da-
saçlarının kesilerek ağırlığınca gümüş sadaka ğıtılır”.
dağıtılmasını istemiştir. Resulullah’ın ebedî hayata inti-
kalinden sonra ailesinden -ölüm ön-
cesinde müjdelediği gibi- ona kavuşan
ilk kişi sevgili kızı Hz. Fatıma olmuştu.
O Hicretin 11. yılında Ramazan ayının
Seleme, “Ey Allah’ın Resulü! Ben de 3’ünde (22 Kasım 632) yaklaşık 29 ya-
onlarla beraber miyim?” diye sorun- şındayken vefat etti. Cenaze namazını
ca, “Sen yerindesin! Sen, zaten hayırla Hz. Ali veya bazı rivayetlere göre Hz.
birliktesin” buyurmuştur. Abbas kıldırdı. Geceleyin Bakî Mezarlı-
O gün abasına bürünenlerin sayısı, ğı’na defnedildi.
Hz. Peygamber’le birlikte beş oldu- Hz. Peygamber’e layık bir evlat, Hz.
ğundan, (Hz. Fatıma, Hz. Ali ve iki to- Ali’ye layık bir zevce olarak yaşayıp
runu) bunlar Hamse-i Âl-i Aba, Pençe-i Müslüman kadınlara örnek bir hayat
Âl-i Aba diye de anılmışlardır. sürdü Hz. Fatıma. İnsanlık tari-
hi için büyük bir dönüm
noktası olan bir süreç-
te, tevhidin şirke ve
» Peygamber mescidi küfre galebe çaldığı
Hz. Peygamber’in (sav) kabrinin
de bulunduğu Mescid-i meşakkatli günler-
Nebevi’nin eski bir görüntüsü. de, babasına hem
Hz. Ebubekir (ra) ve Hz. Ömer destek, hem de
(ra) de buradaki Hücre-i teselli kaynağı ol-
Saadet’te medfundurlar.
muş; zevci Hz. Ali’ye
de bir peygamber kızı
olmanın ağırlığına rağ-
men her türlü meşakkate
katlanmayı bilen örnek bir hayat
arkadaşı olmuştu. Çocukları Hasan ve
Hüseyin ise ümmete en büyük hediye-
leri idi.
Adnan Demircan
Prof. Dr., İstanbul Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Öğretim Üyesi.
 Sevgiyle üretilen her
üründe, her eserde
‘destansı’ bir yan vardır.
Destanlar nesillerle
birlikte daha da büyür,
sonsuzluğa uzanan
kolları daha da güçlenir,
köklenir.

İlk defa 90 yıl önce

Karadeniz
topraklarında filizlenen ve
bölgeye umut aşılayan çay
da işte böyle bir
destanın konusudur.
Karadeniz topraklarını
seven çayı biz de çok sevdik,
büyüttük, paylaştık.

90 yıllık sevginin adı

ÇAYKUR…
GAZNELİ MAHMUD’UN
BAŞARI KILAVUZU
“PENDNÂME”

» Gazneli Mahmud’un mezarını

tasvir eden bir resim..

100 DERİN TARİH / 2015 EKİM

 Türk Tarihi

İlk Müslüman Türk devletlerinden birinin başına geçen

Gazneli Mahmud’un, babası tarafından yazdırılan nasihat kitabı
Pendnâme’yi gece gündüz okuduğunu, öğütlerini adeta dua gibi
ezberlediğini biliyor muydunuz? Üzerinden 10 asırdan fazla zaman
geçse de bugünün liderleri için bile eskimemiş olan nasihatler...

2015 EKİM / DERİN TARİH 101

MUHARREM KESİK
muharremkesik@gmail.com
G
aznelilerin ilk Müslüman
Türk devletlerinden ol-
duğunu biliyorsunuz.
Daha ziyade İslamın Hin-
distan’a yayılmasında gösterdikleri
büyük başarı ile anılırlar. Temelleri
Alp Tegin tarafından Gazne şehrinde
atılan devlet, 963’te kurulduğu mer-
kezden dolayı “Gazneliler” şeklinde
adlandırıldı.
975-77’de hüküm süren Böri-Te-
gin’in başarısız idaresi yüzünden bey-
lerin ileri gelenleri tarafından Gazneli
tahtına “emir” olarak Alp-Tegin’in en
güvendiği adamlarından Sebük Tegin
seçildi. Alp Tegin gibi bir hüküm-
darın itimadını kazanmak ko-
lay değildi. Peki Sebük
Tegin bunu nasıl ba-
şarmıştı? Sorunun ce-
vabını, karakterinde
arayalım.
Karluk Türklerine bağlı
bir boydan geldiği tahmin edilen
Sebük Tegin, Kırgızistan sınırları için-
deki Issık Gölü sahilindeki Barshan
bölgesinde dünyaya geldi.
Tuhsilerin bir akını sırasında bu
kabilenin eline esir düşmüş, sonra
da köle olarak satılmıştı. Son sahibi
Alp-Tegin oldu. Görünüşte Samanile-
rin bir valisi olarak hareket etse de
bağımsız Gazneli Devleti’nin gerçek
kurucusudur diyebiliriz.
Doğu Afganistan’daki Zabulistan
bölgesinin asil ailelerinden birinin
kızı ile evlenerek burayı kontro-
lü altına almaya çalıştı. 977 yılında
Büst şehrini ele geçirdi. Kuzeydoğu
Belucistan’daki Kusdar bölgesini de
Gaznelilerin sınırlarına katarak hâki-
miyetini Doğu Gur, Tohâristan ve Ze-
mindâver’e kadar genişletti.
Bundan sonra Hindistan’a yönel-
di ve Hindûşahî hükümdarı Caypal’ı
mağlup ederek Lamgan bölgesini yağ-
ma etti. Buna mukabil Caypal büyük
bir ordu ile Gazne’ye ilerlediyse de
102 DERİN TARİH / 2015 EKİM
» Gazneli Mahmud (971-1030)
Gaznelilere mağlup oldu. Bu savaş-
ta Sebük Tegin’in oğlu Mahmud da
büyük bir cesaret örneği sergilemiş,
önemli yararlılıklar göstermişti. Se-
bük Tegin gelen barış teklifini kabul
etti ancak Caypal ülkesine döner dön-
mez antlaşma şartlarını bozacaktı.
Caypal’ı cezalandırmak üzere yeni-
den sefere çıkan Sebük Tegin, Lamgan
bölgesinde birçok şehri ele geçirdi. Bu
saldırıya karşılık Hint racaları ile itti-
fak kuran Caypal, 100 bin kişilik bir
ordu ile Gazne üzerine yürüdü. Sebük
Tegin rakiplerini bir kez daha mağlup
etmeyi başardı. Böylece Lamgan ve Pe-
şaver arasındaki bölgeye de İslam dini
ulaştırılmış oldu.
Buradaki Halaç Türkleri ve Afgan-
lar da Sebük Tegin’in buyruğu altına
girdiler. Sebük Tegin onlardan aldığı
askerlerle ordusunu güçlendirdi. Bu
sırada son Hint seferinde cesareti ile
dikkatleri üzerine çeken oğlu Mah-
mud ile Sebük Tegin’in arası açıldı.
Mahmud, Gazne Kalesi’nde hapsedil-
se de çok geçmeden baba-oğul barış-
tılar.
O günlerde Gaznelilerin tâbi ol-
duğu Samaniler Devleti eski gücünü
kaybetmiş, yıkılmaya yüz tutmuştu.
Sebük Tegin, isyan eden valilerle sı-
kıntılar yaşayan Samani hükümdarı
II. Nuh’a yardım amacıyla çıktığı se-
ferden başarıyla döndü. Ancak kısa
süre içinde hastalanarak Ağustos
997’de vefat etti.
Öldüğünde oğullarından Mahmud,
Nasr, İsmail ve Yusuf hayatta idiler.
Babaları onlara Pendnâme
adı verilen, öğüt ve vasi-
yetname niteliği taşıyan
bir risâle (kitapçık) bırak-
mıştı.
Oğulları arasında çıkan
taht kavgasının galibi “Gazne-
li” lakabıyla ün salan Mahmud oldu.
Gazneli Mahmud babasının yolundan
giderek Hindistan seferlerine ağırlık
verdi. 33 yıllık başarılı hükümdarlık
yıllarında kadim medeniyet havzala-
rından biri olan Hindistan coğrafyası-
nın Müslümanlaşmasına öncülük etti.
Şüphesiz bu başarısında yukarıda
dikkat çektiğimiz Sebük Tegin’in, ve-
ziri Ebu’l-feth Bustî’nin hattı ile kale-
me aldırdığı Pendnâme’nin büyük bir
etkisi vardı. Gazneli Mahmud Pendnâ-
me’yi bir dua gibi ezberlemişti. Her
gün okuyor ve babasının öğütlerine
sıkıca sarılıyordu.
Sebük Tegin oğluna hangi nasihat-
lerde bulunmuş, idarecilik konusun-
da nelere dikkat etmesini öğütlemiş-
ti? Başarılı bir hükümdar olmanın
yolu neydi?
İşte bugünün siyasetçi ve yönetici-
lerine de ilham verecek tavsiyelerle
dolu Pendnâme’den bir bölüm:

“Şimdi sana nasihat ediyorum, bil
ve haberdar ol ey oğul, eğer Allah seni
de bir gün böyle benim gibi emîrli-
ğe ulaştırırsa bil ki, Allah’ın kulları
üzerine hükmetmek küçük bir iş de-
ğildir. Padişahlık tehlikeli bir iştir ve
can tehlikesi de hazırdır. Bunun için
Allah’tan korkman gerekir. Sen Al-
lah’tan korktuğun zaman kullar ve
elinin altındaki ahali de senden kor-
kar. Dindar olmalısın, çünkü dindar
olmayan padişah ve emire hürmet
edilmez ve haşmeti (büyüklüğü) ol-
maz.
Bil ki, hükmetmek en çok hazi-
nenin dolu olmasıyla mümkündür.
Eğer mal yoksa kimse senin itaatin-
de olmaz ve dindar, akıllı kimseler
seninle müttefik olmadıkça mal da
toplanmaz. Halkı söz ve malla yap-
tıklarınla kendine müşfik kılmak
iyi bir çaredir. Bu meziyetlerin
hepsi büyük himmete muhtaç-
tır. Çünkü eğer büyük himmet
olmazsa bu meziyetler meyda-
na gelmez. İnsanın içindeki
himmet yüksekliğe meyleden
ateş ve rüzgâr gibidir. Oyun ve
eğlence ve lezzet ve şehvet
inişe meyli olan toprağın mi-
zacında da bulunur, imdi se-
nin en mühim işin iyi yoldan
mal toplamaktır. Ben sana
halkın malını al veya müsadere et (el
koy) demiyorum. Zulüm ve haksız-
lıkla bir malı alır, hazinene koyarsan
dünya ve ahiret düşmanı olursun.
Halkın vermesi gereken ve hüküm-
darın hakkı olan malı verdiklerinde
alma da demiyorum. Divânın (devle-
tin) hakkı olduğunu bildiğin malı gö-
nül hoşluğu ile almalısın ve hazineye
koymalısın.
Siyaseti ilgilendiren hiçbir işte ih-
mal gösterme ve adalet ve şeriat yo-
lundan çıkma. Kılıç gerekli olduğu
yerde kırbaca iş buyurma, kırbacın
gerektiği yerde kılıç vurma. Memle-
ketinin idaresinde gâfil olma. Bazıları
olur ki, senelerce âmillik (vergi tahsil-
darlığı) yaparlar. Bir kimse onlardan
şikâyet edince yıllarca zulümle halk-
tan aldıkları parayı, onların idaresi
altında olan ve işin içine seni karıştı-
ranlar alırlar. İki-üç yıl âmillik yapmış
olanların durumunu sor ve hesabını
al. Onun üzerindeki, halktan haksız
olarak aldığı sâbit olan her şeyi al ve
hak sahibine geri ver. Bu malı hiçbir
surette hazineye koyma. Amili ilk gü-
nahında azletme ve tekrar işin başına
gönder. Çünkü insanların çoğu bu şe-
kilde muamele ile yumuşak ve uyanık
olurlar. Bundan sonra dilleri ve ka-
lemleri doğrulur. İşleri bir kere daha
karıştıranları azlet ve bunlara asla iş
buyurma. Çünkü hiçbir
vakit onlardan doğruluk
gelmez.
Ordu ve askerin duru-
mundan, silahlarından
ve maaşlar ve iaşelerin-
den haberdar ol. Ordu
listesi (Cerîde-i Arz)
“Kull huvallahu”
gibi mutlaka ez-
berinde olmalı,
Türk Tarihi
ordunun insanlarının hepsini tanıma-
lı ve ismini bilmelisin. Her asker du-
rumu, soy ve şekil ile senin yanında
olmalı. Her kavmin huy ve yaradılı-
şını öğrenmelisin. Yiğit kimselere iyi
davran ve okşa ki, sana karşı müşfik
(şefkatli ve sevecen) olsunlar. Böyle
davranırsan bir işin düştüğü vakit
(vr. 228b) sabah emredersen ordunun
hepsi bütün silah ve teçhizat ile kuş-
luk vakti ata binmiş olur.
Beceriksiz ve kahramanca hare-
ketler için cesaretten yoksun olan
insanları huzurunda tutma ve filan
filanın oğludur deme ve babası hatırı
için Allah’ın malını (halkının parasını)
israf etme. Müstahak olanın hakkını
ver. Söz gelişi bir kimsenin bir iktâı
(topraktan alınan vergi geliri) varsa
ve hayırsız bir evlat bırakarak ölürse
veya kendisi zenginse, sultanın iktâı-
na muhtaç değildir. Bu iktâa ihtiyacı
olanlar varken o iktâı babasının şah-
siyeti uğruna hayırsız evlada verirsen
Tanrı’nın malını israf etmiş olursun.
Malı, ülkenin menfaati için iş görene
bağışla.
a nasihat
» Çocukların na
’in evlatları
Sebük Tegin ale me
ksadıyla k
nasihat ma ir sayfa.
ldığı Pendnâme’den b
a
 Türk Tarihi
» Sultan şiir meclisinde
Saltanatı boyunca ülkesini Orta Asya’nın büyük ve güçlü devleti haline getiren Gazneli
Mahmud ve kendisine Şehname’den bölümler okuyan Firdevsî’yi tasvir eden bir minyatür.
Yolları emin tut, zira bu çok önem-
li bir iştir ve çölde tüccardan çalınan
her malın senin hazinenden götürül-
müş olduğunu bil. Hırsızı öldürüp
malı hak sahibine iade edinceye ka-
dar uyuma. Aksi halde Allah’ın sana
kıyamet günü bundan dolayı hesap
soracağını bilesin. Kendi divân-ı
mezâlimi’ne otur (örfi mahkemende
hâkimlik yap) ve bu işte ihtiyatlı (ted-
birli) bulun. Çünkü zulüm yapmış çok
kimse senin huzurunda öyle görünür-
ler ki, ondan daha mazlumu yoktur.
Elbette yanıp yakılmaları derinliğine
incele ki, bir yanlışlık olmasın, yoksa
kıyamette suçlu olursun.
Aç uyuyandan
sorumlusun!
Muâmelâttan, pazar, narh-
lar ve alış-verişten haberdâr
ol ve pazarda doğru adam
ününü kazanmış, güvenilir
adamları tayin et. Bugün
elinin altındakiler ne
yaparlarsa he-
104 DERİN TARİH / 2015 EKİM
men senin önüne gelir; onun sorgu-
sunu yapasın. Sen dahi kıyamette her
hâl ü kârda Allah’ın önünde duracak-
sın ve o senden hesap soracak. Eğer
gece yarısı memleketinde bir canlı aç
uyursa Allah senin cezanı verir.
Büyük günah işleme, eğer sen gü-
nahkâr olursan halkı ahlaksızlık ve
günahkârlığı için cezalandıramazsın.
Hiçbir zaman zulmü uygun görme.
Eğer bir kimse bir makam elde etmek
için bir meblağ getirir ve bunun ha-
zine menfaatine olduğunu söylerse
asla cevaz verme, çünkü bu mal onun
evinden çıkmış değildir. Eğer kendisi-
nin olsaydı bu işi yapmazdı. Sonra bil
ki, bunu halktan alacaktır. Halk fa-
kir olduğu zaman vilâyet harap
olur ve kötü isim senin üstün-
de, servet ise gâsıbın (ele geçi-
renin) elinde kalır.
Cömert ve merhametli ol-
malısın ve affın öfkenden faz-
la olmalı ki, insanlar sana rağ-
bet etsinler. İki günahkârı
asla affetmemelisin.
» Gazneliler Devleti’nin temellerini
atan Alp Tekin (963-1183)
Biri, hükümdarlığında gözü olan ve
seni hükümdarlıktan bıktırmaya kast
eden kimselerdir, oğlun dahi olsa böy-
lelerinin kökünü kurut. Diğeri halkın
malına el uzatanlardır. Onları öldür
ve malı tekrar sahibine ver. Geri ka-
lan günahkârları günahlarına göre
cezalandır. Af her şeyin üstündedir ve
Allah’ın sıfatlarından biridir. Eğer bir
suçluyu afv edersen Allah da sana bir
iyilik bahşeder.
Elbette cömertlik ve civanmertliği
alışkanlık edinmelisin. Hasis (cimri)
bir hükümdar her hünerde üstad olsa,
yine de hiçbir işe yaramaz. Cimri asla
şöhret kazanamaz. İnsanlar şöhret ve
ünü cömertlikle elde ederler. Aynı za-
manda israfı uygun görüp de bütün
hazineyi boş yere savurma. Bahşişi
hakkıyla ve vaktiyle ver ve hak ka-
zanmış olana ulaştır. Bağış ve bahşişi
layık olmayanlara verme. Çünkü cevâ-
hiri (mücevherleri) domuzun boynu-
na gerdanlık olarak takmış olursun.
Geveze ve gereksiz söz söyleyenleri
huzurunda tutma; sakın onların sözle-
rine iltifat etme. Zira padişahın sırları
daha çok şakacı ve geveze insanlar ile
dışarıya sızar ve düşmanlar ülkenin
sırlarına vakıf olurlar ve bundan çok
kötülükler meydana gelir. Bir işi layık
olmayan bir kimseye buyurmama-
lısın. Çünkü insanların kabiliyetleri
çeşitlidir. Şöyle ki, vezirlik kabiliyeti
olan bir kimseye ferraşlık (temizlik-
çilik/süpürgecilik) buyurursan ona
zulm yapmış olursun, eğer ferraşa
da vezirlik verirsen yine zulm etmiş
olursun.
Herkesin kabiliyetini ölç, uygun
olduğu işe tayin et ve işi de hüner ve
istihkaka göre buyur. Söz gelişi birisi
vezir oğlu olsa fakat onda vezir aklı
olmasa, filanın oğlu vezirdir diye onu
tayin etme, bir eşekçi oğlunda vezir
aklı dahi olsa vezirlik verme. Bak,
soylu kişi hünerli olduğu zaman ona
daha öncelik tanı. Çünkü onlardan
hem soy ve hem de hüner olur. Eğer
birisi hünerli ama asil değilse onu ye-

tiştir ki, derece derece asil olsun. An-
cak hüneri kadar iş buyur. İdarecileri
sağlam yetiştir.
En büyük düşman
Kendi dostunu ve düşmanını tanı-
malısın, insan tabiatına vâkıf olmak
tam bir kiyâset (uyanıklık) ve mükem-
mel bilgi ister. Bu husus deneme ile
elde edilebilir, böylece onlara ceza ve
mükâfat verdiğin zaman herkesin ka-
rakterini anlayabilirsin. Padişahın
en büyük düşmanının kendi-
ni beğenmişlik ve istibdat
olduğunu bil. Her işte dost-
luğu denenmiş sadık insan-
ların tavsiyesini al ve o hu-
susta kendi aklınla karar
ver. Seninle aynı derece-
deki düşmanlarına lü-
tufkâr olmalı ve onlarla
hoş geçinmelisin. Fakat
onlar senden üstünse o
işte kılıca başvurmaktan
başka çare yoktur. Harp-
ler ve savaşlarda uzun
düşünmek gereğindesin,
çünkü savaş ticaret gibi-
dir, ya muvaffak olunur
yahut da olunmaz. Bu
» Gazneli Mahmud’un valisi Aslan Câzib’in İran’da
yaptırdığı camiden günümüze kalan minare.
» Hind putuna Gazneli kılıcı
Gazneli Mahmud’un Hindistan’a yaptığı 16. sefer (1026). Bu seferde Sultan Mahmud
Hindu putu Şiva’yı dörde böldürtmüştü.
bakımdan önce meseleyi dikkatlice
düşünmeli ve eğer dostça anlaşma
mümkünse, kâfirler ile savaşın dışın-
da harbe meyletmemelisin.
Devleti sana intikal etmiş kimsele-
ri itaat altında bulundur. Onlar fela-
ket sebebinin sen olmadığını bilseler
bile kıskançlıktan uzak durmazlar.
Onlara karşı hazır ve uyanık olmalı-
sın, daima onları meyus tutmalısın ve
sırrını bunlardan saklamalısın. Bil ki,
vakit gelir dost düşman olur, ancak
düşman asla dost olmaz. Kendi
akraba ve kardeşlerinden dahi
gâfil olma, çünkü müfsit in-
sanlar her vakit onları senin
hükümdarlığını elde etmek
için kışkırtırlar. Yakınları-
nı ve akrabanı sevmeli ve
küçüklere şefkatli davran-
malı, büyüklere hürmetle
muamele etmelisin. Ancak
hükümdarlığına tama eden
birine sevgi göstermemeli,
onu meyus ve mağdur tut-
malısın. Nezaret ve hapis-
hane onlara kifayet ettiği
müddetçe kılıç kullanma-
malısın. Eğer hapsetmenin
fayda sağlamadığını anlar-
Ali Rıza İşipek, Türklerin İlk Amirali Çaka Bey ve Dönemin Savaşları, Denizler Kitabevi, 2013.
san o vakit mazur olursun.
Memleketinin her tarafına casuslar
ve haberciler tayin etmelisin, ta ki,
gece ve gündüz durumdan seni haber-
dar etsinler. Zira padişahların başına
gelen her bozukluk gaflet ve ihmal-
den gelir. Ülkenin gelir ve giderlerine
vakıf olmalısın. Kâtipler ve vezirlerin
durumundan gafil olma. Çünkü za-
man gelir; kâtipler hain olur ve amil
ile işbirliği ederler ve mal çalarlar, va-
kit vakit onları kontrol etmelisin.
Sana söylediğim bu sözlerin hepsi-
ni ezberlemeli ve kalbine nakşetmeli-
sin ve bundan yüz çevirmemelisin; ta
ki, Allah seni iki cihanda talihli kılsın,
inşâllâhuteala. Bu benim sana nasihat
ve vasiyetimdir ve ben bu mesuliyeti
üzerimden attım. Allah bilir ve hük-
meder.”
(Erdoğan Merçil, “Sebüktegin’in Pendnâme-
si”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, cild VI,
cüz: 1-2, İstanbul, 1975, s. 203-232.)
Muharrem Kesik
Doç. Dr., İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi.
2015 EKİM / DERİN TARİH 105

defter
İSMAİL K ARA
» Prof. Dr., Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
İslam Felsefesi Emekli Öğretim Üyesi.
KİMLİK
POLİTİKALARI
NE ZAMAN
İCAT EDİLDİ?
“Müslümanlar için Hıristiyan Avrupa’da
kimliğin ve buna bağlı olarak sadakatin esas
belirleyenleri olan ülke ve etnisitenin ikincil bir
önem var. Onlar için temel kimliğin belirleyeni
ve buna bağlı olarak sadakatin odağı dindir”.
terimlerin tariflerinde değişiklik olup mız yerlerde neredeyse her zaman bu
olmadığına dikkatle bakacaksınız; bu kelimeler [ırk, ırksal] kullanılıyordu.
yetmez, diğer yakın-uzak kavramlarla 1940 yılında Britanya ordusuna katıl-
ilişkilerine yani hiyerarşideki yerine dığımda doldurmam için satırlardan
de bakacaksınız. Kavramın, terimin, birinde ‘ırk’ yazan bir form verilmiş-
kelimenin kendisi/adı aynı da kalsa ti. O güne kadar ‘ırk’ sözcüğüyle res-
tanımında veya sıradüzenindeki deği- mi bir belgede hiç karşılaşmamıştım

İ
çinde yaşadığımız modern devir-
lerde zaman film şeridinin ma-
karası süratle döndü(rüldü)ğü için
hadiselerin, fikirlerin, kişilerin, du-
rumların-duruşların takibi hayli zor
bir hal aldı. Dilin ve kavramların da…
Milattan önce olan bir şeyle dün veya
bugün olan birbirine karışmış vaziyet-
te. (Harry Potter benzeri kitapların
ve filmlerin neredeyse bütün dünyada
satış ve gişe/CD satış rekorları kırma-
sı bununla doğrudan alakalı olmalı).
Hâlbuki takip fikri, idrak ve tahlil
denilen şeyler asgari olarak belli bir
zaman tesbitini de zaruri kılmaz mı?
Aristo’dan beri bizi takip eden kate-
gorilerden biri de zaman değil mi idi?
Onun için düşünce tarihiyle hatta
herhangi bir şeyin tarihiyle uğraşan-
lara ısrarla şunu söylüyoruz: Bir fikri
takip edebilmek için kavramların ve
şiklikler birçok şeyi etkiler ve farklı-
laştırır. Eğer farklılık varsa o zaman
da bunun zamanını, zamanlarını tes-
bite yöneleceksiniz. Nefesiniz yeter,
takatınız kalırsa ardından da sebep-
lerine…
Bıraktığımız bu yere tekrar dön-
mek üzere önce aşağıdaki metne bir-
likte bakalım. (Çünkü bu yazımız ilk
defa ağırlıklı olarak bir kitabın anlat-
tıkları üzerinden yürüyecek):
“[Yeniden redakte ettiğim kitap-
larımdaki] değişikliklerin çoğu ta-
mamen dilseldi. Hatta birkaç yerde
metni özgün anlamı korumak için
değiştirmek zorunda kalmıştım. (…)
‘Irk’ ve ‘ırksal’ kelimelerinin kullanı-
mı bunun bir örneğiydi. İngiltere’de
[metinlerimi yazdığım] 1946 ve 1947
yıllarında bugünlerde ‘etnisite’ ya
da ‘etnik’ kelimelerini kullanacağı-
ve neyi öğrenmek istediklerini bilmi-
yordum. Alman ordusuna katılıyor
olsaydım bunun ne anlama geldiğini
bilirdim. (…) [Ne yazmam gerektiği-
ni sorduğum çavuş] bana yavaşça ve
dikkatle, Britanya ordusu sözkonusu
olduğu sürece dört ırk bulunduğu-
nu ve benim de bu dördünden biri-
ni seçmekte özgür olduğumu anlattı:
İngiliz, İskoç, Galli ve İrlandalı. 1993
yılında basılan bir kitapta ‘ırk’ sözcü-
ğünü bu anlamıyla kullanmak nahoş,
daha da önemlisi yanıltıcı olurdu.
Özgün baskıda ‘ırk’ ya da ‘ırksal’ ke-
limelerini kullandığım pekçok yerde
bunu ‘etnik’ ile değiştirdim”.
Bu satırlar oryantalist, 2. Dünya
Savaşı sırasında İngiliz ordusunda
subay ve Modern Türkiye’nin Doğu-
şu kitabının yazarı Bernard Lewis’in
hatıralarında kayıtlı (Tarih Notla-

106 DERİN TARİH / 2015 EKİM

rı-Bir Ortadoğu Tarihçisinin Notları,
çev. Çağdaş Sümer, İstanbul, Arkadaş
Yay., 2014, s. 356-57).
Sizce şaşırtıcı bir şey var mı bu
satırlarda, bilmiyorum. Ama yine de
pek uzağında kaldığımız “zamanı kol-
lama”nın önemine işaret etmek için
bir hatırlatmada bulunabilirim: 11
Eylül’den sonra İslâma, Müslümanla-
ra karşı bambaşka bir hâlete bürünen
ve yaşına başına aldırmadan dişlerini
gösteren Lewis, 1940’larda, 1950’ler-
de yazdığı kitaplarını yeniden redakte
etmeye 1993’te değil de on yıl önce,
meselâ 1983’te başlamış olsaydı ırk ye-
rine etnisite kullanma ihtiyacını -çok
büyük bir ihtimalle- duymayacaktı.
Çünkü kimlik politikaları Soğuk Sa-
vaş sonrasının dünyasında tedavüle
giren/sokulan ve neredeyse eşzamanlı
olarak, hiçbir perhizkârlık engeline ta-
kılmadan basın yayın dünyasının vo-
kabülerinde, üniversitelerde, akademik
eserlerde boy gösteren, hem de nice on
yıllardır tedavülde imiş gibi tezahür
eden kavramsal-siyasal bir programdı,
elbette aynı zamanda yeni inşa edilmiş
politik bir dildi.
» Kimlik ne ile tanımlanacak?
“Hatay 1. Medeniyetler Buluşması”nda
hahambaşı İzak Haleva, Fener Rum
patriği Bartholomeos, Diyanet İşleri
başkanı Ali Bardakoğlu ve Ermeni
patriği Mesrob Mutafyan konuşuyorlar
(26 Eylül 2005). Hangi medeniyetler
buluşuyor acaba? Parlaklığı ve siyaseten
kullanışlılığı ölçüsünde bir karşılığı,
bir muhtevası var mı? Hele Türkiye’yi
taşıyacak derinliği?! Kimin düşündüğü,
kimin izin verdiği belli olmayan “Hatay”
yazısı nasıl bir kimliğe işaret ediyor
dersiniz? Türkiye’de böyle bir kimlik,
böyle bir Hatay var mı? Türkiye’nin
kimliği mi bu? Diyanet İşleri Başkanını
buraya kim oturttu?
Bu sorular cevapsız ama ortada tarihe
kalacak bir fotoğraf var. Bizim anlama
sorumuz şimdilik zamanla alakalı: Bu
fotoğraf ne zaman mümkün olabildi ve
anlamı ne?
B. Lewis ise karşı taraftan başka bir
hikâye anlatıyor:
“Yirminci yüzyılın ortalarıyla birlikte
İslâm dünyasında ortak bir Müslüman
kimliğine ve küresel dünyada kâfirlerden
oluşan ortak bir düşmana dair giderek
artan bir farkındalığa işaret eden sayısız
gösterge ortaya çıkmıştı bile. Kimi
örnekler verebilirim: 1945 Kasımında
Britanya’nın Balfour Deklerasyonu’nu
ilan edişinin yıldönümünde Mısır’da
gösteriler düzenlendi. Gösterileri
düzenleyenler bunun Britanya hükümeti
ile onun himaye ettiği Siyonistlere karşı
bir protesto olmasını amaçlamışlardı.
Gösteri kısa zamanda Yahudi karşıtı
bir kalkışmaya, daha da dikkat çekici
olarak pek çok Katolik, Ermeni ve
Rum Ortodoks kilisesinin saldırıya
uğrayıp tahrip edildiği daha genel bir
gayrımüslim karşıtı bir ayaklanmaya
dönüştü.
Düşman tanımının benzer bir şekilde
genişletilmesi 1952 Şubatında Süveyş’te,
Kanal üzerinde devam eden Britanya
işgaline karşı gösteriler düzenlendiğinde
de yaşandı. Britanya karşıtı gösteriler
bir Kıpti kilisesini yağmalayıp ateşe
vererek, farklı mezheplerden bir dizi
yerli Hıristiyanı öldürdüler. (…) 2011’in
sonlarında ben bu kitabı kaleme alırken
olaylar neredeyse yüz bin Kıptiyi Mısır’ı
terk etmeye zorladı. Hezeyan anlarında
düşmanın bir parçası olarak görüldüler
ve buna göre davranıldılar. Muhtemelen
gayrısahih bir biçimde Peygamber’e
atfedilen bir hadise göre ‘küfür tek bir
millet’ti” (Tarih Notları, s. 269-70).
2015 EKİM / DERİN TARİH 107
 defteR
İSMAİL K ARA
İsterseniz tetkik ve tahkik için bi-
raz sözlüklere (Fransızca-Türkçe veya
İngilizce-Türkçe sözlükler dahil) mü-
racaat edin, bakalım etnik, özellikle
etnisite kelimelerini bulabilecek mi-
siniz, bulursanız eğer hangi anlamla-
rıyla karşılaşacaksınız? Osmanlıcanız
varsa daha güzel ve vasıflı sürpriz
örnekler için mutlaka Şemseddin Sa-
mi’nin, Kelekyan’ın, Redhouse’ın iki
dilli sözlüklerine de bir göz atın.
(Yaşı müsait olanlar hatırlayacak-
lardır, düne kadar kimse durup du-
rurken, uluorta ben Çerkezim, ben
Gürcüyüm, ben Kürdüm, ben Lazım,
ben Arnavutum, ben Ermeniyim,
ben Aleviyim, ben Arabım demez-
di. Bunu yazmazdı, ima da etmezdi.
Devlet adamlarının bunları herhangi
bir şekilde telaffuzu zaten sözkonusu
değildi. Meşruiyeti de yoktu. Diye-
memenin, yazamamanın önündeki
engellerden biri elbette zaman, Cum-
» Mehmet Akif
» Çağdaş Türk Edebiyatı veya
düşüncesi hangi kimlikten?
Türk edebiyatının son büyük
üstatlarından Mehmet Akif Arnavut, Ahmet
Haşim Arap, Yahya Kemal suyun ötesinden
“kimlik”leriyle tanı(mla)nabilirler mi? Aynı
şey Süleyman Nazif, Tevfik Fikret, Mehmet
Emin Yurdakul, Cenap Şahabettin, Halide
Edip Adıvar, Abdülhak Hamit Tarhan… için
de geçerli.
İlk hatırladığınız mısraları, şiirleri, yazıları,
başlıkları üzerinden, onun anlamını,
108 DERİN TARİH / 2015 EKİM
huriyet ideolojisinin baskıları, korku-
ları ve perhizkârlıkları idi. Fakat aynı
zamanda edep-ahlâk ve tedavüldeki
dil-üslup da buna yol vermezdi. Böyle
konuşmak kendini bilmezlik ve kaba-
lıktı, en azından hafiflikti).
“Herkese refah” yerine
“herkese etnisite”
Lewis İslâm dünyasıyla, Müslü-
manlarla, Ortadoğu’yla ilgili çalışma-
larında bazı ‘ırk ve ırksal’ kelimelerini
artık ‘etnisite ve etnik’ kelimeleriyle
değiştirmişti ama meselenin aslının
tamamen farkında idi. Ne ırkın ne
de “bidat” etnisitenin Müslümanlar
arasında (daha fazlasıyla Müslüman
Türkler arasında) kayda değer bir
karşılığı olmadığını, olsa olsa sun’î
veya moda/dayatılmış/uyarılmış bir
karakterde olacağını, kalacağını bili-
yordu; hem bilgi olarak hem de fiilen,
yaşadığı tercrübelerle…
» Ahmet Haşim » Yahya Kemal
hissiyatını, işaretlerini öne alarak bir
değerlendirme veya sıralama yapsanız nasıl
bir sonuca ulaşırsınız?
İsterseniz çağdaş Türk düşüncesinin
büyük isimlerine intikal edin: Said Halim
Paşa, Abdullah Cevdet, Yusuf Akçura, Ziya
Gökalp, Fuat Köprülü, Babanzâde Ahmet
Naim, Ahmet Ağaoğlu, Bediüzzaman…
Boyunlarına hangi kimliği asarsanız onların
hususiyetlerini ve fikir dünyalarını ele
verebilirsiniz acaba?
Etnisite bir işe yarar mı?
Aynı kitapta kendisi anlatıyor:
“Çok tartışılan ‘medeniyetler ça-
tışması’na ilk kez 1957 Ağustosunun
son haftasında Washington[’da] (…)
bir konferansta atıf yaptım. (…) Or-
tadoğu’nun Müslüman halklarının
büyük bir çoğunluğu için Hıristiyan
Avrupa’da kimliğin ve buna bağlı ola-
rak sadakatin esas belirleyenleri olan
ülke ve etnisitenin ikincil bir önem
arzettiğini ve pek dikkate alınmadığı-
nı anlattım. (…) Temel kimliğin belir-
leyeni ve buna bağlı olarak sadakatin
odağı dindi. Batıda biz farklı dinlere
bölünmüş bir ulus tahayyül ederiz. İs-
lâm dünyasında ise onlar daha ziyade
uluslara bölünmüş bir din tahayyül
ederler ve bu bölünmeler yerel olarak
önemli olsalar da küresel açıdan ikin-
cildirler. Ortadoğu’da [Müslümanlar
tarafından] esasen Hıristiyan olarak
görülen batılı uluslar [ABD dahil]
genellikle tek bir grup olarak algıla-
nırlar, her zaman olmasa da zaman
zaman buna Rusya da dahildir” (s.
266).
Müellif bu tesbitleri Müslümanla-
rın faziletlerini saymak için zikretmi-
yor elbette, aksine bugün bile İslâm
dünyası ve Türkiye için çok önemli
olan bir hususiyeti yani kurucu ve
sürdürücü fikrin, birliği sağlayıcı un-
surun Batıda olduğu gibi ırk üzerin-
den değil din/İslâm ve Müslümanlık
üzerinden olduğunu, 1957 yılında
Amerikalıları, Müslümanların sadece
Avrupa’ya değil kendilerine de derin
bir düşmanlık beslediğini isbat ve
muhataplarını ikna için anlatıyor,
dil döküyordu. Gerekçesi de hazırdı:
Hangi ırktan ve etnisiteden gelirse
gelsin tek bir millet olan Müslüman-
lar için “küfür de tek bir millettir”.
Yazarın tecrübi bilgi olarak aktar-
dıkları da zikre değer: 50’li yıllarda
Osmanlı arşivlerinde çalışmak için
Türkiye’ye geliyor (kendi beyanlarına
göre o yıllarda gittikçe harareti artan
İsrail meselesi yüzünden Yahudi bir
akademisyenin Türkiye ve İran dışın-
da rahatlıkla kalıp çalışabileceği bir
İslâm ülkesi yok) ve geçici ikamet izni
için önüne konan bir belgeyi dolduru-
yor. Belgeyi almaya gittiğinde “kim-
lik” hanesine “Protestan” yazıldığı-
nı görüyor ve şaşırıyor. Niçin böyle
kaydedildiğini sorması üzerine, belki
de Cumhuriyetçi olan ama milliyet-
le dini aynı bilen Türk memur bütün
rahatlığı ve açıklığıyla şu cevabı ve-
riyor: “İngiliz yazmışsınız ve İngiliz
Protestan demektir, bunu herkes bi-
lir” (s. 268-69).
Etnisite, çatışma, barış…
Bernard Lewis’in “medeniyetler
çatışması”ndan ilk defa ne “zaman”
bahsettiğini atlamadınız değil mi?
1957… Türkiye’ye “medeniyetler ça-
tışması-medeniyetler ittifakı”, “din-
lerarası diyalog”, “Medine vesikası”,
“çokhukukluluk”, “hoşgörü”, “bira-
rada yaşama” gibi parlak başlıkların,
programların “ne zaman” ve kimler,
hangi siyasî ve dinî gruplar, hangi
kurumlar marifetiyle geldiğini, ne
türden bir mantıkla ortaklaşa seslen-
dirildiğini hatırlıyor musunuz? Şimdi
sadece kendinin dışındaki bir grubu,
bir kurumu, bir kişiyi hatırlamak an-
cak körlükleri artırabilir, basiret için
hepsini hatırlamak ve tablonun ta-
mamını görmek, süreci bir daha göz-
den geçirmek lazım. Hatırlamak da
bütünlük ister çünkü, bunun için de
gayret ve cesaret…
Fakat daha çarpıcı bir hikâye var
Lewis’in anlattıklarında: İki önceki
Papa II. John Paul dinlerarası diya-
log meselesiyle yakından ilgileniyor-
muş (1964’ten beri hepsi ilgileniyor
aslında, Vatikan’da bir ruhban müte-
hassıslar sınıfı var bunun için). Onun
düzenlediği hususi sohbet toplantıla-
rına davetli olarak katılanlardan biri
de B. Lewis. Hıristiyanlık ve Yahudi-
lik ilişkilerini, diyalog ve yakınlaşma
meselelerini konuşuyorlar. İslâm me-
selesi ve “hoşgörü” edebiyatı da sık
gündeme gelip gidiyor. “Diyalog”un
önşartlarının tamamlanabilmesi için
ona da ihtiyaç var…
Türkiye’ye
“medeniyetler
çatışması-
medeniyetler ittifakı”,
“dinlerarası diyalog”,
“Medine vesikası”,
“çokhukukluluk”,
“hoşgörü”, “birarada
yaşama” gibi
parlak başlıkların,
programların “ne
zaman” ve kimler,
hangi siyasî ve
dinî gruplar, hangi
kurumlar marifetiyle
geldiğini, ne türden
bir mantıkla ortaklaşa
seslendirildiğini
hatırlıyor musunuz?
Bu hususi toplantıların meyvele-
rinden biri İtalyan Hıristiyan Demok-
rat Partisi’nin “entelektüel kolu”nun
düzenlediği “Ötekilik” kolokyumu.
80’li yıllardayız. (“Öteki” meselesi de
etnisite gibi yeni ve parlak bir kav-
ramsallaştırma başlığı). Üç büyük
semavî dinde bu meselenin nasıl ele
alındığı konuşulup tartışılacak bu ko-
lokyumda.
Yahudilikte ötekiliği bir haham
anlatıyor (daha sonra Vatikan’la İs-
rail arasında diplomatik ilişkilerin
kurulması anlaşmasının müzakerele-
rini yürüten kişi olmuş bu zat), Hıris-
tiyanlıktaki ötekilik meselesini de bir
papaz anlatacak normal olarak. Peki
İslâmda ötekilik kim tarafından şerh
u beyan edilecek diye bekliyorsunuz?
Boşuna Türkten, Acemden, Araptan,
Hintten sarıklı bir âlim yahut kravatlı
bir ilahiyatçı akademisyen bekleme-
yin, bunun anlatıcısı B. Lewis... “Bir
molla değilim ben” diye konuşmasına
başlayınca yanındaki papaz “hayır,
siz bir müftüsünüz” diye otoritesini
kutsamış ve yerindeliğini tasdik etmiş
(s. 285-90).
Sonra onun sandalyesine aynı/
benzer meseleleri anlatmak, konuş-
mak için Müslümanlar da oturacak,
kurulacak. Hem de ne kadar!? Şair
demişti ya; “Bilemem eyleyecek han-
de midir girye midir”. Öyle bir şey
bu.
Söz vermiştik, başta bıraktığımız
yere dönelim: Zaman film şeridinin
makarası çok süratli dön(dürül)üyor,
kimlik politikaları gibi daha dün önü-
müze gelenleri “zamanı kollama”dan
tarih boyunca hep böyle imiş gibi
görüyor, öyle zannediyoruz. Hâlbuki
ilmî ve fikrî bir çaba yeniliklere, sıç-
ramalara, yeni kavramsallaştırmalara
ve açıklama tarzlarına açık ve hatta
teşne olmakla beraber ısrarla ne za-
man, niçin ve nasıl sorularını da sor-
malı, süreci ve neticeleri takip etmeli,
kendi zaviyesinden, kendini merkeze
alarak değerlendirmeli. Ayrıca bu
politikalar bize çözüm ve yakınlık
mı sağlıyor, “küresel” yeni/sun’î bir
kimlik mi veriyor yoksa gerçek kim-
liklerimizi mi topluyor, törpülüyor?
Harcıyor, mezata sunuyor, onlarla
savaşı körüklüyor? Bunlara da bak-
malı.
Düşündürücü, belki ızdırap verici
bir şey daha var: Vatandaşın, halkın,
sevad-ı a‘zamın zaman anlayışı sanki
okumuş yazmışlardan daha uzun-za-
manlı ve dayanıklı gözüküyor.
Devir “cehalet”in prim yaptığı de-
virler, zamanlar mı oldu yoksa?! Ahir
zaman alametleri!!!
2015 EKİM / DERİN TARİH 109
 G A L ATA’ DAN

B AN K ESİ
ER AİL
T
arihî İstanbul’un ikinci
büyük bölgesidir Galata.
Boğaz’ın girişi ile Haliç’in
başlangıcı arasında, kıyıdan
Galata Kulesi’ne doğru yükselen bir
arazi üzerine kurulmuştur. Evvelce bu
bölgenin etrafını, aynen Haliç’in karşı
tarafındaki gibi bir sur duvarı çevreli-
yordu.
Galata Orta Çağ’ın
sonlarına doğru Batılılar
tarafından tercih edilir
olmuştu. Bizans İmpara-
torluğu’nun güçlü oldu-
ğu dönemlerde Batılı
tüccarlar tarihî İstan-
bul’un içinde Sirkeci ile
Eminönü’nden yukarıya
doğru çıkan yamaca yer-
leşmişlerdi. Fakat 1203-
04 yıllarında 4. Haçlı Se-
feri’yle İstanbul önlerine
kadar gelen Batılılar Bi-
zans’ın başşehrini ele ge-
çirerek korkunç bir yan-
gınla burayı harap
ettiler. 1261’de Bizans,
eski başkentine yeniden
sahip olduktan sonra La-
tinlerin artık burada ya-
şamalarına imkân tanı-
madı.

110 DERİN TARİH / 2015 EKİM

 Usta Kalemler

Kamondo ailesinin İstanbul’da başlayan hikâyesi 2. Dünya

Savaşı’nda Yahudilerin katledildiği Nazi kamplarında son bul-
muştu. Özel mimarili merdivenleri, hanları ve tabii emsalsiz
bir hayat hikâyesini miras bırakan ailenin izini sürüyoruz.
Prof. Dr. SEMAVİ EYİCE
DERİN TARİH İÇİN YAZDI

© MUSTAFA CAMBAZ

» Zamanın tanığı
Avram Kamondo’nun Hasköy’deki Neo-
Gotik mimarili anıt mezarı zenginlik, şöhret
ve acıyla imtihan edilmiş hayattan geriye
kalan hüzün yüklü bir hatıra.

2015 EKİM / DERİN TARİH 111


» Galata’nın kalbinde Kamondo damgası
Art Nouveau usulü farklı mimarisiyle dikkat çeken
‘Kamondo Merdivenleri’ Galata ile özdeşleşmiştir.
Çiçeklikleri ve kıvrımlı yapısı ile bir ulaşım vasıtası
olmanın ötesinde seyirlik bir sanat eseri olarak
şehrin kalbinde yıllardır nöbete devam ediyor.
Böylece 13. yüzyılın sonlarından iti- bu armaların bir kısmı müzeye kaldı-
baren Batılı gemilerin durduğu ve bu rılmış ise de bir kısmı ortadan kaybol-
suretle taşıdıkları malları depoladık- muştur.
ları en büyük liman ve merkez Haliç Galata, fetihten sonra da -Osmanlı
ağızındaki Galata olmuştu. devri boyunca- yabancı gemici ve tüc-
Orta Çağ sonlarında İtalya’nın en carların kaldıkları bir merkez olma
ünlü ve en büyük ticaret merkezle- karakterini daima korudu. Akdeniz ül-
rinden olan Cenova’nın tüccarları bu- kelerinden İstanbul’a gelen işin erbabı
rayı benimseyerek Türklerin Bizans’ı yabancılar 19. yüzyıl başlarından iti-
fethettikleri 1453’e kadar Galata’nın baren buradaki para ticaretine hâkim
hâkimi oldular. Buranın sahibinin res- olmaya başladılar. Beyoğlu’nun ara so-
men Bizanslılar olduğuna işaret eden kaklarının başında evleri, apartmanla-
dört ‘B’li Bizans armasının birkaç du- rı olan sarraflar ise Osmanlı tarihine
varda bulunmasına rağmen surlarda Galata bankerleri olarak geçtiler.
ve kapıların üstlerinde bu ticaret şeh- 19. yüzyıl boyunca mali durumu
rinin gerçek hâkiminin Cenovalılar pek parlak olmayan devlet, bizim
olduğunu gösteren idareci armaları sarraf olarak adlandırdığımız, Batılıla-
ve kitabeleri bulunuyordu. 1850’den rın ise banker dedikleri, para ticareti
az sonra Galata surları yıktırıldığında yapan bu yabancılara başvurmuştu.
112 DERİN TARİH / 2015 EKİM
Gerek büyük para oyunlarında devlet
maliyesini sömüren, gerekse munta-
zam olarak maaşlarını alamayan dev-
let görevlilerinin “kırdırdıkları” maaş-
lardan dolayı bu yabancı para babaları
varlıklarını iyice artırdılar.
Burada bunların birinden bahsede-
ceğim: Abraham (bazı kaynaklarda Av-
ram) Kamondo’dan.
Soyu İspanyol-Portekiz Yahudile-
rine dayanan Abraham Salomon’un
ailesi 18. yüzyılda İstanbul’a yerleş-
mişti. Abraham, kardeşi İzak ile birlik-
te Kuledibi yakınındaki, önceleri adı
Kamondo iken sonradan Banker So-
kağı’na çevrilen sokakta I. Kamondo
ve Şürekâsı isimli bankayı kurdular.
Ancak kardeşi İzak 1832’de vebadan
vefat ettiğinde servet ve işlerin idaresi
Abraham’a kaldı.
Bu özel banka Osmanlı Devleti’ne
bilhassa Kırım Harbi (1853-56) yılların-
da para vermek suretiyle destek oldu.
Lakin merkezi Paris’e nakledilen bu
müessesenin faaliyetleri zamanla kü-
çülmüş ve banka 1910’lu yılların sonu-
na doğru tamamen kapanmıştı.

1866’da tek oğlunu kaybeden Ka-
mondo, torunları Nesim ve Abraham
ile 1871’de Paris’e yerleşti. Bir yıl son-
ra, 1872’de Pare Monceau’daki köşkün-
de vefat etti. Vasiyeti üzerine cenazesi
Osmanlı elçiliğinin de araya girmesiy-
le Paris’ten getirilip 14 Nisan 1873’de
Hasköy’de türbe şeklindeki anıt meza-
rına defnolundu.
2. Dünya Savaşı sırasında Fransa Al-
man işgalindeyken Kamondo soyunun
son temsilcileri olan Kont Moise de Ka-
mondo’nun kızı Beatrice, kocası Leon
Reinach ve iki evladı Yahudi oldukları
için toplama kamplarının birine kapa-
tılmış ve 1943’te de öldürülmüşlerdi.
Böylece Kamondoların soyu toplama
kamplarında kuruyup gitti.
Türbesinde soba yakıldı
Avram Kamondo’nun bankası Ban-
ker Sokağı’nda bulunuyordu. Eskiden
Voyvoda olan adı sonradan Bankalar
Caddesi’ne dönüştürülen bu ana cadde
bankaya yokuşlu bir yolla bağlanıyor-
du. Osmanlı Bankası’nın tam karşısın-
daki bu yokuşlu yol, merdivenleri ile
geçenlerin dikkati çekmekteydi. Art
Nouveau tarzı mimarisiyle diğer mer-
divenli yollara hiç benzemeyen bu
bağlantı yolu Kamondo merdiveni ola-
rak tanınmıştır.
Aşağıdan çift olarak başlayıp 16.
basamakta birleşen, sonra ayrılarak
içi toprak dolu bir çiçeklik alan oluş-
turan ve tekrar ikiye ayrılarak 29. ba-
samakta yeniden birleşen merdiven
ikiye ayrıldıktan sonra bitmektedir.
43 basamağı bulunan Kamondo Mer-
diveni Galata’da benzeri olmayan bir
geçit yeri olarak tarihî eser hüviyeti
taşımaktadır.
Avram Kamondo zenginliği nispe-
tinde İstanbul içinde birtakım iş han-
ları da yaptırmıştı. Söylendiğine göre
Kamondoların yapıları Satmpa adında
bir mimarın projelerine göre inşa edil-
mişlerdi.
Dilber, İbret, Latif ve Yakut adlarını
taşıyan hanlar bunlardandı. Bunlar-
dan bir tanesi Kuledibi’nden Alman Li-
Usta Kalemler
sesi’nin alt tarafına doğru uzanan cad-
denin ortasında olup bugün Kamondo
Apartmanı olarak bilinir.
30 yıl kadar önce başlanan bu
apartmanın yıkımı, içinde yerli ya-
bancı bazı önemli kişilerin yaşamış
olduğu gerekçesiyle anıtlar kararıyla
durdurulmuştur. Sarayburnu’ndan
Boğaz girişine kadar çok geniş bir
manzarası olan apartman maalesef
ihya da edilemediğinden öylece bı-
rakıldı.
Avram Kamondo’nun Has-
köy’de gömülmeyi vasiyet ettiği
türbe binası ise garip bir macera
geçirse de bugün hâlâ ayakta-
dır. E-5 yolunun Hasköy-Ayvan-
saray köprüsüne iniş bölümün-
de, tepenin en yüksek yerinde
görülen tek bina bu türbedir.
Tek kat üzerinde fazla yük-
sek olmayan yapının açık şekilde
Neo-Gotik üslubunun mimarî örneği
olduğu görülür. Sonraları o kadar sa-
hipsiz bırakılmıştır ki, köprüden her
geçişimizde binanın nasıl hor kullanıl-
dığını hayretle görürdük.
Evsiz kalan biri bu mezar binasının
içine yerleşmiş, hatta içeride ısınmak
için kullandığı sobanın bacasını dışa-
rı çıkartmıştı. Böylece bu mükemmel
manzaralı mezarı ev olarak yıllarca
kullandı.
Nihayet birkaç yıl önce bir gayrete
gelindi de burası tekrar mezar bina-
sına dönüştürüldü. Burayı yıllarca ev
olarak kullanan kişinin tabii ihtiyaç-
larını nasıl sağlamış olduğunu da bi-
lemiyorum. Fakat İstanbul’da hiçbir
şeye şaşırmamak gerekir.
Kamondo’nun mezarı nasıl bir ev
haline gelmişse, Vefa’da bulunan 17.
yüzyılın son yıllarına ait bir şeyhülisla-
ma ait türbe de ev olarak kullanılıyor-
» Avram Kamondo
du. Silivrikapı yakınında sur duvarıyla
bir burcun birleştiği köşeye yapılmış
Geç Roma Çağı’na, yani 4. veya 5. yüz-
yıllara ait mezar binasının -içindeki
lahitlere ve iskeletlere rağmen- ev ya-
pıldığını gördükten sonra hiçbir şeye
şaşırmıyorum.
2015 EKİM / DERİN TARİH 113
 M A N ’ I N E R
G E N Ç O S E N S E F
R İ N İ Ç İ Z
E

N
KAD
N
İR ÖZC.eAdu.tr

İ
Ü L K A D
ABD fsm

T
aozcan@

HO 394.
yıl dönüm
ünde

114 DERİN TARİH / 2015 EKİM

 Osmanlı Tarihi
ir eden
ü ş dönüş ünü tasv
n l’a yen
a hta g ergin dö rin de n İstanbu atı üzerinde ilerle
» Pay it otin se fe isinde,
sman’ın H en solakların ger eferden
Su ltan II. O
y ürü y an O sm an Han s
de, yaya gelen ye
re “Sult
âme-i Nâ
dirî).
minyatür ü ze rin e irî, Ş eh n
başı üş (Nâd
Sultan’ın ” no tu düşülm
ü r
gelindiğid

Genç Osman’ın katline varan kritik süreci anlamak bakımından Hotin seferi
kilit noktasıdır. Sultan’ın askeriyle arasındaki ipler büyük umutlarla çıktığı
bu seferde kopmuş, ardından gerilim tırmanmıştı. Peki bu kritik sefer
sırasında neler yaşandı? Padişah’ın beklentisi ve hataları nelerdi?

D
avası uğruna öldürülen
ilk Osmanlı padişahıydı
o. 3 Kasım 1604’de dün-
yaya geldi. I. Ahmed’in
Mahfiruz Sultan’dan doğan en büyük
oğluydu. Şehzadeliğinde iyi bir eği-
tim aldı ve I. Ahmed’in diğer hasekisi
Kösem Mahpeyker Sultan’ın himaye-
sinde yetişti. Özellikle hocası Ömer
Efendi’nin etkisinde kaldı. Devletin
bazı kurumlarının ıslaha muhtaç
olduğu kanaatine hocasının da etki-
siyle daha o yıllarda vardı. Çocukluk
yıllarında Fâris veya Fârisî mahlasıy-
la şiirler yazdı. Bunlardan,
Niyyetüm hizmet idi saltanat ü devletime
Çalışur hâsid ü bedhâh nekbetüme
beyti ülküsünün büyüklüğünü gös-
termesi bakımından önemlidir.
Babasının vefatından sonra teamü-
le aykırı olarak aklî dengesi bozuk
amcası Mustafa’nın tahta çıkarılması
çocuk ruhunda derin izler bıraktı. 26
Şubat 1618’de amcasının yerine tahta
Padişahın Portresi: Tesavir-i Âl-i Osman, İş Bankası Kültür Yay., 2000.
» II. Osman’dan önce ve sonra iki defa
tahta çıkan amcası I. Mustafa’nın nadir
resimlerinden biri. Tarihlerimizde “pâdişâh-ı
elçilik raporlarını inceleyerek iki cilt
halinde Sultan II. Osman döneminin
tarihini yazan Madame de Gomez’e
göre amacı Lehistan’ı geçerek Baltık
Denizi’ne çıkmak, orada kuracağı do-
nanmayla Atlas Okyanusu’na ulaşıp
Avrupa Hıristiyanlığını hem oradan
sürmek, hem de Akdeniz’den kıskaca
alarak dahilde Habsburg Almanya’sı-
na karşı Osmanlı’ya meyil gösteren
Protestanların da desteğiyle Katolik
Hıristiyan dünyasını parçalamak
ve Avrupa’ya hakim olmaktı.
Yine Gomez’e göre Sultan Os-
man’ın bir başka büyük projesi,
Sicilya’yı fethedip Napoli Krallığı’na
hakim olarak bütün padişahların
Kızıl Elma’sı olan Roma’yı almak
ve Avrupa devletlerinin birbirlerine
husumetini de kullanarak Osman-
lı üstünlüğünü kurmaktı. Bu büyük
düşüncenin gerçekleştirilebilmesi
ise ancak güçlü bir orduyla mümkün
olabilirdi. Tarihçi Tûgî’ye göre bu or-

geçtiğinde henüz 13 yaşındaydı. Edhem-meşreb” diye zikredilir. duyu Türklerden ve Türkmenlerden

II. Osman’ın cülûsunu müteakip
yaptığı ilk iş, babadan oğula geçen
saltanat teamülünü değiştirerek am-
cası Mustafa’yı tahta çıkaran Sadaret
Kaymakamı Sofu Mehmed Paşa’yı
görevden almak oldu. Aynı töhmetle
Şeyhülislam Esad Efendi’nin yetkile-
rini sınırlayarak hocası Ömer Efen-
di’yi ön plana çıkardı.
Cülûsu esnasında Osmanlı-Safevi
savaşı devam etmekteydi. 10 Eylül
1618’deki Kırıkköprü bozgununun ar-
dından İran’la barış antlaşması yapıl-
dı ve genel olarak Kanuni döneminde
1555’te imzalanan Amasya Antlaşma-
sı’nın şartları benimsendi.
Bir süredir Lehistan ile savaş devam
ediyordu. İskender Paşa bazı başarılar
kazanmıştı. İngiltere’nin teklif etti-
ği barış arabuluculuğu reddedilerek
sefer hazırlıklarına başlandı. Çağdaş
oluşturmak istiyordu.
Dönemin İngiltere elçisi Thomas
Roe’nun raporlarına yansıyan hayal/
kurgu görünümündeki bu düşünce
çağdaş yerli kaynaklarda yer almasa
da, II. Osman’ın cihangirlik davasının
Batı’daki yansımasının bir göstergesi
gibidir. Zira o sıralarda Avrupa devlet-
lerinin Otuz Yıl Savaşları yüzünden
birbirleriyle mücadeleleri onun işini
kolaylaştıracak gibi görünüyordu.

2015 EKİM / DERİN TARİH 115

 » Sultan Süleyman gibi

Padişahın Portresi Tesavir-i Âli Osman, İş Bankası Yay., İstanbul, 2000.

olacağım derken...
Tecrübesizliği ve toyluğu çağdaş
kaynaklarca da vurgulanan Sultan II.
Osman kararlarında yakın çevresinin etkisi
altında kalmış, bunun bedelini de maalesef
kanıyla ödemiştir.

Bu idealin doğruluğunu tartışmak-

tan çok, yeni bir ordu kurma düşün-
cesine bakarak II. Osman’ın gerçek-
ten bir cihangirlik emelinin olduğu
söylenebilir. Nitekim 1620 yılında
Kaptanıderya Halil Paşa’nın İtalya’ya
asker çıkarması ve Manfredonya’yı
yağmalaması da onun bilgisi dışında
değildi. Ancak çok genç bir hükümda-
rın gençlik hayallerini süsleyen bu ta-
savvurun gerçekleşmesi imkânsızdı.

Sefer öncesi kardeş kanı

Artık tefessüh etmeye başlamış,
seferden de, başkumandan konu-
mundaki padişahtan da soğumuş bir
orduyla böyle büyük bir idealin ger-
çekleştirilemeyeceği, sefer sırasında
anlaşılacaktır. Tecrübesiz padişah
davranışlarıyla askeri kendinden so-
ğuturken, sipahilere gecikmiş maaş-
larını verdirmemek gibi şevklerini
kırıcı hatalar yapıyordu. Aynı şekilde
arpalıklarını kestirme kararıyla ule-
manın da tepkisini çekmişti. En çok
tepki çeken davranışı ise sefer esna-
sında muhafız askerlerinden bazıla-
rını şahsî nişan talimlerinde oklarına
hedef yapması ve yeniçerileri tek tek
önünden geçirerek yoklamayı bizzat
yapmasıdır. Bu durum askeri de, su-
bayları da üzmüştür.
Her iki uygulamanın askeri ken-
disinden soğuttuğuna şüphe yoktur.
Kararlarıyla devlet ileri gelenlerini
uzaklaştırması ise meselenin bir baş-
ka yönüdür.
Bu çocukça davranışları göz önü-
ne alan bazı akl-ı selim sahipleri Le-
histan seferine baştan karşı çıktılar.
Bunların başını kayınpederi Şeyhü-
lislâm Hocazade Esad Efendi çekmek-
teydi. Onlara göre Lehistan meselesi
ya barış yoluyla çözülmeli ya da bir
serdarın kumandasına havale edil-
meliydi. Fakat dedesi Kanuni Sultan
Süleyman’ı örnek alan genç padişah,
uyarıları dinlemedi.
Sultan Osman devrinin en önemli
siyasî olayı, Lehistan’a yönelik Hotin
seferidir. Sefer hazırlıkları sırasında
İstanbul’da hazin bir olay yaşandı.
Sultan Osman kendisinden birkaç
ay küçük kardeşi Şehzade Mehmed’i
12 Ocak 1621’de siyaseten öldürttü.
Lehistan seferi esnasında arkasında
güçlü bir rakip bırakmaktan endişe
ediyordu. Bu meselede Darüssaade
Ağası İbrahim Ağa’nın etkili olduğu
nakledilir.
İyi yetişmiş biri olan, halkın çok
sevdiği ve kendisinden olumlu şeyler
beklenen şehzadenin katli kamuoyu-
nu çok üzmüştü. Katli için gereken
fetvayı Şeyhülislam Esad Efendi ver-
meyince şeyhülislamlık beklentisi
içinde olan Rumeli Kazaskeri Taşköp-
rüzade Kemaleddin Efendi’den alın-
mıştı.
Kendisini boğmak için gelen cellat-
ları görünce Şehzade Mehmed’in yük-
sek sesle, “Osman! Allah’tan dilerim
ki ömr ü devletin berbad olup, beni
ömrümden nice mahrum eyledin
ise sen dahi behremend olmayasın
(nasiplenmeyesin)” şeklinde beddua
ettiği nakledilir. Çağdaş tarihçiler bu
bedduanın tuttuğu hususunda mütte-
fiktir. Zira fetvayı veren Kemaleddin

116 DERİN TARİH / 2015 EKİM


Hotin seferindeki başarısızlığın sebepleri
arasında Genç Osman’ın tecrübeli kumandanların
fikirlerine değil de Darüssaade Ağası’na tabi
olması gösterilir.
Efendi birkaç ay sonra sefer yolunda
İsakçı’da korkunç bir hastalıktan ve-
fat etmiştir.
Bu hadiseyle ilgili olarak Sultan
Osman’ın Sadrazam Ohrili Hüseyin
Paşa’ya, “Babam sağken kardeşim
Mehmed’e çok düşkün olduğundan
padişahlığı ona bırakır diye can kor-
kusuna düşmüştüm. Kanun-i Osmanî
uyarınca taht babadan oğula geçtiği
halde amcam cülûs ettirildi. Acılar
çektim. Can korkusuyla yaşadım” de-
diği nakledilir.
O sıralarda İstanbul’da çok sert bir
kış hüküm sürmekteydi. Haliç ve Bo-
ğaz donmuş, İstanbul’dan Galata’ya
ve Üsküdar’a yaya olarak gidilip gelin-
miştir. Bu önemli olaya dönemin şair-
lerinden Haşimî Çelebi, “Yol oldu Üs-
küdar’a bin otuzda Akdeniz dondu”
mısraıyla tarih düşürmüştür. (Hicrî
1030/Miladî 1621). Boğaz’ın donması
üzerine İstanbul’da gıda maddeleri
bulma sıkıntısı belirmiş, pahalılık
fevkalade artmıştı.
Lehistan seferi için 8 Mayıs 1621’de
çok gösterişli bir törenle Davutpa-
şa’daki otağına geçen Sultan Osman,
13 gün sonra buradan hareket etti.
Padişahın bu seferde dedesi Kanuni
gibi parlak bir zırh giydiğinden söz
edilir. O sıralarda gerçekleşen güneş
tutulması da bir süre önce Haliç ve
Boğaz’ın donması gibi halk arasında
uğursuzluk işareti sayılmıştı. Avus-
turyalı tarihçi Hammer o günlerde
bir kuyruklu yıldız görüldüğünden
söz eder.
İçinde iki yıl önce Şah Abbas’ın
gönderdiği dört filin de bulunduğu
ordu 21 Mayıs günü Davutpaşa’dan
Osmanlı Tarihi
hareket etti. Edirne ve Yanbolu üze-
rinden İsakçı’ya varıldı. Burada Tuna
üzerinde köprü kurulurken askere
biner akçe sefer bahşişi dağıtıldı ve
asker bizzat padişah tarafından yok-
lamaya tabi tutuldu. O anda orada
bulunmayanlara ise bahşiş verilme-
di. Sultan Osman burada kale, cami
ve hamam inşasını başlattı. Genç ve
tecrübesiz padişahın has kullarından
bazılarını ok talimleri için hedef yap-
ması da İsakçı’da gerçekleşti.
YOLUNDA GİTMEYEN
Hareket sırasında Tuna gemileriyle BİR ŞEYLER Mİ VAR?
Kaptanıderya Halil Paşa, Kırım Hanı
1619 Temmuz’u sonlarında
Canbek Giray ve Eflak Voyvodası’nın
Budin Muhafızı Karakaş Mehmed
kuvvetleri orduya katıldılar. Düşman
Paşa’dan gelen arzda Macaristan’ın
tarafından gelen haberlerden Lehle-
kuzeyinde siyah ve yuvarlak bir
rin Hotin önlerinde tabya ve metris
bulutun ortaya çıktığı, içinden
hazırlıkları içinde olduğu öğrenilmiş-
kan yağdığı, büyük bir yıldırım
ti. 20 Ağustos günü Kırım kuvvetleri
kopup buluttan haç şeklinde
akın için ileriye gönderilirken, firar
bir ateş göründüğü; daha sonra
söylentilerinin artması üzerine ye-
toparlanıp dumanlar çıkararak
niçerilerin yoklaması bir kez daha
dağıldığı, akabinde şiddetli bir
bizzat padişah tarafından yapılmış ve
yıldırım düştüğü, sesini duyanların
yeni hoşnutsuzluklar yaşanmıştı.
sersemlediği; dışarıda bulunan
hayvanların dizleri üzerine çöküp
“Düşmanla bahşiş alan başlarını semaya kaldırdıkları, daha
savaşsın” sonra kırlara dağıldıkları; ardından
Osmanlı ordusu 1 Eylül 1621 günü işitenlerin ödlerini patlatan
Hotin önlerine ulaştı. Leh Kralı Sigis- gökyüzünden birbiri ardınca üç
mund’un oğlu ve veliahdı Ladislas/ defa haykırma sesleri duyulduğu;
Vladislas kumandasında olup Lehler- buluttan siyah ve yuvarlak gülleler
den başka Ukrayna Kazağı, Alman ve inip düştüğü yerde birer metreden
Macarlardan oluşan düşman kuvvet- fazla çukurlar açtığı, bunlardan
lerinin mevcudu 102 bin civarınday- bazısını çıkarıp tarttıklarında üçer
dı. Osmanlı ordusunun mevcudu ise kantar geldikleri bildirilmiştir. Kâtib
daha azdı. Ancak düşman kuvvetle- Çelebi ise bu olayın sebebinin
rinin tamamı bir araya gelememişti. tabiat bilgisi dersi görenlerce
Çağdaş tarihçiler hemen hücuma ge- malum olduğunu belirtirse de
çilmeyip düşmanın toparlanmaları- ayrıntıya girmez .
na fırsat tanınmasını büyük hata
2015 EKİM / DERİN TARİH 117
 » Sefer anısına
Sultan II. Osman’ın Hotin Seferi anısına
yaptırdığı kayık ve köşkü tasvir eden
minyatür (Nâdirî, Şehnâme-i Nâdirî).

olarak görür ve bu hatanın arkasın-

da, padişahın hocası Ömer Efendi ile
Darüssaade Ağası Süleyman Ağa’nın
bulunduğunu yazarlar.
8 Eylül günü yapılan hücumda bazı
başarılar elde edildiyse de yeniçerinin
yağmaya kalkışması ve Lehlerin karşı
saldırıya geçmeleri yüzünden kesin
netice alınamadı. Ertesi gün yapılan
ikinci hücum da şiddetli Leh top ve
tüfek ateşi yüzünden sonuçsuz kaldı.
11 Eylül’deki üçüncü hücumda ise
düşman iaşe (yiyecek) sıkıntısına dü-
şürülmüş, fakat yine kesin neticeye
ulaşılamamıştı. Dört gün sonra yapı-
lan dördüncü yürüyüşe bu defa bizzat
Sultan da katılmıştı.
Tecrübeli Budin Valisi Karakaş
Mehmed Paşa bu hücumda düşman
ordugâhına girip Osmanlı bayrağı-
nı dikmeyi başardı. Ancak onun bu
kahramanlığını kıskanan Sadrazam
Ohrili Hüseyin Paşa kendisine gerekli
yardımı yapmayıp düşman ortasında
yalnız bırakınca Mehmed Paşa şehit
düştü ve askerleri geri çekilmek zo-
runda kaldı. Ohrili Hüseyin Paşa iha-
netinin cezasını görevden alınmakla başlıca gerekçesi, kendilerine bahşiş yasasında fiyatların düşmesine sebep
ödeyecekti. Birkaç gün sonra düşman verilmemesiydi. Nitekim dillerinde olmuştu.
kuvvetleri Turla nehrinin karşı tarafı- dolaşan “Düşmanla bahşiş alan kul
na serdar yapılan Ohrili Hüseyin Pa- savaşsın” sözü bunun açık bir delili- Gerilimin fitili ateşleniyor
şa’nın karargâhına baskın düzenledi. dir. Birkaç gün sonra 60 büyük topla Toplanan harp divanında Sultan
O sırada Karaman Beylerbeyi Doğancı başlatılan sonuncu yürüyüş yine yeni- Osman kışı orada geçirme pahasına
Ali Paşa şehit olurken Ohrili canını çerilerin gevşekliği yüzünden başarı- savaşın devamından yanaydı. Ancak
zor kurtardı. ya ulaşamadı. son gelişmelere kış şartlarının ağırlı-
Kırım ve Rumeli kuvvetlerinin 24 Böylece 25 gün devam eden Hotin ğı da ilave edilince çok zor durumda
Eylül günü gerçekleştirdiği hücum da muharebelerine bir süre ara verildi. kalan Lehistan’ın barış talebine sıcak
Sultan Osman’a kırgın yeniçerilerin O sıralarda Lehistan içlerine bir akın bakılıyordu.
gösterdiği gevşeklik yüzünden neti- düzenleyen Kırım veliahdı 100 bin ci- Öte yandan Batı kaynaklarında bir
cesiz kaldı. Gevşekliği gösterenlerin varında esirle geri dönmüş ve esir pi- hücum daha yapılsa Lehistan ordusu-

118 DERİN TARİH / 2015 EKİM


nun kesinlikle mağlup edileceğinden
söz edilir. II. Osman’ın barış teklifini
kabul etmesi ise askere, özellikle de
yeniçerilere kırgın olmasıyla açıkla-
nır. Padişahın Yeniçeri Ocağını kal-
dırma düşüncesini bu savaş sırasında
edindiği de rivayetler arasında.
Başarısızlık sebepleri arasında Genç
Osman’ın tecrübeli kumandanların fi-
kirlerine değil de Darüssaade Ağası’na
tabi olmasını gösterenler de vardır.
Sonuçta 6 Ekim günü Osmanlı-Le-
histan barış antlaşması yapıldı. Buna
göre iki devlet arasındaki sınır Kanu-
ni dönemindeki gibi olacak, dostluk
ilişkileri tekrar kurulacak, iki taraf-
tan da akınlar yapılmayacaktı. Yine
Hotin kalesi Osmanlı’ya tâbi Boğdan
Voyvodalığına bağlanacak ve Lehistan
eskiden olduğu gibi Kırım Hanlığı’na
vermekte olduğu haraç vergisini öde-
meye devam edecekti.
İstenilen sonuç alınmamasına
rağmen anlaşma şartları Hotin savaş-
larının Osmanlı üstünlüğüyle sona
erdiğinin göstergesidir. Nitekim Ho-
Osmanlı Tarihi
Hotin seferinin
öncesinde ve
savaş meydanında
yaşananlar daha
sonra genç padişahın
yeniçeriler tarafından
öldürülmesiyle
sonuçlanan gerilimin
fitilini ateşleyecekti.
tin karargâhından gerekli yerlere za-
fernameler gönderilmiş, İstanbul’da
da şenlikler düzenlenmiştir. Savaşlar
sırasında her iki taraftan 100 bin civa-
rında askerin öldüğü nakledilirse de
rakamlar abartılıdır.
Barıştan sonra İstanbul’a hareket
eden II. Osman 1622 Ocak’ı ortaların-
da Edirne’ye gelmiş, oradan da payi-
tahta ulaşmış, üç gün üç gece zafer
şenlikleri yapılmıştır.
Sultan II. Osman devrinin en
önemli askeri olayı Lehistan’a yapı-
lan Hotin seferidir. Olayın askerî de-
ğerinden ziyade ileride yol açacağı
siyasî gelişmeler mühimdir. Seferin
öncesinde ve savaş meydanında ya-
şananlar daha sonra genç padişahın
yeniçeriler tarafından öldürülmesiyle
sonuçlanan gerilimin fitilini ateşleye-
cektir. Payitahta dönerken II. Osman
ideallerine ulaşma yolunda mevcut
ordunun engel teşkil ettiğini düşü-
nürken, askerleri de biriktirdikleri
öfkeyle hesap soracakları günün ha-
yalini kurmaktaydılar.
Abdülkadir Özcan
Prof. Dr., Fatih Sultan Mehmet Vakıf
Üniversitesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi.
2015 EKİM / DERİN TARİH 119
 İslamın Kayıp
Medeniyeti
Son günlerde terör olayları sebebiyle yeniden
gündeme gelen Cizre’nin ismi silah sesleriyle
hafızalarımıza kazındı. Peki şehrin İslam tarihi
ve medeniyetindeki yeri neydi? Cizre’nin tarihî
arka planına güncel tartışmalardan uzaklaşarak
bakmaya ne dersiniz?
© Mustafa caMbaz

120 DERİN TARİH / 2015 EKİM

 Şehir Tarihi

CİzRE
OLCAY CAN KAPLAN
olcaycan.kaplan@derintarih.com

D
ünyaca ünlü Müslüman âlim El-Cezerî’yi ta-
nımayanınız var mı? Hani şu otomatik abdest
alma makinasının mucidini. Modern bilim
adamlarının -o dönemin imkânlarını düşü-
nürsek- hayran oldukları El-Cezerî’nin icatla-
rı, bugün dahi üniversitelerde ders olarak okutuluyor. Mezo-
potamya’nın bereketli topraklarına dahil olan El-Cezerî’nin
memleketi Cizre’den daha nice âlim yetişmiş. Ünlü İslam
tarihçisi İbnü’l-Esîr ile Molla Ahmed El-Cezerî ilim tarihine
armağanları Cizre’nin. Ahmed-i Hanî’nin kaleme aldığı Kürt
edebiyatının ilk örneği Mem u Zin’in kahramanlarının türbe-
lerini de Cizre’de görmek mümkün.
Dicle’nin Türkiye’yi terk edip Suriye topraklarına girdi-
ği mevkiin hemen yakınlarındayız. Dicle’nin sağ kıyısında
400 metre yükseklikteki eski çağlardan kalma Bâzâbdâ Kale-
si’nin civarına kurulan şehir, içindeki zorlu geçitle meşhur
olmuştur. Rivayete göre Büyük İskender Cizre’yi aşarken
kullanmış bu geçidi.
Cizre’nin ilk İslam fetihleri öncesinde Sasani ve Bizans
mücadelesinin önemli duraklarından birini oluşturduğu bi-
liniyor. Geçmişte Cezîre adıyla anılan şehir sonraları Cezîre-i
İbn Ömer ismini almış. Bu ad ile ilgili olarak kaynaklarda
farklı rivayetler yer alsa da en çok rağbet göreni şehrin Ha-
san b. Ömer b. Hattâb et-Tağlibî tarafından kurulduğu ve is-
mini buradan aldığıdır.
Cizre stratejik önemi sebebiyle uzun süre askerî üs olarak
kullanılmış. Sasani hükümdarı Şapur’un bütün Irak toprak-
ları yerine Cizre ve Sincar’ı ele geçirmesi bölgenin önemini
anlatır. Bunun yanında Musul Emiri Mevdud b. İmadeddin
Zengî ile Artukoğlu Sökmen’in ordugâhlarını Cizre’de

2015 EKİM / DERİN TARİH 121

 Şehir Tarihi
kurmuş olduklarını da akıldan çıkar-
mamak gerekiyor. Emevilerin hâkimi-
yet dönemi bölgedeki imar faaliyetleri
için dönüm noktası sayılır. Bu dönem-
de köprü, hamam ve kervansaraylar
inşa edilmiş, önceki devirden kalan
eserler tamir görmüştür. Emeviler
122 DERİN TARİH / 2015 EKİM
tarih sahnesinden çekilince Abbasi
idaresine giren şehir Harici isyanları
yüzünden zor günler geçirir. Karmati
saldırıları ve Bizans ile mücadele de
bölgeyi yıpratan unsurlar olarak öne
çıkar.
990 yılı ayrı bir öneme sahiptir. Ciz-
re’yi merkeze alan Mervani Emirliği
bu yıl kurulacak ve etkin bir güç olarak
tarih sahnesine çıkacaktı. Bu emirliğin
neşvünema bulmasıyla Kürtler ilk kez
devlet olarak teşkilatlanıyorlardı.
Bölge tarihi için dönüm noktası
olan bu dönemde huzur ve barış günle-
rini ekonomide hızlı gelişmeler takip
etti. 10. yüzyılda Cizre artık önemli bir
liman şehriydi. Makdisî Ahsenü’t-Teka-
sim adlı eserinde şehri “iyi inşa edil-
miş, nüfusu kalabalık, çevresi verimli
topraklarla çevrili ve Dicle üzerinden
gelen taşıtlarla bal, tereyağı, badem,
ceviz ve şamfıstığı gibi ürünlerin Mu-
sul’a gönderildiği bir merkez” olarak
tasvir eder.
Oğuzların -Selçuklu hanedanındaki
rekabet yüzünden- Güneydoğu Ana-
dolu bölgesine gelişlerinin Cizre ve
Diyarbekir’in ekonomik ve demogra-
fik yapısında değişiklikler meydana
getirdiğini kaynaklar zikreder. Cizre
hâkimi Nasrüddevle b. Mervan, göç
dalgasından yöre halkının olumsuz
» İhtişamın göstergesi
El-Cezerî’nin icat ettiği filli
saat ihtişamlı görüntüsüyle
hayranlık uyandırır. Günde
iki kere kurulan bir düzeneğe
sahipti. Bunun için 30 metal
topun ilk yerlerine geri
getirilmesi, ayrıca gece ve
gündüz uzunluğunun
günbegün değişmesi
sebebiyle su
seviyesinin korunması
gerekiyordu.
etkilenmemesi için tedbirler aldı. Sel-
çuklu hükümdarı Tuğrul Bey ile dost-
luk kurma yoluna giden emir, sonun-
da Selçukluların hâkimiyetini kabul
etmek zorunda kalacaktı.
Sınır boylarının emniyet altına alın-
dığı bu dönemde şehir âlim ve sanatçı-
ların uğrak yeri, kısaca bir ilim merke-
ziydi. Ne var ki, devletlerin de insanlar
gibi ömürlerinin olduğunu belirten
İbn Haldun bir kez daha haklı çıkacak,
Mervaniler Nasrüddevle’nin ölümü-
nün (1061) ardından giderek güçten
düşecekti. Nitekim 1085’de Selçuklu
Sultanı Melikşah’ın emriyle bölge üze-
rindeki hâkimiyetleri sona erdi.
İslam dünyasındaki olumlu ve
olumsuz gelişmelerden birebir etki-
lenen Cizre, Mervanilerden sonra Ey-
yübilerin hâkimiyetine girdi. Bir süre
sonra şiddetini arttıran saldırılar neti-
cesinde Moğollarca işgal edildi. Hıristi-
yan bir vali tayin edilerek yönetilmeye
çalışılan Cizre, Hülâgü döneminden
sonra Emir Tûdan’a verilecekti.
Moğol tahakkümünün kırılmasıyla
birlikte Memlükler İslam dünyasının
birçok yöresine olduğu gibi buraya da
seferler düzenleyeceklerdi. 15. yüz-
yılda bölge hakkında bilgiler veren
coğrafyacı İbn Batuta şehrin büyük bö-
lümünden “harabe” diye söz eder. Bu
durum da göstermektedir ki Cizre 5
asır içinde istila ve isyanlarla güç kay-
betmiştir.
Anadolu’da söz sahibi olmak isteyen
ve bu niyetle sefere çıkan Timur’un
stratejik önemi sebebiyle Cizre’yi es
geçmesi elbette beklenemezdi. Onun
1394’te bölgeyi ele geçirmesiyle şehri
uzun süredir yöneten yerel beylerin
dönemi son buldu. Fakat Timur Dev-
leti’nin hâkimiyeti Timur’un ölümüy-
le son bulacaktı. Timur’un oğulları
Şahruh Mirza ve Muhammed dönem-
lerinde şehri Emir Bahtî yönetmiş;
ondan sonra sırasıyla Karakoyunlu ve
Akkoyunlu devletlerinin egemenliği-
ne girmişti. Sonrasında Cizre’yi ele
geçiren Emir Şerif yerel emirliklerin
yönetimdeki etkisini yeniden ön
 Şehir Tarihi

B A K AN YÜZ LERİ
N İ L M E
CİZRE’Nİ
plana çıkaracak uygulamaları günde- Sonraki dönemde yerel emirlerin
me getirecekti. ailevi çekişmeleri Cizre’ye büyük za-
ukça
Bütün bu siyasî kargaşada gerçekle- reli â lim le rin sayısı old rarlar vermiştir. 1627’de IV. Murad son
Ciz aca
şen ‘güzellikleri’ de ıskalamasın gözle- e rn it ik a la nında düny Cizre emiri IV. Mehmed’i görevinden
fazla. Sib -
z e rî b u n la rın en tanın
rimiz. Mesela Meşhur Kırmızı Medrese l-Ce uzaklaştırmış, böylece emirlerin etki-
ünlü âlim E da Cazarî (G
azarî)
(el-Medrestü’l-hâmrâ) 15. yüzyılda inşa d ü n y a s ın sine bir kez daha balta vurulmuştur.
mışı. Batı il Ebul İz b. R
ezzaz
edilmişti. Şah İsmail’in de iştahının e n İs m a 1830’dan sonra şehrin nüfuzlu bir
olarak bilin 3 ) Mezopota
mya
kabarmasına şaşırmamak gerekir. Ciz- 1 5 3 -1 2 3 ailesinden gelen Bedirhan Bey müte-
el-Cezerî (1 ı) m ahallesinde
re’yi ele geçirmek için akınlar düzen- a ğ k a p
(Cizre) Tor (D dı sellim olarak görevdedir. 1846’da bir
d ü n y a y a geldi. Asıl a
ledi. Kısa süreliğine emellerine ulaşsa a ayaklanma başlatır ve isyanın sonun-
1153 yılınd ın ad ı Rezzaz’dır
.
da yerel emirlerden Ali Bey tarafından ba b a s ın da ailesiyle birlikte İstanbul’a sürgüne
İsmail olup s ı a n la mında Ebu
l
ur b a b a
Cizre geri alındı. Günümüzde şehrin Şeref ve on r. El-Cezerî
onun gitmek zorunda kalır.
önemli mahallelerinden Mirali’nin ı ta ş ım ış tı Sultan II. Abdülhamid ümmetin
İz lakabın bir delilidir
. Eşsiz
isminin bu emirin adından geldiğini u ğ u n u n birliği önündeki engelleri birer birer
Cizreli old nam salan
El-Ce-
söyleyerek Osmanlı’ya geçelim. d ü n y a y a ortadan kaldırırken, Cizre’ye de bölge-
icatlarıyla ri kası’ anlam
ında
a n ın h a
zerî’ye ‘zam ild iğini tarihî
kay- nin güvenliğine verilen önemin işareti
Cizre’ye Osmanlı damgası a n ’ d e n
‘bediüzzam re li büyük muc
it, olarak Hamidiye Kışlası’nı inşa ettir-
d e r. C iz
Yavuz Sultan Selim’in Osmanlı naklar zikre i a ta n âlim, fen
ve mişti.
te m e li n
Devleti’nin doğu planları arasında Ciz- bilgisayarın botlar, Osmanlı Devleti döneminde ticaret
d a m ı, a b d est alma, ro
re’ye hâkim olmak da vardı. Yerel Kürt teknik a rı, şifreli kil
itler, kervanlarının önemli bir durağı olmuş
u m a k in a la
emirlerin gücünden istifade etmeyi saatler, s o s, otomatik
çocuk Cizre. Güneyden ve doğudan gelen
a la r, te rm
hedefleyen Yavuz, Anadolu için bir şifreli kas e aletin mu
cidi ve mal yüklü kafileler için güvenli olu-
rı g ib i n ic
tehdit olarak gördüğü Safevilerle mü- oyuncakla e tik bilginidir
. şuyla meşhur bu bölge vazgeçilmez
k s ib e rn
cadelenin eksenini bu düşünce üzeri- dünyanın il bir konaklama merkeziydi.
ne inşa edecekti. İdris-i Bitlisî’nin özel Nüfusuna gelince 19. yüzyıl sonla-
gayretleri de bu düşüncelerin pratiğe rında Müller-Simonist ve Sashau gibi
dönüşmesinde etkili oldu. Bu sayede Batılı yazarlar Cizre’de 600-800 arası
Kürt emirler Osmanlı Devleti’ne bağlı mesken olduğunu belirtirken Vital
hale geldiler. Cuinet nüfusunu 9.560 olarak ver-
Şia’nın Anadolu’ya yayılma tehli- mektedir. Cumhuriyet döneminin ilk
kesinin Sünni Kürtlerin Osmanlı’ya nüfus sayımında (1927) ortaya çıkan
yaklaşmalarındaki etkisi inkâr rakam ise neredeyse bunun ya-
olunamaz. Özgürlüklerinin rısı, yani 5.348 idi.
koruyucusu olarak gördük- 1979’dan sonra Hacca ka-
leri Osmanlı’ya bağlılıklarını radan gidenlerin son istasyo-
bildiren Cizre halkı, devlet nu haline dönüşen Cizre’nin
teşkilatında Diyarbekir eya- gerek döviz değiş tokuşunda,
leti içinde yer almıştı. 16. gerekse alışveriş açısından
yüzyıl boyunca aralıklarla daha faal bir hale geldiğini
devam eden Osmanlı-İran görüyoruz. Ancak bu mesut
savaşlarında Osmanlı’ya dönem karadan Hacca gitme-
bağlılık bildiren emirlere nin yasaklandığı 1990 yılın-
ayrıcalıklar verildiği de bir dan sonra bitecek ve 1990’lar,
hakikattir. Yerelde özgür- sancılı bir rota çizecekti Cizre
lükleri devam eden emir- tarihine.
ler savaş sırasında Osmanlı Kaynaklar:
Dr. Mesut Tüzün, Cizre Tarihi 1, Nübihar Yayınları,
Devleti’ne her türlü desteği 2014.
Bilim Düşünce ve Sanatta Cizre, Mardin Artuklu
vermekten geri durmayacak; Üniversitesi, 2012.
-diğer Sancak beyleri gibi- ha- Abdullah Yaşın, Tarih, Kültür ve Cizre, Kent Işıkları
Yayınları, 2011.
zır ve nazır, üstlerinden emir Tuncel Metin-Özaydın Abdülkerim, 'Cizre', TDV İslam
Ansiklopedisi, Cilt 8, Türkiye Diyanet Vakfı
bekleyeceklerdi. Yayınları, İstanbul, 1994.

124 DERİN TARİH / 2015 EKİM

 K AN A DA ’D AKİ
İŞÇİ
TÜ R KL ER P T I L A R
E R İ N İ K E N D İ L E R İ YA
KEN Dİ HAPİS H A N E L

126 DERİN TARİH / 2015 EKİM

 Öteki Tarih

Çoğunun amacı biraz para

biriktirdikten sonra memleketlerine
dönmek olan Kanada Brantford’da
çalışan Türkler, Osmanlı
İmparatorluğu’nun Almanya
yanında 1. Dünya Savaşı’na
girmesiyle 10 Kasım 1914’te
evlerinden alınıp önce hapsediler;
sonra askerî hapishaneye,
oradan da toplama kampına
gönderildiler.

IŞIL ACEHAN
isillacehan@gmail.com

1.
Dünya Savaşı’nın siyasî ve
diplomatik sonuçlarına dair
çok şey yazılıp çizilse de
insan hikâyeleri açısından
halen karanlıkta kalan pek çok yönü
olduğuna ne şüphe!
Savaşın ilk yıllarında yaşanan acı ha-
diselerden biri de, İngiltere’nin domin-
yonu Kanada’da bulunan Türk işçilerin
esir alınarak toplama kamplarında tut-
sak edilmesidir. Bu olayın sessiz şahitle-
ri, bugün Kanada’nın Ontario eyaletine
bağlı Brantford kentinde 1873 yılında
kurulan Mount Hope Şehir Mezarlığı’n-
da “Turkish Plot” (Türk bölümü) diye
adlandırılan bölümde medfunlar. Bu
mezarlar 1900’lerin başında Osmanlı
İmparatorluğu’ndan, özellikle Kiğı’dan
Kanada’ya, burada bulunan dökümha-
nelerde işçilik yapmak üzere göç edip
daha sonra hayatlarını kaybeden Os-

2015 EKİM / DERİN TARİH 127

 » Kendi sığınağını kendin yap!
Kanada’da toplama kampına alınan esirler kendi barınaklarını
kendileri inşa etmek zorundaydılar. Spirit Gölü’ndeki toplama
kampında ağaç kesmekle görevli esirler.

manlı tebaası Müslümanlara ait. Fakat
kayıtlı 16 mezardan 14’ünün mezar
taşının bile bulunmayışı, gurbet eller-
deki esaretlerinin bir asır sonra bile
tamamlanmadığını gösteriyor.
Mount Hope Mezarlığı’ndaki Secti-
on J, Kanada’nın bilinen ilk Müslüman
ve Türk mezarlığı. Burada yatan Türk-
ler, ilk Türk ve Müslümanlar olmaları
nedeniyle hem oradaki Türkler, hem
de Kanada toplumu için tarihî öneme
sahip. Dahası Brantford’da daha eski
bir Müslüman mezarlığının bulunma-
yışını da göz önüne alırsak, burasının
Türk ve Kanada tarihi için önemli bir
yere sahip olduğunu söylemek gerek.
[Bu mezarlıkta yatan esir Türkler-
den adlarını tespit edebildiğimiz kişi-
ler şunlar: Osman Hassa (1873-1918),
Alexander Botion (1884-1916), Ossa
Maumak (1885-1913), Mumen Esmal
(1891-1913), Jamaha Hussain (1873-
1918), Alexander Demon (1888-1918),
Ayha Suliman (1887-1912), Ahmed Os-
man (1890-1912), Ollie Hassan (1892-
1912), Mohammed Ayand (1890-1912),
Ayha Manuel (1890-1912), Oman
Orhan (1891-1918), Sharkey Hassan
(1891-1939), Alli Hassan (1884-1939).]
Toplama kampı günleri
Peki, kimdir bu Türkler? Osman-
lı’dan Amerika kıtasına 1860’larda
başlayan göçler, 1910’larda had safha-
ya ulaştı. Amerika ve Kanada endüstri-
lerinde işçilik yapmak üzere göç eden
Osmanlılar, bu ülkelerin endüstriyel
bölgelerine yerleştiler ve Osmanlı’da
yaşadıkları hayatın bir modelini de
buralarda oluşturdular.
Çoğu Doğu ve Güneydoğu Anado-
lu’dan ABD’ye göç eden Türkler, daha
çok deri endüstrisinin yoğun olduğu
Massachusetts eyaletine yerleştiler.
Kanada’ya göçler ise bugün Bingöl’e
bağlı bir ilçe, ancak 1900’lerde Erzu-
rum’un kazası olan Kiğı’dan gerçek-
leşmiştir. Kiğı’dan göç eden nüfus
Türk, Kürt ve Ermenilerden oluşuyor-
du. Bunların hemen hepsi Kanada’da
demir ve çelik dökümhaneleriyle
meşhur Brantford şehrine yerleşerek
en ağır işlerde çalıştılar, bir yandan da
memleketlerine para göndererek aile-
lerine yardım ettiler.
1960’larda Almanya’ya göç eden
vatandaşlarımızın yaşadıkları yurtlar
gibi “boarding house” ismi verilen,
çok sayıda erkek göçmen işçinin ba-
rınabildiği yurt niteliğindeki evlerde
ikâmet ettiklerini biliyoruz. Bu evler-
de nüfus kayıtlarının gösterdiği üze-
re Türk, Kürt ve Ermeniler bir arada
kalıyorlardı. Dolayısıyla bu göçmen-
ler için herhangi bir etnik ve dinî ay-
rımdan söz etmek yanlış olur. Onları
bağlayan temel unsur hepsinin Kiğılı
olmasıdır.
Çoğunun amacı biraz para biriktir-
dikten sonra memleketlerine dönmek
olan Türkleri, Osmanlı İmparatorlu-
ğu’nun 1914’te Almanya’nın yanında
1. Dünya Savaşı’na girmesiyle acı bir
sürpriz beklemektedir.
1914 Savaş Halinde Tedbir Kanunu-
na (War Measures Act) göre tüm düş-
man devletler sınırları içinde doğan-
lar kayıt altına alınır. 5 Kasım 1914’te
İngiltere’nin Osmanlı İmparatorlu-
ğu’na savaş ilan etmesinden sonra,
10 Kasım 1914’te Brantford’da çalışan
yaklaşık 200 Türk işçi bir gece polis
tarafından evlerinden alınıp önce ka-
rakollarda hapsedilirler; sonra askerî
hapishaneye, oradan da toplama kam-
pına gönderilirler.
Bunların arasında 10 yıldır Kanada
vatandaşı olan Türkler de vardır. Ha-

128 DERİN TARİH / 2015 EKİM


pishaneye götürülürken kendilerini,
“Neden savaş esiri olarak alındığımızı
anlamıyoruz, biz sadece işçiyiz” diye
savunabilirler ancak.
Askerî hapishanede sadece ekmek
ve su verilen Türkler açlık grevine
başlarlar. Türklerin yanı sıra Avustur-
ya-Macaristan İmparatorluğu’ndan
70 bin kadar Ukraynalı sivil de esir
kamplarına gönderilir. Osmanlı’dan
gelen Ermeniler ve Ortodoks Make-
donlar enterne edilmekten (gözaltına
alınmaktan) muaf tutulurlar. Türkler
ilk başta Kingston’da bulunan Fort
» “Neden tutuklandık?”
Toronto Star gazetesinin
13 Kasım 1914 tarihli
nüshasındaki haberde
Ontario Eyaleti, Brantford
şehrindeki Türklerin bir
gece evlerine baskın
yapılıp savaş esiri olarak
alındıkları bildirilir. 98
Türk’ün Kingston eyaletine
gönderilmek üzere
trenlere bindirildiğini
öğrendiğimiz habere
göre vagonda gazete
muhabirleriyle konuşan
iki Türk, Kanada vatandaşı
olduklarını ve neden
tutuklandıklarını
anlamadıklarını
söylemişler.
Henry kampına, daha sonra da yak-
laşık 1,000 kilometre uzaklıktaki
Kapuskasing’de bir toplama kampına
götürülürler.
Belgeleri imha ettiler
Esir kampı muhafızlarından bi-
rinin tuttuğu günlükte buradaki
ağır tabiat ve kamp koşulları anla-
tılmaktadır. Tren raylarının sonlan-
dığı, Kuzey Kutbu kadar soğuk olan
Kapuskasing’de kar fırtınalarıyla mü-
cadele eden Türklere, kalacakları ba-
rakaları ve içine hapsedilecekleri tel
Öteki Tarih
örgüleri yapmaları emredilir. Tutsak
edilecekleri esir kampının yapımını
tamamlayana kadar bir tren vagonun-
da barınırlar.
10 Kasım 1914’te enterne edilmele-
rinin ardından 25 Kasım 1914’te Türk-
lerin Osmanlı İmparatorluğu’na her
türlü mektup gönderimleri de dur-
durulur. Bilindiği kadarıyla Alex Has-
san (gerçek ismi büyük ihtimalle Ali
Hasan) isimli bir Türk toplama kam-
pında hayatını kaybetmiştir. Osmanlı
arşivlerindeki belgelere göre buradaki
Türklerden ikisi de kamp şartları ne-
deniyle ruhsal sağlıklarını yitirirler.
1915’te Amerika’nın Massachusetts
eyaletindeki Peabody şehrinde yaşa-
yan Türkler iki avukat tutarlar ve Ka-
nada’da esir alınan Türklerin Ameri-
ka’ya gönderilmeleri için dava açarlar.
Ancak ne yazık ki davadan herhangi
bir sonuç alınamamıştır.
1950’lerin Kanada hükümeti 1. ve
2. Dünya Savaşı esir kamplarına ait
tüm bilgi ve belgeleri imha etmiştir.
Bu nedenle esir edilen Türkler hak-
kındaki bilgiler daha çok Kanada ga-
zetelerinde ve olaya şahit olanların
günlüklerinde yer almaktadır.
Esir kampında geçirilen yıllardan
sonra Türklerin akıbetinin ne oldu-
ğu henüz netliğe kavuşmamıştır.
Gemi kayıtlarının gösterdiğine göre
göçmenlerin bir kısmı esaret sonrası
Amerika’ya gelerek burada Michigan
eyaleti Detroit şehrinde bulunan
2015 EKİM / DERİN TARİH 129
 Öteki Tarih

akraba ve arkadaşlarının yanına yer- gelir. 8 Nisan-3 Haziran 1923 tarihle- yardım için de ellerinden geleni ya-
leşmiş, Ford fabrikalarında çalışmış- ri arasında ABD’de Türk ve Kürtlerin pan, varlıklarının önemli bir kısmını
lardır. yoğun olarak yaşadıkları bölgeleri Türkiye’de yetimhanelerin kurulması
dolaşarak yardım toplar. Şehit çocuk- için bağışlayan, hatta Amerika’dan
Bir mezar taşları bile yok ları için yürekleri sızlayan göçmenler yetim çocuklara süt gönderen göç-
Daha önce yine Derin Tarih’te ya- zorluklarla biriktirdikleri paralarını menler için ne yapılsa azdır. Ancak
yınlanan “Neden Geldim Amerika’ya” Dr. Fuad Umay ve Kızılay aracılığıyla ne yazık ki hem Kanada’da, hem de
başlıklı makalede de bahsettiğim gibi memlekete göndererek alicenaplıkla- Amerika’da hayatını kaybeden Türk-
Çocuk Esirgeme Kurumu’nun kurucu- rını göstermişlerdir. lerin çoğunun mezar taşı bile yok.
su Dr. Mehmet Fuad, Kurtuluş Savaşı Hem esarette, hem de Kanada dö- Öte yandan savaş esiri olarak tutsak
sırasında babalarını kaybeden çocuk- kümhanelerinde 1000 derece üzerin- edilen Ukraynalılar için Kanada’daki
lara yurtlar yaptırılması için 21 Mart deki sıcaklıkta çalışarak sayısız sıkıntı kamp bölgelerinde anıtların mevcut
1923 tarihinde Büyük Millet Mecli- çeken, Kanada endüstrisine önemli olduğunu hatırlatmakta fayda var.
si’nin oluru ile 5 ay süreyle ABD’ye katkılarının yanı sıra memleketlerine 27 Mart 2013 tarihli Bugün ga-
zetesinde Kanada’da esir edilen
Türkler hakkında çıkan haberden
sonra Türk Büyükelçiliği harekete
» Kuşbakışı toplama kampları
geçti. Toronto Başkonsolosu Ali
1914-20 arasında Kanada’nın güneybatı ve
güneydoğu kesimlerinde yoğunlaşan toplama Rıza Güney, mezarlığın etrafının,
kampları ve esirlerin görev sahaları görülüyor. üzerinde yürünmesini engelleye-
cek biçimde çevrilmesini ve Türk
bayrağının bulunduğu kitabe-
kANAdA’NIN iLk miLLÎ gözALTI de, mezarlıkta gömülü olanların
opErAsyoNLArI 1914-1920 isimleri ile kısa bir hikâyenin her
Kabul istasyonu iki dilde yer almasını istedi.
Daimi toplama kampı Ancak bu iyi niyetli girişim, Ka-
görEV BöLgELEri nada’da yaşayan radikal Ermeni
Yol yapımı ve grupların tepkisine yol açıp giri-
BrITIsH CoLomBIA
Jasper Arazi temizleme
ALBErTA şimin engellenmesi için Kanada
Kamp inşaası
Field hükümetine dilekçe vermelerine
Revelstoke Banff/Castle
neden oldu. Sonuç ne olursa ol-
CoLomBIA Vernon Monashee/
Mora Lake NEWFoUNdLANd sun, bu fedakâr vatan çocukları
ALBErTA Edgewood her zaman saygı ve rahmetle anı-
Fernie/Morrissey QUEBEC lacaktır.
sAskATCHEWAN Spirit Lake prINCE EdWArd IsLANd
oNTArIo
anaimo Munson/Eaton mANIToBA
Amherst
Lethbridge Brandon Kapuskasing Valcartier
Halifax
Winnipeg Montreal Beauport
Sault Ste Marie
Petawawa
Ottawa NoVA sCoTIA
Kingston
Toronto
Niagara Falls
NEW BrUNsWICk Işıl Acehan
Yrd. Doç. Dr., İpek Üniversitesi
Tarih Bölümü Öğretim Üyesi.

130 DERİN TARİH / 2015 EKİM

TARİHÎ BEDESTEN’E
BÜYÜK ÖDÜL
Konya Büyükşehir Belediyesi
tarafından 2 bin 687 dükkan
biriminde restorasyon çalışması
yapılan, dünyanın en büyük yenileme
projelerinden olan Tarihî Konya
Çarşısı Restorasyon Projesi’ne
“Kültür Mirasını Koruma
Büyük Ödülü” verildi.

K
onya Büyükşehir Belediyesi’nin Mevlana Kültür Vadisi Projesi
kapsamında 2 bin 687 dükkan biriminde restorasyon çalışma-
sı yaptığı Tarihî Bedesten Projesi, geçtiğimiz hafta İtalya’nın
Verona şehrinde düzenlenen törenle ödüllendirildi.
Konya Büyükşehir Belediye Başkanı Tahir Akyürek, dünyada
kültürel mirasın korunması ve değerlendirilmesini teşvik etmeye
yönelik çalışmalar yapan YOCOCU (Youth in Conservation of Cultural
Heritage) tarafından verilen Kültür Mirasını Koruma Büyük Ödü-
lü’nün manasının çok büyük olduğunu dile getirdi. Verilen ödülün
Bedesten Projesi’nin uluslararası boyuta taşındığının bir belgesi
Tarihî Bedesten’in 2000 yıllık geçmişe sahip olduğunu anımsatan
Başkan Akyürek, “Bu bölge, Alaaddin Tepesi ile birlikte Anadolu’nun
tapu kayıtlarını oluşturmaktadır. Çalışmayla hem Konya’yı geçmiş-
teki görkemine kavuşturmayı, hem de ticareti, turizmi, kazançları
artırmayı amaçladık” diye konuştu.
TARİHÎ BEDESTEN
Tarihî Bedesten’de gerçekleştirilen restorasyon çalışmasıyla geç-
mişi 2000 yıl öncesine dayanan merkez şehrin çekim alanlarından
biri haline geldi. 95 bin metrekarelik toplam alanda yürütülen Bedes-
Bu bir advertorial ilandır.

olduğunu kaydeden Başkan Akyürek, “Tarihî Konya Çarşısı Restoras- ten Projesi’nin kapalı mekan alanı toplamı yaklaşık 180 bin metreka-
yon Projesi dünyanın sayılı yenileme projelerinden birisi. 2 bin 687 re. Bölgede toplam 519 bina bulunurken bunların 138’i tescilli, 381’i
bağımsız bölüm ve işyeri yeniden düzenlendi, çatıları dahil yeniden tescilsiz. Bölgede 24 farklı esnaf grubu hizmet veriyor.
yapıldı” dedi.
 “sühEyl!
İstanbul sana EmanEt...”
HALİL SoLAk
halil.solak@derintarih.com
B
eyazıt Meydanı’ndan Çar-
şıkapı istikametine doğru
gözleriyle şehrin ruhuna
adeta dokunarak aheste
adımlarla yürüyen adam, karşıdan
büyük bir telaş içinde gelen dostunu
görünce duraksadı. Selamlaşma ve hal
hatır faslından sonra fakültedeki der-
sine yetişmek için müsaade isteyen
dostu birkaç adım attıktan sonra geri
dönerek, “İstanbul sana emanet…”
dedi ve hızla uzaklaştı.
Merak mı ettiniz? İstanbul’un ema-
net edildiği kişi Prof. Dr. Süheyl Ünver,
dostu ise şair ve romancı Ahmet Ham-
di Tanpınar’dı ve daha acısı, bu veda-
laşmadan yaklaşık bir ay sonra vefat
etmişti.
Huzur yazarının “ruh bahçemiz”
dediği İstanbul’u Ünver’e emanet et-
mesine şaşırmamak gerek. Zira 1940’lı
yıllarda İstanbul’un fethinin 1953’teki
500. yıldönümü kutlama faaliyetleri
İstanbul RİsaleleRİ 5 cilt
A. Süheyl Ünver
Kültür A.Ş. Yay., 2015
hakkında kaleme aldığı bir yazısında
Türk İstanbul’un bütün yönlerinin
aksettirilmesi gerektiğine işaret eden
Tanpınar, şunları söylüyordu:
“Büyük ordunun İstanbul’u muha-
sarası, fetih günlerinin hâdiseleri, son
hücum, Akşemseddin’in duası elbette
ki bütün bir destandır ve teganni edil-
melidir. Bunun yanıbaşında Fatih’in
hüviyetini meydana çıkaracak
etüdler yapılmalı, İstanbul’u iskâna
sarfedilen gayretler, ilk tesis edilen
mahalleler, çoğunu semt ve mahalle
adlarıyla tanıdığımız Türk İstanbul’un
ilk büyük hemşehrilerinin hayat ve
eserleri, hayrat ve külliyeleri layıkıyla
tanıtılmalıdır.”
Ünver’in Fatih ve Fetih tetkiklerine
göz atmak bile yazılarıyla adeta bu fa-
aliyetlerin bir programını veren Tan-
pınar’ı büyük bir dikkat ve heyecanla
takip ettiğini, dahası emanet’e nasıl la-
yık olduğunu/olunacağını anlamamızı
sağlayacaktır.
Bu hususta en büyük yardımcımız
Süheyl Bey’in daha ziyade İstanbul’un
fethinin merkezde yer aldığı irili ufaklı
yayınlarının 5 cilt halinde bir araya ge-
tirildiği ve İmparatorluğun bir hülasası
sayabileceğimiz İstanbul Risaleleri’dir.
Evveliyatı olmakla birlikte İstan-
bul’un fethine dair 1940-53 arasında
büyük bir yekûn tutan
ve vefatına kadar sü-
ren yayınlarının fik-
rî arka planında

‘ruhdaşı’ sayabileceğimiz Yahya Ke-
mal tarafından formüle edilen “Türk
İstanbul” kavramı yatan Ünver, İstan-
bul’u bütün bir Türk tarihinin, Türk
coğrafyasının bir terkibi, hülasası ve
tecellisi olarak görür. Tükenmeyen bir
enerji, aşk ve iman neşvesiyle vesika,
yazma, süsleme sanatlarına ait parça-
lar, mimarî eserler, mezar taşları... ne
bulursa kaydetmeye başlar ve ortaya
binlerce sayfayı aşan muazzam bir
külliyat çıkar.
Osmanlılar tarafından Ebu’l-feth,
yani “Fethin babası” şeklinde tavsif
edilen Fatih Sultan Mehmed’in türbe-
sini ziyareti esnasındaki hissiyatıysa
günümüz insanı için idraki zor olan
bu gayreti anlamamızı sağlayan anah-
tarı avucumuzun içine bırakıyor:
“Türbesini ziyarete giderken Fatih
sanki dirilmiş de huzuruna gidiyorum
sanır, adeta tarif edemeyeceğim bir
heyecan hisseder, Fatih’in fetih günle-
rini yeniden yaşardım.”
İstanbul Risaleleri arasında yapaca-
ğımız bir cevelan bize de bu günleri
yaşatacaktır.
İlk ciltte daha ziyade fetihten son-
ra yapılan ilk binalardan olan ve bu-
günkü İstanbul Üniversite-
si’nin başlangıcı sayılan
Fatih Külliyesi’ne
dair tetkikler yer
alıyor. İnceleme-
lerde külliyenin
mimarî yapısı 15.
asrın eğitim tari-
hiyle iç içe geçiyor.
134 DERİN TARİH / 2015 EKİM
Ünver, “Şu İstanbul’u aldık. Muhak-
kak ki içimizden alınış gününün önce-
si ve sonrası gibi heyecanlar duyuldu.
Bunlar belki asırlar boyunca söylendi.
Fakat tespit olunamadığından unutul-
du gitti” şeklindeki hayıflanmalarının
adeta aksisedası olarak 2. ciltte Fatih
devrinde ilim ve sanat sahasında öncü
kişi, kurum ve hadiseler temelinde in-
celemiş, ayrıca okuyanların Fatih dev-
rini yeniden yaşayacaklarından emin
olduğu fıkraları derlemiştir.
Bir gün gelecek ki...
Bu dönemi en hurda teferruatıyla
kuşatan yazarın yemek konusuna bi-
gâne kalacağını elbette düşünemeyiz.
3. ciltte Fatih’in saray mutfağında pi-
şen yemeklerin bir listesi bizi bekliyor.
Sultan’ın israftan kaçındığı ve çeşidi
az ve sade yemekleri tercih ettiğini öğ-
rendiğimiz bu bahsi Fatih İmareti’ne
ait bir “Aşhane Tevzinâmesi” tamam-
lıyor.
İmparatorluk payitahtının kültürel
yönüyse 4. ciltte vurgulanıyor. Osman-
lı hat sanatının kurucusu kabul edilen
ve Fatih’in özel kütüphanesi için ki-
taplar istinsah eden Şeyh Hamdullah’a
dair bir bölüm dikkat çekiyor. Saray
nakkaşhanesinin düzeni ve çalışmala-
rı ile bu dönemin süsleme sanatlarına
damgasını vuran Baba Nakkaş hak-
kındaki ilk bilgilerimizi de Ünver’e
borçluyuz. Cildin ihtiva ettiği belki de
en önemli yayın, “Fatih’in Çocukluk
Defteri”. Süheyl Bey tarafından keşfe-
dilip ilim âlemine tanıtılan defterde
Sultan’ın çocukluk döneminde yaptığı
çiçek motifleri, bazı Farsça beyitler,
tuğralar, at başları, kartal ve leylek çi-
zimleri vs. bulunmaktadır.
5. cilt 22 yaşındayken rahle-i tedri-
sine oturduğu Üsküdarlı Ali Rıza Bey’e
ait kahvehanelerin ve bugün maalesef
adlarını dahi unuttuğumuz kahve eş-
yalarının resimleriyle açılıyor. 16. yüz-
yıl Osmanlı astronomu Takiyüddin’e,
eserlerine ve kurduğu rasathaneye dair
ayrıntılı bilgiler Fatih döneminden o
yüzyıla bilgi aktarımını gösterir nite-
likte. Son cildin son risalesiyse gayet
anlamlı bir seçim: “İstanbul’un Mutlu
Askerleri ve Şehit Olanlar.” Peygambe-
rimizin (sav) hadis-i şerifine mazhar
olan ve İstanbul’un çeşitli semtlerinde
kabirleri bulunan bu mutlu askerler,
halen, Ünver’in tabiriyle söylersek, bu-
lundukları yerlerde “manevî polis”lik
görevlerini sürdürüyorlar.
İsmail Kara tarafından titizlikle neş-
re hazırlanan ve Ahmed Güner Sayar
tarafından kaleme alınan bir takdim-
le başlayan külliyatta okuru yalnızca
yazılar değil, birbirinden ilgi çekici,
resim, çizim, minyatür ve desenler vs.
bekliyor.
İstanbul’da, Fatih’le çağdaş bir
ulu çınarın kesilmesinin ardın-
dan ağıtlar yakacak kadar bu
devre aşkla bağlanan bu
kültür arkeoloğunun Tan-
pınar’ın emanetine/vasiye-
tine hakkıyla sahip çıktı-
ğına şüphe yok. Peki biz
İstanbul’da yaşayanlar,
İstanbullular(!), bizim
payımıza düşen bir şey-
ler yok mu?
Süheyl Ünver Yahya
Kemal’in İstanbul’daki
imar faaliyetlerini eleş-
tirdiği 1921 tarihli “Kör
Kazma” başlıklı makalesinin
yanına elyazısıyla şu notu düş-
müş:
“Bir gün gelecek ki, otuz kırk
metre irtifaında (yüksekliğinde) evler
ve yüz metre irtifaında apartmanlar
arasında büyük camiler nerededir diye
arayacağız.”
Feraset mi yoksa keramet mi bile-
meyiz. Ancak bu tespitleri dikkate ala-
rak bugün müjdelenmiş şehre baktığı-
mızda yaşadığımız durumun hamakat
olduğu kesin gibi.
Ne dersiniz?
Hâmiş: Süheyl Ünver’in 88 yıllık verimli hayatı ve şaşırtıcı
külliyatının bir dökümü için şu kitaplara bakmanızda fayda var:
Ahmed Güner Sayar, A. Süheyl Ünver, (Ötüken: 2011); Gülbün
Mesara, Aykut Kazancıgil, Ahmed Güner Sayar, A. Süheyl Ünver
Bibliyografyası, (İşaret: 1998). Ayrıca Semavi Eyice’nin dergimizin
26. sayısındaki yazısını okuyabilirsiniz. Yazıda kullanılan gör-
seller S. Ünver’in Fatih’in Defteri’nden alınmıştır.
 BİR İMPARATORLUK TARİHİ

Beylikten Cihana Hükmeden

İmparatorluğa
KAYI BOYUNUN HİKÂYESİ…
• Herkesin anlayabileceği akıcı bir üslup
• Birincil kaynaklarla beslenmiş objektif bir anlatım
• Tüm osmanlı padişahlarının bilinmeyen yönleri

Prof. Dr. Ahmet Şimşirgil, adaletiyle kalpleri kazanan,

yiğitliği, cesareti ve mertliğiyle dosta güven, düşmana
korku salan; üç çağa damgasını vurmuş, üç kıtaya
yayılmış Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye’nin hikâyesine
KAYI VII: Kutsal İttifaka Karşı kitabıyla devam ediyor.
 Muradiye’de çocuk sesleri
B
uzdan damlamış bir gün,
kar eprimiş bir kilim gibi
yerlerde. Issız bir semt çe-
kiyor kendine, sarılıyorum
sımsıkı. Osmanlıcayı henüz sökmü-
şüm, Osmanlı’ya bir kedinin yumağa
dolanması gibi dolanmaktayım ki yer
Bursa’dır ve Muradiye’dir.
Kapısında Verem Savaş Dispanseri
yazılı bir eski binanın huzurundayım.
Hatırlamaz olur muyum? İlkokulday-
ken buraya topluca getirilip röntgen-
lerimiz çekilmişti. Lakin şimdi avlusu
hemşire giysilerinin rengine bürün-
müş, ortadaki şadırvanda su damar
damar buz. Bir medrese binasının dis-
panser oluşuna sevinmeli mi yoksa ta-
salanmalı mıyım? İçleniyorum.
Derken kapıdan çıkıp sağa dönüyor
ve cami ile medrese arasındaki birkaç
basamaktan kademe kademe ıpıssız
bir âleme dalıyorum. Şu II. Bayezid’in
şehzadesi Mahmud, işte Kanuni’nin
talihsiz oğlu Mustafa, bu bahtsız Cem
Sultan, o Fatih’in annesi, Şah Sultan,
nam u nişanları kalmamış saraylılar…
136 DERİN TARİH / 2015 EKİM
Hanedanın II. Selim devrine kadar-
ki macerasından fani kesitlere çarpı-
yorum adım başı. II. Murad’ın sadeli-
ğin şahikası denilmeye layık üstü açık
bırakılan türbesi de, avluda göz göz
şakırdayan berrak su da, ihtiyar çınar-
dan dökülen zaman tozları da, ‘yeni-
den her gün açan’ güller de, Mahıdev-
ran Sultan’ın elemli satırları da yanı
başımda her daim.
Velhasıl burada zaman 16. asrın or-
talarına kadar gelip kesafet kazanmış
ve o gün bu gündür el değmemiş bir
ayna gibi; görüyor ve gösteriyordu.
Kâh ana ve babasının arasında Fatih’in
asırlara çapkın tebessümünü, kâh bah-
çesine öylece atılmış, yok edilen nice
mezarlıktan hasbelkader toplanmış
yüzlerce mezar taşının, kitabenin ses-
siz çığlıklarını.
Tarihimiz buradaydı ama sahipsizdi.
O sırada sanki zamanın zarif şişesi
bir taşa çarpıp kırılıyor ve içeriye ço-
cuk sesleri, tıpkı kuş sesi, su sesi gibi
doluşuveriyor. Bir mektebin mini mini
talebeleri o ıssızlığın zarından sevinç
rüzgarlarıyla huruç ediyorlar.
Artık Muradiye şendir ve zamanın
duvarındaki çatlaktan fersiz de olsa
bir demet ışık sızmıştır içine. Kış ordu-
ları bahar sultanına bırakmıştır yerini,
sükunet sütunları cıvıltı kazanlarında
eriyivermiştir. Umutlanıyor insan ve
tabii nefese muhtaç mekanlar da...
Aradan kim bilir kaç on yıl daha
boşalıyor zamanın zembereğinden,
yeniden gidiyorum Muradiye’ye ki
artık ehil ellerden geçip gençleşmiş
türbelerin aydınlandığını, intizama
sokulmuş mezar taşları ve kitabelerin
konuşmaya başladığını, en güzeli de
yaşlanıp devrilmiş ihtiyar çınarın ye-
rine dikilen gencecik fidanın muştu-
lu dinelişini görüyor ve bir kere daha
umutlanıyorum geleceğimiz adına.
Muradiye bâtını geçmişe gömülü,
zahiri ise köklerini geleceğe uzatmış
bir ağaç olarak hatırlanmalı diyorum.
Çinliler öyle dermiş zira: “Otun
kökü sudaysa korkma!”
Mustafa Armağan
 VİTRİNDEKİLER
ORTADOĞU’NUN
SOLAN RENKLERİ
Osmanlı Ortadoğu’dan çekildiği günden bu yana
Bağdat, Şam, Kahire ve Kudüs kaybettiği saadeti
arıyor. Kan ve gözyaşı içinde...
Ortadoğu coğrafyasında dinmek bilme-
yen şiddet ve kaosun sebeplerini 1. Dünya
OSMANLI’NIN ORTA Savaşı sonrasında Osmanlı Devleti’nin böl-
Ahmet Özcan,
DOĞU’DAN ÇEKİLİŞİ
geden çekilmesine bağlayan bir kitapla
Yarın Yay., 2014,
237 s., 15¨ buluştuk raflarda. Bu tezi öne süren
çok kitap var diyorsanız, elimizdeki
çalışmada Kudüs, Lübnan, İran, Irak,
Medine, Suriye, Ürdün, Mısır, Yemen,
Cezayir, Sudan, Tunus ve Libya
üzerinde ayrı ayrı durulduğunu
belirtelim. Yani bölge, yekpare bir
bir coğrafya olarak değil, ülkelere
bağlı kültürel, sosyal ve ekonomik
farklılıklar göz önünde bulunduru-
larak tetkik edilmiş. Sayfalar bazen
bir şehrin tarihiyle buluşturuyor bizi,
bazen de bir ülkenin elim kaderiyle.
Kitap, Osmanlı’nın çekilişinin
neticelerini anlatmak için kullandığı
malzemeyle sıradan bir Ortadoğu
tarihinden ayrılıyor. Yazara göre bu
topraklar binlerce yıllık tarihin tanığı,
Peygamberler diyarı ve büyük me-
deniyet ve fikir akımlarının kaynağı.
Yazı, para, şiir ve mimarînin en güzel
örnekleri buradan filizlenmiş. Tarih
orada bütün renkleriyle birlikte
akmış yazarın tabiriyle.
Kitaba göre tarih boyunca nice
göçler, savaşlar ve yenilgiler gören
Ortadoğu en mesut günlerini Osmanlı
dumanı
üstünde
KIŞKIRTAN TAPELER
Fikri Akyüz
HALİFELER TARİHİ Ahmet Yaşar Akkaya,
Cemâleddîn Suyûtî, Truva Yay., 2015, 15¨
Çev: Onur Özatağ
Ötüken Neşriyat, 2015, 43¨
138 DERİN TARİH / 2015 EKİM
hâkimiyetinde yaşadı. Ne yazık ki emperya-
lizmin Doğu’nun zenginliklerini paylaşma
iştahı dramların hiç dinmediği bir coğrafya
bırakacaktı arkasında.
Çevirdikçe ağır bir duygu yükünü de
sırtlandığımız sayfalar Napolyon işgaline
direnen Cezzar Ahmed Paşa’nın kahraman-
lığından, asilere ve açlığa karşı Medine’yi
ölümüne savunan Fahreddin Paşa’nın
tevekkülünden, İngilizler kendisine Irak’ta
krallık ve binlerce altın teklif ettiği halde
bölgeyi Osmanlı adına savunmaktan
vazgeçmeyen Arap asıllı Uceymi Paşa’nın
Urfa’nın işgalden kurtuluşuna katkılarından
da bahis açıyor.
Bölgedeki şehir ve ülke tarihleri hakkın-
da bilgi verilirken Kudüs aslan payını kap-
mış tabiatıyla. Şehrin binlerce yıldır değişen
çehresine adım adım şahit oluyoruz. Fakat
diğer ülke ve şehirlerde kısmen daha sınırlı
bir anlatıma başvurulmuş. Kitabın hacmi
düşünüldüğünde böylesine ayrıntılı bir
analiz mümkün olmayabilir. Bu durumda
önerimiz, sonraki baskılarda sayfa sayısının
artırılması, hadi biraz daha talepkâr olalım,
iki ya da daha fazla cilt halinde yayınlanma-
sı olabilir.
Yazarın kullandığı şiirler, fotoğraflar;
günlük ve hatıratlardan yaptığı alıntılar
olaylara elle dokunulurcasına bir gerçeklik
kazandırmış.
Bu mukaddes topraklar nasıl bitmek bil-
mez bir zulmün içine çekildi? Osmanlı’nın
mirası üzerinde neler yaşanıyor?
Bu yakıcı sorular nicedir peşinizi bırak-
mıyorsa cevap için hemen bir kitapçıya...
SÜRGÜNDEKİ HÂNEDAN
Ekrem Buğra Ekinci,
Timaş Yay., 2015, 29.50¨
 VİTRİNDEKİLER
OSMANLI ERMENİLERİNDEN
“ERMENİ MESELESİ” YARATMAK
“Ermenilerin Sultan II. Abdülhamid’in
planlı bir temizlik girişiminin kurbanları
olduğuna inanmıyorum. 19. yüzyılın son
20 yılında Osmanlı İmparatorluğu’nun
doğu vilayetlerinde ortaya çıkan kargaşa-
nın, bunun daha ötesinde bir açıklaması
olmalıdır”.
Söze böyle başlıyor yazar. Hıristiyan-
ların İslamiyet aleyhine tartışmalarının
Avrupa’daki Osmanlıların gidişatına
ilgilerini ne şekilde etkilediğine, misyo-
nerlerin Doğu vilayetlerinde cereyan
eden olaylara dair raporlarına, İngiltere ve
ABD’deki Ermeni lobilerine ilişkin sağlam
bir kaynakçayı haiz tespitler besliyor bu
görüşü.
Anlayacağınız bu bir Ermeni tarihi
değil. Batının Osmanlı Ermenilerinden bir
“Ermeni meselesi” icat edişinin kitabı.
EMPERYALİZM, EVA
NJELİZM VE
OSMANLI ERMENİL
Jere
ERİ
my Salt
Tarih&Kuram Ya
y., 2015, 215 s., 15
¨ dırılmış alt başlıklarıyla meraklılarına
140 DERİN TARİH / 2015 EKİM
Ermeni sorununa müdahil olan ya da
onu kışkırtan diplomat, misyoner ve siya-
setçilerin kirli oyunları gün yüzüne çıkar-
ken, bu algı operasyonunun merkezine
yerleştirilmiş ‘Son Sultan Abdülhamid’in
mücahitliğine de şahit oluyoruz. Yazarın
ifadesiyle, “Zeki, çalışkan ve hem iç hem
de dış güçlerin tehdidi altında iken İmpa-
ratorluğu bir arada tutma işini yüklenmiş
Sultan”ın çözüm odaklı siyaseti kitaba fikrî
rengini veriyor diyebiliriz.
Özellikle Batı’da, Ermeni meselesiyle
ilgili dayanakları olmadan ezbere hüküm
verenlerin bir doktora tezi dahi yazdıracak
birikime sahip olmadığını biliyor muy-
dunuz? Peki tarafsız inceleme yürüten
araştırmacılara Ermeni, Süryani, Yunan ve
İsrail lobilerinin basın üzerinden yaptık-
ları baskıdan haberdar mısınız? Üstelik
bu ikiyüzlü siyaset yeni peyda olmadı!
Ne yazık ki Türkleri cani olarak gösterip
kurban olduklarını iddia ederek timsah
gözyaşı dökenler, Ermenilerin katlettikleri
Müslümanları görmezden gelmeyi
tercih ettiler. Savaş sırasında yarım
milyon Müslüman Osmanlı’nın
hunharca öldürülmesi karşısın-
da bu katliama yardım eden
Rus subaylar ve Fransızlar neye
uğradıklarını şaşırmışlardı. Evet,
yanlış duymadınız, kuklacı bile
kuklasının vahşeti karşısında
dehşete düşmüştü!
Kitap Müslümanlara ithaf edilen
acımasızca suçlamalara tokat gibi
cevaplarla tartışmaları körükleye-
ceğe benziyor. Hem de bir İngiliz
akademisyenin dilinden. “Kendi
değişik kültürlerini daha güçlü
komşularının ezici ihtiraslarına
karşı korumak için yapılan destansı
bir savaş gibi yorumlanan” Ermeni
tarihinin bu topraklardaki
hikâyesine vicdanlı ve bilim-
sel bir bakış arayanlar, Bilkent
Üniversitesi’nde de öğretim
üyeliği yapmış olan Salt’ın
sesine kulak verilebilir.
BİR SAATTE SELÇUKLULAR
Selçuklu’nun kuruluşundan
çöküşüne köşe taşlarını
kuşatıcı başlıklarla ele al-
mış Erdoğan hoca. Koca
bir devletin serencamını
özetlemeyi başarmış. Ki-
taptan daha fazla ayrıntı
bekleyemez miydik? Pek
tabii, fakat yazılış amacı
Selçukluları A’dan Z’ye
BÜYÜK SELÇUKLU
anlatmak değil, krono-
DEVLETİ
lojik bir harita çıkarmak; Erdoğan Merçil
ileri okumalar için bir Nobel Yayıncılık, 2014,
rehber olmak. 146 s., 13,76¨
ANADOLU’NUN
İSTİLACI ‘GALATLAR’I
Asıl yurtları Ren Nehri boyları
olan Batı Avrupa’nın ilk halklarından
Galatlar MÖ 7. yüzyıldan itibaren Av-
rupa’ya yayılan savaşçı bir topluluktu.
Balkanların ardından Anadolu’yu da
istilaya başlamış, Yukarı Kızılırmak
Havzası’na yerleşmişler. Bu toprak-
larda hâkim kültürü benimsemeyip
kendi din ve gelenekleri koruyan
Galatların Romalılar ve Pergamon
Krallığı’yla münasebetleri, idarî, sosyal
ve ekonomik yapısı titizlikle detaylan-
sesleniyor.
ANADOLU’DA gALATLAR VE
gALATYA TARİhİ
Mehmet Ali Kaya,
Çizgi Kitabevi, Konya, 2011, 396 s., 25¨
HZ. FATIMA (RA) SEVGİLİ
BABASINI ANLATIYOR
Resulullah (sav)’ı sevgili kızı Hz. Fa-
tıma’nın dilinden anlatan, klasik siyer an-
latımından farklı bir çalışma. Ayrıntılı bir
literatür araştırması, yazarın tahayyülü
ve kendine has üslubu birleşince roman
tadında bir kitap çıkmış ortaya. Nere-
deyse Hz. Fatıma gibi görüp düşüne-
bilmeyi gerektiren kitap yalnız
hanımlar değil, İslam tarihine ilgi
duyan herkes için.
BABAM hAZRETİ MUhAMMED (a.s.m.)
Nuriye Çeleğen,
Nesil Yay., İstanbul, 2015., 272 s., 15¨
 KONUT PROJESİ DEĞİL
BİR YASAM HİKAYESİ
Bahçeşehir’in en değerli arazisi üzerinde hayata geçirilen Vaditepe Bahçeşehir,
özlem duyulan o sımsıcak mahalle kültürünü, modern yaşam çizgileriyle birleştiriyor ve sizlere,
alışılagelmiş konut projesi yerine, bir yaşam hikayesi sunuyor.

Size de dairenizi seçip hikayede yerinizi almak kalıyor.

Bekleriz...

212
428 88 00
 Hediyeli Bulmaca
e-mail: medyapuzzle@yahoo.com

SOLDAN SAĞA:
1- Resimdeki 36. ve son Osmanlı sultanı - Ağrı
Dağı’nın adlarından biri. 2- Lityumun simgesi
- Shakespeare’in bir kral karakteri - Osmiyu-
mun simgesi - Pembeye çalan beyaz - Karak-
ter. 3- Bir haber ajansı (kısaltma) - İsveç inter-
net kodu - Bir tür başlık - Kullanım süresi - İlk
kez 1455’te Türk donanmasınca fethedilen
Ege adası. 4- İtilâf Devletleri ile Osmanlı ara-
sında 10 Ağustos 1920’deki antlaşma - Erme-
nilerin 1918’de katliam yaptığı Erzurum Azi-
ziye’nin köyü. 5- Adın durum eklerinden biri
- Valide - Haiti internet kodu - Uzaklık anlatır.
6- Osmanlı’nın 1392’de fethettiği Balkan şehri
- Payı olmayan. 7- Laos internet kodu - Hayır
karşıtı - 1232’de yapılmış Selçuklu kalesi - Bir
Eylül ayının çözümü.
ilimiz. 8- Su taşkını - Yapma, etme - Dar karşıtı
- Söz. 9- Orak biçerken kılavuzluk eden adam soru sözü - Eski Mısır’da güneş tanrısı - İdeal. gösterme sıfatının eski biçimi - İngilizce’de
- Alt karşıtı - Antilopa benzer bir Afrika hay- 7- Osmanlı’da devlet tarihçisi - Ermin, kakım. ‘Yardım’. 20- 10 Ağustos 1920’de İtilaf Devlet-
vanı - Yüce - Kaz Dağları’nın mitolojik bir adı. 8- Boğa güreşi alanı - Arsız. 9- Platinin sim- leri ile imzalanan antlaşma için Paris’e gide-
10- Tellal ile duyurma - Yabancı - Geri verme gesi - Cet - Akımtoplar. 10- Bir nota - Mihrak. rek Osmanlı heyetinde yer alan eski Şura-yı
- Aygıt, gereç - Türk müziğinde bir usul. 11- 11- Adlar - Aynı biçimde. 12- Çalışma - İsim. Devlet (Danıştay) reisi. 21- Sanat - Kalsiyumun
Gözün renkli bölümü - Kiloamper (kısaltma) 13- Yemek - Bir ekmeklik hamur topağı. 14- simgesi - Diyanet. 22- Karadeniz’e özgü küçük
- Ham ipeği iplik durumuna getiren- Sodyu- Fetva verme - M.Ö. 1894’te Mezopotamya’da tekne - Kolomb öncesinde Güney Amerika’da-
mun simgesi. 12- Resimdeki sultanın annesi. kurulmuş imparatorluk. 15- Numara (kısalt- ki en büyük imparatorluk.
ma) - Dolmakalem - Batı Anadolu yiğidi. 16-
YUKARIDAN AŞAĞIYA: Düğün bahşişi - İstanbul’da tarihi bir semt. Bulmacanın çözümünü kimlik, adres ve telefon
1- Resimdeki sultanın babası. 2- Muğla’nın bir bilgileriyle 20 Ekim’e kadar dergimize ulaştıran
17- Teklik adlara tamlayan görevinde getirile- 5 okurumuza Derin Tarih’in “Son Sultan
ilçesi - Avrupa Uzay Ajansı (İngilizce kısaltma) rek ‘birer birer’ anlamını veren söz - Bir tür II. Abdülhamid” 3. özel sayısını hediye ediyoruz.
- Bir meyve. 3- Lichtenstein internet kodu - cetvel. 18- 10 Ağustos 1920’de İtilaf Devletleri Adres: Derin Tarih Dergisi
Yavrusunu sırtında taşıyan keseli bir tür sıçan. ile imzalanan antlaşma için Paris’teki Os- Maltepe Mah. Çayhane
4- Yüzyılda bir olan - Asker. 5- Yalım. 6- Bir manlı heyetinde yer alan Bern Sefiri. 19- ‘O’ Sok. No: 1, 34010
Zeytinburnu - İstanbul
iletisim@derintarih.com

142 DERİN TARİH / 2015 EKİM

 Çizgisel Tarih

hasan aycın
editor@derintarih.com
Muhyî Lârî’nin Futuhu,l-Haremeyn adlı eserinden Mescid-i Haram’ın bir tasviri.
Türk Medeniyetinin İhtişamı Topkapı Sarayının Osmanlı Hazineleri Sergisi, İst., 1988.
yılmaz öztuna ● KISA oSmAnlI tArihi

30
 YILMAZ ÖZTUNA KİMDİR?

20 Eylül 1930 İstanbul doğumludur. İstanbul’da lise tahsilinin yanında İstanbul Kon-
servatuarı’na devam etti. 1950 Eylül’ünden 1957 Temmuz’una kadar Paris’de kaldı.
Paris’in büyük kütüphanelerinde çalıştı. Paris Üniversitesi Siyasi İlimler Enstitüsü’nde
Sorbonne’da Fransız Medeniyeti kısmında, Alliance Française’nin yüksek kısmında
okudu ve Paris Konservatuarı’na devam etti. 13 yaşında ilk makalesi ve 15 yaşında
ilk kitabı basıldı. 1969’da Adalet Partisi’nden Konya Milletvekili seçilerek Ankara’ya
yerleşti. Türkiye Radyo Televizyon Kurumu’nda denetleme kurulu üyesi, repertuvar
kurulu üyesi, eğitim kurulu üyesi (Ocak 1966–Kasım 1981), Kültür Bakanlığı’nda
bakan başmüşaviri (1974–77), İstanbul Teknik Üniversitesi Türk Mûsıkîsi Devlet
Konservatuarı’nda kurucu yönetim kurulu üyesi ve Türk Mûsıkîsi Korosu’nda kuru-
cu yönetim kurulu üyesi, Yay–Kur (Yaygın Yüksek Öğretim) üniversitesinde Osmanlı
siyasî ve medeniyet tarihi öğretim üyesi (1975–78), Millî Eğitim ve Kültür Bakanlık-
larında 1969’dan beri pek çok ihtisas kurulunda üye ve başkan oldu. 1974–1980 ara-
sında Türkiye Cumhuriyeti’nin resmî ansiklopedisi olan ve Millî Eğitim Bakanlığı’nca
yayınlanan Türk Ansiklopedisi’nin genel yayın müdürü olarak “K” harfinden “T” har-
fine kadar olan cildleri yayınladı. 1983 Mayıs’ında Milliyetçi Demokrasi Partisi’nin
kurucuları arasında bulunarak merkez genel yönetim kuruluna seçildi, sonra istifa
etti. 1985’de Faisal Finans Kurumu müşaviri oldu.

Pek çok radyo ve televizyon programı yaptı, bunlarda konuştu. Bazı konuşmaları abd,
Fransa, Avusturya gibi ülkelerin televizyonlarında yayınlandı. Bazı kitap ve yazıları
çeşitli dillere tercüme edildi. Dünyada ilk defa olarak Türk Mûsıkîsi Tarihi kürsüsü-
nü kurdu. “Büyük Türkiye”, “Osmanlı Cihan Devleti”, “Büyük Türk Hakanlığı” gibi
son yıllarda çok kullanılan tarihî ve siyasî tabirler, Yılmaz Öztuna’nındır. Ayasofya
Hünkâr Mahfili’nin ibadete açılması ve Topkapı Sarayı’nda Hırka–i Saadet Daire-
si’nde Kur’an okunması, 1000 Temel Eser, Ankara Devlet Konser Salonu ve İstanbul
Atatürk Kültür Merkezi’nin Türk Mûsıkîsi’ne açılması gibi fikirler ve uygulamalar
Yılmaz Öztuna’nındır ve siyasî iktidara onun tarafından telkin ve kabul ettirilmiştir.
Türk Kara Kuvvetleri’nin ve Deniz Kuvvetleri’nin evvelce yanlış olarak kutlanan yıl-
dönümlerini bugünkü doğru başlangıç tarihleri ile kutlanmasını sağlayan da Yılmaz
Öztuna’dır. Birçok konferans verdi. 6 kıtada pek çok ülkeyi gezdi, devlet adamları ve
halkla görüşerek incelemeler yaptı. Milletlerarası birçok kuruluşa üye seçildi.

Türkiye’de Osmanlı tarihinin çatışmasız bir anlayışla algılanmasında katkısı vardır.

Türk Parlamenterler Birliği, İstanbul Gazeteciler Cemiyeti, Ankara Aydınlar Ocağı,
Anadolu Kulübü, Yahya Kemal’i Sevenler Cemiyeti, İstanbul Şehrini Güzelleştirme
Derneği, Müsteşrikler Cemiyeti, wacl, apacl, nato Parlamenterler Birliği, Parla-
mentolararası Türk–Japon ve Türk–Kore, Türk–Suudi Dostluk cemiyetleri, Avrupa
Konseyi cemiyeti, Yılmaz Öztuna’nın üye, kurucu olduğu veya bulunduğu millî veya
milletlerarası kuruluşlar arasındadır.

1 Eylül 1998 tarihinden itibaren Türkiye gazetesinin başyazarlığını yaptı. 9 Şubat 2012
tarihinde Ankara’da vefat etti.
Derin Tarih Kültür Yayınları — 30
Derin Tarih dergisinin 43. sayısının hediyesidir.
Ekim 2015

Kısa Osmanlı Tarihi

Yılmaz Öztuna

Kısa Osmanlı Tarihi, Yılmaz Öztuna’nın Türk Ansiklopedisi’ne yazdığı ‘Osmanlı

İmparatorluğu’ maddesinin kitaplaşmış şeklidir (Cilt: XXVI, 1977). Eseri
yayınlamamıza izin veren oğlu Oğuzhan Öztuna beyefendiye teşekkürlerimizi sunarız.

İletişim
Maltepe Mah. Çayhane Sok. No: 1
Zeytinburnu 34010 İstanbul
0212 467 65 05

www.derintarih.com
iletisim@derintarih.com

Baskı
Strateji Matbaası
Yılmaz Öztuna

KISA
OSMANLI
TARİHİ
İçindekiler

1 Osmanlı İmparatorluğu Siyasî Tarih

Van Gölü’nden Sakarya’ya (1071–1231) 7

Sakarya’dan Meriç’e (1231–1362) 8
Meriç’ten Tuna’ya (1362–1453) 11
Türk Cihan İmparatorluğu’nun temelleri atılıyor (1453–1512) 16
Türk Cihan İmparatorluğu’nun gerçekleşmesi (1512–1520) 21
Türk Cihan Devleti’nin Avrupa siyaseti (1520–1566) 24
Doğu siyaseti (1520–1624) 27
Türk Cihan Devleti’nin deniz siyaseti (XVI. asır) 30
Zirveden sonrası (1566–1640) 34
Anarşinin hortlaması ve Köprülüler (1640–1683) 39
Felâket seneleri ve XVIII. asır (1683–1768) 43
Bozgun, Nizâm–ı Cedîd ve İrticâ (1768–1826) 49
Yenileşme ve Tanzimat (1826–1871) 53
Tanzimat esaslarının bozulması ve 93 bozgunu (1871–1878): 59
İstibdad Devri (1878–1908) 64
İkinci Meşrûtiyet ve Balkan Savaşı (1908–1914) 69
Birinci Cihan Savaşı ve İmparatorluğun sonu (1914–1918) 73

4
 içindekiler

2 Osmanlı İmparatorluğu Medeniyet Tarihi

Padişah 84
Saray 88
Devlet 91
Hükûmet 95
Maliye 98
Ordu 103
Askerî sınıflar 111
Donanma 117
Tersâne–i Hümâyûn 122
Batı denizlerinde Türkler 126
Din 130
Ahlâk 133
Hukuk 136
İlmiyye sınıfı 139
Eğitim 145
Sosyal yardım 149
Kültür 152
Ahlâk (Osmanlı Türk’ünün karakteri) 157
Ekonomi 162
Sanayi ve ticaret 166
Eyâletler 171
Rumeli 175
Osmanoğuları 179

5
 1
Osmanlı İmparatorluğu
Siyasî Tarih

6
Van Gölü’nden Sakarya’ya
(1071–1231)

O smanlı devletini kuracak olan Osmanoğulları’nın ataları, en kuv-

vetli tahminlere göre, 1071 Malazgirt zaferinden hemen sonra
Doğu Anadolu’ya gelip yerleşen bir Türk grubunun, Oğuzlar’ın 24 bo-
yunun en soylusu sayılan Kayılar’dan bir aşiretin reisi idiler.
Osmanlı Devleti’nin kurucusu sayılan Osman Gazi’nin babası Er-
tuğrul Gazi, onun babası Gündüz Alp’tir. Gündüz Alp’in babasının
Kaya Alp, onun babasının Gök Alp, onun babasının Sarkuk Alp, onun
babasının Kayık Alp olması ihtimali vardır. Yurt tutmak için Orta As-
ya’dan, Türkistan’dan Doğu Anadolu’ya gelen bir Kayı aşiretinin başında
bu Sarkuk Alp’in bulunması muhtemeldir. Yurt tutulan bölge, Van Gö-
lü’nün kuzey–doğusunda Ahlat civarıdır.
Osman Gazi’nin büyükbabası Gündüz Alp’in, kendisi gibi Kayı-
lar’dan olan Mardin Artukluları’nın hizmetinde bir bey iken, Câber’de
Fırat’ı geçerken boğulup Türk Mezârı’na gömülmüş olması ihtimali dü-
şünülebilir. Osmanlı devletini kuracak aileyi bir buçuk asır sonra Ah-
lat’tan oynatan sebep, yaklaşan Cengiz Han’ın Moğolları olabilir.
Ahlat–Mardin yolu, güney–batıya doğru kuşuçuşu 200 km’dir. Gün-
düz Alp, Artuk Arslan’ın (1201–1239) emrettiği bir misyon için 250 km
daha güney–batıya inip Câber’e gelmiş olabilir. Bu misyonda başarılı
olmıyan Kayı aşireti reisi Gündüz Alp’i kaybedip onun oğlu Ertuğrul
Gazi’nin başkanlığında 1230 yazında kuzeye doğru kuşuçuşu 430 km
geçip Erzincan civarına erişmiş bulunabilir. İşte burada, 10 Ağustos
1230 Yassıçemen meydan muharebesinde, 39 yaşlarındaki Ertuğrul Bey,
Türkiye sultanı Alâeddin Keykubâd’a küçük, fakat yiğitçe bir hizmette
bulunmuş olmalıdır.

7
Sakarya’dan Meriç’e
(1231–1362)

B unun üzerine Sultan Alâeddin, Ertuğrul Bey’e Bizans uc’unda (sı-

nırında) dirlik vermiştir. Ertuğrul, Erzincan’dan kuşuçuşu 900 km
yol alarak batıdaki dirliğine erişmiştir. Muhtemelen tarih 1231 yılıdır ve
Osmanlı Devletinin nüvesi kurulmuştur. Ertuğrul Bey, Türkiye İmpara-
torluğu’nun bir uc beyi (‘marki’si) durumundadır.
Osmanoğulları’nın menşei üzerinde yapılabilecek en gerçeğe yakın
tahmin, tarih ilminin bugünkü durumuna göre, bu şekildedir.
Selçuklu Türkiyesi’nin Bizans’a karşı olan batı sınırları, iki büyük uc
beyi (duka) tarafından korunmaktadır: Kuzeyde Kastamonu’da oturan
Çobanoğulları ve güneyde Germiyanoğulları. Ertuğrul Bey, 1281’de
ölünceye kadar 50 yıl, bu Çobanoğulları’na tâbîdir. Doğrudan doğruya
Konya’daki Selçuklu İmparatoruna bağlı büyük uc beylerinden değildir
(bir ara Germiyanoğulları’na tâbî bulunduğu da sanılmaktadır).
Osmanoğulları’nın atasının başında bulunduğu Kayı aşireti, 1071
Malazgirt zaferinden önce, hatta 1040’tan önce de Merv’den Ahlat’a gel-
miş olabilir. Bu yıllar, Selçuklular’ın Mâverâünnehr’den Horasan’a geç-
tiği yıllardır.
Ertuğrul Gazi’ye verilen yurd, bugünki Kütahya–Bursa–Bilecik
illerinin sınırlarının birleştiği yöredir ve 1.000 km2 kadar bir toprak
parçasından ibarettir. Söğüt, sonradan Bizans’tan feth edilerek başkent
yapılmıştır.
Ertuğrul Gazi’nin yerine oğlu Osman Gazi geçmiş ve 1324’e kadar
43 yıl saltanat sürmüştür. 1300 yılına kadar babası gibi Çobanoğulla-
rı’na tâbi küçük uc beyi (marki) olan Osman Gazi, bu tarihte doğrudan
doğruya Konya Selçukluları’na bağlı büyük uc beyi (duka) mevkiine
yükselmiştir. Bu suretle Osmanlı devletciği, 69 yıl Çobanoğulları’na,
Kastamonu’ya tâbi yaşamıştır. 1308’de Selçukoğulları düşünce, Osman

8
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

Bey, doğrudan doğruya Tebriz’de oturan İlhan’ın büyük uc beylerinden

biri hâline gelmiş ve İlhan’ın Anadolu umumî valileri tarafından kontrol
edilmiştir. İlhanlılar’a tâbiiyet, 1335’e kadar devam eder (1308’den önce
Selçuklular da İlhanlılar’a bağlı idiler).
Osman Gazi, 1281’de babasından 4.800 km2 kadar aldığı toprak
mirasını, 16.000 km2’ye çıkartarak 1324’de oğlu Orhan Gazi’ye devr et-
miştir. Bu toprakları, Bizans’tan feth etmiştir. Osman Gazi’nin bıraktığı
miras, bugünkü Bilecik ili, Eskişehir merkez ilçesi, Sakarya’nın Gevye,
Akyazı, Hendek, Kütahya’nın Domaniç, Bursa’nın Mudanya, Yenişehir
ve İnegöl ilçelerinden ibarettir. Ne kadar mütevâzı değil mi?
Ama mânâsı vardı ve büyüktü. Zira bu yıllarda Türkiye, Selçuko-
ğulları’nın parlak günlerini hasretle anıyordu. Anadolu Türk’ü bahtiyar
değildi ve ancak gazâ ve tasavvufla teselli buluyordu. Millî birlik yok
olmuştu. Selçukoğulları’nın o derece meşakkatle kurdukları, şan ve şe-
refle yaşattıkları millî birlik... Şimdi kırk beyliğe ayrılmış bir Anadolu
Türk’lüğü vardı. Çoğu birbirini yemeğe çalışmakla meşguldü. Anado-
lu’nun birçok kısmı da daha Bizans’ın elindeydi.
Porsuk’la Sakarya arasındaki Ergenekon’a tıkılmış mütevâzı bir bey-
liğin bu birliği yeniden kuracağı, hayâlin bile ötesinde idi. Yalnız Şeyh
Edebalı, rüyasında görmüştü. Kırka bölünmüş, boynu bükülmüş Ana-
dolu Türkü, erenler ereninin bu ilâhî işaretini henüz öğrenmemişti.
Orhan Gazi, babasının yıllardan beri kuşattığı Bursa’yı alarak (6 Ni-
san 1326) başkent yaptı. Bu suretle 1321’de Marmara’ya erişen ve denize
çıkan Osmanlılar, bir Bizans şehrini daha aldılar ve az sonra Karadeniz’e
de çıktılar. 1231’den 1326’ya kadar 95 yıl üç Osmanoğlu, birer prenstir;
sadece 1300’de Selçuklu Sultanı’ndan tabl–ü alem alarak büyük uc beyi
olmuşlardır. 1326’dan itibaren Orhan Gazi, artık gerçek bir kraldır ve
Anadolu Türkmen beyleri içinde yalnız Karamanoğlu aynı seviyededir.
1335’te de Sultan Orhan, artık İlhanlılar’a bağlılıktan kurtulur ve
tamamen müstakil, askerî bakımdan çok güçlü, fevkalâde dinamik bir
devletin başı olur. 1324 Şubatından 1362 Martına kadar 38 yıl süren
saltanatı, Bizans İmparatorluğu’ndan devamlı fetihlerle geçer. Babasının
dehâsını, belki daha büyük çapta tevârüs etmiştir. Son derece mâhir bir
diplomasi ile hem Anadolu Türkmen beylikleri, hem Balkan devletleri,
hem de Doğu Roma (Bizans) imparatorluğu ile münasebetlerini devam
ettirir ve daima Osmanlı Devletinin lehine durumlar meydana getirir.
1329 Mayısında, o sırada çok mühim bir şehir sayılan İznik’i feth
eder. Şehri geri almak isteyen Bizans imparatoru III. Andronikos Pa-
leologos’u Türk topraklarına sokmadan, Boğaziçi’ne 40 km mesafede,

9
osmanlı tarihi

Gebze Darıca’sı civarında yakalar; düşmanı bozar, imparator yaralanıp

kaçar ve iki imparatorluk prensi muharebe meydanında kalır. Bu Pe-
lekanon meydan muharebesi (2 Mart 1331) Osmanlı hükümdarının
şöhretini bütün cihana yayar. Zira Avrupa’nın unvan ve protokol ba-
kımından birinci hükümdârı sayılan Bizans İmparatoru’nu, açık sahrâ
muharebesinde yenmiştir.
1345’te ilk Türkmen beyliği olarak Balıkesir–Çanakkale çevresinde
saltanat süren Karasıoğulları’nı Osmanlı Devletine katar ve Çanakka-
le Boğazı’nın Asya yakasını tutar. İstanbul Boğazı’nın da Asya yakasını
tutmuştur. 1354’te Orhan Gazi’nin büyük oğlu Velîahd Gazi Süleyman
Paşa, Gelibolu yarımadasına, Rumeli’ne, Balkanlar’a, Avrupa’ya ayak
basar. Türk tarihinin dönüm noktalarından biridir. “Rumeli Fâtihi” sa-
nını kazanır. Gelibolu yarımadasını feth eder. 1354’te Ankara’yı da alır.
1359’da attan düşerek ölür ve Bolayır’daki büyük millî ziyaret yerlerin-
den olan türbesine gömülür.
Yerini kardeşi Gazi Murâd Bey (I. Murad) alır. Murad Bey daha
1359’da Meriç’i aşarak Dimetoka’yı alır ve İstanbul surlarına kadar akın-
lar yapar. 1362’de babası Orhan Gazi’nin yerine geçer. 4 ay sonra, 1362
Temmuzunda da Edirne’yi feth eder. Artık Osmanlı Devleti, gerçek bir
imparatorluktur. Dünyanın güçlü devletlerinden biridir. Çok çekinile-
cek bir askerî güce erişmiştir.
Sultan Orhan’ın oğluna bıraktığı devlet 95.000 km2’dir. Bugünkü
Bilecik, Bursa, Balıkesir, Sakarya, Kocaeli, Bolu illerinin tamamını, Ça-
nakkale ve Eskişehir illerinin en büyük kısmını, İstanbul ilinin Asya
topraklarının büyük kısmını, Edirne, Kırklareli, Tekirdağ, Ankara, Ma-
nisa, Kütahya, İzmir illerinden de bazı parçaları içine alır. Mühim top-
raklardır. Bu topraklar üzerinde Orhan Gazi’nin devletinin nüfusu, o
zamanki İngiltere krallığının nüfusundan çok fazladır. Ve bu topraklar
o çağda, dünyanın en zengin ülkeleri arasındadır. Boğazlar, Marmara,
Ege, Karadeniz arasında iki kıt’aya yayılmıştır. Dehşetli bir jeopolitik
ehemmiyet arz etmektedir.
I. Sultan Murad, 1362’de, babasının yerine geçtikten bir kaç ay sonra
Edirne’yi aldığı zaman, büyükbabasının babası Ertuğrul Gazi’nin Sa-
karya çevresinde yurt tutmasının üzerinden 131 yıl geçmiştir. 131 yılda
Sakarya’dan Meriç’e varılmıştır. Bu toprakların mühim kısmı gazâ ve ci-
had yoluyle Hıristiyanlar’dan feth edilmiş ve Türkleştirilmiştir. 1335’ten
itibaren Türkiye’nin en güçlü hükümdârı ve lideri olan Sultan Orhan’dan
sonra 1362’de Sultan Murad, artık hiçbir Anadolu Türkmen beyliğince
münakaşa edilemeyecek bir dereceye erişerek saltanatına başlamıştır.

10
Meriç’ten Tuna’ya
(1362 – 1453)

A ğabeyi Gazi Süleyman Paşa Rumeli fâtihi ise, I. Sultan Murad Han
Hüdavendigar Gazi de Balkanlar’ın fâtihidir. Türkler’in Meriç’i
geçmesi Balkan devletlerini telâşlandırmış ve Osmanlı’ya karşı ilk Haçlı
koalisyonu teşekkül etmiştir. Bu koalisyon, Macaristan kralı I. Layoş’un
başkumandanlığı altında, Sırbistan kralı V. Uroş, Bosna kralı I. Tvrt-
ko’nun da katılmasıyle Osmanlılar’ın üzerine yürümüş, fakat 1364’te
Sırp Sındığı’nda Hacı İlbeyi tarafından mahvedilmiştir. İkinci Haçlı
ordusu, 26 Eylül 1371’de I. Murad tarafından Çirmen meydan muha-
rebesinde ezilmiştir. Bu vuruşmada başkumandan olan Sırbistan kralı
Vukaşin’le kardeşi Velîahd–Prens Uybyeşat can vermişlerdir.
Balkanlar’ı hızla ele geçiren I. Murad, Anadolu Türkmen beylik-
lerinde de genişlemek ihtiyacında idi. Asker ve saire bakımından bu
beyliklerin topraklarına ihtiyacı vardı. Sulh yoluyle, şan ve şöhretinin
sağladığı avantajlarla Anadolu’da yayılmaya çalışıyor, fakat bilhassa Ka-
ramanoğulları mukavemet ediyordu. 1386–1387’de ilk Osmanlı–Kara-
man savaşı çıktı ve bundan böyle hepsinde olacağı gibi Karaman ezildi.
Üçüncü Haçlı koalisyonu, 20 Haziran 1389’da Birinci Kosova mey-
dan muharebesinde yok edildi. Fakat zaferden sonra Sultan Murad, şe-
hid düştü.
Türk tarihinin müstesna askerlerinden biri olan I. Murad, 27 yıl,
3 ay süren saltanatından sonra oğlu Yıldırım Bâyezid’e 500.000 km2’ye
varan bir imparatorluk bırakıyordu. Avrupa toprakları (291.000 km2),
Asya topraklarını (208.000 km2) geçiyordu. Bu suretle Orhan Gazi’nin
bıraktığı devletin sınırları 5 mislinden fazla büyümüş oluyor ve bu iş, bir
kuşaktan (33 yıl) daha kısa bir müddet içinde gerçekleşiyordu. Tuna ku-
zeyde sınır teşkil ediyor ve Türk toprakları Balkanlar’da Atina’nın kuzey
varoşları ile Belgrad’ın güney varoşları, doğudan batıya doğru da Ka-

11
osmanlı tarihi

radeniz’le Adriya Denizi arasında uzanıyordu. Orta Karadeniz kıyıları

ve Orta Anadolu’nun batı kesimi, Osmanlı metbûluğunu kabul etmişti.
Akdeniz’e çok yaklaşılmıştı.
1390 yılı ile 1391’in ilk aylarında I. Bâyezid kendisine “Yıldırım”
unvânını kazandıran bir sür’atle, Batı Anadolu Türkmen beyliklerini bi-
rer ikişer ortadan kaldırarak Osmanlı birliğine kattı. Çoğu mukavemet
bile etmedi. Bu mukavemet hem imkânsızdı, hem de Osmanlı birliğine
katılmanın büyük avantajları vardı. 1391’de Sultan Bâyezid, Akdeniz kı-
yılarında idi. İkinci Anadolu seferinde, tekrar savaş çıkaran Karaman’ı
ezdi. 60 parça harb gemisi ile Ege adalarını vurdurduktan sonra Bi-
zans’ın Osmanlılarca ilk kuşatmasını yaptı. 1391 yazında Türkler’in “Ef-
lâk” dedikleri Güney Romanya prensliği Osmanlı hâkimiyetini tanıdı
ve Osmanlı kudreti Tuna’yı aşmış oldu. Ertesi yıl Selanik ve Silivri feth
edildi. Macaristan kralı Sigismund’un ordusu ezildikten sonra padişah,
3. Anadolu seferine çıktı. Kastamonu’daki İsfendiyâr Türkmen beyliğini
doğrudan doğruya Osmanlı birliğine kattı.
25 Eylül 1396’da Yıldırım, Niğbolu’da, bütün Avrupa’nın katıldığı
bir Haçlı ordusunu mahv etti. Avrupa’nın en seçkin birliklerinin ka-
tıldığı 130.000 kişilik bu ordu, bir yılda ve çok iyi, büyük masraflarla
hazırlanmıştı. Bizans’ı yeni bir Osmanlı muhasarasından kurtarmak,
Türkler’i Balkanlar’dan çıkarmak, hatta Kudüs’e kadar gitmek niyetinde
olan Haçlı ordusuna büyük devletlerden Macaristan, Fransa, İngiltere,
Almanya, Polonya, Venedik ve bir kaç küçük devlet katılmıştı. Haçlı or-
dusuna Macaristan Kralı komuta ediyordu.
Yıldırım Han, 1397’de Attika ve Mora seferini yaptı. Karaman beyli-
ğini doğruca Osmanlı birliğine kattıktan sonra 1398 baharında Canik’e
(Samsun) geldi. Yıl sonunda Kadı Burhâneddin Devletine son verdi;
Kayseri, Sivas ve çevresini elde ederek Doğu Anadolu’ya dayandı. Sonra
Malatya ve Dulkadır (Maraş) seferine çıktı.
Bizans’ı 4. defa kuşattı. Bu yıllarda dünyanın en güçlü devleti Ti-
mur’un, Doğu Türkleri’nin, ikinci devleti de Yıldırım’ın, Batı Türkle-
ri’nin elinde idi. Timur’un Anadolu seferi, Bizans’ı kurtardı ve Osmanlı
devletinin gelişmesine en az yarım asır engel oldu. 28 Temmuz 1402’de
bütün Orta Çağ’ın en büyük meydan muharebesi, Timur’la Yıldırım’ın
arasında Ankara’da Çubuk Ovası’nda geçti. Yıldırım yenildi ve esir düş-
tü, ertesi yıl Akşehir’de öldü. Timur, Osmanlı taht şehri Bursa’yı işgal
ettirdi. Fakat Rumeli’ndeki Osmanlı topraklarına geçmedi. Anadolu
Türkmen beyliklerini eskisinden güçlü olarak canlandırdı.
1402’den 1413’e kadar geçen devreye “Fetret Devri” veya “Şehzâde-

12
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

ler Kavgası” denir. Bu yıllarda Yıldırım’ın oğulları, tek başlarına babala-

rının epey küçülen mirasını elde etmek için birbirleriyle kavga ederler.
Hepsi de —sözde ve tâ 1447’ye kadar— Timur ve haleflerine tâbîdirler.
Bu yıllarda gerçek padişah, Yıldırım’ın büyük oğlu I. Süleyman’dır ki,
Edirne’yi taht şehri seçmiş, Rumeli ve bir kısım Anadolu toprakların-
da saltanat sürmüştür. 1411’de öldürülünce yerine kardeşi Sultan Mûsâ
geçmiş, o da 1413’te ağabeyi I. Sultan Mehmed Han tarafından ortadan
kaldırılmıştır. Bu suretle Çelebî Sultan Mehmed, 1413’e kadar Amas-
ya’da ve Anadolu topraklarında saltanat sürdükten sonra, tek başına
padişah olmuştur. Bu sırada kardeşlerinden Mustafa Çelebî de iki defa
saltanata hak iddia etmiş ve güçlükle bertaraf edilebilmiştir.
1402’de Yıldırım, 942.000 km2 büyüklüğünde (500.000 km2’si Ana-
dolu’da, 442.000 km2 kadar Balkanlar’da) bir imparatorluk bırakmıştı.
Anadolu Türk birliği hemen hemen gerçekleşmek üzere idi. Bu eser,
1402’de yıkıldı. 1413’te oğlu I. Mehmed’in elinde sadece 694.000 km2
toprak kalmıştı (376.000 km2 Balkanlar’da, 318.000 km2 Anadolu’da).
Sultan Mehmed babasının mirasını geri almak için 1421’e kadar
büyük çaba gösterdi. Ölümünde 870.000 km2’ye çıkmıştı ama, güç ba-
kımından babasının devrine erişemediği gibi, bu toprakların bir kısmı
tâbî beylikler idi ki bunlar, Yıldırım devrinde doğrudan doğruya sancak
(il) şeklinde Osmanlı birliğine katılmışlardı.
Oğlu II. Murad, çeyrek asır, dedesi Yıldırım’ın bıraktığı çizgiye gel-
meye çalıştı ve 1451’deki ölümünde, az çok bu çizgiye erişmiş bulunu-
yordu. 1447’de Timur’un oğlu Sultan Şâhruh’un ölümü üzerine Doğu
Türk Hâkanlığı’nın çözülmeye başlaması ile de Osmanlı Devleti, dün-
yanın birinci devleti hâline geldi. Bu birinciliği, 1770’e kadar bırakma-
yacaktır.
Sultan Mûsâ’nın 5. Bizans kuşatması gibi II. Murâd’ın 1422’deki
6. kuşatması da —çok şiddetli geçmesine rağmen— netice vermedi.
II. Murad, Anadolu Türkmen beylikleri, bilhassa Karamanoğulları ile
çok uğraştı. 1430’ta Selânik’i geri aldı. Venedik ve Macaristan gibi Av-
rupa’nın en güçlü deniz ve kara devletleriyle çekişti. 1439’da —Maca-
ristan’a âit ve Orta Avrupa’nın kilidi sayılan— Belgrad’ı kuşattı, fakat
alamadı. Bosna krallığına metbûluğunu kabûl ettirdi.
24 Aralık 1443’te Macaristan başkumandanı Hunyadi Yanoş, İzla-
di Derbendi’nde Osmanlı ordusunu bozdu. Bunun üzerine iki devlet
arasında Segedin Sulhu imzalandı (12 Temmuz 1444). Çok yorulan II.
Murad, tahtı çocuk (yaştaki) oğlu II. Mehmed’e (müstakbel Fâtih Sul-
tan Mehmed) bırakarak Manisa’ya çekildi ki, Osmanlı tarihinde kendi

13
osmanlı tarihi

isteğiyle ve hiç bir baskı olmaksızın tek tahttan ferâgat olayıdır. Ancak
bundan faydalanmak isteyen yeni bir Haçlı ordusu, 1444 Eylülünde
Türk topraklarına girdi. 10 Kasım 1444’te acele Manisa’dan yetişen Sul-
tan Murad, bu orduyu Varna meydan muharebesinde yok ederek Tür-
kiye’nin geleceğini kurtardı. Başkumandan ve Polonya Kralı Ladislas
maktul düştü.
Bu arada II. Murad tekrar padişah oldu, tekrar tahtını oğluna bı-
raktı, devlet adamlarının ısrarı üzerine üçüncü defa tahta çıktı. 1446’da
Mora üzerine 2. seferini, ertesi yıl Arnavutluk seferini yaptı; yanına oğlu
II. Mehmed’i de aldı. 19 Ekim 1448’de yeni bir Haçlı ordusunu, İkinci
Kosova Meydan Muharebesi’nde yok etti. Bu defaki Haçlı koalisyonuna,
Almanya, Macaristan, Polonya ve başka devletler katılmışlardı. Bu, Os-
manlılar’ı Balkanlar’dan sürüp atmak gayesiyle yapılan sonuncu Haçlı
seferidir. Artık Hıristiyan Avrupa, böyle bir teşebbüs yapamayacaktır.
1450’de gene oğlu II. Mehmed’le beraber 2. Arnavutluk sefer–i hümâyû-
nuna çıktı (padişahın başkumandanlık yaptığı sefere «sefer–i hümâyûn»
denmektedir). 3 Şubat 1451’de büyük şan ve şeref içinde öldü.
Müstesna dehâda devlet adamı, diplomat ve kumandan idi. “Os-
manlı Rönesansı” denen ve bu yıllarda Doğu Türkleri’nin “Timurlu Rö-
nesansı” denen akımı ile paralel olan ilim, san’at ve kültür hareketinin de
gerçek kurucu ve koruyucusudur. Oğlu II. Mehmed’e dünyanın hemen
her bakımdan en güçlü devletini bırakıyordu. Yalnız denizde Venedik,
hâlâ en üstün kuvvetti. Dedesi Yıldırım’ın mirasını geniş ölçüde topar-
lamıştı. Bilgin, şâir, müzisyendi. Adalet ve merhamet duygusu çok yük-
sekti.
Yerine geçen II. Mehmed, 30 Mart 1432 pazar günü sabahı güne-
şin doğduğu dakikalarda Edirne Saray–ı Hümâyûnu’nda doğmuştur. 19
yaşında idi ve iki defa tahta oturmuştu, saltanat tecrübesi olduğu gibi,
babasının yanında seferlere de katılmış, kumandan olarak yetiştirilmiş-
ti. Fırsattan faydalanmak isteyen Karaman üzerine bir sefer yaptıktan
sonra, artık bir kangren hâline gelen Bizans meselesini halletmek üzere
bütün varlığını bu mevzûda teksîf etti.
Rumeli Hisarı’nı yaptırıp Yıldırım’ın karşı kıyıda yaptırdığı Anado-
lu Hisarı ile beraber Boğaz’ı kestikten sonra, 1452–53 kışını Edirne’de
dehşetli harb hazırlıkları ile geçirdi. 23 Martta ordusu ve cihânın o ana
kadar görmediği, hesaplarını bizzât yaptırıp döktürdüğü, Orta Çağ’a son
verecek topları ile Edirne’den hareket etti. 6 Nisanda Bizans muhasarası
başladı. 18 Nisanda İstanbul Adaları alındı. 22 Nisan gecesi Türk ince
donanması karadan Halic’e indirildi. 29 Mayıs sabahı yapılan nihâî ta-

14
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

arruzda Bizans, düştü. Orta Çağ’ın —kimseye asla açılmayan— en müs-

tahkem surları geçilmişti.
Çeşitli bakımlardan 29 Mayıs 1453, Orta Çağ’ın sonu sayılır. Türk
tarihinin en müstesna olayı sayılarak “Feth–i Mübîn” denilmiştir. Dün-
yanın en büyük kilisesi ve bütün Avrupa’nın ayakta kalan en eski ya-
pısı (VI. asır) olan Ayasofya, camie çevrildi. Bütün Ortodoks Hıristi-
yanlar’ın başı olan Cihan Patrikliği ilga edilmedi. Doğu Roma (Bizans)
imparatorlarının yerine padişahın himayesi altına alındı. Bu suretle
artık “Fâtih” denen 21 yaşındaki padişah, Katolik Avrupa’ya cephe aldı
ve Hıristiyan dininin Katolik mezhebinde birleşmesini önledi. İstanbul,
taht şehri seçildi ve hızla imarına başlandı. Fethin İslâm ve Hıristiyan
dünyasındaki akisleri, muazzam oldu. Cihan tarihinin en büyük hâdise-
lerinden biri olarak telâkki edildi.
Osmanlı Cihan Devleti’nin temelleri atılmış oldu. Devlet, 1402’de
Yıldırım Han’ın bıraktığı güç çizgisini geçti.
Yeniçağ’ın eşiğinde dünyanın nüfusu 400 milyon kadardı (275 mil-
yon Asya, 70 milyon Avrupa, 40 milyon Afrika, 15 milyon Amerika).
Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın cihan siyaseti başlıyordu. Anadolu’da
henüz Yıldırım’ın bıraktığı Fırat–Toros çizgisine erişilmemişti. Ama
Ankara felâketinin bütün yaraları sarılmıştı. Avrupa’da tek başına Türki-
ye’ye karşı gelebilecek hiç bir devlet mevcut değildi. Cihan politikası için
denizlere doğru açılmak ve denizlerde Venedik’in üstünlüğünü mutlaka
geçmek îcâb ediyordu. Türkiye İmparatorluğu, iki kıt’anın iki yakasına
öylesine bir kudret ve azimle yerleşmişti ki, cihan devleti olması, âdetâ
kaçınılmaz bir kader, tarihî bir mukadderattı.

15
Türk Cihan İmparatorluğu’nun
temelleri atılıyor
(1453–1512)

D oğu Roma Fâtihi olarak Edirne’ye dönen II. Mehmed, cihan politi-
kasını gözden geçirdi. Devletin geleceği için çok mühim adımların
daha atılması îcâb ediyordu. Ve Bizans’ın düşmesini Avrupa’nın serin-
kanlılıkla karşılamayacağını biliyordu.
Karaman ve Bizans’tan sonra 3. sefer–i hümâyûnunda Cenevizli-
ler’den Enez’i aldı (1453 sonu) ve Kırım’a bir donanma gönderdi (1454
Temmuzu). 1454’te ilk Sırbistan seferine çıktı (4. sefer–i hümâyûn).
Kuzey Ege adalarını donanma göndererek ele geçirdi ve ilk Rodos sefe-
rini yaptırdı, fakat bu adayı alamadı (5. sefer–i hümâyûn). 2. Sırbistan
(seferi), onun 6. sefer–i hümâyûnudur (1455, 1456). Bu ikincisinde ba-
basından sonra tekrar Belgrad’ı muhasara etti. Kaleyi savunan Hunya-
di Yanoş öldü. Fâtih yaralandı, fakat Belgrad düşmedi. 1455’te Boğdan
(Moldavya, Kuzey Romanya) prensliği de Osmanlı metbûluğunu kabûl
etti.
1458’deki 7. sefer–i hümâyûn, Fâtih’in ilk Mora seferidir. 1459’daki
8. sefer–i hümâyûn ise 4. Sırbistan seferidir ki, Semendire’nin fethi ve
Sırbistan Devletinin sonu olmakla neticelenmiştir. 1460 yazında 9. se-
fer–i hümâyûnuna çıktı; 2. Mora seferidir ve Mora prensliklerinin ilgası,
Türkiye’ye katılması, Paleologoslar’ın sonu ve son Bizans kalıntılarının
silinmesi ile sonuçlanır.
Sonra Güney Karadeniz meselesini ele aldı. 1461’de 10. sefer–i
hümâyûn ile Ceneviz’den Amasra’yı aldı. Baharda 11. sefer–i hümâyûn
ile Sinop’a geldi; himayesinde bulunan Candar (İsfendiyâr) beyliğine
dostça son verdi. Yazın Trabzon’a yürüdü. Denizden ve Donanmay–ı
Hümâyûn’ca kuşatılan Trabzon Rum İmparatorluğu teslim oldu. Kom-
nenos imparatorluk hânedânına son verdi. Bu suretle Batum ve Gürcis-
tan kıyılarına kadar bütün Güney Karadeniz kıyıları, Osmanlı Devletine

16
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

katıldığı gibi, Trabzon ve Rize gibi Anadolu’nun henüz Türkleşmemiş

olan parçaları da Hırıstiyanlar’dan alınmış oldu.
12. Trabzon sefer–i hümâyûnundan döner dönmez, 13. sefer–i
hümâyûn ile Eflâk (Güney Romanya) üzerine yürüdü ve ayaklanan Ka-
zıklı Voyvoda’nın işini bitirdi.
Fâtih, 14. sefer–i hümâyûnunu 1462’de yaptı. Yayçe’nin fethi ile ne-
ticelenen ilk Bosna seferidir. 15. seferi, aynı yılın Eylülündedir ve Mi-
dilli adasının fethidir. 16. sefer–i hümâyûn, 1463’te yapılan 2. Bosna
Seferi’dir. Ertesi yıl, 3. Bosna seferi ve 17. sefer–i hümâyûn yapılmıştır.
1466’daki 18. sefer–i hümâyûn Karaman üzerinedir. 1466’daki 19. se-
fer–i hümâyûn, Fâtih’in ilk Arnavutluk seferidir. 1466–1467’de de Arna-
vutluk üzerine 2. seferini yapmıştır ki, 20. sefer–i hümâyûnu teşkil eder.
Bu ardı kesilmeyen seferlerde padişahın başlıca hedefleri şöyle idi:
Tuna’nın güneyinde ve Fırat–Toroslar sınırının batısında Osmanlı
Devletine katılmayan hiçbir yer bırakmamak, Karadeniz’i ve Ege Deni-
zi’ni Türk iç denizleri hâline getirmek, Venedik donanmasını geçerek,
deniz kuvvetlerini de kara ordusu gibi dünyanın birinci silâhlı gücü hâ-
line getirmek. Bu işleri tamamen gerçekleştirdikten sonra İtalya’yı feth
etmek.
Bu plan artık bütün dünyada biliniyordu. Fâtih’in kafasındaki bir sır
olmaktan çıkmıştı. Bu projeye karşı yalnız bütün Avrupa değil, Türki-
ye’nin doğusundaki Müslüman ve Türk komşuları da ayaklandılar. Bu
suretle Osmanlı İmparatorluğuna karşı, dehşetli bir koalisyon meydana
getirildi ve çok uzun sürecek savaş başladı.
16 yıl süren Büyük Savaş’ta Türkiye’nin karşısında yer alan büyük
devletler İran (Akkoyunlu Türk İmparatorluğu), Venedik, Macaristan,
Almanya, Polonya, Kastilya, Aragon, Napoli idi. Orta ve küçük devlet-
lerin sayılı 20 küsurdur. Türkiye müttefiksiz, tek başına idi. Fâtih, Türk
tarihinde belki başka örneği gösterilemeyecek bir politika dehâsı ile bu
koalisyona karşı 16 yıl dayandı ve düşmanlarını teker teker, ikişer üçer,
beşer onar yenerek Büyük Savaş’tan mutlak bir galib olarak çıktı. Türk
cihan imparatorluğunun gerçek temeli atılmış oldu. Cihânın Osmanlı
Devleti karşısında âciz kaldığı ortaya çıktı. Venedik’in deniz üstünlüğü
—bir daha geri gelmemek üzere— maziye karıştı.
Büyük savaş, 3 Nisan 1463’te Fâtih tarafından başlatıldı. 28 Tem-
muzda Venedik Cumhuriyeti, Türkiye’ye harb ilân etti. 30 Eylülde Ma-
caristan, Venedik’in yanında Türkiye’ye karşı savaşa girdi. Birkaç ay
sonra, Türkiye’ye harb açan devletlerin sayısı, açmayanlardan çok fazla
idi.

17
osmanlı tarihi

Her cephede düşmanı yıpratan, diplomatik manevralarla bezdiren

Fâtih, 1470 yazında ordu ve donanması ile Ağrıboz adasına, yürüdü (21.
sefer–i hümâyûn). Venedik’in Batı Ege’deki bu alınmaz denilen üssünü
feth etti. Avrupa devletlerine “Rumeli sizin, Anadolu benim” diye elçi
göndererek Osmanlı’yı haritadan bile silmek isteyen Akkoyunlu Türk
imparatoru Uzun Hasan Bey, Avrupalılar’ın Osmanlı ile başa çıkamaya-
caklarını anlayıp, Tokat’a bir sürpriz taarruzu ile harbin doğu cephesini
açtı. 18 Ağustos 1472’de Şehzâde Mustafa, Kıreli Meydan Muharebe-
si’nde Akkoyunlu ordusunu ezerek işgal altındaki Osmanlı topraklarını
kurtardı. Uzun Hasan için kötü işaretti. Korkunç bir atlı Türkmen ordu-
su ile Osmanlı’nın üzerine yürüyüp işini bitirmek istedi. Fâtih, 11 Ni-
san 1473’te Üsküdar’dan hareket etti. 5 kolordudan müteşekkil 190.000
kişilik dünyanın en çetin harb makinesi sayılan ordusu ile Ağustosta
Erzincan yakınlarında en büyük rakibi ile karşılaştı. Otlukbeli’nde Ak-
koyunlu Türkmen ordusu mahvoldu. Fâtih o zamana kadar yalnız ku-
şatmalarda kullanılan, sesinden atları ürkütmek için sahrâya getirilen
top silâhını, tarihte ilk defa olarak taktik silâh olarak kullanmıştı.
Fâtih’in akıncı tümenleri Venedik varoşlarına, Almanya içlerine ka-
dar her yıl, her ay Avrupa’yı alt üst ettiler. Venedik, Almanya ve Maca-
ristan, pes etti. 23. sefer–i hümâyûn Boğdan (Moldavya), 24.’sü Maca-
ristan üzerine, 1476 baharında ve sonunda açıldı. 1478’de padişah, 3.
Arnavutluk seferine çıktı (25. sefer–i hümâyûn). Kırım’a Donanmay–ı
Hümâyûn gönderdi. 1475’te Kırım Hanlığı, Osmanlı birliğine girdi.
1480’de 3. Rodos kuşatması, netice vermedi. İyonya adalarını aldık-
tan sonra, Donanma–yı Hümâyûn’u İtalya’ya gönderdi ve 28 Temmuz
1480’de İtalya fütûhâtının başlangıcı olmak üzere Otranto’yu işgal ettir-
di. İtalyan devletcikleri, Fâtih Sultan Mehmed’i Batı Roma imparatoru
olarak selâmlamak üzere hazırlıklara başladılar. Fakat padişah, 3 Mayıs
1481’de Maltepe ile Gebze arasındaki ordugâhında, ordusu arasında, ze-
hirlenerek öldü. 49 yaşında idi.
İki defaki çocukluk saltanatı sayılmazsa, sonucu saltanatı 30 yıldan
2,5 ay fazladır. Bıraktığı imparatorluk 2.214.000 km2’yi buluyordu. An-
cak 511.000 km2’si Anadolu’da, gerisi Avrupa’da idi. Kuzeyde Türk sını-
rı, Moskova’nın güneyinden başlıyordu. Karadeniz’i kapalı Türk denizi
hâline getirmiş, Ege’de bunu başarmasına ramak kalmış, Yunan (İyonya)
Denizi’ne hâkim olmuştu. Türk donanmasını cihan kudreti hâline getir-
miş, 2 Venedik donanmasının gücünün üzerinde bir kudrete eriştirmiş-
tir. Bu donanma ile İtalya’yı feth edecek, Katolikliği de hâkimiyeti altına
alacaktı. Tahta geçtiği zaman devletin 30 harb gemisi vardı. 1474’te 23

18
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

yıl çalışarak donanmayı 108 harb ve 400 kadar nakliye gemisine çıkardı.
Ölümüne kadar geçen son 7 yılda ise donanmayı 250 harb ve 500 nak-
liye gemisine ulaştırdı.
İstanbul Üniversitesi’nin de kurucusudur. Batı ve Doğu dillerini çok
iyi biliyordu; edebî ve matematik ilimlerde bilgindi. Osmanlı hüküm-
darları içinde yetişen en büyük asker, en iyi diplomat ve devlet adamı
olduğu gibi, Osmanoğulları’nın en bilginidir. Bazı tarihçilere göre, Türk
milletinin 2.500 yıl içinde yetiştirdiği en büyük şahsiyettir. Büyük bir
san’at ve ilim koruyucusu idi. Bu emsalsiz savaş adamı, imparatorluğunu
imâr etmeyi de ihmal etmedi, her tarafta Türk bayındırlık eserleri yük-
seltti. 2 imparatorluk, 4 krallık, 11 prensliği feth etmiştir. 3 oğlu ve bir
kızı olmuştur. Ölümünde yalnız 2 oğlu hayatta idi.
Yerine büyük oğlu II. Bâyezid geçti. Fakat kardeşi Sultan Cem, bunu
kabûl etmedi. 1495’e kadar Cem gailesi devam etti. II. Bâyezid’i büyük
teşebbüslerden alıkoydu. Daha 10 Eylül 1481’de İtalya fütûhâtı terk edil-
di, İtalya’nın fethinden vazgeçildi. II. Bâyezid, bu arada 1483’te Maca-
ristan üzerine Morava seferine (1. sefer–i hümâyûn), 1484’te de Boğdan
seferine (2. sefer–i hümâyûn) çıktı. 1485’te, 6 yıl sürecek olan ilk Mem-
lûk savaşı patladı. Mısır–Suriye Türk Memlûk imparatorluğu ile hiçbir
kazanç sağlamayan bu savaştan hemen sonra II. Bâyezid, 1492’de 3. se-
fer–i hümâyûnuna çıktı. Macaristan ve Arnavutluk seferidir. Belgrad’ın
gene netice vermeyen 3. kuşatması bu sırada yapılmıştır. 1493’te Yâkub
Paşa’nın Adbina zaferi, Macaristan’ı sulha zorladı.
Türkiye, Akdeniz’deki üstünlüğünü bu devirde de muhafaza etti.
1487’de Kemal Reis, ilk İspanya seferini yaptı. Fakat İspanya’daki son
Müslüman devletinin, Gırnâta’nın düşmesine (2 Ocak 1492) engel olu-
namadı. Kemal Reîs’in 2. İspanya seferi (1510), İspanya teb’ası hâline
gelen İspanya Müslümanları’na yardım içindir. Ertesi yıl Kemal Reîs
(1511), Gelibolu açıklarında gemisi fırtınadan batarak boğulmuştur.
Osmanlılar’ın yetiştirdiği ilk büyük denizci ve Osmanlı deniz ekolünün
gerçek kurucusudur.
25 Şubat 1495’te Sultan Cem’in Napoli’de zehirlenerek 35 yaşında
ölmesi, ağabeyi II. Bâyezid’e geniş nefes aldırdıysa da, saltanatın ikinci
devresinde de babası ve öğlununkilere benzer büyük hareketlere giri-
şemedi. Bununla beraber İtalya’da nüfuzu büyüktü. 1498’de Balı Bey’in
2. Polonya seferi, bu devletle çıkan savaşı Türkiye lehine neticelendirdi.
Balı Bey (sonra Paşa), ikinci seferinde Varşova’ya girdi.
Venedik’le çıkan savaş, daha büyük çapta oldu. Padişah 4. ve 5. se-
fer–i hümâyûnlarını (1499, 1500), Venedik’in Güney Mora’daki üslerini

19
osmanlı tarihi

temizlemek gayesiyle yaptı. Bu arada Sapienza açık deniz muharebesin-

de Kemal ve Burak (Barak) Reisler, Türkler’in tarihteki ilk büyük deniz
muharebesini kazandılar (28 Temmuz 1499). Bu büyük deniz vuruşma-
sında 400 harb gemisi ve on binlerce denizci karşı karşıya geldi. Venedik
donanması, ağır hezîmete uğradı.
1502’de Venedik’le sulh yapıldı. Fakat aynı yıl, İran imparatorluğun-
da Akkoyunlu Türk hânedânı düştü ve yerine gene bir Türk hânedânın-
dan olan Şâh İsmail Safevî geçti. İran’dan başka Irak, Doğu Anadolu,
Güney Kafkasya gibi ülkelere de hâkim olan ve Türkiye’den sonra en
güçlü devlet bulunan Safevî imparatorluğu, Akkoyunlular ve Osman-
lılar gibi Sünnî değil, Şîî idi. Şâh İsmail, kan, ateş ve hileyle mezhebini
yaymaya çalışıyor ve Anadolu’yu tehdîd ediyordu. Anadolu’da yer yer
ayaklanmalar çıkardı. Bu durum, II. Bâyezid’in son yıllarını huzursuz
kıldı. Sonunda 8 oğlundan hayatta kalan 3’ünün küçüğü olan Yavuz Sul-
tan Selim nâmına tahttan ferâgat etti ve az sonra öldü.
Babası Fâtih’ten sonra Osmanoğulları’nın en bilginidir. Değerli
bestekârdı. Babası, dedeleri ve oğlu gibi büyük harb adamı değilse de,
orduya ve donanmaya çok dikkat etmiş, Türkiye’nin kudretini titizlikle
korumuş, yalnız son yıllarında Safevî baskısı altında bunalmıştır.

20
Türk Cihan İmparatorluğu’nun
gerçekleşmesi
(1512–1520)

Y avuz Sultan Selim, 42 yaşında tahta çıktı. Çok uzun müddet Trab-
zon sancak beyi olarak birçok seferde bulunup tecrübe kazanmıştı.
Türkiye’yi Safevî baskı, hattâ tehdidinden kurtarmak için ordu tarafın-
dan tahta çıkarılmış gibiydi. Bu misyonla —bir takım iç meseleleri hal-
lettikten sonra— derhal İran meselesini ele aldı.
23 Nisan 1514’te Üsküdar’dan hareket etti. 2 Temmuz’da Sivas’a geldi
ve ordusundan 40.000 kişiyi burada bıraktı, 100.000 kişi ile yoluna de-
vam etti. 23 Ağustos’ta Güney Âzerbaycan’da Çaldıran sahrâsında Şâh
İsmail’in 100.000 muhâribden müteşekkil ordusunu yok etti. Şâh, tesa-
düfen canını kurtardı. Yavuz, 16 Eylül’de, İran Safevî Türk imparatorlu-
ğunun taht şehrine (Tebriz’e) girdi. Bu suretle dünyanın ikinci devletini
bir müddet için olsun Türkiye’yi tehdîd edemez hâle getirdi.
Şâh İsmail, daha 10 yıl yaşadığı halde, Çaldıran’ın öcünü almaya asla
girişmedi. Gene bu zafer neticesinde Güneydoğu Anadolu ile Kuzey
Irak, İran’dan Türkiye’ye geçti. Bu suretle Osmanlılar, Anadolu’da Türk
birliğini gerçekleştirmiş oluyorlardı. İran’ın elinde Doğu Anadolu’da an-
cak küçük parçalar kalıyordu.
O zamana kadar Dulkadır Türkmen beyliği (Maraş), Osmanlı’ya
tâbî idi. Yavuz, beyliği doğrudan doğruya ilhak edip ortadan kaldırmak
isteyince, Yavuz’un annesi Ayşe Hâtûn’un babası, yani padişahın ana ta-
rafından dedesi olan Dulkadıroğlu Alâüddevle Bozkurt Bey direndi, 12
Haziran 1515 Turnadağı muharebesi ile bu direniş ortadan kaldırılıp
beylik Osmanlı topraklarına katıldı. Şiddetli Safevî savunması kırılarak
19 Eylül 1515’te de o zaman “Âmid” denilen Diyarbakır alındı.
Diyâr–ı Acem’den sonra sıra Diyâr–ı Arab’a gelmişti. Burası da bir
Türk (Türkleşmiş Çerkes) devletinin elindeydi. Mısır, Suriye ve çevre ül-
keleri ellerinde tutan Memlûkler, Türkiye ve İran Türk imparatorlukla-

21
osmanlı tarihi

rından sonra dünyanın en güçlü devleti idiler. İslâm Halîfesi de Memlûk

sultanlarının himayesinde Kahire’de yaşadığı, Kutsal Şehirler (Mekke,
Medîne, Kudüs) ellerinde olduğu için, Memlûk imparatorluğunun mâ-
nevî gücü de büyüktü.
Yavuz Sultan Selim Han, 5 Haziran 1516’da 2. ve sonuncu sefer–i
hümâyûnuna çıkmak üzere Topkapı Sarayı’ndan Üsküdar ordugâhında-
ki otağ–ı hümâyûnuna geçti. Çukurova’ya geldiği zaman, merkezi Ada-
na olan ve Memlûkler’e tâbî bulunan Ramazanoğulları Türkmen beyliği,
kendiliğinden Osmanlı Devletine katıldı.
Yavuz’u, Haleb yakınlarında Merc–i Dâbık’ta Memlûk Sultanı Kansu
bekliyordu. 24 Ağustos 1516’da, Çaldıran’dan günü gününe 2 yıl sonra
burada, gene çok büyük bir meydan muharebesi geçti. Memlûk ordusu
yok edildi, Sultan Kansu öldü ve Abbâsî Halîfesi esir düştü. Memlûkler,
Mısır’da iktidâra geldikleri ve Eyyûbîler’in yerini aldıkları 1250 tarihin-
den beri asla bu derecede büyük bir darbe yememişler ve sultanlarını
muharebe meydanında bırakmamışlardı.
Yavuz, Haleb’e girdi (28 Ağustos). Ertesi gün, Haleb Ulu Camii’nde
kendisini İslâm Halifesi ilân ettiren Cuma hutbesini okuttu. Bu suretle
Hazret–i Peygamber’in vefat ettiği 632’den beri Arablar’a ve 750 yılın-
dan beri de Abbâsî Hânedânı’na âit olan hilâfet (halîfelik, İslâm dininin
mânevî reisliği, Peygamber’in halefliği), Türkler’e ve Osmanoğulları’na
geçmiş oldu.
Suriye, Lübnan ve Filistin’i yıldırım harekâtıyle feth eden ve Kudüs’ü
de aldıktan sonra Şam’a gelen Yavuz, burada Mısır fethinin son hazırlık-
larını tamamladı. Türk öncü ordusu, Filistin’le Sînâ arasında Hân–Yû-
nus’ta bir Memlûk ordusunu dağıttıktan sonra (21 Aralık 1516), Yavuz
9–22 Ocak 1517’de, İlkçağ’dan beri hiçbir cihangîr’in cebren geçemediği
Sînâ Çölü’nü 13 günde geçti. Kahire yakınlarında 22 Ocakta Ridâniye
meydan muharebesinde Memlûk ordusunu dağıttı. 24 Ocakta Kahi-
re’ye girdi. 13 Nisanda son Memlûk Sultanı II. Tumanbey idam edildi.
19 Mayısta Donanma–yı Hümâyûn, İskenderiye’ye gelip demirledi. Ya-
vuz, donanmayı teftiş etmek için İskenderiye’ye gelip Kahire’ye döndü. 6
Temmuzda Hicaz, Türkiye’ye katıldı. Mekke ve Medîne, Türk toprakları
oldu. Emânât–ı Mukaddese, Mekke, Medîne ve Kahire’den İstanbul’a
gönderildi. 8 aya yakın Kahire’de kalan Yavuz, 10 Eylülde hareket etti ve
25 Temmuz 1518’de İstanbul’a döndü.
Yavuz’un bu Mısır sefer–i hümâyûnu, 2 yıl, 2 ay sürmek bakımın-
dan, Osmanlı tarihinin en uzun sefer–i hümâyûnudur. Dünyanın 3.
devleti olan Memlûk imparatorluğunun tamamının Türkiye’ye katıl-

22
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

masıyle neticelenmiş ve Yavuz’u, tarihin kaydettiği en büyük cihangir-

lerden biri yapmıştır. O tarihte Memlûk imparatorluğu topraklarında
19 milyon nüfus yaşadığı hesaplanmaktadır (aynı XVI. asır başlarında
İngiltere nüfusu 4,5, Fransa 12, İspanya 6 milyon idi).
8 yıl içinde baş döndürücü işler yapan Yavuz, 50 yaşında, Edirne ya-
kınlarında ordugâhında, otağ–ı hümâyûnda, yeni bir seferin hazırlıkları
içinde iken öldü (22 Eylül 1520). Osmanoğulları içinde dedesi Fâtih’ten
sonra en büyük kumandan, Fâtih ve oğlu Kanuni’den sonra en büyük
devlet ve siyaset adamıdır. Dedesi ve babasından sonra Osmanoğulla-
rı’nın en bilginidir. Osmanlı Cihan Devleti’nin temellerini Fâtih atmış,
Hind Okyanusu ile Moskova güneyi, Batı Akdeniz’le Kafkasya arasında
Yavuz gerçekleştirmiştir. 1512’de 2.373.000 km2 olarak teslim aldığı dev-
leti, 6.557.000 km2’ye çıkarmıştır (Avrupa’da 1.702.000, Asya 1.905.000,
Afrika 2.950.000 km2).
Yavuz devrinde Cezayir de İspanyol tasallutundan kurtularak Türki-
ye’ye bağlanmıştır. Bu, Barbaros Kardeşler’in, Oruç Reîs’le Hızır Reîs’in
(Barbaros Hayreddin Paşa) şahsî teşebbüsleriyle gerçekleşmiş, fakat Ya-
vuz tarafından Osmanlı Devletinin büyük imkânlarıyle desteklenmiş
bir teşebbüstür.
Oruç Reis’le kardeşleri, Yavuz’un ağabeyi Sultan Korkut’un adamları
oldukları için, Yavuz tahta çıkınca başlarına bir belâ gelmesin diye Tür-
kiye’yi bırakıp 1513 yazında Kuzey Afrika’ya ayak basmışlardır. Cezâyir
ve Tunus’ta bir takım üsler elde ettikten sonra, amirallerinden Kara-
manlı Pîrî Reîs’i (ki meşhur Kemal Reîs’in yeğeni ve büyük coğrafya ve
kartografya bilginidir), 1516 Mayısında İstanbul’da Yavuz’a göndermiş-
lerdir. Yavuz, bu teşebbüsü desteklemiş ve Cezâyir’i feth etmeleri için
Oruç Reis’le kardeşlerine her türlü yardımı yapmıştır. Barbaros Kardeş-
ler’in mücadele ettikleri, savaştıkları devlet İspanya olduğu için, mis-
yonları çok çetindi. Zira İspanya, bütün XVI. asır boyunca, Avrupa’nın
en güçlü, zengin ve büyük Hıristiyan devletidir ve bu yıllarda Almanya
imparatorluğu ile birleşecek, İspanya Kralı, aynı zamanda Almanya im-
paratoru, bütün Amerika sömürgelerinin sahibi olacaktır.
1517 başlarında Oruç Reis, Cezâyir şehrini feth ederek ciddî bir şekil-
de bir devlete sahip olmuş, bu yılın 1 Eylülünde de İspanya ile savaşa baş-
lamıştır. 1 Ekim 1518’de Fas sınırında Tlemsen kalesinde İspanyol ordusu
tarafından kuşatılıp şehîd edilmiş, fakat Kuzey Afrika’da Türk hâkimiyeti-
ni gerçekleştirmiştir. Yerine kardeşi Hızır Reis (Barbaros Hayreddin Paşa)
ve Osmanlı Devletinin Cezâyir beylerbeyisi (eyâlet valisi, umumî valisi)
olarak geçmiş, eserine devam etmiştir (15 Mayıs 1519).

23
Türk Cihan Devleti’nin Avrupa siyaseti
(1520–1566)

Y avuz’un yerine tek oğlu 25,5 yaşındaki Kanûnî Sultan Süleyman

geçti. Babasının İran ve Turan siyasetini durdurmak mecburiyetin-
de kaldı. Zira Avrupa’da Charles–Quint devi zuhûr etmişti. Avrupa’nın
büyük kısmını İspanya Kralı ve Almanya İmparatoru sıfatıyle ele geçir-
miş, diğer kısımlarını nüfûzu altına almıştı. Fransa’yı tehdîd ediyordu
ve Kuzey Afrika’da Barbaros Hayreddin Paşa ile savaşıyordu. Türkiye bu
devi alt edemediği ve mâkul sınırlara itemediği takdirde, Osmanlı Ci-
han Devleti’nin geleceğinin kararacağı âşikâr idi. Akrabalık yoluyle çok
geniş sınırlı Macaristan krallığını da nüfûzu altına alan Charles–Quint
devrini, Orta Avrupa ve Batı Akdeniz’de mutlaka ezmek îcâb ediyordu.
Sultan Süleyman, Orta Avrupa’nın kilidi sayılan, daha önce 3 ayrı padi-
şahın 3 defa kuşatıp alamadığı, Türkiye’nin kuzey sınırı üzerinde Maca-
ristan’ın en müstahkem kalesine, Belgrad’a yürüdü ve fethetti (1521, 1.
sefer–i hümâyûn).
Mevcudiyet gayeleri Müslüman ve Türklerle savaşmak olan ve Ro-
dos’ta üslenen Saint–Jean (Hazret–i Yahyâ) tarîkatı üzerine 2. sefer–i
hümâyûnunu açtı. Fâtih’in 3 defa kuşattırıp düşüremediği dünyanın en
müstahkem kalesini de feth etti (1522–1523).
Doğu Avrupa’da durum iyi idi. Kırım, Kazan ve Astırhan Türk han-
lıkları (krallıkları), Osmanlı’ya tâbî idi. 1524’te Sâhib Giray Han, Nijniy
Novgorod’u (bugünki Gorky) feth etti ve 3 yıl önce 1521’de Moskova
şehrini yıkan ağabeyi I. Mehmed Giray Han’ın yolunu takib etti. Rusya
(Moskova) büyük–prensliği, Kırım’a yıllık vergi veren bir tâbî devletti.
Mehmed Giray, 1522’de Astırhan’ı aldı ve 1524’te Kazan Hanı, İstanbul’a
gelerek, metbûu Kanûnî Sultan Süleyman tarafından kabûl edildi.
Sultan Süleymân’a göre Doğu Avrupa işleri, üçüncü derecede idi.
Almanya–İspanya’nın Macaristan’a el atmasından ve Tuna’nın doğu ke-

24
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

simine inmesinden endişe ediyordu. Fransa’yı savunmaya karar verdi.

Zira Fransa’ya baş eğdirdiği takdirde Charles–Quint, Orta Avrupa’da
Osmanlı ile hesaplaşacaktı. Fransa kralı I. François, Madrid’de Charles–
Quint’in esiri idi; annesi, “Cihan Padişahı” Kanûnî Sultan Süleymân’a
müracaat ederek oğlunu kurtarmasını istirhâm etti. Kanûnî’nin aradığı
fırsattı. Bu şımarık Charles–Quint’in kızkardeşi, Macaristan kraliçesi
idi. Macaristan kralı II. Layoş’un kızkardeşi de Charles–Quint’in kardeşi
Avusturya arşidukası Ferdinand ile evli idi.
Kanûnî, Orta Avrupa’ya, Macaristan’a yürüdü. Bu 3. sefer–i hümâyûn
(1526), Kanûnî’nin 13 seferinin en ünlüsüdür ve 2. Macaristan seferidir.
Mohaç’ta Macar ordusunu yakaladı ve kralları dahil olmak üzere 2 saat-
te imhâ etti (29 Ağustos 1526). Tarihin en kesin neticeli ve örnek mey-
dan muharebelerinden biridir. 11 Eylülde Türkler’in “Budin” dedikleri
Budapeşte’ye, Macar taht şehrine girdi. Macaristan krallığı tarihe karıştı.
Asıl Macaristan, Transilvanya (Türkçe: Erdel) ve bazı ülkeler, Türkiye’ye
bağlandı. Çekoslovakya ise Almanya’ya geçti.
Charles–Quint ve kardeşi Kral Ferdinand, Macaristan’ı almak için
pek çok teşebbüs yaptılar. Kanûnî, 1529’da Almanya (I. Viyana, Gazây–ı
Bec) seferine çıktı (4. sefer–i hümâyûn). 16 Ekime kadar 19 gün Viya-
na’yı, Almanya imparatorluğunun taht şehrini kuşattı, fakat düşüreme-
di. Bu sefer sırasında Osmanlı Türk tarihinin en büyük akın hareketi
yapıldı. Bütün Avusturya ve Güney Almanya, Türk akıncıları tarafından
çiğnendi. Charles–Quint, meydan muharebesi kabûl etmedi. 3 yıl sonra
padişah, 2. Almanya seferine çıktı (1532, 5. sefer–i hümâyûn). Avus-
turya’yı işgal etti ve Graz’ı aldı (11 Eylül). Almanya pes etti. İstanbul
Andlaşması (22 Haziran 1533) ile Türkiye’nin ve padişahın üstünlüğü-
nü resmen kabûl etti.
Kanûnî, 7. sefer–i hümâyûnunda (1537) Venedik’e teveccüh etti.
Korfu adasına çıktı ve İtalya’da Otranto’yu ikinci defa işgal ettirdi. Seferi
denizden Donanmay–ı Hümâyûn ile Barbaros Hayreddin Paşa destek-
ledi. 8. sefer–i hümâyûn (1538), âsî Boğdan (Moldavya) prensine karşı
açıldı. Venedik’le sulh yapıldı (20 Ekim 1540). Ve Kanûnî, Budin seferi-
ne çıktı (1541, 9. sefer–i hümâyûn). Alman ordusu bozuldu ve Macaris-
tan, “Budin Beylerbeyiliği” adıyle doğrudan doğruya ilhâk edildi. Kral
Ferdinand, son bir gayretle Budin’i almak istedi. Fakat 100.000 kişilik
ordusu Budin önlerinde mahvoldu (24 Kasım 1542).
Macaristan’da Almanlar’ın elinde bulunan en mühim kaleyi, Ester-
gon’u geri almak üzere Kanûnî, 10. sefer–i hümâyûnuna çıktı (1543).
Estergon’u (10 Ağustos) ve İstolni–Belgrad’ı (4 Eylül) feth etti. Almanya

25
osmanlı tarihi

baş eğdi. 8 Ekim 1547 sulhu ile Kral Ferdinand, protokolde vezîr–i âzam
(başbakan) ile eşit olduğunu, İstanbul’a yıllık vergi vermeyi ve daha bir
sürü ağır şartı kabûl etti. Charles–Quint devi yıkılmıştı. Bu iş yalnız
Orta Avrupa savaşları ile değil, Akdeniz savaşları ile de gerçekleştirile-
bildi ki, ileride göreceğiz. Charles–Quint, ümitsizlik içinde tahttan fera-
gat edip manastıra çekildi (16 Ocak 1556). Almanya İmparatorluğu ve
ona bağlı ülkeleri kardeşi İmparator Ferdinand’a, İspanya Krallığı ve ona
bağlı ülkelerle Amerika’yı oğlu II. Felipe’ye bıraktı. Almanya ile İspanya
tekrar ayrıldı. Dünya rahat nefes aldı. Kanûnî’nin şöhreti zirvesine çıktı.
Kanûnî, tahta çıktıktan az sonra zuhûr eden Protestan mezhebini,
Katolik mezhebine karşı savundu. Türk baskısı olmasaydı, Charles–Qu-
int’in Pratestan mezhebini ezeceği, belki söndüreceği, olayların incelen-
mesinden açıkça anlaşılır.
İspanya ile hiç bir zaman sulh yapılmadı ve savaş kesilmedi. Alman-
ya sulhu ise 1566’ya kadar devam etti. Bu tarihte Kanûnî Sultan Süley-
man, Almanya üzerine 13. ve sonuncu sefer–i hümâyûnunu açtı ki «Si-
getvar Seferi» diye ünlüdür. İhtiyar padişah, bu kalenin önünde, otağ–ı
hümâyûnunda, top ve tüfek sesleri arasında son nefesini verdi (7 Eylül
1566 cumartesi sabahtan önce saat 1.30).
“Türk Asrı” denen XVI. asrı, Sultan Süleyman, Türkler’in yalnız ka-
nun yaptığı için değil, kanunları tatbik ettiği için ancak “Kanûnî” unvâ-
nına lâyık gördükleri, fakat Avrupalılar’ın “Büyük” dedikleri hükümdar
sembolleştirir. 2.500 yıllık Türk tarihinin en muhteşem hükümdârı sa-
yılır ve devri, Türkler’in tarih boyunca eriştikleri en ihtişamlı ve bahti-
yar çağ olarak bilinir. Saltanatı 46 yıldır ve —Ertuğrul Gazi’nin beylik
müddeti sayılmazsa— Osmanoğulları içinde en uzunudur. Diplomasi
ve devlet idaresinde gösterdiği dehâ bakımından Fâtih’ten sonra ikinci,
asker olarak Fâtih ve Yavuz’dan sonra üçüncüdür. Bilgin, hukukçu ve
şâirdir.
6,5 milyon km2 olarak aldığı bir imparatorluğu 14.893.000 km2 ola-
rak bırakmıştır (1.998.000 km2 Avrupa, 4.169.000 Asya, 8.726.000 km2
Afrika).
Osmanlı Cihan Devleti, Kanuni’den sonra daha hayli genişlemiş,
fakat onun devrindeki ihtişamına erişememiştir. Eserini anlamak için,
Doğu ve deniz siyasetlerini de incelemek îcâb eder ki, bunları, aşağıdaki
bahislerde göreceğiz.

26
Doğu siyaseti
(1520–1624)

1514 darbesi, 1533’e kadar 19 yıl, dünyanın Türkiye’den sonra

gelen 2. devleti durumundaki İran Türk Safevî impara-
torluğunu hareketsiz kıldı. Ama stratejik çekişmeyi ortadan kaldırmak
mümkün değildi. Kanûnî devrinde, bütün Arap ülkelerini, Basra Körfezi
ve Hind Okyanusu’ndan Atlas Okyanusu’na kadar ele geçirmek siyaseti
güdüldü. Behemehâl Basra Körfezi’ne inmek, Kafkasya’ya tırmanmak
îcâb ediyordu. Kafkasya ve Basra Körfezi ise, İran Türk imparatorluğu-
nun elinde idi. Bu devirde İran olmasa, Türkler, Almanya’yı geçer ve
soluğu Ren kıyılarında alırlardı; bir kaç tarihçi bu noktaya ehemmiyetle
işaret etmişlerdir.
İran savaşları çok çetindi. Mesafe uzundu. İran ordusu tamamen
Türkmenler’den müteşekkil yiğit bir atlı ordu idi. Ancak Osmanlı akıncı
(komando), piyade, bilhassa topçu üstünlüğü Türkiye’yi galip kılıyor-
du. Bununla beraber İran, Çaldıran’ı asla unutmamıştı. Osmanlı’ya karşı
meydan muharebesi kabûl etmiyor, geniş sahaları boşaltıp Osmanlı or-
dusunun önünden çekiliyordu. Safevî stratejisi bu idi. Tebrîz, Osman-
lı sınırına çok yakın olduğu için, Şâh İsmail’in oğlu ve halefi devrinde
İran, taht şehrini daha içeriye, Kazvîn’e almıştı.
Kanûnî Sultan Süleyman Han, 11 Haziran 1534’te ordusu ile İstan-
bul’dan ayrıldı. Padişahın 3 İran (Doğu) seferinin ilki ve en meşhuru
olan bu 6. sefer–i hümâyûna “Irâkeyn=İki Irak seferi» denmektedir; zira
hem Arap Irâkı (Bağdad), hem Acem Irâkı (Hemedân) fethedilmiştir.
Daha önce Vezîr–i âzam Makbûl İbrahim Paşa, başka bir ordu ile İran
üzerine gitmişti, padişahı bekliyordu.
O zaman dünyanın en büyük şehirlerinden biri olan Tebrîz, Os-
manlılar’ca 2. defa işgal edildi (13 Temmuz 1534). Az sonra Kanûnî de
Tebriz’e geldi (28 Eylül). İran’ın —Türk ve Kürdler’le meskûn— Batı eyâ-

27
osmanlı tarihi

letleri işgal edildi. Fakat asıl gaye Bağdad’ı, Irâk–ı Arab’ı alıp Basra Kör-
fezi’ne inmekti, 28 Kasımda (1534) Bağdad fethedildi. 5 asır müddetle
Abbâsî halifeliğinin merkezi olmak bakımından, çok ünlü bir şehirdi.
Bu sırada Safevîler, Tebrîz’i geri aldılarsa da, Osmanlılar, 3. defa şehre
girdiler (30 Haziran 1535).
Bu sefer neticesinde Orta ve Güney Irak (Bağdad, Basra) Osmanlı
eyâletleri oldu ve netice bakımından Basra Körfezi’nin kıyıları boyunca
Arap aşîretleri de Osmanlı nüfûzu altına düştü. Batı İran eyâletleri, Sa-
fevîler’ce geri alındı.
1536–48 arasında 12 yıl, Osmanlı–Safevî münasebetleri, nisbî bir
durgunluk devresine girdi. Irak’ı kaybeden Safevîler, kendilerini topla-
maya çalışıyorlardı. Kanûnî, 1548–49’da 2. İran seferine çıktı (11. sefer–i
hümâyûn). Tebrîz, 4. defa işgal edildi (27 Temmuz 1548). Bu seferde
Van, kesin şekilde Safevîler’den alındı. Almanya sınırına ve Atlas Ok-
yanusu’na varmış bir Türkiye’nin ancak Van’ı alabilmesi, doğuda Safevî
Türk imparatorluğunun gücü hakkında bir fikir verir. 7 ay Haleb’de, 2,5
ay Diyarbakır’da kalan Kanûnî, Doğu işlerini iyice düzenledi.
5 yıl sonra, 3. ve sonuncu Doğu (İran) seferi için İstanbul’dan ayrıldı
(28 Ağustos 1553, 12. sefer–i hümâyûn). Buna “Nahçıvan seferi” den-
mektedir. 5 ay Haleb’de kaldı. Nahçıvan’dan döndükten sonra da 8 ay
Amasya’da geçirdi. İran ile kesin sulh yapmadan ordusunun başından
ayrılmak istemedi. Amasya’da ordunun başında geçirdiği 8 ay, dehşetli
bir diplomatik faaliyetle geçti. Hem Almanya, hem İran ile çetin sulh
müzakereleri oldu. Nihayet Safevî ve Osmanlı imparatorlukları arasın-
da ilk sulh anlaşması, Amasya Anlaşması imza edildi (29 Mayıs 1555).
Bu sulh, epey uzun sürdü: 5 Nisan 1578’e kadar 23 yıl. Bu tarihte İran’a
savaş açıldı.
1578’de başlayan, bütün Kafkasya’nın ve Batı İran’ın fethi ile netice-
lenen çetin savaşta Lala Mustafa Paşa, Özdemiroğlu Osman Paşa, Fer-
hâd Paşa gibi sadrâzamlar (başbakan), Serdâr–ı Ekrem (başkomutan)
sıfatıyle büyük başarılar elde ettiler. Bilhassa Özdemiroğlu Osman Paşa
çok parladı. Çıldır meydan muharebesinde (9 Ağustos 1578) Safevî or-
dusunu ezdikten sonra Tiflis (24 Ağustos 1578), Koyungeçidi meydan
muharebesini (9 Eylül 1578) kazandıktan sonra Şirvân (Kuzey Âzerbay-
can) feth edildi. Özdemiroğlu sonra Birinci Şamahı (11 Kasım 1578) ve
İkinci Şamahı (27 Kasım), Meş’aleler (11 Mayıs 1583) zaferiyle Safevî-
ler’i ezip fütûhat sahasını genişletti. Revân alındı (15 Ağustos 1583). Da-
ğıstan’ı feth eden ve uzun zaman burada üslenen Özdemiroğlu, Kırım’da
bir müddet kalarak, sadrâzam olmak üzere İstanbul’a geldi (28 Haziran

28
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

1584). Tebriz feth edildi (22 Eylül 1585). Ancak Özdemiroğlu’nun Teb-
riz yakınlarında ölmesi (29/30 Ekim 1585), İran’a karşı Osmanlı duru-
munu az çok sarstı. Bundan sonra İran cephesinde işleri Ferhâd Paşa
ele aldı.
Bu 12 yıllık yıpratıcı savaşa, 21 Mart 1590 İstanbul Anlaşması niha-
yet verdi. En büyük kısmı Özdemiroğlu Osman Paşa tarafından alınan
590.000 km2 büyüklüğünde ülkeler, Osmanlı Devletine geçti.
Ancak sulh, 13,5 yıl sürdü. Safevîler’in Tebrîz’e taarruzu ile yeni Tür-
kiye–İran savaşı başladı (26 Eylül 1603). Tebrîz, ardından Revân düştü;
Osmanlı ordusu Urmiye’de bozuldu (9 Eylül 1605). Bu savaş 9 yıl sürdü
ve yeni bir İstanbul Anlaşması ile sona erdi (20 Kasım 1612). Ancak
2,5 yıl sonra yeniden başladı (22 Mayıs 1615). Pül–i Şikeste’de Osmanlı
ordusu bozuldu (10 Eylül 1618). Erdebil Anlaşması (26 Eylül 1618), bu
defa 3 yıldan fazla süren Osmanlı–Safevî savaşına son verdi. Bu sulh da
5 yıl sürdü ve 1624 yılında Safevîler’in Bağdad’ı ele geçirmesiyle, eskile-
riyle mukayese edilemeyecek bir şiddette yeniden başladı ki, bunu, IV.
Murad bahsinde inceleyeceğiz.
Bu suretle Özdemiroğlu’nun büyük fütûhâtının mühim kısmı,
1603’te İran’ca geri alınmış oldu. Türkiye, İran’ı Kafkasya’dan atamadı.
Kafkasya, iki imparatorluk arasında paylaşıldı. Batı İran eyâletleri de
Osmanlılar’ca elde tutulamadı.

29
Türk Cihan Devleti’nin deniz siyaseti
(XVI. asır)

K anûnî Sultan Süleymân’ın, Cezâyir beylerbeyisi Barbaros Hayred-

din Paşa’yı İstanbul’a çağırması ile, Akdeniz politikasında yeni bir
safha başlar. 18 amirali ve kudretli donanması ile Cezâyir’den İstanbul’a
gelen (27 Aralık 1533) Barbaros, kapdân–ı deryâ (deniz kuvvetleri ko-
mutanı, bahriye nâzırı) tâyîn edildi (6 Nisan 1534).
Barbaros, Tunus’u feth etti (22 Ağustos 1534) ise de, İmparator–Kral
Charles–Quint bizzat gelerek Tunus’u Türkler’den aldı (21 Temmuz
1535). Ülkenin kuzey kesimi, İspanyol nüfûzunda Arablar’da, orta ve
güney kesimi ise Osmanlı’da kaldı. Ancak Barbaros ve amiralleri, İspan-
ya ve bu devlete âit Güney İtalya topraklarını devamlı şekilde vurma-
ya ara vermediler. Bu arada Barbaros’un Balear Adaları seferi (Ağus-
tos 1535), İtalya seferi (1537), büyük akisler yaptı. Venedik’ten Kiklad
Adaları’nı aldı. Akdeniz’de Türk gücünü kıramadığı, hiç olmazsa mâkul
çizgiye itemediği takdirde partiyi kaybedeceğini anlayan Charles–Qu-
int, o zamana kadar cihan tarihinde görülmemiş büyüklükte bir armada
hazırlayarak, Andrea Doria idâresinde Donanmay–ı Hümâyûn üzerine
gönderdi.
İki donanma, en azından Akdeniz hâkimiyetini kazanmak için, Pre-
veze açıklarında karşılaştı (28 Eylül 1538). Bu anda Türk Hind Okya-
nusu Donanması, Vezir (sonra sadrâzam) Süleyman Paşa’nın kuman-
dasında Hindistan’a Türk ordusu çıkarıyor, Kanûnî Sultan Süleymân ise
8. sefer–i hümâyûnunu tamamlamış olarak Kuzey–doğu Romanya’da
bulunuyordu. En az 120.000 insanın deniz üzerinde karşı karşıya gel-
diği bu çok büyük açık deniz vuruşmasında Barbaros, tamamen istisnâî
dehâda taktik manevralarla, birleşik Avrupa donanmasını perişan etti.
Charles–Quint, intikam almak üzere, Andrea Doria idâresindeki
armadası ile Cezâyir şehrine çıkarma yaptı. Barbaros–zâde Hasan Bey

30
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

(Paşa), İmparator–Kral’ın ordusunu mahvetti ve Andrea Doria’nın ar-

madası, Preveze’deki kadar ağır bir zâyiat verdi. Charles–Quint’in haya-
tı, en büyük fedakârlıklarla kurtarıldı (24 Ekim 1541).
Barbaros, 1543 yazında İmparator’un elindeki Nice kalesini fethet-
ti ve 1543–1544 kışını, Toulon’da geçirdi (Toulon şehrini Fransa Kralı,
geçici olarak Türkiye’ye bırakmıştı). Charles–Quint, Avrupa’da başlıca
rakibi Fransa’yı ezmekten ümidini kesti. Barbaros, şan ve şeref içinde
İstanbul’da öldü (4 Temmuz 1546). Fakat pek kabiliyetli öğrenciler ye-
tiştirmişti.
Barbaros’un oğlu Hasan Paşa ve evlâtlığı diğer Hasan Paşa ile ar-
kadaşı Sâlih Paşa, Cezâyir beylerbeyisi olarak, Kuzey Afrika’da mühim
faaliyetlerde bulundular. Bu amiraller, kendilerine bağlı çok kudretli
Cezâyir Beylerbeyiliği donanması ile, Batı Akdeniz’e hâkim oldular ve
çok defa Atlantik’e çıktılar. Bu arada Çanakkaleli Sâlih Paşa, Fas Arab
İmparatorluğunu geçici olarak Türkiye’ye bağladı (22 Eylül 1551–Hazi-
ran 1556). Böylece Osmanlı hâkimiyeti, Atlantik’e ulaştı ve Cebelitârık
Boğazı’nın güneyine yerleşti. İspanya’nın Kuzey Afrika’da bir iki üssü
kalmıştı. Bunları, çok büyük fedakârlıklarla elinde tutuyordu. Bu ara-
da Barbaros–zâde Hasan Paşa, Cezâyir’deki 2. beylerbeyiliği sırasında,
Mostaganem’de İspanyollar’ı çok ağır bir hezîmete uğrattı (5 Eylül 1558).
Barbaros’un en kabiliyetli ve dehâ sahibi talebesi Turgut Reis ise,
Güney ve Orta Tunus’u feth ettikten ve Andrea Doria’ya Cerbe’de kötü
bir oyun oynadıktan sonra, Malta’ya çıkartma yaptı (Temmuz 1551).
Sonra, Saint–Jean Şövalyeleri’nin elindeki Trablusgarb’ı fethetti (15
Ağustos 1551). Ponza’da da düşman donanmasını vurduktan sonra (5
Ağustos 1552), Korsika adasını baştan başa fethetti (17 Ağustos 1553).
Türk korsan (akıncı) filosu ile Turgut bu işleri yaparken, kapdân–ı
deryâ olan Piyâle Paşa da, Elba adasını fethetti (1554 yazı). İtalya’ya çıktı
(1555 yazı). Balear adalarını vurdu (1558 yazı) ve Batı Akdeniz’i alt üst
etti. Bu deniz baskısından kurtulmak isteyen İspanya, müttefikleri ile,
büyük bir donanma hazırlayıp —Tunus’un güneyindeki— Cerbe ada-
sına gönderdi. Piyâle Paşa, Donanmay–ı Hümâyûn ile düşman arma-
dasını burada karşıladı. Türkler’in Preveze’den sonra tarihleri boyunca
kazandıkları en büyük açık deniz muharebesi olan zaferi bu sularda elde
etti (14 Mayıs 1560). Düşman armadası ve bindirilmiş ordusu mahvol-
du, sulara gömüldü veya esir düştü. 1564 yazında Piyâle Paşa, Fas se-
ferine çıktı. Trablusgarb beylerbeyisi olan Turgut Paşa da, ileri yaşına
rağmen devamlı deniz seferleri yapıyordu.
1565 Malta seferi, çok büyük ölçüde bir savaş olmasına rağmen, kar-

31
osmanlı tarihi

tal yuvasına benzeyen ada alınamadı. Turgut Paşa, Malta kuşatmasında

şehîd oldu (17 Haziran).
Hind Okyanusu’ndaki Türk deniz politikasına da Kanûnî Sultan
Süleyman büyük ehemmiyet verdi. Hind Okyanusu’na bağlı Kızıldeniz,
Aden Körfezi, Ummân Denizi, Basra Körfezi ve açık okyanusta Türk
filoları, XVI. asrın başlarından itibaren görünmeye başladılar. Selmân
Reîs’in Ummân Denizi seferinden (1525) sonra yeğeni olan Mustafa
Bey, Hindistan’da Gücerât’a sefer yaptı (1530) ve bu Hindistan (Gücerât)
seferini çok büyük çapta Mısır beylerbeyisi Vezir Süleyman Paşa tek-
rarladı (1538 yazı). Aden’i fetheden (27 Temmuz) Süleyman Paşa, 27
Ağustosta Hindistan’a ordu çıkardı.
Diğer taraftan Özdemir Paşa (Osman Paşa’nın babası) da Sudan ve
Habeşistan’da büyük fütûhatta bulunarak Kızıldeniz’in batı sahillerini
elde etti ve bu deniz de kapalı Türk gölü hâline getirildi. Afla meydan
muharebesi (Ağustos 1542), Habeşistan’ı Türk hâkimiyetine soktu. Ab-
durrahman Bey, Aden açıklarında Portekiz donanmasını bozdu (Ekim
1544). Sonra Pîrî Reis, Hind sularına geldi (1552). Ummân’ı (Maskat)
fethetti. Murad Reîs’in Hind Kapdanlığı bunu tâkib etti (1552–1553).
Büyük bilgin Seydî Ali Reîs, Hürmüz (9 Ağustos 1554) ve Maskat (25
Ağustos) açık deniz muharebelerinde, Portekiz donanması ile çekişti
ve Hindistan’a gitti. Asrın sonlarında Ali Bey’in Doğu Afrika seferle-
ri (1584–1589), Türk hâkimiyetini Kenya, Tanganyika ve Mozambik’e
kadar götürerek Ekvator’un güneyine atlattı. Özdemir Paşa’nın Habeş
beylerbeyiliğinden (1555–1562) sonra oğlu Osman Paşa da Habeşistan
ve Yemen’de büyük fütûhat yaptı.
Kanûnî’nin oğlu ve halefi II. Selim zamanında (1566–1574) bu deniz
siyaseti devam etti. Kurdoğlu Hızır Hayreddin Reîs’in bir filo ile Sumat-
ra’ya yaptığı sefer (1568–1569), Osmanlılar’ın ilk ve son Endonezya–
Malezya saferleri değildir; fakat en meşhurlarıdır. Bu suretle Osmanlı
hâkimiyeti, Hind Okyanusu’ndan sonra Büyük Okyanus’a da erişmiştir.
Gene II. Selim zamanında—Kanûnî devrinden kalma projeler ola-
rak— Süveyş Kanalı’nı açmak, Akdeniz’le Kızıldeniz ve Hind denizle-
rini birleştirmek düşünüldü, fakat tatbika geçilmedi. Diğer proje ise,
kanal kazılma teşebbüsünde yarıda kaldı: Bu, Don–Volga kanalı idi ki
Karadeniz’le Hazar Denizi birleştirilecekti. Bu suretle İran engeli aşıla-
rak Türkistan’la ilgi kurulacaktı. Bu arada Astırhan seferi (1569) yapıldı,
fakat Volga deltası, elde tutulamadı.
Kıbrıs’ın fethi (1 Temmuz 1570–1 Ağustos 1571) de, daha çok bir
deniz harekâtı mahiyetindedir. Venedik’in elindeki ada, Piyâle Paşa’nın

32
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

kumandasındaki Donanmay–ı Hümâyûn tarafından abluka edildikten

sonra Lala Mustafa Paşa ordu çıkartıp adayı almıştır. Kıbrıs fethi, yeni
bir Haçlı armadanın teşekkülüne zemin hazırlamıştır. Bu armada, bazı
Türk devlet adamlarının gafleti yüzünden, İnebahtı’nda, Donanmay–ı
Hümâyûn’u bozmuştur (7 Ekim 1571). Ancak ertesi yaza Donanma
daha güçlü olarak inşa edilmek için imparatorluk, bütün imkânlarını
seferber etmiştir. Bu bozgun toprak kaybına sebeb olmamışsa da, Türk-
ler’in yenilmez oldukları hakkındaki inanışı yıkmıştır. Bu devrede Kap-
dân–ı Deryâ Kılıç Ali Paşa, Akdeniz’de Türk hâkimiyet ve üstünlüğünü
muhafaza etmiştir.
Kırım hanı Taht–Alan Devlet Giray Han’ın Moskova’yı fethi (24
Mayıs 1571), II. Selim devrinin diğer bir dikkate değer olayıdır. Tunus
şehrinin İspanyollar’dan alınması, bu padişahın saltanatını kapayan
sonuncu büyük başarıdır. Tunus seferinde (15 Mayıs–30 Kasım 1574),
Donanmay–ı Hümâyûn’a, Kılıç Ali Paşa kumanda etmiştir.
Denizaşırı politika, II. Selim’in oğlu ve halefi III. Murad devrinde
(1574–1595) de devam etmiştir. Fas İmparatorluğunun Türkiye’nin hi-
mayesine girmesi (9 Mart 1576), bu politikanın neticesidir. Kuzey–batı
Afrika’da büyük ülkeleri içine alan bu mühim Arab devletinin XVII.
asrın ortalarına kadar tamamen veya kısmen Osmanlı’ya tâbî olması,
Vâdi’s–Seyl zaferinin (4 Ağustos 1578) eseridir. Bu meydan muharebe-
sinde Ramazan Paşa, büyük Portekiz ordusunu —kralları ile beraber—
yok etmiş, Portekiz–İspanyol armadasını da büyük ölçüde hırpalamıştı.
Vâdi’s–Seyl, asrın büyük devletlerinden olan Portekiz’i yıkmış, Portekiz,
istiklâlini bile kaybetmiştir.
Türkiye, İspanyol emperyalizmine karşı İngiltere’yi de savunmuştur.
Fransa gibi İngiltere’nin de İspanya karşısında çökmemesi için büyük
çaba harcamıştır.
1575’ten 1592’ye kadar Polonya (Lehistan) krallığı ve Litvanya bü-
yük–dukalığı da Türkiye’ye tâbî olmuş, Polonya krallarını padişah tâyîn
etmiş, bu suretle Türk nüfûzu Baltık kıyılarına varmıştır.

33
Zirveden sonrası
(1566–1640)

1566 ’da Kanûnî Sultan Süleymân’ın bıraktığı Cihan Devleti,

bütün haşmet ve şevketine rağmen, kötülük filizlerinden
temizlenmiş değildi. Bu filizler çeyrek asır sonra yeşermeye başladı.
II. Selim devrinde devlet, geniş ölçüde diktatör vezir Sokollu Meh-
med Paşa’nın elinde kaldı. Vezirliği 14 yıldan fazla sürdü ve öldürül-
mesiyle sona erebildi (12 Ekim 1579). III. Murâd öldüğü zaman (15/16
Ocak 1595), Almanya ile büyük bir savaş başlamış ve imparatorluğun
zaafları ortaya çıkmıştı. III. Murâd’ın son günleri, Cihan Devleti’nin sı-
nırlarının âzamîye (maksimum) eriştiği devirdir. İmparatorluk, himaye
altındaki ülkelerle beraber, 20 milyon km2 ye erişmişti (Polonya–Litvan-
ya ile beraber Avrupa’da 2.848.940, Asya’da 4.815.832, Fas’la beraber Af-
rika’da 12.237.419, toplam 19.902.191 km2). Bu topraklardaki nüfus 100
milyondan az değildi. Dünya nüfusunun 540 milyon civarında olduğu
o yıllarda her 5,4 insandan birinin, padişahın teb’ası bulunduğu ortaya
çıkar.
Üstelik daha 4 Türk imparatorluğu bu yıllarda çok güçlü idiler: İran
Safevî Türk İmparatorluğu (taht şehri 1587’den sonra Isfahan, 1.621.000
km2, 15 milyon nüfus), Timuroğulları’nın Hindistan Türk İmparator-
luğu (taht şehri Agra, 3.674.000 km2, 120 milyon nüfus), Âdilşahlar’ın
Güney Hindistan Türk İmparatorluğu (taht şehri Bîcâpûr, 453.000 km2,
22 milyon nüfus), Türkistan (Doğu Türk) Hâkanlığı ve bu kesimdeki
diğer Türk devletleri (taht şehri Semerkand, 5.513.000 km2, 12 milyon
nüfus). Büyük devlet mahiyetinde olmayan başka Türk devletleri de
vardı: Güney Hindistan’da Kutb–Şâhlar (taht şehri Gülkende, 295.000
km2, 10 milyon nüfus), Sibir Hanlığı vs.
Bu kısa tablo, XVI. asrın son yıllarında, 540 milyon kadar tahmîn
edilen dünya nüfusunun 270 milyon kadarının Türk yönetiminde bu-

34
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

lunduğunu gösterir ki, bu da insanlığın tam yarısı demektir.

Diğer büyük devletlerin durumu şöyle idi: Çin İmparatorluğu (taht
şehri Pekin, 12.268.000 km2, 80 milyon nüfus), İspanya Krallığı (taht
şehri Madrid, 24.575.000 km2, 33 milyon nüfus), Almanya İmparator-
luğu (taht şehri Viyana, 659.000 km2, 17,5 milyon nüfus), Fransa Kral-
lığı (taht şehri Paris, 1.142.000 km2, 15 milyon nüfus), İngiltere Krallığı
(taht şehri Londra, 347.000 km2, 5,9 milyon nüfus), Venedik Cumhu-
riyeti (55.000 km2, 3,8 milyon nüfus), Rusya İmparatorluğu (taht şehri
Moskova, 5.000 000 km2, 7 milyon nüfus). Büyük devletlerden sayılma-
yan birkaç ehemmiyetli devlet: İsveç Krallığı (1.058.000 km2, 2,6 mil-
yon nüfus), Papalık (45.000 km2, 1,9 milyon nüfus), Habeşistan Krallığı
(1.000.000 km2, 3 milyon nüfus), Japonya İmparatorluğu (374.000 km2,
14 milyon nüfus), Güney Hindistan’da 2 Müslüman devlet (Nizâm–Şâh-
lar ve Berîd–Şâhlar) (200.000 km2, 7 milyon nüfus).
Dünya nüfusu kıt’alara göre şöyle idi: Asya 350 milyon (% 63,6),
Avrupa 122 milyon (% 22,4), Afrika 60 milyon (% 10,9), Kuzey Ameri-
ka 9,5 milyon (% 1,8), Güney Amerika 5 milyon (% 0,9), Okyanusya 2
milyon (% 0,4) (1600 yılı tahminleri).
Bu tablodan anlaşılan şudur: XVI. asır, hakkıyle Türk asrıdır ve as-
rın sonlarında Türk şevketi zirvesini bulmuştur. Yeni asırda, XVII. asrın
doğuşu ile zirve inilmeye başlanır. Avrupa, okyanuslara hâkim olmak
yoluyle, Asya’yı, Türk–İslâm âlemini çevirmeye başlayacaktır.
Osmanlı Cihan Devleti’nin zaafı, Almanya ile uzun ve çetin sürecek
bir savaş sırasında ortaya çıkar ve iç bünyedeki çöküntüler kendini belli
eder. Dîvân–ı Hümâyûn’un (Osmanlı İmparatorluk Hükûmeti) lüzum-
suz yere Almanya’ya harb ilân etmesinden (4 Temmuz 1593) sonra, Vi-
yana’nın yanıbaşındaki Yanıkkale’nin (Györ/Raab) fethi (27 Eylül 1594)
ve burasının yeni bir Beylerbeyilik (eyâlet) merkezi yapılmasıyle parlak
başarılar görülürse de harb, imparatorluğun daha çok iç bünyesindeki
zaaflar, eski büyük ve dehâ sahibi kumandanların neslinin hemen he-
men kesilmesi, orduda anarşi ve liyâkatsız kumandanlar gibi sebeplerle,
bir denge ve yıpranma savaşı hâline girer. III. Murâd’ın yerine geçen
oğlu III. Mehmed (1595–1603) zamanına savaş, bu şartlarla intikal eder.
Bu padişahın son yıllarında Anadolu’da Celâlî ihtilâllerinin başlayıp ya-
yılması devletin Rumeli ile beraber iki kanadından biri olan Anadolu’da
durumun karıştığı ve felâket tohumlarının yeşerdiğini gösterir.
Estergon’un Almanlar’ın eline düşmesi (2 Eylül 1595), Tuna üzerin-
de bir köprünün tedbirsizlik yüzünden akıncılar geçerken yıkılması ve
akıncı tümenlerinin Tuna’ya dökülüp boğulması (27 Ekim 1595) gibi

35
osmanlı tarihi

fâcialardan sonra işin serdâr–ı ekremler (başkumandanlar) vasıtasıy-

le yürütülemeyeceği anlaşılır. III. Mehmed, babası ve büyükbabasının
hiç sefere çıkmamasına rağmen, sefere çıkmaya karar verir. 1566’da
Kanûnî’nin Sigetvar sefer–i hümâyûnundan beri 30 yıldır ilk sefer–i
hümâyûndur. III. Mehmed, Eğri’yi alarak (12 Ekim 1596) Almanlar’ı
kuzey–doğu Macaristan’dan atar. Alman imparatorluk ordusu, Haçova
meydan muharebesinde (26 Ekim 1596) imhâ edilir ki, bazı tarihçilere
göre, Osmanlı Türkleri’nin kazandıkları cihan çapında ehemmiyet taşı-
yan son büyük meydan muharebesidir.
Aynı çapta bir meydan muharebesinden (Mohaç) sonra 70 yıl önce
Kanûnî, bir nefeste bütün Macaristan’ı feth etmişti. Osmanlı teşebbüs
gücü o kadar tavsamıştır ki, Haçova’da düşman ordusu imhâ edilmek-
le kalınır; Avusturya açık ve savunmasız kaldığı halde bu ülkeye gir-
mek bile düşünülmez. Nitekim Yanıkkale düşer (29 Mart 1598). Ancak
Vezîr–i âzam ve Serdâr–ı Ekrem Dâmâd İbrahim Paşa, Kanije’yi alarak
(22 Ekim 1600), güney–batı Macaristan’dan Almanlar’ı atar. Bu kaleyi
almak için gelen çok büyük bir Alman ordusunu, Tiryâki Hasan Paşa,
mûcizevî bir şekilde korkunç bir bozguna uğratır (18 Kasım 1601). İs-
tolni–Belgrad’ı da geri alan (6 Ağustos 1602) Türkler, Budin (Budapeşte)
açıklarında Alman ordusunu bozduktan sonra (18 Kasım 1602), Vezîr–i
âzam ve Serdâr–ı Ekrem Sokollu–zâde Lala Mehmed Paşa, parlak şekil-
de Estergon’u Almanlar’dan geri alır (3 Ekim 1605). Tiryâki Hasan Paşa
da —şimdi Çekoslovakya’da kalan— Uyvar kalesini teslim alır. Ancak
devlet, 13 yıl süren bu savaştan bıkmıştır. Bu başarılar gölgelenmeden
sulh görüşmelerine girmeyi kabûl eder.
Sitvatorok Sulhu imzalanır (11 Kasım 1606). Şu bakımdan mânâlı
bir anlaşmadır: Almanya İmparatorunun Türkiye’ye verdiği yıllık vergi
kesilir, bir. O zamana kadar Türkiye, Avrupa’da padişahtan başka im-
parator olmadığı iddiasındadır ve bu iddiasını Almanya İmparatoruna
da kabûl ettirmiştir; o tarihe kadar Türkler’de “kral” denen Almanya
hükümdârının “imparator” olduğunu kabûl eder, iki (bu zımnen, pa-
dişahın kendisini imparatorla aynı seviyede hükümdar kabûl ettiğini
gösterir). Türkiye’nin toprak kaybı yoktur ama, bir iki kale dışında ka-
zancı da yoktur, üç. Halbuki şimdiye kadar Dîvân–ı Hümâyûn, devlete
radikal kazanç sağlamayan hiçbir anlaşmayı kabûl etmemiştir. Demek
ki Türk Cihan Devleti hâlâ cihan devletidir, fakat büyüme gücünü, sıç-
rama enerjisini kaybetmiş, durgunluk devresine girmiştir.
Bu anlaşma, III. Mehmed’in oğlu ve halefi I. Ahmed devrinde
(1603–1617) imzalandı. Bu devirde Celâlî ihtilâlleri devam eder. Vezîr–i

36
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

âzam ve Serdâr–ı Ekrem Kuyucu Murad Paşa, 5 yıla yakın çalışarak,

ölümüne kadar (5 Ağustos 1611) bu ihtilâllerle uğraşır. Fakat anarşinin
kökü derinde ve sebepleri çeşitlidir. Şiddetle davranmasına rağmen an-
cak geçici başarılar kazanır. Zira isyân edenler düşmanlar değil, çevre-
lerine Anadolu Türkü toplayan eski beylerbeyiler, sancak beyleri, sipahi
subaylarıdır.
Akdeniz’de hâkimiyet değilse bile, üstünlük devam ettirilir. Kap-
dân–ı Deryâ Dâmâd Halil Paşa’nın Akdeniz seferi ve Malta’ya asker çı-
karması (13 Mayıs–28 Kasım 1614), çok başarılı olur.
I. Ahmed’in genç yaşında zamansız ölümü üzerine büyük oğlu Sul-
tan Osman, bu Saray entrikası ile bertaraf edilerek yerine Sultan Ah-
med’in kardeşi I. Mustafa (1617–1618) tahta çıkarıldı. Fakat deli oldu-
ğu anlaşıldığı için 3 ay sonra tahttan indirildi. II. Osman (1618–1622)
padişah oldu. Onun devrinde Polonya ile münasebetler bozuldu. Yaş
ve Turla meydan muharebelerinde (20 Eylül ve 7 Ekim 1620), Leh ordu-
ları bozuldu. II. Osman, bizzat sefer–i hümâyûna çıktı. Hotin önlerine
kadar geldi (3 Eylül 1621). Hotin Anlaşması (6 Ekim 1621), Polonya
krallığını yeniden Türkiye himayesine sokacak maddeler ihtivâ etmesi-
ne rağmen, Türk devletinin iç meseleleri yüzünden istifade edilemedi.
Ordunun, bilhassa Kapıkulu Ocakları’nın ve umumiyetle devlet düzeni-
nin bozulduğu kanaatinde olan II. Osman, o çağ toplumunun asla kaldı-
ramayacağı derecede radikal reformlara karar verdi. Dehâsına rağmen,
gençliği ve tecrübesizliği yüzünden, bunları tatbik edilemedi. Öldürül-
dü (20 Mayıs 1622 akşamı) ve bu yüzden imparatorluk karıştı. Kutsal
sayılan padişahın öldürülmesi, bir çeşit Kerbelâ Fâciası olarak Türk ta-
rihine geçti. Teessürü asırlarca devam etti. Sultan Osmân’ın intikamını
almak için ordunun bir kısmı ve çeşitli bölgelerde halk ayaklandı. Çok
kan döküldü. Neticede yalnız anarşi büyüdü, genişledi ve artık âdî âsâ-
yişsizlik hâlini aldı.
Tekrar I. Mustafa tahta geçirildi (1622–1623). Fakat tahttan indi-
rildi. II. Osmân’ın kardeşi ve velîahdi çocuk IV. Murâd padişah oldu
(1623–1640).
I. Mustafa’ya nasıl annesi niyâbet etmişse, çocuk IV. Murâd’a da
annesi Kösem Mâhpeyker Vâlide–Sultan, saltanat nâibesi oldu. Anarşi
ve yolsuzluklar arttıkça arttı. İhtilâller biribirini tâkib etti. Bu iklimde
yetişen IV. Murâd, 8 Haziran 1632’de sert bir darbe ile iktidârı şahsen
eline aldı. Zulme kaçtığı rahatça iddia edilebilecek, Osmanlı tarihinde
ne kendisinden önce, ne de kendisinden sonra asla görülmemiş bir sert-
likte devleti idare etti ve şahsından başka hiçbir otoriteye müsamaha

37
osmanlı tarihi

etmedi. Çok geniş ölçüde huzûru, âsâyişi sağladı, anarşiyi ezdi ise de,
sonraki olaylar, bu işin, padişahın şahsıyle kaim olduğunu gösterdi. Bu-
nunla beraber bazı tarihçiler IV. Murâd’ın devletin ömrünü yarım asır
uzattığını söylerler. Kanûnî ile II. Mahmud arasında gelen padişahların
en büyüğü, XVII. asır Türk tarihinin çok seçkin bir simasıdır. Dâhî ola-
rak doğmuş, hâdiselerle olgunlaşmış, fakat gene içinde yaşadığı ortam
ve gördükleri, kendisini zulme itmiştir. Büyük bestekârdı. Asker doğ-
muş, en büyük orduları sevk–u idare edebilecek kabiliyetlerle mücehhez
bir şahsiyetti. 27,5 yaşında ölümü, devleti çok sarstı.
IV. Murad devrinde İran savaşları hiçbir zaman görülmemiş ve gö-
rülmeyecek boyutlar kazandı. Savaş, Bağdad’ın, bir sürprizle Safevîler’in
eline düşmesiyle başladı (11/12 Ocak 1624 gecesi). Hâfız Ahmed Paşa,
Bağdad’ı geri alamayınca (1625–1626), Vezîr–i âzam olan Husrev Paşa,
İran’ı altüst etti; Hemedân’ı (9 Haziran 1630) ve Batı İran’da bir çok yer-
leri feth etti, fakat Bağdad’ı geri alamadı.
IV. Murad, “Revân Seferi” denen ilk sefer–i hümâyûnuna çıktı (28
Mart–27 Aralık 1635). Kuzeyde İran’ı ezdikten sonra çok büyük hazır-
lıklarla “Bağdad Seferi” denen 2. sefer–i hümâyûna girişti. 15 Kasımda
Bağdad’a geldi ve çok kanlı muharebelerden sonra şehri aldı (24 Aralık
1638). “Bağdad Fâtihi” unvânını hakk etti. Kasr–ı Şîrîn Anlaşması (17
Mayıs 1639), 15 yıldan fazla devam eden bu büyük, kanlı ve neticeleri
şüpheli savaşa son verdi. Bu anlaşma, bugünki Türkiye–İran ve Türki-
ye–Irak sınırlarını —Irâk’ı Osmanlı Devletinde bırakmak üzere— çizi-
yor ve Kafkasya’yı Osmanlı ve Safevî imparatorlukları arasında paylaş-
tırıyordu.

38
Anarşinin hortlaması ve Köprülüler
(1640–1683)

IV. Murâd’ın yerine kardeşi İbrahim Han (1640–1648) geçti.

Onun saltanat yıllarına “Samur Devri” denmektedir. Salta-
natının ilk yarısı, ağabeyinin devrinin devamı gibidir. İkinci yarısında
huzur bozulur ve anarşi hortlar.
Bu hükümdar zamanında büyük ve uzun bir Venedik savaşı baş-
lar. Donanmay–ı Hümâyûn, İstanbul’dan hareket eder (30 Nisan 1645).
Büyük bir Türk ordusunu Girit adasına çıkartmaya başlar (24 Haziran
sabahı). Hanya fethedilir (22 Ağustos). Resmo alınır (15 Kasım 1645)
ve Kandiye muhâsarası başlar (7 Temmuz 1647). İpsara’da Venedik do-
nanması ezilir (9 Mart 1648). Ancak Kandiye bir türlü düşürülemez.
Bütün Avrupa’dan çok büyük ölçüde yardım alan Venedik Cumhuriyeti,
Girit’te tutunmak için büyük azim gösterir ve Kandiye kalesini vermez.
İki tarafın akıl almaz kayıpları içinde savaş uzayıp gider. Venedik, Ege ve
Doğu Akdeniz’de son üssünü kaybetmemek için azimli gibidir.
Sultan İbrahim, bir ihtilâlle tahttan indirilip ağabeyi II. Osman gibi
katledilir. Yerine büyük oğlu IV. Mehmed’in (1648–1687) saltanatı baş-
lar. Ancak yeni padişah 6,5 yaşında olduğu için, iktidar çeşitli ellerde
dolaşır. Önce —Osmanlı tarihinin uğursuz simalarından olan— Kösem
Mâhpeyker Büyük–Vâlide Sultan saltanat nâibesi olur. IV. Murad’la İb-
rahim Han’ın annesi ve IV. Mehmed’in babaannesidir. Türk tarihinin en
meşhur kadınıdır. Fakat bu, iyi bir şöhret değildir. Zekâsı derecesinde
muhteristir. Onun 3 yıllık (1648–1651) saltanat nâibeliği devrine “Ağa-
lar Saltanatı” denir. Zira gerçek iktidar, “ağalar” denen yeniçeri general-
lerindedir. Kösem Sultan, iktidârı onlarla paylaşır. Korkunç ve pis bir
yolsuzluk, rüşvet, anarşi devridir. Kösem Sultan, öldürülür.
Yerine gelini, IV. Mehmed’in annesi Hadîce Tarhan Vâlide–Sultan,
saltanat nâibesi olur. O, kayınvâlidesi gibi nefsi için her şeyi yapabilen,

39
osmanlı tarihi

yalnız şahsını düşünen bir kadın değildir. Çok yüksek ahlâklı, akıllı,
devletin üzerine titreyen bir genç kadındır. Cihan Devleti’nin nâibesi
olduğu zaman ancak 24 yaşındadır. Devletin uçuruma gittiğini gören
devlet adamlarınca desteklenir. Kösem ortadan kalkar kalmaz, onunla
işbirliği yapıp devleti soyan 38 ağa (yeniçeri generali) idam edilir.
Tarhan Sultan, tam 5 yıl, çok akıllı denge hesaplarıyle devletin yük-
sek menfaatlerini savunur ve adam arar. 10 sadrâzam değiştirir. Hiç
birisi beklenen liyâkati gösteremez. Nihâyet, müşâvirlerinin tavsiyesiy-
le bir hayli korka korka, pek de ümitli olmayarak, ihtiyar ve şöhretsiz
bir vezîre, Köprülü Mehmed Paşa’ya mühr–i hümâyûnu verir (15 Eylül
1656). Köprülü’yü istediği salâhiyetlerle donatır ve nâibelikten şan ve
şeref içinde çekilir. 29 yaşındadır ve oğlu IV. Mehmed artık 15 yaşına
gelmiştir. Fakat II. Selim tipinde, devlet işlerine karışmak istemeyen bir
hükümdardır. Bütün salâhiyet Köprülü Mehmed Paşa’da toplanır. Böy-
lece 1683’e kadar 27 yıl sürecek Köprülüler Devri başlar ki, bazı tarih-
çilerce hattâ Kanûnî Devrî ile mukayese edilmeye lâyık görülen bir şan
ve şevket devridir.
İhtiyar Köprülü’nün üstâdı, IV. Murad’dır. O padişahı taklîd etmeye
çalışır. Ve zulmüyle beraber taklîd eder. Epey kan döker. Fakat anarşinin
kökünü kazır. Erdel’e (Transilvanya) giderek buradaki anarşiyi bertaraf
eder. Sonra Anadolu’da Celâlîler üzerine yürür. Kırım Hanı Mehmed
Giray, Pripet bataklıklarının doğusunda, Çernigov’un 150 km batısında
Konotop zaferini kazanır (12 Temmuz 1659). 120.000 Rus askeri mu-
harebe meydanında kalır ve 50.000’i Türkler’e esir düşer. Başkumandan
Prens Trubeçkoy ve bütün maiyeti, ölüler arasındadır. İç durum gibi dış
durum da iyidir. Fakat Venedik, Kandiye’yi savunmakta direnir.
Köprülü’nün 5 yıllık iktidârının son günlerinde, tarihin en büyük
İstanbul yangını olur (25 Temmuz 1660). Şehirde 8.000 ev, 300 saray ve
konak, 360 cami ve mescid, 100 ticaret hanı, 40 hamam ve daha pek çok
bina yanar. 4.000 kişi yanarak ölür veya yaralanır. Köprülü’nün yerine
27 yaşındaki oğlu Köprülü–zâde Fâzıl Ahmed Paşa, aynı geniş salâhi-
yetlerle sadrâzam olur (30 Ekim 1661).
56,5 yılık bir sulhtan sonra Almanya’ya harb ilân edilir (12 Nisan
1663). Uyvar feth edilir (24 Eylül). İkinci defa Alman seferine çıkan
Köprülü–zâde, Serinvar’da Almanlar’ı ezer (5 Haziran 1664), fakat
Sen–Gotar’da Almanlar’a yenişemez (1 Ağustos). Türkiye’ye çok büyük
avantajlar sağlayan Vaşvar Anlaşması (10 Ağustos 1664), Türk–Alman
harbine son verir. Köprülü–zâde, Girit işini bitirmeye karar vererek ada-
ya geçer. 3 yıl Girit’te kalır. Nihayet Kandiye feth edilir (27 Eylül 1669).

40
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

Venedik savaşı biter. Polonya ile savaş başlar. IV. Mehmed, 2 Polonya
sefer–i hümâyûnu yapar (1672–1673). İlkinde Kamaniçe feth edilir, Po-
lonya ve Galiçya alınarak sınırlar kuzeye doğru fevkalâde ileriye götürü-
lür. Bucaş Anlaşması (18 Ekim 1672) ile Polonya bu Türk fütûhâtını ka-
bûl eder. Fakat şartlarına riâyet etmediği için ertesi yıl sefer–i hümâyûn
tekrarlanır. Zorawno Anlaşması (27 Ekim 1676), 4,5 yıllık Türk–Leh
savaşına son verir ve Bucaş anlaşmasını te’yîd eder. Polonya, lüzumsuz
yere çok ağır şartlarla ezilmiş olur ve bu ülkede jeopolitik sebeplere
oturmayan geçici bir Türk düşmanlığı başlar.
Köprülü–zâde Fâzıl Ahmed Paşa, 41 yaşında ölür (2/3 Kasım 1676
gecesi). Hayatının büyük kısmı cephede geçtiği için, yerine uzun yıl-
lar kaymakamlık (sadrâzam vekilliği) yapan eniştesi ve akrânı (aynı
yaştadırlar) 3. Vezir Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, sadrâzam olur
(1676–1683). Köprülüzâde’nin 15,5 yıllık sadâreti hem Türkiye tarihini
en uzun süren iktidar devirlerindendir, hem de çeşitli bakımlardan en
bahtiyar yıllarındandır. Merzifonlu devrinde bu parlaklık zirvesini bu-
lur ve zirveden düşer.
İlk büyük Osmanlı–Rus savaşı 1677’de başlar. O zamana kadar Rus-
ya —120 yıldır büyük devletler arasında olmasına rağmen— Türkiye
için tamamen ikinci sınıf bir devlettir. Kırım Hânı’nın basit bir tâbii-
dir. IV. Mehmed, Rusya üzerine 2 sefer–i hümâyûn yapar (1678, 1680).
Edirne Anlaşması (11 Şubat 1681), bu savaşa son verir. Osmanlı Devleti
yeni avantajlar sağlar. Mesele, Osmanlı himayesinde bulunan Ukray-
na’ya Ruslar’ın müdahalesinden doğmuştur.
19 yıla yakın süren Almanya ile sulh, şimdi Çekoslovakya’da kalan
Osmanlı topraklarına Alman imparatorluğunun müdahalesi ile bozulur.
IV. Mehmed, Edirne’den Almanya sefer–i hümâyûnuna hareket eder (1
Nisan 1683), fakat Belgrad’da kalır. Orduy–ı Hümâyûn yoluna, Sadrâ-
zam ve Serdâr–ı Ekrem Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın kumandasın-
da devam eder. Mustafa Paşa, —Kanûnî’den 154 yıl sonra— Viyana’yı,
Almanya İmparatorluğunun başkentini kuşatmaya başlar (14 Temmuz
1683). Kendisinden çok emindir ve birkaç stratejik ve taktik hatâ yapar.
Bütün Avrupa ayaklanmış ve Almanya’nın yanında yer almıştır. Büyük
bir Haçlı ordusu Viyana’ya yaklaşırken, Sadrâzam’dan hakaret gördüğü
için ona diş bileyen Kırım Hanı Murad Giray Han, düşman ordusuna
yol verir ve tek kurşun atmaz. Viyana açıklarında Türkler’in “Alaman-
dağı” dedikleri Kahlenberg’de geçen büyük meydan muharebesinde (12
Eylül 1683), Türk sağ kanadına kumanda eden Vezir Dâmâd İbrahim
Paşa’nın —Merzifonlu’dan intikam almak için— ihâneti yüzünden bü-

41
osmanlı tarihi

yük bozgun olur. Akşam saat 7’de Viyana kurtulur ve bütün Avrupa ki-
liselerinde şükran çanları çalar.
Serdâr–ı Ekrem, Budin’e (Budapeşte) geldikten (22 Eylül) sonra,
Vezir Kara Mehmed Paşa, Müttefik Ordu’nun başkumandanı Polonya
kralı Sobiesky’yi Ciğerdelen meydan muharebesinde —bugünki Çekos-
lovakya topraklarında— bozar (7 Ekim). Fakat çok az kuvveti vardır.
İkinci Ciğerdelen muharebesini kaybeder (9 Ekim) ve Estergon düşer
(1 Kasım).
Düşmanlarının korkunç kîni ile Merzifonlu, idbar (düşkünlük)
günlerinde, şaşkına döndü. Bu propagandaya kanan IV. Mehmed, sad-
râzamı azletti (15 Aralık). Merzifonlu, Belgrad’da idam edildi (25 Ara-
lık 1683). Bu da felâket oldu. 1656’da Merzifonlu’nun kayınbabası ve
mânevî babası Köprülü Mehmed Paşa’nın iktidara gelmesinden önceki
devir başladı; bir türlü muktedir vezir bulunamadı; bir sürü liyâkatsiz
adam biribirini tâkib etti. Bu sırada Tarhan Vâlide–Sultan’ın ölmüş bu-
lunması, IV. Mehmed’i, dalkavuk olmayan, gerçekleri söyleyen, devlet
dostu, tarafsız bir müşâvirden mahrûm etmişti.
1683 sonbahârında Türkiye, iki buçuk asır sürecek bir çekilme, ge-
rileme ve çökme devresine girmişti. Viyana kuşatması vesilesiyle Avru-
pa’yı, bir defa daha karşısında birleşmiş buldu. Ancak bu kere, tarihinde
ilk defa olarak, birleşmiş bir Avrupa’yı yenemeyecek, yenilenecektir.
Buna rağmen daha 90 yıl kadar bir duraklama devri yaşayacak güçtedir.
İspanya’nın, Hıristiyan âleminin Osmanlı İmparatorluğu olan bu devle-
tin nasıl zirveden baş döndürücü bir şekilde yuvarlandığı hatırlanırsa,
Osmanlı Türk inhitâtının oldukça yavaş tecellî ortaya çıkar. Bu, şüphesiz
Türk Cihan imparatorluğunun temellerinin pek sağlam atılmış olma-
sındandır.
XVII. asır sonlarında henüz Batı medeniyetinin, zirvesini Türkler’in
teşkîl ettiği Doğu medeniyetine üstün olduğu iddia edilemez. Bu üs-
tünlük, bir asra yakın bir zaman geçmeden gerçekleşmeyecektir. Ancak
Batı, üstünlüğünün bütün sebeplerini hazırlamıştır; bütün imkânları ele
geçirmiştir veya geçirmek üzeredir. Başta okyanuslar üzerinde hâkimi-
yet kurması gelmek üzere, Doğu’nun henüz farkına varamadığı bir çok
değerlere sahib olmuştur. Doğu, pek azametli olan mirasını yemektedir.
Bu miras, az zamanda tükenecektir.

42
Felâket seneleri ve XVIII. asır
(1683–1768)

1683 –1699 büyük savaşına “Felâket Seneleri” denir. Bu yıllarda

Türkiye, tek başına, kudretli bir koalisyonla savaşmıştır.
Almanya imparatorluğu, Rusya İmparatorluğu, Polonya Krallığı ve Ve-
nedik Cumhuriyeti, bu koalisyonun büyük devletleridir; bunlara —Tür-
kiye’nin hemen daimî denecek şekilde harb hâlinde bulunduğu— İspan-
ya Krallığı ile bir sürü orta ve küçük boyda devlet eklenebilir.
En büyük cephe, Alman–Türk harbinin cereyân ettiği Macaristan
idi. 1684 kuşatmasını savuşturan Budin (15 Temmuz–3 Kasım), 18
Haziran 1686’da Müttefikler’ce yeniden kuşatıldı ve çok şiddetli bir sa-
vunmadan sonra 2 Eylülde düştü. Şehirdeki (Budapeşte) bütün Türkler
kılıçtan geçirildi; bir kısmı Tuna yoluyla kaçabildi. Budin’in 68. ve so-
nuncu beylerbeyisi Vezîr Abdurrahman Abdi Paşa, şehitler arasında idi.
Şehirdeki 81 cami ve bu adede uygun binlerce Türk bayındırlık eseri,
temellerine kadar tahrîb edildi.
161 yıl önce Kanûnî’nin Macaristan’ı kazandığı Mohaç sahrâsında
geçen meydan muharebesinde (12 Ağustos 1687), Türk ordusu bozuldu.
Macaristan’ın büyük kısmı Almanlar’ca işgal edildi. Diğer cephelerde de
durum iyi değildi. Venedikliler, Atina’yı (25 Eylül 1687) ve Mora’yı aldı-
lar. Yalnız Polonya ordusu, Kamaniçe’de bozuldu (3 Eylül 1687).
IV. Mehmed tahttan indirildi. 46 yaşında idi ve 39 yıldan fazla bir
zamandan beri tahtta bulunuyordu. Yerine sırasıyle kardeşleri III. Sü-
leyman (1687–1691) ve II. Ahmed (1691–1695) geçti.
Almanya cephesinde kötü haberler gelmekte ve İstanbul’u alt üst et-
mekte devam etti. Eğri (14 Aralık 1687), İstolni–Belgrad (6 Eylül 1688)
düştü. 1688’de bugünkü Macaristan’ın hemen hemen tamamı kaybedil-
miş bulunuyordu.
Bozgun devam etti. Belgrad (8 Eylül 1688), Banyaluka (4 Eylül),

43
osmanlı tarihi

Zvornik (4 Ekim) biribiri ardı sıra Almanlar’ın eline geçti. II. Süleyman,
sefer–i hümâyûna çıkmaya karar verdi. Edirne’den Sofya’ya geldi (6 Ha-
ziran–25 Haziran 1689). Fakat ileri gitmedi. Batucina ve Niş’te Türk
orduları, Almanlar’ca bozuldu (30 Ağustos ve 24 Eylül 1689). Çare ola-
rak, Köprülü–zâde Fâzıl Ahmed Paşa, sadârete getirildi (25 Ekim 1689).
Köprülü Mehmed Paşa’nın ortanca oğlu ve Köprülü–zâde Fâzıl Ahmed
Paşa’nın kardeşi idi. Sert tedbirler aldı. Edirne’den sefere çıktı (13 Tem-
muz 1690) ve Belgrad’ı geri aldı (8 Ekim). Bu sırada Almanlar, Erdel’i
de (Transilvanya) işgal ettiler (4 Aralık 1691). Köprülü–zâde, Almanlar
üzerine 2. seferine hareket etti (14 Haziran 1691). Fakat Salankamen’de
şehîd olması üzerine Orduy–ı Hümâyûn bozuldu (19 Ağustos).
Venedikliler, Girit’e asker çıkarmak istediler, fakat def edildiler (28
Ağustos 1692). Ama Sakız adasını işgal edebildiler (21 Eylül 1694). Bu
günlerde IV. Mehmed’in büyük oğlu II. Mustafa, amcasının ölümü üze-
rine tahta çıktı (6 Şubat 1695). Vezir Mezomorta Hüseyin Paşa —Türk-
ler’in yetiştirdikleri son dehâ sahibi amiral— Venedik donanmasını
Sakız Boğazı ve Koyun Adaları açık deniz muharebelerinde ard arda
iki defa ağır şekilde bozdu (9 ve 18 Şubat 1695) ve Sakız’ı geri aldı (22
Şubat). Yera’da Venedik donanmasını bir defa daha bozdu (19 Eylül).
II. Mustafa, ilk sefer–i hümâyûnuna çıktı. Transilvanya’da Lugoş
meydan muharebesinde Alman ordusunu yendi (22 Eylül 1695). Çar
Büyük Petro ise, Azak (Rostov yakınları) önünde bozuldu (13 Ekim
1695), fakat ikinci teşebbüsünde Azak’ı aldı (6 Ağustos 1696). II. Musta-
fa, Almanlar üzerine 2. sefer–i hümâyûna çıkıp Olaş’ta Alman ordusunu
bozdu (27 Ağustos 1696). Ertesi yıl 3. sefer–i hümâyûnu yaptı. Ancak
Senta’da (11 Eylül 1697) Tuna köprüsünün çökmesi üzerine iki yakada
kalan Türk ordusu bozuldu. Bu suretle Macaristan’ı geri almak için açı-
lan sonuncu sefer–i hümâyûn netice vermedi.
II. Mustafa, bir yıl içinde çok büyük hazırlıklar yapıp 1698’de 4. se-
fer–i hümâyûn ile Macaristan’ı almak istiyordu. Fakat herkes harbden
bıkmıştı. Dehşetli bir sulh isteği vardı. Padişah, boyun eğdi. Sulh isteyen
Türk devlet adamlarına Avrupa devletlerinin çok büyük rüşvet dağıttık-
ları sonradan ortaya çıktı.
Sulh müzâkereleri uzun sürdü, çetin geçti. Türk başmurahhası reî-
sülküttâb (dışişleri bakanı) Mehmed Râmî Efendi tarafından büyük
dirâyetle idare edildi. Bu suretle Karlofça Barışı imzalandı (26 Ocak
1699) ki, Osmanlı Devletinin toprak verdiği, ilk anlaşmadır. Bu suretle
16 yıl devam eden ve Osmanlı tarihinde “Felâket Seneleri” diye anılan
büyük savaş bitti.

44
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

Türk kaybı, çok mühimdi: Almanya’ya 249.000, Venedik’e 42.000,

Polonya’ya 45.000, Rusya’ya 20.000, toplam 356.000 km2 toprak veri-
liyordu ki, en mühimleri, Macaristan, Hırvatistan, Slovenya, Slovakya,
Transilvanya (Almanya’ya), Mora (Venedik’e), Podolya, Türk Galiçyası
(Venedik’e), Azak (Rostov) çevresi (Rusya’ya) idi.
II. Mustafa “Edirne Vak’ası” (22 Ağustos 1703) denen uğursuz bir
ihtilâlle tahttan indirildi ve birkaç ay sonra kederinden öldü. Yerine ana
baba bir kardeşi III. Ahmed (1703–1730) padişah oldu. 40 yıla yakın bir
zamandan beri padişahların daha çok Edirne’de oturmak âdetlerine de
son verildi. II. Mustafa, şehzâdeliğinde seferlerde bulunarak yetişmiş,
son harb adamı padişahtır ve ondan sonra padişahların bizzât orduya
kumanda etmeleri, sefer–i hümâyûna çıkmaları âdeti kalkmıştır.
XVIII. asrın eşiğinde Türkiye devleti, Viyana Bozgunu ile patlak ve-
ren büyük ve derin zaaflarını ortaya koymuş durumdadır. Eski gücün-
den çok şey kaybetmiştir. Ancak temelleri o derecede sağlam atılmıştır
ki, gerilemesi ve çökmesi için daha asırlar geçecektir. 2. Cihan Harbi’n-
den sonra İngiliz ve Fransız imparatorluklarının birkaç yıl içinde ve
Türkiye’nin karşılaştığı büyük dış baskı ve tecavüzler olmaksızın nasıl
yıkılıverdiği hatırlanırsa, Osmanlı Devletinin yaşama gücü anlaşılır. Os-
manlı gücünün, dünyanın geri kalan güçlerinin üzerinde veya onlara
eşit olduğu XVI. asır çok geridedir. Fakat hâlâ devlet, kendisinden sonra
gelen en kudretli iki devletin toplam gücü üzerindedir. Ancak Avrupa,
müsbet bilgi ve tenkıdî görüş, teşebbüslerindeki azim ve devamlılık, ça-
lışkanlık ve ileriyi görüş, hırs ve istekle, çoktan Doğu’yu ve Doğu’nun
en büyük ve ileri temsilcisi Türkiye’yi geçmişti veya geçmek üzereydi.
XVIII. asır içinde hemen bütün müesseseleriyle Avrupa’nın Türkler’e
üstünlüğü açığa çıkacaktır. Üstelik okyanusları ele geçirmesi, Batı’ya bü-
yük bir maddî güç ve zenginlik kazandıracak, sermaye birikmesi yoluyle
dünyanın en büyük kısmını ele geçirmeye hazırlanacaktır. XVIII. asrın
ortalarından itibaren Hindistan’daki pek kudretli Türk imparatorluğu,
birden çöküvermiştir. Ancak anavatan Anadolu ve Rûmeli’ne dayanan
Osmanlı Devletinde çöküntünün bu kadar ânî olmaması tabiidir.
1700’de dünya nüfusu 684 milyon kadardır: Asya’da 454,9 milyon
(% 67,0), Avrupa’da 134,4 milyon (% 19), Afrika’da 71,1 milyon (%
10,4), Kuzey Amerika’da 10,8 milyon (% 1,6), Güney Amerika’da 10,6
milyon (% 1,5), Okyanusya’da 3,1 milyon (% 0,5).
Büyük devletlerin yüzölçümü ve nüfusları —ehemmiyet sırasıyle—
şöyledir:
Türkiye İmparatorluğu (15.914.606 km2, 77.985.000 nüfus), Hindis-

45
osmanlı tarihi

tan Türk İmparatorluğu (Timuroğulları) (4.622.885 km2, 170.000.000

nüfus), İran Türk Safevî İmparatorluğu (1.956.791 km2, 18.000.000
nüfus), Çin İmparatorluğu (12.268.208 km2, 120.000.000 nüfus), Fran-
sa Krallığı (4.494.364 km2, 21.406.000 nüfus), Büyük Britanya Kral-
lığı (1.833.478 km2, 9.011.000 nüfus), (+ aynı kralın hüküm sürdüğü
Hollanda: 1.021.274 km2, 7.530.000 nüfus), Almanya İmparatorluğu
(803.821 km2, 22.479.000 nüfus), İspanya Krallığı (15.086.003 km2,
30.405.000 nüfus), İsveç Krallığı (1.278.023 km2, 4 500.000 nüfus), Ve-
nedik Cumhuriyeti (72.683 km2, 4.800.000 nüfus), Rusya İmparatorlu-
ğu (14.568.540 km2, 12.000.000 nüfus), Polonya Krallığı (760.407 km2,
12.000.000 nüfus), Fas İmparatorluğu (3.051.699 km2, 8.000.000 nüfus).
III. Ahmed devrinde dış siyasetin esası, Karlofça ile verilenlerin geri
alınmasıdır. Bu siyaset silâhla yürütülmüş, Rusya ve Venedik’e Karlof-
ça’da verilenler geri alınmış, Almanya’ya verilen topraklar ise büyük
gayretlere rağmen geri alınamamış, Polonya’ya verilenler ise alınmak
istenmemiştir; zira Bâb–ı Âlî’nin siyaseti artık Polonya’yı var gücüyle,
Almanya ve Rusya’ya karşı desteklemek ve bu iki devlet arasında ezilme-
mesini sağlayabilmektir. Prut Seferi (1711) ile Rusya’ya baş eğdirilmiştir.
Bu sefere kumanda eden Sadrâzam ve Serdâr–ı Ekrem Baltacı Mehmed
Paşa, bugün tamamen masal olduğu kesin şekilde anlaşılan ithamlarla
lekelenerek düşürülmüştür. Bu yıllarda İsveç kralı XII. Karl’ın yılarca
Türkiye’de kalması, Avrupa diplomasisinin en mühim davalarından biri
hâline gelmiştir.
Sonra Sadrâzam ve Serdâr–ı Ekrem Dâmâd İznikli Şehîd Silâhdâr
Ali Paşa, Mora’yı Venedik’ten geri almıştır (1715). Macaristan’ı Alman-
ya’dan geri almak üzere ertesi yıl çıktığı seferde ise, Petervaradin meydan
muharebesinde (5 Ağustos 1716) şehid düşmüş ve Orduy–ı Hümâyûn
bozulmuştur. Almanya ve Venedik ile savaş, Pasarofça Anlaşması (21
Temmuz 1718) ile sona ermiştir. Bu anlaşma ile Venedik Karlofça ile
aldıklarını (Mora vs.) geri veriyor ve bu suretle büyük devletler arasın-
dan çıkıyordu. Almanya’dan ise verilenlerin istirdâdı şöyle dursun, Ba-
nat (Tameşvar), Belgrad ve Semendire gibi mühim topraklar ve şehirler
bırakılıyordu. Bu anlaşma ile III. Ahmed saltanatının ilk devri kapanır.
III. Ahmed’in ikinci saltanat devrine “Lâle Devri” denir (1718–
1730). Sadrâzam Dâmâd Nevşehirli İbrahim Paşa’nın iktidar yıllarıdır.
İbrahim Paşa, belirli iç huzur sağlanılmadıkça ve Avrupa’nın teknik ba-
kımından bazı üstünlükleri alınmadıkça, fütûhat, hattâ istirdad (verile-
ni geri alma) siyasetinin mümkün olmadığı inancındaydı.
Lâle Devri, parlak bir devredir. Savaşlardan, ihtilâllerden bunalan

46
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

İstanbul’un ve onu taklîd eden Türk şehirlerinin, hayatın maddî zevkle-

rinden faydalanmak istemesidir. Türk san’atları ve kültürü için bir can-
lanıştır.
Sulh siyasetine rağmen İbrahim Paşa, 1722’den itibaren Doğu’da
fütûhâta başladı. İran’da Safevî hânedânının çökmesinden doğan büyük
buhran, bu fütûhâtı mümkün kılıyordu. Batı İran ve Kafkasya’nın İran’ın
elinde bulunan ülkeleri, bu arada Dağıstan, toplam olarak 290.000 km2
büyüklüğünde çok değerli topraklar, Türkiye’ye geçti. Yeniden Hazar’a
dayanan Osmanlı devleti, XVI. asır sonlarındaki doğu sınırını buldu.
Hemedân Anlaşması (4 Ekim 1727) ile İran, bu fütûhâtı tanıdı. Fakat bu
sırada ortaya çıkan, Türklük’ün son cihangîri Nâdir Han (sonra Şâh),
Tebrîz’i geri aldı. Bu ortamda, uzayan İbrahim Paşa iktidârını kıskanan-
lar, çok aşağılık bir ihtilâl çıkartarak, Paşa’yı idam ettirdiler. III. Ahmed,
tahttan indirildi (1 Ekim 1730).
Tahta, III. Ahmed’in yeğeni (II. Mustafa’nın oğlu) I. Mahmud
(1730–1754) geçti. “Patrona İhtilâli”ni çıkaranları az zamanda temiz-
ledikten sonra, daha mûtedil şekilde Lâle Devri’nin hemen bütün ge-
leneklerini devam ettirdi. Onun çeyrek asrı bulan saltanatı, Türkiye’nin
son şevket ve bahtiyarlık çağlarından biridir. Almanya ve Rusya impa-
ratorluklarına karşı Türkiye’nin tek başına yaptığı savaş (1736–1739),
Osmanlı Devletinin zaferiyle kapandı. Böylece Türkiye henüz, çok güçlü
iki imparatorluğu birden tek başına yenebileceğini açıkça ortaya koydu.
Belgrad Anlaşması (18 Eylül 1739), Pasarofça ile Almanya’ya verilmiş
toprakları —Tameşvar hâriç— Türkiye’ye iâde etti. 22 yıl sonra Belgrad,
Türkiye’ye dönmüş oldu. İran ile savaş, 1746’ya kadar sürdü. İran’dan
yapılan fütûhâtın terki ve Kasr–ı Şîrîn (1639) esaslarına dönülmesi ile
son buldu.
XVIII. asrın ortasında, 1750’de, dünya nüfusu 700,4 milyona eriş-
mişti: Asya 447,1 milyon (% 64), Avrupa 152,3 milyon (% 21,7), Afrika
75,1 milyon (% 10,7), Kuzey Amerika 11,7 (% 1,7), Güney Amerika 11,1
milyon (% 1,6), Okyanusya 3,1 milyon (% 0,3).
Büyük Devletler’in durumu —ehemmiyet sırasıyle— şöyledir: Tür-
kiye İmparatorluğu (15.538.000 km2, 76,2 milyon nüfus), Fransa Kral-
lığı (5.396.262 km2, 22,7 milyon), Büyük Britanya Krallığı (1.871.629
km2, 13 milyon), Çin İmparatorluğu (10.797.408 km2, 180 milyon), İran
Türk İmparatorluğu (1.752.791 km2, 16,5 milyon), Almanya İmparator-
luğu (834.009 km2, 26,3 milyon), Hindistan Türk İmparatorluğu (3.103
243 km2, 140 milyon), İspanya Krallığı (15.098.455 km2, 32,4 milyon),
Rusya İmparatorluğu (16.517.185 km2, 15 milyon), Afganistan İmpara-

47
osmanlı tarihi

torluğu (1.652.042 km2, 22 milyon), Polonya Krallığı (790.400 km2, 15,6

milyon), Prusya Krallığı (121.224 km2, 2,4 milyon).
I. Mahmud’un yerine kardeşi III. Osman (1754–1757), sonra amca
oğulları —III. Ahmed’in oğlu— III. Mustafa (1757–1774) ile kardeşi I.
Abdülhamîd (1774–1789) geçti.

48
Bozgun, Nizâm–ı Cedîd ve İrticâ
(1768–1826)

R usya ile 1768–1774 savaşı, Osmanlı devletinin hayatında bir dönüm

noktasıdır. Zira ilk defa olarak bir devlete yenilecektir. Birinci se-
beb, ordunun tamamen bozulması, Yeniçeri Ocaklarının kaldırım kaba-
dayıları hâline gelmeleri, bu disiplinsiz sürünün savaşta hiçbir işe yara-
mamasıdır. Mora’ya çıkan düşmanı bertaraf eden Türkler (1770 bahârı),
Kartal muharebesinde (1 Ağustos 1770) bozuldukları gibi, Çeşme’de
Türk Donanması da ağır zâyiâta uğradı (6/7 Temmuz 1770 gecesi). Rus-
lar, Kırım’ı işgal ettiler (13 Temmuz 1771). III. Mustafa kahr olarak öldü.
1770 yılı ortalarından itibaren artık Türkiye, dünyanın birinci devleti
değildi. İngiltere, Fransa ve Rusya’nın Türkiye’den güçlü oldukları or-
taya çıkmıştı. Kaynarca Anlaşması (21 Temmuz 1774) harbe son ver-
di. Kırım’a gûyâ istiklâl verildi. Bazı bağlarla Türkiye’ye bağlı olmakta
devam ediyor, gerçekte Rus nüfûzuna düşüyordu. Karadeniz artık Türk
gölü değil, Rusya ile ortaklaşa kullanılacak bir denizdi. Kırım dışında
Osmanlı devleti mühim bir toprak kaybına uğramıyordu. Fakat prestij
kaybı çok büyüktü.
İran’la 4 yıllık neticesiz bir savaş yapıldı (1775–1779). 9 Temmuz
1783’te Rusya’nın Kırım’ı ilhâk etmesi, çok büyük kriz ve Türkler’de
Ruslar’a karşı sönmez bir millî kin uyandırdı. Zira Kırım, 1.500 yıllık
Türk yurdu idi. Yüz binlerce Kırımlı Türk, Ruslar’ca kılıçtan geçirilmiş,
topraklarından sürülmüş, açlık ve sefaletle ölüme terk edilmiş, canlarını
kurtarabilenler Osmanlı topraklarına sığınmışlardı.
Türkiye’nin Polonya’nın ezilmemesi ve Doğu Avrupa’da dengenin
bozulmaması için göze aldığı 1768–1774 savaşının sonuncu Türk —
Rus çekişmesi olmayacağı âşikârdı. Yeni bir Rus savaşı başladı (13 Ağus-
tos 1787). Almanya (Avusturya), Rusya’nın yanında Türkiye’ye karşı bu
savaşa girince (9 Şubat 1788), denge, Osmanlılar aleyhine iyice bozul-

49
osmanlı tarihi

du. Fakat Sadrâzam Koca Yûsuf Paşa, Şebeş’te Alman ordusunu ezdi;
İmparator II. Joseph, zorlukla canını kurtardı. Türkler, derinlemesine
Alman topraklarını tahrîb ettiler (21 Eylül 1788). Almanlar’ı durduran
Türkler, Ruslar’a döndüler. Fakat Ruslar karşısında devamlı yenildiler.
Odesa yakınlarında Özü kalesi düştü (17 Aralık 1788); 80.000 kişilik
ordusuyle kaleye giren Prens Potemkin, 25.000 Türk asker, sivil, kadın
ve çocuğunu boğazladı. Bu tafsilâtı anlatan sadâret arîzasını okuyan I.
Abdülhamîd’e teessüründen elinde kâğıt olduğu halde inme indi ve bir-
kaç gün sonra öldü.
III. Mustafa’nın oğlu, I. Abdülhamîd’in yeğeni genç III. Selim (1789–
1807) tahta geçti. Ziştovi Sulhu (4 Ağustos 1791) ile Almanya, Yaş Sulhu
ile (9 Ocak 1792) Rusya savaşına son verildi. Bütün gayretlerine rağmen
bu iki düşman üzerinde başarı elde edemeyen, Fransız İhtilâli karga-
şalığı içinde fazla toprak da kaybetmeyen III. Selim, bu düzensiz ordu
ile hiçbir şey yapılamayacağını anlayarak savaştan çıkıyordu, Hotin’i
muhâfaza ediyor, Odesa ve çevresini Rusya’ya terk ediyordu. Bu andan
itibaren bütün gayesi, devlet müesseselerini, başta imparatorluğun te-
minatı olan ordu ve donanma bulunmak üzere yeniden düzenleme nok-
tasında topladı. III. Selim’in bu reformlarının topuna birden “Nizâm–ı
Cedîd=Yeni Düzen” denmektedir. 24 Şubat 1793’te resmen başlamıştır.
1807’ye kadar 14 yıl devam eder.
General Bonaparte, Mısır’ı işgal eder. Beklemediği bu darbe ile
sarsılan Bâb–ı Âlî, 1798’den 1802’ye kadar Fransa ile savaşır. Sonunda
Fransızlar, Mısır eyâletini boşaltırlar. Fakat Arabistan’da isyanlar vardır.
Anadolu ve Rûmeli’nde derebeyleri türemiştir. Bâb–ı Âlî’nin, hattâ pa-
dişahın, eyâletler üzerindeki otoritesi büyük darbeler yer. 1806’da Sırp
İhtilâli patlar. 22 Aralık 1806’da Rusya ile yeniden savaş başlar. Bu or-
tamda gene çok aşağılık bir ihtilâl kendini gösterir. Kabakçı İhtilâli (25
Mayıs 1807) ile III. Selim tahtından indirilir. Nizâm–ı Cedîd ordusunu,
kardeş kanı dökülmesin diye Kapıkulu Ocaklarına karşı kullanmaktan
kaçınan reformcu büyük hükümdârın eseri mahv olur. Nizâm–ı Ce-
dîd ortadan kaldırılır. III. Selim’in amca oğlu (I. Abdülhamîd’in büyük
oğlu) IV. Mustafa, tahta çıkarılır.
Fransa’nın, Napoléon’un Avrupa’ya hattâ dünyaya hükmetmek iste-
diği yıllardır. XIX. asrın eşiğinde, 1800’de dünya nüfusu 839,2 milyon
kadardır: Asya 541,5 milyon (% 65), Avrupa 189 milyon (% 22,2), Afri-
ka 76,9 milyon (% 9), Kuzey Amerika 16 milyon (% 2), Güney Amerika
13 milyon (% 1,5), Okyanusya 3 milyon (% 0,3). Büyük Devletler’in —
ehemmiyet sırasıyle— yüzölçümleri ve nüfusları şöyledir: Fransa Cum-

50
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

huriyeti (3.318 849 km2, 31,1 milyon), İngiltere Krallığı (13.242 866
km2, 78,6 milyon), Rusya İmparatorluğu (17.850.091 km2, 22 milyon),
Türkiye İmparatorluğu (12.187.705 km2, 63,7 milyon), Çin İmparator-
luğu (11.765.119 km2, 280 milyon), Almanya İmparatorluğu (980.236
km2, 41,5 milyon), İspanya Krallığı (14.887.048 km2, 32,2 milyon),
Prusya Krallığı (280.000 km2, 9,5 milyon), İran Türk İmparatorluğu
(1.735.654 km2, 12,5 milyon).
Nizâm–ı Cedîd tarafdarları kendilerine vezirlerden Alemdar Musta-
fa Paşa’yı lider seçerek, irticaa son vermek isterler. Alemdar, ordusu ile
İstanbul’a gelir. IV. Mustafa, III. Selim’i şehîd ettirir (28 Temmuz 1808).
Fakat tahttan indirilir ve kardeşi II. Mahmud (1808–1839) padişah olur.
Nizâm–ı Cedîd, “Segbân–ı Cedîd” adı altında ihyâ edilir. Mürtecîler
temizlenir. III. Selim’in şehîd edilmesi vak’asıyle en uzaktan ilgili olanlar
dâhil (bin kişiye yakın) tamamen idam edilir. 23 yaşındaki II. Mahmud,
çocuğu olmıyan III. Selim tarafından oğul gibi en büyük ihtimam ve
sevgiyle büyütülmüştür; “amca” dediği (gerçekte çok yaş farkları olmak-
la beraber amca oğlu) III. Selim’in bütün fikirlerinin vârisidir. Fakat ye-
niçeriler fevkalâde azmışlardır ve genç padişah nüfuzsuzdur. Sadrâzam
Alemdar Mustafa Paşa da hatalar yapar, sevgi kazanamaz; padişah bile
kendisine soğuk davranır. Yeniçeriler ayaklanır, Alemdâr’ı şehîd ederler
(15 Kasım 1808). Sonra II. Mahmud’u öldürmek için Saray’a taarruz
ederler. Donanma da bu iç savaşa katılır. İstanbul, tarihinde asla gör-
mediği ve bir daha görmeyeceği bir iç muharebeye şâhid olur. Padişah,
çok iyi yetiştirilmiş segbân–ı cedîd birlikleri ile, kapıkulu Ocaklarına
karşı savaşmaktadır. Padişaha sâdık donanma, Marmara’dan Süleymâ-
niye’yi top ateşine tutar (Süleymâniye’de yeniçeri ağasının makam sarayı
vardır); Süleymâniye perişan olur. Mimar Sinan’ın büyük eseri mûcize
kabîlinden isabet almaz. Büyük kan dökülür. İki taraf, padişah ve kapı-
kulları, yenişemez. II. Mahmud, reformlardan ve modern ordu kurmak-
tan vazgeçtiğini ilân eder; yeniçeriler de ona bîat ederler. İrticâ, kesin
zafer kazanmış olur. Türkiye, en değerli 18 yılını kayb eder. Bu müddet
içinde II. Mahmud, kıl kadar ince bir denge üzerinde hükümdarlık eder.
Yeniçeri ocağına bıkıp usanmadan safha safha adamlarını yerleştirir. Bir
taraftan da çok büyük dış gailelerle uğraşır.
1809–1812 Rus savaşı, Bükreş Anlaşması (28 Mayıs 1812) ile son
bulur. Türkiye, Besarabya’yı kaybeder (70.000 km2). Belgrad ve çevre-
sinden müteşekkil küçük bir Sırbistan prensliğine, muhtâriyet (otono-
mi) verilir. Tepedenli Ali Paşa’nın âsî ilân edildiği bu günlerde, Yunan
ihtilâli başlar (12 Şubat 1821).

51
osmanlı tarihi

Romanya’da ihtilâl çıkartan Yunanlılar derhal ezilir. Fakat Mora,

bazı Ege adaları ve Attika’da ihtilâl genişler ve bütün Avrupa’dan yar-
dım görür. Rusya’nın Türkiye ve İran’ı yutmak için her şeyi yaptığı bu
devirde, bu iki Türk imparatorluğu, tarihlerinde sonuncu olmak üzere,
son savaşlarını yaparlar (1821–1823). 1825–1826’da Yunan ihtilâli sön-
dürülür. Ancak büyük Avrupa devletleri bu defa resmen Yunan işine
müdâhale edecekler ve ihtilâl ateşini yeniden canlandıracaklardır.
Bu ortam içinde II. Mahmud, durumu iyice olgunlaştırdıktan
sonra, yeniçeri ve diğer kapıkulu Ocaklarını ilga ederek modern (bu-
günkü) Türk ordusunu kurduğunu ilân eder. Bu inkılâp, bir iç savaşla
mümkün olur. “Vak’a–i Hayriyye” (15 Haziran 1826) denilen bu olayla
II. Mahmud, kurduğu modern birliklerle, ulemâ ve halkın desteğiyle,
yeniçerileri ortadan kaldırır. Bu suretle II. Mahmud’un ikinci saltanat
devresi başlar ki, bu devrede, üzerinde yeniçerilerin baskısı kalkan ve
Büyük Devletler’in Türkiye’yi yemeye kararlı olduklarını gören padişah,
çok radikal davranır. Bütün salâhiyetlerini kullanarak harekete geçer.
Türkiye’de modern devir, Vak’a–i Hayriyye ile başlar. Tanzimat, hattâ
cumhuriyet, Vak’a–i Hayriyye’nin neticeleri şeklinde mütalâa edilebilir.
Türkiye’de Batı medeniyeti, bu tarihle başlar. Doğu medeniyetinde en
üstün seviyeye çıkan Türkler, Batı medeniyetinde neler yapabilecekleri-
ni, Vak’a–i Hayriyye’den bu yana bir buçuk asırdan beri tecrübe etmek-
tedirler. Ancak devir devir, teknik medeniyetle millî kültür karıştırıldığı
için, Türk toplumu büyük tehlikelerle karşı karşıya gelir ve büyük zarar-
lara uğrar.

52
Yenileşme ve Tanzimat
(1826 – 1871)

T ürkiye’nin yenileşme tarihini Tanzimat (1839) ile başlatmak tama-

men yanlıştır. Bu tarihi 13 yıl öncesine, Vak’a–i Hayriyye’ye (1826)
almak çok daha doğrudur. Zira radikal inkılâpları II. Mahmud, 1826–
1839 arasında yapmıştır. Tanzimat, bu inkılâpların neticesidir ve esasen
II. Mahmud tarafından düşünülmüş, onun ölümü üzerine, onun adamı
olan Reşid Paşa tarafından tatbik mevkıine konulmuştur. Bütün mües-
seselerde asırlardan beri süregelen düzenin değiştirildiği bu 1826–1839
devresinde II. Mahmud, aynı zamanda çok büyük dış zorluklar indeydi.
Hattâ Türkler, bütün tarihleri boyunca mâruz kaldıkları en kritik birkaç
devreden birinde idiler.
Yunan ihtilâlini yeniden başlatmak için İngiliz, Fransız, Rus mütte-
fik donanmaları, Türk donanmasını, Navarin limanında basıp yakarlar
(20 Ekim 1827). Rusya, resmen harb ilân eder ve Prut’u aşarak Türk top-
raklarına girer (8 Mayıs 1828). II. Mahmud’un donanması yakılmıştır.
Kapıkulu Ocaklarını ilga ettiği için ordusu da yoktur. Avrupa usûlünde
yeni ordusunu yetiştirmek için bir kış Râmi kışlasında taş odada yatıp
kalkar; basit bir albay gibi çamurlar içinde yeni birliklerin yetişmesine
nezâret eder ve talimlere çıkar. Bir buçuk yıldan az süren Rusya harbine
Edirne Anlaşması (15 Eylül 1829) son verir. Türkiye’nin dostu yoktur.
İngiltere ve Fransa’ca da tazyik edilmektedir. Meselâ Fransa, Yunan âsî-
lerini desteklemek üzere Mora’ya bir kolordu gönderir. Edirne anlaşma-
sının şartları ağır olur ve Türk İmparatorluğu ağır kayıplara uğrar: Kaf-
kasya’da Kuban ırmağından Batum’a kadar olan bütün Doğu Karadeniz
kıyı şeridi (Batum hâriç), Rusya’ya bırakılır. Bu suretle Rusya, Karade-
niz’in kuzey kıyılarından sonra doğu kıyılarını da elde etmiş olur. Tür-
kiye ancak güney ve batı kıyılarını elde tutabilir. Bâb–ı Âlî, Gürcistan’ın
Rusya’ya âit bulunduğunu kabûl ederek bu ülke üzerindeki hakların-

53
osmanlı tarihi

dan vaz geçer. Eflâk (Güney Romanya), Boğdan (Moldavya), Sırbistan

prensliklerinin iç muhtâriyetleri yeni imtiyazlarla genişletilir ve âdetâ
Rusya’nın kefilliğine verilir. Türkiye, çok büyük bir savaş tazminatı öder
(11.500.000 altın). Bunun karşılığında Ruslar, ordusuz ve donanmasız
Türkiye’den ilk defa işgal ettikleri Romanya, Bulgaristan, Edirne, Kars,
Erzurum gibi yerleri boşaltıp iâde ederler. Bu ağır tazminatla Türkiye
sarsılır. Bu suretle Çar, çok mutaassıp bir Türk düşmanı olan I. Niko-
lay, şahsiyetini çok kıskandığı Sultan Mahmud’u, birçok reform proje-
sini maddî şekilde gerçekleştirebilmek imkânlarından mahrûm eder.
Bir Yunanistan kurulması da bu anlaşma ile temin edilir ve 24 Nisan
1830’da II. Mahmud, bütün varlığiyle karşı koyduğu Yunan istiklâlini
tanımak zorunda kalır. Kurulan Yunanistan, Balkanlar’ın ilk müstakil
devletidir. Bugünkü Yunanistan’ın üçte biri kadar büyüklükte (49.424
km2), 1.000.000 nüfuslu fakir bir krallık olarak ortaya çıkar. Kendisini
yaratan Rusya, İngiltere ve Fransa’ya sığınıp onları kışkırtarak büyümek
idealini, kurulduğu andan beri yürütmeye başlar. Önce Mora ve Kiklad
adalarından müteşekkil ve Sırbistan gibi Türkiye’ye tâbî bir Yunanistan
yapmak isteyen Büyük Devletler, sonradan Bâb–ı Âlî’yi Attika yarıma-
dası ile Ağrıboz adasını da bu devlete vermeye ve yeni devletin tama-
men müstakil olmasına zorlarlar.
Sultan Mahmud, çok merkeziyetçi bir idare kurar. Eyâletlerde, san-
caklarda, şurada burada, nüfuz kazanmış âile ve şahısların, feodallerin,
amansız düşmanıdır. Haklarında merhametsiz davranır. Zira onlar,
uzunca bir müddetten beri devleti sömürmekte ve merkezi dinleme-
mektedirler. Modern ordusunu ve donanmasını kurar. Harbiye ve Tıbbi-
ye başta olmak üzere, Fransızca tedrisat yapan ve Batı medeniyetine ilk
defa içinden bakabilen ilk modern büyük okullar kurar. Büyük bayın-
dırlık işlerine girişir. Saray ve hükûmet teşkilâtını temelinden değiştirir;
bütün gelenekleri yıkarak Avrupa tarzında teşkilâtlandırır. Bunları, çok
büyük muhâlefetler içinde gerçekleştirir. Halk kendisine “gâvur padi-
şah” der.
Fransa, Türkiye’nin güçsüzlüğüne hesaplayarak Cezâyir şehrini (5
Temmuz 1830) işgal eder ve birkaç yıl içinde Osmanlılar’ı bütün Cezâ-
yir’den kovar. Son yıllarında II. Mahmud, yeni bir talihsizlikle, Mısır
valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın isyânı ile karşılaşır. Bu, Osmanlı
imparatorluğunun, bütün tarihi boyunca, gördüğü en büyük isyandır.
İsyan, 1831–1833 arasında geçer. Bir denge devresi geçirir ve 1839’da
ikinci safhası başlar. Mısır valisinin tamamen Türkler’den müteşekkil
ordusu, Kütahya’ya kadar ilerler (2 Şubat 1833). Osmanlı birlikleri bo-

54
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

zulur. Nihayet Nizip’te Osmanlı ordusu, 2 saat içinde bozulur (24 Ha-
ziran 1839). Bu büyük felâket, ölüm döşeğinde yatan ve 7 gün sonra
ölecek olan büyük hükümdardan saklanır.
Kanûnî’den (1566) sonra gelen padişahların en büyüğü olan II.
Mahmud, modern Türkiye’nin kurucusudur. 31 yıl saltanat sürmüş, 54
yaşında, daha çok Rus belâsının verdiği sıkıntı ile kahr olarak ölmüştür.
Kendisinden sonra gelen bütün Osmanoğulları, II. Mahmud’dan yürü-
müşlerdir.
Tanzimat’ın eşiğinde, 1839’de Türkiye, tarihinin en kritik anların-
dan birini yaşıyordu. Vak’a–i Hayriyye ile Tanzîmât–ı Hayriyye arasında
geçen 13 yıl (1826–1839), Türkiye İmparatorluğunun bünyesini büyük
ölçüde değiştirmişti. Fâtih devri müesseseleri ile II. Mahmud’un devr
aldığı müesseseler arasında, şekil bakımından büyük fark yoktu. Yalnız
vaktiyle devrinin en yüksek ve iyi müesseseleri, gittikçe bozularak, II.
Mahmud zamanında, çöküntünün eşiğine gelmişti. II. Mahmud, impa-
ratorluğu çağdaş müesseselerle donattı. Eski orduyu ortadan kaldırıp
modern ordu ve donanmayı kurdu. Batı medeniyeti ile sıkı temasa gel-
di. Bu medeniyetten birçok şeyi almak suretiyle, ilk defa olarak açıkça,
Batı’nın Türkiye’den üstün olduğunu ilân etti. Türkiye, pek azametli bir
geçmişin mirası idi. Bir yerde bu miras, devletin kalkınmasında bir yük,
hattâ bir engel oluyordu.
II. Mahmud, Mehmed Ali hâriç, bütün serkeş valiler ve “âyan” de-
nen bir çeşit derebeylerinin çoğunu merkeze bağladı yahut ortadan
kaldırdı. 1789–1826 arasında gittikçe zayıflayan devletin eyâletler üze-
rindeki otoritesini yeniden kurdu. Öldüğü zaman Mehmed Ali mesele-
si, imparatorluğun istikbalini tehdîd edecek bir ehemmiyet kazanmış-
tı. Fakat Mustafa Reşid Paşa’nın dehâsı, bu tehdîdi bertaraf edecektir.
Gerçekte Tanzimat, II. Mahmud’un eseri sayılabilir. Ancak yeni rejimin
nasıl yürütüleceği, geleceğe, II. Mahmud’un yerine devlet idaresini el-
lerine alanların tutumuna bağlı kalacaktı. Türkiye’nin coğrafî konusu,
bir Japonya’ya benzemiyordu. Her tarafı azılı, hırslı emparyalist, zalim
düşmanlarla sarılmıştı. Geniş imparatorluğu askerlik ve diplomasi ba-
kımlarından savunmak, gittikçe zorlaşıyordu. Devlet yeni hamleler yap-
maya hazırlanırken, daimî bir şekil alan dış müdâhale ve taarruzlar, bu
hamleleri kırıyordu. 1839’da, Türkiye’nin eski itibarını ve büyüklüğünü
kazanabilmesi, Batı ile arasındaki mesafeyi kapatması, bir hayal değildi.
Bu iş, XIX. asrın sonlarına doğru bir hayâl olacaktır.
II. Mahmud’u takip eden hükümdarlar, 2 oğludur. I. Abdülmecîd
(1839–1861) ve Abdülazîz Han (1861–1867). Bunlar, Tanzimat padi-

55
osmanlı tarihi

şahlarıdır. 16 yaşındaki I. Abdülmecîd, ilk modern hükümdar tipidir.

Fransızca konuşmaktadır. Reşid Paşa’ya, Tanzimat’ı ilâna izin verir (2
Kasım 1839). Mahkeme kararı olmaksızın ve kanuna dayanmadık-
ça, idam, hapis, sürgün, vergi ve askere alma artık mümkün değildir.
Demokrasiye bir adımdır. 1839 yılı için basit bir adım değildir. Yalnız
Doğu için değil, Batı için de basit bir adım değildir.
Reşid Paşa, hâriciye nâzırı sıfatıyle, Mısır meselesini de halleder
(1840–1841). Akıl almayacak derecede girift diplomatik kombinozon-
larla, Mehmed Ali Paşa’yı, işgal ettiği bütün Osmanlı eyâletlerinden
çıkartır. Bundan böyle Mısır ve Sûdan valiliği, Mehmed Ali ve onun
âilesinde kalacaktır. Fakat bu ülkeler, Osmanlı imparatorluğunun birer
eyâleti olmakta devam edeceklerdir. 28 Eylül 1848’de Reşid Paşa, ilk
defa sadrâzam olur ve gelenekçi muhafazakârlara karşı Tanzimatçı ekip,
devlet idaresini iyice eline almaya başlar. Reşid Paşa, bazıları dehâ sa-
hibi, fevkalâde bir devlet adamları ekibi yetiştirir (Âlî Paşa, Fuad Paşa,
Cevded Paşa, Vefik Paşa, Safvet Paşa, Mehmed Paşa vs.). Türkiye tari-
hinin en büyük başbakanı sayılabilecek bir diplomasi dehâsı ile impara-
torluğu muhâfaza eder ve dış prestijini fevkalâde arttırır. 1848 İhtilâlleri,
Avrupa’yı sarsarken, Türkiye, şan ve şerefle atlatır. XIX. asrın 2. yarısının
eşiğinde, 1850’de Büyük Devletler’in durumu şöyledir:
Dünyanın 1825’te 955 milyon tahmîn edilen nüfusu, 1850’de 1.137
milyona yükselmiştir. 1825’te Büyük Devletler dünya nüfusunun 654
milyonunu ellerinde tutarlarken 1850’de bu 902 milyona yükselir.
1825’te 301 milyon olan orta ve küçük devletlerin nüfus toplamı 1850’de
235 milyona düşer. Emperyalizm çağı başlamış, İngiltere, dünyanın bü-
yük parçalarını eline geçirerek, Roma ve Osmanlı imparatorluklarından
sonra, bütün tarihin 3. en büyük imparatorluğunu kurmuştur. Büyük
Devletler —ehemmiyet sırasıyle— şöyledir: Çeyrek asır içinde (1825–
1850) İngiltere 119 milyondan 259 milyona, Fransa 32 milyondan 39
milyona, Rusya 48 milyondan 68 milyona, Türkiye 58 milyondan 54
milyona, Çin 320 milyondan 380 milyona, Avusturya 30 milyondan 39
milyona, Prusya 11 milyondan 17 milyona, Birleşik Amerika 5 milyon-
dan 23 milyona, İspanya 19 milyondan 23 milyona geçmiştir. 1850’de
Birleşik Amerika’da 3,2 milyon esir vardı ve Rusya’da on milyonlarca serf
(toprağa bağlı esir) yaşıyordu. Türkiye’de kölelik ilga edilmişti. XIX. asır
başlarında ilk defa olarak bir şehrin, Londra’nın nüfusu, İstanbul’u geç-
miş, sanayiye dayalı şehirleşme başlamıştır. 1825’te dünyada 50.000’den
fazla nüfuslu 227 şehir varken 1850’de bu sayı 291’e, 100.000’i geçen-
ler 106’dan 115’e yükselmiştir. 1850’de Osmanlı İmparatorluğunun bü-

56
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

yük şehirlerinin takribî nüfusları şöyledir: İstanbul 1.400.000, Kahire

355.000, Şam 215.000, Edirne 200.000, İskenderiyye 184.000, Mek-
ke 180.000, Bursa 170.000, Bağdad 160.000, Haleb 150.000, 100–150
bin arasında 8 ve 50–100 bin arasında ayrıca 22 şehir. 50.000’den faz-
la nüfuslu şehir sayısı Türkiye’de 40, İngiltere’de (sömürgeler dahil) 63,
Fransa’da 17, Rusya’da 15, Avusturya’da 12, İran’da 10, Japonya’da 10,
İspanya’da 11, Birleşik Amerika’da 6, Çin’de 33, Prusya’da 7, Hollanda’da
5 idi. Londra en büyük şehirdi (2.237.000). Paris 1.398.000’i, New York
991.000’i, Manchester 569.000’i, Pekin 1.000.000’u, Kanton 1.000.000’u
Tiencin 800.000’i, Petersburg (Leningrad) 432.000’i, Berlin 412.000’i,
Philadephia 409.000’i, Napoli 408.000’i, Viyana 400.000’i bulmuştur.
Reşid Paşa, Rusya’ya büyük darbe indirmeden Türkiye’nin nefes ala-
mayacağı kanaatindedir. Bu darbeyi Türkiye’nin tek başına indirmesi
de 1850’lerde artık mümkün değildir. Türk kara ordusu Fransa ve Rus-
ya’dan, donanması İngiltere ve Fransa’dan sonra geliyorsa da, gene de
Rusya’ya karşı taarruzî bir savaş artık Türk imparatorluğunun iktidâ-
rı dışındadır. Ancak tedâfüî bir savaşta kendine güvenmektedir. Reşid
Paşa, Rusya’yı bu devletin çok geç farkına varabileceği şekilde savaşa
kışkırtır. Diplomatik ortam hazırlanmıştır. Rusya ile savaş fiilen (3 Tem-
muz) ve hukukan (4 Ekim 1853) başlar. Bu, meşhur Kırım Harbi’dir.
Ömer Paşa, Romanya’da Ruslar’ı birkaç defa bozar. Silistre’yi almak iste-
yen Ruslar, çok ağır şekilde bozulurlar (25 Haziran 1854). Savaş Türk-
ler lehine cereyân ederken, Reşid Paşa, İngiltere, Fransa, hattâ İtalyan
birliğini gerçekleştirmek isteyen Sardunya (Piemonte), Rusya’ya karşı
Türkiye ile ittifak muâhedeleri imzalayarak harbe katılırlar. Müttefikler,
Kırım’a çıkar (14 Eylül 1854). Çok müstahkem Sivastopol’un düşmesi (9
Eylül 1855) ile, pek ağır zâyiat veren Rusya, pes eder. Paris Anlaşması
(30 Mart 1856), savaşa son verir. Rusya’nın Karadeniz’de savaş gemisi
ve tersâne bulundurmaması gibi son derecede ağır bir madde, Türki-
ye’ye nefes aldırır. Bu arada Âlî Paşa, 1272 Islahât Hatt–ı Hümâyûnu (18
Şubat 1856) ile, kâğıt üzerinde de kalsa Gayri Müslim tab’aya her türlü
hakkı bahş eder. Hıristiyanlar’dan Osmanlı tarihinde ilk defa olarak en
yüksek devlet görevlerine, eyâlet valiliklerine, büyükelçiliklere, vezirli-
ğe, hattâ nâzırlığa yükselenler görülür.
Reşid Paşa’nın ölümünden (7 Ocak 1858) sonra Tanzimat’ın lideri
Âlî Paşa ve onun yardımcısı Keçeci–zâde Büyük Mehmed Fuat Paşa’dır.
Bunlar da üstadları gibi daha çok diplomasi dehâları ile imparatorluğu
ayakta tutmak, bir yandan da iç bünyesini kuvvetlendirmek politikası-
nı takib ederler. Mısır eyâletine giden (Nisan 1863) Sultan Abdülazîz’i,

57
osmanlı tarihi

tarihte ilk ve son defa bir padişahın dış seyahati olmak üzere, Avrupa’ya
götürürler. Bu seyahat çok parlak ve başarılı geçer (21 Haziran–7 Ağus-
tos 1867). Süveyş Kanalı açılır (19 Kasım 1869). Fuad Paşa bu arada ölür
(12 Şubat 1869). Prusya–Fransa savaşı sonunda Fransa’da imparatorlu-
ğun çökmesi ve Prusya krallığının Germen birliğini gerçekleştirerek
Almanya imparatorluğunu ilân etmesi, Avrupa’da dengeyi temelinden
değiştirir. Almanya, İngiltere’den sonra dünyanın 2. devleti hüviyetiyle
ortaya çıktığı gibi, cihânın en kudretli kara ordusuna da sahiptir. Bun-
dan faydalanan Rusya, artık Karadeniz’de savaş gemisi ve tersane bulun-
duracağını ilân ederek Paris anlaşmasını bozar. Türkiye bunu Londra
anlaşması (13 Mart 1871) ile kabûle mecbur kalır. Bu sırada Âlî Paşa’nın
(7 Eylül 1871) ölümü, Tanzimat’ın esaslarını da bozar. Tanzimat sadece
kâğıtta kalır. Değersiz devlet adamları, istikrarsızlık içinde birbirini tâ-
kıyb eder. Zaten Sultan Abdülazîz, otoriter idareye mütemâyildir. Türk
imparatorluğunda kaos başlar.

58
Tanzimat esaslarının bozulması ve
93 bozgunu
(1871 – 1878)

B azı hataları olmakla beraber çok milliyetçi, oldukça muhafazakâr

bir hükümdâr olan Abdülazîz Han, modern bir ordu ve üstün bir
donanma için büyük para harcar. Bu arada muazzam saraylar da yap-
tırır. İngiltere ve Fransa’dan sonra dünyanın 3. büyük, modern, zırhlı
donanmasına sahip olur ve Türk tersânelerini modern zırhlı yapacak
şekilde düzenletir. Bu donanma ile Kırım’ı geri almak istediği söylenir.
İngiltere ve Fransa’dan alınan dış borçlarla Türk maliyesi, iflâsın eşiğine
gelir. Rusya’nın kışkırttığı panslavist ajanlar, Balkanlar’daki Türk top-
raklarını karıştırır. Bu ortamda, padişaha şahsen düşman olan birkaç
akılsız devlet adamı, Sultan Azîz’i tahttan indirirler (30 Mayıs 1876).
Yeğeni (I. Abdülmecîd’in büyük oğlu) V. Murad tahta geçer. Türk dev-
leti, son derece büyük bir kargaşalışa düşer. 5 gün sonra Sultan Azîz
bilekleri kesilmiş halde ölü bulunur. Darbeyi yapanlar, intihâr olduğunu
savunurlar. İntihâra delâlet eden emâreler çok azdır. Padişahın sarayı
ve serveti yağmalanır. Darbeyi meşrûtiyet ilân etmek için yaptıklarını
iddia edenlerin yalnız ikisi gerçekten meşrûtiyetçidir. Diğerleri bu reji-
min o zamanki imparatorluğa tatbik edilmeyeceğini bilenler veya koyu
müstebid tabiatte bulunanlardır.
Amcasının tahttan indirilmesi ve ölümü, Çerkes Hasan vak’ası, V.
Murâd’ın dengesini bozdu. 93 günlük Osmanlı tarihinin en kısa salta-
natından sonra mecbûren tahttan indirildi. 36 yaşında idi ve daha 28
yıl Çırağan Sarayı’nda yaşayacak, zâten kısa müddet sonra iyileşecektir.
Kardeşi II. Abdülhamîd (1876–1909) tahta geçti.
1876, Türkiye tarihinin gerçek dönüm noktalarından biridir. Sultan
Azîz’in tahttan indirilmesi ve birkaç gün sonra, münakaşası asla bitme-
yecek karanlık bir tarzda ölümü, bütün ümidlerin bağlandığı genç V.
Murâd’ın 3 ay içinde tahttan alınmak mecburiyetinde kalması, Meşrûti-

59
osmanlı tarihi

yet münakaşaları, düşünülen yeni rejimin, milliyetler mozaiki hâlindeki

Osmanlı imparatorluğunda tatbik kabiliyeti olup olmadığı, Türk devleti
için hayatî problemlerdi. Dışarıda, Rusya ile kaçınılmaz savaş yaklaşı-
yordu. Balkanlar’da birkaç eyâlet, kan, ateş, ısyan ve huzursuzluk için-
deydi. Böyle bir savaşta ezilecek olan Türkiye’nin artık tamamıyle azgın-
laşan bir Avrupa emperyalizmi ile karşı karşıya, birçok millî menfaatini
kaybedeceği muhakkaktı. Avrupa medeniyeti ile olan mesafe, artık ka-
patılması fazla ümîd edilemeyecek derecede açılmıştı. Gerçi 1876’da Ja-
ponya henüz büyük inkılâbını yapmamıştı ve 1876 Türkiyesi ile uzaktan
bile mukayese edilemeyecek derecede geri bir devletti. Ancak böyle bir
inkılâbı gerçekleştirecek coğrafî pozisyona, millî birliğe sahip bulunu-
yordu. Türk imparatorluğunun coğrafî pozisyonu ise, bütün istilâlara,
yabancı müdahalelere açıktı. Millî birlik yoktu. Gayri Türk eyâletler, Av-
rupa devletlerinde olduğu gibi sömürge muâmelesi görmüyor, ana va-
tanın birer parçası sayılıyordu. Devamlı dış baskılar ve bitip tükenmek
bilmez savaşlar, Türkiye’nin kalkınmasını, ümitsiz bir ortama itiyordu.
1871’de Âlî Paşa’nın ölümüyle, Tanzimat’ın güzel esasları bozulmuş-
tu. Bu durumda bütün yollar, şahsî bir diktatörlüğe açık bulunuyordu.
Bu diktatörlük, bizzat devletin sahibi sayılan padişahın şahsında tecellî
edecektir. II. Abdülhamîd’in, devlet idaresini Bâb–ı Âlî’den Saray’a alan
30 yıllık şahsî idaresi için şartlar, 93 Bozgunu ile büsbütün olgunlaşa-
caktır. 1876’yı hemen tâkib eden yıllarda dağılacak ve Avrupa emper-
yalizminin zirvesine eriştiği anda parçalanacak bir Türk imparatorlu-
ğunun hayatının 30 yıl uzatılması, palyatif bir tedbir mahiyetinde olsa
bile, sonsuz millî menfaatler sağlıyordu. Bu menfaatlerden ve zamanın
Avrupa emperyalizmi aleyhine işlemesinden faydalanabildiği takdirde,
imparatorluk, belki daha dar bir çerçeve ve daha yeni müesseselerle de-
vam edebilirdi. Bu faydalanma imkânı kullanılamadığı takdirde —ki
öyle oldu— tarihin son Türk imparatorluğu, dağılmaya mahkûmdu.
II. Abdülhamîd, hiç inanmadığı halde, Midhat Paşa’nın zoruyle I.
Meşrûtiyet’i ilân etti (23 Aralık 1876). Ancak, gemi azıyı almaz hâle
gelen ve bir çeşit meşrûtiyet diktatörlüğüne kalkışan Midhat Paşa’ya
tahammül etmeyerek onu Türkiye’den çıkardı (5 Şubat 1877). Az son-
ra ilk Meclis–i Meb’ûsân açıldı (19 Mart 1877). Bu sıralarda Rus savaşı
her gün daha yaklaşıyordu. II. Abdülhamîd, kâfi nüfûz elde edemediği
için, tamamen muhâlif olduğu bir savaşı engelleyemedi. Midhat Paşa
ve avenesi, kendilerini Reşid Paşa ve ekibi sanmak çılgınlığına kapılark,
böyle bir savaşta, Kırım Harbi’nde olduğu gibi İngiltere’nin Türkiye’nin
yanında yer alacağına inanmışlardı. Halbuki bu inancı destekleyen ve

60
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

hazırlayan hiçbir şey mevcut değildi. Çeyrek asırdan beri dünya kon-
jonktürü ve Büyük Devletler dengesi de çok değişmişti:
1850 ile 1875 arasında dünya nüfusu 1.137 milyondan 1.326 mil-
yona, bu nüfus içinde Büyük Devletler’in payı 898 milyondan 1.108
milyona ve diğer devletlerin payı 219 milyondan 189 milyona geçmişti.
Büyük Devletler’in durumu —ehemmiyet sırasıyle ve sömürgeleriyle
beraber— şöyleydi:
İngiltere 259 milyondan 303 milyona, Almanya 17 milyondan (yal-
nız Prusya) 42 milyona, Rusya 68 milyondan 89 milyona, Fransa 39 mil-
yondan 45 milyona, Türkiye 54 milyondan 64 milyona, Avusturya 39
milyondan 38 milyona, Çin 380 milyondan 430 milyona, Birleşik Ame-
rika 23 milyondan 45 milyona, İtalya 27 milyona, İspanya 19 milyondan
25 milyona.
1850’de sayıları 5 olan bir milyondan fazla nüfuslu şehirler 8’e, yarım
milyonla bir milyon arasındakiler 6’dan 14’e, yüz binle yarım milyon
arasındakiler 187’den 192’ye, elli bini geçen bütün şehirler ise 291’den
375’e yükselmişti. 1875’te İngiltere’de elli binden fazla nüfuslu 86, Tür-
kiye’de 39, Çin’de 34, Almanya’da 28, Fransa’da 26, Birleşik Amerika’da
23k, Rusya’da 16, İspanya’da 15, İtalya’da 14, Japonya’da 13, Avusturya’da
11, Holanda’da 10, İran’da 9, diğer bütün devletlerde 51 şehir bulunuyor-
du. 1875’te İstanbul, dünya şehirleri içinde 5. dereceye düşmüştü: Lond-
ra 4.000.000, Pekin 1.650.000, İstanbul 1.200.000, Berlin 1.120.000, Vi-
yana 1.000.000, Kanton 1.000.000. Bu tarihte cihan tarihinde ilk defa
olarak bir şehir (Londra) nüfusu 4 milyona erişmiştir.
1875’e doğru İngiltere, kara ordusu hâriç, hemen bütün belli başlı
sahalarda (donanma, deniz ticareti, iktisat, maliye, dış ticaret, sanayi,
sömürgeler, şehirleşme, eğitim, siyasî istikrar, gerçek parlamenter de-
mokrasi vs.) münakaşasız şekilde dünyanın en ileri devleti idi. Almanya
ise, dünyanın birinci kara ordusuna sahipti. Türk ordusu dünyada 4. ve
donanması 3. idi. Bu durum, 93 darbesi ile alt üst olacaktır.
Sırbistan, Romanya ve Karadağ prenslikleri, metbûları Türkiye’ye
isyân ederek, savaşta, Rusya’nın yanında yer aldılar. Yunanistan da aynı
şeyi yaptı. Ruslar’ın Tuna’yı geçmesi ile (22 Haziran 1877) bu cephede
savaş başlamıştı. Kafkasya (Kuzey–doğu Anadolu) cephesinde başlama-
sı daha erkendir (30 Nisan). Serdâr–ı Ekrem Abdülkerim Nâdir (Abdi)
Paşa’nın düşmanın Tuna’yı geçmesine seyirci kalmasıyle harb, yarı yarı-
ya kaybedildi. Müşir Gazi Osman Paşa’nın Plevne’de düşmana karşı üç
defa ardı ardına kazandığı parlak zaferlere (20 Temmuz, 30 Temmuz, 11
Eylül 1877) ve savunma savaşına yeni prensipler getirmesine rağmen

61
osmanlı tarihi

Plevne düştü (10 Aralık). Müşir Süleyman Paşa’nın 7 gün, 7 gece zorla-
dığı Şıpka’yı geçemeyip (20–26 Ağustos 1877) Türk ordusunun Balkan
dağlarının kuzey ve güneyinde bölünmesi esasen Plevne için ümitleri
söndürmüştü. Sofya (3 Ocak 1878), Niş (10 Ocak), Vidin (24 Şubat)
düştü ve artık Ruslar, Edirne’yi de alıp Yeşilköy’e kadar geldiler. Doğu
cephesinde Müşir Gazi Ahmed Muhtar Paşa’nın Ruslar’ı ard arda birkaç
bozguna uğratması da, devamlı ve büyük takviyeler alan düşmanı dur-
durmadı. Kars düştü (18 Kasım 1877). Fakat düşman Erzurum önlerin-
de çakıldı. Bu şehir halkının da katıldığı destânî bir savunma karşısın-
da Ruslar, Erzurum’u düşüremeyip çekildiler. 31 Ocak 1878’de Edirne
mütârekesi imzalandı. Bu savaş, Çar’ın ve padişahın arzu etmemelerine
rağmen, bir taraftan panslavistlerin, diğer taraftan Midhat Paşa takımı-
nın kışkırtmaları ile çıkmıştır. İyi bir savunma vereceği umulan Türk
kuvvetleri gerçi yer yer büyük başarılar gösterdiler ve düşmana çok
ağır kayıplar verdirip Ruslar’ı çok kritik durumlara getirebildiler. Fakat
Türk müşirleri arasında, muharebe meydanlarına kadar aks eden çok
çirkin rekabet kavgaları vardı. Bu yüzden düşman, İstanbul kapılarına
kadar geldi. Sultan Azîz’in en büyük fedakârlıklarla kurduğu muazzam
ve modern silâhlı kuvvetler, liyâkatle kullanılamadı. Müşirlerin çirkin
post kavgalarına karışan II. Abdülhamîd “harbi Yıldız’dan yönetmekle”
suçlandı.
Meclis–i Meb’ûsân, irâde–i seniyye ve karar–nâme (padişah emri ve
hükûmet kararı) ile süresiz tatile sevk edildi (13 Şubat 1878). Fakat Ka-
anûn–i Esâsî (1877 Anayasası) ilga edilmedi. Bu şekilde I. Meşrûtiyet, 1
yıl, 1 ay, 25 gün, Meclis–i Meb’ûsân ise sadece 10 ay, 25 gün devam etti.
Bu tarihte, II. Abdülhamîd’in şahsî idaresi başladı ki bu 30,5 yıllık dev-
reye “Devr–i İstibdâd=İstibdâd Devri” denmektedir. Milletvekillerinin
yarısından fazlasının Türk olmaması, bunların aşırı istekleri, parlamen-
toyu imparatorluğun geleceği için tehlikeli kılmıştı. Zira Osmanlı dev-
letinde anavatan–sömürgeler ayırımı yoktu. İngiltere, Fransa gibi Av-
rupa devletleri parlamenter demokrasiyi rahatlıkla tatbik edebiliyordu.
Zira İngiltere’de parlamento, sadece Büyük Britanya milletvekillerinden
kurulu idi. İngiltere’nin yüzlerce milyon insan yaşayan sömürgeleri bu
parlamentoya tek milletvekili bile sokamıyorlardı. Osmanlı imparator-
luğunun anavatan–sömürge ayırımı yapmaması, bu imparatorluğun
hem çabuk dağılmasına sebeb olmuştur, hem de demokrasiyi imkânsız
veya çok güç uygulanır hâle getirmiştir.
Ruslar’ın elçabukluğu ile Türkiye’ye imzalattıkları Ayastefanos An-
laşması (3 Mart 1878), Türk devleti için son derece zararlı idi. Avru-

62
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

pa devletlerinde tepki yarattı. II. Abdülhamîd’in şahsî diplomasisi, bu

tepkileri çok iyi değerlendirdi, kışkırttı. Berlin’de bir kongre toplandı.
Berlin Anlaşması (13 Temmuz 1878), mağlûp Türkiye’nin 1699 Karlof-
ça’dan beri imza koyduğu en ağır anlaşma olmakla beraber, Ayastefa-
nos’un fecî şartlarını hayli hafifletiyor, Türkiye’yi Balkanlar’dan tasfiye
etmiyor, hattâ Türkler’in Balkanlar’daki hayatını bir kuşak uzatıyordu.
Bu anlaşmayı II. Abdülhamîd, Kıbrıs’ı İngiltere’ye kiralamakla sağlaya-
bildi. Bu büyük kargaşalıkta, Rus düşmanı İngiliz başbakanı Lord Dis-
raeli, Kraliçe Victoria’yı “Hindistan İmparatoriçesi” ilân etti ve birbirine
düşmüş Büyük Devletler, bu unvânı kabûl ettiler. İngiltere, 1857 Sipâhî
ihtilâli üzerine Hindistan’daki Timuroğulları’nın artık tamamen unvan-
dan ibaret kalan imparatorluğunu ilga etmiş, Hindistan’ın son Türk im-
paratoru II. Bahâdır Şâh’ı Birimanya’da Rangun’a sürmüş, fakat İngiltere
hükümdârına —9 asırdır Türkler’de bulunan— “Hindistan İmparatoru”
titrini vermeye cesaret edememişti.
Berlin anlaşmasına göre Türkiye, Yunanistan’dan yarım asır son-
ra, kendisine tâbî 3 yeni Balkan devletinin istiklâl kazanmasını kabûl
ediyordu; bu suretle Romanya, Sırbistan ve Karadağ prenslikleri, Tür-
kiye’den ayrılıyordu. Balkan Dağları’nın kuzeyinde Türkiye’ye bağlı iç
işlerinde otonom bir Bulgaristan prensliği, güneyinde de imtiyazlı bir
Doğu Rumeli eyâleti kuruluyor, merkezleri Sofya ve Filibe oluyordu.
Bu suretle imparatorluğun Tuna Vilâyeti (ki sınırları bugünki Bulgaris-
tan’dan çok genişti) tarihe karışıyordu. Bosna–Hersek’in idaresi Avus-
turya–Macaristan’a bırakılıyordu. Kars ve Artvin ile Batum, Rusya’ya ve-
riliyordu. Ayrıca Rusya’ya 802.500.000 altın frank harb tazminâtı yıllık
taksitler hâlinde ödenecekti. Avrupa’da kesin kayıplar 237.298 km2 top-
rak ve 8.184.000 nüfustu (bugünkü nüfus 25 milyondan fazla). İmtiyaz
verilmiş Bulgaristan, Doğu Rumeli, Bosna–Hersek, bu savaş dolayısıyle
elden çıkan Kars, Artvin, Tunus gibi yerler bu rakamların dışındaydı.
Bunlar da ilâve edilince imparatorluğun kaybı korkunç oluyor, bugün
üzerinde 50 milyon insanın yaşadığı topraklar bırakılıyordu. Padişahın
muhâlefetine rağmen, Karadağ’a bir kazâ (ilçe) bırakmamak için kabûl
edilen savaşın, Midhat Paşa ve avenesinin açtığı belânın bilânçosu bu
idi.

63
İstibdad Devri
(1878 – 1908)

B üyük felâketleri, şahsî idareler tâkıyb eder. 93 felâketinden sonra da

öyle oldu. Devlet idaresi Bâb–ı Âlî’den Yıldız’a, hükûmetten padişa-
ha geçti. Bu devirde (30,5 yıl) II. Abdülhamîd, çoğu basit birer adamı
olan sadrâzamlarla devleti idare etti. Bu sadrâzamlar arasında büyük
devlet adamı tipinde olanlar hemen hemen yoktur. Çoğu az veya hay-
li liyâkatli adamlardır. Fakat kaht–ı ricâl başlamış, büyük devlet adamı
nesli kesilmiştir.
Devlet, çok büyük bir bozgundan çıkmıştır. Bir milyon göçmen,
Balkanlar’dan İstanbul’a ve Anadolu’ya akmıştır. Esasen iflâs hâlinde
olan maliyeye, bir de Rus tazminâtı binmiş, bu tazminâtı padişah, sal-
tanatının sonuna kadar her yıl muntazaman ödemiştir. Sultan Azîz’in
bıraktığı dünyanı 4. ordusu ve 3. donanmasını o seviyede ayakta tutacak
malî güç kalmamıştır. Bu durumda büyük yatırımlar yapılmadığı için,
Avrupa ile olan mesafe çok açılmıştır. Padişah buna rağmen bayındırlık
eserlerine, bilhassa eğitime çok ehemmiyet vermiştir.
Bu devirde o kadar çeşitli düşmanlara yeni bir unsur, Ermeniler de
eklenmiştir. Osmanlı Ermenileri’ni, İngiltere ve Rusya ile dış Ermeniler
kışkırtmışlardır. Bu kışkırtma çok sistemli ve büyük ölçüde olmuş. Ana-
dolu’da yer yerayaklanmalar çıkarılmış, Türk ve Kürd köyleri basılarak
binlerce Müslüman işkenceyle şehîd edilmiştir. Patırtı, büyük şehirlere,
hattâ İstanbul’a bile sıçratılmıştır. Padişah, bunlara sert şekilde cevap
vermiş, Ermeni patırdılarını derhâl ezmiştir. Zira Berlin muâhede-
si’nin 61. maddesi, bugün üzerinde 19 il bulunan 6 Osmanlı vilâyetinde
(eyâlet), Ermeniler lehinde ıslahat emrediyordu. Padişah, bu maddeye
imza koymaya mecbur kalmakla beraber, saltanatı boyunca asla tatbik
etmemiş ve Büyük Devletler’in en fecî baskıları bile II. Abdülhamîd’e 61.
Maddeyi tatbik ettirememiştir. Bugün Doğu Anadolu’nun Türkiye’ye

64
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

dâhil olması, bu politikanın neticesidir. II. Abdülhamîd’in Ermeniler’e

sert tedbirler almaya mecbur kalması neticesinde Avrupa’da kendisine
“Kızıl Sultan” unvânı verilmiş, bu unvan sonra Türkiye’de bu padişahın
muhâliflerince de —zamanımıza kadar— kullanılmıştır.
XX. asrın eşiğinde Sultan Abdülhamîd rejimi prestijinin zirvesinde
iken, yeni asrın ilk yıllarından itibaren bu prestij büyük kayıplara uğra-
maya ve sonunda yıkılmaya başladı. Makedonya meselesi, bunda birin-
ci derecede rol oynadı. Makedonya’nın tamamı, Türkiye’nin elindeydi.
96.400 km2 olan bu ülkede o devirde 4 milyona yakın nüfus yaşıyordu.
Bunun yarısı kadarı Müslüman (Türk ve Arnavut), yarısı kadarı da Hı-
ristiyan’dı (Bulgar, Yunan, Sırp vs.). Ülkede 3 Türk eyâleti bulunuyordu
(Selânik, Manastır, Kosova=Üsküb). Makedonya’da Bulgar faaliyetleri
çok genişti, büyük çeteler teşkîl etmişlerdi ve Türkler’den fazla, Yunan
ve Sırplar’ı ezip tek başlarına kalmak istiyorlardı. Büyük Devletler’in eli,
Makedonya’dan eksik olmuyordu. Bütün bu kargaşalığa merkezi Selâ-
nik’te bulunan II. Ordu nezâret ediyordu. En genç subaylar bu orduya
gönderiliyor ve devamlı çete (gerilla) savaşlarıyle, rûhen çeteci hâline
geliyorlardı. 1902–1903 Makedonya ihtilâli bastırılmakla beraber, Bul-
gar gerillalarına silâh bıraktırmak mümkün olmadı.
Bu devirdeki başlıca dış meselelerse şöyledir: Fransızlar, Tunus’u
işgal ettiler (12 Mayıs 1881). Tunus, Berlin Konferansı kulislerinde
Fransa’ya bırakılmıştı. II. Abdülhamîd, çok şiddetli protesto etmekle
beraber, Tunus’u kurtaracak durumda değildi. Berlin Anlaşması, Te-
salya sancağını Yunanistan’a bırakıyordu (13.488 km2). Padişah, anlaş-
manın bu maddesini 3 yıl savsaklamaya muvaffak olduysa da, sonunda
baskılara karşı koymak mümkün olmadı. Tesalya, Yunanistan’a geçti (2
Temmuz 1881). Mısır’a İngilizler’in müdahalesi (15 Eylül 1882), Bulga-
ristan prensliği ile Doğu Rumeli eyâletinin birleşmesi (18 Eylül 1885),
Avrupa siyasetinin mühim meseleleri olarak yıllarca Büyük Devletler’i
ve Bâb–ı Âlî’yi işgal etti. Büyük Devletler’e arkasını dayayan Yunanis-
tan, Girit ve Yanya vilâyetlerine de göz dikmişti. Bâb–ı Âlî, Yunanistan’a
harb ilân etti. Bu kısa savaşta (18 Nisan–20 Mayıs 1897) Türkler, Yunan
ordusunu yıldırım harbiyle ezdiler. Atina yolu Türk ordusuna tamamen
açılmışken Büyük Devletler müdahale ettiler. Türkiye, kazandığı savaş-
tan hemen hiçbir kâr etmeksizin çıktığı gibi, Girit’e Yunanlılar lehine
imtiyazlar vermeye de mecbur kaldı.
XX. asır başlarken, Büyük Devletler, ehemmiyet sıralarına göre İn-
giltere, Almanya, Fransa, Rusya, Birleşik Amerika, Avusturya, Türkiye,
Japonya, İtalya ve Çin’den ibaretti. İspanya, 1898’de büyük devletler ara-

65
osmanlı tarihi

sından çıkmıştı. 1875 ile 1900 arasında İngiltere —bütün sömürgeleriy-

le beraber— 303 milyondan 366 milyona, Fransa 45 milyondan 76 mil-
yona, Rusya 89 milyondan 133 milyona, Birleşik Amerika 45 milyondan
86 milyona, Avusturya 38 milyondan 45 milyona, Türkiye 64 milyon-
dan 57 milyona, Japonya 33 milyondan 56 milyona, İtalya 27 milyondan
33 milyona, Çin 430 milyondan 348 milyona, İspanya 25 milyondan 19
milyona geçmişti. 1875’te aşağı yukarı 1.326.000.000 olan dünya nüfusu
1900’de 1.491.000.000’a yükselmişti. Bu nüfus içinde Büyük Devletler
1.108.000.000’dan 1 282.000.000’a, diğer devletler ise 189 milyondan
209 milyona geçmişti.
1900’de İngiltere’de —bütün sömürgeler dâhil— 100.000’in üzerin-
de nüfuslu şehir sayısı 69, Birleşik Amerika’da 37, Almanya’da 29, Çin’de
24, Rusya’da 23, Fransa’da 18, Türkiye’de 11, İtalya’da 11, Japonya’da 9,
Avusturya’da 8, İspanya’da 8, diğer devletlerde 41 idi. 1875’te dünya nü-
fusu milyonu geçen şehir sayısı 8 iken 1900’de 17, yarım milyonla bir
milyon arasındakiler 14 iken 30, yüz binle yarım milyon arasındakiler
169 iken 241 olmuştu. 1875’te 100.000’den fazla nüfuslu bütün büyük
şehirlerin sayısı 191 iken bu rakam 1900’de 288’i bulmuştu. Bu çeyrek
asır içinde bilhassa Avrupa şehirlerindeki —sanayileşmeden doğan—
nüfus artışı, görülmemiş derecede yüksek olmuş, 1900’de bu artış artık
eski hızını kaybetmeye başlamıştır.
1900’de dünyanın en nüfuslu şehirleri şöyle idi: Londra 6,1, New
York 4,5, Paris 4,1, Berlin 2,4, Chicago 1,7, Viyana 1,7, Philadelphia
1,5, Tokyo 1,4, Petersburg (Leningrad) 1,4, Essen 1,3, Kalküta 1,3, İs-
tanbul 1,3, Moskova 1,1, Manchester 1,1, Glasgow, 1, Pekin 1, Ham-
burg 1 milyon. Türkiye’nin İstanbul’dan sonra gelen şehirleri şunlardı:
Kahire 684.000, İskenderiyye 352.000, İzmir 221.000, Bağdad 160.000,
Şam 154.000, Haleb 140.000, Beyrut 131.000, Selânik 116.000, Edirne
100.000.
İstibdad Devri denen II. Abdülhamîd’in şahsî idaresi 30 yıl, 5 ay, 6
gündür: Bir irâde–i seniyye ile Meclis–i Meb’ûsân’ı süresiz tatili ile Meş-
rûtiyet’i 2. defa ilân etmesi arasındaki müddet. Bilhassa son yıllarda is-
tibdad rejimi, dejenere olmuştu. Padişahın “hafiyye” denen ajanlarının
faaliyetleri, imparatorluğu tam bir polis devleti hâline getirmiş, vicdan-
ları sızlatan, çok defa da gülüç olaylara zemin hazırlayan bir mahiyet
kazandırmıştı. Rejime karşı olanların —bol maaşla olmakla beraber—
imparatorluğun yakın uzak yerlerine küçük bir emirle sürülüvermesi
de büyük şikâyetler yaratıyordu. Bu sürgün yerlerinden en dehşetlisi
Güney Libya’daki Fizân idi. Basına ve kitaplara konan sansür, çığrından

66
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

çıkmıştı. XIX. asır şartları içinde —Avrupa’nın çok büyük bir kısmı için
bile— tabiî olan böyle bir rejim, XX. asırda devamı mümkün olmayan
bir idare idi. 1905’te Rusya’da, 1907’de İran’da meşrûtiyetin ihtilâl yoluy-
le ilânından sonra Türkiye’nin durumu da sarsıldı. Gerçi Türkiye’de o
ülkelerdeki ihtilâllere sebeb olan unsurlar yoktu. Fakat padişahın meş-
rûtiyeti ilânda geç kalması, karışıklığa sebeb oldu.
II. Meşrûtiyet gerçekte, III. Ordu’nun genç subayları ile hükümdârın
kan dökmeden çekinmesinin neticesidir. İstibdad rejimi Türkiye’de kan-
sızdı. Hayat fevkalâde ucuzdu. Fakat maaşların iki ayda bir verilebilmesi,
memur, bilhassa subay zümresinde büyük nefret uyandırmıştı. Sarayın
her işe karışması, hükûmetin nüfûzunun gittikçe kısılması, orta derece-
de saray adamlarının nâzırlardan fazla nüfûz edinmeleri, rejimin iyice
dejenere olduğunu herkese gösteriyordu. Gerçi bu yıllarda demokrasi,
yalnız birkaç devletin tatbik ettiği bir rejimdi (Birleşik Amerika, İngilte-
re, Fransa, İtalya, İsviçre, Holanda, Belçika, İsveç, Norveç, Danimarka).
Diğer devletlerde meclisler varsa da, yönetim, gerçekte parlamenter de-
ğildi. Meselâ 1918’e kadar Almanya’da meclislerin bütün üyeleri aley-
hte rey verseler, hükûmeti düşüremezlerdi; devleti kayzer (imparator)
ile onun seçtiği şansölye (federal başbakan) ortaklaşa yönetirlerdi. Bu
durumu bilmeden veya bilmezlikten gelerek Sultan Hamîd rejimi hak-
kında müfrit tenkitlerde bulunmak, tarihî gerçeklere aykırı olur.
İstibdad rejimini yıkmak için birçok gizli Türk, azınlık ve yaban-
cı kuruluşlar teşekkül etmişti. Avrupa’da bir muhâlif basın vardı. Fakat
rejimi devirmeye çalışanların ve sonunda buna muvaffak olanların ba-
şında İttihad ve Terakki Cemiyeti gelir; sonradan siyasî parti olmuştur.
23 Temmuz 1908’de bu suretle II. Meşrûtiyet ilân edilmiştir. “Meş-
rûtiyet” “taçlı demokrasi” demektir. Bugün İngiltere, Belçika, Holanda,
İsveç, Norveç, Danimarka, Lüksemburg, Japonya vs.’de olduğu gibi.
Ancak rejimin değişmesi, imparatorluğu kurtaramayacak, bilakis ba-
tıracaktır. II. Abdülhamîd’in dış politikada müstesna bir dehâ olması,
devletlerin dengesiyle 30 yıl boyunca en mâhir şekilde oynayabilmesi ve
kıl payı denge farklarıyle imparatorluğu büyük tehlikelerden koruyabil-
mesi, yeni rejimin beceremeyeceği işler arasındadır.
II. Meşrûtiyet’in ilân edildiği Türkiye, devlet idaresi şîrâzesin-
den çıkmış bir imparatorluktu. Bütün dış ve iç ihtiraslar, geçmişin bu
muhteşem imparatorluğu üzerinde birleşiyordu. İktidâra el atan, fakat
tamamen ele alaya da cesaret edemeyen İttihad ve Terakki Partisi, “İt-
tihâd–ı anâsır” propagandası yapıyordu. Bu siyasetin iflâsını, her taraf-
tan ihânetlere uğramak suretiyle görecek olan tecrübesiz parti, birkaç yıl

67
osmanlı tarihi

sonra İslâmcı, Türkçü ve Turancı politikaya yönelecektir. Türk olmayan

kavimlerin ayrılma istekleri karşısında, Türk kavimleriyle meskûn ül-
keler üzerinde kendinde tabiî bir hak görmeye başlayacaktır. Yabancı
kavimlerin ihâneti, Türk milliyetçiliği şuûrunu uyandıracaktır. Mustafa
Kemal, bu şuûrun temsilcisi olarak millî mücadelenin başına geçecek ve
kazanacaktır. Ancak İttihad ve Terakki, II. Abdülhamîd’in aşırı düşma-
nı olmakla beraber, tamamen monarşisttir. İçlerinde tek cumhuriyet-
çi yoktur. Hepsi Osmanoğulları’na bağlıdır ve imparatorluğu, meşrûtî
bir monarşiden ayrı düşünememektedirler. Ancak bu meşrûtî monarşî
(taçlı demokrasi), ölü doğmuştur ve kâğıt üzerinde kalmaya mahkûm-
dur. Bir tek kişiden, sonradan İttihadçılar’ın bile hak verdikleri II. Ab-
dülhamîd’den boşalan iktidar, birkaç yıl geçmeden İttihad ve Terakki’ce
doldurulmuş, sonunda sadece Enver–Tal’at–Cemâl üçlüsünün eline
geçmiştir. Sultan Hamîd’in karanlık, fakat kansız istibdâdından sonra
Türkiye, birkaç ay rahat nefes almıştır. Ama daha 1908 yılı dolmadan
karanlık bulutlar çökmüş, imparatorluk bir siyasî idamlar, sürgünler,
siyasî sûikasdler ülkesi hâline gelmiştir. Çok büyük millî felâketler, sırf
beceriksizlikler, cehâletler ve sâbit fikirler yüzünden, imparatorluğun
üzerine çökmekte gecikmeyecektir.

68
İkinci Meşrûtiyet ve Balkan Savaşı
(1908–1914)

Ö nce İttihadçılar, açıkça iktidârı ele almadılar. Nâzırlar, Sultan

Hamîd rejimi vezirlerinden seçildi. İmparatorlukta sevinç büyük-
tü. Türkler, hürriyet için, imparatorlukta ekseriyet olan azınlıklar ise,
başka mânâda hürriyet için seviniyorlardı. Ancak İttihadçılar’ın hatası
yüzünden Bulgaristan prensliği (96.345 km2, 4.338.000 nüfus) istiklâ-
lini, Türkiye’den ayrıldığını, hükümdârının bundan böyle “kral” sanını
taşıyacağını ilân etti. Aynı gün (5 Ekim 1908), Bosna–Hersek eyâleti
(51.564 km2, 1.932.000 nüfus), Avusturya–Macaristan imparatorluk–
krallığında ilhâk edildi ve Türkiye’den ayrıldı. Yunanistan da furyaya
katılıp Girit eyâletini (8.379 km2, 344.000 nüfus) ilhâk etmek istediyse
de muvaffak olamadı. Bâb–ı Âlî, 7,5 milyon altın tazminat karşılığında
bu ilhakları tanıdı ama, artık herkesin ağzının tadı da kaçmış oldu.
Bu hava içinde, çeşitli ilkellik ve yolsuzluklarla seçimler yapıldı.
Meclis–i Meb’ûsân, II. Abdülhamîd tarafından açıldı (17 Aralık 1908).
275 milletvekili seçilmişti. Bunların 140’ı Türk, 60’ı Arab, 25’i Arnavut,
2’si Kürd, 48’i Gayrı Müslim (23 Rum, 12 Ermeni, 5 Yahudi, 4 Bulgar, 3
Sırp, bir Romen) idi.
“31 Mart Vak’ası” denen 13 Nisan 1909 olayında, İttihadçılar’ın İs-
tanbul’daki 1. Ordu’ya —padişaha çok sadık diye— itimad etmeyerek
Selânik’ten III. Ordu’dan getirttikleri nişancı taburları, “şerîat istemek”
sloganı ile ayaklandı. Subaylardan bir lideri bile olmayan bu ayaklanma-
nın tertipçileri çeşitlidir. Padişahın hiçbir ilgisi yoktur. Fakat II. Abdül-
hamîd tahttan indirilmiş (27 Nisan) ve maksatların en büyüklerinden
biri hâsıl olmuştur.
II. Abdülhamîd’in yerine kardeşi Sultan Reşad, “V. Mehmed” unvâ-
nıyle tahta geçirildi. 1911 sonuna kadar —bazı isyanlara ve birçok tatsız
olaya rağmen— oldukça iyi giden durum, birden kararmaya başladı.

69
osmanlı tarihi

Libya için Türkiye–İtalya savaşı çıktı (29 Eylül 1911–15 Ekim 1912).
Bugünkü Türkiye’den iki defadan fazla büyük bir ülke olan Libya’ya İtal-
yanlar’ın ânî taarruzu, Türk imparatorluğunu artık 1922 sonuna kadar
bitmeyecek on bir yıllık felâketli bir savaşlar devresine soktu. Balkan-
lar’ın karışması Bâb–ı Âlî’yi Libya’yı İtalya’ya bırakmak mecburiyetine
düşürdü.
8 Ekim 1912’de Balkan Savaşı patladı. Bulgaristan, Sırbistan, Yuna-
nistan krallıkları ile Karadağ prensliği, Rusya’nın desteği ile Türkiye’ye
taarruza geçtiler. Savaş, hiç beklenmedik şekilde Osmanlı imparatorlu-
ğu aleyhine seyretti. Subayların İttihadçı ve Halâskâr diye ikiye ayrıldı-
ğı, fecî askerî ve diplomatik hataların yapıldığı savaşı Türkler kaybetti.
En büyük hata, biribirlerine Türk’e düşmanlıklarından fazla düşman
olan 4 Balkan devletciğinin, imparatorluğun dünkü vilâyetlerinin bir-
leşmesine hükûmetin mânî olmayışı idi. Bu birleşme olduğu takdirde
bile Türk ordusunu düşmanı kolayca ezmesi îcâb ediyordu. Düşman,
yıldırım harbiyle Çatalca’ya kadar geldi. Adriyatik sahillerinden Meriç’e
çekilen Türkler, orada bile tutunamadılar. Yanya, İşkodra ve Edirne ka-
leleri kendini destânî şekilde savundu. Şükrü Paşa, 5 ay, 5 gün kuşat-
maya dayandıktan sonra, Edirne’yi açlıktan Bulgarlar’a teslîm etti (26
Mart 1913). Savaş patlayınca kim kazanırsa kazansın toprak değişikli-
ğine rızâ göstermeyeceklerini ilân eden Büyük Devletler, beklenmeyen
Türk hazîmeti karşısında, işgal edilen toprakların Balkanlılar’a terki
için Bâb–ı Âlî’ye her türlü baskıyı yaptılar. Bu suretle imparatorluğun
iki kanadından biri, Batı Türkü’nün iki anayurdunun ikincisi, Rumeli,
550 yıl sonra terk edildi. Milyonlarca göçmen gene yolları doldurdu ve
yüz binlercesi harcandı. Savaşın en ateşli demlerinde İttihad ve Terakki
“Bâb–ı Âlî Baskını” (23 Ocak 1913) denen darbeyle hükümete el koydu.
Fakat partiden birini hükûmetin başına geçirmekten çekinerek, tarafsız
sayılan Mahmud Şevket Paşa’yı sadrâzam yaptı.
Büyük Türk yağmasında Balkanlı müttefikler birbirleriyle anlaşa-
madılar. İttifakın en büyük gücünü teşkîl eden Bulgaristan üzerine yü-
rüdüler. İlk savaşa katılmayan Romanya krallığı da Bulgaristan’a taarruz
edince, bu devlet pes etti. Bu şekilde yağmadan arslan payını, tahminle-
rin aksine, Bulgaristan değil Yunanistan ve Sırbistan aldı. Buna “İkinci
Balkan Savaşı” denmektedir. Bulgarlar’ın boşalttığı Edirne’yi Türkler, bu
sırada geri almışlardı.
5 asırdan fazladır Türk yurdu olan Rumeli’nin kaybı ile ve Türk’ün
Adriyatik’ten Meriç’e çekilmesiyle neticelenen Balkan Harbi, bütün Türk
tarihinin en büyük facialarından biridir. Milyonlarca şehit verilerek,

70
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

milyonlarca altın harcanarak yurd edinilen büyük bir ülke elden çık-
mış, Türkiye artık —taht şehri İstanbul’un bu kıt’ada bulunması dışın-
da— hemen hemen Avrupa devleti olma sıfatını kaybetmiştir. Savaştan,
galip Balkan devletcikleri, şu kazançlarla çıktılar: Bulgaristan 25.257
km2 toprak ve 984.000 nüfus (o zamanki nüfus), Yunanistan 55.919 km2
toprak ve 1.859.000 nüfus, Sırbistan (sonraki Yugoslavya) 41.873 km2
toprak ve 1.492.000 nüfus, Karadağ 5.590 km2 toprak ve 161.000 nü-
fus. Ayrıca 25.734 km2 genişliğinde, 800.000 nüfuslu bir Arnavutluk,
Türkiye’den ayrıldı. Balkan harbinden evvel ve sonra Balkanlar’ın duru-
mu şöyleydi: Bulgaristan 96.345 km2’den 121.602 km2’ye ve 4.338.000
nüfustan 5.322.000 nüfusa, Yunanistan 64.895 km2’den 120.060 km2’ye
ve 3.041.000’den 4.900.000’e, Sırbistan 45.427 km2’den 87.300 km2’ye
ve 3.000.000’dan 4.492.000’e, Karadağ 9.427 km2’den 15.017 km2’ye ve
274.000’den 435.000’e. Savaştan önce 4 Balkanlı müttefikin toplamı
216.058 km2 ve 10.854.000 nüfustu; gene savaştan önce Türkiye’nin
yalnız Avrupa toprakları (Girit hâriç) 176.300 km2 ve 7.828.000 idi ve
bütün Osmanlı imparatorluğu 7.231.239 km2 ve 55.189.000 nüfuslu idi
(Mısır, Sûdan ve diğer tâbî ülkeler dışında 38.019.000).
Savaştan Türkiye 167.312 km2 toprak ve 6.582.000 nüfus kaybıyle
çıktı. O zamanki mülkî teşkilâta göre 7 vilâyet (eyâlet) ve ayrıca Edirne
vilâyetinden 2 sancak ve Sisam adası kaybedildi. Kaybedilen eyâletler
Selânik, Manastır, Kosova (Üsküb), İşkodra, Yanya, Cezâir–i Bahr–i
Sefîd (Akdeniz Adaları, yani Asya Ege adaları), Girit idi. Bu eyâletlerde
33 sancak (il) ve 158 kazâ (ilçe) bulunuyordu.
Sadrâzam ve harbiye nâzırı Mahmud Şevket Paşa, bir sûikasdle öl-
dürüldü (11 Haziran 1913). Sûikasdi İttihadçılar yapmamışlar, fakat
yapılmasına göz yummuşlardı. Bu suretle doğrudan doğruya iktidâra
geldikleri gibi, sûikasdi bahane edip belli başlı muhâliflerini idam etti-
ler veya sürdüler. 33 yaşını doldurmamış bir kurmay yarbay, Enver Bey,
harbiye nâzırı oldu. Dâmâd Enver Paşa, orduyu düzenlemek için bü-
yük tedbirler aldı. İttihadçı olmayan binlerce subayı ordudan çıkardıysa
da, bir yıl içinde kudretli bir ordu meydana getirmeye muvaffak oldu.
Ancak böyle bir orduyu bir yıl bile ayakta tutamayacak, Çanakkale ve
Sarıkamış’ta daha 1915 yılı sona ermeden harcayacaktı. Kapitülasyonlar
ilga edildi (9 Eylül 1914). Bu sırada Cihan Savaşı başlamış, fakat Türk
imparatorluğu henüz harbe girmemişti.
Cihan Savaşı’nın başında dünya siyasî dengesi şöyleydi: Ehemmiyet
sırasıyle Büyük Devletler’i İngiltere, Almanya, Birleşik Amerika, Fran-
sa, Rusya, Japonya, Avusturya, İtalya, Türkiye ve Çin teşkîl ediyordu.

71
osmanlı tarihi

—Bütün sömürgelerle beraber— İngiltere’de nüfus 1900 ile 1915 ara-

sında 382 milyondan 461 milyona, Almanya 66 milyondan 79 milyona,
Birleşik Amerika 86 milyondan 111 milyona, Fransa 76 milyondan 84
milyona, Rusya 133 milyondan 181 milyona, Japonya 56 milyondan 78
milyona, Avusturya–Macaristan 45 milyondan 52 milyona, İtalya 33
milyondan 38 milyona, Türkiye 57 milyondan 29 milyona (ikinci ra-
kamda Mısır hâriç), Çin 238 milyondan 398 milyona, dünya nüfusu ise
1.491.000.000’dan 1.782.000.000’a geçmişti. Büyük Devletler’in toplam
nüfusları bu 15 yıl arasında 1.282.000.000’dan 1.411.000.000’a, diğer
devletlerinki ise 209.000.000’dan 371.000.000’a yükselmişti.
Dünyada yüz binin üzerinde nüfuslu şehir sayısı bu 15 yılda 288’den
402’ye, bunların içinde milyonu geçenler 17’den 25’e, yarım milyonla
bir milyon arasındakiler 30’dan 50’ye, yüz binle yarım milyon arasında-
kiler 241’den 377’ye geçmişti. 1915’te İngiltere’de (bütün sömürgelerle)
yüz binin üzerinde şehir sayısı 90, Birleşik Amerika’da 59, Rusya’da 39,
Almanya’da 37, Çin’de 26, Fransa’da 22, Japonya’da 16, İtalya’da 15, Tür-
kiye’de 13, Avusturya’da 11, İspanya’da 10, Holanda’da 10, Brezilya’da 6,
geri kalan diğer bütün devletlerde ise 48 idi. Büyük şehirlerin durumları
şöyleydi: Londra 7,3 milyon, New York 7,1, Paris 4,6, Berlin 3,8, Essen
(Büyük Essen) 3,3 Chicago 2,5, Viyana 2,2, Petrograd (Leningrad, eski
Petersburg) 2,1, Tokyo 2,1, Philadelphia 2, Buenos Ayres 1,8, Glasgow
1,5, İstanbul 1,4, Hamburg 1,4, Osaka 1,4, Birmingham 1,4, Manchester
1,4, Liverpol 1,4, Boston 1,3, Hankeu 1,3, Kalküta 1,3, Rio 1,1, Bom-
bay 1, Şanghay 1 milyon. Türkiye’nin İstanbul’dan sonra gelen büyük
şehirlerinin 1915 nüfusları: İzmir 400.000, Şam 300.000, Haleb 240.000,
Beyrut 168.000, Bağdad 156.000, Erzurum 144.000, Edirne 135.000,
Afyon 114.000, Manisa 108.000, Kudüs 101.000, Bursa 100.000, Musul
100.000. Ayrıca Türk İmparatorluğunda 50–100 bin nüfuslu 23 şehir
vardı (13’ü bugünki Türkiye sınırları içinde, 10’u dışında).

72
Birinci Cihan Savaşı ve
İmparatorluğun sonu
(1914–1918)

1908 –1914 arasında 6 yılda Türkiye İmparatorluğu, yarı yarıya

denilebilecek şekilde dağılmıştı. Son olarak 1914 sonunda
Türkiye, Cihan Savaşı’na girince, İngiltere de Mısır, Sûdan ve Kıbrıs’ı il-
hâk etti. Bu şekilde imparatorluğun elinde savaş sırasında bugünki Tür-
kiye, Irak, Suriye, Lübnan, Ürdün, İsrâil, Yemen, Suûdî Arabistan (Necd
kısmı hâriç) devletlerini teşkîl eden ülkeler kalmıştı.
O devir Türk basınında “Harb–i Umûmî” denen Birinci Dünya Sa-
vaşı, o âna kadar cihan tarihinin benzerini görmediği genişlikte bir sa-
vaştır. Savaşın sebep ve menşe’leri pek eski ve pek girifttir. Almanya’nın
denizlerde ve sömürgelerde İngiltere ile rekabete kalkışması, böyle bir
şeye tahammül edemeyecek yapıda olan an’anevî Britanya siyasetinin ne
bahasına olursa olsun Almanya’yı ezmek istemesi, Birinci Cihan Sava-
şı’nın başlıca sebeplerinden biridir. Fransız–Alman rekabeti, Fransa’nın
Alsace–Lorraine’i 40 yıldır unutamaması, gittikçe devleşen Almanya
karşısında kara Avrupası’nda ikinci dereceye düşmesi de, mühim se-
bepler arasındadır.
Rusya’nın Uzak Doğu’da Japonya tarafından durdurulmasından
sonra yeniden Balkan siyasetine sarılması, Boğazlar’ı ele geçirmek için
zemin hazırlamak istemesi, durmadan küçük Balkan devletlerini Tür-
kiye ve Avusturya–Macaristan imparatorluklarına karşı kışkırtması,
meselenin doğu cephesini açıklar. Nitekim Avrupa siyasî çevrelerinde
Balkan Savaşı, dünya savaşının gerçek öncüsü olarak telâkkıy edilmiştir.
Bir yandan Almanya–Avusturya–İtalya’nın, öbür yandan İngilte-
re–Fransa–Rusya’nın birbirlerine karşı gruplaşmaları, zâten dünyayı
şüpheli bir geleceğe doğru itiyordu. Avusturya–Macaristan Velîahdi’nin
Bosnasarayı’nda bir Sırp tedhişçisi tarafından öldürülmesi bu impara-
torluğun Sırbistan’a, onu koruyan Rusya’nın da Avusturya–Macaristan’a

73
osmanlı tarihi

savaş açmasıyle sonuçlandı. Böylece, bir cihan savaşı için ortam teşek-
kül etti. Avusturya’nın müttefikı olan ve Slav’lığın Cermen’liği ezmesine
müsaade etmemesi tabiî bulunan Almanya, Rusya’ya; Rusya’nın mütte-
fikı olan ve bu devleti yenen bir Almanya’nın Avrupa’da hâkimiyet kura-
cağından korkan Fransa, Almanya’ya savaş açtı. Belçika’nın tarafsızlığını
ve bütünlüğünü garantilemiş, esasen Fransa ile Rusya’nın müttefikı ve
Almanya’nın düşmanı İngiltere de, Almanya ve Avusturya’ya harb ilân
etti. İngiltere’nin kıt’a savaşındaki rolünü küçümseyen Almanya, yıllar-
dan beri savaş planını Rusya ve Fransa’yı yıldırım harbiyle ezmek üzere
hazırlamıştı. Bunun için kuzeyden Belçika’yı çiğneyerek Fransa’ya gir-
mek îcâb ediyordu. Böylece Belçika ve Lüksemburg da, daha savaşın
ilk günlerinde Merkezî İmparatorluklar’ın karşısında ve Müttefikler’in
yanında yer aldı. Karadağ da, soydaşı Sırbistan’ı yalnız bırakmadı. Bü-
tün bunlara rağmen Almanya ve Avusturya, Birleşik Amerika savaşa ka-
tılmasaydı yenilmezlerdi. Hele İngiltere işe karışmasaydı, yahut İtalya,
müttefikleri Almanya ve Avusturya’ya ihânet edip Müttefikler yanında
savaşa girmeseydi, Almanya ve Avusturya’nın zaferi kesin olurdu. An-
cak İngiltere savaşa girdikten ve İtalya, Almanya–Avusturya yanında
savaşa katılacağına tarafsızlığını ilân edip niyetini belli ettikten sonra,
Almanya–Avusturya için zafer şansı kalmamıştı. Ancak zararsız veya
az zararlı bir netice tahmîn edilebilirdi. Fakat aşağıda anılacak Marne
başarısızlığından sonra, bu netice bile tehlikeye girmiş ve Müttefikler’in
harbi kazanacağı aşağı yukarı, daha savaşın başlangıcında anlaşılmıştı.
Hiçbir devlet, bu çapta bir savaşın yıllarca süreceğine ihtimal ver-
medi. Birkaç ayda biteceğini hesaplayan askerî ve siyasî mütehassıslar az
değildi. Türkiye’nin savaşa girip Rusya’nın boğulmasına ve sonunda yı-
kılmasına sebeb olması, İngiliz başbakanı Lloyd George’un dediği gibi,
savaşı başlı başına iki yıl uzattı.
Dünya tarihinde ilk defa olarak bu savaş boyunca akıl almaz askerî
kuvvetler karşı karşıya geldi. İttifak Devletleri (Merkezî İmparatorluk-
lar): Almanya 40 kolordu (109 tümen+11 süvari tümeni), Avustur-
ya–Macaristan 16 kolordu, Türkiye 63 tümen (9 ordu), Bulgaristan 15
tümen çıkardı. Bu kuvvetlerin karşısına, dengesiz şekilde şu Îtilâf Dev-
letleri (Müttefikler) çıktı: Fransa 21 kolordu (83 tümen+10 süvari tü-
meni), Rusya 37 kolordu ve ayrıca 19 süvari tümeni, İngiltere ve sömür-
geleri 50 tümen, Birleşik Amerika 42 tümen, İtalya 45 tümen, Belçika
6 tümen, Sırbistan 19 tümen, Romanya 25 tümen, Karadağ 3 tümen,
Yunanistan 10 tümen, Portekiz 5 tümen. Bu suretle aşağı yukarı İttifak
Devletleri’nin 246 tümeni, Îtilâf ’ın 441 tümeni karşısında kaldı. Daha

74
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

anlaşılabilir bir hesapla, bu savaşta Îtilâf devletlerinin 42,7 milyon askeri

silâh altına aldıklarını, bunun karşısında İttifak Devletleri’nin 22,9 mil-
yondan fazla asker çıkaramadıklarını söylemek yeter. Aşağı yukarı her
İttifak askeri, iki Îtilâf askeriyle vuruşmaya mecbur kalmıştır. Japonya,
Avrupa kara savaşına katılmamış, ancak büyük donanması ile deniz ha-
rekâtına girişmiştir.
Aşağıda verilen tablolardan, daha iyi bir fikir edinmek mümkündür:

1. Nüfus:
İttifak devletleri:
Almanya 79.000.000
Av. – Macaristan 55.000.000
Türkiye 29.000.000
Bulgaristan 5.300.000
168.300.000

İtilâf devletleri:
İngiltere 461.000.000
Rusya 181.000.000
abd 111.000.000
Fransa 84.000.000
Japonya 78.000.000
İtalya 38.000.000
Belçika 16.000.000
Portekiz 15.000.000
Romanya 8.000.000
Sırbistan 5.000.000
Yunanistan 5.000.000
Karadağ 435.000
1.002.435.000

Savaşa giren iki taraf devletlerinin nüfus toplamı 1.170.735.000’i

bulmaktadır. Merkezî İmparatorluklar’a harb ilân eden, fakat fiilen sa-
vaşa katılmayan sürüyle devlet, bu tablolarda bahis mevzuu edilmemiş-
tir. Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda, Hindistan ve daha birçok ülke,
İngiltere’nin; Fas, Cezâyir ve daha birçok sömürge de, Fransa’nın nüfus-
larına dâhildir.

75
osmanlı tarihi

II. Silâh altına alınan asker miktarı:

İttifak devletleri:
Almanya 11.000.000
Avusturya – Mac. 7.800.000
Türkiye 2.900.000
Bulgaristan 1.200.000
22.900.000

Îtilâf devletleri:
Rusya 12.000.000
İngiltere 8.900.000
Fransa 8.400.000
İtalya 5.600.000
abd 4.750.000
Japonya 800.000
Sırbistan 750.000
Romanya 750.000
Belçika 300.000
Yunanistan 250.000
Portekiz 100.000
Karadağ 50.000
42.700.000

İki taraftan cem’an 65.600.000 askerin savaşa katıldığı anlaşılmaktadır.

76
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

III. Orduların umumî zâyiâtı ve ölenler

(ilk sütundaki rakamlar umumî zâyiâtı, ikinci
sütundakiler bu zâyiât içinde dâhil olan ölüleri
göstermektedir):

Almanya 7.300.000 1.950.000

Avusturya – Mac. 7.000.000 1.200.000
Türkiye 1.050.000 400.000
Bulgaristan 270.000 90.000
15.620.000 3.640.000

Rusya 9.150.000 1.700.000

Fransa 6.300.000 1.390.000
İngiltere 3.190.000 910.000
İtalya 2.350.000 650.000
Sırbistan 740.000 450.000
Romanya 540.000 340.000
abd 320.000 120.000
Belçika 180.000 100.000
Portekiz 40.000 10.000
Yunanistan 30.000 10.000
Karadağ 20.000 3.000
Japonya 1.000 300
22.861.000 5.683.300

İki tarafın umumî toplamı: 38.481.000 9.323.300

Yukarıdaki rakamlara sivil halktan zâyiâta uğrayanlar dâhil değildir.

Yalnız sivil halktan —başta açlık ve salgın hastalık olmaz üzere— çeşitli
sebeplerden ölenlerin 10 milyonu geçtiği hesaplanmaktadır.
Muazzam düşman kuvvetlerine karşı Almanya, büyük bir güç gös-
terdi. Pek iyi yetiştirilmiş, silâhlandırılmış, son derece iyi ikmâl edilen
kuvvetli tümenleriyle, çok üstün düşman kuvvetlerine karşı doğu ve
batı cephelerinde savaştı. Dünyanın kesin şekilde en güçlü askerî dev-
leti olan Almanya’nın savaşın ilk aylarında genelkurmay başkanı (fiilen
başkumandan) Orgeneral von Moltke idi. Sonra yerine Orgeneral (Türk
mareşali) Von Falkenhayn getirildi. Ağustos 1916’da o da değiştirildi.
Mareşal von Hindenburg genelkurmay başkanı, Orgeneral Lüdendorff
da yardımcısı oldu.

77
osmanlı tarihi

V. Fransız Ordusu’nu tamamen bozan Almanlar, Paris yolunu tut-

makta gecikmediler. Lüksemburg, Belçika ve Kuzey Fransa işgal edildi.
Bu yıldırım savaşı, Fransız ve İngilizler’in yıllardan beri hazırladıkları
savaş planlarını tatbika fırsat vermedi. Üstünlük Almanlar’ın eline geçti.
Fransız–İngiliz–Belçika kuvvetleri, panik hâlinde kaçıyorlardı.
6–12 Eylülde (1914) Marne ırmağı üzerinde yapılan kanlı çarpış-
malar, Paris’e 30–40 km kala Almanlar’ı durdurdu. Bu da, Fransa’nın
yıldırım savaşıyle bertaraf edilmesi planını suya düşürdü. Böylece 43
yıllık Alman genelkurmay planları, milyonu geçen müttefik orduları ta-
rafından akim bırakıldı. “Hatasız kurmay” vasfını kaybeden von Moltke
(Büyük Moltke’nin yeğenidir), Kayzer tarafından değiştirildi.
İşte Türkiye’nin savaşa katılması bu tarihî dönüm noktasından,
Marne muharebelerinden sonra oldu. O zamana kadar Almanya, muh-
temel bir savaşta, yıldırım harbiyle Fransa’yı tasfiye ettikten sonra bü-
tün gücüyle Rusya’ya yükleneceğine bütün dünyayı inandırmıştı. Fakat
Marne muharebelerinden sonra, böyle bir şeyin olamayacağı, savaşın
belirsiz bir süre için ve Almanya’nın aleyhine olarak uzayacağı, kesin
şekilde anlaşıldı. Bunu anlamayan, yalnız Enver Paşa oldu. Cihan de-
nizlerine, bütün iktisadî imkânlara sahip büyük devletlerle Türkiye’yi
hiç de lüzumu yokken savaşa atan Enver Paşa, Meclislere, hükümdâra,
hükûmete haber vermeden, donanmaya Rus limanlarını bombardıman
emrini veren Enver Paşa.
Tarafsız kalması, Türkiye’ye sonsuz nimetler temin edecekti. Bir
defa Boğazlar’ı tarafsız da olsa kapatacağından, Rusya gene boğulacaktı.
Dünyanın savaştan bitkin çıktığı 1918’de Türkiye, zinde, hiç yıpranma-
mış bir ordu ile, Yakın Doğu ve Bakanlar’ın münakaşasız şekilde en güç-
lü devleti olacaktı. Akıl almaz insan ve servet harcamayacaktı. 1922’ye
kadar süren ve düşman sürülerini Ankara yakınlarına getiren, yüzlerce
Türk şehir ve kasabasının mahvolmasıyle neticelenen facialar olmaya-
caktı. İmparatorluk cebren tasfiye edilmeyecekti. 1945’ten sonra İngilte-
re ve Fransa nasıl imparatorluklarını kendi irâdeleriyle tasfiye ettilerse,
Türkiye de öyle yapacaktı. Bu tarihlere kadar Irak, Suûdî Arabistan pet-
rollerinden faydalanacaktı. Birçok Türk ülkesi de şüphesiz bu tasfiyede
yabancılara geçmeyecekti.
Birinci Dünya Savaşı, bütün cihan tarihinin en mühim hâdisesidir.
Gerçi ateş kudreti ve tahribat bakımından İkinci Cihan Savaşı, ilkini
geride bırakmıştır. Fakat dünya düzenine getirdiği değişiklikler, birin-
cisinden fazla değildir.
Bu savaş, o zamana kadar tahmin ve tahayyül dahi edilemeyecek bü-

78
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

yüklükte askerî kuvvetleri karşı karşıya getirdi. Büyük insan kitleleri, bir
cephede yığıldı. Kuvvetler iki tarafta denge hâlinde olduğu için, yıllarca
siperlere kakılıp kaldı. Bu şekilde büyük orduların tahkimat içine yerle-
şip birkaç km, hattâ m lik yerler için milyonlarca cephane sarfetmeleri, o
zamana kadar görülmemiş bir şeydi. Daha önceki her hangi bir savaşta,
Birinci Dünya Harbi’nin kızgın bir şekilde geçen birkaç günü içindeki
kadar cephane harcanmış değildi.
Uçak, tank, zırhlı, motörlü vasıtalar, dev toplar, zehirli gaz, amansız
denizaltı savaşı, havadan şehirlerin (bu arada İstanbul’un) bombardı-
manı, bu harbin getirdiği yeniliklerdir.
Savaştan sonra dünyanın siyasî haritası değiştiği gibi, ondan çok
daha fazla, toplumların bünyeleri tahavvül etti. Savaşın felâketlerin-
den faydalanan komünizm gibi, her türlü insan haklarını inkâr eden
kanlı bir rejim, Rusya’ya yerleşti. Başka birkaç ülkede yerleşmesine de
ramak kaldı. Milletler, âdetâ kolektif bir çılgınlığa kapıldılar. Yüzlerce
yıllık monarşiler yıkıldı. Osmanoğulları, Habsburglar, Hohenzoller-
nler, Romanoflar gibi ebedî sanılan hânedanlar, iktidardan düştü. Sa-
vaştan memnun çıkmayan devletlerde, büyük ölçülerde teşkilâtlanmış
faşist diktatörlükler türedi. Almanya, İtalya, İspanya, Macaristan gibi
devletlerde görülen bu diktatörlükler, hem komünizme, hem de liberal
demokrasilere karşı, amansız bir düşmanlık gösterdiler. İktidar, cihan
tarihinde asla görülmemiş bir şekil ve kudrette tek şahısta toplanabildi.
Komünist olsun, faşist olsun bu diktatörler, tarihin akla gelebilecek en
büyük müstehidlerine, meselâ firavunlara rahmet okutacak bir zulüm
gücü iktisâb edebildiler.
Buna rağmen, insanlığın demokrasiye güveni eksilmedi, arttı. De-
mokrasi, daha iyi uygulandıktan, sosyal adalete daha ağırlık verdikten
başka, kendine yeni sahalar da buldu. Savaştan sonra İngiltere, dünya-
nın en büyük ve kudretli devleti hâlini, eskisinden daha çok elde etti.
Bugün sayıları 160 kadar olan müstakil devletin tam üçte biri, İngil-
tere’ye bağlı idi. I. asırda Roma, XVI. asırda Osmanlı İmparatorlukla-
rı neyse, o hâle geldi. Dünya nüfusunun en büyük kısmını, şu veya bu
şekilde, idare veya nüfûzuna tâbî kıldı. Ancak aynı yıllarda, Britanya
imparatorluğunda, 6 kıt’aya yayılan, Roma ve Osmanlı imparatorlukla-
rından sonra tarihin gördüğü bu üçüncü devamlı cihan devletinde, ilk
gerileme, hattâ çözülme alâmetleri belirdi. İngiliz emperyalizmine karşı
umumî bir nefret uyandı. Afrika ve Asya devletlerinin çoğu sömürge
hâline getirilmişti. Afrika’da yalnız Liberya, Asya’da ise sadece Türkiye,
Japonya, İran, Siyam ve kısmen Çin, sömürge olmaktan yakalarını kur-

79
osmanlı tarihi

tarabildiler. İki savaş arası (1918–1939), sömürgeciliğin altın çağı olma-

sa bile, en büyük sahalara yayıldığı devir olarak tarihe geçti.
Yüzlerce yıllık rejimlerin bir anda iskambil kâğıdı gibi yıkılması,
toplumların rûhî durumunu değiştirdi. Gelenek ve âdetlerin mühim
bir kısmı bırakıldı, hattâ inkâr edildi. İnsanlar nezaket ve terbiyelerini
kaybedecek duruma geldiler. Bu buhrandan İkinci Cihan Savaşı çıktı.
Eski âileler büyük darbe yediler ve bütün dünyada servetlerini,
şuradan buradan türeyen şahıslara bıraktılar. Bu bilhassa Türkiye gibi
asâletin olmadığı ülkelerde müşâhede edilen bir içtimaî hâdise şeklinde
tecellî etti.
Taraflar, milyonlarca zâyiat verdiler. Dünya, mühim bir aydın ta-
bakadan yoksun kaldı. Bu arada Türkiye’nin zâyiâtı korkunç oldu.
1911’den 1922’ye kadar devam eden savaşlarda, yüz binlerce Türk öldü;
en iyi yetişmiş, Doğu ve Batı kültürlerini nefsinde birleştirmiş bir genç
nesil yok oldu. Bilhassa Çanakkale, bir yedek subay savaşı hâlinde, on-
binlerce Türk aydınını yok etti. Türkiye bu gerçek aydınların kaybından
çok ağır bir darbe yemiş oldu. İctimaî sarsıntı, uzun zaman halledileme-
yecek derecede mühimdi.
Türkler, 2.200 yıllık tarihlerinin en büyük topyekûn felâketine mâ-
ruz kaldılar. Bu savaş sonunda, Türkiye’nin hiçbir zaman istilâ yüzü gör-
memiş en değerli toprakları, Anadolu’nun içerilerine kadar, tahrîb edil-
di. Esasen yeter derecede kötü olan Türk ekonomisi, savaştan tam bir
yıkım hâlinde çıktı. Asrın başlarında 50–100 bin nüfusa erişmiş Ana-
dolu şehirlerinde nüfus yarının çok aşağılarına düştü. Nitekim 1927’de
yapılan sayım, ancak 13.648.000 nüfus gösterdi.
Birinci Cihan Savaşı, Türk milletinin askerlik değerini ve mânevî
gücünü bir defa daha ortaya çıkarmaktan da geri kalmadı. Bu savaşta
kazanılan bazı başarılar, başta Çanakkale olmak üzere, askerlik tari-
hinin mühim olaylar içinde yer alır. Türk orduları Çanakkale’de, Kaf-
kasya’da, Galiçya’da (Polonya), Makedonya’da, Dobruca’da, Yemen’de,
Hicaz’da, Libya’da, Sînâ ve Filistinde, Irak’ta, İran’da vuruştular. Başta
Mustafa Kemal Paşa olmak üzere, Cevad Paşa, Mersinli Cemal Paşa, Ali
İhsan Paşa, Es’ad Paşa, Şehzâde Osman Fuâd Efendi (Paşa) gibi üstün
değerde birkaç kumandan dışında, Türk orduları, kendilerine lâyık ku-
mandanlardan mahrumdu. 9 Türk ordusunun ancak bir ikisi muktedir
ellerdeydi. Kumanda heyeti bâzan, tamamen âciz subaylardan müte-
şekkildi. Teçhizat çok eksikti. Mahrumiyetler büyüktü. Eğer Alman ve
Avusturya–Macar orduları derecesinde mükemmel techîz edilebilseydi,
Türk silâhlı kuvvetlerinin başarısı büyük olurdu.

80
 osmanlı imparatorluğu siyasî tarih

Türkiye’nin savaşa girmesi üzerine İngiltere, Mısır–Sûdan ve Kıbrıs

üzerindeki Türk hâkimiyetinin son bulduğunu ilân etti. Lozan muâhe-
desi ile bu ülkeleri Türkiye, kesin şekilde bıraktığını kabûl etti.
Dünyada, sanayi, ziraat ve ticarette büyük bir gerilik, bazı ülkelerde
geçici bir yokluk hâsıl oldu. Bâzı bölgeler, nüfustan âdetâ boşaldı. Şehir-
lerin hepsinin nüfusunda düşüklük görüldü. Yalnız Birleşik Amerika,
savaştan büyük bir zenginlik ve refahla çıktı. Fakat dünyanın en büyük
kısmı, ilerleme hızından çok şeyler kaybetti.
Savaştan yenik çıkan dört devletin uğradığı hakaretâmiz ve son
derece haksız muamele, İkinci Cihan Savaşı’nın gerçek sebebini teşkîl
etti. Bu haksız muameleye karşı yalnız Türkler baş kaldırdı. Almanlar,
Avusturyalılar, Macarlar ve Bulgarlar, baş eğdi. Bu devletlerin en değerli
toprakları ellerinden alındı.
Harbin son günlerinde “hâkan–ı sâbık” denilen II. Abdülhamîd (10
Şubat 1918) ve 4 ay, 23 gün sonra da kardeşi V. Sultan Mehmed Re-
şad Han (4 Temmuz 1918) öldüler. II. Abdülhamîd’in cenaze merasimi
muhteşem oldu. Artık kendisini takdîr etmeye ve anlamaya başlayan
ittihadçı liderler katıldığı gibi, halk, harbin en acı günlerinde, devrinde
huzur, refah ve sulh içindeki yaşadığı eski hükümdârın ardından sami-
mi gözyaşları döktü. 10 yılda ortam, bu derecede değişmişti.
30 Ekim 1918 Mondros mütârekesi harbe son verdi. Artık Türki-
ye tarihinde yeni bir safha başladı. 16 Mart 1920’de Müttefikler’in İs-
tanbul’u işgal etmesi, Meclis–i Meb’ûsân’ı cebren dağıtması ve birçok
milletvekilini Malta’ya sürmesi, Türk imparatorluğunun taht şehrini
fiilen İngiliz nüfûzuna geçirdi. 23 Nisan 1920’de İstanbul’dan kaçabilen
milletvekillerinin iştirakiyle Ankara’da, Mustafa Kemal Paşa’nın baş-
kanlığında, Türkiye Büyük Millet Meclisi açıldı ve Millî Mücadele’yi
yönetmeye başladı. 1920, hattâ 1918 sonundan itibaren, imparatorluk
ve cumhuriyet dönemleri tarihi, biribirinin içine girer. 1 Kasım 1922’de
Türkiye Büyük Millet Meclisi, saltanatı ilga etti. Ağabeyi Sultan Reşâd’ın
yerine geçen sonuncu padişah VI. Mehmed Vahîdeddîn, yalnız halîfe sı-
fatıyle kaldı ve 16 Kasım gecesi İstanbul’u terk etti. Yerine son velîahd–i
saltanat Abdülmecîd Efendi, halîfe oldu. 3 Mart 1924’te Türkiye Büyük
Millet Meclisi, halîfeliği de kaldırdı. II. Abdülmecîd, 101. ve sonuncu
İslâm halîfesi olarak bütün hânedan’la beraber Türkiye dışına çıkarıldı.
Bu arada 29 Ekim 1923’te yeni rejime ad konularak cumhuriyet ilân
edilmişti.
Osmanoğulları’ndan gelen hükümdarlar, Ertuğrul Gazi’den VI.
Mehmed’e kadar (I. Süleyman ve Sultan Mûsâ da dâhil edilmek üzere)

81
osmanlı tarihi

39, yalnız halîfe olan II. Abdülmecîd ile 40 kişidir. Bu suretle saltanatları
1231’den 1924’e kadar 693 yıldır (son 1 yıl, 3 ay, 14 günü sadece hilâ-
fet). “Halîfe” sıfatıyle “İslâm’ın başı” titrini ise 407 yıl, 6 ay, 5 gün yalnız
30 kişi taşımıştır. 632 yılında başlayan halîfelik müessesesi 1924’te son
bulmuş, Osmanoğulları’ndan sonra müessese devam edememiş, böyle
bir sıfatı taşıyacak mânevî ve maddî gücü hâiz hiçbir şahıs ve hânedan
bulunamamıştır.
Saltanatın düşmesi ile, Türkiye tarihinin üçüncü devresi kapanır ve
içinde bulunduğumuz üçüncü devre, Cumhuriyet devri başlar.
2.500 yıllık bir Türk tarihi vardır. Türkiye devleti ise 900 yıllıktır.
Selçuklu devresi “Birinci İmparatorluk”, Osmanlı devresi “İkinci İmpa-
ratorluk” devirlerini teşkîl eder. Üçüncü devre olan Cumhuriyet dev-
ri yarım asrı henüz geçmiştir ve daha çok yenidir. Selçukoğulları’nın
ve Osmanoğulları’nın hayret edilecek derecede mütevâzı şartlarla işe
başladıkları hatırlanırsa, içinde yaşadığımız üçüncü devrenin istikbâli
hakkında çok iyimser düşünebilmek ümîdinde haklı oluruz. 900 yılda
bir Türkiye Milleti yaratılmıştır ki, Türk milletinin en büyük ve şerefli
parçasıdır.

82
 2
Osmanlı İmparatorluğu
Medeniyet Tarihi

83
Padişah

O smanlı devrinde hükümdâra halk daha çok “padişah” demiştir. Av-

rupalılar “sultan”, saray halkı daha çok “hünkâr” demiştir. Devletin
mutlak temsilcisi idi. Bu sıfatı, şerîatle, yasalarla ve kanunlardan daha
güçlü olan gelenek, örf ve âdetlerle kayıtlı idi. Daha önceki herhangi bir
Türk imparatorluğundan daha fazla, imparatorluğun birliğinin senbolü
idi. Padişah olmaksızın bu birliğin muhâfaza edilemeyeceği kanaati ke-
sin inanç hâlindeydi ve tamamen gerçekçi bir inançtı.
Padişah, aynı zamanda halîfe’dir. Yani dünya Müslümanları’nın en
büyük lideri. Bu sıfatı, 1516 yılının 29 Ağustosundan beri resmen kul-
lanmıştır. İran’daki Türk hânedanları, Safevîler, Avşarlar ve Kaçarlar ise,
“şâh” unvânı ile beraber bütün Şîî Müslümanlar’ın başı olduklarını ileri
sürmüşlerdir. Osmanlı–İran savaşlarının jeopolitik sebepler dışında bir
büyük sebebi de bu halîfe–imam çekişmesidir.
Osmanlı Cihan Devleti, tarihteki diğer cihan devletleri gibi, çeşitli
ülkeleri çeşitli statülerle idare eden bir siyasî teşekküldür. Birçok mahallî
hânedânı yerinde bırakmış, bunları tâbiiyet yoluyle devlete bağlamıştır.
Padişah, pek çok hükümdârın, metbûu, hattâ metbûunun metbûudur.
Bu bakımdan da Osmanlı birliğinin devamı için rolü, hayâtîdir.
Padişah, eski Türk hâkanları gibi, hükümranlığını doğrudan doğru-
ya Tanrı’dan alırdı. Feth ettiği topraklarda, kılıcının hakkı olarak salta-
nat sürerdi. Abbâsî halîfeleri gibi “Tanrı’nın Gölgesi” idi. Fakat firavun-
lar veya Sezarlar gibi bizzat “tanrı” değildi, yahut eski Türk hâkanları
gibi “Tanrı’ya benzer” de değildi. İslâm dini, böyle sıfatları kesin şekilde
yasaklıyordu. Yasa ve gelenek bağlarıyle, sanıldığından daha fazla kayıt
altındaydı ve birçok istediğini, bu istekler son derece şahsî olsa, şah-
sından başka kimseyi ilgilendirmese bile yapamazdı. Ekserisi çok ileri
fikirli, hattâ inkılâpçı olmalarına rağmen, ya istedikleri inkılâp veya re-

84
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

formları çok dikkatli tatbik etmişler yahut bu yolda —II. Osman ve III.
Selim gibi— baş vermişlerdir. XX. asrın komünist veya faşist diktatörle-
rinin mutlak davranışlarının bir kısmı bile padişahlarda mevcut değildi.
Ancak her şey, padişah adına yapılırdı. Padişah adına yapılan her
şeyin devletin yüksek menfaatlerine uygun bulunması ve bu irâde karşı-
sında akan suların durması lâzımdı. Nazarî olarak her şey padişaha âitti.
Gene nazarî olarak her şeyden padişah mes’uldü.
Padişahın, Osmanoğlu olması, yani baba tarafından Osman Ga-
zi’nin sulbünden gelmesi şarttır. Önce umûmiyetle padişahın büyük
oğlu babasının yerine geçmiş, XVII. asır sonlarında hânedânın en yaşlı
şehzâdesinin padişah olması kaidesi kesinlik kazanmıştır.
Osmanoğulları hânedânından gelen, babası Osmanoğlu (padişah
veya şehzâde) olan imparatorluk prenslerine “şehzâde” ve imparatorluk
prenseslerine “Sultan” denir: Şehzâde Mehmed, Ayşe Sultan gibi. Tanzi-
mat’tan itibaren şehzâdelere “efendi” denmiştir: Şehzâde Ahmed Efen-
di, Velîahd–i Saltanat Yûsuf İzzeddîn Efendi.
Tahta çıkan padişahın annesi hayatta ise derhal “Vâlide–Sultan” ilân
edilir. Protokolde padişahtan sonra ikinci gelir ve gerçek ana–impara-
toriçedir. Padişah eşleri birden fazla oldukları için imparatoriçe sayıl-
mazlar. Bunlara önce “haseki” (bir kaçına “Haseki–Sultan”), XVIII. asır
başlarından itibaren “kadın–efendi” denmiştir: Hürrem Haseki–Sultan,
Gülnûş Haseki, Müşfika Kadın–Efendi… İslâm’dan önce Türk impara-
toriçesi (katun/hâtun) yok olmuş, yerini padişah annesi almıştır: Kösem
Mâhpeyker Vâlide–Sultan.
Padişahın başlıca hükümranlık alâmetleri şunlardır:
Hutbe: Cuma namazı kılınan camilerde hatîb’in, padişahın adını
hutbe okurken anmasıdır.
Sikke: “Sikke” denen mâdenî (altın, gümüş veya bakır) paranın üze-
rinde padişahın adının bulunmasıdır.
Tabl: “Davul” demektir ve eskiden beri Türkler’de saltanat alâmet-
lerinden biridir. Tabl vurularak mehter–hâne’nin belirli zamanlarda
(meselâ sabah, ikindi, akşam), belirli yerlerde (kaleler, padişah ve vali
sarayları önü, meydanlar) konser vererek halka askerî musiki dinletme-
si, hükümranlığa delâlet eder.
Sancak: Bayrak ve sancak, açık şekilde istiklâl ve hükümranlık alâ-
metidir. Fakat tek başına istiklâl alâmeti değildir; çünkü tam müstakil
olmayan devlet ve eyâletlerin de bayrakları olabilmektedir. Bayrak ve
sancak, kesin şekilde kutsaldır. Bayrak ve sancağa hakaret, padişaha ha-
karet suçu (lèse–majesté) ile aynı değerdedir, suçların en büyüğüdür ve

85
osmanlı tarihi

fâiline sadece ölüm cezası verilir. Yere düşürmemek, düşmana bırakma-

mak, mânevî haysiyetine dokunacak bir duruma sokmamak için, ölüm
dâhil, her türlü fedakârlık ve tedbir göze alınır. Osmanoğlu padişahının
hânedân rengi al’dır ve Selçukoğulları’ndan geçmiştir. Ay sembolü de
Göktürkler’e, belki Hunlar’a çıkmaktadır (yıldız, yenidir).
Tuğ: Sancağa yakın bir saltanat alâmetidir. At kuyruğunun bir mız-
rağa geçirilmesinden ibarettir. Kuyruk beyazdır ve millî renge, al’a bo-
yanmıştır. Türkler’de iki bin yıllık bir saltanat senbolüdür. Padişahın
ardından 7 veya 9 tuğ götürülür. Vezirlerin tuğları, padişah tarafından,
onun adına hareket edebileceğini göstermek için verilir. Sadrâzama 5,
vezirlere 3, beylerbeyilere 2, sancak beylerine bir tuğ verilirdi.
Hümâyûn ve Şâhâne kelimeleri: Padişaha ve onun temsil ettiği Türk
imparatorluğuna âit her şey bu kelimelerle anılır: Sancağ–ı hümâyûn,
asâkir–i şâhâne, harem–i hümâyûn, donanmay–ı hümâyûn, orduy–ı
hümâyûn, sefer–i hümâyûn, mekteb–i mülkiye–i şâhâne…
Kılıç alayı: Hıristiyan hükümdarların taç giyme törenine karşılıktır.
Padişaha saltanatının ilk Cuma günü Eyüp Camii’nde kılıç kuşatılma-
sıdır.
Cülûs bahşişi: XVIII. asır ortalarına kadar padişahın orduya —rüt-
belerine göre— altın dağıtmasıdır.
Bîat: Cülûs (tahta oturma) sırasında ilk gün, hükümdârın ileri ge-
lenlerden bir çeşit sadakat yemîni almasıdır. Hazret–i Ebû Bekir zama-
nından beri gelen bir törendir.
Muâyede: Padişahın belirli protokol içinde bütün ileri gelenlerin
bayram tebriklerini kabûlü törenidir.
Selâmlık: Padişahın her Cuma günü bir camide Cuma namazı kıl-
masıdır. Daha çok askerî bir törendir, yalnız cami içindeki kısmı dinîdir.
Huzûra kabûl: Hiç kimseye uygulanmayan en yüksek protokolle,
padişahın, belirli kimseleri kabûl edip konuşmasıdır.
Saltanat kayığı: Hükümdârın Boğaziçi’nde 26 çift kürek, 3 altın yal-
dızlı fener, al renkli yelken, kalın altın yaldızlı tekne ile dolaşmasıdır. Bu
vasıfları taşıyan sandal, sadece padişaha mahsustur.
Padişah en çok neye ehemmiyet verirdi? Bunun cevabı tektir: Ordu-
sunun zafer ve başarısına. Her şey buna bağlı idi. Gazâ olmasa padişah
olmazdı. Osmanoğulları olmazdı. Türkiye, imparatorluk olmazdı. Belki
hâlâ Anadolu’da iki düzine beylik hâlinde yaşıyorduk (bugünki Arab
ülkeleri gibi).
Padişah, devletin en zengin adamıydı. Kanûnî Sultan Süleymân’ın
yıllık geliri bugünki paramızla 12,5 milyar tl idi ki, ganîmetlerden ge-

86
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

len beşte bir padişah hissesi, hediye ve peşkeşler bunun dışındaydı. IV.
Murâd, ölümünde hazînesinde bugünki parayla 1,5 milyar tl altın para
bırakmıştı ve gümüş para bu meblağın dışındaydı. Sonraları padişah ge-
liri düşmüştü. XVIII. asır sonlarında yılda bugünki parayla 3–4 milyar
tl’na düşmüştü. Bu parayı padişah, saray masraflarına, saraya bağlı bir-
liklere, hayır ve bayındırlık eserlerine harcar, bir çeşit telif ücreti olarak
ilim ve san’at adamlarına, yazarlara dağıtırdı. Saraylar ve saray eşyasına
dokunamaz ve satamaz, sadece oturur ve kullanırdı. Zira saraylar ve
içinde biriken akıl almaz değerde mücevher ve eşyalar, padişahın şahsî
malı değildi. Padişahtan padişaha geçen millî servetlerdi.

87
Saray

P adişahın oturduğu saraylara “saray–ı hümâyûn” denirdi. En ünlüle-

ri Topkapı Saray–ı Hümâyûnu, bugünki Topkapı Sarayı Müzesi’dir.
699.000 m2 (0,7 km2) bir arazi üzerinde kurulmuştur. 1640’larda içinde
40.000 kişi yaşıyordu. Batı’da olduğu gibi kitle hâlinde bir büyük yapı
değildir. Eski Türkler’deki gibi pavyonlardan, köşklerden müteşekkil, ta-
biate yakın, bahçeler içinde bir manzûmedir. Padişahların ikinci sarayı
olan ve Topkapı Sarayı’ndan da geniş (3.000.000 m2=3 km2) bulunan
Edirne Saray–ı Hümâyûnu da böyleydi (bugün çok az bir kısmı kalmış-
tır).
“Emânât–ı Mukaddese” denilen kutsal emânetler, Topkapı Sara-
yı’nın Hırka–i Saâdet Dâiresi’ndedir. Yavuz Sultan Selim Hân’ın Mısır
fethinden İstanbul’a döndüğü 25 Temmuz 1518’den, halîfeliğin ilga edil-
diği 3 Mart 1924 gününe kadar 405 yıl, 7 ay, 9 gün, bir dakika, bir sani-
ye ara verilmeksizin, bu dâirede Kur’ân okunmuştur. Yahyâ Kemâl, bir
yazısında bu mehâbetli geleneği “Türk devletinin mânevî temellerinden
biri” şeklinde tavsîf eder.
Hayli yağma edilmesine rağmen bugün de Topkapı Sarayı, Mu-
kaddes Emânetler, Hazîne dâiresi, Çin porselenleri, yazma kitaplar
bakımından, dünyada emsalsizdir. Dünyanın en zengin Çin porseleni
koleksiyonu Çin’de değil, buradadır ve yalnız bu koleksiyonun değeri
milyarlara ulaşmaktadır.
Saray, 3 kısma ayrılır: Harem–i Hümâyûn, Enderûn–i Hümâyûn,
Bîrûn–i Hümâyûn. Harem, padişahın âilesi ve binlerce kadın hizmet-
kârla yaşadığı kısımdır. Enderûn, sarayın iç teşkilâtıdır. Tanzimat’tan
sonra Mâbeyn–i Hümâyûn denilen Bîrûn da, dış teşkilâtı. En ilgiye de-
ğer kısım Enderûn’dur. Zira burada bir saray üniversitesi vardır ki, 4 asra
yakın devam etmiş, imparatorluğun en büyük devlet ve ordu adamları-

88
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

nı, san’atkârlarını yetiştirmiştir. Yalnız musiki kısmı, günümüzün en bü-

yük konservatuarları kadar büyük teşkilâtlı bir yüksek musiki okulu idi.
Mekteb–i Enderûn’da, bir çeşit askerî terbiye içinde yetiştirilen ve
ekserisi Topkapı Sarayı dışındaki orta dereceli saray okullarından gelen
gençlere, subay rütbeleri ve yüksek maaş verilirdi. Bunlar bir taraftan
belirli saray ve padişah hizmetleri yaparlarken, bir taraftan her türlü
spor ve atıcılık öğrenir, ince saray protokolüne sokulur ve ilim ve san’at
tahsil ederlerdi. Arabca ve Farsca mecbûrî idi. Enderûn’un en yüksek
dâiresi, Hâs Oda idi. Burada sayıları 40 ile dondurulmuş, fakat gerçek-
te 32 ilâ 42 arasında oynamış yüksek dereceli genç subaylar, en yüksek
devlet hizmeti, stajı yaparlardı. Diğer 6 dâireden (sınıf veya fakülte) çok
daha az mensûbu vardı. Bu Oda’nın başı olan hâsodabaşı, Enderûn–i
Hümâyûn’un en büyük âmiri idi ve protokolde yeri vezir (mareşal) de-
recesindeydi. Hâs Oda’ya kadar yükselen her subay, padişaha şahsen
takdîm edilirdi. Diğer Enderûn dâirelerinde böyle bir şey yoktu. Padi-
şah, diğer dâirelerin ancak âmirlerini ve müderrislerini (kumandan ve
profesörlerini) tanırdı. Bu teşkilât, 1833’te II. Mahmud’un radikal in-
kılâpları sırasında lağv edildi.
Bîrûn kısmındaki en mühim görevli ise, daha çok protokol işleri-
nin en büyük âmiri olan çavuşbaşı idi ki, Tanzimat’tan sonra “mâbeyn–i
hümâyûn müşîri” denmiştir; Avrupa saraylarındaki maréchal de la
Cour’un karşılığıdır. Çavuş, kapıcıbaşı, müteferrika denen padişah yâ-
ver ve emir subayları (ki sayıları yüzlerce idi), Bîrûn’da görevli idiler.
İmparatorluğun en büyük askerî bandosu olan Mehterhâne–i Hâ-
kanî de, Saray teşkilâtına bağlı idi. Saray doktorlarının bulunduğu he-
kimbaşı dâiresi, ehemmiyetli kısımlardan bir diğeri idi.
Sarayı ve padişah hâs bahçelerini muhâfaza eden hassa alayına “bos-
tancı ocağı” denirdi. Bostancıların sayısı 1595’te 4.000’i aştı ve sonra
düşmeye başladı. Kumandanları “bostancıbaşı” denen generaldi. 300
haseki, bu ocağa bağlı idi. Padişahın saray dışındaki yakın hizmetlerine
bakan muhâfızlardı.
Sarayın ihtiyaçları için padişaha bağlı fabrika ve atölyeler vardı
(saray dışında). Meselâ 1755 yılında saraya helva yapan “helvaciyân–ı
hâssa”nın sayısı 6 usta ve 100 küsur kalfa idi. Böyle saray için çalışan
23 hassa yoğurtçu ve sütçüsü, 31 hassa sebzecisi, 17 hassa kasabı, 24
hassa sakası, 23 hassa simitçisi ve akla gelebilecek her türlü meslek er-
bâbı mevcuttu.
Matbah–ı Âmire, sarayın mutfak teşkilâtıdır ve XVII. asır ortala-
rında burada 1.370 kişi çalışmaktadır. Burada Saray halkının yemekle-

89
osmanlı tarihi

ri pişerdi. Hânedan mensuplarının mutfağı ayrı ve Harem’de idi, buna

“matbah–ı hümâyûn” denirdi. Padişahın ve en yakınlarının yemek ye-
dikleri 12 çok üstâd aşçının çalıştığı ayrı mutfağın adı ise “kuşhâne” idi.
XIX. asırda Türk yemek san’atı ve zevkı zirvesine çıkmış, 1908’den son-
ra bozulmaya başlamıştır. Sarayın yiyecek masrafı muazzamdı. XVII.
asır ortalarında yalnız et masrafı yılda bugünki para ile 30 milyon tl
tutuyordu. Diğer maddeleri, buna kıyâs ediniz. 1595’te sarayın mutfak
masraflarının yekûnu bugünki râyiçle 945 milyon tl’nı buldu ve XVII.
asırda bu meblâğ da aşıldı. 1683’ten itibaren, muntazaman düşmeye
başladı. Sarayda yenilenler, çeşitli yerlerden gelirdi. Meselâ XVII. asır
ortalarında Mısır’dan 36 .00 “kile” pirinç, 2.500 kile nohut, 3.412 kile
kelle şekeri (kesme şeker), Eflâk’tan (Güney Romanya) 20.000 koyun,
19.245 kile bal, 11.547 kile balmumu, 400 kile tuz, Keşan’dan 7.698
kile nohut, Bağdan’dan (Moldavya) 1.283 kile bal, İstanköy adasından
17.962 kile limon, turunç ve kavun, Sakız adasından sakız, İskenderiyye
yoluyle Hindistan’dan kırmızı ve karabiber, kakuule, tarçın, zencefil, ka-
ranfil, safran gelirdi. Diğer gelenleri bunlarla kıyâs ediniz.
Padişaha bağlı has ahırlara “ıstabl–ı âmire” denirdi. Başında halkın
“imrahor” dediği emîr–i âhûr denilen general bulunurdu. Padişaha âit
60.000 kadar binek atı ve 600 kadar seyis vardı. Son derecede yüksek
şecereli 200 kadar hayvan, padişah ve yakın adamlarına ayrılmıştı. Pa-
dişaha âit binlerce mücevherli koşumun bulunduğu “raht hazînesi” bu
teşkilâta bağlı idi. Fransız gezgini Baudier, bu hazînede gördüğü bir tek
koşumun yalnız dizgin ve kolanındaki mücevherlerin değerini —bu-
günkü paramızla— 1.125.000.000 tl olarak kaydeder.
Nihayet sarayın, “fîl–hâne”, “arslanhane” gibi ayrı pavyonlara ayrıl-
mış hayvanat bahçesini de anmak îcâb eder. Bu pavyonlar, halkın ziya-
retine açıktı. Padişahlar teşhirdeki bu hayvanları satın almazlardı. Ken-
dilerine ecnebî veya tâbî hükümdarlardan gelen hediyelerdi.

90
Devlet

P ax Ottomana, Pax Romana’dan sonra, dünyaya yeni bir düzen ge-

tirmek iddiasında bulunmuş ve bunu geniş şekilde gerçekleştirmek
için asırlarca uğraşmıştır. Pax Ottomana’nın Türkçesi “Nizâm–ı Âlem”
yani “Cihan Düzeni”dir. Büyük Fransız tarihçisi Michelet şöyle der: “Bir
krallık ne demektir? Eyaletler arasında sulh! Ya bir imparatorluk ne de-
mektir? Krallıklar arasında sulh!”.
Bu cihan hâkimiyeti ve barışı mefkûresi Osmanlılar’a Eski Türk-
ler’den mirastır. Alp Er Tunga’yı, MÖ VII. asırda yaşayan bu Türk
hükümdârını XI. asırda bile (18 asır sonra) “Ajun Beği” yani “dünya
hükümdârı” olarak anan Türkler, Osmanlı hâkanlarına aynı mânâda
“Pâdşâh–ı Cihân=Cihan Padişahı” demişlerdir. Hâkan, İslâmî idealle de
birleştirilmiş, yalnız millî birliğin değil, aynı nizâm–ı âlem’in de senbo-
lü sayılmıştır. Dünyanın tamamı Osmanlı hâkanının hükümranlığında
olmasa bile bu böyledir. Zira hâkan, en güçlü devletin hükümdârıdır ve
bu devletin rızâsı olmaksızın dünya düzeni tabiatıyle mümkün değildi.
Roma imparatorları da bütün dünyayı ele geçirememişlerdi ama, Pax
Romana, ancak Roma’nın rızâsı ile mümkündi.
Padişah, bu nizâm–ı âlem’i, Osmanlı devlet anlayışını temsîl eder.
Canlı bir sancak, bayrak veya tuğ gibidir. Onun için akıl almaz haşmet-
lerin içine tıkılmış, en karışık protokollere sokulmuştur. Onun içindir
ki, padişaha itaatsizlikten büyük hiçbir suç yoktur. Belki Allah’ın tek
olmadığını söylemek ancak daha büyük suçtur. Zira padişaha itaat ol-
mayınca; devlet çözülmeye başlar. Değil Nizâm–ı Âlem, millî birlik bile
bozulur. Padişahın isminde toplanan bu derecede kesin merkezî devlet
otoritesi olmasaydı, imparatorluk olmazdı. Okyanuslar arasında uza-
nan, her türlü iklimde her çeşit insanla meskûn olan muazzam Osmanlı
imparatorluğu, haberleşme aracının at, nihayet güvercin olduğu devir-

91
osmanlı tarihi

lerde, başka türlü yönetilemezdi.

Devlet, yalnız mânevî güç ve çok akıllıca yapılmış yasalarla ayakta
tutulmuyordu. Dünyanın en güçlü ordu ve donanması, en müreffeh top-
lumu, büyük bir iktisadî kudrete ve maliyeye dayanıyordu. Asırlar bo-
yunca Osmanlı Devleti, iktisadî bakımdan, kendi kendine yeterli dün-
yanın belki tek devleti idi. Avrupa’nın en nüfuslu devleti olan Fransa’nın
dış ticaretlerinin % 50’si Türkiye ileydi. Asırlarca Avrupa’nın ticarette en
ileri devleti olan Venedik, hiç olmazsa 1620’lere kadar Türkiye’den yal-
nız altın para karşılığında bugünki râyiçle 12,5 milyar tl’lık mal satın
alıyordu ve takas suretiyle satın aldıkları bu meblağın dışında idi. XVI.
asır sonlarında imparatorlukta tedâvül eden altın ve gümüş paranın bu-
günki değerinin çeyrek trilyon (250.000.000.000 tl) olduğunu tahmîn
ediyorum.
Şimdi, Asya tarihinin en büyük mütehassıslarından biri olan çok
salâhiyetli bir tarihçinin, Fransız Akademisi’nden René Grousset’nin,
bazı satırlarını nakletmek istiyorum. Şöyle diyor (La Face de I’Asie =
Asya’nın Çehresi, Paris, 1955 s. 49, 50, 52, 55, 56, 62, 63, 116, 120):
“Türk milletinin sürekliliği, vaktiyle kurulmuş âhenginden gelir. İn-
san ve toprak arasında 9 asır süren bu metîn uyuşma, bu âhengin delîli-
dir. Anadolu toprağı ile Türk milletinin dehâsı, kaynaşmıştır.”
“Türk ırkı, Eski Dünya’nın demir ırklarından biridir. Bu ırk, bilindi-
ği gibi, Orta Asya menşe’lidir; Sibirya uclarında, Orta Moğolistan’da o
derece sert olan bu iklimlerde, daha tarih sahnesine çıkışının başlangı-
cında kıvâmını bulmuştur.”
“Türk ırkının iki karakteri bârizdir: Bir taraftan fizik sağlamlığı ve
dayanıklılığı, ırkan yok edilemez vasıfta olması, diğer taraftan çeşitli
mânevî iklimlere kendini uydurabilme kabiliyeti… Türkler, daha tarih
sahnesine çıktıkları zaman, hârikulâde ve hayran bırakıcı bir seviyede
güzel san’atlarda ilerlemişlerdi. Türk san’atı, Çin san’atına tesîr ederek bu
san’atı yepyeni bir hâle getirmişti… V. asırda, Çin san’atının yükseldiği
derece, insanlığın tanıdığı en yüksek derecede dinî san’atlardan biri ola-
rak, Türkler’in eseridir.”
“Eski Dünya’nın demir ırkı demiştik… Bu ırkın ikinci çarpıcı karak-
teri, yönetmeye ve kumanda etmeye olan kaabiliyetidir; bilhassa karma-
karışık olan halkları derleyip toparlamak hususundaki teşkilât kaabili-
yeti, tarihte yalnız Romalılar’la mukayese edilebilir…”
“Modern, bugünki Asya milletlerinin hepsine, millet ve devlet olma-
yı Türkler öğretmişler, onları Türkler teşkilâtlandırmışlardır. Hepsinde,
Türkler’in birleştirici, basit hâle ircâ edici te’sirleri görülür. Hepsinde

92
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

“Türk Düzeni”ni buluruz. Zâten devlet ve hükûmetin mânâsı, Türkler’e

göre, sadece “düzen”dir…”
“Osmanlılar, tarihin en şaşırtıcı maceralarından birini temsîl eder-
ler… O derecede ehemmiyet kazanmışlardır ki, Türk ırkını yalnız
Osmanlılar’ın temsîl ettiği sanılmıştır. Debdebeleri, tarihin en büyük
destanlarından biridir. Yeni bir kıt’ayı, Amerika’yı insanlığa ve dünya-
ya açan İspanyol Conquistadore’larına benzerler. 6 Osmanlı asrı, Türk
ırkının meziyetlerinin en büyük şâhididir…”
“Bir tarihçi için, Bursa ve İstanbul’un hayran bırakan camilerini,
Türk şiirinin ince insânî güzelliğini ihmâl etmek, imkânsızdır. Bunlar,
bizim müşterek Batı medeniyetimizin mahsulleri arasında mütâlaa edil-
mek îcâb eder…”
“İspanyol imparatorluğunun tasfiyesi 1598’de II. Felipe’nin ölümüy-
le başlar ve 1713’te Utrecht Anlaşması ile bir asır içinde sona erer. Os-
manlı İmparatorluğunun tasfiyesi ise, 1699’da Karlofça Anlaşması ile
başlar, fakat 220 yılda, 1920’lerde tamamlanabilir.”
“Ama XIX. asırda Batı’nın Asya’ya teknik üstünlüğü, bütün bu tablo-
yu bozmuş, hattâ Asya’nın eski mânevî gücünü bile sarsmıştır.”
Bir büyük tarihçinin tahlîli, burada sona eriyor.
Diğer Batılı tarihçiler de farklı şey söylemezler. İngiliz tarihçisi Lord
Kinross, 1973’te Book and Bookman dergisine yazdığı bir makalede
şöyle der: “Osmanlı İmparatorluğu, Roma İmparatorluğu kadar büyük,
hemen hemen onun kadar geniş bir sahaya yayılmış ve onun iki katı bir
müddet mevcudiyetini devam ettirmiştir”.
Bir cihan devletinin tarihteki rolü elbette cihanşümûldür. Osman-
lılar olmasaydı tarihin akışının nasıl olacağı, tasavvur bile edilemez.
Herhalde Doğu Karadeniz, bütün Marmara bölgesi ve bu arada tabiî
İstanbul, bugün Hıristiyan ve Hıristiyan hâkimiyetinde olurdu. Selçuk-
lular nasıl Haçlılar’ı Anadolu’dan atmış ve bütün İslâm âlemini onlara
karşı savunup kurtarmışlar, Memlûkler nasıl Doğu Akdeniz’deki son
Haçlı devletlerini de ortadan kaldırmışlarsa, Osmanlılar da bütün Ku-
zey Afrika’yı bu şekilde savundular. Osmanlılar olmasaydı bugün Fas,
Cezâyir, Tunus ve Libya, tıpkı Endülüs gibi, tıpkı Latin Amerika gibi,
birer İspanyol ülkesiydi.
İmparatorluğunun çöküş asırlarında bütün İslâm âleminin ümîdi
İstanbul’du. Türk büyüklerinin adı, bütün İslâm âleminde doğan ço-
cuklara verilirdi. Abdülhamîd, Osman (Gazi Osman Paşa), Enver, niha-
yet Kemal (Atatürk) adları böyledir ve milyonlarca çocuğa verilmiştir.
1918 topyekûn felâketinden sonra Batılı emperyalistler, son İslâm dev-

93
osmanlı tarihi

leti olarak Türkiye’yi de sömürgeleştirmeye kalkıştıkları zaman, İslâm

ve Türk dünyasında tepki büyük olmuştu. Türkistan Türkleri, 1878’de
doğup Gazi Osman Paşa’ya nisbetle ad verilen Buhârâ Cumhurbaşkanı
Osman Hoca eliyle 100.000.000 ruble (5 milyon altın) toplamış, bunun
10 milyonunu Lenin alakoymuş, 90 milyonunu Ankara’ya yollamıştır.
Hindistan Müslümanları yarım milyon altın, son Mısır hıdîvi II. Ab-
bas Hilmi Paşa 900.000 altını, Ankara’ya göndermişlerdir. Bunlar, Türk
Millî Mücadelesi’ne yapılan dış teberrûların en mühimleridir ve satınal-
ma gücünün çok yüksek olduğu 1920 yılında büyük paralardır. Müstevlî
Yunanlı’yı ise, birçok zengin Avrupa devleti desteklemiştir.

94
Hükûmet

O smanlı devletinde başbakana “vezîr–i âzam=en büyük, ulu vezir”,

sonradan sadrâzam denmektedir. Hükûmetin başıdır. Padişahın
mutlak vekîlidir. Seferde orduya kumanda ederse “serdâr–ı ekrem” sıfa-
tını alır ve sefer müddetince padişaha eşit bütün yetkileri kullanır. Dev-
letin her türlü işinden sorumlu en yüksek görevlidir. Silâhlı kuvvetler,
ordu ve donanma, doğrudan doğruya ona bağlı ve ona karşı sorumlu-
dur. Kendisi yalnız padişaha hesap verir. Padişah gibi yasa ve gelenek-
lerle kayıtlıdır. “Dîvân–ı Hümâyûn” denen bakanlar kurulunun kararını
aldıktan sonra uygulayabileceği gibi, sonradan Dîvân’a izah etmek şar-
tıyle re’sen de karar verip tatbik edebilir. 1839’a kadar, mahkeme kararı
almaksızın, devletin yüksek menfaatleri için, re’sen idam emri verebilir
(vezir, bir dereceye kadar beylerbeyi pâyesindekiler için padişahın tas-
vîbini almaya mecburdur).
Sadrâzam olmak için hiçbir kayıt, neseb, tahsil şartı yoktur. Vezir
pâyesine yükselmiş devlet adamları arasından padişahça seçilir. Sadrâ-
zamın İslâm dininden olması şarttır. Vezirliğe kadar gelebilen her Müs-
lüman vatandaş için sadâret yolu açıktır. Çoğu mütevâzı menşe’li, köylü
vatandaşlardır. Yüksek ve zengin âilelerden gelenler daha azdır. Yani o
çağdaki Avrupa sistemine tamamen aykırı bir sistemdir.
Tanzimat’tan önce, hele klasik devirde sadrâzam tahsisatı muazzam-
dı. Tanzimat’ta çok indirilmiştir. 1876’dan sonra gelen sadrâzamların
maaşları ayda 250 ilâ 1.500 altın arasındadır.
Sadrâzamlardan 36’sı padişah kızları sultanlar ile evlenerek
“Dâmâd–ı Hazret–i Şehriyârî” olmuşlardır. En çok iktidarda kalan sad-
râzamlar Çandarlı–zâde I. Halil Hayreddin Paşa (1364–1387) (22 yıl, 4
ay) ve oğlu Çandarlı–zâde Ali Paşa’dır (19 yıl, 10 ay, 27 gün). 1320–1922
arasında 215 sadrazâm iktidâra gelmiştir. Bunların içinde birden fazla

95
osmanlı tarihi

sadârete geçenler çoktur.

Osmanlı imparatorluk hükûmetine “Dîvân–ı Hümâyûn”, sonra-
dan “Bâb–ı Âlî” denmiştir. Başkanı sadrâzamdır ve üyeleri belirlidir.
Fâtih’ten itibaren padişahın hükûmet toplantılarına başkanlık etmesi
yasaklanmış, devlet ve hükûmet başkanlıkları kesin şekilde ayrılmıştır.
Dîvân–ı Hümâyûn kararlarının temyizi, değiştirilmesi mümkün değil-
di, mutlak kararlardı. Bugünki hükûmetlerin çok üzerinde salâhiyetler-
le teçhîz edilmişti.
Dîvân–ı Hümâyûn’da sayıları umûmiyetle 5 olan, bazen 8’e kadar
çıkan “kubbe vezirleri” vardı ve “2. vezir, 3. vezir…” diye kıdem sırasına
göre yer alıyorlardı. 2. vezir, tabiî sadâret namzedi idi. Fakat padişah,
sadrâzamı, diğer kubbe ve eyâlet vezirleri arasından da seçebilirdi. Eyâ-
let valileri olan beylerbeyilerin bâzılarına —beylerbeyilikten bir üstün
pâye olan— vezîr rütbesi verilirdi ki, bugünki mareşal rütbesine eşit-
tir. Hükûmetin diğer üyeleri şunlardı: Kapdân–ı deryâ (deniz bakanı ve
deniz kuvvetleri komutanı), kâhya bey veya sadâret kedhudâsı (içişleri
bakanı), yeniçeri ağası (yeniçeri ocağı komutanı), Rumeli ve Anadolu
kazaskerleri (şeyhulislâmın iki yardımcısı), nişancı (devlet bakanı), baş-
defterdar (maliye bakanı), reîsülküttâb (dışişleri bakanı). Devletin sad-
râzamdan sonra ikinci büyük görevlisi olan şeyhülislâm, Dîvân üyesi
değildi. Hem eğitim, hem adalet, hem vakıflar, hem diyânet işleri bakanı
olan şeyhulislâm, ayrıca bir dîvân kurardı. Tanzimat’tan sonra şeyhu-
lislâm, ikinci üye olarak hükûmete alınmıştır ama, o sırada artık eski
salâhiyetlerinin haylisini kaybetmiş bulunuyordu.
Dîvân–ı Hümâyûn’un yargı yetkisi vardı. Kararları temyîz edileme-
yen ve oracıkta icrâ edilen en yüksek imparatorluk mahkemesi olarak
da çalışabilirdi. Hükûmet müzakereleri kapalı celse hâlinde olduğu hal-
de, davaya açık celsede bakılır. Dîvân’a getirilmiş davaları, hukuk adam-
ları olan Rumeli ve Anadolu kazaskerleri idare eder ve hukuk usullerini
uygular; karar, hükûmet kararları gibi ekseriyetin re’yi ile alınır.
Dîvân–ı Hümâyûn zabıtlarını 100 dîvân kâtibi tutardı. Mühim gö-
revdi ve devlet hizmetinde yükselmek için başlıca yollardan biriydi. Ye-
minli kâtiplerdi. Vesikalarda tahrîfat yapmanın cezası idamdı. Müzake-
releri dışarıya duyurmak da çok defa öyle.
Dışişleri ile bizzat padişah ve Dîvân uğraşırdı. Dünyaya hükmeden
bir imparatorluk için bu, gayetle normaldir. Fakat dışişlerinin daha çok
teknik tarafı 1453’ten 1650’ye kadar nişancı’ya, bu tarihten sonra da reî-
sülküttâb’a âitti. 1650’ye kadar reîsülküttâb, dışişleri genel sekreteri veya
müsteşarı yerindeydi. 1650’den sonra beylikçi denilen yüksek görevli,

96
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

dışişleri genel sekreteridir. 120 kâtib ve görevliden müteşekkil bir büro,

beylikçi’nin emrindeydi. Ayrıca pek çok dil için mütercimler kullanı-
lırdı.
1836’da reîsülküttâba “hâriciyye nâzırı” ve sadâret kedhudâsına “dâ-
hiliyye nâzırı”, başdefterdâra “mâliye nâzırı” denmiştir. II. Mahmud’un
yaptığı reformlar arasındadır, hattâ bir ara sadrâzama “başvekil” den-
miş, sonra vaz geçilmiştir. Böylece modern bakanlıklar kurulmuştur.
“Hazîne–i Evrak” denen dünyaca ünlü devlet arşivi, nişancı’nın em-
rindeydi. İmparatorluk arşiv sistemi, bir cihan devletinin ne muazzam,
fakat aynı ölçüde ne kadar akıllı ve pratik yürütüldüğünü göstermesi
bakımından mühimdi. Zâyî edilmesine rağmen bu arşiv, bugün de dün-
yanın en büyük birkaç arşivinden biridir. İmparatorluk vesikaları çeşitli
arşivlere dağılmakla beraber, en büyüğü bugün “Başbakanlık Arşivi”
denilenidir. Sonra Topkapı Sarayı Arşivi gelir. Birçok vesika da —bütün
yok etmelere rağmen— dış ülkelerde kalmıştır. Meselâ Bulgaristan’da
500.000 Türkçe defter ve vesika, Romanya’da 210.000 aded mevcuttur.
Kudüs Fransisken tarîkati manastırı arşivi gibi akla gelmedik bir yerde
bile 2.644 Türkçe vesika vardır. Bu milyarlarca vesika henüz sistemli şe-
kilde incelenemediği için, gerçek Osmanlı tarihi ortaya çıkmış değildir.

97
Maliye

O smanlı devletinde maliye, daha açık tâbirle para işlerinin başı olan
bakana, 1838’e kadar “başdefterdâr” veya “şıkk–ı evvel defterdâ-
rı”, yahut kısaca “defterdâr” denilmiştir. Gerçi her eyâletin defterdârı ve
her eyâlette muazzam bir maliye teşkilâtı vardı. Fakat gene de, bir ci-
han devletinde para işlerinin başı olan, devlet nâmına para toplayıp bu
parayı sarfeden bakanın ehemmiyeti açıktır. Öyle ki, başdefterdârın iki
yardımcısı olan şıkk–ı sânî ve şıkk–ı sâlis defterdarları, zaman zaman
Dîvân üyesi olarak kabineye dâhil edilmişlerdir. Asırlar boyunca dün-
yanın en muntazam ve büyük harb makinesini her an kurulu tutan ve
tutmaya mecbur bulunan bir imparatorlukta para işlerinin ehemmiyeti,
ayrı bir açıklamaya ihtiyaç göstermez.
XIX. asra gelinceye kadar, Osmanlı maliye teşkilâtı derecesinde
muntazam ve geniş bir maliyeye, dünyanın hiçbir devletinde tesadüf
edilmez. Başdefterdarlığın “başmuhâsebe” denen teşkilâtından, sonra-
ları dîvân–ı muhâsebât (danıştay) doğmuştur. Başmuhâsib, teknokrat
maliyeci olması bakımından çok mühimdi. Zira başdefterdarlar çok
defa siyasî şahsiyetlerdi ve devletin malî politikasından sorumlu idiler.
Bu politikayı icrâ eden ise, başmuhâsib idi. Başdefterdarlıkta 1.000 kü-
sur memur çalışırdı (yalnız İstanbul’da). Eyâletlerdeki teşkilât buraya
bağlı idi. Meselâ 1715’te Şam (Güney Suriye) eyâletinde çalışan maliye
memurlarının sayısı 2.374 idi.
Hazîne’nin parasını çalmak, en büyük şerefsizlik sayılırdı. Fakat
gene de Hazîne’ye musallat olanlar çıkardı. En girift ve ustaca yapılmış
malî sahtekârlık ve hırsızlıkların bile meydana çıkarılması mümkündi.
Bir defa, son derece ustaca düzenlenmiş bir sûistîmâl için 3 maliye mü-
fettişi 6 ay çalışmış, fakat hileyi ortaya çıkartarak hırsızları bulmuştu
(XVIII. asır başları).

98
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

Tutulan defterlerin çeşidi birkaç yüz idi. Her vergi, her eyâlet için
ayrı defterler vardı. Bunlar birleştirilerek “icmâl” defterleri düzenle-
nirdi. Bu defterlere bir göz atışta, bir vergi çeşidinin veya bir eyâletin
gelirinin tablo gibi görülmesi mümkündi. Statistik tanzimine büyük
ehemmiyet verilirdi.
Maliye müfettişlerine “bakı” denilirdi. Başmüfettişlere “başbakı”
tâbîr olunurdu. Bunlar titiz bir teşkilâta bağlanmışlardı.
Başdefterdâr’ın yani maliye bakanının parafını taşıyan bir tezkire’ye
bağlanmaksızın, Hazîne’den bir akça çıkarmak ve harcamak, vermek
veya ödemek mümkün değildi. Başdefterdârın 300 kâtibi ve 300 memu-
ru, yalnız maliyenin düzgün işlemesi için çalışırlardı.
Yıllık bütçe, Osmanlı devletinde her zaman için mevcuddur ve bir-
çoğu arşivlerimizde bulunmaktadır. İlk bütçeyi XVII. asır ortalarında
Tarhuncu Ahmed Paşa’nın yaptığı ve beğenilmediği için idam edildiği,
kesin şekilde yanlıştır.
Osmanlı devletinin gelirlerinin toplamını bulmak, bununla beraber,
daima müşkildir. Sebep şudur: Merkez ve eyâlet bütçeleri ayrıdır. Bugün
Türkiye Cumhuriyeti’nin gelirleri şöyledir: Devlet bütçesinde gösterilen
gelirler + mahallî idarelerin yani belediyelerin gelirleri. İmparatorluk
Türkiyesi’nde ise durum şöyleydi: Merkeze yani İstanbul’a gönderilen
gelirler + eyâletlerde harcanmak üzere eyâletlerde bırakılan gelirler +
mahallî belde gelirleri. Gene de ganîmet gibi fevkalâde gelirler bunların
dışında kalır. Eyâlet, durumuna göre, kendi bütçesini yaptıktan sonra,
artanını İstanbul’a gönderirdi. Bugünki federal devletlerin, meselâ Bir-
leşik Amerika’nın sistemi de aşağı yukarı böyledir. Bazı eyâletlerin şu
veya bu durumu dolayısıyla merkeze yolladığı meblağ çok az, senbo-
lik mahiyette olabilir, bazen hiç olmaz, bazen merkez o eyâlete, İstan-
bul’dan para gönderirdi.
Bu sistem, merkez gelirlerini rahatça tesbît etmemizi mümkün kıl-
makta, fakat imparatorluğun gerçek bütçesini, gelir ve harcamalarını bi-
lebilmek için, o yıl içinde her eyâletin eyâlet içinde harcanan gelirlerini
bulmak îcâb etmekte, bu da, çok defa mümkün olmamaktadır. Üstelik
merkezde iki ayrı hazîne ve iki ayrı bütçenin bulunması, işi daha da kar-
maşık hâle getirmektedir. Zira hükûmetin ve padişahın bütçeleri ayrı-
dır. Birçok birliklerin maaşları ve birçok masraflar, padişah bütçesinden
karşılanmaktadır. Malî durum darlaştıkça, padişah hazînesinden devlet
hazînesine akış hızlanmakta ve büyümektedir. Aksi, yani devlet hazîne-
sinin padişah hazînesine para verdiği ise hiç vâkı’ değildir.
Tımar sistemi, devletin gerçek gelirlerinin tesbîtini daha da karma-

99
osmanlı tarihi

şık duruma sokar. Bu suretle eyâlet bütçelerinin bilinmesi kompleks

hâle gelir. Devlet, birçok eyâlette, toprak gelirinin mühim kısmından
vaz geçmiş, bu gelirleri “tımarlı sipâhîsi” denilen süvari sınıfına bırak-
mıştır. Bilhassa XVI., hattâ XVII. asırda ordunun en büyük kısmını teş-
kîl eden tımarlı sipâhîsi, verilen toprağın işlenmesine nezâret eder ve
kanunun tesbît ettiği vergileri kendi hesabına toplar. Devletten hiç bir
maaş almaz. Dirlik sistemi budur ve Selçuklular’dan gelmektedir. Akın-
cı ve korsan denen kara ve deniz komando sınıflarına da hiçbir maaş
ödenmemekte, bunlar sadece ganîmetle geçinmektedirler.
Klasik devirde Osmanlı devlet anlayışı ve bunun neticesi olarak har-
cama sistemi de, bugünkinden tamamen farklıdır. Devlet, vatandaşın
canını, şerefini, malını, hakkını, vicdan hürriyetini, ticaret hürriyeti-
ni savunmak, millî savunma ve iç âsâyişi sağlamakla yükümlüdür ve
bunların karşılığında vergi almaktadır. Binâenaleyh devletin vatandaşa
karşı yükümlülüğü, bugünki modern devletlere nazaran çok daha sınır-
lıdır. Devlet, vatandaşı okutmak, fakirlere iş bulmak ve yardım etmek,
vatandaşa yol, köprü vs. yapmakla mükellef değildir. Ancak askerî mak-
satlarla kale, yol, köprü vs. yapar. Eğitim, ulaştırma ve bayındırlık yü-
kümlülükleri, devletin vazifeleri arasında sayılmaz. Aynı zamanda din
işleri için para harcamak, meselâ cami, tekke vs. yapmak da devletin
vazifesi değildir. Ancak adalet teşkilâtı, devlet bütçesine dahildir. Pekiyi,
bunca bayındırlık ve hayır eserleri, dinî, sosyal müesseseler, mektebler,
medreseler, kütübhâneler, imâretler nasıl ortaya çıktı?
Hiçbiri devletçe yapılmadı. İstisnasız hepsi şahısların hayır eseridir.
Devletin yaptırdığı bir cami veya medrese adı bilen varsa, buyursun
söylesin! Binâenaleyh, devlet bütçesi dışında muazzam bir vakıflar büt-
çesi doğdu. Her vakfın teşekkülü de, aslında devlet bütçesinin bir kıs-
mına el koymakla neticelendi. Fâtih gibi harb adamları bu duruma çok
sinirlenmişlerdir. Zira devlet bütçesinin gayesi, asker ve memur ordusu-
nu ayakta tutmaktı. Vakıflar bütçesi arttıkça bayındırlık, şenlik, eğitim
gelişiyordu ama, millî savunma bütçesi azalıyordu. Bu çelişkiye rağmen
millî müdafaa ile eğitim ve bayındırlık kurumları arasındaki bilhassa
XVI. asırdaki muhteşem denge nasıl sağlandı? Bu, Osmanlı Türkleri’ne
mahsus mûcizelerdendir ki, cihan devleti kuran milletlere mahsustur.
Varlığı olup da, varlığına nisbetle bir cami, mescid, mekteb, med-
rese, imâret, çeşme vs. bırakmadan ölüp giden kişi, dinine, devletine,
padişahına, dünyasına, ukbâsına ihânet etmiş sayılırdı. Bu şekilde sos-
yal adalet ve yardım fikri çok gelişmişti. Bu suretle bütün imparatorluk,
okyanuslar arasında kalan her belde, milyonlarca bayındırlık eseriyle

100
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

donatıldı ve bunların hepsine kendilerini idare edecek vakıflar kuruldu.

Büyük müesseselerin, bilhassa padişah vakıflarının gelirleri, muazzam-
dı.
Bir cihan devletinin gelirleri derecesinde giderleri de, akla gelmez
çeşitlilikte idi. Meselâ XVI. asırda Fransa’ya, İngiltere’ye yapılan yardım-
lar, birçok devlete teknik ve silâh yardımları, propaganda masrafları, bü-
yüktü. XIX. asır sonlarında bile İndonezya, Filipinler, Çin, Fas, Doğu
Türkistan gibi ülkelere böyle yardımlar yapılmıştır.
İlk dış borçlanma, 24 Ağustos 1854’de İngiltere’den % 6 faizle alınan
3 milyon altındır. Ondan önce Osmanlı devleti asla dış borçlanmaya git-
memiş, bilakis İsveç gibi devletlere borç vermiştir. 1862’de dış borçlar
henüz çok düşük, bütçenin ancak 8’de biri idi. Fakat Abdülazîz Han dev-
rinde (1861–1876) çok arttı. 9 dış borçlanmada 1869’da Fransa’dan % 6
faizle 24,5 milyon altın alındı ki tarihe “Büyük İstikrâz” olarak geçmiş-
tir. Fakat bütün Türkiye tarihinin en büyük borçlanması, “İkinci Büyük
İstikrâz” denilen 1871 borçlanmasıdır ki, İngiltere’den % 6 faizle 27,8
milyon altın alınmıştır.
Bu paralar, çok büyük ve modern bir ordunun silâhları, dünyanın 3.
büyük zırhlı donanması, demiryolları ve Avrupa tarzında büyük saray-
lar için harcandı. Buna 93 bozgununun felâketleri ve büyük Rus savaş
tazminatı eklenince, henüz tahta çıkan II. Abdülhamîd devrinde devlet,
malî iflâsın eşiğine geldi. Bu hükümdar, tutumlu siyasetiyle dış borçların
en büyük kısmını ödedi; 252.801.885 altın gibi —o zamanki paranın
çok büyük olan satınalma gücü de hesâba katılırsa— akıllara durgunluk
veren devletin dış borçlarının en büyük kısmını itfâ etti. Fakat eğitim
gibi birkaç sektöre ağırlık verilmesine rağmen, büyük iktisadî yatırımlar
yapılamadı. Bunun neticesi olarak XIX. asrın son çeyreğinde Türkiye,
tarihinde ilk defa olarak, sonradan “az gelişmiş” denilen ülkeler arasına
girmeye başladı. Batı teknolojisine erişmek mümkün olamamış ve Batı
kapitalizmine karşı çıkılamamıştı.
XIX. asra kadar zenginlik, toprak ve ticaretten gelmektedir. Sanayi
ikinci derecededir. Ama bu asırda denge, sanayi lehine bozulur. Bir defa
da denge sanayi lehine bozulunca, bu dengeyi bozamayan, hâlâ toprak
geliriyle yetinen ülkeler, fakirliğe ve fakirliğin getirdiği her türlü belâya
mahkûm olmaktadırlar. Türkiye’de imparatorluğun çöküş döneminde
böyle olmuştur.
Kısa denilebilecek bir dönem içinde fakir batı’yı zengin ve zengin
Doğu’yu fakir kılan bu inkılâp ne zaman olmuştur? Doğu’da ve bilhassa
Türkiye’de klasik devirde sanayi çok üstündür. XVIII. asra kadar üstün-

101
osmanlı tarihi

dür. Ama Batı XV. asırdan beri çok yavaş, fakat emin bir tempo ile geliş-
mektedir. XVIII. asrın ilk yarısı, denge asrıdır. Batı’nın Doğu’ya açık bir
sanayi üstünlüğü yoktur. Ancak ikinci yarıda üstünlük başlar. Makine
ve buhar gücü tatbik edilmeye girişilmiştir. Ve makine, hiç durmaksı-
zın gelişmektedir. Gittikçe büyük ölçüde istihsal başlar. Siyasî bakım-
dan zor durumda, hattâ çöküntü içinde olan Doğu, sermaye terâküm
ettirememe yüzünden büyük işletmeler kuramaz. Batı, Doğu’nun sana-
yileşmesi için her şeyi yapar ve kaba güç kullanır. XIX. asır ortaların-
da, hele sonlarında, makineleşen, milyarların birikmesi ile işleyebilen,
büyük bankalar çerçevesinde toplanan Batı sanayi, almış yürümüştür.
Sanayileşmek isteyen her ülke Batı, bilhassa İngiliz ve Fransız sermaye-
sine muhtaçtır. XIX. asrın sonları ile XX. asrın başlarında Rusya, ancak
İngiliz ve Fransız sermayesi ile modern sanayini kurabilir ve trene ye-
tişmeye muvaffak olur. İşçiliği son derece ucuz tutabilen, disiplin ve dış
tasallutlardan masûn bir ülke olan Japonya da, bu kozlarını kullanarak
katara katılır ve birçok pazarı ele geçirir.
Modern sanayi yalnız icatların eseri değildir. Aynı derecede, belki
daha fazla, sermaye birikiminin eseridir. XVIII. asırda bir cam fabrika
veya atölyesi, bir şeker, kâğıt, demir imalâthânesi Türkiye’de neyse, aşağı
yukarı İngiltere’de odur. Küçük işletmelerdir. XIX. asırda ise Batı Avru-
pa’da binlerce işçi kullanan ve milyarlarla işleyebilen müesseseler doğar.
Bunu Doğu, çok defa başaramaz, gücü yetmez, zira parası yoktur, daha
doğrusu sermaye terâkümü yapamaz, servetler âtıl haldedir.
Batı ise sermaye biriktirmeye ticaret, bilhassa deniz ticareti ile ve
bu ticareti büyük şirketler hâline getirerek muvaffak olmuştur. Açık de-
nizler Batı’nın, Avrupalılar’ın elindedir. Osmanlı devleti ise okyanuslara
açılamaz ve hâlâ Akdeniz’i dünyanın merkezi sanır. Servet bu şekilde
yer değiştirir. Şahısların olduğu gibi devletlerin servetleri de çok oy-
naktır. Fakat asıl zenginliğin sanayi olduğu, günümüzde kesin şekilde
anlaşılmıştır.

102
Ordu

B ütün devletlerin kuruluşunun temelinde askerî başarı yatar. Büyük

devletlerde askerî başarı şarttır. Askerî başarı göstermeden kurul-
muş büyük devlet mevcut değildir. Türk ordusunda da gazâ ve zafer
fikri, iman hâlinde olduğu için, millet, cihan devleti sahibi olabilmiştir.
Türk ordusunu yenilmez kılan hususların ikincisi, büyük askerî disip-
lindir. Astın üste mutlak itaatidir. Padişah fermânına körü körüne, mut-
lak şekilde, Tanrı’ya itaat eder gibi tâbî olmaktır. Zâten disiplini olan
kitleye ordu denmektedir. Disiplinsiz bir savaşçı kitle, ordu adı verilse
bile, gerçekte bir sürüden, bir kalabalıktan, en fazla bir çeteden ibarettir
ve tek görevi olan savaşta hiç bir işe yaramaz. Osmanlı ordusu, XVIII.
asırda bu şekle dönüşür ve imparatorluk, çok sağlam temellerine rağ-
men, kendisini savunamaz hâle gelir. Nihayet II. Mahmud, 1826’da bu
silâhlı sürüyü ortadan kaldırarak modern orduyu kurar.
Tarih boyunca Makedonya, Roma, İsveç, Prusya ordularının di-
siplinleri dillere destân olmuştur. Türk ordusunun da tarih sahnesinde
belirdiği M.Ö. III. asırdan, Teoman ve Mete’den beri disiplini, dünya-
ca meşhurdur ve bu disiplin, Türk ordusunu muzaffer, Türk milletini
müreffeh, Türk devletini cihan–şümûl kılmıştır. Osmanlı Türkiyesi’nde,
bilhassa XIV–XVII. asırlarda bu disiplin, yeryüzünde eşsizdi. Zâten aksi
halde Türkiye, bir cihan imparatorluğu olamaz, bir aşîret devleti hâlinde
kalırdı.
Türk askerinin cengâverliği, vuruşkanlığı, tarih boyunca meşhurdur.
Cengâverliği kahramanlık, disiplin ve devlet aşkı gibi üç büyük hasletle
birleştirebildiği için muvaffak olmuştur. Zira bu hasletlerle birleşmeyen
vuruşkanlık, hiçbir işe yaramaz. Birçok Kızılderili kavmi de çok vuruş-
kan olarak tarihe geçmişlerdir, fakat hiçbir mühim devlet kuramamış-
lardır. Türk askerinin ise pek çok vasfı üstündür. XVIII. asrın başlarında

103
osmanlı tarihi

Bonneval Kontu: “mâhir bir kumandan” der, “Türk askeri ile dünyayı
bir kutuptan bir kutba kat’edebilir”. Bütün Türk tarihi, şecî, ahlâklı ve
milliyetçi bir ırkın kahramanlık tarihinden ibarettir denilse, fazla mü-
balağa edilmiş olmaz. XVI. asır ortalarında Baron von Busbecq, Türk
satvet ve muzafferiyetinin sebeplerini şöyle açıklar:
“Akıllara durgunluk verecek maddî kaynakları seferber edebilme
kudreti, sapasağlam, sıhhatli birlikler, silâha alışkanlık, tecrübe, çok iyi
yetiştirilmiş ordu, zafere kanıksama, meşakkate tahammül, derin anla-
yış, düzen, disiplin, nefse hâkimiyet, ihtiyat, sessizlik, tevâzu, dedikodu-
dan nefret, kargaşalıktan hoşlanmayış, âzamî huzûru sağlamak için her
şeyi göze alış”. Von Busbecq’in müşâhedesi burada bitti.
Pek çok teknik ve mânevî sebepten dolayı, Türk ordusu, asırlarca, üs-
tün ve dünyanın birinci ordusu idi. 2.000 yılda teşekkül eden millî şuur,
bu orduyu muzaffer kılıyordu. 2.000 yıl boyunca Türk, kendinden daha
muhârib bir ırkın olabileceğini değil kabûl etmek, aklından geçirmemiş-
tir. Zafere kanıksamıştır. Üstün dinin, cihan devletinin, en yüce ve ulu
hükümdârın tab’ası olduğuna iman şeklinde inanmıştır. 1770’ten itiba-
ren bu inanç zayıflamaya ve doğru da olmadığı anlaşılmaya başlanmış,
hem mânevî ortam sarsılmış, hem ileri harb tekniği başkalarına geçmiş-
tir. Fakat Türk toplumu daha uzun yıllar bu gerçeği, eskisi gibi olmadığı
gerçeğini inkâr etmiştir. İnkılâpçı padişahların ve vezirlerin başını yiyen,
bu devir değiştiğini fark edemeyen inanç olmuştur. II. Osman’lar, III. Se-
lim’ler, bu uğurda kelle vermişlerdir. Bir subay, Yedikude’ye götürülen
II. Osmân’ın yüzüne karşı: “Şanlı ataların bu devleti kiminle kurdu, bu
kal’aları hangi askerle aldı? Sen bizden yüz çevirip yeni asker yazmak
istersin” diye bağırdığı zaman, kendi inancı içinde samîmî idi. Mağlûb
olmamış bir askere reform tatbik etmek mümkün değildir. Büyük Petro,
İsveçliler’den devamlı dayak yemeseydi, eski orduyu imhâ edip modern
Rus ordusunu kuramazdı. Türk ordusu yarım asırdır Ruslar’ın bu mo-
dern ordusuna yenilmeseydi, II. Mahmud’un Vak’a–i Hayriyye’yi başar-
ması, modern orduyu kurması imkânsızdı. Nitekim ataları buna cesaret
edememişler, edenleri, tahtlarından başka kellelerini de kaybetmişlerdir.
Üstelik Türkiye gibi bir cihan devleti hayatı yaşamış, asırlardır dünyaya
üstten bakmış bir ülkede bu iş büsbütün zordu. Tarihi boyunca büyük
devlet olmamış bir Japonya’da, tarihi boyunca İsveç’ten, Polonya’dan,
Türkler’den dayak yemiş bir Rusya’da çok daha kolaydı.
Bu millî şuur ve gurur, XX. asırda bile Türkler’in işine yaramıştır.
Atatürk, son nefesine kadar, bu şuûru canlı tutmaya her şeyden fazla iti-
na etmiştir. Bu şuûr olmasaydı Millî Mücadele’den sağ ve salim çıkmak

104
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

mümkün değildi. Müttefikler, dünyaya baş eğdirmiş, Almanya’yı teslîm

almış, Avusturya–Macaristan imparatorluğu gibi azametli bir devleti
parça parça etmişlerdi. Yunanlı’nın, bu cihan galibi devletlerin en güç-
lüsü olan İngiltere’nin piyonu olduğunu herkes biliyordu. Böyle bir güce
kafa tutmak kolay değildi ve maddî güç yetersizdi, büyük mânevî güce
ihtiyaç vardı. Başarısızlık hâlinde milletin başı daha da büyük belâlara
girebilirdi. Kıl kadar ince bir pozisyondu. Düğümün mutlaka kılıçla çö-
züleceğine inananların en büyük dayanağı, millî tarih şuûru idi.
Demek istiyorum ki, mükemmel bir ordu için mânevî güçler, mut-
laka lâzımdır. Fakat netice almak için yetmez. Teknik donatım ordunun
diğer kanadıdır ki, bu iki kanattan birinde aksaklık olursa, ayaklar yer-
den kesilemez. Teknik donatım ise, geniş ölçüde iktisadî ve malî güce
dayanır. Bu gücü kaybettiği nisbette Osmanlı devleti, ordusunu eskisi
gibi donatamamıştır. 1730’da Türk askerî teşkilâtı üzerinde mükemmel
bir eser yazan ve hayatı Türkler’le vuruşmakla geçen bir Avusturya ge-
nerali, Kont Marsigli, şöyle yazar: “İktisat işleri mertebe ve kayıt bakım-
larından o derecelerde güzel ve düzenli şekilde kurulmuştur ki, Hıristi-
yan hükûmetlerde böylesi yoktu. Türk iktisadî düzen ve kanunlarında
kötülüklere ve sûistimallere karşı her türlü tedbîri bulmak mümkündir.”
Harb, büyük işti. Çok pahalı idi. Çok para işiydi. Meselâ 1718 yılın-
da Almanya savaşı için yalnız fevkalâde masraflara, bugünki paramızla
9.765.000.000 tl ayrılmıştı.
Ordunun iâşesi dünya standardlarının üzerindeydi ve tabiî bu da
mâlî güce dayanıyordu. Fransız tarihçisi Fernard Grenard: “Türk or-
dusunda bilhassa iâşe işi, dünyada en iyi düzenlenmiş durumdaydı.
Askeri, memleketin sırtından geçinmiyor, tükettiği maddelerin bedeli
tamamen ödeniyordu” der. Sırp tarihçisi Mihail Konstantinoviç şöyle
yazar: “Bir Türk askeri, Hıristiyan köylüden zorla bir tavuk alır veya atı-
nı köylünün tarlasına koyuverirse, idamla cezalandırılır.”
Maddî unsurlardan çok ehemmiyet verilen diğer ikisi, haberalma
ve haberleşme idi. Askerî yollar (İstanbul–Budin, İstanbul–Bağdad, İs-
tanbul–Erzurum, İstanbul–Kahire vs.) çok bakımlı tutulurdu. Bu yolla-
rın üzerindeki köprüler, geçitler, tüneller sıkı muhafaza altında idi. Bu
yollar üzerinde su depoları ve buzhâneler yapılmıştı. Sulh zamanında
her yolcu istediği konakta bedava buz alabilir ve buzlu su içerdi. Kont
Marsigli şöyle yazar: “Türk ordusunun bu yürüyüş kudretinin sebebi,
yemeklerinin iyi olması ve hayvanlarına iyi bakılması ve bütün bunla-
rın bizimkilere nazaran daha muntazam ve daha düzenli teşkilâtlanmış
bulunmasıdır.”

105
osmanlı tarihi

Bir seferin menzil teşkilâtını hazırlamak, bir ucu Kızıl Elma’da, bir
ucu Kaf Dağı’nda olan bir devlet için, muazzam bir şeydi. Ağırlıklar
denizden, su yoluyle ve kara yoluyle nakledilirdi. Suyolu olarak kulla-
nılan ve üzerinde çok yoğun trafik bulunan Türk akarsularının başlıca-
ları başta Tuna olmak üzere, Fırat, Dicle ve Nîl idi: 1639 Bağdad sefer–i
hümâyûnu için, ağzına kadar mühimmat dolu 800 gemi, Birecik nehir
limanından hareket ederek Bağdad önlerine gelmişti. Ardından Birecik
tersânesinde henüz inşâ edilmiş 800 gemi daha yola çıkarılarak 800 km-
lik mesafeyi geçti, Bağdad’a geldi. Nehir yolları, tesviye edilir, bakımlı
tutulurdu.
Türk ırkının ata, silâha, ava düşkünlüğü, her Türk’ü askerliğe yakın
ve yatkın kılıyordu. Üstün nişancı olan Türk askeri, üstün süvari idi de.
Çok iyi eğitilmiş ve harb meydanlarında üstün tecrübe edinmişti. Klasik
devirde Türk ordusu, esas bakımından atlı bir ordu idi. Süvarilik mezi-
yetleri, XIX. asırda bile üstün kalmıştı. 1827’de İngiliz amirali Sir Adolp-
hus Slade’in müşâhedelerini aşağıya geçiriyorum:
“Kelefçe meydan muharebesinde Türk süvarisini gördüm. Türk
akıncı süvarileri “Allah Allah” diye bağırarak atlarını Ruslar’ın üzerine
sürdüler. Kale düzeni hâlini almış Rus birlikleri, bu taarruza tahammül
gösteremeyip dağıldı. İki saat süren bu taarruzda Türk süvarisi, âdetâ
spor yapıyor gibiydi. Rus piyade birliklerinin acziyle eğleniyor, Türk pi-
yadesi ise muharebeye karışmayıp seyrediyordu… Açıkta Türk süvari-
sini karşılayamayacağını anlayan Ruslar, bu defa müstahkem tabyaların
arkasına sinerek Türk süvarisini beklemeye ve onları müstahkem siper-
lerin önünde kırmaya karar verdiler. Türk süvarisi, bu defa da taarruza
geçmekten çekinmedi. Ölümden zerrece korkuları olmadığı âşikârdı.
Rus siperlerine doğru yaklaştılar. Siperleri az kala atlarını dizginleyip
bir an siperlerin ardındaki Rus kazak süvarilerine küfrediyor, onları
kızdırıp siperlerden çıkarmak istiyorlardı. Siperlerin önünde bir an ka-
lıp derhal çekildikleri için isabet almıyorlardı. Âdetâ şehir meydanında
cirit oynuyorlardı. Bu yaptıkları artık süvariliğe bile sığar şey değildi,
tam mânâsıyle at canbazlığı idi. Rus topçusunun ateşi altında, ateşten
mümkün olduğu kadar kaçınıp isabet almamıya çalışarak siperlere yak-
laşıp piştovlarını Ruslar’ın üzerine boşaltıyorlardı. Fakat bir an geldi ki,
Rus toplarının ateşi şiddetlendi. O zaman Türk süvarisi, ric’ate başladı.
Ama atlarının üzerlerinde görünmüyorlardı, kafalarını atlarının karnı-
na sokup çekiliyorlardı… Fakat başlarını atlarının karnına çekmeleri
çok kötü netice verdi: Zira çevrelerini görmüyor, yalnız istikamet tayin
edebiliyorlardı. Kumandanları Reşid Paşa’nın yalnız başına Ruslar’ın

106
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

önünde kalakaldığını göremediler. Bir kazak yüzbaşısı, Rus siperleri

önünde şaşkın şaşkın bakan bir Türk süvarisini fark etti. Süvarinin üze-
rindeki parlak üniformadan, bunun büyük bir Türk subayı olduğunu
anlamıştı. Reşid Paşa serdar, yani başkumandandı. Kazak yüzbaşısı atını
sürdü, paşanın kolundan tutku. Paşa şaşırmıştı. Tarihte ilk defa olarak
bir Türk serdârının düşmana esir düşmesine bir saniye kalmıştı. Fakat o
sırada, ric’at eden bir Türk süvarisi durumu gördü. Atını gerisin geriye
serdâra doğru sürmeye başladı. Yıldırım gibi yetişip piştovuyle kazak
yüzbaşısını alnından vurdu. Reşid Paşa’nın atının dizginlerini kavrayıp
çekti. Ve paşasıyle beraber Şumnu istikametinde gözden kayboldu. Hâ-
dise yalnız bir an sürmüştü. Ruslar, siperlerinin arkasında, sadece şaş-
kın şaşkın seyrediyorlardı. Böyle bir vak’a olmamış gibiydi, sanki hayal
görmüşlerdi.”
İngiliz amiralini sözleri burada bitti. Amiralin tasvîr ettiği Türk sü-
varisinin, akıncılar soyunun son fertlerinden biri olduğu âşikârdır. XIX.
asırda böyle olan bir süvarinin, XVI. asırda ne olduğu, kıyas yoluyle ko-
layca düşünülebilir. 1789 tarihli bir Almanya imparatorluk askerî jurna-
linde “Avrupa’nın en âlâ süvarisi olan Osmanlı süvarisi” denmektedir.
Bu suretle, son zamanlara kadar Türk süvarisinin kesin şekilde Avrupa
süvarisine üstün olduğu anlaşılır. Fakat XVII. asırdan sonra muharebe-
lerin mukadderâtı artık süvaride değildi, piyadeye geçmişti.
Türkiye imparatorluğunun karşısında Avrupa’nın büyük zaafı, da-
imî meslek ordusunun bulunmayışı idi. Yalnız hükümdarların daimî
hassa birlikleri vardı. Savaş çıkınca, çok ilkel usullerle asker toplanırdı.
Avrupa’da ilk daimî meslek ordusunu XVII. asır ortalarında İsveç kurdu.
Fransa ve Prusya gibi büyük askerî devletler, İsveç’i taklîd ettiler. XVII.
asrın sonları gibi geç bir tarihte bile İngiliz diplomatı Lord Ricault, her
sınıf Türk askerinin yalnız seferde değil, hazarda da maaş almasını hay-
retle karşılamakta, bu isrâfın (!) Türkiye’den başka bir devlette bulun-
madığını yazmaktadır.
Artık işi yalnız savaş olan, savaşmaktan başka hiç bir şeyle uğraşma-
yan ve başka bir şey de bilmeyen, çok iyi techîz edilmiş ve yetiştirilmiş
bir kitlenin, üstün taktik ve stratejik bilgiye sahip bulunacağı tabiîdir.
Türkler, üstün taktik ve stratejik bilgiyle tarih sahnesine çıkıp cihan
devletleri kurdular. Bu geleneği devam ettiren Osmanlılar, XIV–XVI.
asırlarda dehâ sahibi pek çok kumandan (bilhassa ilk 10 padişah) yetiş-
tirdiler. Ama XVI. asırdan sonra dehâ sahibi kumandan ve amirallerin
nesli tükendi. Gene değerli kumandanlar yetişiyordu. Fakat dâhî karacı
ve denizci asker, yok gibiydi.

107
osmanlı tarihi

Savaş önce politik olarak hazırlanırdı. Sonra lojistik bakımdan harb

hazırlanırdı. Derhal menzil teşkilâtı faaliyete geçerdi. Bu işler, büyük
gizlilik içinde cereyân eder, çok defa düşman haberalma servisleri, se-
ferin nereye olacağını kestiremezler, tereddüdde kalırlardı. Toplanma
emirleri kesindi. Belirli konaklarda emredilen gün ve saatte bulunma-
yan beylerbeyinin, sancak beyinin, alay beyinin, tımarlının hâli yaman-
dı. Kellesiyle oynamış sayılırdı.
Avrupa piyadesinin günde 10 km yürüdüğü çağlarda Türk piyadesi
günde 20 ilâ 25 km yürürdü. Böyle bir ordu, çok üstün kuvvetler kar-
şısında değilse, düşmanını daima yenmek imkânına sahipti. Düşmanın
durumuna âit mümkün olabilen her şeyi bilmek esastı.
Hazarda eğitim zordu. Yaralananlar ve sakat kalanlar olurdu. Talim
ve manevrada sakat kalana, hayat boyu emekli maaşı bağlanırdı.
Türk silâhları çok iyi yapılmıştı ve çok te’sirliydi. Darbeleri öldürücü
ve kesindi, nâdiren yaralardı.
1700 yıllarına kadar Türk topçusu, dünyanın birinci ve üstün topçu-
sudur. Tam 3 asır Osmanlı Türkleri, cihâna topçuluk dersi vermişlerdir.
Hem taktik, hem teknik olarak 1700’lerde Avrupa topçusu, Türk topçu-
suna erişebilmiştir. Türk mühendisleri, tophanelerde devamlı keşiflerle
top silâhını her yıl geliştirmişlerdir. Türk topçuları, çok iyi yetiştirilmiş,
çok nişancı askerlerdi. Çanakkale Boğazı’nın iki kıyısından atılan gülle-
ler havada birbirine değdirilebilip havada dağıtılabiliyordu. Fâtih Sul-
tan Mehmed’in 12.000 deveye yüklettiği seyyar tophâne (top fabrikası),
İşkodra önlerine getirilerek birkaç hafta içinde ağır muhasara topları
dökmüştü ki, devrine göre, insan aklının zor alacağı bir teknik başarı
idi. Havan topunu da tarihte ilk defa Fâtih Sultan Mehmed îcâd edip
kullanmıştır. XVII. asır sonlarında bile Ricault, Türk toplarını “dünya-
nın en iyi topları” olarak tavsîf eder.
Türk istihkâmcılığının üstünlüğü, XIX. asır sonlarında bile muhâ-
faza edilebilmiştir. Plevne’deki Türk istihkâmcılığının hârikaları, askerî
tarihlere geçmiştir.
İmparatorluğu, devletin 500.000 kadar meslekten askeri muhâfaza
etmektedir. Fakat bu sayıda asker, hiçbir zaman bir sefere sürüleme-
miştir. Zira uçsuz bucaksız imparatorluğun muhâfazası için her tarafta
birlikler, muhâfızlar vardı. Asya tarihinin büyük mütehassıslarından
biri, Fransız Fernard Grenard, Osmanlı devri Türk askerini şöyle tahlîl
etmektedir:
“Muharebe meydanında Türk askeri ölür, teslîm olmazdı. İlk çağır-
ma emrine daima hazırdı. Kumandanlarına körükörüne itaat, muhare-

108
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

be meydanında canlarını sakınmamak, yiyip içmeksizin çok uzun yol

yürüyebilmek gibi üç vasıflarıyle Hıristiyan askerlerinden üstündüler.
Bir şeyleri eksik olduğu zaman sadece sabrederlerdi. Giyimleri ve teç-
hizatları hafif, yorgunluğa mütehamil idiler. Sür’atleri hayret vericidir,
Cengiz Han’ın askerlerine benzer. Hıristiyan askerinin üç gün üç gece-
de aldığı yolu Türk askeri bir gecede kat’ederdi. Disiplinine ve saygısı-
na rağmen Türk askeri, tahmîn edildiği gibi pasif bir şahsiyet değildir.
Muhtemel şartlar altında neler yapması îcâb ettiğini çok iyi bilir. Disip-
lini zımnî bir anlaşmadır ve vazifeleri kumandanlarının vazifelerine bir
cevap teşkîl eder. Ayaklanmalar az değildir. Alacakları geciktiği zaman
patırtılı şekilde istemekten çekinmez, hattâ emre karşı gelir. Yavuz Se-
lim’i İran’ı, Mısır’ı terke mecbûr eden, Kanûnî Süleymân’a Viyana ku-
şatmasını kaldırtan, Türk askeridir. Askerin hakları fikri, Osmanlı fe-
tihlerini geniş ölçüde sınırlamıştır. Gerçi büyük Osmanlı fetihleri Türk
askerinin enerji ve irâdesiyle yapılmıştır, fakat söylediğimiz gerçeğe
de az tarihçi dikkat etmiştir. Teşkilâtının kudreti ne olursa olsun Türk
ordusu, nâmağlûp bir ordu değildi. Pekâlâ mağlûbiyetlere uğradığı da
oldu. Daima seferberlik hâlinde meslek ordusu olması, her savaşta ye-
niden asker toplayan Hıristiyanlar’a karşı en büyük üstünlüğü idi. Bir
başarısızlıkla karşılaşınca fütur getirmez, aynı şeyi tekrarlardı (Rodos
ve Belgrad gibi kaleler ancak 3., 4. muhâsaralarında alınmışlardır). Bu
sebat, inatçılık ve takip fikri Osmanlı prensibi değildir, umumî Türk
prensibidir ki Cengiz’de de, Timur’da da, Bâbur’da da görülür. Ordu ile
devlet çok iyi kaynaşmıştı ve güçlü bir maliye, bu mekanizmanın em-
rindeydi. Batı’da olduğu gibi ordu, sosyal yapının üzerinde ve dışında,
sonradan eklenmiş bir müessese değildi. Osmanlı azametinin 7 başlıca
sebebi vardır ki, bunlardan biri, Osmanlı ordusudur.”
Fransız tarihçisinden aktardığımız fikirler, burada bitti.
Böyle bir ordu, XVIII. asrın başlarında bozulmaya başladı ve bu
asrın sonlarında dejenere oldu. XIX. asır başlarında, bizzat içlerinden
yetişen bir kumandanlarının, Alemdar Mustafa Paşa’nın tâbîriyle “leb-
lebici ve manav gürûhu” hâline geldi. Muharebelerde düşman önünde
kaçmaya, hazarda şehir kaldırımlarında kabadayılık etmeye başladı. Âsî
asker hâline geldi, disiplinini kaybedince de ordu vasfını kaybedip silâh-
lı sürü hâline dönüştü. II. Mahmud ki, devleti XIX. asrın başlarında da-
ğılmaktan ve netice itibâriyle Türkiye’yi Türkistan’ın âkıbetine düşmek-
ten kurtaran adamdır, nasıl bir orduyu devraldığını bilerek tahta çıktı.
Üstâdı ve mânevî babası (gerçekten amca oğlu) III. Selim, gözlerinin
önünde şehîd edilmişti. Âsî asker, tahta geçtiğinin ferdâsında sarayını

109
osmanlı tarihi

ateş yağmuruna tuttu. Topkapı Sarayı’nın asırlık duvarları ile beraber

Türk milletinin istikbâli de âsî askerin topçu ateşiyle sallandı, fakat yı-
kılmadı. Topkapı Sarayı’nı aşıp padişahı —kendilerini modern ordu hâ-
line getirmek istediği için— öldürmek niyetinde olan âsî askerin, velve-
lesi cihânı tutan kuşakların torunları olduğuna inanmak hemen hemen
mümkün değildi. Bu âsî ordu, imparatorluğu içinden bile tutamıyor,
eyâletler, baş kaldıran valilerin elinde sallanıyordu. Türkiye, Türkistan
gibi bir düzine devlete ayrılıp Rus lokması hâline gelmek üzereydi ki
Sultan Mahmud, millî şuûru uyandırıp yanına almayı bildi; ordu denen
sürüyü merhametsiz şekilde ortadan kaldırıp modern orduyu kurdu. Bu
işler yapılırken pek değerli birkaç eyâlet elden gitmişti ama, büsbütün
yok olmaktan iyiydi. Topkapı Sarayı’nın duvarlarından yeniçeri kışla-
larının “Etmeydanı” denilen Aksaray’daki duvarları önüne nasıl gele-
ceğini tam 18 yıl düşünmüştü ama, iyi düşünmüş, şâhâne planlamıştı.
Etmeydanı Kışlası’nın duvarlarını bombardıman emrini topçu yüzbaşısı
Karacehennem İbrahim Ağa’ya verdiği an, Türk milletinin istikbâli kur-
tulmuş, II. Osman’ların, III. Selim’lerin, Alemdar Mustafa Paşa’ların bo-
şuna kelle vermedikleri isbât edilmişti. II. Mahmud, çizmelerini çekti ve
bir nefer üniforması giydi, eline kamçısını aldı. Sarayından çıkıp, iki yıl
ikamet etmek niyetiyle Râmi kışlasına geçti. Devlet elden gittikten son-
ra padişah neydi ki? Alelâde bir neferdi. O kışı çamurlar içinde yuvar-
lanarak, ilk modern alaylarının eğitimine nezâret etmekle geçirdi. Her
gece kışladaki taş odasında birkaç yazıyı okuduktan sonra yorgunluktan
mahv olmuş halde mum ışığını söndürüp kendini yatağa attığı zaman,
ertesi sabah, biraz daha müsterîh uyandı. Mesleği yalnız savaşmak olan
modern ordusunun doğum sancılarını acaba koca imparatorlukta hangi
fânî, Sultan Mahmud kadar dayanılmaz krampları benliğinin en mah-
rem ve mahfuz noktalarında duyarak geçirdi? Mekteb–i Harbiyye–i
Şâhâne’yi kurup ilk modern Türk subaylarını kendi eliyle me’zûn ettiği
zaman devletin istikbâlini kurtardığını biliyordu.
Dünyanın en şanlı gelenekleri içinde yetişip gelişen klasik devir
Türk ordusu, millette acı hâtıralar bırakarak tarihe karışmıştı. Modern
Türk ordusu kurulmuştu.

110
Askerî sınıflar

K lasik devir Türk ordusunun en büyük parçası, tımarlı sipahisi de-

nilen süvari sınıfıdır. Bu sınıf, Osmanlı cihan devletinin harb mey-
danlarında gerçekleşmesinde münakaşasız şekilde en büyük görev ve
hizmeti yapmıştır. Kapıkulu sınıfları gibi maaşlı, azablar gibi ücretli
değildir, levendler ve akıncılar gibi ganîmetle de geçinmez. Devletin
işletme hakkını kendisine verdiği topraklarla geçinir. Bu toprakların
küçüğüne “tımar”, büyüğüne “zeâmet”, hepsine “dirlik” denilir ki, Sel-
çuklular’daki “ıktâ”ın karşılığıdır. Bunlar hakkında —artık ehemmiyet-
lerinin kapıkullarına nisbetle hayliden hayliye azaldığı— XVII. asrın 3.
çeyreğinde bile Paul Ricault şöyle yazar: “Sipahiler, Türk ordusunun en
iyi kısmıdır. Arz’ın o derecede büyük bir kısmını feth eden, işte bu sü-
vari askeridir.” Babası ölen oğul, tımarlı sipahi olmaya hak kazanır. Türk
aslında olmayan Müslümanlar’a, meselâ Arablar’a tımar verilmekten
şiddetle kaçınılmıştır. Eğitim, adalet ve din sahaları nasıl münhasıran
Türk kanından gelenlere tahsîs edilmişse, ordunun en mühim sınıfı da
böyledir.
İmparatorluğun esas yapısı Anadolu ve Rumeli eyâletleridir (bu so-
nuncu eyâlet, Romanya ve Bosna dışında bütün Balkanlar’ı içine alıyor-
du). Sonradan Karaman, Rûm (Sivas), Erzurum, Diyâr–ı Bekr, Trabzon
gibi eyâletler de bu esas yapıya eklenmiştir. Daha dışarıya doğru olan
eyâletler, sonraki fetihlerdir ve imparatorluğun esas çatısına dâhil de-
ğildir. Çatıyı teşkîl eden bütün eyâletler de tımarlı eyâletlerdir. Binâena-
leyh bu esas eyâletlerde bütün toprak, hiç olmazsa toprağın çok büyük
kısmı, Türkler’in elindedir. Başka kavimlerin eline geçmemesine de iti-
na edilmiştir.
Tımarlı sipahisinin en parlak devri, Kanûnî devridir, sonradan ka-
pıkulu askeri ehemmiyet kazanmaya başlamıştır. Kanûnî devrinde 166.

111
osmanlı tarihi

200 tımarlı sipahisi vardı; bunun 74.600’ü Rumeli, 91.600’ü Anadolu

tımarlı sipahisi idi. Bu suretle Türk atlı ordusu, Anadolu ve Rumeli ola-
rak ikiye ayrılmıştı. Bu iki ordunun kumandanları, Anadolu ve Rumeli
beylerbeyileri idiler. 1650’de Evlîya Çelebî devletin 566.000 tımarlı veya
ulûfeli (maaşlı) askeri olduğunu, gönüllüler ile muhtar devletlerin yar-
dımcı askerlerinin bunun dışında bulunduğunu kaybeder. XVI. asrın
son çeyreğinden itibaren, muntazam denecek şekilde tımarlı sipahisi sa-
yısı azalmış, kapıkulu sınıflarınınki çoğalmıştır. Fâtih’in ve Kanûnî’nin
üzerlerine o kadar titredikleri, onların başında cihan devleti kurdukları
tımarlı sipahi, merkezin kapıkullarının gelişmesine engel olamaması
yüzünden, gittikçe acıklı duruma düşmüştür. Bunda, artık piyadenin
bütün dünyada süvarinin yerini almasının da rolü vardır.
Devşirme ve kapıkulu denen sınıfların en mühimmi, yeniçeri ocağı-
dır. Bir ağır piyade tümeni olarak düşünülmüş, bu şekilde işlemiş, fakat,
XVI. asrın son çeyreğinden itibaren bunun ötesinde bir gelişme gös-
termiştir. Bu asırdan sonra da çok az devşirme yapılmış, Ocak, şehirli
Türk çocuklarının elinde kalmış, fakat eski sıkı disiplini bozulmuştur.
Bütün cunta hareketleri bu Ocaktan çıkmış ve hemen hemen istisnasız
hepsi devletin aleyhine neticeler vermiş, bazıları devlet için çok büyük
felâketlerle bitmiştir. 1363 ocağında I. Murâd’ın kurduğu bu ocağı 463,5
yıl sonra II. Mahmud, Vak’a–i Hayriyye ile ve diğer kapıkulu Ocakları ile
beraber lağv etmiştir. Ocağın kumandanı “yeniçeri ağası”dır ve Dîvân–ı
Hümâyûn (bakanlar kurulu) üyesidir. Beylerbeyi (orgeneral) rütbesin-
dedirler; 29’una vezir (mareşal) rütbesi verilmiştir. Daha çok politik bir
şahsiyettir ve hükûmete karşı sorumludur. Asıl teknik kumandan, “sek-
banbaşı” denilen generaldir.
Yeniçeri ocağı, “orta” denen taburlar hâlinde teşkilâtlanmıştı. Orta
kumandanı olan binbaşıya “çorbacı” denirdi. Karışık ve cazip proto-
kolleri ve merkezde sözleri geçmesi, ihtilâllere karışması bakımından,
bazı tarihçiler, Osmanlı fetihlerinin bu Ocak sayesinde yapıldığını iddia
etmişlerdir. Bu iddianın gerçekle ilgisi yoktur. Çeşitli tarihlerde yeniçe-
ri toplam sayısına bakmak kâfidir. 1451’de, İstanbul’un fethi sırasında
3.000 yeniçeri vardı. Halbuki İstanbul’u kuşatan Türk ordusu 100.000
kişi idi. Fâtih’in son zamanlarında yeniçeri sayısı yükseldi (1477’de
10.000, Fâtih’in öldüğü 1481’de 8.000). Cihangîrâne fütûhâtın yapıldığı
Yavuz ve Kanûnî devirlerinde de Türk ordusu içinde bir ağır piyade tü-
meninden ibaretti (Yavuz’un öldüğü 1520’de 8.000 yeniçeri, Kanûnî’nin
öldüğü 1566’da 12.798 kişi). Fütûhâtın durduğu devirlerde ise bu sayı,
tımarlı sipahisi aleyhine, fevkalâde şişmiş, reformcu padişah ve vezir-

112
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

lerin başlıca işi bu şişkinliği tasfiye etmek istemek olmuştur (1582’de

henüz 12.000 iken, III. Murâd’ın öldüğü 1595’te 26.100, 1609’da 37.627,
IV. Murâd’ın reformları sayesinde 1640’ta bu padişahın ölümünde
17.000, IV. Mehmed’in çocukluğundaki anarşi devrinde fevkalâde şi-
şerek 1656’da 81.000, Köprülü’nün reformları sayesinde inerek 1663’te
39.078, Köprülü–zâde’nin reformları sayesinde 1679’da 26.374, 1684’te
31.970, sonra çığrından çıkarak 1687’de 70.394, Köprülü–zâde Fâzıl
Mustafa Paşa’nın tedbirleri sonunda 1689’da 40.000, 1706’da 21.818,
sonra gittikçe şişerek 101.000, 1752’de 33.109, 1804’te 64. 546, ocağın
yok edildiği 1826’da kâğıt üzerinde yeniçeri geçinerek devletten maaş
alanların sayısı 100.000).
İkinci ehemmiyetli kapıkulu ocağı, kapıkulu sipahisi’dir, tımarlı si-
pahi ile karıştırmamalıdır. XVI. asır sonlarına kadar devşirmelerden
kurulu bir süvari sınıfı iken, bu tarihten sonra ekseriyetle Türk asıllı-
lardan seçilmiş, devşirme âdeti önce tavsamış, sonra vaz geçilmiştir.
Kumandanlarına “sipahi ağası” denilirdi. Çeşitli tarihlerde mevcutları
şöyledir: 1453’te 8.000, 1566’da 5.885, 1574’te 5.957, 1595’te 13.000,
1655’te 55.000, 1711’de 13.758.
Topçu ocağı da, en mühim sınıflardandır. Topçubaşı denilen ku-
mandanları vardı. XVI. asırda bu sınıfın mevcudu, 2.000’i tımarlı, gerisi
maaşlı olmak üzere 7.000 kadardı.
Toparabacıları Ocağı, bir diğer sınıftı. Arabacıbaşı denilen kuman-
danları vardı. Görevleri sıkı sıkıya topçu sınıfı ile ilgiliydi, fakat ayrı bir
sınıftı. Top nakliyle uğraşırlardı. Bu ocağın mevcudu çeşitli tarihlerde
400 (1574) ilâ 4 414 (1821) arasında oynamıştır.
Humbaracı ocağı, bombacı sınıfı idi. 1733’te sayıları 601 idi. Başları
humbaracıbaşı idi. Humbara veya halk dilinde kumbara, Osmanlı Türk-
çesi’nde el bombası demektir; tüfekle ve topla atılanları da vardı.
Lâğımcıbaşı’nın kumandası altındaki lâğımcı ocağı, istihkâm sını-
fıdır. “Lâğım”, yeraltında kale muhasaralarında açılan tünellerdir. XVII.
asır ortalarında Ocak mevcudu 5.000 kadardı.
Cebecibaşı’nın idâresindeki cebeci sınıfı, ordu donatım sınıfıdır.
Silâhların (top hâriç) ve donatım malzemesinin bakımından sorum-
ludur. Sayıları çeşitli tarihlerde 500 (XVI. asır başları) ilâ 8.000 (1684)
arasında oynamıştır.
Kapıkulu Ocakları denilen, aslında devşirme çocuklar yetiştirilerek
kurulan, sonradan devşirme âdetinden vaz geçilerek devam ettirilen
Osmanlı askerî sınıfları bunlardır.
Bir başka sınıf, “akıncı” denilen atlı sınıftır. Avrupa, akıncı olmak-

113
osmanlı tarihi

sızın savaş kazanılamayacağını çok geç anladı ve bizden 500 yıl sonra
akıncı teşkilâtını kurdu, “komando” adını verdi. Osmanlı devletinin ku-
ruluşu ve şevketinde tımarlı sipahisinden sonra ordunun en çok hizmet
eden sınıfı akıncılardır. Tımarlılar gibi Türk aslındandır ve gene onlar
gibi babadan oğla geçen bir meslektir.
Akıncı, akın yapan askerdir. Akın, düşman iline akmaktır. Atla ya-
pılır. Atsız akın yoktur. Bozkurt, Türk’ün mânevî gücünü gösteren sen-
bolse, at da maddî gücünü gösteren semboldür. Bu semboller binlerce
yıllıktır. Asya tarihinin fecrinde, sisli çağlar içinden çıkmıştır. Hiç bir
ırk, Türkler gibi akmasını bilmemiştir. Türk akın için doğdu sanılır. Şâi-
rin “Biz kasırga oğulları, biz kanatlı süvârîler” dediği Türk atlısı, miskin
kavimlerin dağ ve akarsu atlayamadıkları çağlarda Pasifik kıyılarından
Atlantik kıyılarına erişmiştir. Onu kuzeyde buzullar durdurmuş, fakat
güneyde Himalayalar bile durduramamıştır. Hind Okyanusu’na da ko-
layca erişmiştir. Bir milletin karakteri bin yılda teşekkül eder. Bir millet,
bir şeyi en iyi şekilde yapıyorsa, yüzlerce yıllık tecrübe ve çalışmanın
neticesidir. İsviçreli, bu derece dakik saat yapmayı beş yüz yıl çalışarak
öğrenmiştir. Osmanlı akıncısı da yerden bitmemiştir. Orta Asyalı süva-
rinin gerçek oğlu ve halefidir.
XIX. asrın 2. yarısında Çukurova Türkmeni’ne göre en kutsal şeyler
hâlâ at ve silâhtır. Kadın üçüncü gelmektedir. Refik Hâlid’in Çete’sinde
anlattığı Millî Mücadele devri akıncısı, İzmir’e girmek azmiyle Afyon’da
bindiği atından denizi görmeyince artık inmeyen Türk süvarisi, Orta
Asya’dan gelip Tuna’ya tırmanan Türk atlılarının gerçek torunlarıdır.
Akıncı, öncüdür. Piyoniyedir, gönüllüdür, fedâîdir, dalkılıç ve kel-
lekoltuktadır. Yolu o açar ve gösterir. Ardından ordu gelir, sonra mil-
let. Ve yurd kurulur. Anadolu’da, Rumeli’nde Selçuklular ve Osmanlılar
böyle yurd kurmuşlardır. Tek kanatlı imparatorluk olmaz. Kanatlardan
biri kopunca, imparatorluk da düşmüştür. Akıncılık bir ruh meselesidir.
İnanç ve imandan bile öte bir şeydir. Aynı zamanda bir dünya görüşü
meselesidir. Akıncı, derviştir, derviş–gazidir, erendir. Akıncı gibi düşü-
nüp hissetmeyen insan ne akıncı, ne öncü olabilir.
Osmanoğlu Orhanoğlu Gazi Süleyman Paşa, Çanakkale kanalını
atladığı, Gelibolu’ya erdiği an, mutlaka kuzeyden esen Tuna meltemini
hissetmiştir. Süleyman Paşa’nın akıncıları atlarını Tuna deryâsına sal-
dıkları zaman Gelibolu mûcizesinden bir çeyrek asır bile geçmemiştir.
Türkler’in “mübârek” diye andıkları, “deryâ” diyerek tebcîl ettikleri bu
büyük akarsuyu hayatında akın gayesiyle 130 defa geçen akıncı beyleri
nesli, böyle yetişmiştir. Bu beylerin çoğunun ataları, Osman Gazi’nin

114
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

kapı yoldaşlarıdır. Marmara’ya erişmeden gözlerini kapamak istemeyen

Osman Gazi’nin… Altay ve Tanrı Dağı’ndan Tunaboyu… Selçuk Bey
torunu Alp Arslan’dan Osman Gazi torunu Süleyman Paşa’ya ancak 200
yıl geçmiştir. Kuşuçuşu 6.000 km için 200 yıl, 6 kuşak nedir ki? Bu me-
safeyi yürüyen, bir şahıs, bir ordu değil bir millettir.
Türk askeri için savaşmak en büyük millî ve dinî görevdir, esasen
askerin başka bir görevi de yoktur. Asıl ordunun başarısı, açılan yola
bağlıdır. Bu yolu akıncı açar. Ordunun hedefi olan ülkeyi maddî ve mâ-
nevî şekilde yıpratır, olgunlaştırır. Düşmana âit bütün haberleri topla-
yıp beylerbeyine ulaştırır. Denizde bu işi “korsan” denilen deniz akıncı
sınıfı yapar.
XVI. asır sonlarında akıncı ocağı bozulur ve XVII. asır sonunda
artık yok gibidir. XVII. asırda bu görevi daha çok Kırım’ın atlı ordusu
üzerine alır. Bu da Osmanlı inhitat sebeplerinden biridir. Zira Osmanlı
ordusu, Kırım süvarisine muhtaç hâle gelmiştir.
Akıncı, en çok Avusturya, Bavyera, Bohemya, bir de Kuzey–doğu
İtalya’yı sever. Polonya’ya da çok akmıştır. Beç (Viyana), Praha (Prag)
gibi şehirleri avucunun içi gibi bilir. Kılık değiştirip bir Alman, bir Ma-
car gibi bu şehirlerde dolaşır. Brandenburg’a, Batı Prusya’ya, İsviçre’ye
kadar gidenleri vardır. Batı dillerini yalnız ana dili gibi konuşmaz, çok
defa okuyup yazar. Türk kültür dilleri olan Arabca ve Farsca’yı öğrenen-
leri de vardır. Ocağı beslemek için akıncı çocukları yetmez. Aydın, Sa-
ruhan (Manisa), Menteşe (Muğla), Sığla (İzmir) taraflarından gözüpek
Anadolu çocukları Tunaboyu’na gelerek akıncı yazılırlar.
Akıncı, akından dönmemek emrini alabilir, böyle bir meslektir.
1529 Viyana muhâsarasında ordunun selâmetle çekilebilmesi ve Al-
manya’ya baş eğdirmek için akıncı başbuğlarından Kasım Bey, Almanya
ve Avusturya’yı alt üst edip 12.000 şehit vermiştir. Bunların Viyana dı-
şındaki mezarlarını 136 yıl sonra, 1665’te Evliyâ Çelebî ziyaret etmiştir.
Silâhlarıyle gömülmüşlerdir. “Kasım Voyvoda Şehitleri Ziyaretgâhında”
40 yerde şehitlerin toplu mezarları vardı.
Kara ordusunun diğer bir sınıfı azablar’dır. Anadolu çocuklarından
seçilen bir hafif piyade sınıfıdır. Ayrıca kale azabları ve deniz azabları
(deniz piyadesi) sınıfları da vardır. Bu sınıfın mevcudu 1402 Ankara
muharebesinde 20.000, 1453 İstanbul muhasarasında 20.000, 1473 Ot-
lukbeli muharebesinde 30.000, 1522 Rodos muharebesinde 20.000 idi.
XVI. asır ortalarına kadar sayıca yeniçerilerden çok fazla idiler. Sınıf,
yeniçeriler gibi tüfekle donatılmadığı için fonksiyonunu kaybetmiş ve
ilga edilmiştir.

115
osmanlı tarihi

Yaya ve müsellem sınıfları da, devletin kuruluş ve gelişme devir-

lerinde hizmet etmiş piyade sınıflarıdır. Yörükler de böyledir. Taşrada
beylerbeyinin maiyet askeri olarak levend (deniz levendleri değil), sek-
ban, sarıca, besli sınıflar vardır; en tanınmışları kara levendleridir. Eli
silâh tutan vatandaşlardan meydana gelen gönüllü sınıfını da bunarla
eklemek lâzımdır. Başka askerî sınıflar şunlardır: voynuklar, mortolos-
lar, derbendciler, yasakçılar, meş’aleciler, bozancılar.
Mısır askeri, ayrı bir sınıftı. Bunlar eski Türk Memlûkleri idiler ve
süvari (atlı) idiler. Kırım askeri ise, sayıları 100 ilâ 200.000 arasında
değişen bir atlı ordu idi. İmparatorluk, Doğu Avrupa’yı, Rusya ve Po-
lonya’yı bilhassa Kırım askeri ile tutuyordu. Diğer tâbî devletlerin de az
sayıda olmakla beraber, emir aldıkları zaman Osmanlı ordusuna katılan
birlikleri vardı. Cezâyir, Tûnus ve Trablus (Libya) eyâletlerinde ise dev-
letin Anadolu Türkleri’nden kurulmuş, yalnız bu eyâletlerde görevlen-
dirilen birlikleri vardı.

116
Donanma

T ürk denizciliğinin, Türk ordusu kadar kıdemi yoktur. Hattâ Türkler,

Anadolu’ya gelinceye, XI. asra kadar, denizci bir millet değillerdi,
denilirse mübalağa edilmiş olmaz. Gerçi Mîlâd’dan önceki asırlarda
denizlere ulaşmışlardır. Fakat bir donanmaya ihtiyaç duymamışlardır.
Türkler, Avrasya’yı seven bir kavimdir. Bir boğazı ve bir çölü atlayıp Af-
rika’ya bile geç tarihte intikal etmişlerdir. Açık denizden, hiç olmazsa
XI. asra kadar hoşlanmamışlardır. Bozkır adamının denizi sevmemesi
de yadırganmaz. Ama XI. asırda Akdeniz’e ulaşınca durum değişmiştir.
Türkler, ilk defa olarak, Bizans gibi, İtalyan cumhuriyetleri gibi, büyük
denizci ve donanma sahibi milletlerle karşılaşmışlardır. Ve hiç gecikme-
den donanmalarını kurmuşlardır da. Zira artık Anadolu’da yurd tutmuş
bir millet için deniz kuvveti, millî savunmanın vaz geçilemez bir unsuru
hâline gelmiştir. Eskiden böyle bir ihtiyaç yoktu. Anadolu dışında teşek-
kül eden sonraki Türk devletleri de böyle bir ihtiyaç duymamışlardır.
Hindistan Timuroğulları ve İran Safevîler’i gibi en muazzamları bile…
Birinci İmparatorluk Türkiyesi’nde, yeni Selçukoğulları zamanın-
da, Anadolu Türk devleti, Karadeniz (Sinop) ve Akdeniz’de (Antalya ve
Alanya) olmak üzere iki büyük ve ayrı donanma kurmaya mecbûr ol-
muştur. Zira Ege, Marmara ve Boğazlar, Bizans’ın elindedir. Karadeniz
ile Akdeniz arasına geçmek henüz Selçuklular için mümkün değildir.
Gerçi bir ara Ege kıyılarını ele geçirmişler, Üsküdar’ı bile almışlardı.
I. Sultan Kılıç Arslan’ın damadı olan Çaka Bey, büyük donanması ile
Ege adalarını fethetmişti. Fakat Birinci Haçlı Seferi, bu teşebbüslerin
üzerinden silindir gibi geçti. Ege sahillerini Bizans geri aldı. Taht şehri
İznik’ten Konya’ya kaçırıldı. Çok sonraları Büyük Alâaddin Keykubâd,
Sinop ve Antalya’da ayrı donanma kurdu. O derecede kudretli idi ki,
Karadeniz donanması ile Kırım’da fetihlerde bile bulundu.

117
osmanlı tarihi

Birinci İmparatorluk dağılıp Türkmen Beylikleri ortaya çıkınca, Batı

Anadolu’nun son kısımlarını yeniden feth ederek Bizans’ı Ege sahille-
rinden kovdular. Ve hemen donanma ihtiyâcını anladılar. Kuzeyden
güneye Karasi, Saruhan, Aydın ve Menteşe beyliklerinin donanmaları
vardı. Aydınoğlu Umur Bey, bu beyliklerin birleşik donanmaları ile Ege
adalarını alt üst etti, hattâ Balkanlar’a çıktı. Gazi Süleyman Paşa’nın ger-
çek öncüsü oldu. Orhan Gazi zamanında Karası beyliği Osmanlı’ya ge-
çince, Osmanoğulları, ilk donanmalarına da sahip oldular ve tecrübeli
Karası denizcilerinden faydalandılar. Sonra Yıldırım Bâyezid, Ege kıyı-
larındaki diğer 3 Türkmen beyliğini de, tabiî donanmaları ile beraber,
Osmanlı birliğine kattı.
Binâenaleyh XIV. asırda bir Osmanlı donanması vardı. Fakat Doğu
Akdeniz’e Venedik, Batı Akdeniz’e İspanyol (Kastil–Aragon) donanma-
ları hâkimdi. Fâtih Sultan Mehmed, dünyanın en güçlü donanması olan
Venedik’inkini geçmeyince, cihan devletinin temellerinin sağlam şekil-
de atılamayacağını anladı. Çok büyük gayretlerle 1470’lerde, Venedik
donanmasının gücünü geçen ve ölümüne yakın, 1480’e doğru, Venedik
donanmasının takrîben iki katı güçte muhteşem bir donanma kurdu.
Oğlu II. Bâyezid, yenileyerek ve güçlendirerek, babasının deniz siya-
setine devam etti. Karamanlı Kemal Reis, bu padişah devrinde yetişti.
Türkler’in Çakan ve Umur Beyler’den sonra yetiştirdikleri üçüncü dehâ
sahibi amiraldir ve Osmanlılar’ın yetiştirdiklerinin ilki, XVI. asır Os-
manlı deniz ekolünün kurucusudur.
II. Bâyezid’in 3. oğlu ve Yavuz’un ağabeyi Korkut, yıllarca Ege kıyı-
larında valilik yaptı. Çılgınca denizciliğe meraklı idi. Denizcileri çok de-
rin ve anlayışlı şekilde himaye etti. Barbaros Kardeşler’i yetiştiren odur.
Yavuz tahta geçip ağabeyi Sultan Korkut’u bertaraf edince, ağabeyinin
adamları oldukları için yeni padişahın kendilerine zarar vereceğini sa-
nan Barbaros Kardeşler, Kuzey Afrika’ya kaçtılar. Batı Akdeniz’de pîrleri
Kemal Reis, Osmanlı sancağını çok dalgalandırmış, İspanyol sahillerini
yakıp yıkmış, fakat bu sularda fütûhâta geçmemişti. Zira Osmanlı sı-
nırlarından çok uzak yerlerdi. Bu suretle Yavuz, Mısır’ı alırken, Barba-
ros Kardeşler de Cezâyir ve Tunus’u fethe başladılar. Bu suretle Kanûnî
devrinde, Kızıldeniz’le Atlas Okyanusu arasında bütün Kuzey Afrika,
Akdeniz’den Orta Afrika’ya kadar fethedildi.
Bütün Türk tarihinde deniz siyasetine kara siyasetine nazaran önce-
lik tanınan tek devir, Kanûnî Sultan Süleyman devridir. Bir başka devir,
ne daha önce, ne daha sonra gelmemiştir. Birden fazla sebep, Kanûnî’yi
bu deniz politikasına itmiştir. Barbaros Hayrettin Paşa, 12 yıl müddet-

118
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

le (1534–46), kapdân–ı deryâ sıfatıyle yalnız Türk deniz kuvvetlerini

idare etmedi, Türk donanmasını cihanşümûl bir stratejinin içine itti ve
Kanûnî’nin, bütün vezirlerin üzerinde ilgi gösterdiği has müşâviri oldu.
Bu devirde Donanma–yı Hümâyûn, XIX. asırda İngiltere, İkinci
Cihan Harbi sonunda Amerika donanması ne ise oydu: Dünyanın geri
kalan bütün donanmalarının toplam gücü üzerinde bir güç. Öyle kud-
retli bir Türk denizciliği teşekkül etti ki, 1878’e kadar Türk donanması,
İngiltere ve Fransa’dan sonra dünya 3.’lüğünü muhâfaza etti. 93 felâketi,
Türk deniz haşmetinin de sonu oldu.
Donanma–yı Hümâyûn’un başı, kapdân–ı deryâ idi. Bugünki deniz
kuvvetleri kumandanlarının bütün yetkilerinden başka şu sıfatları var-
dı: Dîvân–ı Hümâyûn üyesi olarak deniz bakanı idi. Bugünkü genel kur-
may başkanı ile savunma başkanının donanma üzerindeki bütün yetki-
leri de ona âitti. Üstelik “kapdanpaşa eyâleti” denilen geniş ve dağınık
bir eyâletin beylerbeyisi, bahriye umumî valisi idi. Sadrâzamdan başka
kimseden emir almazdı ve doğrudan doğruya Dîvân–ı Hümâyûn’a kar-
şı sorumlu idi. XVI. asır sonlarına kadar rütbesi beylerbeyi (oramiral)
iken, bundan sonrakilerin ekseriyeti vezir (büyük–amiral) rütbesi ile
kapdân–ı deryâ oldular.
Kapdân–ı deryâlık 13 Mart 1867’ye kadar devam etti. Bu tarihte
“bahriye nâzırı” adını aldı ve imparatorluğun sonuna kadar —ordu ile
ilgisi olmaksızın— seraskerlik veya harbiye nâzırlığından ayrı şekilde
sürdü.
Burada şunu da kaydetmek lâzımdır: Kapdân–ı deryânın, bugünki
deniz kuvvetleri kumandanından eksik komuta yetkileri de vardı. Bü-
tün donanmanı kumandanı değildi. Emrindeki donanma dışında, dev-
letin başka filoları da vardı. Bu filoların amiralleri, doğrudan doğruya
Dîvân’a bağlı deryâ sancak beyleri (tümamiraller) idi. En mühimleri
“Süveyş Kapdânı” ve bazen “Hind Kapdânı”, “Mısır Kapdânı” denilen
müstakil filo kumandanlığı idi. 1517’de Yavuz Sultan Selim, Selmân
Reîs’in idaresinde kurmuştu. Bu amiral, Süveyş’te otururdu. Süveyş Ka-
nalı olmadığı için, Akdeniz’le bağlantısı yoktu. Kızıldeniz, Aden Körfe-
zi, Ummân Denizi, Basra Körfezi ve Hind Okyanusu, bu amiralin so-
rumluluğunda idi. Yani Osmanlılar’ın “Hind denizleri” dedikleri bütün
denizler. Bu denizler üzerinde Aden’de, Basra’da, Cidde’de ve başka yer-
lerde Türk bahriye üsleri vardı. Endonezya sularına kadar Süveyş Kap-
dânı mes’uldü. Aslında kapdân–ı deryâ’nın sorumluluğundaki Akdeniz,
Karadeniz, Atlas Okyanusu ve bağlı denizler kadar büyük alandı. XVI.
asırda Hindistan ve Endonezya seferleri, bu filo ile yapılmıştır. Siyam,

119
osmanlı tarihi

Güney Hindistan, Filipinler’e kadar Türk denizcileri gitmişler ve bura-

lardaki yerli devletlere teknik ve silâh yardımı yapmışlardır. Binlerce le-
vend de, denizci ve topçu olarak personel yardımı şeklinde Uzak Doğu
ülkelerinde bırakılmışlardır.
Kapdân–ı deryâlık teşkilâtı dışında kalan ikinci mühim filo, Tuna
Kapdânı denilen amiralin emrinde “İnce Donanma” tâbîr edilen filo idi.
Tuna’nın üç ağızdan Karadeniz’e döküldüğü deltadan Viyana yakınla-
rına kadar Tuna üzerindeki çok yoğun trafiğin huzûrundan, bu ami-
ral sorumlu idi. Almanya İmparatorluğu ile yapılan savaşlarda görevi
mühimdi. Bu amiralin sorumlu olduğu mecrâ üzerinde bugün sırasıyle
Sovyetler Birliği (Moldavya), Romanya, Bulgaristan, Yugoslavya, Ma-
caristan, Çekoslovakya, Avusturya devletlerinin yalıları (nehir kıyıları)
uzanmaktadır. Takrîben 1.500 km uzunluğundaki bu mecrâ üzerinde
Türk nehir limanları, tersâneleri ve deniz üsleri vardı. Tuna İnce Do-
nanması’nın imal ve tamir edildiği en mühim tersâne Ruscuk’ta idi. Bu
amirallik, Tuna deltasından Vidin’e ve Vidin’den Budin’e (Budapeşte) ve
ötesine kadar olmak üzere iki komodorluğa ayrılmıştı.
Tuna İnce Donanması’nın küçük bir örneği, Fırat için yapılmıştı.
Başında “Fırat Kapdânı”, bazen “Şat Kapdânı” denilen amiral vardı. Bü-
tün Irak ve Suriye’yi kat’eden aşağı yukarı 1.300 km lik bir mecrâdan,
Basra’dan Birecik’e kadar, bu amirallik sorumlu idi. Bu yol, tabiî şekilde
2 haftada alınabiliyordu. Amirallik merkezi Birecik’ti ve burada çok mü-
him bir nehir tersânesi vardı.
Kapdân–ı deryâlık teşkilâtından ayrı son filo amiralliği, Hazar Kap-
danlığı idi. Merkezi Hazar üzerinde Dağıstan’daki Derbend limanı idi.
Özdemiroğlu Osman Paşa’nın teklifi ve Dîvân–ı Hümâyûn’un kararı ile
kurulmuş ve 27 Ağustos 1579’da ilk amiral olarak deryâ sancak beyle-
rinden Mehmed Bey, Derbend’e gelerek göreve başlamıştı. Yalnız bu filo,
ömürsüz oldu. Çeyrek asır sonra ilga edildi.
XVI. asır başlarına kadar kapdân–ı deryâ İstanbul’dan çok Gelibo-
lu’da otururdu. Sonra tamamen Kasımpaşa’daki sarayına yerleşti. Cezâ-
yir, Tunus ve Trablusgarb eyâletlerinin filoları, kapdân–ı deryâdan emir
alırdı. Bilhassa Cezâyir filosu, Avrupa’nın en büyük donanmaları dere-
cesinde kudretli bir deniz kuvveti idi. XVI. asrın bütün büyük denizcile-
ri Cezâyir donanmasında yıllarca hizmet ettikten sonra İstanbul’a gelip
merkezde çalışmış amirallerdir. Kapdân–ı deryâya bağlı diğer deryâ
beylikleri (tümamirallikler) İskenderiyye, Dimyat, Kırım’da Kefe, Azak
(Rostov), Girit’te Kandiye, Hanya ve Resmo, Sığla (İzmir), Rodos, Sakız,
Midilli, Preveze, Gelibolu, İnebahtı, Kavala, Navarin, Modon, Alâiye

120
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

(Alanya) gibi deniz üslerinde idi.

Deryâ beylerbeyileri (oramiraller) yeşil, sancak beyleri (tümamiral-
ler) mavi asâ taşırlardı. Bugünki rütbelerin karşılığı olarak büyükami-
rallik, oramirallik, tümamirallik, albaylık vardı, koramirallik ve tuğa-
mirallik rütbeleri yoktu. Deniz albaylarına “reîs”, tümamirallere “bey”,
oramiral ve büyükamirallere “paşa” denilirdi. Her limanın “vardiyan-
başı” denilen bir reîsi bulunuyordu. Kanûnî devrinde ve daha öncele-
ri büyükamirallik de yoktu, son rütbe oramirallik idi. İlk büyükamiral
(deryâ=bahriye vezîri) Piyâle Paşa’dır ve II. Selim devrinde bu rütbeyi
almıştır. Barbaros Hayreddin Paşa’nın rütbesi oramiral idi, bu rütbe ile
ve kapdân–ı deryâ olarak öldü. Kapdân–ı deryânın üç yardımcısı —sı-
rasıyle— kapudâne, patrona ve riyâle denilen or veya tümamiraller idi.
Bunlar, İngiltere donanmasının bahriye lordlarına karşılıktır. Donan-
ma–yı Hümâyûn ile Tersâne–i Hümâyûn’un kapdân–ı deryâ’dan sonra
en büyük âmiri kapudâne bey veya paşa idi.
Donanmaya ordunun yanında yer veren tek Türk devleti, Türkiye
İmparatorluğu’dur. Hem birinci imparatorluk (Selçuklular), hem de
ikinci imparatorluk (Osmanlılar). Tarih boyunca başka hiç bir Türk
devleti bu işi yapmadı, yapamadı. Batı Anadolu Türkmen beylikleri is-
tisna teşkîl etmez; zira onlar gerçekte Selçuklu donanma geleneklerine
vâris olmuşlardır. Nice Türk devleti içinde bugün yalnız Türkiye’nin
müstakil olabilmesinde, yalnız Türkiye’nin aynı zamanda denizci devlet
de olabilmiş bulunması faktörü inkâr kabûl etmez.

121
Tersâne–i Hümâyûn

XVI. asırda Donanma–yı Hümâyûn, kürekle çekilen kadırga

donanması idi. XVII. asırda kadırga ve yelkenle giden kal-
yon karışık kullanıldı. XVIII. asırda kadırga tamamen bırakılarak kal-
yon devri yerleşti. III. Selim ve II. Mahmud, çok büyük fedakârlıklarla
modern bir yelkenli donanma kurdular. Bu donanmayı, birleşik İngiliz–
Fransız–Rus donanmaları, Türkiye’yi Yunanistan’a muhtâriyet vermeye
zorlamak için 1827’de Navarin’de yaktılar. Navarin’de yalnız dünyanın
ikinci deniz kuvveti olan Donanmay–ı Hümâyûn yakılmadı. Türk de-
nizcilik kültür ve geleneği de mahvoldu. II. Mahmud’un küçük oğlu Ab-
dülazîz Hân’ın yarım asır sonra kurduğu zırhlı donanma, sadece tekne
bakımından muazzam ve dünyanın 3. donanması idi. Yoksa cihanşümûl
Türk denizcilik geleneğini hâiz değildi; bu gelenek mahvolmuştu. Sultan
Azîz, bu donanmaya denizci bir nesil yetiştiremeden tahttan indirildi
ve sonra 93 felâketi oldu. Hiç şüphe yoktur ki, asker yetiştirmek, silâh
edinmekten çok zordur. Yararlı insanlar yetiştirmenin, okul açmaktan
pek çok daha zor olması gibi.
Donanma–yı Hümâyûn, gemilerini kendi tersânelerinde yapardı.
Türk özel sektör tezgâhlarına ısmarlama âdeti yoktu. Dışarıdan gemi
alınması hiç vâkı’ değildir. Ancak XIX. asrın 2. yarısında donanmalar
zırhlı hâle gelince ve makineleşince dışarıdan gemi alındı veya gemi ıs-
marlandı. Gene de Sultan Azîz’in birçok zırhlıları Türk tezgâhlarında
yapıldı.
Bir kaç asır için dünyanın en büyük tersânesi, “Tersâne–i Hümâyûn”
denilen İstanbul (Haliç veya Kasımpaşa) Tersanesi idi. Fakat devlete âit
imparatorluğun çeşitli yerlerde pek çok tersâne vardı; bazıları çok bü-
yük müesseselerdi. Tersâne–i Hümâyûn’un en büyük âmiri kapdân–ı
deryâ idi. Tersâne Emîni denilen deniz müsteşarı, kapdân–ı deryâya

122
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

karşı sorumlu olarak İstanbul Tersânesi’ni idare ederdi. Tersâne Emî-

ni ve müsteşar yardımcısı olan Tersâne Kedhudâsı, 50.000 işçi, usta ve
mühendisin âmiri idiler. XVI. asır ortalarında İstanbul Tersânesi’nde
46.000 kişi çalışıyor ve aynı anda 180 gemi kızağa konularak inşa edi-
lebiliyordu. XVIII. asrın 3. çeyreğinde kapasite 137’ye düşmüştü. 137
gemi birden tezgâha konulup denize indirilebiliyordu. Tersâne Emîni
denilen bahriye müsteşarı sivildi ve en çok maliyecilerden seçilirdi. Yar-
dımcı olan kedhudâ ise tümamiral (bazen oramiral) idi.
Gemi inşaatından sorumlu en yüksek teknik âmir, sermîmâr–ı ter-
sâne–i denilen ve gemi mühendisi olması şart bulunan kişi idi. Emrin-
de 100 gemi mühendisi, 400 mühendis yardımcısı, binlerce işçi ve usta
bulunuyordu. Bu, XVIII. asırdaki durumdur. XVI. asırdaki durum çok
daha parlaktı. Tersâne–i Hümâyûn’un küçük bir kısmı üzerinde (75.000
metre kare) bugün Haliç Tersânesi bulunmaktadır. Tersâne–i Hümâyûn,
Venedik dâhil, sulh hâlinde bulunduğu yabancı devletler için de gemi
yapardı; kanuna aykırı değildi. İstanbul’dan sonra en büyük tersâneler
Gelibolu’da ve Cezâyir’de idi. Birecik, Süveyş, Ruscuk, Kahire, Tunus de-
niz ve nehir tersâneleri de çok büyük müesseselerdi. Bunlar dışında 90
kadar tersâne, devlete bağlı idi. Özel sektöre ait tezgâhlar hâriçtir.
Gemi donatımı, gemi teknesi yapmaktan çok daha zor ve masraflı
idi. Devletin gemi donatımı, 7–8 yılda tekneyi yenilmek (eskileri arma-
törlere ve yabancı devletlere satılırdı) için ayırdığı bütçe muazzamdı.
Donanmaya yelken bezi yapan fabrikalar Çanakkale, Manisa, Akhisar,
Güzelhisar (bugünkü Aydın), Muğla, İzmir, Ağrıboz, Atina, Teb, İsken-
deriyye, Kahire, Cezâyir’de, katran ve zift fabrikaları Biga, Bayramiç,
Tuzla, Kapıdağı, Kastamonu, Ağrıboz, Midilli ve Avlonya’da idi. Bir tek
fabrikanın kapasitesi yılda 150.000 arşınlık 10.000 parça yelken bezi do-
kumaktı. Gemi küreği yapan fabrikalar Edirne, İzmit, Golos, Cezâyir’de,
gemi lengeri yapan büyük dökümhâne Samako’da idi. Gemi âletleri ve
başta top olmak üzere silâhları gibi daha ince bilgiye dayanan sanayi, çe-
şitli merkezlerde kurulmuştu. XVI. asırda Türkler’e Akdeniz hâkimiyeti-
ni temin eden uzun menzilli gemi topları, dünyanın en büyük ağır silâh
sanayi olan Tophâne’de yapılıyordu. Tente bezi fabrikası Eceâbâd’da idi.
Bu tersâne ve fabrikalara lâzım gelen keten, kenevir, pamuk, ipek, zift ve
akla gelebilecek her türlü ham madde, imparatorluğun her köşesinden
temin ediliyordu.
XVI. asırda donanmada ve donanma için 250.000 kişi çalışıyordu.
Bunlar deniz askeri, forsa, kürekçi ve işçi olarak, dünyanın en büyük
donanmasını ayakta tutabilmek için seferber halde idiler. Deniz ticareti

123
osmanlı tarihi

için de aynı rakamı kabûl edersek, imparatorlukta 2 milyon nüfusun

denizden geçindiğini düşünmek mümkündir.
III. Selim devrinde, Türk denizciliğinin ve donanmasının inhitat
devrinde donanma için merkez bütçesi bugünki parayla 4,5 milyar tl
kadardı. XVI. asırda ne harcandığını, bunun kaç misli olduğunu, buna
göre kıyâs ediniz!
Daha XV. asır sonlarında, II. Bâyezid devrinde 63.000 kişi bindirilen
bir donanma yapılmıştı. Donanmada, —bütün donatımları dâhil— bu-
günkü parayla 72 milyon tl’na çıkan tekneler vardı. Her yıl ortalama
50 kadırga denize indirildiğine göre, yalnız harb gemisi inşâsı için yılda
bugünki parayla 3,6 milyar tl harcandığı anlaşılır. Personel maaşları
tabiatiyle bunun dışındadır.
Deniz askerine “levend” denilirdi. Kabiliyetli levend, amiralliğe ka-
dar yükselebilirdi. Hiçbir kanunî engel yoktu. Barbaros’tan sonra en bü-
yük Türk denizcisi sayılan meşhur Turgut Paşa öyledir; sırasıyle Levend
Turgut, Turgut Reis, Turgut Bey ve Turgut Paşa yani oramiral olmuştur.
Levendler XVI. asırda Batı Anadolu Türkmen çocukları idi. Karadeniz-
liler’in rağbeti, daha sonraki asırlardadır. Deniz azâbı sınıfı, deniz pi-
yadesidir. Bunlar denizci değildir. Gemiye bindirilmiş piyadedir. Deniz
topçusu, kara topçusundan başkadır; bunlar denizcidir ve topa meraklı
levendlerden seçilir. Gemide ayrıca her türlü teknik ve yardımcı sınıf
bulunur. Büyük çıkartmalarda donanmaya, ordu birlikleri bindirilir.
Kara ordusunun on binlerce bindirildiği en büyük Osmanlı çıkartma-
ları Kıbrıs, Girit, Tunus seferlerinde olmuştur.
Tersânelerde her türlü keşifler tecrübe edilirdi. Teknik ilerlemeye
çok ehemmiyet veren ve birçok şahsî teknik buluşu da olan Fâtih Sul-
tan Mehmed, ne kadar büyük tekne yapmak kaabil olduğunu anlamak
istedi. 3.000 tonluk bir gemi yaptırdı. Zırhlı olmayan, esas malzemesi
tahta bulunan 3.000 tonluk gemi, muazzam teknedir. Fâtih’in bu gemisi
tezgâhtan indirilince battı. Bu zamana kadar görülmemiş en büyük çap-
ta topların balistik hesaplarını yaparak —bu çapta topun patlayacağını
ihtâr eden mühendislerine rağmen— döktürüp kullanan Fâtih’in gemi
mühendisliğinin, balistik dehâsı kadar büyük olmadığı ortaya çıktı. Ama
belki bu başarısız tecrübenin verdiği fikirlerle oğlu II. Bâyezid, 1488’de
İstanbul’da 2.500 tonluk bir baştardayı denize indirmeye muvaffak oldu.
Bu gemi ve donatımı için bugünki paramızla 164 milyon tl harcandı.
Dünya tarihinde o zamana kadar bu büyüklükte bir gemi asla yapıla-
mamıştı. Bu baştarda, Kapdân–ı Deryâ Mesih Paşa’ya amirallik gemsi
olarak verildi. Teknenin boyu 54, eni 21 metre ve 2 katlı idi. Anbarları

124
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

hâriç 2.200 m2 yüzeyi vardı. Seren direklerinin kutru 3 metre idi. Çok
lüks döşendi. 2.000 mürettebâtı ve 120 topu vardı. Uzun menzilli deniz
topları ise Kemal Reîs’in icadıdır. XVI. asırda 3.000 tonluk gemiler de
yapıldı. Fakat esas kadırgalar daha küçük teknelerdi. 1710’da İstanbul
tezgâhından indirilen bir kalyon (yelkenli harb gemisi) 3.300 mürette-
batlı ve dünyanın en büyük teknesi idi. Bunu İstanbul limanında gören
İngiliz gezgini Richard Pococke, İngiliz donanmasının en büyük gemisi
olan Royal Sovereign’den 12 kadem daha büyük, 55,51 metre uzunluk,
14,34 metre genişlik, 6,48 metre derinlikte, kapdan güvertesi hâriç 3
güverteli, ayrıca bir yedek güverteli, 110 toplu, 1.600 mürettebatlı, 95
kantar ağırlığında demirleri olan bir tekne şeklinde tavsîf eder.
IV. Murad devrinde (1623–1640) yalnız İstanbul Tersânesi’nde ayda
6 ve yılda 72 kadırga yapılıp denize indiriliyordu. Kadırgalar arasında
biri, 3.120 mürettebatlı, 150 toplu bir devdi. IV. Murad, yılda inşâ edilen
harb gemisi sayısı 71’e düştüğü an, bu işten mes’ul tersâne emîni (deniz
müsteşarı) Sâlih Efendi’yi, başını kesmekle tehdîd etmişti. 1830’da II.
Mahmud’un Navarin faciasından hemen sonra 2 yıl içinde yaptırdığı ve
kendisini yetiştiren III. Selim’in adını verdiği Selimiyye kalyonu, 1 400
mürettebatlı, 120 toplu, yeryüzünü en iyi harp gemilerinden biriydi. Eşi
yalnız İngiliz donanmasında vardı. Fakat bu kalyonu bize tasvîr eden
İngiliz amirali Sir Adolphus Slade’e göre Türk gemicileri acemi idiler.
Zira 3 yıl önce Navarin’de, son yetişmiş Türk denizci nesli mahvedil-
mişti.

125
Batı denizlerinde Türkler

Ç ok mühim bir denizci sınıf, korsan sınıfıdır. Korsan, Fransızca “cor-

saire” karşılığıdır. Deniz komando sınıfıdır. Akıncı karada ne kadar
hayatî rol oynamışsa, Osmanlı cihan devletinin cihanşümûl deniz si-
yasetinde korsan da aynı görevi yapmıştır. Fransızca’da “pirate” denilen
deniz haydudu mânâsında değildi. Osmanlılar bu çeşit hayduta “deniz
harâmîsi, deryâ şakıysi, deryâ eşkıyâsı” derlerdi. Son zamanlar Türk-
çesinde korsan, bu ikinci mânâda kullanılmaya başlanmıştır. Karadaki
akıncı gibi, bahriyenin en seçkin, en imtiyazlı, en vuruşkan, en fedâî
sınıfı idi. XVI. asırda yetişen dehâ sahibi bir düzine Türk amiralinin
hemen hepsi bu sınıftan gelmişlerdir. XVI. asırda Turgut Paşa, yarım
asır korsan ocağının başında bulunmuştur. Bu sınıfın fonksiyonunu
şâhikasına çıkarmıştır. Devletin sulh hâlinde bulunmadığı devletlerin
gemileri, Akdeniz’de dolaşamaz olmuşlardır. Devletin sulh hâlinde bu-
lunduğu gemilere taarruz kesin şekilde yasaktı; böyle bir korsan reîsinin
derhal başı vurulurdu. Türk korsan sınıfının gerçek kurucusu, Yavuz
Sultan Selim’in ağabeyi Sultan Korkut’tur. Bu iş için çok dikkatli hare-
ket etmiş, çok para sarfetmiştir. Aslında bir armatör olan Cezâyir fâtihi
meşhur Oruç Reîs’i korsanlığa sevkeden odur. Oruç Reis, korsanlığın
pîri olmuş, şehâdetinden sonra kardeşi Barbaros Hayreddin Paşa bu işin
başına geçmiş, o kapdân–ı deryâ olarak İstanbul’a çağrılınca da Turgut
Reis bu işi ele almıştır.
Türk korsanlığının en büyük merkezi Cezâyir şehri idi. Buradaki
deryâ beylerbeyisi (oramiral), yalnız Batı Akdeniz’de değil, Atlas Okya-
nusu’nda da donanma bulundururdu. “Cezâyir korsanları, XVI. asırda,
çağlarının birinci denizcileri idiler”. Bu cümle, bir Fransız tarihçisinin-
dir (Lavisse–Rambaud, IV, 818). Balear, Sardunya, Sicilya, Korsika, Mal-
ta adaları, İtalya ve Fransa sahilleri, Türkler’in devamlı çıkartma yaptık-

126
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

ları yerlerdir. Türkler’in “Sebte Boğazı” dedikleri Cebelitârık’tan geçerek

Atlas Okyanusu’na da çıkarlardı. Bir korsan şâirin “On bir ay dedikde
göründü dağlar” mısrasından da anlaşılacağı üzere, çok uzun deniz se-
ferleri yapılıyordu. Bizzat Barbaros ve Piyâle Paşa gibi büyük amiraller,
Cebelitârık Boğazı’ndan Atlantik’e çıkmışlardır.
1617 Madeira adası seferi, Atlas Okyanusu’na yapılan meşhur se-
ferlerden biridir. 1674’te kuzey kıyısında Lizbon limanının bulunduğu
Tejo halicine yapılan sefer de böyledir ve Lizbonlular’ın gözü önünde 36
toplu, 400 mürettebatlı bir Portekiz firkateyni zabtedilmiştir. 1693 Finis-
ter Burnu, 10 ay sonra Câdiz, 1695’te Saint Vincent Burnu, 1530, 1553,
1574 Cadiz Körfezi seferleri, tarihe geçmiştir. Türk filoları, pek çok defa
Asor adalarını da vurmuşlardır. Kılıç Ali Paşa’nın talebesi ve Ali Biçin
Reîs’in dâmâdı Murad Reîs’in 1586 ve 1587’de iki yıl üst üste Kanarya
adalarına yaptığı seferler de Türkler’in ünlü Atlantik seferleri arasında-
dır. İkinci sefere 18 Türk kadırgası katılmıştır. Bu Koca Murad Reîs’ten
başka ve daha genç bir Murad Reîs’in 1631 Haziranında yaptığı İrlanda
seferi çok meşhurdur. 1625 Ağustos seferinde ise İngiltere’nin Plymouth
limanına giren Türk filosu, limanda yatan 27 gemiyi zabtetmiştir. Sonra
Türkler, Bristol Kanalı’na ve İrlanda Denizi’ne devamlı şekilde bu sular-
da 30 gemilik bir filo ayırarak hâkim olmuşlardır. Buradaki Türk deniz
üssü, 1625’te feth edilen Lundy adası idi ki, İngiltere kıyılarına 20 km’dir.
Bu adayı İngiltere, bütün çabalarına rağmen Türkler’den geri alamadı.
1654’te Türk filosu, hâlâ Bristol Kanalı’na hâkimdi.
Murad Reîs’in İzlanda seferi çok meşhurdur. İzlanda, Cebelitârık
Boğazı’ndan kuşuçuşu 3.400 km dir. 20 Haziran 1627’de İzlanda’ya çı-
kan Murad Reis, 16 Temmuza kadar 26 gün adada kalmıştır. 15 yıl sonra
1642’de 2. İzlanda seferini yapmıştır.
Türk korsanları, Holanda, Danimarka, Norveç, İsveç kıyılarını da
vurmuşlardır. Korsanlık, akıncılık gibi çok teşkilâtlı bir işti. Cezâyir bey-
lerbeyisinin Rotterdam, Amsterdam, Genova, Livorno ve emsali büyük
Avrupa limanlarında gizli ajanları vardı. Bunlar, limanlara girip çıkan
gemileri bütün sıfatlarıyle derhal Cezâyir’e bildiriyorlardı.
Türkler’in “Yeni Dünya” dedikleri Amerika ile de ilgileri vardır.
Vezîr–i âzam Makbûl İbrahim Paşa, Barbaros Hayreddin Paşa’nın,
Amerika’ya donanma gönderilip sömürge elde edilmesi projesini red-
detmişti. Ama Türk amiralleri, bizzat Amerika kıt’asının haritalarını,
her yıl yapılan yeni keşifleri işlemek suretiyle çiziyorlardı. Pîrî Reîs’in
Amerika haritaları, ilim âleminin ünlü vesikaları arasındadır. Türkler’in
Amerika’ya ilgi göstermemesi kınanamaz. Zira Türk imparatorluğunun

127
osmanlı tarihi

elinde dünyanın en zengin ülkeleri vardı. Türkler tarafından boğulan ve

itilen, Akdeniz’den kovulan batı Avrupa milletleri ise, yeni kıt’alara cân
atabiliyorlardı.
Ama Türk filoları, Amerika’ya da ulaşmışlardır. 1660’da Cezâyir
Beylerbeyiliğine bağlı bir filo, Kanada’nın Newfoundland adasını vur-
muş, sonra bugünki Birleşik Amerika’nın Atlantik kıyılarını Maine’dan
Delaware’e kadar gezmiştir. O sırada bu kıyılar, İngiliz sömürgesi idi. Bu
seferde müstesna güzellikte bir Virginialı kız, İstanbul’a gönderilerek IV.
Mehmed’e hediye edilmiştir. 1681 seferinde ise Newfoundland ve New
England kıyıları vurulmuştur. 2. Viyana muhasarasının 2 yıl öncesinde-
yiz. Cezâyir–New England yolu kuşuçuşu 8.500 km’dir. Başka Amerika
seferleri de vardır.
XVIII. asırda korsanlık, akıncılık gibi, aktivitesini kaybetti. Ama
devam etti. 1783’te, Avrupa ölçülerine göre mütevâzı da olsa, yeni bir
denizci devlet, denizlerde müstakil bayrak gezdirmeye başladı: Birleşik
Amerika. Cezâyir Beylerbeyiliğine bağlı Türk filoları, bu yeni devletin
gemilerini de vurmaya başladı. Amerikan sancağı taşıyan ilk gemi, Ca-
diz açıklarında 25 Temmuz 1785’te ele geçirilerek Cezâyir’e getirildi.
Boston limanına bağlı Kapdân Issaak Stevens’ın Maria’sı idi. 1793 Ekim
ve Kasım aylarında 11 Birleşik Amerika gemisi daha zabtedildi. Kongre,
27 Mart 1794 celsesinde, Türk korsanlarına karşı koyacak güçte harb
gemileri yapılması veya satın alınması için, Birleşik Amerika hükûme-
tine 688.888 altın dolar harcama yetkisi verdi. Bu suretle güçlü Birleşik
Amerika donanmasının nüvesi, Türkler sayesinde atılmış oldu.
İş bununla kalmadı: Birleşik Amerika, Cezâyir beylerbeyiliğinin
deniz kuvvetleri ile başa çıkamayacağını anladı. Bu, büyük devletlerin
harcı idi. 21 safer 1210 (5 Eylül 1795) anlaşması ile Birleşik Amerika,
Cezâyir beylerbeyiliğine yılda 642.000 altın dolar + 12.000 Türk altı-
nı ödemeyi kabûl etti. George Washington ve Beylerbeyi Hasan Dayı
Paşa’nın imza koydukları bu muâhedeye göre beylerbeyilik, bundan
böyle Amerikan sancağı taşıyan hiç bir gemiye dokunmayacaktı. Bu, 2
asırlık Birleşik Amerika tarihinde yabancı dille (Türkçe) imzalanan tek
anlaşma olduğu gibi, yabancı bir devlete vergi ödemeyi kabûl eden tek
Amerikan vesikasıdır da. Gene bu anlaşma, Birleşik Amerika’nın do-
nanmasının nüvesini teşkîl edebilmesi, Akdeniz’de serbestçe dolaşarak
ticaret yapabilmesi, bir kuşak sonra büyük devletler arasına girebilmesi
bakımlarından, ayrıca ehemmiyet taşımaktadır.
Denizaltı prototipleri çok eskidir. Fakat denizaltının donanmada
silâh olarak kabûl edilmesi XIX. asır sonlarında ve ciddî bir harp silâhı

128
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

olarak kullanılması ancak 1914’tedir. Donanmasına denizaltıyı resmen

kabûl eden ilk devlet de Türkiye’dir. Kasımpaşa Tersânesi’nde “Abdül-
mecîd” ve “Abdülhamîd” adında 2 denizaltı Vâlide taşkızağında yapıl-
mış, sualtı dalış, çıkış ve seyir denemeleri 5 Şubat 1887’de başlamış ve
muvaffak olması üzerine 22 Mart 1888’de Türk sancağı çekilerek resmen
Donanma–yı Hümâyûn’a katılmıştır.

129
Din

D in, bütün devletlerde ve toplumlarda olduğu gibi, Osmanlı devle-

tinde ve toplumunda da çok büyük bir unsurdur. Yüksek devlet
fikrini padişah temsîl ediyordu. Devletin hiçbir şeyle en uzaktan bile
mukayese edilemeyecek derecede yüce olan menfaatini sağlamak için
padişah, bir elinde orduyu, bir elinde ulemâ’yı tutuyordu. Her ikisini
de çok iyi tutuyordu. Gerçi İslâm dininin başı padişahtı. Fakat İslâm
dininde halîfe, birliğin senbolüdür. Papa’ya benzer bir salâhiyeti, Papa
gibi kendiliğinden dini tefsîr etme hakkı yoktur. Padişah, dini, ulemâ
sınıfı vasıtasıyle tutuyordu. Bütün adalet ve eğitim işleri de ulemâ’nın
elindeydi. Bu suretle bir taraftan halîfe, bir taraftan başkumandan sıfa-
tıyle padişah, her iki unsuru, dini ve orduyu, devletin yüce menfaatleri
uğruna senbolleştiriyor ve dengede tutuyordu. Çok kolay bir denge de-
ğildi. Hiçbir devlette kolay olmamıştır. Montesquieu, ruhbân ile asker
çatışmasının, Bizans’ın çökme sebeplerinden biri olduğunu yazar. Os-
manlı devletinde askerin ve ulemâ’nın yetki sınırları akıllıca çizilmiş ve
ayrılmıştı. Son mercî Dîvân, onun gücü yetmezse padişahtı. O noktada
söz bitiyordu. Sözün o noktada bitemediği olay, ihtilâl demekti, anarşi
idi. Böyle bir çözümsüzlüğe ulaşıldığı zaman da, yalnız devlet kayıplı
çıkıyordu. Ordunun ve ulemâ’nın kaybı buna göre ehemmiyetsizdi.
Devlet, şu felsefeyle çok sağlam temellere oturtulmuştu: Padişah
neydi? Şüphesiz başkumandandı, ordunun başı idi. Başka neydi? Hiç
şüphesiz halîfe sıfatıyle İslâm dininin başı idi. Padişahın bu sıfatların-
dan şüpheye düşmek, sapıtmakla birdi. Şer’î terimle “hurûc ele’s–Sultan”
idi ki, Allah’a ortak koşmak hâriç, en büyük küfürlerden biriydi. Sistem
böyleydi ve aşağı yukarı böyle işletilmiştir.
Demek maddî güc olan ordu ile mânevî güc olan din, hârikulâde
âhenkli bir şekilde düzenlenip yüce devlet’in hizmetine verilmişti. Os-

130
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

manlı mûcizesinin sırlarından biridir bu.

Padişah, bir kısım ulemâ–yı rüsûm’un bu işten hoşlanmamasına
ehemmiyet vermeksizin, her zaman için tarîkatlerin de başıydı. Tarî-
katler de hünkârın, dolayısıyle devletin emri altında idi. Padişah, res-
men derviş–gaziler Sultanı idi. I. Sultan Murad, bu unvânı takınmıştı.
Hünkâr çok defa Mevlevî idi ama, diğer tarîkatler de onun emrindeydi,
kendisine karşı olmayan her tarîkatin hâmîsi idi. Ama bir tarîkat, irâ-
desine aykırı hareket eder, meselâ yeniçerilerin tarafını devletin yüce
menfaatleri aleyhine tutarsa, vay hâline idi. Demek gönüller de devletin
yanında idi.
Bütün adalet ve eğitim işlerini de yetkisine alan bir din adamları
zümresi düşününüz. Osmanlı devletinde ulemâ–yı rüsûm bu idi. Hâ-
kim olduğu saha bakımından, ordudan bile güçlü olduğu sanılır. Aslın-
da bu kadar nüfuzlu değildi. Gerçi eğitir ve kazâ hakkını elinde tutardı.
Ama devletin de ulemâ otoritesi dışında ayrı eğitme ve kazâ hakkı vardı.
Enderûn Saray Üniversitesi ve sancak beyinden Dîvân–ı Hümâyûn’a ka-
dar idarî mercîlerin devlet nâmına kazâ hakkı taşımaları buna misâldir.
Diğer bir sebep, ilmiye sınıfının rûhânî bir kudreti bulunmaması idi.
Allah’ın yeryüzünde temsilcileri değildiler. Onlar olmaksızın da dinin
bütün ibâdetlerini yerine getirmek mümkündi. Üstelik mütevâzı kadı ve
müderrislerden şeyhulislâma kadar hepsinin tayin hakkını her zaman
için devlet nâmına padişah elinde tutuyordu. Gerçi idamları mümkün
değildi. Fakat azilleri ve sürülmeleri devletin elindeydi.
Halîfenin, şeyhulislâmın ve ulemâ zümresinin, mü’min hakkında,
onun imanı hakkında hüküm verme yetkisi yoktu. Bir adama dinsiz di-
yebilmek için, onun, açıkça ve şahit önünde, Allah’ı inkâr etmesi veya
ortak koşması, yahut Peygamber’in misyonunu kabûl etmemesi şarttı.
Yoksa şu veya bu ibâdetini yerine getirmiyor diye hiç kimsenin hiç kim-
seyi tekfîr etmek, Allah nâmına hüküm vermek hakkı yoktu. İbâdetler
için böyleydi ama, devlete baş kaldıran için böyle değildi. Devlet, vatan-
daşın yüksek haklarını savunmakla yükümlü olduğu için, Cenâb–ı Hak
gibi afvedici olamazdı. Devlete baş kaldırmak, en büyük sapıtkanlıktı
ve cezası tekti.
Ahlâklı milletler ve zayıf ahlâklı milletler olduğu doğrudur. Tarih
bunu gösterir. Türkler, hem yüksek ahlâka sahip, hem mutaassıp olmak-
sızın dine en saygılı kavim olmuşlardır. Taassuba tenezzül etmemişler-
dir. Ama İslâm milletleri içinde Kur’ân’ı abdestsiz tutmayan tek kavmin
de Türkler olduğu bilinmektedir. Tarih tetkik edilirse, pek çok kavmin,
dindar olmaktan çok, mutaassıp oldukları müşâhede edilir.

131
osmanlı tarihi

Millî bir ahlâk, millî ahlâk telakkileri de olduğu muhakkaktır. Aynı

dinden olan milletlerin ahlâk ve karakterleri birbirine hiç benzemez.
Din, milletlerin karakterlerini derinlemesine değiştirmez. Yalnız ibâdet,
aynı mezhebde olanlar için birdir. Hanefî bir Türk ile Hanefî bir Cavalı,
aynı şekilde ibâdet eder. Fakat bir Cavalı ile bir Türk’ün din ve dünya gö-
rüşü arasında, hiç bir münasebet yoktur. Meşrûtiyet’te Yahyâ Kemal, bir
Türk Müslümanlığı olduğunu yazdığı zaman, Türk tarihini iyi bilmeyen
nâzır ve vezirlerden ihtiyar Reşîd Âkif Paşa, kendisini —çok nâzikâne
şekilde— azarlamıştı. Mütâreke içinde bir gün aynı muhterem paşa,
Yahyâ Kemâl’e bir bayram namazında tesadüf etmiş, yıllar önceki fikrini
değiştirdiğini, Yahyâ Kemâl’in fikrine geldiğini söylemiştir.
Hıristiyanlık, târik–i dünyâlığı kabûl eden bir dindir. İncil’de, tokat
yiyen Hıristiyan’ın, diğer yanağını çevirmesi emredilir. İslâm ise aktivite
dinidir. Cihad fikrinin şampiyonudur. Miskinlikle ilgisi yoktur. Din her
şeyden ibaret olsa ve her şeyi düzenleyebilseydi, bugün Müslümanlar’ın
dünyaya hâkim olmaları îcâb ederdi. Fakat bugün dünyaya Hıristiyanlar
hâkimdir. Ve bugün Batı dünyası, Türkiye dahil, İslâm dünyasından çok
daha dindardır. Bu Hıristiyan üstünlüğü için “ne zamandan beri?” diye
bir soru tevcîh edilirse, gerçi tarihçi, “yalnız 2 asırdan beri” cevabını ver-
meye mecburdur. Ondan önceki on asırda İslâm’ın üstün bulunduğu da
bir vâkıadır. Önümüzde daha milyarlarca yıl olduğu da âşikârdır. Fakat
günümüzün gerçekleri gözler önündedir ve te’vil kabûl etmez.
Türkler’in eskiden beri ahlâklı bir kavim olmaları, İslâm dinine
geçişlerini çok kolaylaştıran unsurlardan biridir. Ahlâkı ekmel hâle
getirmek misyonunda olan bir dinin prensipleri, Türkler’e çok sevimli
gelmiştir. Böyle bir dini artık Türkler, şarlatanlığa ve müsamahasızlığa,
taassuba ve zulme kapılmaksızın, çok sevmişlerdir. Ateşli bir inançla
savunmuşlardır. Türkler olmasaydı Haçlılar, Kudüs’te değil, Mekke’de
idiler. XI. asırda Mekke’de olabilen bir Haçlı sürüsü de, İslâm’ın cihan-
şümûl pozisyonuna son verirdi.
Milliyet fikrinin İslâm dinine ve kardeşliğine aykırı olduğunu sa-
vunan Meşrûtiyet fikir adamları, yanılmışlardır. Çok canlı milliyetler,
İslâm kardeşliğine yalnız güç kazandırır. Cansız milliyetler ise, İslâm
dinini, sömürgeler dini hâline getirmiştir.

132
Ahlâk

XVIII. asrın sonlarında Türkler arasında çeyrek asır yaşa-

yan d’Ohsson, şöyle der (IV, 309):
“Osmanlılar, Kur’ân’da ifade edilen doğruluk, ahlâk ve namus pren-
siplerine çok bağlıdırlar. Aralarındaki bütün sosyal münasebet ve dü-
zen, iyi niyet ve şefkate dayanır. Başka ülkelerde olduğu gibi, aralarında
yazılı anlaşma yapmaya lüzum görmezler. İyi niyet ve söz, her şeyi hal-
leder. Osmanlılar, verdikleri sözün esîridirler. Bu tutumları, yalnız din-
daşlarına karşı değildir. Hangi dinden olursa olsun, yabancılara karşı da
böyle hareket ederler. Sözlerini tutma hususunda, onlara göre Müslim
ve gayrı Müslim olmanın hiçbir farkı yoktur. Gayrı meşrû olan her ka-
zancı, ahlâksızlık ve dine aykırı görürler. Gayrı meşrû edinilmiş serve-
tin, bu dünyada da, öteki dünyada da insanı bedbaht edeceğine, samîmî
şekilde inanırlar.” d’Ohsson’un sözleri burada bitti.
Birinci Cihan Harbi’ne kadar Müslüman bir kadının fuhşunun,
nâdir bir hâdise olduğu bilinmektedir. İslâm dinini kabûlden önce de
Türkler’in durumu böyleydi. Câhiliyye devri Arapları gibi ahlâksızlık
içinde yüzmüyorlardı. Türk kadınının ahlâkı, bütün Ortaçağ metinle-
rinde övülür. Marco Polo, Türk kadınının “dünya’nın en temiz ve ah-
lâklı” kadını olduğunu söyler. Vambery, Eski Türkçe’de “fâhişe” ve “piç”
kelimelerine tekabül eden bir kelime bulunmadığını, bu kelimelerin
Farsca’dan Türkçe’ye geçtiği, itina ile kaydeder.
Âile, Eski Türkler’de en kutsal müessese idi. Âile mahremiyetini hiç
bir şey ihlâl edemezdi.
Şahsî ahlâk gibi millî ahlâk da üstündü. İslâm’dan önceki Türk toplu-
mu, milliyetçi bir toplumdu. Orhun Kitâbeleri’ndeki milliyetçi rûha eri-
şebilmek, diğer milletler için, son asırlarda mümkün olabilmiştir. M.Ö.
36’da Türk hâkanı Çiçi Yabgu’nun meşhur nutkunda “millet olduk” diye

133
osmanlı tarihi

bir cümle vardır ki, bu iki kelimelik hârika cümle, bundan 2.013 yıl önce
söylenmiştir. Gene bu nutukta şu parıltılı cümleler yer alır: “Biz ölsek
de, kahramanlığımızın şöhreti kalacaktır. Yalnız bu şöhret, çocukları-
mızı ve torunlarımızı, diğer kavimlerin efendisi kılmaya yeter.” Çocuk-
ların ve torunların, gelecek kuşakların şânı ve varlığı için ölmek… 2.000
yıl önce Türk milliyetçiliği, bu seviyeye erişebilmiştir. Millî ahlâk bu idi.
Bencil değildi, geleceğe dönüktü. Şahsî değil, toplum içindi. Murad Hü-
dâvendigâr’ın Kosova’sında, Mustafa Kemâl’in Sakarya’sındaki ruh, bu
ruhtur. Öyle üç beş asırda olmamıştır, olacak şey de değildir.
1602 yılında yazan bir Erdelli Macar tarihçisi, Szamosközy şöyle
der: “Kan içici Romen, Sırp ve Almanlar’ın biz Macarlar’a yaptığı mu-
ameleyi, değil Osmanlılar, Kırım Tatarları bile asla irtikâb etmemişler,
bunlar bize karşı şefkatle davranmışlardır.”
Gerçek Türk ahlâkı, büyük bir hoşgörürlüğe ve müsamahaya yer ve-
rir. Taassup sevilmez. Türk’e göre taassup ve yobazlık, kendine emniyeti
olmayan şahıs ve toplumlara vergidir. Türk edebiyatı asırlarca yobazlar-
la alay etmiş, onları kınamıştır. Türk, imanından o derecede emindir ki,
asırlarca Bizans mozaikleri karşısında namaz kılmış, bu mozaikleri ka-
patmayı bile düşünmemiştir. Ayasofya 1453’te cami, hem de protokolde
bütün Osmanlı Cihan Devleti’nin birinci camii olduğu halde, tympanon
duvarındaki mozaikler 1573’te Mimar Sinân’ın büyük tamiri sırasında,
kubbe mozaikleri 1580–1592 arasında, sonra 1630’dan az önce, tama-
mı 1672’de —hiç tahrib edilmeden— üzerine badana çekilerek kapa-
tılmıştır. Doğu kemerlerindeki mozaikler ancak 1801’de, geri kalanlar
da 1750’de badana ile örtülmüştür. Bu durum, asırdan asra taassubun
arttığını, Osmanlı şevketinin taassubla alâkası olmadığını gösterir. Selâ-
nik Ayasofya Camii’ni XX. asır başlarında II. Abdülhamîd, hem Bizans,
hem Türk kısımlarına aynı derecede para harcayarak, büyük masraflarla
onarmıştı. Selânik, 1913’te Yunanlı’nın eline geçti. Derhal kiliseye çev-
rildi. 1950’ye doğru, Türkler tarafından XVI. asırda yapılan âbidevî son
cemaat revâkı, taş oymacılığı şâheseri olan minber, kürsü ve müezzin
mahfili, hiçbir iz bırakılmamacasına kaldırılıp tahrîb edildi. Kendine
güveni olmayan toplumlar, dinde olsun, rejimde olsun, mutaassıbdırlar.
Milletlerin seciyyesi, karakteri, bin yılda oluşur. Daha önceki Yunan-
lı da böyleydi. 1147’de II. Haçlı seferinde, Bizans imparatoru, Alman-
ya imparatoru ve Fransa kralı, Anadolu’ya girmişlerdi. Anadolu Türk
devleti, Türkiye, ancak 70 yıllıktı. I. Sultan Mes’ud, koalisyon ordularını
yok etti. Haçlı Şövalyeleri, Anadolu dağlarına can attılar. Yerli Rumlar,
şövalyeleri buluyor, yaralıları öldürüp soyuyorlardı. Sultan Mes’ûd ise

134
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

şövalyeleri aratıyor, bulduruyor, tedavi ettiriyor, hastanelere yatırtıyor,

Rumlar’dan çaldıkları para ve eşyalarını aldırtıp onlara iâde ediyordu.
Bunları bize, olayın şâhidi Fransız şövalyesi Odon da Deuil anlatıyor.
Nitekim 40 yıl sonraki III. Haçlı seferinde, bir Türk subayı olup sonra
hükümdarlığa yükselen Salâhaddîn–i Eyyûbî’nin âlî–cenablığı, Arslan
Yürekli Richard’ı hayretlere düşürecektir.
Osmanlı toplumuna girmek serbesttir. Müslüman olmak, samîmî
olarak bu dine inanmaktan başka şartı yoktur. Ama bu toplumdan
çıkmak serbest değil, yasaktır, cezası ölümdür. Kişi ve toplum, asla din
değiştirmeye zorlanmaz. Ama kişi hür vicdânı içinde düşünüp taşınıp
Müslüman olmaya karar verdikten sonra, artık bu dini bırakamaz. Müs-
lüman’la evlenen Hıristiyan veya Mûsevî kadın, dinini muhafaza eder,
Müslüman olmaya zorlanamaz, fakat çocukları ancak Müslüman olabi-
lir. Tekrar eski dinine dönmek isteyenin, Türkiye’den savuşması şarttır.
Osmanlı toplumu içinde böyle bir şey mümkün değildir. Maamâfih İs-
lâm dininden dönene imanını tazelemesi teklîf edilir. Bunu reddettiği
takdirde cezalandırılır. Kitle halinde ihtidâ (İslâmlaşma) olayı azdır.
Arnavutlar’da, Boşnaklar’da, Girit Rumları’nda, Çerkesler’de ve öbür
Kafkas kavimlerinde görülür. İhtidâlar daha çok şahsîdir. Sadrâzamlar-
dan bir ikisinin Hıristiyan ana ve babaları dinlerini, oğulları sadrâzam
olduktan sonra da muhâfaza etmişlerdir. Zira, iman, şahsî, vicdânî, kişi
ile Tanrı arasında bir iştir.
Samîmî Türk dindarlığı, Türk toplumunu ahlâklı, Türk ordusunu
muzaffer kılmıştır. Yobazlık, gösteriş dindarlığı, menfaatçi dincilik ise,
Türk toplumuna ahlâksızlık tohumları ekmiş, Türk ordusunun mânevî
yapısını berbâd etmiştir. Dinsizlikten bahsetmeye lüzum yoktur, çünkü
böyle bir mikrop, Osmanlı devri Türk toplumunda meçhuldü.

135
Hukuk

O smanlı devleti, sanıldığı gibi bir şerîat devleti değildir. Eski Türk
hukukundan gelen ve “hâkanî” veya “Sultanî” denilen sistem, dev-
letin yüksek menfaatlerini kollayan bir düzendi. Bu düzene göre yasama
yetkisi, padişahındı veya padişah adına yapılırdı. Medenî hukukta geniş
ölçüde şerîat ve Hanefî hukuk sistemi uygulanıyordu. Fakat ceza huku-
ku ve diğer sahalarda, kesin şekilde Sultanî hukuk hâkimdi. Devletin
başından sonuna kadar, durum budur.
Esasen Hanefî mezhebinin istihsân müessesesi (ki Mâlikî mezhe-
binde de “istislâh” adıyle mevcuttur), devletin teşrî (kanun koyma) yet-
kisine dinî bakımdan da hayli kolaylık ve serbestlik getiriyordu. Tabiî
“Sultanî” ve “hâkanî” denen ve elimizde “kanûn–nâme” adıyle yüzlerce-
si bulunan kanunlardaki hükümlerin, şerîat hükümleriyle açıkça çeliş-
memesine dikkat edilmiştir. Bu hususta Kanûnî Sultan Süleymân’ın, bü-
yük hukukçu Şeyhulislâm Ebussuûd Efendi’ye hazırlattığı yasalar, millî
ve dinî hukukun uyuşturulması bakımından da bir şâheserdir.
Klasik Osmanlı düzeninde 4 Sünnî mezheb de haktı. Gerçi Türk-
ler’in tamamı ve İslâm’ı Türkler’den alan Arnavut, Boşnak, Çerkes gibi
kavimler tamamen Hanefî idi. Padişah halîfenin mezhebi de Hanefî idi.
Fakat halîfe sıfatıyle, 4 Mezheb’in de başı idi. Devletin Şâfiî tab’ası da
çoktu. Kuzey Afrika’da ise Mâlikî tab’ası vardı. Hanbelî tab’ası azdı. Dev-
letin Şîî tab’ası da mevcuttu (Yemen’de Zeydîler, Irak’ta Câferîler). Hattâ
küçük Hâricî tab’ası da vardı. Bunların topu Müslüman’dı ve bunların
dışında kalanlar, başka din ve medeniyetten olanlar, imparatorluğun
tab’ası olsun, yabancı olsun, “kâfir” idi.
Osmanlı terminolojisinde ve halk anlayışında “kâfir, küffâr, kefere”,
ancak “barbar, yabancı” mânâsındadır. Yunanlılar’ın ve Romalılar’ın
başka medeniyetten olanlara “barbar” demeleri gibi, Osmanlılar da,

136
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

kendilerine yabancı medeniyetten olanlara böyle demişlerdir.

Bizzat padişah, adalete itaat ederdi. Padişahın adalete itaati, tab’a-
sına örnek olmak içindi. Yoksa devletin yüksek menfaati neyse, o şekil
uygulanırdı. Körü körüne kanunculuk diye bir şey yoktu. Devletin men-
faati neyse, o kanun ve hüküm getirilirdi.
4 sosyal sınıf vardır: Devlet görevlileri, şehir–kasaba halkı (burju-
vazi), köylü ve köleler. Devletten maaş veya maaş yerine bir toprağın
işletme hakkını (dirlik) alana, asker olsun, sivil memur olsun, “askerî”
sınıf denmektedir. Bunlar vergi ödememektedirler. Burjuvayı, esnaf ve
tüccar teşkîl etmektedir. Bunlara ve köylüye “reâyâ” denmektedir. Bu
sınıflar, kazançlarına ve ürettiklerine göre vergi vermektedirler. Top-
rağa bağlı köle (serf) yoktur (Avrupa ve Amerika’da XIX. asır sonları-
na kadar mevcuttur). Ancak şehirde zenginlerin kullandıkları köleler
vardır. Bunlar, imparatorluk dışından getirilmiş ve köle olarak satılmış
kimselerdir. Devletin tab’asından köle olmak mümkün değildir. Bu dört
sınıftan birinden diğerine geçmek mümkün ve kolaydır. Asâlet olmadı-
ğı için, hiç bir baraj yoktur. Kölelikten ve köylüden gelen pek çok sad-
râzam ve padişah damadı mevcuttur. Doğuştan imtiyazlı olan tek aile,
Osmanoğulları’dır. Yalnız baba tarafından Osmanoğlu doğmak, o şahsa
doğuştan imtiyaz sağlamaktadır. Bunun dışında bir yoksul köylü de, bir
sadrâzam çocuğu kadar, devletin her türlü makamına çıkmayı ümîd
edebilmekte ve çıkabilmektedir.
Büyüklük asırlarında imparatorlukta Türk unsuru, beşte bir civa-
rında idi. Bütün imparatorluklar gibi bir kavimler meşheri idi. Fakat
Türkçe, Habeşistan’dan Kafkasya’ya, Cezâyir’den Macaristan’a kadar her
yerde tek resmî dildi. Türkçe bilmeyenin devlet hizmetinde şansı yoktu.
1908 Meşrûtiyetinden sonra bile durum bu idi. Arnavutluk’tan Yemen’e
kadar bütün resmî eğitim, adalet ve muameleler, Türkçe idi. Binâena-
leyh İslâm dininden sonra Türkçe bilmek de resmen birbiriyle eşit olan
bütün padişah tab’aları için bir imtiyaz değilse bile, bir ilerleyebilme un-
suru idi.
Sayıları on milyonları bulan Gayri Müslim tab’anın, devlet görevlisi
olmamaları dışında başka mühim bir eşitsizlikleri yoktu. Din hürriyeti,
Müslüman için neyse, en küçük bir fark olmaksızın, Hıristiyan ve Mû-
sevî için de o idi. Bir Müslüman hangi ticareti yaparak ne derecede zen-
ginleşebiliyorsa, bir Gayri Müslim de aynı şekilde, devletin kanunları
çerçevesinde ve vergilerini ödeyerek, aynı derecede servet edinebiliyor-
du. Servet edinebilmesine en küçük kayıt konmamıştı. Medenî davaları-
nı Gayri Müslim cemaatler, kendi aralarında ve kilise mahkemelerinde

137
osmanlı tarihi

çözerler, Türk idaresi, Hıristiyan tab’asının medenî hukuka ait işlerine

karışmazdı. Yalnız ceza davalarına, Türk kadısı bakardı. Gayri Müslim-
ler için tek imtiyazsızlık, bir Gayri Müslim istediği takdirde Müslüman
olabildiği halde, bir Müslüman’ın Hıristiyan ve Mûsevî olabilmesinin
imkânsızlığı idi. Bu durum, idam cezası ile yasaklanmıştı.
Osmanlı ceza sisteminde kadın asılamazdı. Yalnız iple boğulmak su-
retiyle idam edilebilirdi ki, bu da çok nâdirdir.
1856 hatt–ı hümâyûnu ile devletin Hıristiyan ve Mûsevî tab’ası da
sivil memuriyetlere getirilmeye başlandı. İmparatorluğun hayatının son
üç çeyrek asrında, azınlıklardan pek çok büyükelçi, nâzır, vali, vezir gö-
rülür. Askerî rütbe verilenler de vardır. Fakat asla birlik kumandanı su-
bay olamamışlardır. Harb okullarına alınmamışlardır.

138
İlmiyye sınıfı

O smanlı düzeninde devlet görevlisine “askerî” denilmektedir. Bu ke-

lime sonradan, yalnız muhârib sınıfa tahsis edilmiştir. O devirde
sadece devlet memuru demekti. Diğer vatandaşlar gibi vergi ödemezdi.
Buna karşılık, devlete hizmet ederdi. Hizmeti karşılığında maaş, vakıf
geliri veya dirlik alırdı.
Klasik Osmanlı devrinde devlet görevlisi, üç sınıfa ayrılırdı: Muhâ-
rib sınıf ki, yalnız ordu ve donanmadan ibaret değildi, eyâlet ve sancak-
ların mülkî idaresi de bu sınıfın elindeydi. Mülkî idarenin sivillere geç-
mesi, Tanzimat’la başlar. Bu sınıfa “seyfiyye” (seyf=kılıç) denirdi. İkinci
sınıf kalemiyye idi, sonradan mülkiye sınıfı denmiştir. Sivil sınıftır, fakat
imtiyaz bakımından askerlerden hiç bir farkı yoktur. Başlıca maliye, hâ-
riciye (dış işleri), yazışmalara ait bütün işler (nişancılık) bölümlerine
ayrılırdı. Bu işler, kalemiyye veya mülkiyye sınıfının elindeydi. Üçüncü
sınıf, ilmiyye idi. Bütün din işleri, adalet ve eğitim, bu sınıfın elindeydi.
Bu sınıfa “ulemâ” ve “ulemâ–yı rüsûm” da denirdi. Hepsi ilmî rütbe sa-
hipleri idiler. Fakat ilim, bu sınıfın tekelinde değildi. Başka sınıflardan
ve devlet görevlisi olmayanlardan da çok bilgin yetişmiştir.
Bu üç sınıftan birinden diğerine geçmek tamamen imkânsız değilse
de çok zordu. Zira eğitimleri, apayrı idi. İlmiyye sınıfının bir husûsıye-
ti, yüksek öğrenim diploması olmayanın, bu sınıfın en alt kademesin-
de bile yer almaması idi. Mutlaka yüksek dereceli medreseyi bitirmek
îcâb ediyordu. Diğer iki devlet görevlisi sınıf, yani subaylar ve mülkî
sınıf için ise, bir tahsil mecburiyeti yoktu. Liyâkat esastı. Tanzimat’tan
önceki düzen bu idi. İlmiyye sınıfı için Arapca bilmek mecburî idi.
Meraklılar Farsca da öğrenirlerdi. Mülkiyye–kalemiyye sınıfı için hem
Arapca, hem Farsca şarttı. Askerî sınıf için Türkçe bilmek yeterli idi.
Ancak korsan ve akıncı sınıfından olanlar en az bir, çok defa bir kaç

139
osmanlı tarihi

yabancı (bilhassa Avrupa) dili konuşurlardı. Bu üç sınıf arasındaki diğer

bir husûsıyet, ilmiyye ve kalemiyye–mülkiyye sınıfından gelenlerin yüz-
de doksan nisbetinde Türk asıllı olmalarıdır. Bu sınıflarda Gayrı Türk
Müslüman kavimlerden olanlar bile çok nâdirdir. Askerî sınıfta ise XV.
asrın ortalarından itibaren 2 asır kadar devşirme menşe’li olanlar ağırlık
kazanmışlardır. Tamamına yakın Türk olan askerî sınıflar bu 2 asırda
akıncılar, korsanlar, azablar ve tımarlı sipahisinden ibaretti.
Ulemâ, Hıristiyan dinindeki clergé değildir. Hâkimler ve profesör-
ler hey’etidir. Orta ve yüksek öğretimin tamama yakını, mahkemelerin
tamama yakını ve büyük camilerin idaresi, tamamen bu sınıfın elin-
dedir. Küçük camilerde imam olmak, ilkokul öğretmeni olmak için,
ulemâ sınıfından olmaya yani yüksek dereceli medrese bitirmeye lüzüm
görülmemiştir. Ulemâ sınıfının kontrolü dışında bulunan başlıca yük-
sek öğretim müesseseleri, Saray–ı Hümâyûn’daki Enderûn Mektebi ile,
bazıları birer akademi şeklinde teşkilâtlanmış dergâhlar (büyük tekke-
ler) idi. Ceza davalarının devletin politikası ile ilgili olanları da ulemâ
sınıfının kontrolü dışında, padişahın, hükûmetin ve onların eyâletlerin-
deki temsilcilerinin elinde idi. Buna karşılık bütün şehir ve kasabaların
belediye teşkilâtı, ulemâ sınıfının elinde idi. Bir beldenin kadısı, aynı
zamanda o beldenin belediye başkanı idi ve yetkileri bugünkilerden çok
fazla idi. Tanzimat’a kadar ilmiyye sınıfının yetki ve görevleri ana çizgi-
leriyle böyledir. Tanzimat ile sivil görevliler, hem asker sınıfının, hem
ulemâ sınıfının görevlerinin büyükçe kısımlarını devralmışlar, idare si-
villeştirilmiştir. Zira ulemâ sınıfı da, cübbe ve sarıkları ile, üniformalı
bir sınıftı. Üstelik kendilerine idam cezası tatbik edilememesi bakımın-
dan, asker sınıfından daha imtiyazlı idiler.
Ulemâ sınıfının başı, şeyhulislâm efendi idi. Devletin, sadrâzamdan
sonra ikinci görevlisi idi. Din işleri, mahallî idareler, vakıflar, eğitim ve
kültür müesseseleri ve mahkemeler, onun emir, kontrol ve yetkisinde
idi. Fakat bu müesseselere yüksek görevli tayin etme yetkisi şeyhülis-
lâmın değil, sadrâzamın idi. Şeyhülislâmın en yüksek görevi ise, fetvâ
vermekti. En büyük müftü idi. Önceleri azledilemez, hayat boyu tayin
edilirlerdi. 1589’dan itibaren, onlar da azledilebilen memurlar arasına
girdiler. 1425’te kurulan bu müessesede 5 asır içinde 131 şeyhülislâm
gelip geçmiştir (175 tayin).
Şeyhülislâmın iki yardımcısı, Rumeli ve Anadolu kazaskerleri idi.
İkisi Dîvân–ı Hümâyûn üyesi yani bakan idiler. En yüksek hâkimler
bunlardı. Şeyhülislâm, Dîvân üyesi değildi. Dîvân–ı Hümâyûn’da sadrâ-
zamın sağında 2. vezir, onun yanında 3. vezir, sadrâzamın solunda Ru-

140
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

meli kazaskeri, onun yanında Anadolu kazaskeri otururdu. Kazaskerler

ayrıca haftada 5 defa makamlarında yüksek davalara bakarlardı. Rumeli
cihetindeki kadılar Rumeli, Anadolu (Asya) cihetindekiler de Anadolu
kazaskerine bağlı idiler.
Ulemâ sınıfının bunca görevi içinde belki en mühimmi adalettir.
Muhâkeme mutlak şekilde açık, alenîdir. Bu bir prensiptir. Kadı, önü-
ne getirilen bütün hukukî mevzuları bildiği iddiasında değildi. Bu da
diğer bir prensiptir. Onun için kadı, göreceği davanın konusunu en iyi
bilen bir veya birkaç ehl–i vukufu yanında bulundurur. Onların söy-
leyecekleri ile kayıtlı değildir, vereceği hükümde müstakildir. Fakat bu
ehl–i vukufun söyledikleri de adlî sicille geçirilmek mecburiyeti vardır.
Bu şekilde kadı’nın tarafsızlığı, bir kat daha teminat altına alınmış olur.
Kadı’nın bulunduğu yerin müftüsü, kadı’nın istişâre edeceği kimselerin
başında gelir. Davada taraflardan biri olsun, kadı olsun, müftünün fet-
vâsını isteyebilir, buna hakları vardır. Ancak kadı, hükmünde fetvâ ile
de bağlı değildir. Bunun sebebi şudur: Müftü, dini, dinî görüşü temsil ve
tesbît etmektedir. Kadı ise, devlet otorite ve menfaatinin temsilcisidir.
Osmanlı düzeni budur. Kuru hukuk kalıpları için devlet menfaatinin
ihlâl edilemeyeceği prensibi hâkimdir. Zira hukuk kalıpları da, her şey
gibi, devletin ayakta durması ile kaimdir ve devletin ayakta durması
içindir.
Kadı’nın hükmünün temyizi, pratik bakımdan, imkânsız denecek
derecede müşkildir. Bir kadı’nın verdiği kararı ancak İstanbul’daki kazas-
kerler yahut Dîvân–ı Hümâyûn (Bakanlar Kurulu) temyîz edebilmekte-
dir. Bir imparatorlukta bu iş çok zordur. Kahire’deki veya Budin’deki bir
vatandaşın o zamanın imkânları ile İstanbul’da temyiz davası açması,
hiç de kolay bir iş değildi. Bu bakımdan adalet için en büyük teminat,
kadı’nın vicdanıdır. Bugün de böyledir. Fakat kadı’da vicdan yoksa ne
olacaktır? Böyle bir kadı’yı halkın toplu halde şifâhen veya yazılı olarak
o bölgenin en büyük mülkî âmirine, yani sancak beyi veya bizzat bey-
lerbeyine şikâyet etme hakkı vardır. Mülkî âmirin böyle bir şikâyeti alt
etme hakkı tanınmamıştır. Mutlaka müfettiş tahkikatı yaptırılır. Bilerek
veya rüşvetle haksız hükmettiği anlaşılan kadı’nın istikbali mahvolur.
Sistem böyle işletilmiştir. Fakat aslında bu da bugünki anlayışımıza göre
sağlam bir temyiz yolu değildi. Zira sancak beyi ve beylerbeyinin ka-
dı’yı azletme, cezalandırma ve onun kararını değiştirme yetkisi yoktur.
Kadı’nın âmiri, ya Rumeli, ya Anadolu kazaskeridir. Bu iki efendi de
İstanbul’da oturmaktadır. Cürm–i meşhutluk bir vak’a olmadıkça, koca
bir eyâlet beylerbeyisi, bir ilçe kadısına müdahale etmemektedir. Devlet

141
osmanlı tarihi

güvenliğini ilgilendiren bir olay olmadıkça, beylerbeyinin kadıyı tevkif

yetkisi yoktur ve bu, Osmanlı tarihinde çok nâdirdir. Üstelik mahallî
zâbıta, tamamen kadının emrindedir. Zira kadı, o beldenin hem beledi-
ye başkanıdır, hem de kazâ kadısı ise, ilçenin başı, yani kaymakamıdır.
Bütün aksaklıklarına rağmen, klasik Osmanlı adalet sisteminde daha iyi
bir yol bulunamamıştır. Bulunması da o günün ulaştırma imkânları ve
imparatorluğun akıl almaz genişliği gibi sebeplerle, mümkün değildi.
Mülkî–askerî âmirlere kadı üzerinde yetki verilse, adaletin bağımsızlığı
zedelenecekti. Kadı, üzerindeki ufak tefek kayıtlardan da uzak tutulsa,
vicdansız bir hâkim durumuna düşmesi kolaylaşacaktı. Fakat en çok örf
ve âdet, büyük rol oynamış ve adaletin iyi işlemesini sağlamıştır.
Kadı’nın, medresenin yüksek kısmından diplomalı olması şarttır.
Tahsilsiz sadrâzam olmak kaabildi. En küçük kazâya kadı olunamazdı.
Belirli bir suçu olmaksızın azledilemezdi. Ticaret yapması yasaktı. Borç
alıp veremez, hediye kabûl edemez, umumî ziyafetlerde bulunamazdı.
Sadrâzam dâhil hiç kimse, devlet güvenliği ile ilgili olmayan bir kadı
kararını değiştiremezdi.
Klasik devir Osmanlı imparatorluğu 2.500 kadar ilçeye ayrılmıştı.
“Kazâ” denen ve sınırları bugünkilerden çok daha geniş olan bu ilçele-
rin mülkî ve beledî âmiri ve hâkimi kadı idi. Her kazâ bir kaç nahiye-
ye ayrılmıştı. Nahiyenin başında nahiye müdürü, belediye başkanı ve
hâkim olarak nâib bulunurdu. Bu nâibler, kazâ kadısına karşı sorumlu
idiler. Sancak merkezlerinde “molla” denilen büyük kadılar bulunurdu.
Sancak, bugünki il’dir. Bunlar, kazâ kadılarının hiçbir şekilde âmiri de-
ğillerdi. Yalnız sancak merkezinin belediye başkanı ve başhâkimi idiler.
Sancak merkezinde sancak beyi denilen tümgeneral veya orgeneral bu-
lunduğu için, sancak kadıları, kazâ kadılarının aksine, mülkî âmir değil-
lerdir. Eyâlet kadıları, büyük mollalardı. Bunlar da eyâlet merkezi olan
şehirde hükmederlerdi. Eyâletin başında beylerbeyi denilen orgeneral
veya mareşal vardı.
Müftüler, o mahallin İslâm mezhebinden oldukları halde, kadıların
hepsi Hanefî, zâten Türk asıllı idi. Ama davacı, davasının Hanefî huku-
kuna göre değil, Şâfiî, Mâlikî veya Hanbelî sistemine göre görülmesini
istediği takdirde, kadı, bu isteğe uymaya mecburdu. Fakat Hanefîlik en
liberal mezhep olduğu için bu istek çok yapılmaz, Şâfiî ve Mâlikî tab’a
bile davasının Hanefî sistemine göre görülmesini isterdi.
Bütün bu özetten anlaşıldığı gibi kadı, bir din adamı değildir. Dinin
temsilcisi değildir. Mülkî salâhiyetleri de taşıyan bir hâkimdir. O belde-
nin din temsilcileri, müftüsü ve cami adamlarıdır.

142
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

Osmanlı düzeninde hemen tevzî edilmeyen adalet, adaletsizlik sa-

yılırdı. Osmanlı adaletinin hızlı yargıdaki şöhreti bütün dünyada bili-
niyordu. d’Ohsson “2 veya 3 celse nâdirdir, ekseri davalar bir celsede
hükme bağlanır” demektedir (VI, 204 – 5). Ricaut (II, 237) “en mühim
davalar bir saat içinde hükme bağlanır. Hüküm, derhal infâz edilir. Av-
rupa’da olduğu gibi hükmü geciktirecek oyunlardan hiç biri tatbik edile-
mez” diye yazar. Stochove (s. 148) “medenî olsun, cezaya ait bulunsun,
dünyanın hiçbir yerinde, Türkiye’deki kadar davalar hızlı halledilmez.
En büyük davalar 3 veya 4 gün sürer” kaydını düşmüştür. Klasik Os-
manlı devrinde Türkiye’yi iyi tanıyan Avrupalı gezginlerin müşâhede-
leridir.
Bir kaç bin hâkimle, akıl almaz genişlikteki bir imparatorlukta bu
derece hızlı yargı nasıl mümkün oluyordu? Bunun cevabı, davaların,
bugünkine nisbetle pek az olmasıdır. Vatandaş, ancak pek mühim, için-
den çıkılmaz meseleler için kadı huzûruna giderdi. Ufak tefek anlaş-
mazlıkları, büyük otoriteleri olan aile reisleri, eşraftan olan zatlar, esnaf
kedhudâları (sendika başkanları) çözerdi. Böyle şeyler için, çok mühim
bir adam sayılan kadı’nın huzûruna çıkıp adalet istemek saygısızlık
ve ayıp sayılırdı. Gerçi kadı, bir akçalık bir dava bile önüne getirildiği
zaman bunu hükme bağlamaya mecburdu. Fakat böyle ehemmiyetsiz
ihtilâflar asla mahkeme sicillerine geçen bir dava hâline getirilmezdi.
Toplumun yapısı böyle idi. Üstelik bir kadı veya nâib, ancak yarım gün
çalışabiliyor, diğer yarım gününü beledî işlerle uğraşarak geçiriyordu.
Dava sayısı kalabalık olan İstanbul gibi büyük beldelerde “gece nâibi”
denilen nöbetçi hâkimler vardı. Bunlar davaları kadı nâmına geceleri
rü’yet edip ekseriya hemen karara bağlıyorlardı.
Kazasker mahkemesinde kararı bozulan kadı, çok kötü sicil almış
olurdu. Terfî imkânları kapanırdı. Eğer bozulma sebebi kadı’nın rüşvet
alması veya bir menfaat karşılığı taraf tutması ise, kadı, ulemâ silkinden
çıkarılırdı.
En büyük kadı, İstanbul kadısı idi. Aynı zamanda taht şehrinin be-
lediye başkanı idi. Bazan bakan olarak Divân–ı Hümâyûn’a katılırdı.
Halk arasında adı “İstanbul Efendisi” idi. Kazasker pâyesiyle bu görevi
yapar ve ayrılınca fiilen Anadolu kazaskerliğine getirilir, sonra Rumeli
kazaskeri ve şeyhülislâm olurdu. Galata, Eyüb, Üsküdar, Silivri, Çatalca
kadıları ve 100’e yakın nâib (nahiye müdürü, nahiye hâkimi ve nahiye
belediye başkanı), İstanbul Kadısı’na karşı sorumlu ve ona bağlı idiler.
İstanbul kadısının âmiri, adalet mevzularında Rumeli kazaskeri, beledî
mevzularda ise doğrudan doğruya sadrâzamdı. Kendi yetkisi dışında

143
osmanlı tarihi

bir işi icrâ etmek isterse, Dîvân–ı Hümâyûn’a müracaat edip hükûmet
kararı alırdı. Yeryüzünün 3 asırdan fazla bir zaman için en büyük ve
kalabalık şehri olan İstanbul’un belediye başkanı olarak İstanbul Efendi-
si’nin görevleri, aklın almayacağı derecede çeşitli idi. Her şey padişahın
gözü önünde olduğu için belâlı bir makamdı. Fakat bu makamda bulu-
nup başarı göstermeden fiilen kazasker ve şeyhulislâm olmak da hemen
hemen mümkün değildi. Bir görevliler ordusu, İstanbul Efendisi’nin
emrinde, çeşitli işlerle uğraşırlardı. İstanbul’dan sonra imparatorluğun
en kalabalık beldeleri Kahire ve Edirne idi. Buraların kadılarının so-
rumlulukları da çok büyüktü. Zaman zaman protokol sırası değişmekle
beraber, kadıların umumî protokol sırası şöyle idi: İstanbul, Mısır (Ka-
hire), Budin (Budapeşte), Bağdad, Edirne, Bursa, Mekke, Medîne, Şam,
Haleb, Belgrad, Bosnasarayı, Konya, Sofya, Kütahya, Tameşvar, Diyar-
bekir, Erzurum, Musul, Sivas, vs. (Hammer, XIV, 70).
Koçi Bey, 1640’ta imparatorluk teşkilâtını anlatırken, devletin 2.400
kazâ dairesine (ilçe) ayrıldığını, bunun 1.700’ünün Anadolu, 700’ünün
Rumeli kazaskerlerine bağlı bulunduklarını, bu kadılara bağlı binlerce
nâib (nahiye kadısı) olduğunu yazar.

144
Eğitim

M edrese, XI. asrın sonlarında Selçuklular’ın kurduğu ve geliştirdiği

bir eğitim müessesesidir. XIX. asrın başlarına kadar Osmanlı Tür-
kiyesi’nde de esas eğitim müessesesi olarak kalmıştır. Fakat medreseler
dışında okullar da vardı.
Medresenin bugünki ortaokul, lise ve üniversite seviyesine tekabül
eden kısımları vardı. Yani hem orta, hem yüksek eğitim veren bir mü-
essese idi. İlk öğretim, medrese dışı idi. Maâmafih bir çok medresenin
yanında bir de “mekteb” vardı. O devirde “mekteb”in mânâsı ilkokuldur.
Medrese dışı yüksek öğretimin en başlıcası şüphesiz Saray–ı
Hümâyûn’daki Enderûn idi. Çok teşkilâtlı bir saray üniversitesi idi. Bir
çeşit harb akademisi olduğu gibi, her türlü güzel san’atları öğreten kı-
sımları da vardı. Enderûn Üniversitesi’ne, diğer saray okulları talebe
verirlerdi ki bunlar lise derecesinde idi (en meşhurları: İbrahim Paşa
Sarayı, Galata Sarayı, İskender Çelebi Sarayı, Edirne Sarayı). Tekkelerin
bilhassa Mevlevîhâneler’in birçoğu da çeşitli alanlarda yüksek eğitim
veriyorlardı. Birçok vezir sarayında da eğitim teşkilâtı vardı; buralardan
çok değerli devlet adamları yetişmiştir. Cami derslerini, Kur’ân kursla-
rını da buna ilâve etmek lâzımdır. Hepsi medrese dışı eğitimidir. Başka
eğitim müesseseleri de vardı.
Medreseyi bu beraber yaşadığı müesseseler değil, Batı usûlünde açı-
lan okullar itibardan düşürdü. XVIII. asrın başlarından itibaren askerî
ve teknik okullar açıldı. Asrın sonlarına doğru Mühendishâne–i Berrî–i
Hümâyûn yani bugünki Teknik Üniversite ile Mühendishâne–i Bahrî–i
Hümâyûn yani bugünkü Deniz Harb Okulu kuruldu. Batı usûlü teknik
öğretim veren, bilhassa istihkâm, topçu ve deniz subayı yetiştirmek yani
millî savunma gayesiyle kurulmuş köklü, büyük müesseselerdi. XIX.
asırda bu sahadaki okullar büsbütün çoğaldı. Piyade ve süvari subayı

145
osmanlı tarihi

yetiştirmek için bu asrın başlarında II. Mahmud, Mekteb–i Harbiyye–i

Şâhâne’yi açtı. Bu ikincisinde bütün öğretim Fransızca olduğu için, ge-
leneksel Türk öğretim sistemi alt üst oldu. 1839 Tanzimat’ından sonra
Batı usûlü rüşdiyyeler (ortaokul), îdâdîler (lise), sonra Sultanîler (12
sınıflı lise) ve çeşitli okullar açıldı. Batı tarzında ilkokullar (mekteb–i
ibtidâiyye) bile eski geleneksel mahalle mektebleri yanında çoğaldı. Fa-
kat bu çeşit orta öğretimde de Fransızca’nın yanında Arabca ve Farsca
mecbûrî ders olarak okutuluyordu; Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar
devam etmiştir. Orta öğretime İngilizce ve Almanca’nın girmesi, çok
geç tarihlerdedir.
Tanzimat’tan önceki klasik devir Osmanlı eğitimi, erkek çocuklara
mahsustur. Kızlar, ilkokuldan sonrasını okuyamazlar. Kız kabûl eden
hiçbir orta öğretim müessesesi mevcut değildir. İlkokullar zâten karma,
kız–oğlan karışıktır. O halde Osmanlı tarihindeki şâir, bestekâr, yazar
kadınlar nasıl yetişti? Bunlar, hususî eğitim görmüşlerdir. Bilhassa Saray
hanımları, vezir ve ileri gelen kızları, saraylarda, konaklarda, hususî mu-
allim, müderris ve san’atkârlardan tahsil görürlerdi. Musiki, edebiyat,
Arapca, Farsca, dinî ilimler ve daha başka şeyler öğrenirlerdi. İstidatları
nisbetinde de yetişirlerdi. Orta ve yoksul sınıf kızları el san’atları, halıcı-
lık, bilhassa tamamen kadınlara mahsus ve hayatî bir meslek olan ebelik
öğrenirlerdi. Fakat bunların okulları yoktu. Bir ebe, ebenin yanında yıl-
larca çalışıp staj görerek ebe olurdu. Tanzimat’tan sonra kızlar için orta
öğretim veren çeşitli okullar açıldı ki, en feyizlisi, Dârülmuallimât, Kız
Muallim Mektebi’dir ve sonradan yüksek kısmı da açılmıştır.
Değil medrese müderrisi, ekserisi pek de bilgili adamlar olmayan
ilkokul hocaları bile Osmanlı düzeninde, çok saygıya değer insanlar-
dı. Saygı, İslâmî esaslara dayandırılmıştı. Hocanın daima eli öpülür ve
hayat boyu unutulmazdı. XIX. asır başları yani Osmanlı düzeninin çö-
küntü devri için bile büyük tarihçi Hammer şöyle der (XVII, s. XLI):
“Türkiye’de profesörler, Almanya ve diğer bütün ülkelerdekilerden hem
daha yüksek maaş alır, hem daha fazla saygı görürler; İngiltere ve Fran-
sa’da bile profesör, Türk profesörü kadar maaş almaz ve saygı görmez.”
Medrese, ilkokuldan sonra 12 derece ders verirdi. Her derece bir
yıldı ama, imtihan vererek birkaç derece atlamak mümkün olduğu gibi,
aynı derecede yıllarca okuyanlar da bulunurdu. Son iki derece, doktora
öğrenimine karşılıktı ve tabiatiyle her medresede yoktu. “Softa” denilen
yüksek medrese talebesi, daha “rüûs” denilen diplomasını almadan, ho-
cası tarafından “dânişmend” seçildiği takdirde, asistan olarak akademik
kariyere geçebiliyordu. XV–XVI. asırlarda çok değerli eserler yazmış

146
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

dânişmendler vardır ki, o asırlarda dânişmend’in ilmî seviyesini gös-

terir. Yüksek rüûs alıp doktorasını veren dânişmend, “muîd” adıyle, ba-
şasistan olurdu. Sonra “mülâzım” yani doçent unvânını alan genç ilim
adamı, jüri imtihanı geçirip müderris veya kazâ (hâkimlik) yolunu seçip
nâib olurdu. Medrese tahsili ve bütün bu kademeleri geçmek sıkıntılı
ve sabır işi olmakla beraber, müderrislik veya kadılıkla beraber maddî
refah da başlardı.
İstanbul’da Fâtih ve Süleymâniye Medreseleri, büyük üniversiteler-
di. Bu seviyede büyük şehirlerde başka medreseler de vardı. Buralardan
çok değerli bilginler, mühendisler, mimarlar, hekimler, yetişmiştir. Fa-
kat medreselerin seviyesi XVI. asır sonunda bozuldu ve XVIII. asırda
iyice düştü. 1908’den sonra esaslı ıslahat gördüyse de Cihan Harbi’nin
felâketleri arasında bu gayretler de boşa gitti.
İlk öğretime gelince, ilkokulun gayesi, Türkçe okuyup yazmak, arit-
metik, iyi yazı yazmak (hüsn–i hat), Kur’ân okuyabilmek, lüzumlu din
ve Kur’ân bilgileri verebilmekten ibaretti. Yani bugünkü ilköğretimden
daha basit ve geri idi. Klasik devirden sonra, Tanzimat’tan sonraki de-
virlerde, bugünkilere benzeyen ilkokullar açıldı. Fakat gene de yüklü
müfredat yoktu. Fakat bazı ilkokullar, ünlü bir hattâtı, yahut meşhur bir
müzisyeni ek öğretmen olarak getirtirler veya bir Farsca hocası bulurlar-
dı. Böyleleri hemen rağbet kazanırdı. Fakat bunlar, çok büyük şehirlere
mahsus istisnaî ve fantezi şeylerdi. Klasik ilkokul, yukarıda tarif edilen
şekilde ve basitti. İlkokula sadece “mekteb”, öğretmenine de “hoca” de-
nilirdi; bu kelime Tanzimat’tan sonra “muallim” veya “muallime” oldu.
Bazı aileler çocuklarını ilkokula bile vermez, sadece Kur’ân kursları-
na gönderirlerdi. Bu kurslarda ilerleyenler, medresenin ilk basamakları-
na girebiliyorlardı. Fakat bir iki yıl devam edenler, ilkokul öğrenimi bile
elde edemiyorlardı, hattâ okuyup yazamıyorlardı. Kur’ân’ı sathî şekilde
okumayı, daha doğrusu ezberlemeyi öğrenebiliyorlardı. İlerleyenler,
jüri imtihanı geçirip “hâfız” unvânı alabiliyorlardı.
Mahalle mektebi veya mekteb denilen ilkokul karma olmakla bera-
ber, kızlar ayrı, erkek çocuklar ayrı sıralarda, fakat aynı sınıfta okurlardı.
4 ilâ 6 yaşında okula başlatılırdı. İlköğrenim umûmiyetle 4 yıl olmakla
beraber, 6 yaşından küçük olanlar daha fazla yıl okurlardı. Yoksul ço-
cukların yiyip içmesi, elbise ve kitabını aynı sınıftaki varlıklı çocukların
âileleri sağlarlardı. Şeref meselesi idi. Varlıklı bir âilenin, varlığının de-
recesine göre, çocuğu ile aynı sınıfta okuyan en az bir yoksul talebeye
bakmaması, görülmüş şey değildi. Ayrıca vakıf okulları vardı. Bunların
vakıf gelirleri, fakir çocuklara ayrılmıştı. Okulların hepsi istisnasız vakıf

147
osmanlı tarihi

yani hayır eseri olmakla beraber, birçoğunun vakıf geliri zamanla yok
olmuş, sadece bina ortada kalmıştı. Böyle okulların hoca maaşı dâhil
masraflarını, o mahallenin zenginleri karşılardı. Devletin yaptırdığı ve
devletten para alan tek okul yoktu. Ancak Tanzimat’tan sonra maârif
nezâreti kurulunca devlet okul yaptırmaya başlamıştır. Artık o zamanlar
eski zenginler ve hayır sahipleri azalmıştı. Tanzimat’tan önce devlet, sa-
dece askerî okullar yaptırmıştır. Tek tip ilkokul yoktu. Vâkıf (vakf eden)
nasıl arzu etmişse, o şekil ortaya çıkmıştır. Okulun müfredat programla-
rını vakıf–nâme hâlinde tescîl ettirenler vardır. Batı’da da böyledir.
İlk öğretim çok yaygındı. İmparatorluk, hiç olmazsa her erkek çocu-
ğa ilk tahsil verecek şekilde teşkilâtlanmıştı. XVI. asırda çok yaygın olan
ilk öğretim, XVIII. asrın ikinci yarısında azaldı ve bozuldu. Kanûnî dev-
rinde, XVI. asırda, Türkiye’yi dolaşan Fransız gezgini Belon (II, 180v)
her köyde mutlaka bir okul bulunduğunu ve buna yalnız oğlanların de-
ğil, kızların da devam ettiğini, hayretle kaydeder. XVII. asır ortalarında
—banliyöleri hâriç— İstanbul’da 1.993, Amasya şehrinde 200, Erzurum
şehrinde 110 “sıbyân mektebi=ilkokul” vardı. Yalnız öğrenci sayısı, bu-
güne nisbetle çok azdı. Bir okuldaki sınıf ve öğretmen sayıları da öyle.
Bugünkü kalabalık ve büyük ilkokullar mevcut değildi. 20–30 öğrencisi
olanlar bile vardı. Kalabalık olanlar azdı.

148
Sosyal yardım

M emur sınıfı dışında her vatandaş, devlete vergi vermekle yükümlü

idi. Varlıklı vatandaşın bir yükümlülüğü daha vardı: sosyal yar-
dım. Devlet, bayındırlık eseri yaptırmakla, vatandaşı okutmakla, onun
ibâdetine yarayan yapılar inşâ etmekle ve bu gibi şeylerle görevli değildi.
Bunları, varlıklı vatandaşlar yaptırır ve bu te’sislerin hayatlarını devam
ettirmek için, te’sîsin büyüklüğüne göre gelir bırakırdı. Buna “vakıf ” de-
nilir.
Böyle hayır ve sosyal yardım eserleri yaptıranların başında padi-
şahların gelmesi tabiîdir. Zira devletin en zengin adamı padişahtır. Eski
padişahların daha çok, yenilerinin daha az vakıf eser bırakmaları da ta-
biîdir. Zira eskiden savaş ganîmetlerinden beşte bir hisse alan padişah,
sonraki asırlarda bu gibi gelirlerden mahrûm olduktan başka, devamlı
savaşlar için maliyeye sürekli yardıma mecbûr olmuştur.
Kanûnî Sultan Süleymân’ın vezîr–i âzamlarından eniştesi Dâmâd
Lutfi Paşa, Âsaf–Nâme adlı ünlü eserinde, ideal bir devlet adamının ge-
lirinin üçte birini harcamasını, üçte birini biriktirmesini, üçte birini de
hayır işlerine ve eserlerine yatırmasını, böyle îcâbettiğini yazmaktadır.
Ülkeler kaybedildikçe, büyük vakıf eserleri de bakımsız kaldı. Klasik
asırlarda hiç kimse devletin bir gün Meriç’le Ağrı Dağı arasına çekile-
ceğini tahmîn edememiştir. Onun için padişahlar ve devrin zenginleri,
meselâ İstanbul’da yaptırdıkları dev eserler için akıl almaz vakıf gelirleri
bırakmışlardır. Bu gelirleri sağlayan topraklar ve diğer gelir kaynakları
bugün Macaristan’da, Yugoslavya’da, Yunanistan’da, Arabistan’da, Mı-
sır’da ve buna benzer eski imparatorluk ülkelerinde kalmıştır. Bu ülke-
ler birer ikişer elden çıkınca, Anadolu ve İstanbul’daki hayır eserlerinin
geliri azalmış, bakımsız kalmışlardır. Tamirleri bile yapılamaz olmuştur.
Klasik devirde bir padişah camiinin din adamları, refah içinde kimse-

149
osmanlı tarihi

lerdi. Zira zengin vakıflardan maaş alıyorlardı.

Bu şekilde hayır sahipleri, akıl almaz genişlik ve zenginlikte vakıf-
lar kurmuşlardır. Meselâ Sadrâzam Köprülü–zâde Fâzıl Ahmed Paşa,
Uyvar çevresinde bugünki Çekoslovakya’da kalan 2.000 kadar Macar ve
Slovak köyünün gelirini Hazîne’ye almamış, İstanbul ve diğer yerlerdeki
bazı cami, medrese ve imâretlere vermişti.
Akıl almaz işler için vakıflar kurulmuştur. Rumeli kazaskeri Es’ad
Efendi’nin 1845’te kurduğu iki vakfın biri, evlenme yaşındaki yoksul
kızlara çeyiz te’mîni, diğeri de İstanbul’un sapa sokaklarındaki kaldı-
rımların tamiri içindir. Vakıflar, yalnız insanlar için değildir. Hayvanlar
ve bitkiler için de yapılmıştır. Zira onlar da Cenâb–ı Hakk’ın yarattık-
larıdır. Bursa Tahtakalesi’nde “Gurabâ–hâne–i Lâklâkân” denilen leylek
hastanesinin, bu tip hayır eseri olarak, tarihte benzeri yoktur. Güver-
cinler içinse çok vakıf yapılmıştır. Hayvanlara eziyet etmek ve onları
fazla çalıştırmak esasen yasaktı. Türk zâbıtası böyle durumlarda derhal
müdâhale ederdi.
Yoksullar ve yolcular, imâret ve kervansaraylarda bedava yemek
yiyebiliyorlardı. Yemekten başka yoksul ailelere maaş bağlayan vakıf
imâretler vardı. Yalnız İstanbul şehirlerindeki imâretlerde günde 30.000
kişiye bedava yemek veriliyordu. İznik’te I. Murâd İmâreti, günde 2.000
kişiye yemek veriyordu. Süleymâniye İmâreti’nin 1586 yılı bütçesi bu-
günki parayla 238 milyon tl idi. Bu bütçeye göre en çok para harcanan
nesneler sırasıyle un, et, pirinç, bal, tereyağ, buğday ve odundur. Bu su-
retle bir yolcunun, koca imparatorluğu bir baştan bir başa, her konakta
kervansaraylarda ve şehirde imâretlerde kalarak, yiyecek ve yatacak pa-
rası vermeden geçmesi mümkündü. Kervansaray sistemi bilhassa tica-
retin canlı ve kolay tutulması için yapılmıştı.
Eyâlet gelirlerinin % 5 ilâ % 17’si vakıfların elinde idi. Sosyal yardım
ve bayındırlık işleri bu gelirlerden sağlanıyor, devlet bütçesinde yer al-
mıyordu.
Dinî hayatın ve İslâm ibâdetinin merkezi cami idi. Bilhassa yükse-
liş asırlarında imparatorlukta sayısız bayındırlık eseri yapılmıştır. İki
camili, hattâ kubbeli camili köyler görülür. Fâtih devrinde 1453–1481
arasında yalnız İstanbul’da 28 yılda 192 cami ve mescid (küçük mahalle
camii) yapılmıştır ki bunların 95’i hâlâ ayaktadır. XIX. asır başlarında
İstanbul’da 877 cami vardı. Bunların 19’u selâtin camii idi; padişah veya
Osmanlı Hânedânı’ndan biri (meselâ vâlide–sultan) tarafından yaptırıl-
mıştı. Selâtin camilerinin vakıf gelirlerinden elde edilen bütçeleri çok
büyüktür. Meselâ XVII. asır sonlarında Fâtih Camii’nin yıllık bütçesi

150
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

bugünkü parayla 450 milyon tl idi. Aslında Fâtih Sultan Mehmed, yılda
270 milyon tl gelir bırakmış, fakat bıraktığı vakıflar gittikçe değer ka-
zanmıştı. Ayasofya Camii’nin XVII. asırda yıllık bütçesi 100 milyon tl,
Edirne’de Üç Şerefeli Cami’ninki 20 milyon tl, gene II. Murâd’ın yap-
tırdığı Edirne’de Dârülhadîs Camii’nin 1490 bütçesi 16.7 milyon tl idi.
Bir selâtin camii için bugünki parayla 500 milyonla 2 milyar tl ara-
sında para harcandığı söylenebilir. Mimar Sinân’ın Şehzâde Camii için
bugünki parayla 675 milyon tl, Süleymâniye Camii için 1.740.000.000
tl harcanmıştır. Edirne Selimiyesi’nin de daha ucuza çıktığı tahmîn
edilmez. Tabiî bu binalar tarihî değer kazandıkları için bugün milyarlar-
la ölçülemeyecek derecede kıymetlidirler. Selâtıyn camilerinin protokol
sırası vardı. İstanbul’da bu sıra şöyleydi: Fâtih’in Ayasofya’sı, I. Ahmed’in
Sultanahmed’i, Kanûnî’nin Süleymâniye’si, Bâyezid’in Bâyezid’i, Fâtih’in
Fâtih’i…
Selâtin camileri ekseriya külliye şeklindedir. Yani yanlarında med-
reseler, mektebler, imâretler, çeşmeler, hastaneler, kütübhaneler ve ben-
zeri sosyal yardım müesseseleri vardır. Süleymâniye Külliyesi, en ünlü
Osmanlı külliyelerindendir, belki en büyüğüdür. Bu külliye için Kanûnî
Sultan Süleyman bugünki parayla 5 milyar tl civarında bir para har-
camıştır (cami için 1.740.000.000 tl, imâret için 670.000.000 tl vs.).
Eserin ayakta durması için tahsîs edilen vakıfların değeri de herhalde 5
milyar tl’ndan aşağı değildir.
Her köyde bir zâviye (küçük tekke), her mahallede en az bir tarîka-
tin tekkesi vardı. Tekkelerin büyüklerine “dergâh” ve “âstâne” denirdi
ki, bazıları dünyaca meşhurdu. Bunlar, zamanın klübleri idi. Bir tarîka-
tin âdâbına göre ibâdet yapıldıktan başka, toplanılır, sohbet edilir, ilim,
san’at, bilhassa tasavvufla uğraşılırdı. İkisi de XIII. asrın ilk yarısında
Horasan’dan Anadolu’ya gelen iki büyük mutasavvıfın, Mevlânâ Celâ-
leddin Rûmî ile Hacı Bektaş–ı Velî’nin kurucuları sayıldıkları Mevlevî
ve Bektâşî tarîkatleri, Türk tarîkatlerinin en büyükleridir ve Türk top-
lum, san’at ve gönül hayatını çok derinden etkilemişlerdir. Bu tarîkatle-
rin en büyük dergâhları İstanbul’da idi ama Mevlevî’liğin merkezi Kon-
ya, Bektâşî’liğin Hacıbektaş idi. Camilerden sonra en fazla vakıf yapılan
müesseselerden biri tekkelerdir. Medrese gibi tekke de son asırlarda
eski parlaklığını kaybetmiş, çoğunlukla miskinler ve parazitler yuvası
olmuştur.

151
Kültür

O smanlı devri öncesinde de Türk kültürü, çeşitli kıt’alarda çeşitli ka-

vimler üzerinde derin te’sirler bırakmıştır. Osmanlı devrinde bu
te’sirler, daha arttı. Birçok kavim ve millette, çeşitli sahalarda derin Türk
kültürü te’sirleri görüldü. Türkçe’den alınan binlerce kelime, yabancı
dillere girdi. Meselâ bugünkü Türkçe’de Yunanca asıllı 900 kelime ol-
masına karşılık, bugünki Yunanca’da Türkçe asıllı kelime sayısı 3.000’in
üzerindedir (C. Coukidis, Türkçe’den Geçme Yunanca Kelimeler Sözlüğü,
Yunanca, Atina, 1960). Yunanca gibi çok eski bir kültür dili olmayan
diğer diller, Türkçe’den çok daha büyük ölçüde kelime aldılar. Meselâ
Sırpça’da 9.000 Türkçe kelime vardır (A. Skalic, Turcizmi u Srpskobrvat-
skom Jeziko, Sarajevo, 1966). Bulgarca’da Türkçe asıllı kelime sayısı 5.000
kadardır. (Türk Kültürü, No. 83, s. 76). Arnavutça’da her üç kelimeden
biri Türk asıllı olmakla, bu hususta en ileridir. Diğer dilleri de bunun-
la kıyâs ediniz. Romence, Macarca, Ermenice ve bütün Balkan, Yakın
Doğu dilleri, Osmanlı hâkimiyetinde yaşayan bütün kavimlerin dilleri,
bu durumdadır.
Osmanlı Türk te’sîri, bütün bu düzinelerce milletin edebiyatında,
musikisinde ve kültürünün her sahasında açıkça görülür. Türk Musikisi
te’sîri taşımayan Balkan ve Yakın Doğu milleti yoktur. Türk kılık kıyafe-
ti, mutfağı, küçük san’atları, hattâ örf ve âdetleri, ütün bu milletlere çok
unsur vermiştir.
Coğrafya adlarında Türkçe, kıt’alara yayılmıştır. Osmanlı hâkimiye-
tinden çıkan ve devlet sahibi olan milletler, bir asırdır bu kelimeleri sile
sile hâlâ bitirememişlerdir. Türkler, her tarafa Türkçe adlar vermişler-
dir. Pîrî Reîs’in haritalarında Afrika, hattâ Amerika kıt’asında Türkçe
konan coğrafya adları görülür: Kızılburun, Yeşilburun, Babadağ, Altın
Irmağı, Güzel Körfez, İki Harmanlık Burnu, Kozluk Burnu, Akburun…

152
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

Anadolu’da değil, XVI. asrın başlarında Zenci Afrika ve Amerika’da-

yız… Bu coğrafya adlarından bazıları sonsuzluğa kadar devam edeceğe
benzer. Meselâ Romanya’nın büyük şehirlerinden Iaşi’nin adı Türkçe
“Yaşpazar”dan, önce “Yaş”, sonra “Iaşi” olmuştur. Türkçe asıllı diye Ro-
menler’in bu şehirlerinin adını değiştireceklerine hiç ihtimal verilmez.
Moskova’da Kremlin adı bile Türkçe’dir.
Türk kültürünün Osmanlı çağı yaygınlığının daha belirgin, daha
gözle görülür, daha elle tutulur şâhitleri, Osmanlı devri mimari anıtla-
rıdır. Türkler, mimaride pek çok ileri gitmişlerdir. Yalnız Osmanlı üslû-
bunda her türlü mimari eserini bugün bütün Güney ve Doğu Akdeniz
ülkelerinde görmek mümkündir. Asırlardır sistemli şekilde yok edilme-
lerine rağmen bugün de birçok ülkenin birçok şehrinde Türk mimari
eserlerini görmeden geçmek mümkün değildir. Bazıları heykeltıraşlık
san’atının gerçek anıtları olan mezar taşlarından en âbidevî camilere ka-
dar Osmanlı yapısı eserler, her yerde bulunmaktadır. Zira Osmanlılar
bir yere girsinler, fakat orada ilk iş olarak bayındırlık eserleri yapmasın-
lar, bu, vâkı’ olmamıştır. Dağ geçitlerinde, mütevâzı köylerde bayındır-
lık eserleri inşâ etmişlerdir.
Böylesine dışarıya dönük bir büyük ve millî kültürün, kendi iç âle-
minde ve hayatında, pek çok sahada en ileri çizgide bulunacağı tabiîdir.
XVI. asır başlarında Pîrî Reîs, Amerika’nın keşfinden bahseder ve
dünyanın yuvarlak olduğunu, Magellan’ın henüz dünya turunu yapma-
sından önce söyler. Pîrî Reîs’in haritaları için Fransız bilgini Laroche
“hayret verici doğrulukta olup, çağının coğrafya ilminin ve Batılılar’ın
coğrafya bilgisinin pek çok üzerindedir” der (Connaissance des Arts,
Paris, 1963, s. 125 r). Pîrî Reis, Hindistan ve Çin haritaları da yapmış
ve Yavuz Sultan Selim, Amerika haritası gibi bunları da dikkatle incele-
mişti. Bu bilgin amiral, Kitâb–ı Bahriyye’sinde ise, Akdeniz’i kaya kaya,
akıntı akıntı inceler ve pek çok pafta hâlinde bize tanıtır. Onun gibi yedi
denizi karış karış dolaşmamakla beraber Kâtib Çelebî ise XVII. asır
ortalarında Cihân–Nümâ adlı çok büyük eseriyle, büyük bir coğrafya-
cı hüvîyetindedir. Rus bilgini Barthold (İslâm Medeniyeti Tarihi, 140)
şöyle der: “Cihân–Nümâ, Avrupa’nın coğrafyaya ait bilgileriyle Müslü-
manlar’ınkini bir araya getirmek hususunda ilk tecrübedir. Avrupa’da o
zamana kadar böyle bir tecrübe henüz yapılmamıştı. Yine XVII. asır-
da Evliyâ Çelebî, büyük bir seyahat yaparak, meşhur eserini yazdı. Bu
eser, içindeki bilgilerin bolluğu ve genişliği bakımından, Araplar’ın en
büyük coğrafyacılarını çok geride bırakmaktadır.” Evliyâ Çelebî’nin 10
büyük ciltlik eseri bir hazînedir. X. cildinde (s. 927), Nil’in kaynakları ve

153
osmanlı tarihi

“buhayre–i azim=büyük denizcik” dediği Victoria Gölü hakkında Zen-

ciler’den toplayarak verdiği bilgi (kendisi o kadar güneye inmemiştir),
bugüne kadar ilim âleminin gözünden kaçmıştır. XIX. asırda bu bölgeye
gelen ilk Avrupalı coğrafyacı ve gezginler, bu bilgilerden habersiz, yeni
keşifler yapmışlardır.
Ortaçağ, ümmet devridir. Batı’da ilim ancak Latince, Doğu’da ise
Arabca ile yapılmaktadır. Fransızca, Almanca veya Türkçe, Farsca ilim
yoktur. Osmanlı padişahlarının Türkçe’ye büyük ehemmiyet vermele-
ri ve bu dili her sahada hâkim kılmaya çalışmaları, Batı’da Latince’nin
hâkimiyeti henüz devam ettiği asırlarda, Türkçe’yi Arapca’nın sultasın-
dan kurtarmıştır. Bu suretle millî devlet gibi millî ilim de, Batı’dan daha
erken teşekkül etmiştir. Tabiî XVIII. asra kadar eserlerini eski geleneğe
uyarak Arapca yazan İstanbullu Türkler çıkmıştır. Fakat daha XV. asırda
Türkçe, yalnız edebiyat değil, aynı zamanda bir ilim dili olarak teşekkül
etmiş, hayli mesafe almış ve mühim eserler vermiş bulunuyordu.
Tıp ve anatomide Osmanlılar, mühim eserler yazmışlardır. Operatör
Amasyalı Sabuncuoğlu Şerefeddin, 1465’te yazıp Fâtih Sultan Mehmed’e
sunduğu eserinde cerrâhî müdahalelere, operatörlük âletlerine ait güzel
renkli resimlerle süslü kitabında, kendi tecrübelerinden de bahsetmiştir.
XVI. asırda Antakyalı Dâvûd insan organlarını hayvanlarınki ile karşı-
laştırmıştır. Beyin içinde ak, dışında boz madde olduğunu söylemiş ve
dokunma duygusuna ait devrine göre ileri fikirler ortaya atmıştır. XV.
asırda Ahî Çelebî, idrar yollarını çok iyi araştırmıştır. XVII. asır başla-
rında Şeyh Şemseddin, tıbbî eserini resimlerle süslemiş ve Batılı tıp ya-
zarlarından da faydalanarak, daha o devirde Avrupa ilmine Türk heki-
minin uzak kalmadığını göstermiştir. 1624’te IV. Murâd’ın hekimbaşısı
Emîr Çelebî, bir hekimin imkân buldukça cesetleri açıp incelemesinin
şart olduğunu kaydetmiştir. Böylece XIX. asra kadar Türk hekimliğinde
otopsi olmadığı hakkındaki küçültücü palavra da, pek çok emsali gibi
yalanlanmaktadır. Ayaşlı Şâbân Efendi, kadın, doğum ve çocuklardan
vukufla bahsetmiştir. XVIII. asırda Avrupa dillerinden mühim tıp ki-
tapları Türkçe’ye çevrilmiştir. Sinoplu Mü’min, II. Murâd (1421–1451)
adına yazdığı 3 kitap ve bir kaç yüz bâba ayrılmış eserinde yalnız akıl,
ruh ve sinir hastalıklarına 25 bâb ayırmıştır. Gerçekten akıl hastalıkları
tedavisinde Osmanlı Türkü’nün yeri çok şereflidir. XIX. asra kadar bu
branşta Türk tıbbı, Batı’dan üstündü.
Ruh ve akıl hastaları XVIII. asra kadar Avrupa’da “Şeytan’la işbirli-
ği yapan mel’un mahlûk” muamelesi görür, çok defa diri diri yakılarak
vücutlerinden Şeytan çıkarılırdı! Türkler’e göre ise bu çeşit insanlar, Al-

154
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

lah’ın cezbesine kapılmış zavallı, Allahlık hastalardı. Delileri hattâ musi-

ki ile tedavi ederlerdi ki, bu metod, 1956’da Birleşik Amerika’da tatbîka
başlanmıştır. Türkler, böyle hastalar için ayrı hastaneler yapmışlar, hal-
kın “tımarhâne” dediği bu hastanelere “dârüşşifâ=şifâevi” demişlerdir.
Hekim Şuûrî, bu tip hastaların musiki ile tedavisini tavsiye etmekte,
hastalığın çeşidine göre Türk Musikisi makamları kullanılacağını an-
latmaktadır. Meşhur İngiliz hekimi Dr. John Heward, 1788’de yazdığı
eserinde, Türkler’in ruh ve akıl hastalıkları için yaptıkları hastaneleri
ve tedavi tarzlarını “örnek ve takdîre şâyan” olarak bütün dünyaya tav-
siye eder. Bu yıllarda Türk tıbbının çok gerileme devresinde olduğunu
da unutmamak îcâb eder. Meşhur Dr. Kraft–Ebing de şöyle der (Traité
Clinique de Psychiatrie, Paris, 1897, 53): “Akıl hastalarını tedavi etmeyi
Avrupa, Türkler’den öğrendi. Türkler, bizden hayli önce, akıl hastalarına
mahsus ayrı hastaneler yaptırmışlardır.” Daha 1818 gibi geç bir tarihte
bile “Fransa’da akıl hastaları, hayvanlardan ve katillerden daha kötü mu-
amele görmektedir” (Esquirol, Rapport, Paris, 1874, s. 2).
Avrupa’daki tatbîkatın aksine, Türkiye’de deli veya şuûru bozuk ol-
duğu anlaşılana, cinayet işlese bile ceza verilmemekte, hastaneye kapa-
tılmaktadır. Kanun budur (Cevdet, VII, 148). Edirne’de II. Bâyezid’in
(1481–1512) yaptırdığı külliyedeki akıl ve ruh hastalarına mahsus has-
tane, dünyaca meşhurdu ve bu şöhretini asırlarca muhâfaza etti. Yalnız
musiki ile değil, çiçek ve yemekle de hastalar tedavi ediliyordu. Akıl has-
taları için hususî bir saz hey’eti vardı. Hastahaneye bağlı eczaneden her
isteyen, yalnız yoksul olduğunu beyân edip başkaca hiçbir muameleye
tâbî tutulmaksızın istediği ilâcı alabiliyordu. Yalnız duvardaki levhaya,
vakfın sahibi II. Bâyezid’in, ticaret kasdiyle bedava ilâç alanlara beddûâ-
sı yazılmıştı, o kadar.
Fâtih’in hocası ve mürşîdi meşhur Ak Şemseddin, büyük bir tıp
bilgini idi. Mâddetü’l–Hayât=Hayatın Maddesi adlı eserinde ilk defa
olarak mikrop ve bakteri nazariyesini ortaya atmış, her hastalığın ayrı
“tohumu” olduğunu söylemiştir. O çağlarda mikroskop olmadığı için,
mikropları görmek mümkün değildi. Pasteur’den 4 asır öncesindeyiz.
Aşı da bilinmekte ve çiçek aşısı asırlardır kullanılmakta idi. İngiliz dok-
toru Jenner, 1796’da ilk çiçek aşısını, Türkler’in inekte aşı üretip yap-
tıklarını duyarak tatbik etmişti. Daha 1774’te Avrupa’nın en muhteşem
hükümdârı XV. Louis, çiçekten ölmüştü.
Mekanik çok ileri idi. Fakat yüksek matematiğe dayalı değildi. Tec-
rübe ve pratiğe dayanıyordu. Meselâ Türk saatçiliği çok ileri idi. Osman-
lı havâî fişekçiliği, Avrupa’dan pek çok önde idi. Denizaltı ve planör tec-

155
osmanlı tarihi

rübeleri bile yapılmıştır. Sun’î civciv sanayi mevcuttu. Atom nazariyesi

biliniyordu. Darwin’den 105 yıl önce Erzurumlu Şeyh İbrahim Hakkı
Efendi, tekâmül nazariyesini anlatmış, yaratıkların gelişerek maymu-
nun, sonra insanın oluşmasını îzâh etmiştir.
Türk san’atından, şiirinden, edebiyatından, mimarlığından, minya-
türünden, hattından, küçük san’atlarından, musiki ve raksından bahset-
miyoruz. Bu sahalarda da Osmanlı Türkü’nün zirveye eriştiğini kaydet-
mekle yetineceğiz.

156
Ahlâk (Osmanlı Türk’ünün karakteri)

M addî hayatın yanında ve aynı paralelde mânevî hayatda yaşayan

canlıya “insan” diyoruz. Yükselmiş toplumlar, maddî ve mânevî
hayatı çok iyi dengelemiş toplumlardır. Maddî hayat gibi mânevî hayat
da çeşitli olduğu derecede karmaşık unsurlardan örülmüştür ve bu un-
surlar her toplumda değişir. Yaşadığı kültür hayatı ve mânevî ortam, bir
toplumun ahlâk ve karakterini meydana getirir. Devir devir milletlerin
ahlâk ve karakterleri yükselip alçalabilir, şahlanıp miskinleşebilir.
İmparatorluk Türkiyesi’nde Türk toplumunun ahlâkı, tabiatıyle ge-
niş çizgileriyle atalardan kalan ahlâktır. Yükseliş devri Osmanlı te’sirleri
nisbeten daha azdır. Fakat Türk milletine kesin karakter kazandıran çağ
daha çok Osmanlı çağıdır.
Osmanlı toplumunda ahlâk telâkkileri ve Türk karakterinin yalnız
bâzı çizgilerini belirtmekle yetinmek mecburiyeti vardır. Daha birçok
karakter çizgisi, esasen tarih bahisleri aktıkça ortaya çıkmıştır.
Türk karakterinin en çarpıcı taraflarından biri, üstün vatanseverlik
duygusu ve şuûrudur. Türk tarihi, vatan için can verenlerin tarihidir.
Can veremeyenler mal vermişler ve ellerinden ne gelmişse bu yolda
esirgememişlerdir. İşte bir örnek: Rumeli kazaskeri Çapanoğlu Abdül-
fettâh Efendi’ye âilesinden 18.000 altın kalmıştı. Bu paranın tamamını
1829’da Rusya ile olan ölüm kalım savaşında harb iânesi olarak devlete
verdi. O tarihte kadı idi. “Devletin verdiği maaş bana kâfidir” dedi. Böy-
le örnekler sonsuzdur. Kale yapılması, onarılması, top dökülmesi gibi
işler için sonsuz vakıflar kurulmuştur.
Türk karakterinin diğer mühim bir unsurunu üstünlük şuûru
(complexe de supériorité)’dur. Atatürk, millî secîyenin bu unsurunun
devam etmesi, daha da canlanması için çok çalışmıştır.
Türk vekârı da ünlüdür. Türk, vakurdur. Vekarı içinde mütevâzı,

157
osmanlı tarihi

ciddî ve ağırbaşlıdır. Gürültüden ve gevezelikten nefret eder. Az konu-

şur. Hemen hiç gürültü yapmaz. Kahkahayla gülmemeye dikkat eder.
Heyecanını belli etmez. Sessizliği sever. Huzûruna düşkündür. Koşmaz.
Sokakta kimseyi kovalamaz. Sokakta ilgi uyandıran bir şey gördü mü,
bakıp geçer, durup kalabalık yapmaz. Ağırbaşlı ve anlayışlıdır. Erken ya-
tıp güneş doğmadan kalkar. Dedikoduyu sevmez. Öğünmeyi ayıp sayar.
Çocuklar çığlık atmaz ve döğüşmezler. Yüksek sesle konuşmanın ayıp
olduğu her çocuğa öğretilir.
Terbiye, her şeyin esasıdır. Terbiyeden fazla olarak nezaket de çok
beğenilen bir davranıştır. Kabalık ve anlayışsızlık çok hor görülür. Böyle
insanlardan nefret edilir.
Kadınlara saygısızlık görülmemiş şeydir. Evinde olsun, sokakta ol-
sun, kadın saygısızlık görmez. Kadın asılmaz. Kadına işkence edilemez.
Kadına âit hiç bir mala devlet el koyamaz.
Nezaket, tabiat îcâbıdır. Avrupa’daki sahte ve gösteriş nezaketi ayıp
sayılır. Biri sözünü bitirmeden diğerinin başlaması büyük görgüsüzlük-
tür. Ubicini, çöküş devrinde, 1855’te bile “Türkler, kâinâtın en kibar,
zarîf ve muhteşem şekilde nazik insanlarıdır” der.
Başkasının şahsî işlerine tecessüs göstermek ve meraklanmak çok
ayıp sayılır. Kibir ve gurur, Şeytân’a mahsus karakter unsurları telâkki
edilir. Hele gerçekten büyük makam işgal eden bir adamın kibir gös-
termesi, o makamı dolduramadığına işaret sayılır. Törenlerde protokol
subayları padişahın yüzüne karşı bile “mağrûr olma padişahım, senden
büyük Allah var!” diye bağırırlar.
Büyüğe saygı, küçüğe sevgi, değişmez Türk terbiyesidir. Burada bü-
yüklük yalnız yaş bakımından değildir. Aynı zamanda makam ve servet
bakımındandır. Ana ve babaya saygısızlık, çok büyük günahlardan sa-
yılır. Büyük kardeşe de bir nisbette saygı vardır. Bir kaç ay büyük erkek
veya kız kardeşe “ağabey” ve “abla” denilir, asla isimleriyle çağırılamaz.
Batı’da ise kardeşler, kendilerinden çok büyük abla ve ağabeylerini kü-
çük adlarıyle çağırırlar.
Türk için sadakat, bir görevdir. Sâdık olmayan, görevine ihânet et-
miş sayılır. Fakat vefasızlık, sadakatsizlikten çok ağırdır. Türk için vefa-
sız adam, köpekten aşağı bir mahlûktur. Vaad ve yemine sadakat esastır.
Vaadinden ve yemininden dönenin ödeyeceği kefâret çok ağırdır. Ver-
dikleri sözün esiridirler, ne bahasına olursa olsun yerine getirirler.
Türk hayırseverliğine, üç kıt’adaki Türk mimari anıtları şâhiddir.
Hayır yapmadan ölen insan, insan bile sayılmaz. Her sokakta, her köyde
görülen çeşme ve mescidlerden en büyük bayındırlık eserlerine kadar

158
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

—askerî te’sisler hâriç— imparatorluk devrinden ne kalmışsa, vatanda-

şın hayır eseridir, onun arzusuyle, onun malından, en küçük bir zorlama
bahis konusu olmaksızın yapılmışlardır. Devletin hiçbir katkısı olma-
mıştır.
Bir zenginin kapısının yoksula ve ihtiyaç sahibine kapanması, çok
aşağılık bir davranıştır. Böyle bir adam, o toplumda, o mahalde barı-
namaz, hakaret görür. Yemek için bir saraya ve konağa girenin mutla-
ka karnı doyurulur. Bir kulübenin kapısı çalınıp ekmek istense, kulübe
sahibi, ekmeğinin yarısını bölüp mutlaka verir. Aksine bir davranışı
görmemiştir ki, bilsin ve tatbik etsin. Merhamet, büyük meziyet sayılır.
Merhametsiz, yalnız hemcinsine değil, hayvan ve bitkiye de acımayan ve
değer vermeyen, çok aşağı, insaniyetsiz, medeniyetsiz, topluma yabancı
ve aykırı addedilir.
Klasik Osmanlı devri Türk karakterinin son zamanlara kadar uza-
nan bir unsuru da tevekkül’dür. Tevekkül, çok oynak bir meziyettir. Akıl
esîr edecek dereceye varırsa, miskinlik hâlini alır. Sabır şeklinde ise,
şüphesiz insanın yararınadır.
Türk karakterinin en belirgin husûsıyetlerinden bir diğeri şüphesiz
namus, şeref ve dürüstlük duygusudur. Başkasının hakkına tecavüz et-
mek, başkasının hakkını yemek korkusudur. Hileyle, başkasının sırtın-
dan kazanılan paranın hayır getirmeyeceği kanaatidir.
Türk toplumu, fuhuşsuz bir toplumdu. Fuhuşla ırza tecavüz aynı
mahiyetteydi. Irza tecavüzün tek cezası idamdı. Fuhşun en kötü çeşidi,
yani para karşılığı yapılanı, tamamen meçhul gibiydi. Zira para karşılı-
ğı fuhuş, servet hırsından olabileceği gibi, çok defa da yoksulluktan ve
sosyal dayanışma yokluğundan ortaya çıkar. Sosyal dayanışmanın mü-
kemmele çok yakın bulunduğu Osmanlı toplumunda komşunun, hattâ
mahalleden birinin derdi, bütün mahallenin derdi sayılır, halli ve def ’i
için herkes elinden geleni yapardı.
Türk toplumunun o çağ Batılılar’ı çok hayrette bırakan bir husûsı-
yeti de temizlikleri, sık yıkanmalarıdır. Temizliği dinin yarısı sayan bir
toplumda bu alışkanlığa şaşmamak îcâb eder. Ve Türk, mutlaka akar
suda yıkanır. Akamayan, biriktirilmiş suda yıkanmak, Türk için pis-
liktir. Türk hamamının ve mutfağının temizliği, bolluğu ve genişliği, o
çağ Avrupalı gezginlerin eserlerinde ehemmiyetle belirttikleri konular
arasındadır.
Türk’ün tabiat sevgisi meşhur ve çok eskidir. Yeşiliğe, ağaca, çiçe-
ğe bayılır. Onları itina ile, aşkla yetiştirir ve muhâfaza eder. Hayvanlara
acıma duygusu çok yüksektir. Türk şehirleri, kuş cennetleri hâlindedir.

159
osmanlı tarihi

Türk toplumu için meçhul bir âfet de intihardır.

İlme, ilim adamına, öğretmene ve din adamına, kitaba, hattâ yazılı
kâğıda karşı Osmanlı Türkü’nün saygısı meşhurdur. Kumar meçhul gi-
bidir. İçki içenler vardır, fakat azdır. Buna karşılık XVII. asırdan itibaren
tütün ve kahve tiryakiliği çok yaygındır.
Çok iyi düşünülmüş ve dengelenmiş kanunlar, Türk toplumuna ve
Türk devletine faydalı şekillerde düzenlenmiştir. Nimetlerin iyi payla-
şılması, insanoğlunun sağlayabileceği nisbette gerçekten iyi bir sosyal
adaletin kurulabilmiş, ve daha mühimmi zihinlere yerleştirilmiş ve örf
ve âdet hâline getirilebilmiş olması, Türk ahlâk ve karakterinin yüksel-
mesinin sebepleri arasında, hiç ihmâl edilmeyecek bir husustur. Nimet-
lerin kötü, adaletsiz ve dengesiz paylaşıldığı, sosyal adaletin olmadığı
toplumlarda ahlâk ve karakter zaaflarının arttığı muhakkaktır.
Türk toplumunda ahlâk ve karakter bozulması yenidir. XX. asırda-
dır. Fakat bu bozulmada, Türk toplumunun dinamik toplum hâlinden
pasif toplum hâline gelmesinin de te’sîri vardır. Türk toplumu ise, daha
XVI. asrın sonlarından başlayarak, eski dinamizmini kaybetmiştir.
XVIII. asır sonlarında, tamamen hareketsiz bir toplum hâline gelmiş-
tir. Hareketsiz, fakat henüz ahlâkı ve karakter sahibi. 1918 yıkımıdır
ki, Türk toplumunu, perişan etmiş ve birçok ahlâk nosyonu, onarılmaz
yaralar almıştır. Bunun bütün dünyada da böyle olduğunu belirtmek lâ-
zımdır. İkinci Cihan Savaşı’ndan sonra ise ahlâk, bütün dünyada, çok
büyük darbeler yemiştir.
XIX. asırda Osmanlı Türk toplumunda ahlâk ve karakter, hâlâ dün-
ya milletlerine örnek gösterilecek seviyededir. Çok iyi insanlardan bir
araya gelmiş bir toplumdur. Fakat tehlikeli şekilde pasif haldedir. Ancak
savunma savaşı yapabilmektedir, taarruz gücünü yitirmiştir. Çok yo-
rulmuştur. Atalarının kan ve alın teriyle bıraktıkları akıl almaz büyük-
lükteki mirası, mümkün olan bir rahatlık içinde yemeyi tercîh etmekte,
ona bir şey ilâve etmek şöyle dursun, onu doğru dürüst savunmayı bile
fazla düşünmemektedir. İçte ve dışta başına ne gelirse, “takdîr–i İlâhî”
bahânesiyle geçiştirmektedir. Yorgun bir savaşçıdır. Cihan devletleri
kurmaktan yorulmuştur. Zira cihan devletleri, bir dakika göz kırpma-
macasına uyanıklıkla kurulur ve ayakta tutulur. Cihan devleti sahibi
milletin, bir an gaflete dalmasına izin yoktur. 2.000 yılda 60 kuşak…
Son kuşaklar, sanki atalarının yorgunluğunu çıkarmak misyonu ile şart-
landırılmışlardır. Yalnız bir defa, Yunanlı’nın İzmir’e çıkıp Ankara’ya
yaklaşmak cür’eti karşısında kafası iyice kızmıştır. Yıkılan imparator-
luktan millî devlete geçiş, bu kutsal kızgınlığın eseridir.

160
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

Türk esnaf ve tüccarının, dünyanın en namuslu iş adamları ve satı-

cıları olduğu, o çağ bütün Batılı gezginlerin seyahat–nâmelerinde oku-
nur. İmparatorluğun son devirlerine kadar böyleydi. Türk iş adamının
ve tüccarının ahlâkını, Levantenler, tatlı su Frenkleri ve azınlıklar boz-
muştur.
Her esnaf, kendi loncasına bağlı idi. Lonca, bir çeşit sendika idi.
Lonca dışı esnaf olmak kaabil değildi. Devlet izin vermezdi. Zira esnaf
önce loncası içinde otokontrole tâbî idi. Sonra devletin kontrolü altın-
da idi. Bir esnafın herhangi bir yolsuzluğundan o loncanın başı veya
temsilciliği, hükûmete karşı sorumlu idi. Selçuklular’dan Osmanlılar’a
geçen lonca teşkilâtı, XIX. asrın başlarına kadar eski hâliyle devam etti.
XIX. asırda bazı kaideleri değişik yenilendi. 1913’te kalktı. Loncalar
birarada konfederasyon şeklinde de teşkilâtlı idiler. Esnaflık babadan
oğla kalırdı. Babadan esnaflık kalmayan kişi, çocukken veya genç yaşta
çıraklık suretiyle işe başlardı. Kalfalık ve ustalık, beliril törenlerle tev-
cîh edilen resmen tanınmış unvanlardı. Loncanın izni olmadan kalfa ve
usta unvânını taşımak, bir başıbozuğun bir subay rütbesinde olduğunu
iddia etmesi kadar imkânsız bir suçtu. Çırak, ustası tarafından yalnız
mesleğin en ince noktaları öğretilmekle bırakılmaz, ahlâkan da yetişti-
rilirdi. Müslüman ve Türk ahlâk ve geleneklerine uymasına çok dikkat
edilirdi. Onun için esnaf, toplumun en temiz ve temelli kesimlerinden
biri idi. Her lonca, “altılar” denilen 6 kişilik bir yönetim kurulunca yö-
netilirdi. Altılar’ı, o loncanın ustaları rey vererek seçerlerdi. Kalfa ve çı-
raklar rey veremezlerdi. Hükûmet, loncaların meseleleri için Altılar’la
görüşürdü. Altılar’ın salâhiyeti büyüktü. Bir lonca mensûbu, ancak ağır
suçlar için kadı huzûruna çıkarılırdı. Lonca yönetim kurulunun dükkân
kapatma, loncadan çıkartma, kısa müddet habsetme gibi çeşitli yetkileri
vardı. Her loncanın “avârız sandığı” denilen zengin kasası vardı. Bir es-
naf, mesleği içinde ve dışında ne türlü felâkete uğrarsa uğrasın, Altılar’ın
kararı ile o zararı bu sandıktan tamamen ödenirdi. Bazı lonca sandık-
ları, gerçek birer banka kadar zengindi. Esnaf, itibar gören, refah içinde
yaşayan bir sınıftı.
Asırlık tecrübe, maharet ve sabır, Avrupalı gezginlerin dikkatle be-
lirttikleri gibi, Türk esnafının ortaya çıkardığı imalât ve işin, daima yük-
sek kaliteli, sağlam ve güzel olmasını sağlamış, loncaların oto–kontrolü-
ne eklenen daimî hükûmet murakebesi de bunu te’mîn etmiştir.

161
Ekonomi

XIX. asra kadar Türk şehirlerinde hayat şartları, Avrupa şehir-

lerindekinden iyidir. XVIII. asırdan önce ise, mukayese
edilmeyecek derecede üstündür. Köylünün durumu da o çağlar Avrupa
köylüsünden iyidir. Maddî durum böyle olduğu gibi, âsâyiş ve huzur da
mükemmele yakındır. XVI. asırda İstanbul gibi dünyanın en kalabalık
şehrinde yılda ortala bir cinayet işlenmektedir.
Türk toplumu, itaat temeline dayanmaktadır. Piramidin başında
padişah vardı. İrâdesi münakaşa edilememektedir. İrâdesine saygısız-
lık, günah, devletin ve netice bakımından tab’anın menfaatlerine aykırı
sayılmaktadır. Dehşetli bir hiyerarşi mevcuttur. Kendisinden 6 ay önce
ustalığa yükselmiş bir esnafa diğer bir usta, hayat boyu gerçek bir saygı
göstermektedir. Ailede aile reisinin otoritesi kesindir. Karşılıklı sevgi ve
saygı, tam bir hakkaniyet anlayışına dayanmaktadır. Toplum, kanâatkâr
ve tokgözlüdür.
Esnafın sosyal yapıdaki yeri, sanayileşmenin olmadığı o devirde,
bugünkinden çok üstün ve ehemmiyetli idi. Kanunları, kanunlardan
fazla riâyet edilen gelenekleri, âdetleri vardı. İhtisaslar iyice ayrılmıştı
ve birinden diğerine geçmek hemen hemen imkânsızdı. XVII. asırda
İstanbul’da 1.100 çeşit esnaf vardı.
1637 sayımına göre —banliyöler hâriç— İstanbul şehrinde 79.624
esnaf vardı. Bunlar, biribirine benzeyen meslekler bir araya getirildiği
için sadece 158 loncaya bağlı idiler. Şehirde en az 400.000 kişinin esnaf-
lıkla geçindiği ortaya çıkar. Binlerce üyesi olan loncaların yanında, üye
sayısı 100’ün altında bulunanlar da mevcuttu. Gerçek sanayi, esnaf sek-
törünün dışında ve daha çok devletin elindeydi. Esnaf, sanayiciden, çok
imalâtçı idi. Büyük ölçüde imalât yapan sanayicilere esnaf değil “tüccar”
deniliyordu. Bunlar lonca dışı idiler. Meselâ tekstil sanayi esnafın değil,

162
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

tüccarın elindeydi.
Osmanlı İmparatorluğu, hiç olmazsa XV–XVII. asırlardı, kendi ken-
dine yeterli bir cihan devleti idi. Hiç bir ham veya yapılmış madde it-
hâl etmeksizin hayatını en üst seviyede devam ettirebilecek ve savunma
gücünü ayakta tutabilecek güçte idi. Gerçi ithalât gibi ihracat da vardı,
fakat hayatî bir ehemmiyette değildi, ticaret gayesiyle yapılıyordu. As-
lında, dünya standartlarına eş veya üstün olmak üzere, ihtiyacı olan her
şeye sahipti ve her şeyi üretebiliyordu. Bir, bir kaç, hattâ bütün devlet-
lerle ticaretinin durması, ne hayat standartını düşürebiliyor, ne de millî
savunmasını kısıtlayabiliyordu. Hiç bir devlete borçlu değildi ve dış borç
almıyordu. Devletin 1854’ten önce, yabancı bir devlet, müessese veya
şahıstan, tek altın borçlandığı ne görülmüş, ne işitilmişti. Ama kendisi,
dış yardım yapıyordu. Dış yardım hem nakden, hem mal şeklinde, yahut
askerî veya bahrî yardım tarzında oluyordu. Devlet, askerî bakımdan
da kendi kendine yeterli idi. Bir, bir kaç, hattâ bütün düşman devletlere
karşı, hiçbir müttefike ihtiyacı yoktu. XVI. asırda deniz kuvvetleri de bu
durumda idi. Ordu ve donanmaya ait hiçbir madde yoktu ki, dışarıdan
ithâl edilsin. Hepsi imparatorlukta elde edilir ve imparatorlukta yapılır-
dı. İhtiyaç maddelerinin bugünki kadar çeşitli ve ekonominin bugünki
kadar karmaşık olmadığı o çağlarda, Osmanlı cihan devletinin durumu
böyleydi.
XVIII. asrın sonlarına kadar Türk halkının hayat seviyesi ve millî
geliri, dünyada başta geliyordu. Uzun savaş devrelerine girmedikçe
veya çok kötü kurak yıllar birbirini takip etmedikçe, bolluk ve bereket,
ucuzluk ve refah ülkesi idi. Tabiî bölge dengesi yoktu ve bu derecede
birbirine benzemeyen memleketleri bir araya getiren imparatorlukta bu
mümkün de değildi. En müreffeh bölgeler Rumeli, Batı Anadolu idi. Bu-
gün Birleşik Amerika’nın 50 eyâleti arasında bile denge kurulamamıştır.
Meselâ bugün Connecticut eyâletinde millî gelir, Mississippi eyâletinin
bir katıdır. İmparatorluk Türkiyesi’nin de müreffeh, orta hali ve fakirce
ülkeleri vardı. İstanbul, İzmir, Selânik, Cezâyir, Beyrut gibi dış ticarete
açık limanlar, zengin yerlerin başında geliyordu. Edirne ve Bursa gibi
sanayi şehirleri de öyle. 1540’a doğru refahın zirveyi bulduğu anlaşıl-
maktadır. Daha 1454 Türkiyesi’nden bahseden bir Yahudi gezgin, Isaak
Zafati, Almanca seyahat–nâmesinde, hayat şartlarını “Cennet” kelime-
siyle vasıflandırmaktadır.
Bolluk ve bereket, ucuzluk ve refah, bir nisbette hattâ 1912’lere ka-
dar devam etmiştir. Pahalılık, fiyat artışı, paranın değerini devamlı kay-
betmesi, ana maddelerin kıtlığı, kalitenin düşmesi, köyün bozulması,

163
osmanlı tarihi

yüksek kalitenin, hâlis ve sâf eşyanın tarihe karışması, 1912’den başlar.

İktisadî politikaya çok bağlı olan malî siyaset, hiç olmazsa XVIII.
asra kadar, Avrupa devletlerine nazaran muntazam, çok daha güçlü ve
hacimli idi. Tabiî devir devir iktisadî buhranlar, tabiî veya sun’î para dar-
lıkları oluyordu. İleri sürdüğümüz üstünlük, o devrin diğer devletlerine
nisbetledir. Bir XVII. asır devletin XX. asrın modern devleti ile mu-
kayeseye kalkışmak, tabiatiyle mümkün değildir. Mukayeseler, çağdaş
olanlar arasında yapılabilir. Meselâ XVI. asır Türk ekonomisi, her türlü
yabancı rekabetten çekinmez bir derecede yüksekti. Bu hâle gelince dev-
let, ticarî sınırlamaları gevşetti, bundan ise zamanla Avrupalı tacirler
faydalandı. Fransa, İngiltere gibi devletlere Türkiye’nin Almanya, İspan-
ya, Venedik gibi düşmanlarına karşı kalkınmaları ve yutulmamaları için
gösterdiği müsamaha ve onlara yapılan yardımların da sonradan kötü
neticeleri ortaya çıktı ki, kapitülasyonlar denilen müessese böyledir.
Kredi müessesesi vardı ve çok defa faize bağlıydı. Faize bağlı vakıf-
lar ve muameleleri şer’î makamlar tescil ediyordu. Yalnız aşırı faizcilik
(ribâ=murâhaba=tefecilik) yasaktı. Vakıfların bakılması için faize ve-
rilmek üzere nakid para bağışlayan hayır sahipleri çoktu. Ticarî kredi
de gelişmiştir. Ticarette kullanılan faizin “harâm” değil “câiz” olduğuna
dair, Kanûnî Sultan Süleymân’ın iki şeyhulislâmının, Kemalpaşa–zâde
ve sonra Ebussuûd Efendi’nin iki fetvâsı elimizdedir.
Kanûnî faiz haddi yıllık % 10–15 arasında idi. Fazlası murâbaha sa-
yılıyor ve devletçe takip ediliyordu. Meselâ Bursa şehrinde 1561 yılında
vakıflar, 3.349.046 akça faizli kredi vermişti. Bu meblâğ, o yıl onda biri
kadar, 333.119 akça faiz getirmişti. 1530’da Bursa sancağının 25 kazâ-
sında faizle işletilmek üzere hayır sahipleri tarafından nakid para tahsis
edilmiş vakıfların sayısı 42 iken aynı sancakta bu sayı yarım asır içinde
1580’de 609’a çıkmıştı.
XVI. asrın sonlarından itibaren toprak düzeni bozulmaya başlayıp
tımarlar düzenini kaybedince, toprağı işleyen köylü, sıkıntılı durumda
kaldı. Ağır faizli borçlanmalarla toprağını kaybetti. Yahut işletemedi-
ği toprağını bırakıp, Osmanlı deyimiyle “çiftbozan” hâline geldi. Veya
âsâyiş bozukluğundan toprağını bıraktı, hizmet sektörü gittikçe gelişen
şehirlere göçtü. Topraklar yavaş yavaş tımarlı sipahisinin hâkimiyet ve
otoritesinden de mahrum kaldı. İstanbul’daki merkez ordusu çoğaldıkça
rağbetten düşen tımarlı sipahisi de toprağını terk edip İstanbul’a gelme-
ye başladı. Ancak sermaye sahibi zenginlerin çiftçilik yapabilecekleri bir
düzen gelişti. Zamanla bölgesine ve sınıfına göre ağa, bey, şeyh denilen
toprak mütegallibeleri ortaya çıktı. Bir iki kuşak içinde bunların çocuk-

164
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

ları ve torunları, o toprakların meşrû sahipleri olduklarını iddia edip,

köylüyü tamamen ırgat durumuna düşürdüler. Bu mekanizma, toprağın
verimli olmadığı, hükûmetin iyi âsâyiş götüremediği, az gelişmiş ülke ve
bölgelerde daha çok işledi. Gelişmiş bölgelerde ise toprak mütegallibesi,
daha çok saraya dayanan, padişahı dolandıran adamlar arasından çıktı.
Bir yabancının imparatorlukta toprak sahibi olması mümkün değil-
di. Toprak satın alabilmek için, padişah tab’ası olmak şartı vardı.
Hükûmet nâmına kadı, kendi kazâsı içinde, halkın vazgeçilmez ihti-
yacı telâkki edilen her türlü mala narh koymıya yetkili idi. Bu mallar hiç
bir zaman keyfî fiyatlarla satılamazdı.
Madenler, devletçe de, şahısca da işletilebiliyordu. Kanun: Memâ-
lik–i Şâhâne’de bulunan bütün altın, gümüş, demir, kurşun, bakır ve
diğer bütün madenler, bulan şahsa âittir. Bu şahıs, çıkardığının beşte
birini hazîneye vermekle yükümlüdür.

165
Sanayi ve ticaret

B üyük sanayiin ehemmiyetli kısmı devletin elindeydi. Tekstil gibi

bazı sektörlerde özel sektör de mühim sanayici hâlindeydi. Meselâ
tersânelerin en büyükleri devletindi ama, özel sektöre âit tersâneler de
vardı. Küçük sanayide, imalâtta da devletin payı vardı, fakat küçüktü.
Sanayide olsun, imalâtta olsun devlet sektörü, millî savunma, devlet
ve saray ihtiyaçlarını karşılamaya yönelmişti. İhracata dönük sanayi ve
imalât, çok büyük ölçüde özel sektörün elindeydi.
Ticarette Osmanlı devleti, daha evvelki Türk devletlerinin siyasetini
devam ettirmiş, ticarete fevkalâde ehemmiyet vermiştir. General Kont
Marsigli, XVIII. asrın başlarında Türk imparatorluğunun ticaret duru-
mu için şöyle der:
“Gerek Türkler, gerek Türk imparatorluğunda yaşayan Türk tab’a-
sı diğer milletler, ticaret sahasında çok faaldirler. Ticarî işlerde bilgili,
mahir ve dirâyetlidirler. Bâb–ı Âlî, ticaretle uğraşanlara her türlü ko-
laylığı gösterir. Siyaseti budur. Ticarî malları ağır şekilde vergilendir-
mekten kaçınır. Büyük ticaret yollarına, bu yollar üzerindeki köprülere
ehemmiyet verir, emniyet ve âsâyişlerine, bakımlarına çok itina eder.
Gerçekten Türk imparatorluğunun başlıca refah unsuru ticarettir ve
padişah bu hususu çok iyi değerlendirir. Önceleri Türkler’i yakından
tanımazdım. Fakat her işlerini yakından görüp öğrenince, Türk toplu-
munun ve Türk âilesinin biz Avrupalılar’a nisbetle çok varlıklı olduğu-
nu gördüm. Türkler kanaatkâr, masrafları az ve gösterişi sevmeyen bir
millet oldukları için, gerçek varlıkları göze çarpmaz. Halbuki her âilenin
tasarrufu vardır, her türlü hâdiseyi karşılamak üzere kesesi doludur. So-
kakta dilenen Türk yoktur. Yoksulları vardır ama, yardımdan mahrum
değillerdir. Türkler bu zenginliğe, sanayiden çok ticaretle erişmişlerdir.
Zira imparatorluklarının coğrafya durumu ticaretten çok para kazan-

166
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

malarına fevkalâde müsaittir ve bunu, çok iyi değerlendirmesini bilir-

ler. Bütün Avrupa milletleri, Türk malına muhtaçtır, Türkiye’den ithâlât
yapmadıkça çok büyük zorluklarla karşı karşıya kalırlar. Türkiye, ham
madde bakımından tükenmez zenginliklere sahiptir. Sanayi ürünlerini
de ihrâc ederler. Yalnız silâh ihrâcı Türk hükûmetince eskiden beri ya-
saklanmıştır. Ama Türk silâh sanayi çok ileridir ve çok güzel Türk ateşli
ve kesici silâhları Avrupa’ya kaçırılarak fâhiş fiyatlarla satılır. Türkler,
takas yoluyla da ihrâcat yaparlar.
Fakat her zaman için ihrâcatları ithalâtlarından çok fazladır. Bu yüz-
den Türkiye’ye giren Avrupa malı yetişmez. Avrupa devletleri Türkiye’ye
her yıl büyük meblâğda altın öderler. Türkler yalnız kendi mallarını sat-
mazlar. Başka Asya devletlerinden aldıkları şeyleri de kârla Avrupa’ya
satarlar. Gerçi bu transit ticareti artık eskisi gibi Türk tekelinde değildir
ve Türkler eskisi gibi Avrupa’yı soyamamaktadırlar. Fakat coğrafya po-
zisyonu bakımından hâlâ Türkler, transit ticaretinden büyük bir kâr sağ-
larlar. Dericilik, boyacılık, bakırcılık, bazı dokuma çeşitleri bakımından
Türk sanayi, dünyada rakipsizdir. Bu sektörler çok üstün kalite mallar
çıkarır. İthalâtları, ihrâcatlarının yanında az bir şeydir. Venedik kâğıdı,
cam eşyası ve yüksek değerli biblolarına bayılırlar ve zengin sınıf için bu
maddeleri ithâl ederler. Fransa ve Holanda’dan aldıkları yünlü dokuma,
Almanya’dan aldıkları bâzı mâdenî eşya, orta sınıfların ihtiyacı içindir.
Türkler’in Hıristiyan ülkelerden hâlâ büyük meblâğlar kazanmalarının
önüne geçecek çareleri bulmak lâzımdır. Türkiye–İngiltere ticareti de
çok faaldir ve her yıl muntazaman İngiltere aleyhine kapanır. Ama İn-
gilizler akıllıdır. Türkler’den aldıklarını bilhassa Amerika sömürgelerine
satarak bu açığı kapatırlar. Fransa gibi ülkeler, Türk buğdayı gelmeyen
yıllarda aç kalır. Türkler, işlenmiş veya ham değerli taşları da çok ihrâc
ederler. Bâb–ı Âli, Avrupa milletlerinden ne derece büyük paralar çekti-
ğinin idrâki içindedir. Onun için Avrupalı tacirlere çok büyük kolaylık-
lar gösterir ki bu kolaylıkları Avrupalı devletler biribirlerine göstermeye
cesaret edemezler. Zira ekonomileri Türk ekonomisi derecesinde den-
geli değildir. Avrupa limanlarına mal taşıyan Türk armatörleri çoktur.
Fakat şimdi daha çok Türk limanlarına gelen Avrupa gemilerine mal-
larını yüklerler.”
Kont Marsigli’nin Türk imparatorluğunun pek de parlak olmayan
bir devresine, XVIII. asır başlarına âit ticaret durumunu büyük vukufla
anlatan satırları burada bitiyor.
Tüccarın devletin himayesi altında serbest, huzur ve emniyet içinde
olması, ticaretin gelişmesini sağlamış, Türk devletini kapalı bir impara-

167
osmanlı tarihi

torluk ve kapalı bir ekonomi hâline gelmekten korumuştur. Bu iş pek

de zor değildi. Zira Türkiye, ithalât yapmadan yaşaması imkân içinde
bulunan dünyanın ilk devleti idi. Ama ihrâcâta şiddetle muhtaçtı. Aksi
takdirde refahını kaybederdi. Nitekim XIX. asırda sanayiin makineleş-
mesi karşısında bu denge tersine dönünce Türkiye, fakir ülkeler arasına
girmeye başlamıştır.
Ticaret yollarını, kara ve deniz diye ikiye ayırmak normaldir. Ve
kara olsun, deniz olsun, bütün yollar İstanbul’da düğümlenmektedir.
Karayolları, dünyanın en bakımlı yollarıdır (Braudel, La Méditerranée,
244). Yollar, granit taş döşelidir. Ordunun, kervanların, atlıların, yayala-
rın geçmesine mahsus devlet yollarıdır ve trafiğin tıkanmaması ve yolun
bozulmaması için sürülerin geçmesi yasaktır. Granit yolun iki tarafında
tesviye edilmiş iki toprak şerit, sürülerin geçmesi içindir. Araba az kul-
lanılırdı. İkinci derecede yollar, tesviye edilmiş topraktı ve taş döşenmiş
değildi.
Balkanlar’daki ana yol İstanbul–Budin (Peşte) yolu idi. Bu yolun ilk
kısmını teşkîl eden İstanbul–Edirne yolu ise, bir kaç asır için, dünyanın
en yoğun trafiğini taşıyan kara yolu idi. İstanbul’dan Venedik’e kervanlar
30 ilâ 45 günde gidiyordu. Eğer Dubrovnik’e kadar karadan, oradan de-
niz yoluyla devam edilirse İstanbul’dan Venedik 20–25 gündü. Asya’da
büyük cadde İstanbul–Basra yolu idi ve Marmara’yı Basra Körfezi’ne
bağlıyordu. İstanbul–Kahire yolu da, Anadolu, Suriye ve Filistin’den ge-
çen çok işlek bir yoldu. Kervanların hareket günleri belirli idi. Meselâ
İstanbul’dan Polonya’nın başkenti Krakovi’ye 8 günde bir kervan kalkı-
yordu. Her kervanda 300 ilâ 2.000 hayvan bulunurdu. 300 hayvandan
az topluluğa “kervan” değil “kafile” deniyordu. Her ülkeye böyle mun-
tazam kervanlar vardı.
Denizler üzerinde kurulmuş, 7 denize hâkim olduğu söylenen bir
imparatorlukta deniz trafiğinin ehemmiyeti âşikârdır. En az kara tra-
fiği kadar ehemmiyetli idi. Devletin resmî ticaret filosu yoktu. Ticaret
gemileri, Türk armatörlerine âitti. İstanbul–Marsilya 60 günde alınıyor,
fakat bu müddetin yarıdan fazlası çeşitli limanlarda durmakla geçiyor-
du. Ticaret gemileri, harp gemileri gibi topla mücehhezdi. Hem yolcu,
hem mal taşıyordu. Akıl almaz zenginlikte milyarder Türk armatörle-
ri vardı. XVII. asır ortalarında Hacı Kasım, Hacı Envâr, Hacı Ferhad,
Hacı Nîmetullah adlı 4 İstanbullu armatörün her birinin 10’ar gemileri,
7’şer ticaret hanları, 40–50’şer bin kese servetleri vardı (50.000 kesenin
bugünki satınalma değeri aşağı yukarı 45 milyar tl’dır). Bunların Hin-
distan, Yemen, Arabistan, İran, Avrupa’da antrepoları, temsilcileri, ortak

168
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

oldukları şirketler bulunuyordu. XVII. asrın en zengin iş adamları olan

bu 4 Türk, vezirlerden farksız hayat yaşarlardı. Her birinin 100’er köle
ve cariyesi vardı. Sıkışık zamanlarında vezirlere, hattâ Hazîne’ye borç
verirler veya bağışta bulunurlardı. Yavuz Sultan Selim gibi dünyanın
en zengin hükümdârı bunlardan borç almış, seferlerini tamamladıktan
sonra bu milyarder iş adamları verdikleri parayı geri almak istememiş-
ler, fakat hükümdar son akçalarına kadar zorla ödemişti.
XVII. asır ortalarında yalnız İstanbul limanına bağlı böyle 2.600 tek-
ne vardı ve 600’ü büyük gemilerdi. Limanda 3.000 ticaret gemisi kap-
danı ve ticaret gemilerinde çalışan 27.000 tayfa kayıtlı idi. Diğer Türk
limanlarını buna göre kıyâs ediniz. XVI. asırla XVII. asrın ilk yarısında
armatör ve kapdanların % 94’u Türk, % 6’sı Rum’du. XVII. asrın 2. yarısı
ile XVIII. asırda bu nisbet % 79 Türk, % 21 Rum olmak üzere değişti.
Türkler ve Rumlar dışındaki padişah tab’ası milletler, deniz ticaretiyle
uğraşmıyorlardı.
Mücevher, kürk gibi değerli mallar bedesten’lerde satılıyordu. Her
şehirde bedesten olmamasına rağmen, her şehirde mutlaka en az bir
çarşı vardı. Bedestende mal satan tacirler, çok zengin ve dış ticaret ya-
pan adamlardı. Dünyanın en büyük çarşısı, İstanbul Kapalı Çarşısı idi.
Bugünkinden büyüktü. 2 bedesten, 4.399 dükkân, 2.195 hücre (küçük
dükkân), 497 dolap (satış tezgâhı), 12 mahzen (antrepo), bir hamam,
bir cami, 10 mescid, 16 çeşme, 2 şadırvan, bir sebil, 8 kuyu, bir tür-
be, bir mekteb, 24 işhanından ibaretti. Kapalı Çarşı, Batı’nın shopping
center’larının, super market’lerinin gerçek bir öncüsüdür. Bu bakımdan
medeniyet ve iktisat tarihinde hususî yerleri vardır.
İstanbul’un Cevâhir Bedesteni 1.365 m2, Sandal Bedesteni ise 1.230
m2’dir. Kale gibi muhâfaza edilirdi. Saraçhâne, dünyanın en büyük kapa-
lı deri işleri çarşısı idi. Daha pek çok kapalı ve açık çarşı vardı. Pazarlar
başka idi.
Ticaret hanları, toptancı tüccarın hem yazıhâne, hem depo olarak
kullandığı iş hanları idi. Büyük ticaret merkezleri idi. Ağızlarına kadar
mal doluydular. Çok büyükleri vardı. XVII. asırda meselâ Şam şehrin-
de böyle 240 han vardı. Bunlardan Kıbrıs Fâtihi Lala Mustafa Paşa’nın
yaptırdığı han 170 odalı, 100 dükkânlı idi, ahırı 2.000 at alabiliyordu.
Onun rakibi Koca Sinan Paşa’nın aynı yıllarda gene Şam’da yaptırdığı 70
odalı, Derviş Paşa’nın gene Şam’daki hanı 70 odalı idi. Diğerlerini buna
göre kıyâs ediniz.
12.000 hayvanlık çok büyük kervanlar da vardı. Milyarlar değerin-
deki malları ülkeler geçerek taşıyorlardı. Böyle bir seferden neticede

169
osmanlı tarihi

milyarlık kârlar doğuyordu. Tek tacirin kervanları olduğu gibi, daha çok
çeşitli tacirlerin malları bir kervan hâlinde birleşiyordu.
Türkiye, XVIII. asrın sonlarında bile, bir çok Avrupa ülkesinden
müreffehti. Meselâ Polonya’dan Podolya’daki ilk Türk toplarına girilince
iktisadî durumun derhal değiştiğini, mal ve malzeme kıtlığının birden
bolluk, bereket ve ucuzluk arzettiğini, Baron de Tott bize anlatır. Avru-
palı seyyahlar İstanbul’a ve imparatorluğun başka yerlerine ayak bastık-
ları zaman, ucuzluk ve bolluk karşısında hayretlerini derhal ifade edi-
yorlardı. İstanbul, dünyanın ticaret merkezi idi. Yalnız şehrin tüketimi
korkunçtu. Şehrin içinde yılda 4 milyon koyun, 3 milyon kuzu, 200.000
sığır yeniyordu. Şehrin günlük ekmeği için un ihtiyacı 500 tondu ve
hamur işlerinde kullanılan un bunun dışında idi. Çok pilav yenmesi
bakımından pirinç tüketimi pek büyüktü. Meyve ve sebzeleri ve diğer
yiyecekleri buna göre düşününüz. Buna karşılık şehir, her türlü sanayi
maddesi ve mâmûl madde ihrâc ediyordu. XVII. asırda İstanbul’da 29
büyük fabrikada 10.000 işçi, 23.214 imalâthâne veya atölyede 79.264 işçi
çalışıyordu. 29 lonca hâlinde teşkilâtlanmış 1.109 cins mal satan 48.000
esnaf, bu sayıların dışında idi. XVII. asırdan sonra İstanbul şehri nüfusu
artmadı, ama, XIX. asrın başlarında Londra kendisini geçinceye kadar
İstanbul, hâlâ dünyanın en kalabalık şehri olmakta devam etti.

170
Eyâletler

P ax Ottomana… Modern tarihçiler, Osmanlı Cihan Devleti’nin bir

kaç asır için 3 kıt’anın, Avrupa, Asya ve Afrika’nın büyükçe birer
parçasında sağladığı düzene ve dünyanın geri kalan devletlerine siya-
setini empoze etmesine böyle diyorlar. Bu, Osmanlı düzeni ve Osmanlı
rejimidir. Doğrudan doğruya cihan hâkimiyetini hedef almıştır. Kendi
düzeni dışında kalan devletler, onun için barbar yani yabancıdır ve gene
Osmanlı görüşüne göre, herhalde medenî seviye bakımından aşağıdır.
Osmanlı rejimine, birliğine girmeyen ülkeler, bu düzenden nasîbini
alamamış, üstelik almamakta direnen zavallı varlıklardır. İşte bu cihan-
şümûl zihniyet, XV–XVII. asırları içine alır. Osmanlı, her sahanın en
üstünüdür ve kesin şekilde yenilmezdir, nâmağlûpdur. Devletin sıfatı
“Devlet–i Ebed–Müddet”tir, yani sonsuza kadar yaşayacak devlet. Ba-
şındaki hânedan, bu birliğin lideri ve sembolüdür. Birlik, onunla kaim-
dir. Bunun için hânedan çok mühimdir ve bunun dışındaki şeyler için
hiç de mühim sayılmadığı olaylar derinlemesine incelenirse fark edilir.
Bu düzen üstelik İlâhîdir. Tanrı tarafından ihsân edilmiş, tasdîk edilmiş,
te’yîd edilmiş, onun rızâsıyle oluşmuştur. Bu düzene çarpmak, Tanrı’ya
çarpmak demektir.
Ne kadar Roma zihniyetine, Pax Romana’ya benziyor, değil mi?
Ama Roma’dan geçen bir zihniyet değildir. Alp Er Tunga, Oğuz Han ve
Mete’den beri devam eden Türk cihan hâkimiyeti anlayışıdır.
Roma imparatorluğu için İtalya neyse, Osmanlı imparatorluğu için
de Anadolu odur. Gerçi esas Osmanlı ülkeleri, Tuna’ya kadar Rumeli
ve Toroslar’la Fırat’a kadar Anadolu’dur. İmparatorluk, bu iki kanat-
la ayağını yerden kesip uçmaya başlamış ve cihan devleti olabilmiştir.
Rumeli, zaman zaman Anadolu’dan daha gelişmiş, daha ehemmiyet ka-
zanmıştır. Fakat unutmamalıdır ki kaynak, anne Anadolu’dur. Burası,

171
osmanlı tarihi

Türkistan’dan sonra Türkler’in ikinci anayurdudur. Rumeli, ancak Ana-

dolu kaynağı ile oluşabilmiştir. Anadolu zayıflamış ve Büyük Alâeddin
Keykubâd devrindeki ehemmiyetini kaybetmişse, kaynak olarak çok
isrâf edilmesi yüzündendir. Milyonla çocuğunu Rumeli’ne geçirmiş,
orasını devletin ikinci kanadı hâline getirmiştir. Ve daha nerelere ev-
lâdını yollamamıştır ki Anadolu? Fas’tan Yemen’e, Endonezya’dan Ma-
caristan’a kadar her yere… Bu derece isrâf edilen ana kaynak, tabîatiyle
zayıflamıştır, nüfusunu kaybetmiştir. Hele devir devir huzursuzluk ve
âsâyişsizlikler, Anadolu şehrine, bilhassa köyüne zarar vermiştir. Köy
daha az mahfûz olduğu için, âsâyiş noksan olduğu zamanlar, şehirden
fazla zarar görmüştür.
1607 sayımında imparatorlukta 553.000 şehir, kasaba ve köy bu-
lunduğu anlaşılmıştır. Bu rakama göçebe aşîretler, mezralar, obalar ve
imparatorluğun iç idarelerinde muhtar eyâletleri dâhil değildir. Bu du-
rum, bayındırlık kudretinin eşsizliği ile sağlanmıştır. Böylesine bir re-
jim, XVI. asırda Anadolu ve Rumeli başta olmak üzere imparatorluk
ülkelerini mâmûre hâline getirdi. O zamanki Avrupa’nın meçhûlü olan
bu düzene Romanyalı büyük tarihçi lorga “Türk fazîleti” demektedir. Bu
suretle birçok toprağın fethi kolaylaşmış ve XVI. asırda Türkiye, Roma
imparatorluğunun azametini geçmiştir.
Bir tahmine göre 80–90 yıl içinde Rumeli’ne Anadolu’dan gelen 3,5
milyon Türk yerleşmiştir. Daha Kanûnî’nin ilk yıllarında, 1520’lerde
birçok Balkan şehri Türk’leşmiş ve büyümüştür. Prof. Barkan’ın hesapla-
rına göre bu tarihlerde bazı şehirlerdeki Türk nüfusun nisbeti şöyledir:
Bosnasarayı’nda % 100, Yenişehir’de (Larissa/Tesalya) % 90, Edirne’de
% 83, Manastır’da % 86, Üsküb’de % 75, Sofya’da % 67, Serez’de % 60,
Tırhala’da % 47, Selânik’te % 25, Atina’da % 4,5.
İmparatorluk, eyâletlerle tâbî devletlerden oluşmuştur. Tâbî dev-
letlerin statüsü ayrı ayrı idi. Eyâletlerin başında “beylerbeyi” denilen
umumî valiler bulunurdu. Mühim eyâletlerin beylerbeyilerine vezir
(mareşal) pâyesi verilirdi. Beylerbeyi pâyesi ise, bugünkü orgenerale te-
kabül etmektedir. Eyâletlerin bölündüğü sancaklar, bugünki illerimize
karşılıktır. Başlarında sancak beyi vardır. Rütbesi bugünki tümgenerale
tekabül etmektedir. Bu klasik Osmanlı sistemidir. Tanzimat’tan sonra
mülkî idare askerlerden alınmış, Avrupa’da olduğu gibi sivillere geçmiş-
tir.
Önce devlet, tek eyâletti. 1363 veya az sonra, 1365’e doğru 2 eyâlete,
Anadolu ve Rumeli eyâletlerine ayrılmış ve bu eyâletlerin sınırları da
sonradan çok genişlemiştir. En eski iki eyâlet bunlardır. Sonra impara-

172
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

torluk doğuya ve batıya doğru genişledikçe diğer eyâletler kurulmuştur.

XVI. asır başlarına, Yavuz’a kadar imparatorluk Anadolu, Rumeli, Ka-
raman, Rûm (Tokat–Amasya–Sivas) adlı 4 eyâlet ve tâbî devletlerden
ibaretti. Yavuz (1512–1520) ve Kanûnî (1520–1566) devirlerinde 17
yeni eyâlet kurularak eyâlet sayısı 21’e çıktı. 5. Osmanlı eyâleti, 1515’te
kurulan ve Güney–doğu Anadolu’yu içine alan Diyâr–ı Bekr beyler-
beyiliğidir. 6. Osmanlı eyâleti Şâm beylerbeyiliğidir ki Doğu Akdeniz
topraklarını, bugün Suriye, Lübnan, Ürdün ve İsrâil devletlerini içi-
ne alıyordu. 1517’de 7. eyâlet olan Mısır beylerbeyiliği teşekkül etti ve
imparatorluğun sonuna kadar protokolde birinci eyâlet sayıldı. Bütün
Kuzey–doğu Afrika’yı içine alıyor ve bugünki Mısır devleti topraklarını
pek çok taşıyordu. Aynı yıl Yemen eyâleti kuruldu. Sonra kurulanları
saymaya lüzum yoktur. XVI. asır sonlarında yeni eyâletler kuruldu ve
bazı büyük eyâletlerin ikiye, üçe ayrıldığı da oldu. Meselâ 1521’de kuru-
lan Haleb eyâleti, Şam beylerbeyiliğinin kuzey ülkeleri ayrılarak teşkîl
edildi.
Başlıca eyâlet derecesindeki tâbî devletler ile eyâletler ve merkezleri
şöyleydi: Rumeli (Sofya), Mora (Gördes), Özü (Silistre), Budin, Tameş-
var, Eğri, Kanije, Uyvar, Bosna (Bosnasarayı), Kefe (Azak), Girit (Han-
ya), Cezâir–i Bahr–i Sefîd (Gelibolu), Eflâk (Targovişte, sonra Bükreş),
Boğdan (Suçava, sonra Yaş), Erdel (Erdel Belgradı=Alba Julia), Kırım
(Bağçesarayı), İstanbul, Anadolu (Kütahya), Karaman (Konya), Rûm
(Sivas), Dulkadır (Maraş), Adana, Kıbrıs (Lefkoşe), Diyâr–ı Bekr (Kara
Âmid=Diyarbakır), Van, Erzurum, Trabzon, Kars, Çıldır (Ahıska), Rak-
ka (Urfa), Musul, Şehr–i Zor (Kerkük), Bağdad, Basra, Lahsâ (Katıyf),
Ummân (Maskat), Yemen (San’â), Hicaz (Cidde), Sayda, Şam, Trablus-
şam, Haleb, Gence, Irâk–ı Acem (Hemedân), Geylân (Reşt), Muşâşâ,
Kürdistan (Kirmân–Şâh, bazen Sinne), Revân, Tebrîz, Şîrvân (Bakû),
Şemâhı, Abhazistan (Sohumkal’a), Tiflis, Gori, Kakheti, Lori, Tumanis,
Açe, Doğu Türkistan (Kâşgar), Yanık, Podolya (Kamaniçe), Dağıstan
(Demir–kapı=Derbend), Astırhan, Kasîm, Kazan, Polonya, Mısır (Ka-
hire), Habeş (Musavva, sonra Sevâkin), Trablusgarb, Tûnus, Cezâyir,
Fas, Bornû, Doğu Afrika.
Bu eyâlet ve tâbî devlet listesi, zaman zaman değişmiştir. Fakat Tan-
zimat’tan evvelkilerin ve Tanzimat’tan sonra dâhil olan bazı toprakların
mülkî bölünüşünün hulâsası, yukarıdaki tabloda görülür. Bu toprakla-
rın toplamı akın sahaları ile beraber 25 milyon km2’yi geçmekte ise de,
aynı anda en çok 20 milyon km2’den fazla toprak etde tutulamamıştır ve
o kadarı bile III. Murad devrinde kısa bir zaman parçası içindir. Doğ-

173
osmanlı tarihi

rudan doğruya beylerbeyilerle idare edilen eyâletlerde sancak (il) sayısı

Avrupa’da 131, Asya’da 322, Afrika’da 38 idi, toplam 491 eder. Tabiî san-
cak sayısı da çok değişmiştir. Sancaklar umumiyetle bugünki Türkiye
illerinden hayli geniş mülkî idare parçalarıdır.
II. Meşrûtiyet başında 1908’de imparatorluğun mülkî bölünüşü,
Tanzimat’tan sonraki devir için bir fikir verir: İstanbul, Edirne, Selâ-
nik, Manastır, Kosova (Üsküb), İskodra, Yanya, Cezâir–i Bahr–i Sefîd
(Rodos), Hudâvendigâr (Bursa), Aydın (İzmir), Konya, Adana, Ankara,
Kastamonu, Sivas, Trabzon, Erzurum, Mâmûretü’l–Azîz (Elâzığ), Bitlis,
Van, Diyâr–ı Bekir, Haleb, Suriye (Şam), Beyrut, Musul, Bağdad, Basra,
Yemen (San’â), Hicaz (Mekke), Trablusgarb vilâyetleri (eyâletler); bir
eyâlete bağlı olmayıp eyâletler gibi doğruca dahiliye nezâretine bağlı
sancaklar (iller): Çatalca, İzmit, Biga (Çanakkale), Deyrü’z–Zor, Lübnan
(Deyrü’l–Kamer), Kudüs, Bingazi. Muhtar eyaletler: Mısır ve Sudan,
Bulgaristan, Bosna–Hersek, Girit; muhtar sancaklar: Yenipazar, Kıbrıs,
Sisam adası, Bedevî emîrlikleri vs. 9 129 880 km2 olan bu imparatorluk-
ta 1908’de takrîben 62.689.000 nüfus yaşıyordu. Kıt’alara bölünüş şöyle-
dir: Asya’da 3.582.112 km2 ve 30.177.000 nüfus, Afrika’da 5.213.180 km2
ve 17.671.000 nüfus, Avrupa’da 333.588 km2 ve 14.841.000 nüfus. Tâbî
devlet ve araziler dışında doğrudan doğruya dâhiliye nezâreti (iç işleri
bakanlığı) tarafından idâre edilen topraklar 125 sancak ve 679 kazâya
ayrılıyordu ki bunun 352 kazâlı (ilçeli) 63 sancağı bugün Türkiye’dedir,
327 kazâlı 62 sancağı ise Türkiye dışında kalmıştır.

174
Rumeli

B ir klasik devir Osmanlı eyâletine kuşbakışı göz atmak maksadıyle

Rumeli beylerbeyiliği seçilmiştir. Bugün tamamına yakını kaybe-
dilmiş, Anadolu’dan sonra imparatorluğun ikinci kanadı ve ikinci Türk
yurdu sayılan ülkedir. İmparatorluğun Anadolu eyâletinden sonra ikin-
ci eski eyâletidir. Bugünkü Bulgaristan ve Arnavutluk’un tamamını,
Doğu Trakya’yı, adaları dışında kalan kara Yunanistan’ını, Hırvatistan
ve Slovenya dışında kalan Yugoslavya’yı ve Romanya’dan da Dobruca’yı
ihtivâ eden muazzam bir eyâlettir. Buna bugün Sovyetler Birliği’nde
kalan Besarabya, Moldavya ve Kırım’a kadar olan Karadeniz kıyılarını
eklemek îcâb eder. Sonradan Bosna, Özü (Silistre), Mora eyâletleri ayrı-
larak, Rumeli beylerbeyiliğinin sınırları daraltılmıştır.
Nasıl Anadolu’yu iskân eden Türklük, Orta Asya’dan, Türkis-
tan’dan, anavatanın anasından gelmişse, Rumeli’ni iskân eden Türklük
de 1350’lerden başlayan ve asırlarca ardı kesilmeyen dalgalar hâlinde
Anadolu’dan geldi. Anadolu Türk nüfusu azaldı ama, Rumeli Türklü-
ğü teşekkül etti ve Osmanlı imparatorluğu gerçekleşti. Her tarafta Türk
şehirleri, kasabaları, köyleri yükseldi. Birçok bölgede Türk nüfus, ek-
seriyet kazandı. Türk fethinden önce mütevâzı kasabalar durumundaki
yerler, gelişmiş şehirler şeklinde ortaya çıktı.
Bugün Türklük’ten eser bulunmayan birçok büyük şehir, o asırlarda
çoğunlukla Türkler’in oturduğu beldeler durumunda idi. Meselâ Belg-
rad’da XVII. asır ortalarında 224 cami, 6 kervansaray, 3.700 dükkânlı
büyük çarşı, ayrıca başka çarşılar, 98.000 kadar nüfus ve 20.000 kişilik
bir Türk garnizonu vardı. 1912’ye kadar Türkiye’nin olan Manastır’da
Türk idaresinin son yıllarında 25 cami vardı, 1957’de ancak 10’u ayakta
durabiliyordu.
Gene bu Türk fethi neticesinde iki Balkan kavmi, Arnavutlar ve

175
osmanlı tarihi

Boşnaklar, İslâm dinini kabûl ederek Türk Osmanlı kültür dairesine

girmişlerdi. Bazı bölgeler o kadar Türk’leşip İslâm’laşmıştır ki, 1878 ve
1912 facia, büyük göç ve imhâlarına rağmen bugün de Balkanlar’ın bazı
bölgeleri Türk veya Müslüman’dır.
93 (1878) felâketinden önce bugünki Bulgaristan topraklarında ya-
şayan nüfusun yarısı Türk’tü. Bugün Bulgaristan’da Türk nüfusu sekizde
ve dokuzda bire düşmüştür. Devletin 1868 yılına âit Sâl–Nâme’sine göre
Tuna Vilâyeti’nin (ki bu eyâletin sınırları bugünki Bulgaristan’dan çok
genişti) bazı şehirlerinde bulunan bazı Türk eserlerinin sayısı şöyle idi:
Sofya’da 44 cami, 4 medrese, 8 mekteb, 18 tekke; Şumnu’da 40 cami,
6 medrese, 22 mekteb, 10 tekke; Tırnova’da 31 cami, 7 medrese, 19 mek-
teb, 4 tekke, Ruscuk’ta 30 cami, 6 medrese, 9 mekteb, 7 tekke; Vidin’de
24 cami, bir medrese, 12 mekteb, 7 tekke; Hacıoğlupazarı’nda (bura-
sı şimdi Romanya’da kalıyor) 20 cami, 4 medrese, 12 mekteb, 2 tekke;
Lofça’da, 20 cami, 4 medrese, 11 mekteb, bir tekke; Ziştovi’de 19 cami,
bir medrese, 3 mekteb; Varna’da 19 cami, bir medrese, 12 mekteb, bir
tekke; Plevne’de 18 cami, 3 medrese, 4 mekteb, 5 tekke; Eskicuma’da 17
cami, 6 medrese, 6 mekteb, bir tekke; Köstendil’de 16 cami, 3 medrese, 7
mekteb, 16 tekke; Niğbolu’da 12 cami, bir medrese, 8 mekteb, bir tekke;
Silistre’de 12 cami, 6 medrese, 7 mekteb; Razgrad’da 11 cami, 2 medrese,
7 mekteb, 4 tekke; Pravadi’de 11 cami, 2 medrese, 3 mekteb; Balçık’ta 10
cami, bir medrese, 3 mekteb; Servi’de 10 cami, bir medrese, 5 mekteb,
Samakov’da 10 cami, 2 medrese, 3 mekteb…
Rumeli eyâleti topraklarının ne derecede Türk olduğunu anlamak
için, Evliyâ Çelebi’yi okumak yeter. Çelebî bu toprakları karış karış gez-
miş ve her beldenin XVII. asır ortalarındaki durumunu bize anlatmıştır.
Onun gezdiği sırada bu topraklar, 3 asırlık Türk yurdu idi. İşte onun
1651–1653’te tesbît ettiklerinden, III. Cildinden aktarılmış bazı notlar:

Şumnu: Niğbolu sancağına bağlı kazâ merkezi. 10 cami ve mescid, 7

mekteb, 10 mahalle, 2.000 bahçeli ev, 300 dükkân.

Hezargrad: Niğbolu sancağının büyük bir kazâ merkezi. 10 mahalle,

1 700 geniş bahçeli ev, 17 cami ve mescîd, 12 han, 300 dükkân.

Ruscuk: Niğbolu sancağının büyük bir kazâ merkezi. 2 katlı 2.200

ev, çarşı içinde Sinan eseri Vezîr–i âzam Dâmâd Rüstem Paşa Camii,
pek çok cami ve mekteb, mehter kuleli kale, 300 kadar dükkân, 3 han.

176
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

Yerköyü (şimdi Roımanya’da): Niğbolu sancağında kazâ merkezi.

600 bahçeli ev, 70–80 dükkân, Çelebî Sultan Mehmed Camii, kalede 50
büyük top ve 300 muhâfız, cephâne, mehterhâne, Tuna üzerinde asma
köprü ve işlek nehir limanı, ahali Türk’ten çok Romen. Kasabada oturan
Hasan Ağa çok büyük tüccar. Serveti bin kese tahmîn ediliyor (bugünkü
değeri 900 milyon tl kadar).

Ziştovi: Niğbolu sancağında kazâ merkezi. 300 hâne, 20 dükkân, 2

cami, güzel kale, Tuna’ya inen suyolları.

Niğbolu (Niğebolu): Sancak (il) merkezi. Sancak 3.000 asker çıkar-

makta (tımarlı sipahisi). 1396 eylûlünde Yıldırım Bâyezid Hân’ın Birle-
şik Avrupa ordusunu mahvettiği yer. Tuna’nın güney kıyısı üzerinde ve
batısında Osma suyu akıyor. Muhteşem kale, 3.950 hâne, 11 Türk ve 6
Hıristiyan mahallesi, 26 cami ve mescid, 26 mekteb, 10 çarşı hamamı, 7
işhanı, 1.000 kadar dükkân, medreseler, tekkeler ve diğer Türk yapıları.

Silistre: Sancak (il) merkezi (sonradan Rumeli eyâletinden ayrılan

Özü eyâletinin merkezi). Tuna’nın güney kıyısında. Nehir limanı ve de-
niz üssü, üste Türk ince donanması, Tuna Kapdânı denilen amiralin ma-
kam yeri. 500 burç ve on bir kuleli, 80 arşın yüksekliğinde sûrlarla çev-
rili, Tuna’ya çevrilmiş 40 toplu kale. 10 mahalle Hıristiyan, bir mahalle
Yahudi, gerisi Türk. 11 saray. Paşa Sarayı 70 odalı, ayrıca müştemilâtlı.
Bir medrese, 40 mekteb, 3 çarşı ve 48 konak hamamı, 800 dükkân, med-
reseler, tekkeler, hanlar, Vezîr–i âzam Dâmâd Melek Ahmed Paşa’nın
camii ve saraçhânesi, Vezîr–i âzam Koca Sinan Paşa’nın Kurşunlu Camii
ve Kurşunlu Hanı. Melek Paşa ve Emin Hanları. Yılda 70–80.000 sığır
kesilerek yapılan büyük pastırma sanayii.

Hacıoğlupazarı (şimdi Romanya’da): Silistre sancağında büyük kazâ

merkezi. 7 nahiye, 78 köy bu kazâya bağlı. 2.000 hâne, 200 dükkân,
1.000 dükkânlı bedesten, 3 han, 3 çarşı hamamı, 11 mekteb, 4 cami, pek
çok mescid, 9 çeşme.

Balçık: Silistre kazâsı. 5 mahalle, 500 hâne, bir cami, 4 mescid, 8 han,
150 dükkân, Esmâhan Sultan Hamamı (II. Selim’in kızı ve Sokollu’nun
eşi). Karadeniz üzerinde işlek iskele.

Mangalya (şimdi Romanya’da): Silistre’ye bağlı büyük kazâ. Esmâhân

177
osmanlı tarihi

Sultan Selâtıyn Camii, 7 mekteb, bir hamam, 3 han, bir bedesten, 300
dükkân, 300 mahzen (antrepo), mescidler, tekkeler, Karadeniz üzerinde
işlek liman.

Köstence (şimdi Romanya’da): Silistre kazâsı. Bin parça gemi alan

büyük liman.

Babadağ (şimdi Romanya’da): Silistre’nin büyük kazâlarından diğeri.

7 nahiye, 100 kadar köy bu kazâya bağlı. 3.000 kârgir ev, mükellef ko-
naklar, II. Bâyezid’in muhteşem Ulu Camii, bir kaç cami, pek çok mes-
cid, 3 medrese, 20 mekteb, 8 han, 390 dükkân, 70 kadar konak hamamı,
3 çarşı hamamı, tekkeler, çok büyük ziyaret yeri olan Baba Saltık Bektâşî
dergâhı.

3 kıt’a, 7 deniz, 7 iklim üzerinde biribirine hiç benzemeyen ülke-

ler, birçok eski imparatorluk ve krallıkların topraklarında kurulmuş
Osmanlı Türk Cihan Devleti, Türklük eserlerini bu şekilde her tarafa
götürmüştür. Cezâyir kadar Kırım, Yemen kadar Kafkasya, Bosna kadar
Irak, aynı derecede Türk bayındırlık, din ve sosyal yardım eserleriyle
donatılmıştır. Bütün eyâletler, sancaklar, kazâlar, nahiyeler, köylere va-
rıncaya kadar, akıl almaz derecede teşkilâtlandırılmış ve dünyanın mer-
kezi sayılan İstanbul’a bağlanmıştır.

178
Osmanoğuları

Ç eşitli bakımlardan tarihin en büyük hânedânı olarak kabûl edilmesi

mümkün bulunan Osmanoğulları, Oğuzlar’ın 24 boyunun en soy-
lusu sayılan Kayılar’dan bir aşîretin başında olarak (bu aşîrete “Karake-
çili” denmiştir), bugünki Türkmenistan’dan, XI. asırda, Doğu Anado-
lu’ya, Van Gölü çevresinde Ahlat yöresine gelmişlerdir. Bu göç sırasında,
Anadolu’nun fethi yıllarında aşîretin başında Kayık Alp bulunmuş ola-
bilir. Zira onun oğlunun Sarkuk Alp, Sarkuk Alp’in oğlunun Gök Alp,
Gök Alp’in oğlunun Kaya Alp, Kaya Alp’in oğlunun Gündüz Alp olduğu
söylenmiştir ki, bu sonuncusu Ertuğrul Gazi’nin babasıdır.
Muhtemelen 1230’da Ahlat yöresinden oynayan ve Fırat üzerinde
Câber’de nehirde boğulduğu ileri sürülebilecek Gündüz Alp’in yerine
oğlu Ertuğrul Gazi geçmiştir. Gene muhtemelen, 1231’de Porsuk suyu
ile Domaniç dağı arasında yurd tutan Ertuğrul Gazi, uc beyi olarak bu-
rada, Bizans sınırında yurd tutmuştur. Oğlu Osman Gazi, 1281’de yerine
geçmiş ve 1300’de büyük uc beyi olmuştur. Osmanoğulları 1920 sonuna
kadar saltanat sürmüş ve 1516 ortalarından 1924 başlarına kadar dün-
ya Müslümanları’nın en büyük lideri demek olan halîfelik tahtında da
oturmuşlardır. Liste şöyledir:

1— Ertuğrul Gazi (1231–1281)

2— I. Osman Gazi (1281–1324)
3— Orhan Gazi (1324–1362)
4— I. Murad (Hudâvendigâr) (1362–1389)
5— I. Bâyezid (Yıldırım) (1389–1402) (öl. 1403)
6— I. Süleyman (Emîr) (1402–1411)
7— Mûsâ Çelebî (1411–1413)
8— I. Mehmed (Çelebî) (1413–1421)

179
osmanlı tarihi

9— II. Murad (Gazi) (1421–1444 + 1445 + 1446–1451)

10— II. Mehmed (Fâtih) (1444–1445 + 1445–1446 + 1451–1481)
11— II. Bâyezid (Velî) (1481–1512)
12— I. Selim (Yavuz) (1512–1520) (ilk halîfe: 1516)
13— II. Süleyman (Kânûnî) (1520–1566)
14— II. Selim (1566–1574)
15— III. Murad (1574–1595)
16— III. Mehmed (1595–1603)
17— I. Ahmed (1603–1617)
18— I. Mustafa (1617–1618 + 1622–1623) (öl. 1639)
19— II. Osman (Genç, Şehid) (1618–1622)
20— IV. Murad (1623–1640)
21— İbrahim Han (1640–1648)
22— IV. Mehmed (Avcı) (1648–1687) (öl. 1693)
23— III. Süleyman (1687–1691)
24— II. Ahmed (1691–1695)
25— II. Mustafa (1695–1703)
26— III. Ahmed (1703–1730) (öl. 1736)
27— I. Mahmud (1730–1754)
28— III. Osman (1754–1757)
29— III. Mustafa (1757–1774)
30— I. Abdülhamîd (1774–1789)
31— III. Selim (Şehid) (1789–1807) (öl. 1808)
32— IV. Mustafa (Maktûl) (1807–1808)
33— II. Mahmud (Adlî) (1808–1839)
34— I. Abdülmecîd (1839–1861)
35— Abdülazîz Han (1861–1876)
36— V. Murad (1876) (öl. 1904)
37— II. Abdülhamîd (1876–1909) (öl. 1918)
38— V. Mehmed (Reşad) (1909–1918)
39— VI. Mehmed (Vahîdeddin) (1918–1922) (öl. 1926)
40— II. Abdülmecîd (yalnız halîfe: 1922–1924) (öl.1944)

Bu listede Ertuğrul Gazi, Osman Gazi, Orhan Gazi, I. Murad, Yıl-

dırım Sultan Bâyezid, Çelebî Sultan Mehmed, II. Murad, Fâtih Sultan
Mehmed, II. Bâyezid, Yavuz Sultan Selim, Kanûnî Sultan Süleyman, II.
Osman, IV. Murad, III. Selim, II. Mahmud, II. Abdülhamîd, Türk ta-
rihinin en büyük isimleri arasında yer alacak kapasiteye erişmişlerdir.
Bunlara, Osmanoğulları’ndan, hükümdarlık etmeyen şehzâdeler içinde,

180
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

Rumeli Fâtihi Velîahd Gazi Süleyman Paşa ile Sultan Korkut’u ilâve et-
mek lâzımdır; ilki Orhan Gazi’nin büyük oğlu ve I. Murâd’ın ana–baba
bir ağabeyi, ikincisi de II. Bâyezid’in 3. oğlu ve Yavuz Selim’in ağabeyi-
dir. Bunlar dışında kalan birçok padişah da büyük veya iyi hükümdarlar
ve tarihî şahsiyetler arasına girerler. Vasat ve düşük kapasitede olanlar
daha azdır.
Devamlılık, büyüklük vasıfları da eklenince bu tabloyu, başka hiç bir
Türk veya İslâm hânedânı verememektedir. Avrupa hânedanları için de
durum aynıdır. Hıristiyan Avrupa’nın 2.000 yılda zuhûr eden en büyük
hânedanları Capet (Fransız) ve sonra Habsburg (Alman) hânedanla-
rıdır. Fakat asırlarca küçük hükümdar hayatı yaşadıktan sonra büyük
devlet hükümdârı hâline gelebildiklerinden başka, bu derece büyük
şahsiyetler yetiştirmekten uzak kalmışlardır. Üstelik Osmanoğulları gibi
aynı çizgiden inmemişler, aynı hânedan, çeşitli şûbelere ayrılarak hü-
kümrân olmuş ve zamanımıza kadar gelmiştir (bugün Habsburglar’ın
saltanat sürdüğü bir devlet yoktur; Capet hânedânı ise yalnız İspanya’da
saltanat sürmektedir: Capet–Bourbon–Anjou hânedânının bir dalı).
Yukarıda anılan Osmanoğulları, asker, devlet adamı ve diplomat
vasıflarıyle temâyüz ederler. İlimde dehâ çizgisini aşan tek şahıs Fâtih
Sultan Mehmed (balistik), san’atta (musiki) ise III. Selim’den ibârettir.
Pek çok padişah, şehzâde, hayli sultan bestekâr, sâdende (virtüozlar da
vardır), hattat olarak, şâir, bilgin, yazar olarak büyük kabiliyet göster-
mişlerse de, dehâ çizgisine erişemedikleri gibi büyük şâir veya bestekâr
(III. Selim hâriç) da yoktur. Fakat değerli bestekâr ve şâirler vardır. Nâ-
dir san’at ve ihtisaslarda büyük kabiliyet gösterenler bile mevcuddur
(ince marangozlukta II. Abdülhamîd, değerli taşlarda Kanûnî gibi). II.
Bâyezid’le oğlu Sultan Korkut’un ve IV. Murâd’ın asırlarında büyük bes-
tekârlar oldukları anlaşılıyorsa da, zamanımıza gelen saz eserlerinin az-
lığı, bize kesin fikir verecek mahiyette değildir. Sultan Cem, şiirde hayli
ileridir. Yavuz ise, Farsça şiirde, bu dilde söyleyen Osmanlı şâirlerinin
en önde gelenlerindendir.
Bugün yaşayan Osmanoğulları’nın hepsi, istisnasız, II. Mahmud’dan
(1808–1839) inmektedirler. Bu hükümdârın büyük oğlu I. Abdülme-
cîd’in (1839–1861) ve daha azı küçük oğlu Abdülazîz Hân’ın (1861–
1876) torunlarıdır. Bugün (1977) hayatta hiçbir padişah veya halîfe oğul
kalmamıştır. Hepsi son padişahların torunları, torunlarının çocukları
veya onların çocuklarıdır.
3 Mart 1924’te hilâfetin ilgası ve hânedân üyelerinin Türkiye’den
çıkarılmalarından sonra (bugün hepsi Türkiye’ye dönmek hakkını elde

181
osmanlı tarihi

etmişlerdir), Hânedan’ın başında eski padişah VI. Mehmed Vahîdeddin

(1924–1926) ve eski halîfe II. Abdülmecîd (1926–1944) bulunmuştur.
Sonra en yaşlı şehzâde sıfatıyle II. Abdülhamîd’in oğullarından Ahmed
Efendi (1944–1945), V. Murâd’ın torunu Ahmed Nihâd Efendi ve kar-
deşi Osman Fuâd Efendi, Hânedan şefi olmuşlardır. Bugün en yaşlı şeh-
zâde —Kahire’de oturan— Abdülazîz Efendi’dir ki, Sultan Abdülazîz’in
en küçük oğlu Seyfeddîn Efendi’nin büyük oğludur (doğ. Ortaköy Sa-
rayı, 26.IX.1901).
Çoğu şâir olan padişahlar veya bazı şehzâdeler, o devrin diğer şâir-
leri gibi, şiirlerinde mahlas kullanmışlardır. Meselâ Fâtih’in mahlası
“Avnî”, Kanûnî’nin mahlası “Muhibbî”, II. Mahmud’un mahlası “Adlî”dir.
Ertuğrul Gazi Söğüt’te, ondan sonra gelen hükümdarların hepsi
Fâtih’e kadar Bursa’da, Fâtih’ten sonrakilerin hepsi İstanbul’da gömülü-
dür. Son padişah VI. Mehmed ise Şam’da Yavuz Sultan Selim Camii’nde,
son halîfe II. Abdülmecîd de Medîne’de gömülüdür. Hepsinin ayrı tür-
beleri yoktur. Tek başlarına yatanlar olduğu gibi, bazı türbelerde bir kaç
padişah ve çevrelerinde şehzâdeler, sultanlar bulunmaktadır. Meselâ bir
semte adını veren (Türbe) II. Mahmud’un türbesine ondan sonra küçük
oğlu Abdülazîz Han ve torunlarından II. Abdülhamîd gömülmüşlerdir.
Devletin taht şehri 1326 Nisanında Söğüt’ten Bursa’ya, 1402 Ağus-
tosunda Bursa’dan Edirne’ye, 1453 Haziranında Edirne’den İstanbul’a
alınmıştır.
Osmanoğulları, asırlarca, dünyanın büyük parçaları üzerinde salta-
nat sürmüşlerdir. Bugün (1977) dünyada mevcut 161 müstakil devle-
tin üçte birine yakını İngiltere’den ayrılarak müstakil olmuşlardır. Fa-
kat —esasen boyuna hânedan değiştiren— İngiltere hükümdarlarının
bu ülkeler üzerindeki hükümranlıkları, asırlarca sürmemiştir. Pek çok
devlet, ya doğrudan doğruya Osmanlı’dan ayrılarak veya önce Osman-
lı’dan sömürgeci devletlere (İngiltere, Fransa, İtalya) geçerek müstakil
olmuşlardır.
1918 sonunda Avusturya–Macaristan imparatorluğu gibi onun
müttefikı olan mağlûp Türkiye imparatorluğu da devletlere parçalanır-
ken, Türkiye’den şimdiki şu devletler ayrılmıştır: Suriye, Lübnan (bun-
lar Fransa’ya geçerek), Irak, İsrâil, Ürdün (bunlar İngiltere’ye), Yemen,
Suûdî Arabistan (bunlar doğrudan doğruya müstakil). Demek son ola-
rak mazinin Osmanlı Cihan Devleti, bugünki 7 devleti doğurarak tarih
sahnesine vedâ etmiştir. 1918’den evvel de şu devletleri doğurmuştur:
Sûdan, Mısır, Kıbrıs (1915 ortalarında İngiltere’ye), Libya (1912’de İtal-
ya’ya), Bulgaristan (1908), Arnavutluk (1913), Küveyt, Katar, Güney Ye-

182
 osmanlı imparatorluğu medeniyet tarihi

men, Bahreyn (aynı yıllarda İngiltere’ye). Demek 1908–1915 arasında

da Osmanlı İmparatorluğu, bugünkü 10 devleti doğurmuştur. 1908–
1918 arasında Osmanlı İmparatorluğundan çıkan devletlerin toplamı
17 eder. 93 bozgunu üzerine 1878’de veya birkaç yıl sonra Osmanlı İm-
paratorluğundan ayrılan devletler ise şunlardır: Romanya, Yugoslavya
(o zaman Sırbistan ve Karadağ olarak 2 devlet hâlinde), Tunus, Cibûti
(Fransa’ya), Ummân, Arab Emîrlikleri (İngiltere’ye), Somali (İtalya’ya),
yekûn 7 devlet. Bu suretle 1878–1918 arasında bugünkü 24 devlet, 40 yıl
içinde, Osmanlı İmparatorluğundan ayrılmıştır.
XIX. asır içinde, 1878’den evvel Osmanlı İmparatorluğundan ayrı-
lan bugünkü şu devletler sayılabilir: Yunanistan, Cezâyir, Uganda, Tan-
zanya, Nijer, Nijerya, Çad, Kamerun (bu son 4 devletin geniş toprakları
üzerinde Osmanlı’ya zaman zaman tâbî Bornu Sultanlığı yaşıyordu).
Bunların sayısı da 8 eder ve Osmanlı İmparatorluğunun son bir asırlık
hayatında bugünki 32 devletin doğduğu anlaşılır. XVII–XVIII. asırlarda
Osmanlı İmparatorluğundan bugünki şu devletlerin ayrıldığı söylene-
bilir: Fas, Moritanya, Mali, Macaristan, Polonya ve daha bir kaç devlet.
Bugünki Sovyetler Birliği’nden İndonezya’ya, Çin’den İran’a, İtalya’dan
Çekoslovakya’ya, Avusturya’dan İspanya’ya kadar birçok devlete de Os-
manlı İmparatorluğu, büyük veya küçük toprak parçaları kaptırmıştır.
Sovyetler Birliği’ne ve İran’a verdikleri, çok büyük ve mühim ülkelerdir.

183
 DERİN TARİH’TEN
MUHTEŞEM FIRSAT

Derin Tarih geçmiş sayılardan

37 adet
+
1 yıllık Derin Tarih aboneliği sadece
Kampanya stoklarımızla sınırlıdır.
30 Ağustos 2015’e kadar geçerlidir.
¨ 289
Abone olun, her ay derginiz ayağınıza gelsin!

1YIL Abonelik
sadece ¨ 99 ,00
Kredi kartı ile ödemelerde 9 taksit imkanı
Ücretsiz kargo hizmeti

Tele Sipariş: 0212 467 67 17 www.derintarih.com

Online Sipariş: www.birlikte.com.tr @derintarih /DerinTarih