T O P L U M S A L

Sığırcık Suyu Şeyhleri

Hü&eyin Göcen, O.smantı
İmparatortu�'nda keramet
e.seri çıktıgı kabul edilen bir
.suyu çekirge i4tita eden yerlere
5ötürmek kar�ıtıgında .siya.si güç
azanan bir dergahın öykü&ünü
anlatıyor. Sa;)ia 38

Emperyalizm,
Anti-Emperyalizm
ve Sovyet-Türk
İlişkilerinde
Georgiy Çiçerin'in
Rolü
Samuet ]. Hir.st

Nikaha İtiraz:
,,Onlar Süt
Kardeşleridir"
Abdullah Saydam

Seyahatname'deki
Siywetname:

Evliya Çelebi'nin
,,Altın Post" (Golden
Vlies) Figürü Üzerine
Ekfrastik Yorumu
Nuran Tezcan
 Osprey Askeri
Tarih Dizisi'nin
26. Kitabı:
istanbul'un Fethi
1453
7.mhin en buyuk sJVc larırın
aynnt ıl ı dokurılerı. lı.ı<ııT'
kuvvetlerin strateıılerı, taktiklerı.
askeri harek�tın dııQlirn noktaları
Bizans başken tını savunan ve
kuşatan ordul.ır ıle donanmalar;
Sel tan il. Mehf'led'ın tak tıklerı VE

lstanbul'un Fethi 1453

David Nicolle
Çev. Hamide Koyukan
96 sayfa. kuşe. renkli.
ZZTL

11 fıskultur "# fıskultur @) lisbankaslkulturyayinlari iskultur.com.tr

lzmir·Konak
klt•beulmlz açıldı. Kltabevlerlmlz: İstanbul- Kadıkoy. Tel (0216)348 97 84 Eminonu • Muze. Tel. (0212) 51113 37
Koıı.ııltMah Caddebostan. Tel (0216) 386 65 62Beşik ta� Tel. (0212) 25877 43Bak"köy, Tel: (0212) 5712032 Nışantaşı,
Anıtırıııır Cad Tel (0212)234 80 n Taksım. Tel: (0212) 23808 37 •Ankara· Yenışehir. Tel:(0312)430 33 66 Tun.ılı Hilmi. TÜRKiYE
Tel (0312) 32410 73Bahçelievıer. Tel.(03ll}2?2 63 38 •lzmlr Kal}lyaka Tel: (0232)364 7142
No l Konı1k/l1mır
• Dlyorbakır Ofis. Tel: (0412)228 42 16 •Eskişehir· Tepebaşı. Tel· (0222)220 4913• Konya Selçuklu.
ııı 101m•l'lo4 nzı
T•I (0332) 351 1607 •Kayseri· Melıkgaıı. Tel (035Z)2225692•Hanlsa. Tel.(0236)231 6924 •Samsun- Kültür Yayınları
01111• Tel (036l)2333830•Ttabzon Me<kez. Teq0462)3<69839
 ALFA
NTİK YAKINDOGU'DAN İSLAM SANATINA, EDEBİYATTAN BİLİME
•

EN YENiLER ...
IUMBERTO DAvtn CııvııT.ı.1.

ECO �··12t
DİLİN
kısa
TARİHİ

�l�t
�
ARAŞTIRMA TARİH ARAŞTIRMA ARAŞTIRMA

RIRS!N l\A.Şr\P
ZİHİN ve
VAROLUŞ
�ARTIK
E ...
"
.,
O IZMLE ..:;.;
FARK
YAŞAMAK EDİLMEK ;:
;:
::ı
İSTİYORUM
""'""""'('*•·-

GÜNCEL GÜNCEL GÜNCEL EDEBİYAT EDEBİYAT

mıu.llCTÇl1l1tç3Cınna
kırran TCrciimeLert

BİLİM BİLİM ARAŞTIRMA ÇİZGİ ROMAN ÇİZGİ ROMAN

HNHN iN MACERALAR! DEVAM EDiYOR 1 Tamamı 24 cılı 1 Renklı Baskı

T www.alfakitap.com f /alfakitap � /alfakitap � /alfakitap

 04 50 E�RAH S�FA
MERHABA, L'ILLUSTRATION°DAN
SEÇMELER
GURKAN iLE
Bu sayımızda Osmanlı dergahlarının devletle
18 AGUSTOS 1877 SÖYLEŞİ
ilişkilerinin ne derece çeşitli olabilec�ine
örnek teşkil eden bir konuyu kapağa taşıdık.
OSMANLI-RUS Ayş.,Qzil

SAVAŞı'NDAN
Hüseyin Göcen'ın "Sığırcık Suyu Şeyhleri"
MANZARALAR 56 GEORGİY ÇİÇERİN,
başlıklı yazısı, Ankara'da bulunan bir dergah ve
onun kurucu şeyhiyle �ullarının keramet eseri
Hazırlayan: Edhem Eldem SOVYET DIŞ
çıktığı kabul edilen bir suyu çekirge istila eden
POLİTİKASI VE
() 8 OSMANU' OA TÜRK İHTİLALİ
yerlere götürmek karşılığında vergiden muaf
GAYRiMÜSLİM BASINDAN Samuel J Hırsı
tutulmalarının öyküsünü anlatıyor. Dergahın
-
ömrünün uzunluğu, gıderek tüm imparatorluk
VATANDP§
coğrafyasına yayılmış bir mitin, onun siyasi
TÜRKÇE öÖREN! 64 BOSNA KÜLTÜR VE TARiH
Hazırlayan: Murat Cankara VAKFI BAŞKAN YAROtMCISI
güçle ilişki kurmakta çok işlevsel olabildiğini
AKiF GÖÖÜSGEREN iLE
gösteriyor.
14 OSMANLI BASININDA SÖYLEŞi
Abdullah Saydam'ın yazısı Osmanlı döneminde
YÜZ Yll ÖNCE BU AY "BOŞNAKLARIN
aile oluşumu, taranar arasındaki tartışmalar,
Haıırlayan: Emel Seyhan
GÖÇLER,
evlılıkle ılgili gelenekler ve mahkemelerin KATLİAMLAR VE
aile ilişkilerine yaklaşımı gibi ılginç konuları MÜCADELELERLE
gündeme getiriyor. 1832 yılında Trabzon Şer'lye #8 KARAKÖY DOLU TARİHİ"
Mahkemesi'nde süt kardeşliği iddiasıyla açılmış KURŞUNLU HAN
bir nikaha itiraz davası ve davada sunulan Naz Ecem Çınaryılma2

argümanların Osmanlı aile ve toplum hayatına

66BOŞN�N
TARiHi TARiH
dair öğretebilecekleri üzerinde duruyor.
24 İSTANBUL OKURLAR! VE
Samuel j. Hirst'ın makalesi.
Sovyet-Türk FRANSIZ ANADOLU UZMAN KAMUOYU
uzlaşısının ilk evresinde Harici
ye Komiseri ARAŞTIRMALARI İLE BULUŞUYOR
olarak görev yapan Georgiy
Çiçerin'in fikirlerini ENSTİTÜSÜ
(!FEA) HARİTA VE
Hüseyin Gül

kararları incele yerek , Moskova ve

HARİTACILIK BİLİMİ
ve aldığı
nde Sovyct
Ankara'nın yakınlaşma süreci
jik dönüşüme
68 "TÜRKİYE YENİDEN
DİNE Mİ DÖNÜYOR"
Pascal Lebouteıller
Rusya'nın içinden geçtiği ideolo
iki bölüm den oluşan bir yazı dizısinin
ışık tutan
Resul Baba�lu
ilk bölümünü oluşturuyor. Bu
bölüm Çiçerin'in NİKAHA İTİRAZ:
entelektüel formasyonuna.
devletlerarası "ONLAR SÜT
ilışkilerin tesis edilmesindek
i rolüne ve Ankara KARDEŞLERİDİR" 76 EVLİYA ÇELEBİ'NiN
etıeıle rln başlan gıcından 1921 Türk· Abdullah Saydam
"ALTIN POST"
ile ilk münas
geçen süre boyunca
(GOLDEN VLIES)
Sovyet Anılaşması'na kadar
FİGÜRÜ ÜZERİNE
yaptıklarına d�iniyor. 38 SIGIRCIK. SUYU EKFRASTİK YORUMU
Ayşe Ozil bizim ıçın Emrah Safa
Gürkan'la ŞEYHLERi Nuran Tezcan
e keyiOe okunan Hüseyın Göcen
tarihçiliği ve çalışmaları üzerin
n ise Evliya
bir söyleşi yaptı. Nuran Tezca
Çelebı'nin Viyana Kralı 1. Leopo
ld'ün boynundaki
tnamesindeki
Altın Post figürü üzerine siyase
yorumunu aktarıyor.
k Kühur Vakfı ve
Yurt Yayınları, Bosna Sanca
Boşnak halkının
Tarih Vakfı'nın iş birliği ile
kitabı basmaya
- tarihı üzerıne çok önemli bir
kların Tarihı
hazırlanıyor. Hüseyin Gül, Bo�na
önem li kitabı tanıtırken, kendisıylc
başlıklı bu
Akif Gögüsgeren
yaptığımız söyleşide Mehmet
inin Boşnak
yakın tarihımizde yaşadığı trajed
i üzerindeki etkisin i ve Bosna Sancak
kimliğ
Boşnak topluluğuna
Kültür Vakfı'nın Türkiye'deki
yor. Kapak görselini
yönelik faaliyetlerim anlatı
kür ederiz.

'
sağlayan Kansu Şarman'a teşek
...
Kasım ayında görüşmek üzere

Barış Alp özden

Kapak: Jan luykens, Çekirge lstılası. 1700

Naz Ecem Çınaryılmaz,
Gözden Kaçanlar
sayfalarında Karaköy
Perşembe Pazarı'ndaki
Kurşunlu Han'ın ıarihini
aktarıyor.
DP'NİN SON İKTİDAR
YJLINDA BEY NELM.İL.EL
BIE. BASIN POL.EMIGI:
"TURKIY.E YENJ.DEN
DiNE MI DONUYOR?"
Resul Babaoğlu, 23 Şubat 196o'ta The Times
muhabiri David Hotham'ın yayımladığı yazı
ve bu yazıya Türkiye basınında verilen
tepkileri anlatıyor.
IOPWHSAL TAllİH YAYIN KURUl.U
A�hk Tarih Derılsi Mehmet 0. Alkan, Adil
'�' ZC}S. Eklm:oı8 Bakıuıya, Muraı Bdıe.
Fatmapıl Berltta}'. lkdtnt
Bılmt.'1. Ayd11n Çl'hk. ı>ot<ın
T.UIH YAKFl
ADIJ'IA SAHİBi Çcunkaya, Gokhnn Çcunsaya.
Esra Oanaaotlu. Omer
Bulcnı Bdmcı
Dunnaz, Selçuk Dursun.
Edht'm Eldem, Ahrntl
rARİHVVAKFI
&soy. fıraı Güllü. Nu�
Ciürbot,a. MuraıGu\.t-'flf,
Mdunrt Haasalıhotlu. Hunııt
mbpa�rmen Kornlturt, Burcu Kun,
,...N
.._ ı.t:ıo Ef(m Macar. Ayşe Oııl.
l•rnı�·nıı 14ıj-4 lsuıııbu1 Must.ıfaH. Sayar,
lmn Ctmıl Sduck.
ı!l)SZJ:Ol:Ol
Canay Şahin. <>tuı Tekln.
Taner Timur, Meltem Totsôı,
lhv.1.kfl.orı.tr
-
LlllUSTRATION'DAN
SEÇMELER
Edhem Eldem, L'/llu6tration'un
18 Ağustos ı877 tarihli
sayısından dergi ressam ve
muhabirlerinin Osmanlı-Rus
Savaşı'nın sürdüğü bölgelerden
ilellikleri yazı ve görüntüleri
aktarıyor.
İSTANBUL FRANSIZ
ANADOLU
ARAS.TIRM.ALARI
ENSTITUSU
(IFEJ\) HARİTA VE .
HARITACILIK BiRiMi
Pascal Lebouteiller. IFEA'nın zengin
harita koleksiyonunu ve bu koleksiyonu
dijitalize etmek için yürüttükleri
projeleri tanıtıyor.
............,
-
Zafer Toprak, Heıe Tunçay, iLETiŞiM Karaaslan Cad. ).4J:04 MATBAA SERTiFiKA
ÖmerTuran, Al� U$1u.
Cozı.z) )IJ sı l> (Dahili 11) Bagcılar • lsıanbul "UMAaAJt
Nuran Yıldınm
beırlsozdtn� com (oı:ıı)4ı1oz.t ı-t )UU
YAYIN T0R0 BİR YILUK
s. YAiıl$LDI HODOıt.O BASKI
Ban� Alp Özden GD Ofset Matb.ıacılık Yerel Süreli Y11yın ABONB BEDELi
YunJçl ı;o,oo lL
ve Tıc. San. A.Ş.
ANKARA TEHSILdLICI
YAYll''4 Y01'4ETME.trıfl Atatürk Bulvan Depıosite (0112)�0510 ABD 170 $
Banş Alp ôıden
(o3u)�OOSo Avrupa Olkeleri ıs<> f
iş Merkezi As Blok 4 Kaı
No. 407 lklte.111 058 - Kıbrıs ı6o TL
EoiTÖll Y.U.DIHCJSI
Başakşehır - lstanbul
ABOMEJ.ht © Toplımı� Tanh Yaz.ı
ZCym-p Büyükpaıta
Tel o.m t,,ı 91 oo
Tanh Vakf'ı lş�'oden Yf! lh:Jli 'flL.\rdml
OEllGI V! KAPAK (0212) S.U Ol Ol (Js) wrt alırtmabmn ahnıı
TAS.AI.iMi BASKI TARJHI (om) 513 5-4 oo (fax) yapılıırnaL lı.ııı \'t!l'Çevtııınde
Raur Kösemen EylQI ı:oı8
YAY11'4CI SEUlriKA
yapılaakıll11111larda
OAOITIM Toplumu! Tıantı'ın ıljıh
KAPAK, SAYFA TASAlllM/ 1'4UMAllASI
Dünya Siip<ı- Vrb. Ofset A Ş sayısını vt yaı.ır ısmını
UYGULAMA ıııoı
Hilal Rak.ıcı ıoo Yıl Mah. Huseyin bclınmct. ıorunhıdur
-
 18 AÖUSTOS 1877

OSMANLI-RUS SAVAŞI'NDAN
MANZARALAR
Antwerp'te
Rubens'ln üç
l 'llltı<11raııorı derg1'tnın 18 A�ustos Osmanlı lmparatorluğu'yla ılgılı gorwıııı lPr ı:<•çmemış nlm11sıydı
yüıünCO yılı ıBn tarıhlı w 1799 numaralı clcrgıde yer alan ya11 ve �tirunıüler Boyl<' durıımlaıd;ı ııdt•ı ıılclu�ıı
ıın·n• dt rgı u•phl·dl'kı ıııııh.ı bırını n
şenilkleri.
sayısının kapa!)ında bır kez daha o ıse bır kez daha artık aylardır
Plantin arabası
ve Yeşil <ene dogumunun uç yuzuncu )ılı surmckıe olan Osmanlı Rus !'lı n<lt•n g• ld ın<<' ı oparl ad ı ı
Meydatt'tn
kutlanan meşhur ressam Ruhen.� S<ıvaşı yl a ıl�ılıydı Daha oncekı habtr ' �<.lrunıulcrden hır lilr
ltmt':lt':rl.
-Teniers ıım 1640) }erefınc duzenlenen sayılarımıza da yamıttığımız aynı derleme ya ır"k halı<' IXY. u unu
Me-ydanında.kt kuılam•lardan gorunıuler yer konudakı ıııu.rraııorı s.ıyılan)la dold urıvay.ı gayrt·t l·dıynrdu
ıafer takı.
alm.ıktaydı (bkı sayı 296, ortak bır nokta, dcrgının elıne
M. dt Roddaı'tn
çlılmleri. A!lustos ıoı8J hala dışe dokunur olayl.ır ve Bu dt:l.ı clcrh•m«yr ''"' ol.ııı konu.
Osmanl ı•ııı l<:Mrı w bunun
nctlC'ımnde ortaya çılwn $ ddct
'e �r.ı·ı mc>clesıydı Snhn lcr n
ııı..ı. Ku1ey Bul� rısııın d.ıkl Nı bolu
IOURNAL UNIVERSEL
(Bulgarra Nıkopol) kı·nııııııı
1 ,rttnı:uu ı-ou 11 uuı ır ıtn.n
Rıısl•r.ı l<.1ybedılmt•sıyıl1 O"ıı.ııılı
......... ""'-�"""
uıı•no\ """ı*U•llft,.lil'Uın•ıı

1
:li' .\!fm.
SAMEOI
UJl.
18
l\\ \' 11
AOUT 1877 ...... �••-ır....

...... ...
.......ı..... ,. -u- �t·nclkurmayı Osın.ııı P l)tı'yı
... --. ·----··· -· __ ... . . -·-,-· ·-··· ....
�-..-La<______ _._ __ • •• ... - Pl•vnı·'dekı mudalilJ ıyl.ı meşhur
-·-----�--�--·---· _, ....

ol•cak o4ırı !,'Clt:ceğın <ıaıı O mar

Pa�,·�ı Vıdin'den hırlıklı rlı
Nıglıoıu'yu lc.orumıık uıcrc yollamış
fakJI Q,mınlı ordu u yı·ıışı medcn
Rus bırlıkle'I kenıı <k• '<'(ırmışlrrdı

Oı•rgıd• de anlauldıgı vı ı.ıwır

edıldı�I �lbı N ı�bolu nuı duşnır ,
ııındckl "'lu,luman ah.ılı ıç1111.ırn
b r fol<ıkeı olmuştu Bulgar h al k bu
fırı.<11 la bır katlıama ı••lıt'flı p onlırı
onad.ın kaldırmaya ııılışmışıı
Derglyı• bakılırsa nulusuıı bır k1'nıı
kumılabılmlş ldıy;e, uu uııl.ıı ı
korum.ı altına alan Rus ordusu
şayes ndt: ol muştu.

Ruslara aı fodılen bu ınsanlyet

hıslerı Osmanl ı ordusunun csırlt•rını
de ılgılendırıyordu Her nc kadar
pcrışan bır hal ıçındc olsalar da
gı-rı k Nı�l.ıolu'da ıutulduklarında
ı:er•k luıfıleler halındc bır
)C'f'dcn bır yere nakll'C!ılırlerken
asgari bır ıhıımam Vl' ıns8nıyel
gorduklNı anlaşılıyor Bunu bır
Rus ı.ırafrnrlıgına mı yoksa nPsnel
ba71 olgul•ra mı baglamak �erekugı
ıarııımaya açık'a da, duL<·nlı bır
orılıı ık galeyana �elmış sıvıl halkın
şıdd< '" başvurmaya mcyıll�rındekı
fark ıçısından ılgınç bır tı.spıı olarak
da �ormck mumkundur
 Şiıırk olaylan.
Nlğbolu
varoşunun
u.1. Rus alayı
uırafından
lşg;ıll.
L'JUwtrotion'un
Ozel muhabiri
M. Lançon
tarafından
yerinde
yapılmış çizim.

Nljbolu. Rus
askerlerin
himayesinde
kentin
arkasındaki
bir vadide
kamp kurmuş

ARK OLAYLAR!: yok. Hezimetlerinden sonra R uslar, karşılaşmadan Balkanlar tarafında Türk aileleri.
L 'IUuatration'un
Ni DOLU VE HARP ESiRLERi herhangı bır engele takı lmadan ga­ harekat gerçekleştirmek için almala­ Ozel muhabiri
lıplerının k arşısındakı eski mevzıle­ rı gerekil olan Osman Paşa'nın mev­ M. Lançon
car1rmda.n
on Plevnc muharebesınden be rı rıne dondüler Bu aksılıklcr onları zılerıne dorduncu kez sald ırmadan
yerinde
ıv•� ce phesınden yenı bır haber tedbırlı kıldı. Artık yeni bır felaketle önce destek bırlıklerının ge lmesını yapılmış çizim.

-
-
""
�
"iS
=
c:J..
11.ı
Cı')

a
�
ı::
Q

�
.a
..,.. Tunka-Sllva'da beklıyorlar. Yeni Türk generaline ge­ sındakı Turnu-Magurele'de yerleşıi­ dumanı tüten harabeler kalmıştı. Yı­
:--e bir TOrk eslr
lince. o da eli tetikte duruyor. Ken­ rilıniş Rumen topları biçare kenti atı­ kıntıların arasındaysa cesetler. gene
"'4 kafilttlnln
molası. dısıne bırkaç tabur iltıhak etıı, ama şa tutarken, General de Krüdner ku­ cesetler Devam eden yangından do­
L'IUwtratton'un şimdiye kadar ona bu kadar yarayan mandasındaki birlikler sağ yakadaki layı çogu yarı yarıya yanmış insanlar,
6zel muhabiri
savunma konumunu hıçbir şekilde savunma bırımlerıne saldırıyordu. atlar. öküzler. Yangını söndürmek
M. L&nçon
tarafından terk edeceğe benzemıyor. Pek ge­ Akşama dogru bunlar tamamen püs­ içın csır düşmuş garnizon çagırıldı.
yerinde yapdmış
cıkmeyecek olan yenı karşılaşmayı kürtulmuştu ve 123. Rus alayı varoşa Fakar kentin bır kısmını yalayıp yu­
çizim.
beklerken bız de bıraz geriye dônuk gırmeyı başarmıştı. Her bır asker tan yangının nedenınin top atışla­
tarıh yapıp, son muharebelerden elinde tüfegıyle her an ateş etmeye rı olduğunu duşunmemek gerekir.
önce gerçekleşmış olan bazı olayları hazır bir şekılde yarı yıkılmış evlerın Bulgarlar da işe el atmışlardı Her
gravurlerımlzle tekrar ele alacağız. duvarları boyunca ılerliyordu. Ar­ yerde olduğu gibi Rusların gelışin­
Bunların ılkl bııı Nığbolu'ya göturu­ tık mudafaa ımkansızdı. Dolayısıyla den ıstifade ederek Müslüman ev­
yor ertesi gün kent şartsız teslim olmuş lerini yağmalayıp yakmışlar. içinde
ve Tuna Kale mevkii de General de yaşayanları da kaılermişlerdi. 15-16
Ruslann ellnde
esir veya yaralı Nigbo/u'nun varo�unun 123. Ru• Krüdner'e verılmişti. Nığbolu artık Temmuz gecesi bu biçareler için kor­
alayı tarabından l�9ali. - Bilindı­
akrabalannı
sokaklara dağılarak hemen kenti tes­ kunç bir geceydi! Her yerde peşlerı­
tanımaya
gelen Çingene ği gıbi Nigbolu taarruzu 15 Temmuz lım alan Rusların elindeydi. Ne man­ ne duşenlerdcn dehşete kapılmış bir
kadınlan. günü gerçekleşıı Tuna'nın sol yaka- ıara 1 Lımana yakın yerlerde ancak şekilde sokaklarda kaçışıyor. kıyafet
degıştiriyor, bır anlık bir sığınma yeri
arıyorlardı. Kaplan yüzlü avcıların
avladığı insanlar. ı6'sında Allahtan
Ruslar müdahale ederek katliamı
mumkiın oldugunca durdurmaya

- çalıştılarsa da tam başaramadılar.

işte o anda kabıliyetlı sanatçımız M.
Lançon'un bir sonraki güzel resmıne
konu olan kökten tcdbirı aldılar.

Ru�ların koruma•• altında �ehrlrı

arkaoındakl vadıde kamp lrurmu�
Nısı>oıu 'nurı Türk ailelerı - Daha
önce söyledığımiz gibı Nıgbolu Tuna
nehrinın sağ yakasında, ıçıne dogru
uıandığı derin bir vadı oluşturan ıki
dağın arasında kurulmuştur. Kentın
alt kısmından bu boğaza ulaşmak

ıı ııı cırafı harabelerle çevrili epey
ılıl hır sokaktan çıkıp asıl şehre va-
1111 onu geçmek gerekiyor. Son evler
rııdt• kaldıgında kavak ve akasya
ı�ıı\ lnrı kaplı tepeler arasında derin
bıı vadı oluşıuran bogat gortılebılı­
yu ı
111<• Ruslar Nlğbolu'nun Müslüman-
1011111 cıkln bir şekılde koruyabilmek
11111 bu vadiye getırmeyı akıl emler.
llı•ı yOıu aşkın aile burada hoş ol-
111•1'•1 da en azından emın bır sıgınak
lııılılular ve hala oradalar. Vadiye
�ıılm yolları askerler koruyor ve ıe­
ııı•ll'rc de nöbetçiler yerleşlirilmiş.
ı ı..r nlle elinden geldıgınce kımı ça­
ılırlıırda, kimi arabalarının eırafında,
ı vı ıl hayvanları ve evlerinden kalan
1ıı ı> dökük eşyayla birlikte kamp
l oımuş durumda. Agaç dallarından
\oıtd.ıklarla güneşten korunuyorlar.
IH ıabiı ki bu zavallı ınsanlann bu-
1.111 ık ı hayau genel durumları gibı
pı·k uzucu. Ama şıkayeı etmıyorlar.
ltı·n�.ırenk yırtık pırtık elbiseleriyle
ı lnıne bakıyorlar. Erkekler kızgın,
loulırılıır mütevekkil, çocuklar kayıt­
" luten maddi hiçbır derılerı yok.
ııu, ordusu ihtiyaçlarını karşılayıp
1111dı· ıkl kC't duzgün yemek dagıu­
yuı Ruslar onlara, yaralı ve esirlere
..ı.ıu�u gibı gayet insani bir şekilde
ılıvr.ınıyorlar. Kente kumanda eden
ııllı ıy. kaleye her çıkııgında muhak-
1 ık ı•sır ve yaralılara ya ıuıun ya
konserve ya da bir ıaılı götürüyor.
Böylece iyi karşılanıyor ve söyledik­
lerıne kolaylıkla itimat edilıyor.
Hir köy yakınında Tiirk e.ılr katile­
oinın molaoı; akrabalarını arama­
ya gelmi� Çingene kadınlar. - Biraz
önce Nıgbolu'da çok sayıda Türk
esirinın bulunduğunu belirttik. Daha
doğrusu eskiden durum öyleydi . Zira
son muharebelerden sonra bu keme
getirilen çok sayıdaki esır daha sonra
Rusya'ya sevk edilmişti. Hala arada
sırada yenileri geliyor. Birkaç nizami
asker ile Kazakların güdümünde ıoo
ila 500 kişilik kafileler halinde yü­
ruyorlar. Onları gormek ınsanın ıçı­
ni burkuyor. Yorgunluktan perişan,
tozdan bembeyaz olmuş, ceket veya
ıisıleri yırtık, reslerı arkaya doğru
kaykılmış, zorlukla yanmış ve yakıcı
bir zeminde yürtıyorlar. O yüzden
de yolda bir dere veya bir çeşmeye
rastladıkları anda kendilerı de fena
halde ihtiyaç duyan askerler de bir
mola verılmesinı hemen emrediyor­
lar. Resmimız bu molalardan bırinı
temsil etmektedir. Arka planda bir
tepenin üzerine Turska köyü sezilı­
yor. Daha yakında, birliğin Kazakla­
rının çadırlarını kurdukları kayalık
görülüyor. Yanı başlarında mızrak­
larını çatmışlar. atları ise binmeye
hazır, eyer vurulmuş durumda. Biraz
ileride bir grup Kazak daha bulunu­
yor. Ön plandaki tepenin yamacında
Plevne
yakmındakl
Ru kampında
bir temsil.
askerlerin kalanı, ıkl tepe arasındaki
derenın her ikı yanında ıse esirler
oturmuşlar Bu kanlelerden bırınl
seyrederken muhabırımız gayet duy­
gulandırıcı bir sahneye tanık olmuş.
Bır köye yaklaşırken bırden bağrış­
malar duyulmuş. Bir erkekle kadınlar
koşuşuyormuş. Bunlar Çingeneler­
mlş. Türkler bu kadınların çocukla­
rını zorla askere almış, onlar da esır
düşmüşl erdi. Kadınlar onları almaya
geliyormuş Çocuklardan biri yaralı
olduğu halde ebeveyninı ıanıdığın­
da kendinden geçmişti. Yere yatmış,
sanki cansız durduğundan onu kur­
tarmaya koşmuş olan babası Feryat
edıyordu. O arada kadınlar da as­
kerlerin başındakinin eırafını sarmış
yalvarıp yakarıyorlardı. Anlaşılan
öyle ikna edıcı sözler bulmuşlardı ki
istediklerine kavuşıular. Kalbin yerı­
ni hiçbir şey tutmuyor. Son resmimi­
zin konusu daha eglenceli.
Ruo kampında bir ıemoil. - Kamp
hayatından bir sahne söz konusu.
Her Rus birliğinin bazıları oyuncu
olan şarkıcıları bulunuyor. Toplar bir
an bile sussa. bunlar sözü alıyorlar.
Resmimizde yer alan da bu temsil­
lerden biri. Konusu mu? Seyircilerin
kahkahaları arasında ona rehberlik
etmeyi üstlenmiş bır üçkağıtçıyı al­
datan bir kör.
Louls Clodıon
 VATANDAŞ, TÜRKÇE ÖÜl_{EN!
Buyuk Bıı Zarar başlıklı y.ızı 189)
yı ında lstannul uı Man•urn
E:jkar ın ıı ene v 686< sayısında
yayımlanmıştır Bu s.ıyı ıtıbarıyla
Olyojen
Panosyan'ı
ıemsil eden
karlkaıür
gatct�ır \arşamba vt' cumarte ı
gunlerı olma� uzerc haftada ıkl
kı•re çıkugı ıııılaşıııyor Zakary
Mıldanuğlu na gon' "lblaşta olç-lu
bır yay-n poı • !;.ısı zlrr Osm;:ı�lı
Rus Savaşı ntla Osmanlı
hukıırnetının siynseıını eleşrırır
Ermenı taşrasının ekonomık
sıyası 'e külturel yaşamını e:,
Hlır Turk gorevlılerın elıyt'tlerını
Vt' soygunlarını proıesıa
eder ı88o"lcrde s.ınsuru�
şıddetl< nmrsıylc bırlıkıe oalıa
yumuşak bır yayın polıtıkası
bı>nrmser 1901-ı9ı7 yılları arasında
Ermerlce ve Ermenı harllı Turkçe
olarak yayımlanır· H<1smık
Stepanyan a gorc ıse, iJILsal
Sıyase Edebıyaı · m ve Sanayı
Ga1etesı" olarak yayın hayaıın,ı
b;ışlıyan MarırJme-ı flkUr
"sonradar Ermenı er iç n br sabah
gazeıcs.ne dunı.şll'üştur 190"
yılından ıtıbarrn de lıber<1I, rt ımlı
bir g.ı1.c1e olarak yayınlanmıştır·
Bu uzun omurlu gaıeıenın
cdıtörlugunu 1'e 1896 da sa�lık
nedenleny' gö evını devredene
kitdar Garab<>d P"ıosyan
ı ı826 !P-ı9<>;l ustıMmışur
Osmanlı m uıh basınıyla
ıl�ılenenler Panosy.ın ı Dıyown ın
yayımladıgı ılk karıka urdcr
hatırlayacaklardır Batı ve Oogu
gıysılerlnı kuşanmış. uıun kulaklı
bır at: mdan olu�Jn lbır1 kar �tur
Teodo Kasap ın muhbırlıklc ı ham
eıtığı Panosyan ın kocam.1� kulaklı
korıkaıurlcrı daha sonra {'av lok t.ı
da yayımlaracak ır
Gerek Panosyan'ın hayatı gerd sc
..
,\lanrume ı ftl<ar Osmanlı basın
ıarıhl açısından ılgırç, önemli ve
ne yazık l.ı yı·terınce ele .ılııımamış
konular Bu konuda en gunccı
'e kapsamlı çalışma! :'dan bir
Masayukl l,coo ya aı Buradaki
en dıkkaı çeken vurgulardan bırı,
gazetPnin bılhassa 1860 ve ;o lerdc
Osmanlı Erırı•nılerı nrasırdakı
nufuıu Usıelık. eld<•kı vcrılcr
g.ııeıenın Ermcnılcr haricinde
de hatırı sayılır okurları (omegin
sonrldan Srnırı�ı I urıfm'un
yayıncısı olarnk unlenettK Ahın•!
Ihsan Tokg6z 'ıbtl oldu�unı.
gosıerıyor Trodor Kasııµ'la
arasının çok ıyı olınadıgı nnlaşılan
Panosyan ın lrınenı Kılıse.�ı·ylP veya
Katolık vt• Proıestnn Errnfnı\erın
yayınlarıyl• da başı epey dertıe
flaıta Patrıkhane'nın baskısıyla
gaıeıcnın uç aylıgına kapatıldığı
bıle olmuş um bunlar lıır yana,
Ucnu'nun verdıgı ıpuçlarına
bakılırsa Osmanlı toplumsal
yaŞilmının 9 yQZyılın ık.mi
yarısındak, onemlı duro�laıının
(1861 Ermeni Nızamnamesı
il Abdulhamıt in tahta çıkışı vb )
Panosyan ın meslek yaş.ımında yol
açııgı kırılm.ılar da Maşıırılmayı
bekhyor M<"icla 1861'de Zeyıun da
yaşananlar brşısıncla aldıgı tavır
ve bunun sonucunda �aıeıc ının
kapatılması
'Suyuk Bır Zarnr" hı·m Panosyan ın
hayatına daır ayrıntılar l\rrmcsı
hem de Osmanlı Ermenılerıııln
für kwyle ı ı,lıl<'rl >.ıkıınından
dl re d er bir ya ı Kay c ı de
dcıg'n oıı rnaı ıçm �oııdcrıldığı
lstanbıı1 da bır Sıırrcıfın yıJnuhı
Çt ak 'mlen. orad � .ını r c
gıderc>k dönenıın en l)resujlı
okull�nrıc ı.n hırındl' c�ııım �oıt>n
daha sünra d lstan ıuı a doncrel:
yayınc l ba�lav � Pa osyan
c-e't1.1at ıçerhındc mudPrn
Errnenrren n �' ndıııı kab�I ctıırdıgı
ulus ı rı 1 mı·Jnl�ı� bır
duııcnıdc un yılkır boyu fürk\C
yayırı yapıyor llt·m de sonr.ırlan
o�ren rd< <�ehştırcreK?) yaz
dilı hal ne ı,>etınlığı dönemını:ı
Osmanlıccı ga1etrlerım.· oranla son
d�r ıo:undclıK bırTurkçeyle
19 \ zyd boyunca Ermem
lk1rflı1trrkct' yavınlarda rn sık
l;.1rşıli1�ıl.ın ıuııımlard<1n bırının,
lurKçe yaırna ve yayın yapmanııı
ınrşrula�tırılmaya çalışılması
" anadıid<' (Ermenırn kast
edılıyor) �az(aJmamaktan duyulan
nıahcu�lyeıın dıle ı;etırılmesı olduğu
go·1. onunr alınırsa. onun bu tavrı
ozerıne d�unmr gerrklılıgı dat-a da
be r�ın !"$yor Panosyaıı ın bunu
tıarıgı koşullar ahında yapabıldı�ı:
yazdıklarının. hanı;ı mczhepıen
olu olsun sad ce Ermc-ıilcr d�ıl
Muslumaııl•ı vr Rumlar tarafından
d.ı ıakıp etlıldı�ı bır ortamda hangı
dengclerı gözeterek n sıl manevra
y.•pııgı da ayr bır tncclem� konusu
Panos,y<ın ın yazısını. Kanun ı
Esa,ı nın mcşl ur 18 maddcsınde
tfadcsrnı bulan lmparaıorlu!\U bır
araıh tJtabılmck ıçın ı:undtme
grlM tPk dır poııtıkasından
Tdrkcenın re mı dıl kabul cdılerd<
-:ıdcrek sıyasııllaşmasından uağımsıı
olaral; duşunnıek tir pt•k mumkün
cıetıl Son olarak. yazar tarafından
ya ıya ,kienen dıpnotıarda tlıle
��rırııc� Ernıenı mılleUnın başka
bir nıı'leı •c dl, (Rt;slar ve Rusça?)
klJ"afından yutularagı endışt·sı en
.anndan Ermenı cerrı;·uuının kanaat
onderlerının Turkçeylc ılı)kısırıde
bır rokıadan sonra rol oynamışa
benııyor

nlık O'manlı Arşıvı'ndekı
mış Bu /lı;yo;er• ın
dekı Osmanlı basınında
.rllı Tiırkçe yayınların ne
sıl ıakıp edıldı�ıne daır de
(1 V( k RI R ZARAR"
lltı "'"'' gazetelerimizde şayan-ı tah­
ııı lıoıkdıre layık) bır mütalaa ve bır
ıı ı ılıoı okunmaya başlamışdır. Biz
ı l ılll\ıkür nasihatı otuz seneden
ııııılı• evvelden başlayarak belkı üç
�111 ıll'ia tekerrür etmiş isek de, esef
ıılıııııır kı zaten tabii olduğu üzre,
ı• ııı hlr fıkır olduğu için, ahali ta­
l1 f 11ııf,ı n ehemmiyet verılmedikten
lı.ı lıı. hıç bir gazete de bize hem­
ı ıı.ıı olarak takviyeı !destek) vermek
ı ıı·ıııı•mıştlr Halbukı vakıt her sa­
lıılıll�I meydana çıkardıgından (ger-
1 ı ıılı.ılımız hala gaflet uykusundan
ııııııııınıamış, ve gerçi gazeteler de
f" 1 �l'\' kalmışlar, ve milletimiz, sair
lııı ıı,l,ırda olduğu gibi büyük bır za-
1111 ıı•km l ş ise de), bu cümle ile dahi
l1oıılı ı memnunıyyettir !memnuniyet
ı l>l'hldırl ki. ektigimiz nasihat ıo­
lııııııl11ıının filizleri hiç değil ise otuz
• ııı·ıh·n sonra kendı Üzerlerinde gö­
l ııl1111·�ı· başlamıştır.
Mı ı�ıır nasıhat başka bir şey olma­
ill ı ıııı•kteplerimlzde. llsan-ı letafet­
ıı ııı ı Türki'ye !güzellikler kaynağı
l ııı� ı<'YC I. lazım gelen ehemmiyetin
ıı ılııw,fdir. Ve bu da azıcık !ayıklı
lııı ıııııluhaza ve muhakeme ıle ıd-
ı ıl ıılıınabilir bir madde iken. had­
ılı ıı /lynde esef olunsa caizdir ki.
lıııl� hu�un ve bu saate kadar hıçbır
ıııı 1 ıı·lılmızde, labüdd !gerekli! olan
hı 1111111yet verılmemiştir ve verilme-
1111 l lı•ılır
1111 11111111. kendi zamanımızda oldu-
11111 •ı11lerlmızle görmeyip de. salt
ı 11ılılı·ıdp okuyacak olsa idik, ina-
11 1111.ıı lı�ımııdan , mutlaka bunda bir
'' l
mübalağa olmalıdır, hiç bir ahali,
kendi tabi bulunduğu, ve asırlardan
beri nan u nimetiyle perverde oldu­
gu lekmek ve nimetiyle beslendiği)
devletin resmi lisanını çocukları­
na öğreıılrmek hususunda ihmal u
tekiisülü lumursamazlıgıl caiz göre­
bilir mi. hiç bir adem göre göre ve
bile bile kendi menfaatını tepip redd
edebilir mı, artık bu olamaz bir şey­
dir, !derdik!. Halbuki daima halk böy­
ledir. daima kendi menfaatinı, birçok
zararlardan sonra görüp nadim ve
iskiiı olur !pişman ve ikna olur!. işte
lisan-ı Turki hakkında dahı bızde bu
böyle olmuştur, vcrdigımiz nasihat­
lar havaya gitmiştir. Nasıl ki bir kaç
defa söylemişizdir, bırakalım taşra­
ları (hoş lstanbul'a nıspetle taşralar­
daki Haylarım11 !Ermenilerimizi daha
ziyade akıllı bulunmuşlardır, çünkü
.,
o
..
�
ıJ'.;,ı;.,ı,.ı
J..vnı.;...,,�"
.....,;..;.
-
..Büyük Bir
Zarar.. başlıklı
makalenin
Osmanlıca
rercümesını
• sunan belse
YPtlKTKMıou
Türkçenin ehemmiyetini buradan
çok ziyade tanımışlardır), burada,
yalnız şu son otuz sene müddette,
mekteplerimize üç yüz bin lira para
sarf edilıp, ve kırk kadar mekteplerin.
hemen kiiffesinde dahi Türkçe lisan
dersi bulunmakta iken, lazım gelen
ehemmiyet verilıp ve dikkat olunma­
dığından, bugün mezkür mektepler­
den layıkıyla Türkçe tahsil etmiş otuz
kırk kişi görülememektedir. Ve garip
ve pek garip yeri de şurasıdır ki, az
çok Türkçe ögrenmiş olanların da o
sayede ileri gıdip istifade ettiklerini,
ve hatta kesb-ı şeref !şeref elde! edip
ve lüıunara erdiklerini, hemişe !dai­
ma] görmüşler ve gıpta eylemişlerdir.
Türkçe yazıp okumak bilmenin mad­
di ve manevi menfaat-ı adide ve
azimesı !büyük ve pek çok yararı),

�·-J_'"",... �7i�
it;�10un
'1 Pac
Ermeni harfli yalnız şımdı görülmekte olmayıp, ıa
Türkçe olarak evvellerden berı görülmuştür. Beyn­
yayınlanan
el-halk [halk arasında! zuhura gelen
Han:ıume-1
• EfkAr gaıetesl naklıyeılerden, ve pare parça bulu­
nan tarihlerden aşıkar surette anla­
şılmaktadır ki, büyük büyük sarraf­
ların, amıraların11 ve çorbacıların1�
ekserı Türkçe bilmekte imişlerdir. Ve
bunu da ekser Eğinlılerin," hala bu­
güne kadar, sair mahallelerden ziya­
de Turkçe bildıkleri tasdık eylemek­
tedir Halla biz bile bundan elli sene
evvel buraya geldiğimızde, Valide
Hanı'nda Türkçe lisan dersıni, Eginlı
bir Hay muallımden başlamışızdır.
10 Ve binaenaleyh şu dahi sahihtir ki,
Haylarımız bundan elli sene evvel,
iV ' �
'
... ·�·
a,_,.., ..._...,. ....l
-. d),.
•.•
-·-
-��-
şimdıkı kadar mektepler ve mual­
limler bulunmadığı halde, şimdiden
ziyade Türkçe bilmekte ve çocuklara
ögretıırmenın elzemıyelinı
mekte ıdiler. ve buna da ispat olarak
yalnız bir misal ibrazını !göstermeyi}
kiifı add cderıı.
Biz lsta nbul'a geldlgimizde, burada
bir dayımız bulunup evlenmiş oldu­
ğundan, anın himmeune güvenerek.
gerçi henüz mektepte
olup, ve arzumuz çok olduğundan bu­
ranın buyük lsmıne kapılıp da mahza
(sadece! daha ıiyade okumaklık arzu­
su ile geldik ise de, ne okuyacağımı­
zı düşünüp bilecek kadar kemalete
malik ( olgunlu ğa sahıpl bulunmakta
degıl ıdık. Ve dayımız ıse gerçı oku­
mamızı arw eımekıe idı ise de. hem
pederımızın fakir1llduğunu bilip ona
bir yardımımız dokunmasını. ve hem
de bizi nasıl ve nerede okuttura�_gı­
nı bılmedlği gibi, senelerce kendisine
bir yük ol a cagımızı da düşundüğün­
den. her ıkı ıarafın hayrı nıyetiyle,
vakun ıkıızasınca bizı bir sanata ver­
mekllgi düşündü. Ve ol vakitlerde ise
Kaysenyelilerımızde muıeber olarak
yalnız birkaç poliçeci ile -kı sarraf
lsminı dahi ıakınmakta ıdıler- birkaç
nefer de, tuccar ısmını dahı taşımak­
ta olan komısyonculardan başka
kimse bulunmayıp. ekseriyeti, sıva­
cıdan, boyacıdan, nakkaştan ve de­
mırcı, yani ekser ve mıh (büyük çıvıl
yapıcıdan ibaret idi. Çünkü henüz
karpiçrı denılen envayi [çeşiıl ucuz
ekserler Evropa'dan gelmcge başla­
madıgından. birçok nalbalnlt, çivici
dükk,\nı var idi, ve ekser keresteciler
dahı Kayserıyelı olup, ve ebnıyeler
de alessev ıyye (binalar da bir örnek!
ahşap olduğundan, mezkür esnaflar
pek güzel para kazanmakta ıdiler.
Her nasıl ise dayımızın teklifi bize
hoş görunmedıgınden, ve besbellı,
her ne kadar pederımız fakirin bıri
idi ise de, daıma okumamıza arzukeş
olup (okumamızı arzulayıp!. ve biz ı
pek kıymetlı surette, yanı adeta bir
kibar evladı makamında büyütüp,
bil mey erek ve düşünmeyerek cenap
!haysiyeti taşımaklık hıssiyyatına
alıştırmış oldugundan, ve yahod do­
guşumuzda kibirlilik bulunduğundan,
gerçi sıvacı, nakkaş ve yahod boyacı
olmak istemedık ıse de, kendısıne
yük olmak dahi isıemediğimızden.
besbeli ı bir fırsata bekleyip de yıne
duşün­ bır gün okuyabılmeklik emeliyle ol­
malıdır, odasına lndıgımiz, ol vaktin
pek muteberi bulunan müteveffa
Kasbaryan Sarkıs Aga'nın -ki kendısi
gayetle zeki, müdebbir !uzak görüş­
lıil. işgüzar !becerikli!. namuslu ve
mırıkelam !söz ustası! bır zat oldu­
ğu gibi. vücutça da zayıf ve zarif bir
okumakta halde bulundugundan, fındık-sarraf
denilmekle maruf bulunmakta idı­
kendl yanında hizmet etmekliği arzu
eıtık. Kendi de hoşnut oldu ve biz
başladık hızmetkarlık öğrenmege.
Nasıl ki ıo ay kadar hizmetkarlık et-

ııl ıı 11 'onra, bir fırsat bularak kendi-
111111 lımır'e, Mesrobyan Varjaran'a..
11ı1111111dır Yolumuzdan çıkarak bu
1 ıd ıı ı ık şahsi hikiiyemızden mak­
' ıı ııııu onla nırmaktır kı, müteveffa
ı •ı I• ıı ını11 Sarkıs Aga (ol vakitlerde,
ııııılnı gibi efendi sıfatı verilmeyip,
ı ıı ııııııt•brr zatlara dahi, eğer amıra
tlı ıl ı''" ağa sıfatı verilmekte idi)
1 ıı•ll•t lurkçe yazıp okumak bilmek­
! ıılılı ı�ıon başka, bir de kuçük bı­
r • lı·ıı Cıarabed Aga var ıdı kı şımdı
ı t ıı ı·ınıışıır, o dahı bil mekde idi.
"' lı ı• ımız gerek okumak hakkında
lı ı 1 11 lıışıkiırl olan arzumuzu ve ge-
1 1 � pı·ılı•rımızln fakir olduğunu bildi­
ı ı ılll'tle bızı acıyıp ve isukbalımızi
lıı ııııılu�unden, çalışmamız ıçın
1111111."IP gordüğü aylığa dokunmaya­
! ıl ı.11ıııımen pederımize çıkardıktan
lı ı l ,ı .evabına olarak da bizim için
lııı lııııil tutarak Türkçe öğrenmemizi
ı 1111 ı·ylt•dı. Ve kendisi de taben ga­
V• ılı 'ı·rt-meşrep lserı mizaçlı! bir
ıı ıılılu�undan, bil dahı bıttabı ıtaat
rdı·ıı·k, aldığımız derslere, hizmetten
vıı�ıı buldukça çalışmaya başladık kı.
şimdide rahmet okumaya kendimizi
borçlu tanımaktay11. .
Ellı seneden bcrı, ahalimız az çok
ıahsil-1 ulum u elsinenin !ilim ve li­
san tahsilinin! luıumunu hıss etmeğe
başlayıp, ve şu kadar mektepler açıl­
dığı, ve çok derslere ehemmiyet ve­
rilıp ve paralar emekler sarf edıldığı,
ve alelhusus lbilhassal. ancak l ısan- ı
maderzadımız lanadilıınızl olması ha­
tırı için Ermeniceye fevkalade suret­
te dikkat ve gayret edilmekte olduğu
takdirde, ziyadesiyle şayan-ı taaccüp
ve teessufıur lüzüntu ve şaşkınlık
sebebidir! ki, etmek parası ve şan u
ikbal kazanmak için, mılletımızın her
sınıfı hakkında su ve hava derece­
sinde ehcmmıyeti bulunan Türkçeye
ise, daha ne kadar ziyade ehemmıyet
vermekliğın elzemıyeıl duşünülme­
mıştir. Bızce ise, eğer istıkbalimiz.
yani eğer emr-i basirete riayet edip
fbasıretlı davranıp! ve kendi menfaa­
timızı cıdden düşunmüş olsa idik, hiç
değil ise şu son otuz sene zarfında,
lisan-ı Türki'yi, velev lslamlar de­
recesınde tahsıl etmış bulunmasak
.,
bile, bari anler üzerinde görülen te­
rakkinin nısfını filerlemenın yarısını!
göstermeklik ikbal u şcrefıyle müf­
tehir bulunmamıı !iftihar etmemizi
lazım gelir idi.
Lisan-ı Türkl hakkında derkiir olan
bu ihmal, bu tekasül ve bu müsa­
maha acaba neden neşet etmıştır
lilerı gelmlşllrl. acaba sebep nedir? -
ihtimaldir ki, bize namalum sair lbil­
medığimiz başka ! sebepler dahi bu­
lunsun, lakın bızım zannımızca. ve
yahod daha sahihi kendi itikadımızca
başlıca üç sebepten neşet etmiş ol­
malıdır Yani bırinclsl, guya Tiırkçe­
nın pek guç olması ve üç lisandan
ıbaret bulunmasıdır Çunkü Turkçeyi
öğrenmiş olmak için bır miktar Farısl
ile bir miktar da Arabi öğrenmeklik
labüddür ki, filvakı ldogrusul bu da
vahi lboşl bir sebep değil ise de, mah
rum kalmaklığı göze alacak kadar da
haklı degildlr. lslamlar nasıl ôgrene�
biliyorlar ise biz dahi öğrenebilıriz,
ve alelhusus bilenler çoğaldıkça, ku­
laklar ve lisanlar ziyadece alışacagın­
dan, ögrenenler ıçin kolaylık dahı ço-
11
 galır. Ve faıdesıni görenler arttıkça,
arkadan yetişenlerin de heves u gay­
retleri, hüsn-i ibret [güzel örnekleri
sayesinde artar. ve öğrendikçe insan
telezzüz eder llezzet alır!, hayran ve
aşık olur. zira, lisan-ı Türkı öyle gü­
zel bir lisandır ki, velev menfaati,
bazıiarlıl için sair Jısanlardan ziyade
görünmese bile, öyle bir tatlılık, öyle
B ı raz da uya n ı p a kl ı m ızı b a � ı m ıza t o pl a m a l ı ve b ız ı m
ıkbal u 6 0 a deti m iz i n . a ncak H ü k ü m eı i Seni,ye 'ye v e a n ca k
l ı 6 0 n ı belaga t-n i�a n -ı Türki 'ye ö a rı l m a k. ve kiliöed e Hay
o l u p ve ki liöen i n h a ri ci n d e iôe kô m ı l e n Türk ve Oö m a n l ı
olm ak/ı kla o l a b i leceği n i ka viyen /kuvvetle} v e katiyen
b i l m el i ve iökôt / i k n a/ o l m a l ıyız.
bir şive ve nadir-ül-emsal !benzerine
az rastlanır! telaHuzlu] vardır ki, ade­
ta bir müzık makamındadır.
ikinci sebep, Ermenice ve Fransız­
ca ders veren muallimlerın, kendi
menfaatlerine dokunması şüphe ve
vesvesesınden neşet etmış olmalı­
dır, çünkü çocuklar bır kere lisan-ı
Türki'den tclezzüz etmeye başlarlar
ıse, ıabiatıyle diger lisanlara sarf et·
tikleri vaktin ve zihnin bir haylı mik­
tarını da ona hasr etmeğe başlaya­
caklardır. Binaenaleyh bunlar kendı
karlarını umum milletin menfaatin­
den üstün tutarak, hemişe çocukları
ve hokapart•ular [mütevellileri ve
çocuk sahiplerini, mümkün mertebe
çalışıp kandırarak, Türkçeden ziyade,
kendi bıldikleri, yani kendilerinlinl
ders verebildikleri lisanlara çalıştır­
mışlardır.
•
DiPNOTLU
Kapakıa "21Cemaılyelcvel 131( "Kasım 189}
ve �cumartc"Sı" bll�ılert yer alıyor
Gaıete hakkında bılıi veren ilı:J kaynakM
l
yer alan ıarıh er kapaktaki 'ı+ sene•
ifadesiyle çel!şıyor. Gerek Mıldanoğlu
gert-kse Stepanyan çıkış t.arihı olarak ı866'yı
�stcnyor. Zakarya Mllda�lu Cnnenlce
Sü�/IJayınlar: 179.(·2000 Ustanbul· Aras
Yayıncılık, ıoı.,l, 392: Hasmık Stcpanyan
Enntnı Jlartıı Türkct l'.itaplaT ve Süre!!
yayınlar Bıbliyosnıtya.41, 1727·1968
ClsıanbuL Turkııaz Yayınları, ıoos). s6s
1R9)'1en genye 34 yıl gldıld�ndc 1859 yıhna
ulaşıyoruı kı bu da gazeıenın edllônl Oarabed
Panosyan·ın Ermeni harnı Turkçe Münodı·
yl tr'ci)(>,l gazeıesmı çıkararak yayıoohğa
başladığı tarıhtlr.
12
Mıld.1nothı. ibid.
Sıepanyan. ıbıd.
Ve üçüncü sebep dahı, U•umn(a9an}
Khorh urtların [Egitim Komisyonla­
rının!. beyn -el-halk söylendigi gibi,
dünyanın gıdişinden, vakt u hal
!günümüz! polıtikasından bihaber,
tckmıl va.rjabed !öğretmeni kafalı
olmalarından neşet etmiş olmalıdır.
Çünkü bunların ekseri, mektep ve
ulum u Fünun demekle, başlıca layıklı
Ermenice, bir miktar Fransızca, ve bir
cüzlce dahi Türkçe ile beraber, ders
cetvellerinde utyunlar'1 sıralama­
yı anlamakta, ve ahaliye de o yolda
rehberlik etmekte bulunmuşlardır.
lmdı, bu mesele hakkında ne kadar
yazsak az olup, ve sahihen mılletimi­
zı sevip acıyanlar için ise bu kadarı
dahi kafı sayılablleceginden, büyük
küçük, zengin ve fakir kaffe-yl Hayla-
rımıw. kemal-i safvet ve hali set üıre
!büyük bir samimiyeılel. Memalik-!
Mahruse-yi Şahane'nin !Osmanlı
lmparaıorluğu'nun[ her hangi ci­
hetinde olur ise olsun. ve her ne ış
ve sanal ile meşgul bulunurlar ise
bulunsunlar, eger ziyade para ve te­
veccüh kazanmak, ve hatta, Saye-yi
Şahane'de feyz-yab olmak !bolluk ve
bereket görmek] emel ve arzusunda
bulunanlar ise, her şeyden evvel ve
Tı.rrıuı Ç ev ke
ı r Gtll�ım Surecirıdt Tilrt
.ı:ankarurv Taru11nar OOnenu (1867·1878)
c;. ı (lsıı;nbu\: Adam Yayınlan. 1986). 21-u.
Çevıkcr. 1: ıı·24
Mit�yukı Ueno. ·orıe Script Two ldnguages.
Garal>ed Panosıan anıt His Armeno·Turk.ısh
Newsfldpers ın thc Nineteenth Century
Ouoman Empıre", Mıddle ta.Hem Studl�A sı.
sy 4 Cıoı6)ı 605·12.
lbıd ' boS·606,
lbld ' 610.
10 lbtd., 6o6, 6oc}, 614
Y PRK.11<.M.)O u. Belgenin öıetl şu Ştkılde
gınlmlş. ·ısıanbul'da Manıumf'·i ctı:ar
adıyla neşredilen Ermenıte gazeıede 'Büyuk
Bir Zarar' başhtıyla Türktcmn Ermeniler
açısından ehemmıyeıl hususundakı yatının
ıerciJmesı ti� gazetenin bır nüshası:
ı..t M eının okunmasını kolaylaşurabilmek .çın
ımla ve nokuılamada bOyuk ölçude gunumüı
ziyade, hem Türkçe ögrenmelidlrler,
hem blıyul ve beylık mekteplerde
ne usulck: ve ne derecede ders veril­
mekte i se o usulde, o derecede ve o
kııaplardan öğretıirmelerıni, ve hem
de miımkün olduğu takdirde, Türk
mualllmlerden ders aldırmala ını,;
ve hasseıen !bi lhassa! tela ffuza dahi
çalışmalarını nasihat ederek hatm-ı
kelam ederiz !sözümüzü noktalarız!."
' Bu nasıhatımızı, umum ahalimiz·
den zly adc kaffe-yi mekteplerin ve
hokapart6uları ile dnorenlerin lmü­
dürlerınl ve hususiyle u.umnfasan/
Khorhurt [Eğitim Komisyonu! ağa­
larının ve hana ıdare-yı mılleti de­
ruhte etmiş lmıllct idaresini üzerine
almış! bulunan zatların okuyup mü­
ralaa ve d ikkat etmelerini rica ede­
ril, Zira yazıktır zavallı milletin ço­
cuklarına. Bu kadar gaflet uykusu ve
bu kodar zarar kafidir artık, biraz da
uyanıp aklımızı başımıza toplamalı
ve bizım ikbal u saadetimizin, ancak
Hükumet-) Seniye'ye ve ancak lisan-ı
belagaı- nişan-ı Türki'ye sarılmak. ve
kilisede Hay olup:· ve kilisenin ha­
ricınde ise kiimilen Türk ve Osman-
1 ı ol maklıkla olabilecegını kaviyen
lkuvveılel ve katiyen bilmeli ve iskaı
lıknal olmalıyız.
•• Kilısemız dahılinde llaylıkta baki
kalabilmeklik ikbaline dahi ancak ve
ancak Türklük yani Osmanlılık saye­
sinde nail olmakta bulunduğumuzu
dahi köşe-yi hatırdan katan çıkarma­
ma) ıyız, yoksa başka milletin ve başka
lisanın bizi yutacağı şems gibi aşikar
olup ve emareleri de görülmektedir.
işitene sivri sinek saz, işitmeyene da­
vul zurna az.
standartlarına uyulmuş bazı uzun cumleler
bölOneıtt akıanlmışur
13 Osmanlı Ermenıtennın. cemaaun önde
ıcıenlcrine vcrdıklcn ısım. Amlralan bir ıür
ansıokrası olan.ık düşunrllf'k mUmkundur. Bu
konuda k.aJNımh hır çalışma ıçın, bkz. Hagop
L. Barsouml;ın. '4tonbu/"un frmerıı Amıralar
Sıru•ı. çe:v. Sohna Silahlı <lsıanbul· Aras
Yayıncılık. ZOIJ)
14 Hrisııyan llt"ri ıclenler� verilen ad: "patron"
anlamına da gelirdi
ıs Bufl)nkü Kem.11iye (Enincan) Amıralarm
yansına yakınının bı.ı böl�cn oldutu
bllınmtktcdir. Barsoumııın. ıbid.. 70.
16 1799 yılında lımlr'de kurulan ve zaman
ıçcrıslnde Ermem ccmaatının önde gelen
tgıttm kunımlanndan bıri olan Mesrobyan
Okulu
17 Ermenıcede ısım yapmak ıçın lcullanılan
son ek
 EYLÜL 20 1 8
�\Ut
�
iletişim
__ _

9 1 5 'te Avıtep'te vıelev oldlJt?

11 'enani Bey, Ahmet Faik Emer ve Mehmet Yasin Sani Kutluğ. Antep Ermenilerinin
ı ıı ı s'te yaşadığı süreçte, bu üç isim özelinde soykırıma katılanların saikleri ve eylemle­
' l ı ı l inceliyor. Antep İttihat ve Terakki Kulübü üyeleri ve Antep'in ileri gelenlerinin de bu
ı ıı;n ortaklıklarına işaret eden Ümit Kurt, 1 9 1 5 Ermeni soykırımını Antep'i büyüteç altına
ı ı l ı ı n ı k inceliyor. Belgeler ve faillerin aileleriyle yapılan görüşmelerin ışığında yürütülen bu
ı ı ı l ı�ma, tarihin acı bir sayfasına çiğ bir ışık tutuyor.

___ ... q . ı�ı • -( • IJ U �.�·� PUNTO


z Tiyatroıar
�
...
"'
t EKİM
SABAH
1918
...
.. Şehzadebaşı'nda Ferah Tiyatrosunda
:ı:
... - Yarın gündüz hanımlara gecesi
� umuma Komik-i şehir Hasan
s.. Erendi idaresinde Osmanlı Dram
Kumpanyası tarafından iki büyük
� müsamere tertıp edılmişlir. Hak
Çalışanındır (Sosyalist) nam
muazzam eser ile Oran lnkılab-ı
�
Kebiri Muhammet Ali Mirza)
pıyesleri zincir-i istibdatın kesriyle
;:ı
a} (kırılmasıyla) şems-i hürriyetin
� tulüu, danslar, rakslar, bando
c.ı
&: ve mükemmel ince saz tafsilat el
:o ilanlarında
�...
Mö&yö Wil&on'un
:;s
� Yeni Beyanatı
ti
� 1 EKİM t918
= T�İN
=
.. Amsterdam ı9 - Ajans Reuters
"6
1:1 iş'ar ediyor: Reisicumhur Wilson
ı:Q
New York'ta bir nutuk irad ederek
...
demiştir ki: Dört seneden beri
� Vidin ve Samakofda bulunanlar
c:s devam eden harp muharebe-i akvam
r: halini almış ve bundan beşeriyetin
-e
c arzusu muhtelir hükümetlerin
erkar-ı hususiyeleri yerine kaim
olmuştur. Hiçbir miller harbin
neticesini liikaydiine düşünemez.
Harbin neticelenmesi "En zayırın
menraati en kuvvetlinin menraati
kadar mukaddestir: Düsturunun
sarih bir sureııe kabulü demektir.
işte biz devamlı bir sulhtan bunu
anlıyoruz.
itilaf Devletleri, Merkezi Avrupa
Devletlerinin Brest Lltovsk ve
Bükreş'te diğer hükümetlerle
müzakerelerini gördükleri cihetle
bunlarla bir nevi pazarlık suretiyle
sulh akdedemeyeceklerine
• müttehiden kani bulunmaktadırlar.
r.- Devamlı bir sulh istihsal etmek
için tevessül edilmesi mübrem
olan vasıta ittihad-ı akvamdır.
Maksatların tayini suretiyle bunun
teşekkülü, şerait ve müzakerat-o
sulhiyenin kısm-ı esasını teşkil
etmelıdir. Rusya'yı mahv ve
Romanya'yı tehdid eden bir
hükümeun atide kendı ihtiyariyle
tevessül edebileceği haıı-ı hareket
hakkında istediğimiz teminattan
14 sarr-ı nazar etmek bir cinneııir.
Cemahir-ı Mıittefike-1 Amerika
müstakbelde sulhun istinat
edeceği mukavelat v e muahedatın
tatbiki için kendi hıssesıne ısabet
eden mesuliyeti deruhte etmeye
amadedir.
Bulgar
Hadide&i
2 EKİM 1918
T�İN
Vaziyet elan kafi derecede tavazzuh
ermemiştir. En son gelen haberlerde
Sobranya içlimaı ve neıayici
hakkında hıçbir malumaı yoktur.
Kanadiyer ve l stanboliski'nin afları
Kralın sulh tara[tarı fırkalara karşı
yeni bir kuvvet vücuda getırmek
ıstediği ihtimalini göstermektedir.
ihtilalci Bulgar kuvvetlerinin So[ya
civarındakı vazıyetleri gittikçe kesb-i
müşkülat etmektedir. Bunlardan bır
kısmı derdest ve ıedib olunmuştur.
Diğerlerinin pek yakında tenkillerı
itmam olunacakur. ihtilalcilerden
bir kısmı dağınık bir halde öteye
beriye yayılmışlardır. Bunlardan
oralarda birer Bolşevik Cumhuriyet
ilan etmişlerdir. Hal-i hazırda
bu hareket ancak bir nümayiş
mahiyetini haizdir. Hukümet-i
Merkeziye bu cephedekı ordu henüz
kuvvetli bulunuyor.
Bolşevik efkarının Bulgarıstan' da
taammümü pek az muhtemeldir.
Çünkü Bulgarlar henüz istila
emelleri perverde eden bir
kavimdir. Bolşeviklıkle bu emellPr
arasında ise hiçbir münasebet
yoktur. Bu cihetle cephedeki vaziyet
düzelir düzelmez bu lfrat-pervcrane
hareketlerin önüne geçileceği
kaviyyen memuldür. {.. .}
Suriye
O&manlıdır
• EKİM 1918
SABAH
Berlin z Teşrınievvel- Havran
Mebusu Şekip Aslan Bey bilcümle
muhasım memleketlere gönderdiğı
bir telgra[namedc Fransa ıle
lngi ltere arasında akdedilmiş olan
muahedata tevfikan Surıyc'nın
lngılterc ile Fransa arasında
taksimini protesto ederek diyor
ki: Bu hal ltiliirın fütuhat ve
ilhak-ı harbi icra eylediğini isbaı
etmekıedır. Suriye, Osmanlıdır ve
Osmanlı kalacaktır. Wilson, Llyod
George 11e sair rical-i hükümet
taraOanndan mükerreren ilan
edilen desatir-i malumeye (bilinen
düsturlara) tevfikan hiçbir hükürııet
tararından icra-yı tesir edilmeksizin
tamamıyl a hür olarak ara-yı
umumiyeye müracaat edilmesini
tekli [ ederim. Suriyelilerin hakiki
arzuları hilafında ittihaz edilecek
herhangi bir tedbir bi'l-mecburiye
muharebat-ı müstakbeleye
sebebiyet verecektir.
Bu49ari&ta.n 'da
Harp Zenginleri
Kaçıyor
4 EKİM 1918
İt<1>AM
Bulgaristan'da dahili igtişaşat
devam etmektedir. Mevsıikan
ıstıhbar eylediğimize göre
Bulgar Bolşevikleri bilhassa harp
zenginlerine karşı harekat-ı
adavetkarane göstermektedirler.
Ahali mevduatını almak üzere
adeta hücum edercesine bankalara
müracaat eylemektedir. Bu
tehaclim karşısında banka lar ancak
yüzde on nisbeıinde ıediyatta
bulunmaktadırlar.
Harp zenginlerinden bazıları
müttefik memleketlere gitmek
suretiyle Bolşevik cereyanından
kurtulmaktadır.
Ilyatro ve
Mwiki Şirketi
<t EKİM 191e
SABAH
Musiki Akademisi
Beyoğlu'nda Sakııağacında numara
19
Derslere 14 Teşrinievvelde
başlanacaktır. Musikinin bilcümle
şubelerine dair mükemmel tedrisat
icra o lunacaktır. Bilcümle alaı-ı
musikiye hakkında memalik-i
ecnebıye ile memleketimizin en
mümtaz ıB muallimi tararından
tedrisat vuku bulacaktır.
Opera Mektebi
Mösyö ]an Ernest tararından idare
olunacaktır. Raks ve kılıç tatbiki için
hususi dersler altı yaşından itibaren
\ 111 111..lııra piyano ve keman dersleri.
ı ıı l ı,,11,1, takım muzıkası ve salon
1111 111�.ısı dersleri. Ahenk, nota ve
ı ıt � i'"llnl tertibatı için hususi dersler
\ ııı tııınba ve Cumartesi günleri
ıll'ı •lı•ı münhasıran kadınlara
lııl111' Pdılmişlir. Her gün sabahları
ılı ı� ıııılon on ikiye ve öğleden
1 1 1 1 1 1 1 "rıllt ıkıden altıya kadar
�f ıııl l'ı tll idaresinde talebe kayıt
ı ı l ı ı ı ııır Akademinin Müdürü her
�1111 •11111 on birden on ikiye kadar
ı lıQlı'<len sonra saat üçten dörde
� ıılııı ıııısafir kabul eder. Akademi
11lı11 11luınrsınde müessesenin
11111111..,..,ııl programı bulunur
ulh ·eklibimiz
l:vl T lakki tdildi
l �IM 1918
1 "
•ıı1,1111'11n bır iki güne kadar
11111vıııı ı... bır cevap vermesi ve
lıııı ı � ı ı ı ı harbiyenin tatili ümit
1 ı lllıyııı
llııl ıııtıl ' I ı Osmaniye, Alman ve
��ll�hu yn- Macaristan tarafından
ııl ıı l ııılan sulh teklifine henüz
ı ı ıııı lıır cevap gelmemiştir.
1 ıfııl ı l ı ı r ı alınan haberlere göre
1 ııı Hyı• Vt' müttefiklerinin sulh
1ı 1 1111 Aıııcrika'da büyük bir hüsn-i
il'lıı�� IVI' mazhar olmuştur. Wilson
Ilı h·ıı ı, ı... <.'den kimselerin beyanatı
ı �.111•1 .. ıcrin mütalaau teklifin
1 ılıııl Pdt lcceğini ihsas etmektedir.
ı 1 1111 lııı lıııbcrler üzerine umumi
111111111 d,t• akdi için müzakerata
1 ı ı lııı 11 lııra�ına dair bir rivayet
dı·\11·11111 t'tmıştir. Mesele yukarıda
y1111lu�111111 vechile notanın hüsn-i
ıı lııl l ı ı·dılmesinden ibarettir.
,ılıılıı yı·ıt;ır mahafilde beyan
ı ı lı l ı l ı r. tı ıl' göre sulh teklifimize bir
ı� ı ııoı111 k<ıdar muvafık bir cevap
�ıılltııı�l nll'muldür. Bu cevabı
1111111·11� ip müzakerata başlanacak ve
lt•t ı ı l ıı ı ı harbiye tatil edilecektir.
li6 E ıyrağı
l �I M •16
I A�I�
ltıı l tıı•ı ıınrtince kabul edilen ve
�11 1'1 11111 ı tıcariye ve harbiyesi
ı.ı ,11111111111 ı>tlmal edilecek olan
l ıııııı nıı ı )�kli dünkü Takvim-i
V •I WI ıh· ınuşar etmiştir. Bayrağın
ı 1111111 �ıı 111111 olup üzerinde bir
köşesinde Rus Sosyalist Federatif
Şuralar Cumhuriyeti ibaresini
teşkil eden kelimelerin i l k harfleri
muharrer ve münderictir.
Wil&on Teldibterinin
Bize Ait Kıaımları
8 EKiM 1918
İKDAM
Wilson'un program ında doğrudan
dogruya bize taalluk eden ahkam
on ikinci maddede münderiçtir. Bu
maddede aynen şöyle deniyor:
"Hal-i hazırdaki Devlet-i
Osmaniyc'nin Türk olan aksamının
hukuk-i hakimiyetten sağlam bir
surette istifadesi temin olunmalıdır.
Fakat Türk hakimiyeti altında
bulunan akvamı dahi serbestçe
tekamül-i iktidarı verilmelidir.
Çanakkale bilcümle akvam ve
sefain-i ticariyenin serbest-i
müruru için açık bir geçit olmak
üzere beynelmilel teminat ile küşat
olunmalıdır."
Bundan sarahaten anlaşıldığı na
göre Wilson Devlet-i Osmaniye'nin
Türk kısımlarında hakimiyet-i
Osmaniye'yi bila- kayd ü şart kabul
ediyor, yani kapitül asyonların ref'
ve ilgasına hiçbir itirazı yoktur,!. . . }
Türk hakimiyeti a ltında bulunan
akvamın serbesti-i tekamülüne
bizim hiçbir itirazımız olamaz.
Osmanlı hakimiyetinde yaşayan
muhtelif kavimler altı yüz
seneden beri kendi milliyetlerini,
lisanlarını. ananelerini muhafaza
etmişlerdir. Hüküınet-i Osmaniye
en kuvvetli zamanında bile bunların
muhtariyet-i milliyelerine hürmet
etmiş, Türk olmayan kavimleri
Türkleştirmek siyasetini takip
etmemiştir. Bazı müverrihler buna
din ihtilalini sebep göstermişlerdir.
Halbuki işte Araplar Türklerle
hem din oldukları halde onlar da
asırlardan beri milli ananelerini
hakimiyet-i Osmaniye altında
kaybetmemişlerdir. Binaenaleyh
Osmanlı memleketinde
yaşayan kavimlerin serbestçe
tekamülü her ne türlü teminata
mütevakkıf görülüyorsa bizim
bu teminatı vermekle hiçbir şey
kaybetmeyeceğimiz aşikardır.
Devlet-i Osmaniye'nin Türk olmayan
aksamı yani Hicaz, Yemen, Irak,
Suriye gibi memleketler programın
heyet-i mecmuasından istinbaı
edilebildiğine (anlaşıldığına)
göre mil liyet düsturuna tabi
olacaklardır. Yani ahalinin irade-i
milliyesi ne suretle tecel l i ederse
tarz-ı hükümetleri ona göre tayin
edecektir. 1. . .1
Wilson'un programında bir de
Çanakkale'nin bütün akvam ve
sefain-i ticariye açık bir geçit olmak -
üzere küşadından bahsediliyor.
Bizim için şimdiye kadar Boğa'lların
müstahkem halde tutulmasına
yegane sebep payitahtımızı
düşmanın tasallutundan muhafaza
etmekten başka bir şey değil idi.
Mil letler Meclisi, beynelmilele
mahkeme, tahdld-i tesllhat,
denizlerin serbestiyeti gibı ulvı
gayeler hasıl olduktan sonra biz
payitahtımızı bütün beşeriyet-ı
mütemeddinenin tekafülü altına
vaz' etmiş olacağımızdan artık bu
istihkamat bizim için lüzumsuzdur.
Boğazları bütün milletlere, bütün
sefain-i ticariyeye açabiliriz,
lstanbul'un serbest bir transit
limanı haline vaz'ı şehrin servet ve
unvanını tezyid eder. 1. ... 1
Alman Sulh
Nota&ının
Metni
ıo EKİM ı9ıa
TANİN
Berlin s- Almanya lsviçre Hükümeti
vasatetiyle Reisicumhur Wilson'a
gönderdiği notanın metni şudur:
·Almanya Hükümeti, Amerika
Reisicumhuru'ndan sulhu iade işini
deruhte etmesini talep ve bu talebi
bütün muharip devletlere teklif ile
sulh müzakeresi için murahhaslar
göndermeye davet eylemesini
rica eder. Almanya Hükümeti -
Amerika Reisicumhunı'nun 1918
denesi Kanunusani'nin dokuzunda
Kongrede irad eylediği hitabe
ile beyanat-ı müteahhiresini ve
bilhassa geçen Eylül'ün yirmi
yedisinde vuku bulan beyanatını
sulh müzakerelerine esas olarak
kabul eder. Almanya Hükümeti kan
dökülmesine bir nihayet vermek
için karada, denizde ve havalarda
umumi bir mütareke akdedilmesini 15
rica eder." -
 � i'ta eylemiştir. Beş altı günden beri
� Amerika 'nın
....
"'
Almanya'ya
....
"'
:c Cevabı
...
1 1 EKİM" 1'918
� TANİN
� feragatine sebep - bizzat kendı
"' Bertin ıo- Cemahir-i Mıittehide-i
;::ı
-< Amerika Hariciye Nazırı Lansing,
ıı::
Almanya'nın sulh hakkındaki
-
notasına isviçre'nin Washıngton
R Maslahatgüzarı vasıtasıyla atideki
cevabı tevdi eylemiştir.
::-:
ı::rı Reisicumhur alakadar olan
� menafH azimenin icap eylediği
� zevat ile bu babda teati-ı efkar
ı;: gayet samimanc ve sadıkane bir
:c cevap itasından evvel Hükümet-i
� lmparatoriye Başvekaleti notasının
ruh ve mana-yı hakikisi hakkında
:� emniyet ve kanaat hasıl etmeye
� lüzum görmektedir. Almanya
= Yine izzet Paşanın bize vaki
"'C lmparaıorlugu Başvekilı Hükümeı-i
=
... lmparatoriye'nin Cemahır-i
5 Müttefike-! Amerika Reisi
-e
tarafından geçen Kanunusani'nin
1::1
= sekizinde Cemahir-i Müttehide-i
..
Amerika Kongresi'ne vuku bulan
r: beyanatı ile bundan sonraki
ı;s
s beyannamelerinde tayın olunan
� buyrulacaktır.
şcraitı kabul eyledıği ve müzakerata
c
girişmekten maksat yalnız şerait-i
mezkürenin tatbikine ait teferruat-ı
ameliyeyi kararlaştırmaktan ibaret
olacağı fikrinde midir? Amerika
Reısicumhuru mütarekeye dair
vuku bulan teklif hakkında atideki
beyanatta bulunmaya mecburiyet
hissediyor. Reisicumhur düvel-1
merkeziyeye karşı muhasımada
Cemahır-i Müttehide-i Amerika'nın
müttefikleri bulunan hükümetlere
düvel-i merkeziye orduları
Amerika'nın mütıefikleri arazisinde
bulundukça mütareke teklif etmeye
kendisinde bır hak görememektedir.
• Her türlü müzakeratta hüsnüniyet
bulunması düvel-! merkezıyenın
taht-ı ışgalindeki arazide bulunan
askerlerini derhal geri çekmesine
muvafakat eylemesine merbut ve
vabeste bulunmaktadır.
izzet Pa�a Kabineyi
Te�kUe Memur
1 3 EKİM 1918
İKDAM
16 Sadrazam Talat Paşa evvelki gece
zat-ı şahaneye Kabınenin istifasını
yeni Kabinenin ıeşkıliyle meşgul
olan Tevfik Paşa evvelki gece geç
vakit bu memurıyetten affını zat-ı
hazret-i Padişahiye arz etmiştir.
Tevfik Paşa'nın Kabine teşkilinden
beyanatına nazaran - muhtelıt bir
Kabıneyı muvafık bulmamaları imiş.
1. .1
izzet Paşa'ya kabine teşkili vazifesi
evvelki gece tevdi olunmuş ve
müşfırünıieyh hazretleri de kabul
ederek dün Meclis-i Ayan'da birçok
eylemiştir.
izzet Paşa Bahriye Erkan-ı Harbiye
Reisi Rauf Beyi, lstanbui Mebusu
Fethi Beyi davet ederek kendilerıyle
uzun muddet görüşmüştür.
olan beyanatına narnran Sabık
Evkaf Nazırı Hayri Bey'in Adliye
Neıaretine. Cavit Bey'in Maliyeye,
Fethi Bey'in iaşe, Rauf Bey'in
Bahriye ve Harbiye Nezaretine
tayini mukarrerdir. Şeyhü'I-
lslam taraf-ı padişahiden intihab
{ ... )
Havran
Mebmunun
Prote4to4u
14 EKİM 1918
SABAH
Beri in ız Teşrinievvel- Havran
Mebusu Emir Şckip Arslan Bey
Cemahir·ı Mütıehide-ı Amerika
Reisicumhuru'na keşide ettiği bir
telgrnfnamede ezcümle diyor ki:
Fransa, Suriye'nin kısm-ı azamı
ile Asya-yı sagir vilayetlerınden
bırçoğunun kendisıne aıı olduğunu
beyan etmiştir.
Fransa'nın bu tarz hareketi cebir
ve kuvvetin galebesi ve mil letlerin
arzu ve idarelerinın sem-i itibara
alınmaması demektir ki bu da, taht-ı
tazyıkte bulunan bütün milletlerin
tahlisine (kurtarılmasına)maıuf
başlıca harp gayenizie hakıki bır
tezat teşkll etmektedir. Bundan
başka bilhassa diğer memleketlerin
menafiini ihlal eden muahedat-ı
hafiyenin ilga edıleceğini de beyan
etmiş idinız halbuki Fransa'nını916
senesinde Fransa ile lngil ıere
arasında akdedilen bir muahede-i
hafiyeye tevfikan bu suretle hareket
etmesi yalnız Türkiye'nin hukukuna
değıl bilhassa bırmemleketlerde
bulunan ve efkarı istimzaç edil mesi
lazım gelen ahalinin arzu ve
iradesıne karşı ittihaz edılmiş bir
haksııl ıkıır. Bu suretle hareket
edılmesini bütün Araplar namına
protesto eder ve harb-ı hazırın
kuvvetliler istibdatının zayıflar
üzerinde ihraz-ı galebesine alet
ol masına mani olmanızı temennı
ederım.
A4mıan So4yat
Demokrattan
w n<iM 1918
TANİN
Berlin 18- Alman Sosyal Demokrat
Fırkası riyasetinden: Vorwarts
gazetesinde Alman ıükür ve
nisvanına hitaben neşrolunan
beyannamede deniliyor kı:
"Hal-i hazırda vaziyeıimız cıddi
bulunuyor. Cenub-i garbi cephesi
sukut etmiştir. Garp cephesinde ise
dünyanın üç kıtasından toplanan
hilaf ordu kitleleri insanca ve
levazım-ı harbıyece müthiş bir
faikıyet ile sevk ediliyorlar.
Almanya ve Alman milletı l ngiliz
ve Fransız şoven ve istilacı
ı>olitikacılarının kurbanı olmak
tehlikesi karşısında bulunuyor.
1 9 14 Senesi Agustos'unda fırkamız
vatanı tehlike zamanında terk
etmeyeceğini ilan eylemiş idi.
Bu sözümüz ve vaadimiz bu gün
eskisınden daha ziyade kuvvet
ve ehemmiyetle cari bulunuyor.
Alman milleti kendısini cebir
ve kahır altında bulunduracak,
haysiyetinı tezlil ve menafi -ı
hayatiyesini ihlal edecek bir
sulha asla razı olamayacaktır.
Memleketı ve hayat-ı iktisadiyesıni
sukuııan muhafaza içın Fırkamız
mümessilleri fedakarlıkta
bulunarak Hükümete dahıl
olmuşlardır. Mümessillerimiz
tulua başlayan fecr-i hurriyet ve
müsiilemct karşısında mil letimizi
nail-i sulh ve serbesti eylemek
emel-i samimanesıyle müthiş bır
1.amanda pek mesuliyetli
nezaretleri kabul etmişlerdi.

Macari6tan İ&tiklal
.Yolunda
t i K i M 1918
1 M� l 11
Vı yıııııı ıo- Freye Presse gazetesinin
ı ıılılııırına naıaran Macarıstan
llıı� ııııırıı. ikı Hükümetln kamilen
11111 ı .ı�.ıl olmakla beraber ittihadın
ııııııılı.l\ıran şahs-ı hükümdaride
ıı ı ı·llı ı•tmesi hususunda bir layiha-i
� 1111111yr tevdı edccektır. Dün
ıı;ı111 l111 arasında cereyan eden
ııı11ı·ı�ı·rata Hukuk-i Beynelmılel
ı •ı ı olı·,orlerl dahi iştirak etmişlerdir.
Uıı loyılıanın mevki-i tatbike
1 1 1 ııııl.ıkı isticale (aceleye) sebep
•l·ıı .ı� Avusturya'dakı hadısat
•lı·ıılınektedır. Bundan maada
M ıı ıııt\tan sulh mtizakeraıına
11111 ııı�ıl bır hükümet olarak iştirak
rtıııd l\llyor.
I Wabrılar ve
Vll&on $artları
- 1 �,�, 19t8
ı Hl�
ıııı·ııLı nın mün[erit sulh ıhtimali
ı ıııı·v ıı Dünden beri bitaraf
1111 ııılı•kı·tlerde deveran eden
tyı.ıı., nazaran Amerika Hükümeti,
lııı.ıı llı·vletleri Wilson'un on dört
1111� tıı ı ırnıarı esasına tevfikan
lı ı llJ•·• nwrkezı devletlerıyle sulh
,ı ,iı·tıııı·kten ımtına eyledıklerl
ı ıl ıliıılı· Amerika mün[erit bir
ııllı ıı�ılt•derek Fransa'da bulunan
•ıııtıııuıı \tt"rı alacaktır
ııAya 'da Mukabil
lıııllal Hareketleri
1 1 Kl"I ıqı9
1 1\P�IN
lııı � lıulııı ıı- lngiliz gazeteleri
�ıı•v•ı ıl.ı lıurıuva1i kuvvetlerin
ıı 11111.ı ı·ınwk uzere olduklarını
t ıh 1111 ı�ratık esasat üzerinde
lıııl ııııııl.ırlık tesisi zımnında bir plan
ı•ll'I• ı ıı olduğunu tebliğ ediyorlar.
W6tln 'de:
i KiM t 18
lılıılı·t ıı ıııutareke oldu, oluyor
lıııloı ı lı·ı ı hııııa muhasamatın tatil
olunduğuna dair deveran eden
rıvayetlcre rağmen düşmanlarımız
bütün cephelerde faikıyet-ı
askeriyelerınden ısti[adeden halı
kalmıyorlar. Garp hatt-ı harbinde
kendı topraklarını ısıırdat eden
dtişman Fllisıın'de lskenderun
Kör[ezine doğru bütün sahıll işgal
etmek emelinden reragat edemiyor.
Kudüs ve Yafo'dan başlayarak
sırasıyla Akka. Şam , Beyrut,
Trablusşam'ı ele geçiren duşman
dünkü tebliğ-! resmimizde görüldüğü
üzere nihayet Hama'ya da el
uzatmış ve Şimale doğru ilerlemekte
bulunmuştur.
Sulh talebinde bulunduğumuz
şu sırada haritaya bir naıar
at[cdıp de Suriye, Fılistın ve
lrak'ta kaybettiğimiz araziye ,
makamat-ı mukaddeseye, münbit,
mahsuldar, zengin topraklara
karşı acı gözyaşları dökmemek,
sanırız. hiçbir Osmanlı'nın
elinden gelmez. Fakat bu acı
darbeler önünde de o makamat-ı
mukaddescye ne sureııe ta'zim
eıılğimlzi. bu münıehiisız araziden
zengin, münbit topraklardan ne
suretle isıırade ettiğimızı daha
doğrusu bütün bunları nasıl ihmal
ederek atıl. perışan. bakımsız
bıraktığımızı düşünmemek kabıl
midir? Bu yerlerde lngılıı ordularını
şimendi[erlerln, su yollarının ve
muazıam reyzdar bir servetin takip
etuğını teessürler, teessüflerle
öğreniyor. mütelehhir (kederli)
oluyoruz Acı şeyler fakat gerçek
enneni
Muhacirlerinin
lade&i
Z6 EKİM 1918
SABAH
Hükümetçe ittihaz Edilen Tedbirler
Vatanlarında tehcir edilen
Ermenilerin avdetleri hakkında
Dahiliye Nezaretince vilayat-ı
müstahliseye verilmiş olan emirlerin
suret-1 icrasına dair Muhacirin
Müdüriyet-i Umumiyesı tararından
ayrıca bır talımatname kaleme
alınmış ve icap eden memurlara
gönderilmiştir. Ermeni muhacirlerin
hanelerine iskan edilmiş olan
memurin ve zabitanın derhal
..
o
çıkarılması ve hanelerin serian "'
tahliyesi hakkında emirler i'ta E
olunmuştur.
..
..
N
Ermeni muhacirlerı memleketlerınc
x
«
avdet ederlerken serbesti-ı ;!:
seyir ve seyahatleri, ıskan �
olunacakları yerlerin redarik ve "'
ih1.arı için vllaynt-ı müstahlise �
e
erkan-ı memurınl ile muhaberede
bulunulmaktadır. Bundan başka -
Ermeni muhacirlerinın selamet
ve emniyetleri emr-1 iaşeleri her �
nokıa-ı nazardan temın olunacaktır. ;s
Bunların sahne-ı harbe tesadur
CiQ
�
etmesinden dolayı harap olan CJ
haneleri dahi yeniden inşa edilecek
ve inşa edilemeyen kısımlar için de
.�
kendılerine tazminat verılccektır. �
Zürra kısmına da alaı-ı zıraıye ve
.�
tohumluk vesaire verilecekıır
�
Ziraat Bankası vasıtasıyla es
celb olunan alat ve edevat-ı "CS
ziraiye vilayat-ı müstahllseye s
ı::
..
gönderilmiştir.
�
CiQ
Anadolu 'nun ...
=
Hududu Önünde "
Z9 EKİM 1918 ı::
İKDAM �
Dünkü tebliğ-i resmi Haleb'in
de terk ve tahliye olunduğunu
bildirilıyordu. Bu suretle bütün
Suriye'den sonra düşman maalescr
Anadoiu'nun hududuna dahil
olmuştur. Birkaç hatveden sonra
lskenderun Kör[ezi ile Anadolu
başlamaktadır. Elimizden giden
yerlerın mesare-ı sathlyesiyle
1.
nürusunu vaz' ediyoruz. Hicaz ve
Yemen mesaha-! sathiyesi: 441 ooo
kilometre, nüfusu ı 050 ooo. Bağdat,
Basra . Musul mesaha-ı sathiyesı
340 800 nü[usu 806 ooo, Filistin
mesaha-i sathiyesl 17 ı o o nüfusu
382 ooo, Zor mesaha-i sathıyesi
78 ooo nü[usu 81 500, Haleb, -
Beyrut. Cebel-o Lubnan. şam
mesaha-o sathıyesı 201 500 nü[usu
7 472 500 dür ki elimizden çıkan
ve halen düşman taht-ı işgalinde
bulunan bu yerlerin mecmuu
mesaha ve nü[usları şu kadardır:
Mesaha-ı sathiye ı 079 400
kilometre murabba nüfus 9 192 ooo.
Elyevm Rumeli ve Anadolu'dakı
arazının mesaha-ı sathlyesı 713 500
kilometre murabba nü[usu ise 17
15 188 ooo miktarındadır.
 KARAKÖY KURŞUNLU HAN
'
Bu ay Gözden Kı:ıçanlar içi n Karaköy Per�em be Pazarı 'ndaki Kur� u n l u Han ı 6eçtik.
Ku r� u n l u Han. deniz m a lzemeleri n e meraklı ola n ların m u h temelen bildiği a m a
genelde çok merkezi olma6ın a rağmen ke n t h a l kı n ı n çok t a n ı m a dığı b i r yap ı d ı r.
Gal ata bölge6 i n i n hep Orta Çağ kara kteri v u rgulan ı r oy6a b u ra6ı Byz a n tion 'u n Bıiyük
Ko n6ta n tin ta ra u ı n d a n yenilenip KonMa n tino poli6 o l m a 6 ıyla kente XIII. bölge ola rak
eklen mi�tir. B u yüzden de Haliç 'in diğer yaka6 ı n dakı t a rı h i ka t m a n ları n izl e ri n i
b u ra d a görmek m ü m kü n . Ku r� u n lu Ha n 'ı n tarihöel izlerini ta rayıp g ü n yüzü n e
çıka ra n Naz E:cem Çma ry ı l m az 'a katkıöı i ç i n te�ekkür eder. keyitli oku malar d ı leriı . . .

istı:ınbul@arkeo loglardernegist.org

NAZ ECEM ÇINARYILMAZ
Rüstem Paşa Kervansarayı olarak
da bilinen Kurşunlu Han, Karaköy
Perşembe Pazarı'nda yer alır. Eski
çaglara dair kesin bir bilgiye erişi­
lememekle birlikte, Kurşunlu Han'a
yönelik en eski tarihin 5. yüzyıla işa­
ret ettiginden söz edilebilir. Bizans
imparatoru 11. Theodosius (408-450)
zamanında yazılmış "Notitia Urbi6
Con6tanlinopolitanae" başlıklı
anonim esere göre kent 1 4 bölgeden
oluşmaktadır. Günümüzde Karaköy
olan ıJ. bölgede Honorlus Forumu,
431 konut, ı adet tersane ve tiyatro
gibi mimari yapılar oldugundan söz
edilmektedir. Fransız gezgin Petrus
Gyllius'a göre, Honorius Forumu gü­
nümüzde Kurşunlu Han'ın yerinde
bulunmaktadır.

KW'ŞUnlu Han
Kurşunlu Han'ın dar avlusuna açılan
NaıE«m
Çınarvılmaı, JOı8 giriş kapısının hemen yanında korint
üslubunda yapılmış bir sütun baş­
lıgı yer alır. Akantus yapraklarının
formundan 5. yüzyıla tarihlenebilen
başlık daha sonra oyularak bir kuyu
başlığı olarak yaşamını sürdürmüş­
tür ve günümüzde de aktif olarak
kullanıl maktadır. Gyllius'un aktarımı
göz önüne alındığında sütun başlı­
ğı Honorlus Forumu'nun bır mımarl
parçası olabilir. başka bir yapıdan
Kurşunlu Han'a taşınmış da olabilir.

12. yüzyılla birlikte Kurşunlu Han'ın

yer aldığı bölge Ceneviz kolonisine
dönüşmeye başlamış ve ıJ. yüzyı­
la gelindiğinde ise Ceneviz özerk
yönetimine dönüşmüştür. Gyllius,
lsıanbul'a 1544'te yaptığı ılk ziyareti
sırasında, şimdiki Kurşunlu Han'ın
yerinde Salnt Michele Kilisesi'nin
var oldugundan bahseder; 155o'deki
ikinci ziyareti sırasında ise yapıdan
artık Rüstem Paşa Hanı olarak söz
eder. Bazı kaynaklara göre "Ceneviz
Katedrali" olarak da anılan San Mic­
hele Kilisesi ıJ. yüzyıla tarihlenmek­
18 tedir. Gyllius'un aktarımından yola
çıkarak San Michele Kilisesi'nin 1544

ı• ır,so seneleri arasında işlev değiş­
tll ı•ıı•k bir Osmanlı ticaret yapısına
ı lllııtıştuğü söylenebilir. Ünlü Sad-
ı ıııııın Rustem Paşa'nın ıs6ı tarihli
vıı�lıyesınde Kurşunlu Han adıyla
"·ıı·n bir kervansaray yapısı yer alır.
�ı ıışıırmacılar Rüstem Paşa'nın vak-
ft•ııı�ı birçok yapının Mimar Sinan
ıııınl ından yapılmış olmasından yola
ı ı�nr.ık. Kurşunlu Han'ın San Michele
f 111'<'\i'nden Mimar Sinan tararından
ılllııuşturüldügünü düşünür.
t ıı ı şunlu Han'ın biçimine bakıldığın­
ıln tloğu-batı yönünde uzanan bina-
11111 c!Ar bir dikdörtgen avlu etrahnda
•ı•llştlğl söylenebilir. iki giriş açıklı­
ı ılıı doğu ve batı cephelerinde yer
ıılııı.ıktadır. Günümüzde ise yapıya
ıln�u yönündeki kapıdan girilir. iki
hıtlı olan hanın ikinci katının üstü­
ıtı• çıkmalar ile odalar eklenmiştir.
�ııllrır arasındaki irtibat dar avlunun
ııll'rkezınde yer alan merdivenler ile
sağlanırken çıkma odalara bağlantı
ise ikinci katta yer alan merdiven
boşluklarıyla sağlanmaktadır.
Bırıncı katta. avlunun yuvarlak ke-
merlerle çevrelendiği ve revak bö-
lümünde beşik tonoz kullanıldığı
gözlemlenirken. ikinci katta ise av-
Su tulumbası
Naz Eren Çınarytlmaı.
....
Marnıarino
duvar sıvası ve
resmed.Jlmiş
erkek figürü
Naz Ecem Çınaryılmaz.
,,,,.
lunun sivrı kemerlerle çevrelendiği
ve revaklarının haç tonozla örüldüğü
görülür. Birinci ve ikinci kat kemer
ve revakları arasındaki yapı tekni­
ği rarklarından dolayı her ıkl katın
da [arklı dönemlerde yapıldığı fikri
cazip gözükür. Ancak ayrıntılı ince­
lemeler sonucunda detaylı tarihlen­
dirme yapmak mümkündür.
ikinci katın da üstünde yer alan çık­
ma kattaki dikdörtgen planlı odalar
ise büyük bir olasılıkla Mimar Sinan
döneminden sonraki bir tarihte ya­
pılmış olmalıdır. Han odalarında
yer alan baca ya da havalandırma
boşlukları bu düşünceyi destekler
niteliktedir. Örneğin birinci ve ikinci Bab
cephesinden
kat han odalarında muntazam olarak
avlu
yukarı doğru uzanan baca boşlukları
Naı Ecem Çırnıryılmaı,
mevcutken, çıkına kattaki odalar in- ıoı8
-
19
 Henry Aston celcndığınde ıse söz konusu boşluk­
Barker'm ı8oı
lann devamına rastlanmamaktadır.
tarihli lsıanbul
panoraması

Ubr;ıı� MonSk'w le
Baca boşluklarına ek olarak, hanın
"""" kuzey cephesinde yer alan çıkma
katıaki odaların birinde ise titizlik­
Charles Edward
Goad'ın 190S
le gün yüzüne çıkarılmış marmarino
tarihli Galata isımli duvar sıvasına rastlanmıştır.
Planı <salda)
Kireç ve kalsıyum karbonat formülü
Pbn dmurMlCf cif ıle yü1eye mermer etkisi veren bu
Conuan� Yrııl
11 Pw8 (,üı.._ W.T sıva Romalılar tarafından gelıştı­
rilmıştır. 19. yüzyılın başlangıcında
neo-klasık yapı modası yayılınca
sıklıkla kullanılmaya başlar Bununla
birlıkte, odanın güney duvannda ıse
marmarino zemini üzerine çızilmiş
tek renklı asken üniformalı bir erkek

KUl"$URIU
fıgürOne rastlanmıştır.
Han'ın doğu
cephesinden
Hanın çıkma katındaki odaların ta­
g6rünt05'1
nhlerini lstanbul'un panorama re­ rak tespit etmek mumkün olmuştur. lstanbul Panoraması incelendtgirıtl�
SALT, Ah Saım lllrn
..,,.�, sım ve fot�ranarıyla yaklaşık ola- Henry Aston Barker'ın ı8oı'de çizdıği Kurşunlu Han'ın üst kısmında çıkma
katın olmadı�ı anlaşılıyor. Buna kar­
şın james Robcrtson'ın ıarafından
Cenevız surlannı belgelemek ama­
cıyla çekilen 11ls4 tanhlı fotografıa
bu kat görülür Her ıki panoramadan
yola çıkarak, çıkma katıakı han oda­
larının 18o2 ve 1854 tanhlerı arasında
ınşa edildıgı anlaşılmaktadır.

Pek çok tarihi doneme tanıklık eden

Kurşunlu Han'ın 19. ve 20. yüzyıl­
lardaki kimliği incelendiğinde Yağ
Kapanı ıle Balık Pazarı kapıları
arasındakı tıcarct aksında yer al­
dığı görülür. Fransız tarihçi Rolıert
Mantran'ın anlatımına göre deniz­
20 cilıge dair ıum malzemeler 19. yuz­
yılda bu aksta üretilirdı Mantran'ın

ılııılı•\lnl 1803 tarihli bir kadı hükmü
ılı· ı lı•"eklemektedir. Hükmün içerigi
11 )l'kildedir: Bahri siyah canibi ola­
' ıı� lıırıımlamm Karadenız tarafından
•ı·lı•rı bır miktar ham kendir !keneviri
•ı• illin gümrük bedelleri ödendikten
•1111111 Papasoglu Han'a yerleştiren
lıll'lıolulu tüccarlar ile halatçı esna­
lı ııı.ısında anlaşmazlık yaşanır. Bu
1111l11}mazlıgın sebebi ise ham kendir
yı· ıılın Papasoglu Han'a konması ve
hıılıııçı esnafının bu malları Galata
/1111 ırlı Han'a yerleştirmek isteme­
ıylı• ılgılidir. Kadı htikmünde her ıkl
ııı111lın da ifadelerine başvuruldu­
ıııııdan bahsedilirken, önceden beri
Ilı ıır�tı yapılan til. ham kendir ve bü-
1 ııhnuş halatın Galata'daki Zincirli ve
f 111 şunlu Hanlara konulmasına karar
vı•ı ılir ' Aynı konuyla ilişkili bir diger
lııı<um ıse kendirin alasının Papa­
n�lu Han'a, çürüklerinin ise Zincirli
w Kurşunlu Hanlara koyuldugu ile
ilgilidir. Bu anlaşmazlıgın sonucunda
ise kadı, Zincirli ve Kurşunlu Hanlara
koyulan kendirin lüzumlu miktarının
tersaneye ve pahasının da esnaf bey-
lerine verilmesine hüküm buyurur. ikinci kat
!finey koridoru
19. yüzyılın ilk çeyreğine ait bu kadı
(solda)
hükümlerinden Kurşunlu Han'da til,
Naı fcttt Çınarytlmaı.
ham kendir ve bükülmüş halat gibi ,.,,
denizcilige dair malzemelerin depo­
landığı anlaşılır.
Çeıok Gazeres·ı
Karakaşlı. K. Uoı6).
1896 ve 1909 senelerini kapsayan yir­ At,'OS Gaıeıesı
miye yakın arşiv belgesinden ise Kur­
şunlu Han'ın erken ıo. yüzyılda mat­
baacılıkla ilgılenen gayrımüsllmlerın
ışyeri olduğu anlaşılır. ôrneğın 1896
tarihli bir arşiv belgesine, Kurşunlu
Han'daki matbaasının aynı handa
bulunan bir başka mahalleye nakli
ile ruhsatnamesinin yeni nizamna·
meye göre tecdidini isteyen Matba­
acı Vilasyos Filipos'un durumunun
tahkikine yöneliktir. Aynı tarihli bir
belge de, Osmanlı memleketine girişi
yasaklanan ltalya basımlı Papagallo
adlı haftalık gazetenin Avusturya te­
baasından Secmond Vanklander ta­
rafından hana getirilerek dağıtılmak­
ta oldugunun bildiril mesi üzerine ge­
rekenin yapılmasına yöneliktir. ı903
tarihli başka arşiv belgeleri de yapı­
nın hala matbaa olarak kullanıldıgı­ Yapının dotu
cephesinden
nı kanıtlar.' Bunun devamında 1907 göriinıüsü ve
tarihli, Rumca dua kitabı ve başka avluda yer alan
saç galvaniıden
dillerde baskı yapmak üzere matbaa
variller
açmak için ruhsat talep eden Yorgi
!.ALT. AH Saim Olttn
Hacı Pavlosıvıs Efendi'nin soruştur- ""'"
-
21
ııı:
� -­ 19SO tarihli masına yönelik belge ve yapıda Hacı göıukür. Depolama için saç galva­
.., ::ı Kurşunlu Han
O °' Polosyos ismiyle bir matbaa açılma­ nizden varillerinin de kullanıldığı.
... ::> tGccarlanndan
o .,,. sına ruhsat verilmesine dair ı909 Kurşunlu Han tüccarlarından Yusuf
... ... Yusuf

i:i< ;
:ı::
KaracaotJu'nun
avlu içinde yer
tarıhlı belge Kurşunlu Han'daki faalı­ Karacaoğlu'nun 1950'lerde avlu için­
.. < yetlerin sürdügünü gösterir.' Tarafsız de çekılmış bır fotoğrafından da an­
:z: ..
aldıJ:ı rotOğrafı
manasına gelen Çezok isımli Ermenı laşılıyor.

5�
ve sağ köşede
saç galvanizden gazetesinin 19ız senesıne ait bir baskı
... ...
- :ı::
variller
... ...
örneğinde ise "Galata, Kourchounlou
� ::ı han" yazısı görülmektedir.
ı9zo'lere ait arşiv belgeleri Kurşunlu
Han'ın bu tarıhlerde gaz ve ispırto­
nun muhafazasında kullanıldıgına
işaret etmekıedır. Bu belgelerden
birkaçı ise şöyle sıralanabilir: 192ı'de
hanın ıı numaralı odasında bulunan
ispirtoların belediyece müsaderesin­
den dolayı müttehaz kararın yeniden
tedkiki isıenırken yapıda bulunan
gaz ve ıspirto depoları avlularının
Fransa, lngiltere ve l talya Komiser-
liklerinin talebi üzerıne yanıcı mad­
GD.ney
delerden temizlendiği ve yapının ye·
cephesinde niden depo tesis etmek isteyenlerin
yer alan Çtkma
katlar Şehremaneli'ne müracaat etmeleri
gerektiği bilgisi sunulmaktadır.• Ayrı­
Nıu ü:l!'fn
Çıııaryılmu .ım8 ca, Rum Aleksandır Zaharopolo'nun
Rusya'dan ispirto getirterek handa
kolonya imal eııigıne yönelık arşiv
belgesi hanın ispirto deposu dışında
kolonya üretımınde de degerlendıri l­
diğini kanıtlanmaktadır.'
193o'lardan plastik varil üretimine
geçılınceye dek, hanın ahşap varıl
üretiminde işlik olarak kullanıldığı
Antik çağdan günümüze, pek çok
ıarihı devre tanıklık eden ve kültür
mirasımızdan bıri olan Kurşunlu Han
yuzyıllar içinde sıkça kımlik değlştir­
miştır. ıo. yüzyılın başında matbaa
aıolyesı olarak degerlendlrilen yapı
gunümuzde torna ve hırdavat usıa­
larımn lşlıkleri, sanat atölyesi ve ga­
lerileri gıbi farklı dokuları bir araya
gelirmesiyle hala lstanbul'un günlük
yaşam zenginliklerini bir arada tut-
mayı başarıyor.
DlPNOTt.At.
(80A, C.. BLD.. 9" <6sBI.
(80A. OH.MKT . J9> 69)
(BOA. OH.MKT . 790, 18).
(801' ZB.. lll )6)
(801' OH MKT,ıllı; 6,J
l801' ŞD.. s& ıl
(BOA. Dil UMYM, 98, ,,.o)
(BOA. llR.lli )08. 2)

22
 Anactolu®
'ıonbahar rota/arım ızla, Anadolu 'da ki farklı medeniyetlerin akıldan çıkmayacak
ıJıizellikteki öykülerini anla tmaya devam ediyoruz. Siz de dinlemek ister misiniz ?

Jlırtlc esttravel.com 0 www.festtravel.com \. 0850 622 33 78 il a WD /festtravel Mersis No: 038504459820001 9

-

İSTANBUL FRANSIZ ANADOLU

ARAŞTIRMALAR� ENSTİTüsp .( I F.EA)
-
HARiTA VE HARiTACILI K BiRiMi
PASCAL LEBOUTEILLER

Fra n6ız Anadolu Ara � tı rm a l a rı Cn61t tii6ü (/ ffA) ve fata nb u l Şehi r Gözlem Merkezi
(OUI). IfCA 'nm yüzlerce ha rilaya u l a � a n kolek6iyon u n u yönetm ek ve ltıta nb u l ve
Türkiye üzeri n e d ijital p l a n ve h a ritalard a n olu�an bir ueri banka6ı olu�turm a k
i ç i n çalı�makta d ı r.

INGILlZCEOEN ÇEVİREN: n u v e farklı arşivlerden derlenen. ge­ Kamusal kullanımı ve araştırmacıla­

ONAT OZAN ATA
Fransız Anadolu Araştırmaları Ensıı­
tüsü (IFEA) ve lstanbul Şchır Gözlem
Merkezi (OUI) haritacılık servısleri­
nın ılk misyonu IFEA'nın zengin ha­
rtta koleksıyonunu düzenlemektir;
restorasyonları ve koruma çalışma­
larını yönetmek, belgelen kamusal
erışıme hazırlamak ve belgelerın ye­
rel kurumlar arasındaki değlşımınl
sağlamak. Bu birım yüzlerce orijınal
harita ve planı, matbu bır koleksıyo-
nellikle lstanbul, Türkiye ve Osmanlı
imparatorluğu hakkında çok geniş
bır dljital verı tabanını bünyesinde
bulunduruyor. Evrak koleksiyonunun
bir kataloğu kullanıma hazırlandı ve
en d�erlı belgeler, restorasyonla­
rından sonra, intemet ortamında erı­
şilebilmesi içın diJitalleştirıldı. Bu ha­
ritaların kopyalarının dijital formana
veya istenilirse e-posta yoluyla satı­
şını sağlıyoruz (cartoaılfea-isıanbul.
net); öğrenciler özel bir ücreılendlr­
meden yararlanabıliyor.
n desteklemek amacıyla ens111ümüz
2016/ıoıide Fransız Ulusal Kütüp­
hanesı (BnF) tarafından yürütülen
bir projeye katıldı: Biblioıheques
d'Orlenı (hıtp://heritage.bnf.fr/blbli­
othequesorıent/en/summary), Avru­
pa havzasının farklı kütüphanelerin­
den çeşıtlı kitap ve harlla koleksiyon­
larını içeren temalik bir veri tabanı.
Avrupa kütuphanelerınde bulunma­
yan harıraları dıjıtalize ettik. Bu hiz­
meti tamamlamak ıçin, dijital harita­
ların ve planların verı tabanı; Türkçe,

-�--
<'.\llTE
A. G. Deıauche
1
Flls'e alt ı8o6 �..

'iı
tarihi! Küçük
Asya haritası �I
l.'.l.Sll'. > 11 "1 H ' llY.

'

·11
' ::;;;::---
:: --:;;;�
;_;;:; ��........_
.

I> 1 T
... J
24
 -

d'lstanbul et de son environnement) 19os tarihli

l ı .ıı ""ra ve lngilizce seçenekleriyle
�ı ı l ııvıs Carto Projesi (http://map­
ııı ı lıım ırea-istanbul.net), 2017
lııl ııı ıılı·n bu yana kullanıma hazır
ıhıı ıııııda Belgelerin ıemalik sınınan-
ıl11 1 11.ıyla beraber arama motorunda
11111 ılıııası amaçlanıyor.
ı ı.ıı " ' ' ve Haritacılık Birimi.
" .ı�ııı ıııacılarının ve lstanbul
l 111 �l\'l' uıerine çalışan herkesin ta­
nemizdekl Melling Koleksiyonu'yla
katıldık.
Ey-
Yer aldıgımız ve düzenledi!limiz di-
ğer projelerden bazıları ise şöyle:
2013 yılında Notre Dame de Sion
Koleji'nde. l stanbul'un karıograrya
tarihi üzerine "fstanbul ve Çevresi
IFEA Üzerine iki Yüzyıl Boyunca Harita-
ve cılık" (Deux siecles de cartographie
Ankara
isimli kataloglu sergi; 2016 yılında ls­ haritası
tanbul Saint-Joseph Koleji'nde açılan
"Çanakkale, Haritaların Derinliginde"
(DARDANELLES Dans les profondeurs
de la cartographie) isimli Çanakkale
Bogazı karıograrya sergisi: 2016'da
lzmir'deki Arkas Sanat Merkezi'nde
Fransız arşiv belgelerinin de bulun­
dugu "üç Denizin Arasında: Osmanlı -
ve Fransız Bogaz Haritaları" (Emre
trois mcrs. Cartographie française
et oııomane des Dardanelles et du
Bosphore (XVlle - XIXe siecle) isimli
sergi: 2017'dc Gal atasaray Llsesi'nde
düzenlenen Ernesı Mamboury hak­
kındaki araştırma ve çalışmaların
bulundugu sergi: 2018/2019 döne·
minde halen devam eden "Mapplng
lhe Bosphorus (17th - 191h Centurıcs)
The Frcnch contrlbution" isimli ser·
gi projesi ve Kasım 2018'de lstanbul
Büyükşehir Belediyesl'yle birl ıkte
The Pervititch Aoourane Mapo oı
lötanbul "lstanbul'un Pervititch Si·
gorıa Haritaları" basımı. 19.ıo ıarthtı
Fransız
PASCAl lE80UTEILLEll ordusuna
IFEA HARiTA ATÖLYESi SORUMLUSU au hartta

lı plı·ı 1111 karşılamak üzere müşterile-

1 1 1 11· l o�rafi Bilgi Sistemli (GIS) hari­
ı.dııı ,,,�lamaktadır.

1 1,ıı 11.ıı ılık departmanı, haritacılık

l 1 1 lı·•"vonları ve analizleri hakkın­
.ı ı lı11 1akım kıtaplar yayınladı ve
l ııı � ly•. .de bazı projelere katı ldı.
1 41� 11l;ı bulundugumuz yayınlardan
l ı 111!111 1 şunlardır: Haritacılı�ııı ıoo
ıılıyl.ı bırlıkte lstanbul'un kentsel
lııııııı1 1ı•"nın analizi hakkında bir
·il .ı ııı ma olan ve 1004 yılında yayım-
1.111,111 ACDROM: Atlas electronique
ılı l.ı croissancc d'l stanbul du
V l l lı·nıe siecle iı nos jours" ve 2006
ııl1111l.ı lstanbul Büyükşehir Beledi­ -
ıı "' ı.ıra[ından basımı yapılan "Yan­
�"' \ı�ortaları Haritaları" ( Les plans
ıl •"'"rance d'lstanbul de Charles
1 ıluıı,ırd Goad 1904-1906 ).

'""' yılında lstanbul Avrupa kül­

ıııı lı.ışkentiyken ilk lstanbul Kültür
Mıı.ı" Envanıeri'ne katıldık ve tüm
� 11 ıu�ra[ık haritalama işlerinden
ı11111nluyduk. 2007 yılında Palais des
il"'"" Arts de Lille'de yer alan ls­ 25
ı ııııl ıııl Traversee sergisine kütüpha- -
-
"FİKRE ARTI K YETER TAHAKKÜMÜNÜZ":
ÖLÜMÜNÜN 50 . YI LDÖ NÜMÜNDE
SAB İ HA SERTEL VE ENTELEKTÜ EL
-
M i RAS I
Tarıh Vakfı ölü m ü n ü n 5 o 'ncı yıldön ü m ü n de. tam da yıldön ü m ü ne teka b ü l eden
2 0 1 8 tarihınde Sabiha Sertel a n ı ö m a b i r konueranö düzenledı. ftki n l i k lı em Sa bıha Sertef 'in
h aya tını tematik düzeyde ele alan yeni akademik çalı�mala rı n örneld erı n i ö u n d u hem de
Sertef 'e ilı�kın blrınci agııdan tanıklıkları d i n l eyici lerle b u l u � turdu.
BARIŞ ÇATAL
Etkinlik Tarih Vaki• Başk•nı
Mehmet ô. Alkan'ın
·sablha Zekeriya Sertel:
imparatorluktan Ulus Devlete
Bır Entelektüelin Serencamı"
başlıklı açılış ıeblltiyle başladı.
Alkan konuşmasında Sabiha
Sertel'ln hem tarihsel hem
de enlclektuel bir k!şılik
olduğunun altını çlıdi ve
yaşamının köşe ıaşlannı
oluşturan olaylan gundeme
getirdı. Zekerıya Sertel'ın
ve yapııgı evliliklerin ittihat
ve Terakki Cemiyeıi'nın
gündemine girmesine de
d.gindi. Akabınde ise Yıldız
Sertel'lc ülkeye dönmesındcn
26
-
sonraki ıamşıklığını ve Yıldız
Sertcl'in annesi Sabıha
Scrtel'e ve Sertel allesıne
dair anekdotlarını aktardı
Ardından Sertel Ailesi adına
Nur Deriş Otıoman WAile
Sırlarıyla DUnyaya Açılmak•
başlıklı tebliğle açılışa katkıda
bulundu Deriş, Sabiha
Scrıel'in alle içerisinde
kendisınin karşısına nasıl
çıktığını, bu kişlllğe ulaşmak
için nasıl çabaladığım
anlatarak söılenne başladı.
Dahası, Sabiha Scrtel'in
"dönme kimligr üzerınden
aile içinde ve dışında nasıl
algılandığını, kendisini nasıl
gördüğünü gündeme getirdi.
Bu klmli!lln tarihsel köklerim
de açıkladı Nihayetinde bu
meselenin tartışılmasının
aslında başka sorulan ve
peşine duşülmcsı ilginç
ycınıtları da beraberinde
gctlreblleceğlnedlkkaı çekti.
Sabah ve ogleden sonra iki
oturum şeklındc organı1e
edilen etkinliğin sabah
oturumunun açılışını Barış
Çatal. "Sabiha Sertel'ln
Entelektüel Gelişimının Erken
Dönemi, Selanlk Yıllan (1895-
1911Y başlıklı sunumuyla yaptı
Çatal sunumunda Sabiha
Senel'ın Roman Gıbl tsımlı
oıoblyograflsınde yaşamının
erken dônem ıne dair yılnııca
bir buçuk sayfalık yer
ayırdığını, otobiyograrısının
ı919'da başladığını ve Sertel'in
erken dönem yaşantısınıı
ilişkin bilgi veren ana kaynağın
Yıldız Sertel'ln Annrrrt k.Jtabı
olduğunu gündeme geıırdı
Bu durum tespitini bir soru
olarak da soran ve bu
sorunun yanıtını arayan
Çatal, Sabiha Serıcl'ln niçin
Selanik'ıekl yaşantısından
bahsetmediğini yanıtlamaya
ve farklı anlatılardaki
Selanik'le "'Sabıha Scrıel'tn
Selanlk'I" arasındaki bagları
kurmaya çalıştı. Sonrasında
Bengü Aydın Dikmen, "liberal
Feminizmden Sosyalizme
Sabiha Sertel'de 'Kadın
Meselesl' ve Türk Kadın
Hareketinin Ahvali" tebligıyle
bu oturuma katıldı. Dıkmen
konuşmasında Türk Kadınlar
Birliği ve Sabiha Sertel
arasındaki mesafeye çeşitli
örnekler vererek dıkk.at
çekti Osıcllk Serıel'ln bu
konuda yazdıgı yazılarla kendi
tutumunu hangi saiklerle
netleşıırmeye çalıştığını
2 fyl ü l
oru.ıya koydu. Dikmen
ıebltgınde Sabiha Senel'ln
yaşantısının rarklılaşan
dönemlerinde kadın konusuna
ilişkin yaklaşımının nasıl
değişllğlnı de gündeme
gelirdi. Akabinde lncı
Ôıkan Keresıecıoğlu, "Sertel
Biyografi/Otobıyografllennde
Sai>ha Sertel" başlıklı
sunumuyla kendi katkısını
sundu Kercstecioglu, Sertel
ailesınm ürettıkleri yazın
Uzerınden. Sabiha Sertel'in
yaşantısını ve yaıdıklannı
sorguladı Keza aile ilişkileri,
aynı olayı/olayları nasıl
degerlendirdıkleri, nerede
konuştukları, nerede sustukları
meseleleri Kerestecioğlu'nun
sunumunda anekdotlarla
anlatıldı. Böylehklc bu
metinlerin aslında başka
bir perspekııfıcn başka bir
şekilde okunabilM'Pğini de
Omeklendirmış oldu. ilk
orurumun son tebliği ise
Rüçhan Çı!ldem Akanyıldıı
Gölbaşı tararından ·çevirmen
Kimli!lıyle Sabiha Z. Sertel
ve Çevirileri" başlığıyla
gerçekleştırlldi. Gölbaşı
etkinlik kauhmcılanna hem
dönemin çeviri dünyasının
bir ponresJni sundu hem
de Sabiha Sertel'ln bu
dünyada nereye oturdu�unu
örnekleriyle aksettirdi.
Bunu yaparken Sabiha
Senel'in çevirisini yapııgı
kitaplar da sunuma konu
edildi. Dahası bunların ilginç
hikayeleri de sunumun bir
parçasıydı. Bu oturumun
bitiminde bir belgesel
gösterimi de yapıldı
Etklnligın öğleden sonraki
ilk sunumu Aylın ôıman
v � .ulır Dede ıararından
1\1'�-lı•)lırıldı. Sunumları
• .ıılnu c�arete tabi tutan
ıı �ı � ılt:i?ll cemiyettir': Sabiha
ı ıı 1 'iP Burjuva Ahlakı
1 11 1 1 1111· başlığını taşıyordu.
011111111 vt• Dede sunumlarında
•�11111!11 Sııblha Sertel'ln
yıuılııı mm sosyal konulardan
ıyıı .ıı konulara bir seyir
1ılı ıh�ı111 tespit ettiler. Bunun
�·Hıtııılıı Scrıel'in yazdıkları ve -
lıı ıılllıt yuşamının kendisiyle
• • ıll ıl\\1 toplumsal cinsiyet
ı•olııı�n"tının bağları, kopuşları
l ı ııı ı.ıvıı kondu ôzman
w l h dı· \ıthşmalarında
ı it l ın kııdınlık konusuna
J 111 urun.,,alının zaman
1\ ıtıılı 11.ı"tıl degiştlğlni de
•ı ııı 1 kı 'l<'rerek dmleyıcılerle
ı ı ı vk.ıılıır Sonrasında ômer
1 1111111.1: w Özlem Ôzkal ·yayın Tüıtiye'deJenl Hayat ve aynı zamanda gazeteci beraberdi. Dolayısıyla Benderli
.111.11 Yonetmenl Olarak kııabınm omurgasının ReMmli olan Atiye O'Brten, kendi Serıel'in enıelekıuel duruşu
ı

ılıtlı.ı wrll'I
' ve Osmanlı· Ay ve Sabiha Sertel olduğunu kişisel tanıklığını da gündeme kadar gündelik yaşamına da

l 1 l 1 1 1 l ıunhuriyct B<ısılı dinleyicilerle paylaştı. Sabiha getiren -Anneannemin tanıklık etme şansına sahlpll

� 1111111 ıı l\ trıde Kadınların Sertel'in 1919 koşullarında Yolculu�u� başlıklı sunumunu ve bunları kaulımcılarla

V 11 lıRı lııı)lıklı sunumlarını

kadın-erkek eşitliğinin altını gerçekleştirdi. O'Brlcn paylaştı.

t' ıptılıu )lırmaz

( ve Özkal
ıı�ıuı11l1ııında Zekeriya
t ı it l 111 h.ıpse girmesiyle
1111111 tı \.ıhıha Sertel'in yayın
v 1111 11111 m uldu�u dönemlerı
' ılıılı ı \crtel'in özellikle
r11�111 �··1 1ctm ni olarak e
f 1111111\ ı�ıınu dınleyıcılere
ıı ı ıı.lıl,ır Buna Sabiha
ı ıı 1 111 ıwredeyse tek başına
� ı� otlıt,ı l'ro1ekt6r'u de
ı l lı ıhlı·ı Durmaz ve öıkal
1 ıt h h�k �bıha Scrıel'in
y ı�uı \il' ..ıınaı yöneımenı
rıııuıyh· ııııculUguni.ı ortaya
l ıı�tlulıu l,rogramda yer
ılnuıy1111 ıırlcak Taritı Vak�ı'nın
d•!\l'llyh· hır konuşma yapan
l·•lı ı l 1 1pıı.1k, özellikle
doldurduğunu vurguladı.
Korhan Atay ise Sabiha
Sertel'in sorgun yıllarına
odaklandı. Sunumunun başlı�ı
�Sabiha Sertcfin Sü�undekl
Bılınmeyen Yıllan•ydı.
Atay konuşmasında Sabıha
Scrıel'in Türkiye Komünist
Part isl'yle ilk bağlantılarına ve
sonrasmdakı sürgun donemine
değindi. Atay, Sabiha SeMel'in
sü�ündeki raaliyetlerini,
yaşantısını başka bir
perspektffıen ortaya koydu.
�u etkinliği ilginç kılan
şeylerden biri de son iki
konuşmacıydı. Amerika Birleşik
Dcvlctleri'nden bu eıkinlik için
gelen Sabiha Sertel'ln torunu
sunumunda annesi vesilesiyle
ıanıdı�ı Sabiha Serıel'I
kendisinin keşfetmesinin
hikayesini. bunun zorluklarını
ve heyecanını salonla paylaştı.
Kendısi ıçın Sabiha Sertel'ln
fikirlerinin, yaşamının ne
ifade enitıni de dinleyiciler
ilk a�ızdan dinlemiş oldular.
Yine yalnızca bu etkinlik
için Macaristan'dan gelen
ve Sabiha Sertel'ln surgün
yıllarına dogrudan tanıklığı
olan Gün Benderli ise
�Anılarımdaki Sabıha Hanım�
başlıgıyla eıkinlige katkı
sundu. Gün Benderli, Sabiha
Scrıcl'in hem Paris hem
de Budapeşre günlerinde
Bu eıklnllkle birllkıe
birinci ağızdan tanıklıklar
dınleyıcılerle buluşmuş oldu
Ayrıca akademide Sabiha
Sertel llteratürUnü takip eden
ve Sabiha Serrel'ın yaşantısını
daha ıematık düzeyde ele alan
çalışmalar ortaya koyulmcıya
çalışıldı. Dolayısıyla Sabiha
SeMel'in entelektüel çabasını
anlamaya dönük raaliyeı lerln
bu eıklnllkıe yapılan
sunumlarla güncelleneceği
umut ediliyor. Dahası
önümüzdeki günlerde bu
etkinlikte yapılan sunumların
derleme bir kitapla erklnllğe
katılamamış olanlara da
ulaştırılması planlanıyor.

27
-
-
ERMEN İSTANLI VE TÜ RK İ YELİ ÖG RETM ENLER
BARIŞÇ I L B İ R PERSPEKTİ FTEN O RTAK TARİH
D ERSLERİ HAZ I RLIYOR
7 Niöan 2 0 1 8 Cu m a rtetıi g ü n ü Ta rih Vakbı 'nda ltı ıa n b u l ve Ankara'dan 2 7 gencin katılı mıyla
"Haya l i m deki Ta rih �ğiti m i " adlı bir etki n l i k gerçekle(>tirildi. etki n l ikte gençler kendileri n e
-
verilen tı ü re içeritıi nde tarih eğitimi ve mübredatı n a d a i r tıoru n l a rı ta rtı(ıarak wn uçları akran
grupları, öğretmen ler ve akademi<1yen lerden olu(>a n bir toplul uğa a kt a rd ı l a r.
FIRAT GÜLLO
Hatırlanaca�ı gibi geçtiğimiz
yıl Turklyell ve Ennenlstanlı
öğretmen ve akademisyenler,
Tarıh Vakfı ve lmagine Center
ortaklıgıyla yürutülen bir
projede bir araya gelerek.
Ocak-Mart 2017 tarihlerı
arasında "Hatırlama ve
Unutma Polltıkaları: Tarihçiler
ve Tarih ôgretmenlerl
Ennenisıan-Türkiye
ilişkileri Bağlamında A!l
Kuruyor başlıklı bir proje
gerçekleşılrmışlerdl. Soz
konusu proje kapsamında
her ıki ülkede ortaögrerım
seviyesinde okurulmakra olan
ders kitapları raranmış ve
düşmanlık yaratıcı, milliyetçi,
ayrımcılığa dayalı ve cinsiyetçi
anlatılar, imgeler ve kurgular
- eleştirel bir bakış açısısıyla
ortaya konmuştu. Çalışmalar
sonrasında hazırlanan rapor
ve dıkkaı edilmesi gereken
prensipler Mayıs 2oı]'de önce
lstanbul'da Tarih Vakfı'nda.
ardından Ycrevan'da
uluslararası bir konreransta
kamuoyuna sunulmuştu. Bu
raporun şu anda Turkçeye ve
Emıenıceye çevrilerek yayım
haıırlıklan devam edıyor
Raporun lngilizce versiyonu
28 CaucaU6e6 Cdition: journal
ob Conblict Tron.6bonn allon
adlı e-dergide yayımlanmış
durumda.'
ilk projenin ıamamlanmasının
ardından yürütülen yayıma
hazırlık işleri devam ederken,
Türkiyelı ve Ermenistanlı
öğretmen ve akademisyenler
boş durmadı ve yine Tarih
Vakfı-lmagine Centcr
ortaklığıyla bır araya gelerek
bu sefer her iki ülkede gençleri
birbirıne yakınlaşııracak ortak
ders modülleri geliştirmeye
b.'.:ışladılar. Bu amitçltı tik
olarak nisan ayında her
iki ulkede öğrenciler ve
ögreımenlerle bir araya
gelerek "Nasıl bır tarih eğıtimi
lstlyoruzr sorusu uzerine
tartışmalar düzenlendi.
Ardından elde edilen sonuçları
paylaşmak ve alternatif ders
modüllerinin Ozelliklerinın
nasıl olması gerekti�! uıerine
tanışmak amacıyla her iki
ülkeden projenın yürutucüsO
olmaya aday öğretmen ve
akademısyenler, 11-12 Mayıs
ıarıhlerinde lsıanbul'da,
Tarih Vakfı'nda bir cıraya
geldiler. Burada yürütulen
tartışmalar sonrasında
yazılacak ders modüllerlnın
rormalJ belirlendi ve ÜÇ
farklı modül başlı�ı Ozcrlnde
çalışma başlatılmasına karar
verildi: Milli Kimliklerin
Oluşumda Basın Yayın
Faatiyetlerinın Rol O; Turk..iye
ve Ermenistan'da Kadın
Hareketleri ve Femlniımln
Gellşimi: Sosyal Harekeıler.
Ardından bu modüllen kaleme
alacak ekiplerde kimlerın yer
alacağı belırlendı.
Gruplar çalışmalannı
sürdurüp belli bir aşanıaya
getirdikten sonra, bu sefer
sonuçların paylaşılması ve
grupların birbirlerine geri
bildirim verebi lmesi amacıyla
l-6 Ai;ustos uırihlerıncfo
Yerevan'da bir ıoplant:ı daha
düzenlendi. Bu toplantıda
modül yazarları ögremıen,
diğer katılımcılar, sırayla
ö�rcncı olarak her uç modülün
bir uygulamasını yapma
şansına sahip oldular. Oç
başlık altında verilen derslerin
ıamamlanmasıyla modüller
uzerıne daha net bir fıkır
sahibi olan proje çalışanları
genel bir degerlcnd irme
yaparak. modüllenn güçlu ve
geliştirilmesi gereken yanları
üzerine birblrle rınc geri
bildırimde bulundular. Ağustos
ve eylül aylarını rnodullerin
geliştirilmesi ıçın gereken
çalışmalara ayıran gruplar ıı·
ıı Eylül tarihlcrınde yeniden
lsıanbul'da bir araya gelerek
modüllere son halini vermek
için çalışmalar yürOttiıler.
Projenin yıl sonuna kadar
tamamlanmış olması
gerekiyor. Sonraki adım ıse
her iki ülkeden ögrencılcrin
orıak atölyelerle bu modülleri
uygulaması olabılir.
Aşagıda projenin açılış
aşamasında öifencilcrle
yapılan ve modüllerin
oluşturulmasında önemli
bir yeri olan "Hayal imdeki
Tarih Eğil im i" başlıklı
ö�rencl atölyesı raporunu
bulabılırsınlz.
HAYALİMDEKİ
TARİH EGİTİMİ
7 Nisan 2018 Cumarıesı
gi.ınO Tarih Vakfı'nda
lsıanbul ve Ankara'dan 16-
18 yaş aralığından 27 gencin
karılımıyla �Hayalimdeki
Tarih Eğitimi" adlı bir etklnlık
gerçekleşılrlldı Eıkınllkte
gençler kendilerine verilen
süre içerisinde aşağıdaki
başlıklar uzerıne tartışarak
ulaştıkları sonuçları akran
grupları, öğreunenlcr ve
akademisyenlerden oluş<:tn bir
rnrıluluğa aktardılar
ı. Okulla rda okutulan
tarih der'51nin amacı
nedir? Ne olmalıdU'? Bu
dersin zorunlu mu seçmeli
mi olmasını daha doğru
buluyorsunuz?
Gençler şu anki haliyle
ıarih de�lerinln, devlerin
vatandaşlarını kendi doğruları
çerçevesinde t.iitmesl amacına
hızmet etliği görüşündeler.
Bu yuzdcn derslerin lçeri�i
tek taranı bır yaklaşımla
haıırlanıyor ve resmi yaklaşımı
�rencilerc dayatmak amacı
gudülOyor. Oysa gençler
tarih derslerinin bu şekilde
yapılandırılmasından memnun
d�ller. Katılımcıların
tümü tarih derslerınin
okullarda zorunlu olarak
okutulmasından yana.
Yaşadıkları dönemi çok

'"' '" lıjl�tı.ıne ihtiyaçları
•lılu ımu duşunuyorlar.
ı .,.u,�ılcla yaşayan bıreyler
1.ı.11.ı� ı.ırıh bllıncine sahip
ı·lııı.ıyı ııncmsıyorlar. Ancak
tıııııh�t tı,ıllylc bu dersi faııla
l 111 � ıyr ırlt'rkezll buluyorlar.
11 ıy.ılh·rmtlekl e�llimln
�Pt ı ı 1 hır yaklaşımla ·ınsanlık
ı.u ıtıı ııt ml·rcek altın alacak
''" y .� \,ışımdan yana olacağını
ıln umıyurlar Farklı fikirlere.
ı ıı �lı ı.ıııh yaklaşımlarımı
. � ı.11 ıkrsıen yanalar.
ı •i ·ı11.u ıl.ı ...ıdecc resmi
1 1ı ıı�lı k.ırşılaşmaktansa
'"•• lı lı�ırlt.-rle tanışmayı ve
�ı udı lı� ırlt.•rını kendileri
ı ıur. hılme Ozgurl Ugüne
ıl1111 ıılın.ıyı l!!>tlyorlar.
t U rnllarınııda
ılı ı ılrı işlenirken hanJI
t'lh ıt ı·ı ıı lrr ve materyaller
�ııllıuııhyor? Hangileri
Jııılltmılmalı?
• ıııhım ılıırın tespitıne
I'"' '' .ında uygulanan
lı 111.,.lı ı.ırıh dersleri gencide
lfıı ıuu nh·rın aktif olduğu,
�1 11111)111 u ve öğrencilerın
11111 ıuı.ır.ık dmledıği bir
w ,,,.,.,,
ıhıp. Buna ıaman
fıHt• 111 ııuf ıarıışması boyuLu
�I· 111ynı ytı da soru cevap
�fııııı 1111 dt.•vreye giriyor. Bazı
ı I ull.ıı ıl.ı o�reımenler grup
� 11lı>ııı.ılıırı. ogrencl sunumları.
ıı 'ı �· pro)t'ler ıurOnden
'r'nrnrnılt·rı de dersin akışı
l\ • 1 1 1111' yt.·rlcştlrmc ıararıarı
ı ılı��··ı 1.ır Belgesel lıletmek de
11Cı tnıı rılt.•nn sık başvurduğu
lııt �unrı·m
ı •r•" ı:• ·o� katılımcılar daha
\t·I ıttı ı·nrılerın aktif olduğu
l•ıı y.ı� ı.ı>ımdan yana.
11 im• ıın yonlendıren,
•nl vo.!ı'rt.•n, öğrencilerin
r.ıı•ıtı ı nı ııın veren ama
ı ı �ııı.:ındt• devreye girerek
ı olmasını isterdiniz?
yararlı olacağı görüşündeler.
Akran gruplarının birlikte
çalışııgı. birbirlerine �reuıgı
ve gerı blldlrım verdiği, uretlml
ıemel alan çalışmaların
öğrenmeyı poziıır yönde
dcsLcklcdigini savunuyorlar.
Araştırma alışkanlığı
edinmenin ve araştırmayı
teşvık eden bır sistem
ıçınde çalışmanın önemıne
ınanıyorlar Bu anlamda
kaynaklara ulaşmanın ve
farklı tür ve yaklaşımdan
kaynak kullanmanın önemli
bır avantaj olacagı rıkrindeler
Bılglyı tekelinde bulunduran
otonter ngürün kendllerınc
d<>gruyu ya da yanlışı
dayatmasından memnun
de!iller. Farklı kaynaklarla
çalışarak kendi fıkırlerint
oluşturmak istiyorlar.
Çoğulcu bir sınıf ortamı ıalep
ediyor ve farklı flkirlerin
kendllerını zengınleşnrecegını
düşünüyorlar.
Oirencilcrin muzdarip oldu�u
konulardan birisi de derslerın
sınır ıçerısine sıkışıp kalması
Kıtabı bılgılerden zıyade hayat
ıçensınde ramamlanan e!?ırim
süreçlennden yanalar. Gezi
ve projeler aracılıgıyla sınırın
dışına çıkılması gerektiğini
duşünuyorlar. Ayrıca derslerın
sadece bilışsel Sl
lreçlere
hi1meı etmesinden memnun
de:.'ğiller. Edebiyat ya da sinema
gibi sanatlardan yardım
alınmasını, dramatizasyon
yöntemlerinin kullanılmasını
ıarıhı daha dennliklı ele almak
açısından yararlı buluyorlar
3. Dört yıllık tarih
müfredaum nasıl
buluyorsunuz? Nasıl
Öğrenciler öncelikle konuların
çok yoğun olduğunu ama
derse ayrılan surenin yetersiz
oldugunu düşunuyorlar.
Bu dersın 10runhı olmasını
ve haftalık s.:ıat sayısının
ikiden dörde çıkmasını talep
ediyorlar Ancak ıarrışma ve
sorgulamaya yeterli zaman
ayrılırsa ezberden uzak.
öğrenmeye dayalı bir ders
olabıleceğıne inanıyorlar
Bunun dışında katılımcılar
dört yıllık mufredaun Tlirk�
lslam tarihini odak noktası
haline getınnesınden memnun
değıller Ounya ıarıhme
ve insanlığın tarih içindeki
gelışımıne çok daha razla yer
ayrılmasını talep edıyorlar
Olabildiğince karşılaşıırmalı
bir yaklaşımdan yanalar.
Siyası tarihe faılasıyla vurı:u
yapılıyor olması onları raımın
etmiyor Sosyal tarihe, kültür
ve düşünce tarihine de yer
ayrılmasını talep ediyorlar.
Katılımcılar eğitım
programlarının ana
felsefesini onaya koyan
ya·nlardan edindikleri
ızlenımın uygulamalarca
desteklenmedigı görüşündeler
Bu konuda önemli bir Omeğin
Olçme-de!erlendırme
yaklaşımında yaşandıtını
dOşOnüyorlar Tarıhte
yorumun ön planda olduğu ve
tek bir doğrunun olamayaca�ı
tespitine rağmen özell!kJe
ulusal sınavlarda çokıan
seçmeli ve ezber bilgilerin
kazanılıp kazanılmadıgını
ölçen sınavlar yapılmasını
tutarsıılık olarak göri.ıyorlar.
Çüiulculuğu C!KJ) alan VC nkir
farklılıklarını göz ardı etmeyen
bır ölçme·değerlendirme
sisteminin yaratılmasının
onemlı olduğunu
düşunüyorlar.
-
..
4' · Ders kltaplannı
inceledlğinizde
hayalinizdeki tarih
e ğitim ini deslekledit:Jnl
düşünüyor musunuz?
Kanlımcıların Ornek ders
kııaplarını inc:elcyerek
vardıklan sonuçlara göre
tarih dt:..'>fs kitaplarının en
onemli sorunu tek taraflı bir
dil ve forkJılıkların varlıgına
ızın vermeyen bır söylem -
barındırıyor olması. Bununla
ba�lanıılı olarak kııaplar
yeıerlı kaynak çeşıılılıgini
ıçermlyor Farklı fikırlerın bir
arada sunumu yeterli detil
Tasarım 8Ç1 ından bakıldığında
bu kıtapların çok cezbedici
olmadığı duştlnuluyor Uıun
metinler yanında çrşlılı
görsellere de yer VC'rıhyor
ama bunlar nnlaıımı ycıC'rlncc
desteklemiyor, anlaıımıı
yeni bir boyuı katmıyor yıı
da öğrencllerln yeni sorular
sormasına neden olnıuyor
Katılımcılara göre kltaplnr
kullanışlı de!ll. Daha yol
gôsterıcı, kolaylaştırıcı tasarım
ögelerine yer vcrılebılcc:<:gl
duşunulüyor Monoton ve
yorucu bulunuyor ôtrenciyt
tartışmaya, sorgulamaya teşvik
etmeyi değıl. ıek yanlı bilgi
ak'tanmını sağlayacak şekılde
dozenlenmişler. ôgrenciler
bunun yerine daha iyi
tasarlanmış, dunya ve ınsanhk
tarihiyle ilgill daha fazla konu
içeren, sosyal ve kültürel
tarihe daha foıla vurgu
yapan hana dört yıl boyunca
kullanılabilecek şekilde
tasarlanmış bır kıtabı tercih
edeceklerini belirttiler.
DİPNOT
hııp-J/caucasuscdıııon.ntt/
wp-content/uploadstıoo/o61
Tanh-Yakfı-.and·lmattnf"-finll·
Pıpers·june--.ıo.pdf
-
29
-
-
ANAMED'DE SERG İ :
YİTİ K İ M PARATO RLU Ô U
8
RES M ETMEK
z
o
"'
'Yitik İmp aratorluğu Retımetmek: İtalyan Merceğ i n den Anadolu 'daki Biıantı Sanatı.
-
1 9 6 0-2 000 " i tı i m l i 6 e rgide. 1 9 96 yılınd a kuru / m u � ve 35 b i n i n üıerınde gönel m a lzemeye
whıp Roma Sapı enza Ü n i vertıitetıi Bizantı San atı Ta rıhi Dokü man tatıyon Merkezi ' n i n
malzemeleri i l k kez ızleyici lere w n u l uyor.
Havariler BERAT SEÇKİN
Kilisesi DEMİllOK
(günümüı.de
Kiimbe< Camll),
Kars, 1966-67. Koç Unhcrsitesi Anadolu
Güneybata'dan Medeniyetleri Araştırma
görünüm. Merkezl'nde ı Haziran'da,
Roma'daki Sapienza
Üniversitesi işbirliğiyle
küratörlüğünü Livia
Bevıalcqua, Giovanni Gasbarrl
ve ANAMED'den Şeyda Çetin'in
- ustlendigi bir sergi açıldı.
Tam adı "YiUk imparatorluğu
Resmeınıek.: ltalyan
Merctginden Anadolu'dakı
Bizans Sanatı, 196�2000"
otan sergide, 1996 yılında
kurulmuş ve 35 binin uzerinde
görsel malzemeye sahip Roma
Saptenza Ü n iversi tesi Bizans
Sanatı Tarihi Dokümantasyon
Merkezi'nin malzemeleri ilk
ket izleyicilere sunuluyor.
Sapienıa Üniversitesi ve
30 halya Ulusal Araştırma Kurulu
tarafından finanse edilen, 1966
yılında sanat tarihçileri Geıa
de Francovich ile Fernanda
De' Maffei tararından
Güney ve Dogu Anadolu'ya
yapılarak başlatılan ve Bizans
lmparatorluğu'nun izlerinin
arandığı ge1jler sonucu elde
edilen malzemeler, dört
bölüme ayrılarak sergileniyor.
TQrkiye'nln doğusu; Llkya;
Mezopotamya ve Tür Abdin
ile Kilikya ve lsaurla'dan
oluşan bu bölumlerdc
Ahtamar Adası'ndaki Kutsal
Haç Kllısesi'nin 1967 yıl ındaki
durumundan Dara Anıık
KemJ'nın 1983 yılındaki
durumuna; Paıara Antık
Kenıl'nin 1975 yılındaki
durumundan Alahan
Manastırı'nın 1989 yılındaki
durumuna kadar çeşiLll
yerler hakkJnda ltalyan sanat
rarihçilerinın gözundcn detaylı
görüntüler görmek ve fıklrler
edinmek mümkun.
Bu görüntülerden birinde,
Van'da bulunan Eçmlya<l7Jn
Kllisesi'nln 1967 yılında
samanlık olarak kullanı ldı�
görülüyor
Türkiyc'nın doğusuna yapılan
ve Kars'tan Van'a 24 nokıanın
ziyaret edildi�! gezılerde.
önceden bölgeye ugraya nların
aksine bölge hakkında
yayınların yapıldığı da SErgide
verilen bilgiler arasında.
Sergılenen kısımlar aras ında
en büyuk pay lürkiye'nln
�usuna aıt.
1975 yazında. Fernanda
De' Maffei vo ögrencllen
tarafından lıkya'ya yo:1pılan
ve 16 noktanın 1iyaretedildiği
ikinci gezide, bölgeye yapılan
önceki gezilerden farklı
olarak Bizans e:ınıtlannın ve
Biıans'ın sanatsal kültUrünün
peşine düşülm!ış Serı:ının bu
bölümünde görülen Bııans
yapılarının çogu ilk defa; sanat
tarihçilen Claudla Barsantı.
Marına Falla, Gianclaudio
Macchiarclla ve mlmBr
t<oberıo Natalua:l't.len oluşan
ekibin Bızans yapılarının Orta
Çag evrelerine odaklanarak
gcrçekleşUrdlgı bu ıezıde
incelenmiş. Bu kısımdaki
görünH
ıler arasında
Demre'dekl Aziz Nlkolaos
Kilisesi de görülebilir.
1981 yılında başlatılan ve
1988 yılına kadar devanı eden
Mezopoıamya ve TUr Ahdin
gezılerinde, Kapadokya'dan
GazianLep'e uzanan geniş bir
alanda 19 nokta ılyaret edilmiş
ve Bizans lmparatorlug:uınun
dogu sınırları ile Tür Alxfin
manastırlar bölgesini
gözlemlemek amaçlanmış.
Bu gezinin onccden bölgeye
yapılan gezilerden farkı ise,
antik manastırların bOlgenin
sosyal ve dini yaşamında hıilii
üsllenmekte oldu�u rolün
görülmesi ve aktarılması
olmuş.
Fot�anarın birinde.
bölgeye gıden ekıpten
Fernanda De' Marreı ile
Antonio lacobinl. 1983 yılında
bir Renault Toros'un fçinde
Guneydoğu Anadolu'da yol
alırken görülüyorlarken,
bir dlgerindeyse aynı
sene Antonıo lacoblni,
Deyrülzafariin Manastırı
rahibıyle görüntülenmiş.
1989 ve 199o'ların başlarında
J<ilikya ve lsauria hölgelerıne
yapılan geziler, Fernanda
De' Maffel tarafından
Anadolu'ya gerçekl�ıırilen
son geziler olmuş ve
Saplcnıa Si.ınat tarihçilerinin
ilgisi sonrasında lstanbul
ve halya'ya odak.1anmış.
Sergi n in bu bOlumünde de,
Korykos Antlk Kcntı'nden
Uzuncaburç'ıa kilim
dokuyan kadınlara kadar,
sunulcın ınalıemenın
yelpazesinin
geniş olduğu görülüyor.
Sergi, 31 Aralık 2018 tarihine
kadar ANAMED Kemerli
Galcrı'de görOlebilır.
Noı, Toplumsal Tarlh'in
Haziran 2018 sayısında
yayımlanan "Blzans'ta Zaman
Kavramı" başlıklı haberle ilgili,
şu ibareleri n duzeltılmesl söz
konusudur:
ı. " Kiii natı yutan salyangoz"
ifadesi yerine "zamanın
sonunu betimleyen fresk"
ifadesi uygundur.
2. "Pachymeres'de Antik
döneme alt yer lstmleri"
ifadesi yerine "Pachymeres·de
Antik döneme ait ay isimleri"
ifadesi uygundur.
]. "Kilise ıarlhçısi olan
Pachymeres.. yerine "Ruhban
sınıfa mensup bir tarihçi olan
Pachymcres" ıfadesl uygundur.
Or. Siren Çelikıe
bilgılendirmeleri ıçin (eşekkür
eder, bilginize sunarız
 TALYA'N I N
SiNiRLi SAYIDA
KONTENJAN !
KAÇ I RMAY I N !

• • •

Rl l-l l N I •

M E D i LE •

ŞFE DI N 201 8
All ! ALYA TAR İ � İ. KÜLTÜRÜ v ı:;: A R K E;:OLOJ İ S İ
1 . I 1 1 İ �İ KA PROGRAtv11 BAŞLIVOR!
KASIM - 1 ARAL I K 2018
( Adı rumartesi günleri)

l t l ı ı ı bıld iği niz Anta lya'yı bilm ediğiniz yönleriyle tan ımaya davet ediyoruz.
flııl lyil ve ya k ı n çevresinin tari hini, arkeoloj i s i n i ve kültürel mirasını
1 ı ı ııl.ın tanıyacak ve yepyeni bir bakış açısına sahip olacaksını z.

Barbaros Mahallesi Kocatepe Sokak No,22

A K M ED
v � - !il Kaleiçi, 07100 - ANTALYA
�una & inan Kıraç T, o 242 243 42 74 F, o 242 243 8o 13
Akdtolı. Medeol,yetlerl •kmed@ku.edu.lr
.\rftşllrma Merkezi Detaylı kayıt ve bilgi için,akmad.ku.edu.tr
-

NİKAHA İTİRAZ: ,,ONLAR

SÜT KARDEŞLERİDİR"
ABDUlLAH SAYDAM

h lam h u kuku n a göre bir kad ı n ı n. çocuğu o l m aya n b i r erkek ya d a kız çocuğun u

emzı rm e6i h a l m de. ö ü t a n n e ile ö ü t çocuk a ra ö ı n da evle n m e/erle i lgili olarak

öOnöuza kad a r devam eden bir yaöakl a m a 6ÖZ ko n uö u d ur: Ay nı kadınd a n ö ü t
e m e n çocuklar karde� öayıldıkla n nda n b i rb i rleriyle evlen m e / e n m üm kü n değildir.
Oöm an l ı hukuku n u n ö ü t karde�Liği ile ilgili h ü k ü m leri n i n bazen y u va yıkmak.
çıkar elde etmek. kendi evlenemediği kızı ba�kaöı n a da yar etmemek a m a çl a rı n a
daya nak olu�turu l m aöma çalı�ıldığı görü l m ekted i r. B u n u nla b i rl i kte n ikah iptali
a ncak h akim ka rarıyla m ü m k ü n olabil m ektedir.

Samaruksa-i Sagir Trabzon'a bağlı
küçük bır köydür. Bu köyden olan
Hatice bintı Mustara adlı kadın.
Hacı oğlu Ahmet aleyhinde Trabzon
Şer'ıye Mahkemesı'nde davacı ol­
muştur. Mahkeme kaydında bır tarıh
yer almamaktadır. Bu kararın hemen
üzerindeki kayıtlar 1248 - 1249 (1832-
1833) yıllarına ait. Dolayısıyla dava
tarihınin bu yıllar arasında olduğu
anlaşılmaktadır.' Hatice'nın açtığı
davanın konusu oldukça ilginçlir.
lddla>ına göre dava tarihinden üç yıl
önce davalı Ahmet. kızı Hafiıe'yi oğlu
Osman·a nıkahlamışıır. Fakat Hafıze
ıle Osman süt kardeşlerdır (redaen
karındaş). Bundan dolayı Hafıze'nin
mahkemeden talebı, ikisinın bırbir­
lerinden ayrılmalarıdır. Hafize'nin
talebine dayanak oluşturan anlayış
pek çok fıkıh kıtabında yer alan bir
yasaklamaya dayanmaktadır. Süt
kardeşlerın birbırlerıyle evlenmeleri
sonsuza dek yasaktır. Buna ilişkin bir
fetva şöyledır: "Doğru sözlü olduğu
bilinen Zeyneb. ben kızım Hind ile
Zeyd'i emzirme çağlarında emzirdim
dese Zeyd'ın Hind ile evlenmesi caız
olmaz."' Ancak Hafize bu iddıası­
nı ıspat edemedigınden mahkeme.
Hafıze'nin Osman'ın nikahlısı oldu­
32 ğuna karar vermiştir. Fetvada anne­
nın beyanı yeterlı görüldügu halde
kadı liafize'nin ıddıasını yeterli gör­
memişlir. Çünkü kızın nikahlı kaldıgı
sure dıkkate alındığında Hafize'nln
doğru söyleyip söylemediği hususun­
da şüphe oluşmuştur.
Bu dikkat çekicı davayı tah­
lil etlığimizde Hatice. kızının
nıkiihlanmasının üzerinden üç yıl
geçtikten sonra itiraz etmektedir.
Kendi çocuğunu emzirirken aynı
zamanda bir akraba veya komşu
çocuğunu emzirdiğini en iyı bilecek
kişi kadının bizzat kendisi ve diğer
çocuğun annesı olmalıdır. Ancak Ha­
tice oldukça uzun bir zaman dilimi
aradan geçtikten sonra mahkemeye
dava açarak nıkiihın ıptal edilmesıni
lstemektedır. Davalının köyü yazıl­
mamış ise de muhtemelen aynı köy­
den veya komşu köyden olduklarını
varsayabilirız. Haııce'nin bu zaman
zarfında kızının nıkiihından habersız
olması mümkün müdür? Ahmet kim­
dır ve oglu Osman'a Hafize'yi, onun
annesinin bile haberi olmayacak bi·
çimde nıkahlayabilir mi? Hatice'nin
bu olaydan haberi varsa epeyce bir
zaman sonra niçın nikiiha itiraz et­
mektedır?
öncelikle olayı hukuki açıdan deger­
Jendırelım: lsliim hukukuna göre bir
kadının. çocuğu olmayan bir erkek
ya da kız çocuğunu emzirmesı halin­
de. süt anne ıle sut çocuk arasında
evlenmelerle ilgilı olarak sonsuza
kadar devam eden bır yasaklama
söz konusudur. Mesela, aynı zaman
sürecinde sut emen çocuklar kardeş
sayıldıklarından birbirleriyle evlen­
meleri mümkün değildir.' Süt emme
ile ilgıli süre çocuğun doğumdan
sonraki ilk 30 ayı için söz konusudur.
Otuz ayı aştıktan sonraki zaman­
da sut emse bile ikı çocuk arasında
bu türden bir hısımlık oluşmaz.• Süt
kardeş çocukları ve torunları da ebe­
di olarak birbirlerine haramdır. iki
kardeşten sadece bıri süt emmış ıse
diğeri ile ilgili herhangi bir haramlık
söz konusu degıldir. Böyle bir kardeş­
liğin kesın delil ve ıılraf ile ispatlan­
ması gerekır. Şüphe. süt kardcşliğıne
neden oluşturmaz. Süt kardeşliğı ile
ılgili hükümler nıkiıhın haram olması
ile ilgili olup miras, nafaka ve nesep
gibi konularla bağlantısı yoktur. Ev­
lilik sırasında taraflar süt emmekten
kaynaklanan haramlık durumunu
bilm iyorlarsa, bunu öğrend iklerinde
derhal nikahın feshedilmesi ıcap et­
mektedir. Çünkü nikah için gereken
şartlara aykırı bir durum söz konu­
sudur. Sahıh olmayan bir nikiih fasıt
olur. Bununla birlikte nikah iptali
1111 ,,k hakim kararıyla mümkün ola-
hılnwkıedır.'
l ı�ılı kııaplarında süt kardeşliğinin
ııphı•\lt, delillere dayalı ve şahit-
lı·ı ııı ıladesı ıle ıspatlanması gerek-
"�""' dıkkat çekilmekte, bir ailenin
yııvıı,ıııı dağıtmak üzere böyle bir
ıılılıııııııı kasten ileri sürulmesınin
v ııılıı olacağı, bu durumda hakimin
ıılılı.ıyı reddetmesı gerektiği yazılıdır.
Yıı• ıııdit verdiğımiz örnekte de kadı,
ıl.ıvııı ı llatıce'nin ıddiasını ispatlaya-
11ıı1111.l\1 uıerine Hafiıe ile Osman'ın
1 11�.ıl11111n devam ettığine karar ver-
1111 ıır Şayet böyle bir durum yoksa
11.11111· ıııçın dava açma yolunu seç-
1111 ııı ı Akla gelen ilk ihtımal ikı aile
u ıı.,ıııdıt sonradan ortaya çıkan an­
lıı�111ııılıktır Hatice kızının ayrılması­
ı ıı l• l ı·nırkıcdir fakat bunu boşanma
'""'" .ıçmak ya da başka yollara
lı"ıvııı ınak yerine muhtemelen en
• ul.ıym.ı gelen iddıayı öne sürerek
·ı·ıı ı"lı·�ıırmek istemiştir. Ancak
11111111 haşaramamıştır. Belki kızı da
ııı ılııııı' ıstcınemektedir.
/111 111,,ı da bir ihtimal Hatice'nin
lı ıl • ı ı ulmadan kızı nikahlanmış ola-
l•ilıı ıııı ı özellikle o dönemlerde yer
m ' " '>vurulan bır uygulama, küçük
ııııtıı'ı .ıkraba veya komşu çocuk-
i ıı 111111 rııkahlarının kıyılması, büyü-
ılıı• ıı•ı ıııde ıse düğünlerinin yapılma-
ı•lıı Nıkah mahkemede olabileceği
llıı ı, ı ıımı unsurlar yerine getiril-
1111 I 1111•re aıle arasında da gerçek-
lı ı ıı ı ldıı lmekteydl .' Böyle bir yola
�ı•lılııınının çeşıtlı sebepleri vardı:
�I ı ıılı.ılı� kurulması veya mevcut ak-
ı ·ılı.ılır.111 devam ettirilmesi, servetin
1• 1 1 \ .ıı.ırımaması, ortalama ömrün 40
r ıılııı 1 ı ıvarında olduğu bu tarıhler­
ılı ıuı ur.u nıkahlayarak bir çeşit ko­
ı ı ııuıı .ılıına alma arzusu gıbl. Özellik­
lı lııııı.ıyı• konusu önemlıydl. Çünkü
1.ırl.-lı�lt• bilhassa kız çocuğu, gelini
ulılıı�u .ulcnın de evladı olmakta,
1•111111 yı·ıım veya öksüz kalması ha­
lllııh1 ıı�lanın ailesi kendisine sahip
l•�ıtı•ı'ı.ıydı
ıı ıvııyıı donecek olursak. Hafi­
' lı11ı.1ı davacı olmadığına göre
lıı ıııı ı huluğa ermemiş demektir.
ll•llıı 11111 vellsınln kim olduğu ka­
ı ıııl• V•• ılı dcğıl. Teorik olarak dava
açabıldiginc göre velı anne olabılır.
Bu durumda babası vefat cımlş ol­
malıdır. O zaman Hatice'nin bilgisi
dışında kocası veya kocasının bir
akrabası mı nikah kıydırdı sorusu
akla gelebilmektedir. Hukuken kü-
çük çocuğun nıkahının kıyılmasını
velayeten sağlayan baba veya baba-
nın babası değil ise, çocugun bulüğa
erdıkten sonra bu nikahı feshettırme
hakkı bulunmaktadır 7 Hatice bekle-
medığıne gore belkı de ölen kocası
ya da onun babası. anneye haber
vermeden kızının nıkahını kıydırmış
demektir. Bundan dolayı nikahın ip-
talı ıçin kızı bulüga erse de dava açı-
lamayacağından ötürü süt kardeşliği
iddiasıyla mahkemeye başvurmuş-
tur denilebilir.
l lafize bu evliliğe mecbur ve
mahkumdur denilebilir mı? Buna ce-
vap vermek için Hafize'nin nikahını
kımin kıydırdığı sorusu önemlidir.
Şayet baba veya babanın babası ise
bu nıkiih sahıhtir ve uyulması gere­
ken hukuki bır işlemdır. Ancak ilerıde
Hafize anlaşamamak, geçinememek
gerekçesiyle Osman ile de anlaşarak
muhalaa (hul') denilen yol ile bo­
şanma davası açabilir. Nikah ancak
bu şekilde sonlandırılabilir.'
Hatice'nin açtığı davanın benzer­
leri de bulunmaktadır. Örneğin
Trabzon'un Büyük Liman nahiyesıne
bağlı Doğanlı köyünden Çepnioğlu
Memiş bin Huseyın tarafından böy­
le bir dava açılmıştır. Davalı Şarlı
köyünden Kethüdaoğlu Hasan olup
babası Osman bin Ömer tarafından
mahkemede temsil edilmektedir.
Dava konusu şöyledir: Memiş mu­
hakeme tarihinden (9 Muharrem
1251 / ı7 Mayıs 163s) 23 ay önce,
Hafız Ahmed'in kızı Havva ile şahit -
ler huzurunda evlenmiş olup buna
karşılık Hasan'ın vekili olan baba-
sı Osman. Tirebolu mahkemesine
Düğün aJayımn -
çeyiz ve
hediyeler
taşıması
hnp '('tdılit• comtr
müracaat ederek kendısı aleyhınde
dava açmıştır. O yargılama sırasın­
da Havva da mahkemede hazır bu­
lunmaktadır. Osman, "Havva o n altı
seneden beri oğlumun nıkıihlısıdır"
diye iddiada bulunmuş ve bunu da
delillerle ispat etmiştir. Tirebolu
Mahkemesi de bu yolda karar ver­
miştir. Anlaşıldığı üzere "bir nikah
varken ikincisi caiz olmaz" hükmü
gereğince Memiş ile Havva böylece
birbirlerinden mahkeme kararıyla
ayrılmak durumunda kalmışlardır.
Hawa bu nikahı bilmiyor muydu?
On altı yıl boyunca bundan söz edil­
memiş olması hayaıın akışına uygun
görülmemektedır. Öyleyken Memiş
ile niçin ve nasıl evlenmiş? Akra­
balar, komşular kimse meseleyi dile
-
getirmemiş mi? Bu soruların cevabı
ne yazık ki mahkeme tutanağında
yer almamaktadır.
Tirebolu'da mahkeme karar vermiş
ıkeıı Memiş Trabzon'da niçin dava
açmaktadır? Çünkü buradaki davayı,
Hafize'nınki gibi süt kardeşliği ıd­
diasına dayandırmaktaydı. Halbuki
Tirebolu'da dava "bır nikah varken
üzerine ikinci nikahın kıyılamaya­ 33
cagı" hükmüne dayalıydı. Hasan ile
-
-
Tralnon Şer'lye
sldl lertnde
yer aJan nikah
kayıtlanndan
blr 6me.k
ns. 19�6. s. ıı6 ııa
Havva'nın evlenmesini engellemek
isteyen Memiş, onların süt kardeşi
olduklarını ileri sürmekteydi. Mah-
keme "birinci nikah varken ikincisi-
nin biitıl olduğunu dikkate almak"la
birlikte, şimdi ortaya çıkan süt kar-
deşlığı konusunun incelenmesi ge­
rektiğine karar verdi. Zira böyle bir
şey varsa zaten ilk nıkiih geçersiz ve
yok hükmünde olacaktır. Memlş de
buna güvenmektedir. Mahkemeye
şahit olarak çağrı lan Kızılüzüm Köyü
sakinlerinden Sağıroğlu Molla Ali
konu hakkında şunları söylemiştir:
"iki yüz otuz dön tarihinde bir Cuma
günü işbu Osman'ın oğlu Hasan'ı üç
ay on sekiz günlük iken Şarlı karye­
sinden Kethüdaoğlu Hafız'ın zevcesi
34 Fatma dön buçuk aylık kızı Havva
ile beraber k
i isini bir kucakta irda'a
eylediğini gördüm." Benzer ifadeyi
Korkudan Köyü'nden Mahmud adi ı
bir başka şahit de dile getirmiştir.
Şahitlerin i[adelerı kadıya inandı-
rıcı gelmedi. Karar metnine göre
şahitlerin köyleri Havva'nın evine
üçer dörder saat mesafede olup al·
leye yabancı kımselerdir. Onların.
çocukların doğum tarihlerini, süt
emme sırasında yaşlarını bilmeleri
mümkün görülmemektedir. Ayrıca
mahkemede hazır bulunan Havva'yı
da tanımamışlardır. Bunun üzerine
kadı verilen iradelerden şüphe duya­
rak şahitleri hem gizli hem de açıktan
araştırdığında, bunların adil kimseler
olmadıkları, şahıtlilderinln garez ve
husumetten kaynaklandıgını ögrene-
rek verdıklerl ifadeyi makbul bulma-
mış ve Havva'nın Hasan'ın nikahında
olmaya devam eıtığine karar vermiş.
Şer'iye sicllindekJ kararın altın­
da şöyle bir şerh yer almaktadır:
"işbu ilamda isimleri mestOr olan
şıihidlerden başka Karabıçako lu All �
ve Çubukoğlu ve Molla Keleş nam
kimesneler huzur-u şer'de şahadet
eylediler ise de şer'an şahiidetlerl
makbule olmayub reddolundukları
işbu mahalle kayd olundu. Fi tarihü'l­
ıneıbiır... Bu k.ışilerin açıkça yalancı
ıahitlik yaparak yargı mekanizmasını
yanıltmaya çalıştıkları görülmek­
ıedlr. Esasında böyle davranışlar
islim muhakeme hukukuna aykırı
olup suç teşkil eımekte ıse de kadı
tarafından haklarında herhangi bir
işlem yapılmadığı anlaşılmaktadır.
En azından sicile işlenen bir yaptırım
bulunmamaktadır. Muhtemelen kadı
sözlü olarak uyarmış hatta azarlamış
olabilir.
Görüldüğü üzere davacı Memlş,
bir süre karı koca hayatı yaşadığı
Havva'ya yeniden kavuşmak için "süt
kardeşliği" gerekçesıne sığınmış, bir­
takım şahitlerle bunu ispatlamaya
çalışmıştır. Ancak yargılama süre­
cınde ilk şahitlerin kabul edilmemesi
üzerine üç yeni şahit göstermiş fakat
mahkeme bunları da kabul etmemiş­
tir. Böylelikle aslında hukuken caiz
olmayan bir nikaha bağlı olarak iki
yıla yakın birlikte yaşayan Havva ile
Memiş, daha önce bir nikahın varlı­
ğının ispatlanması ile bırbırlerinden
ayrılmışlardır. Hasan ile Havva'nın
on alıı yıldan beri nikahlı olması kü­
çük yaşlarda kıyılan bir nikahın var­
lığını göstermektedir.
lkJ yıl blrllkte yuva kurmuş olan
Memiş ile Hasan'ın bundan sonrakJ
hayaıı zor geçmiş olmalıdır. Hav­
va, Memlş ile evli olmaktan mutlu
ise Hasan'ı koca olarak nasıl kabul
edecektir? Aynı şekilde Hasan da
kendisini benimsemediği anlaşılan
Havva ile nasıl bir yuva kuracaktır?
Bir nikah varsa da neden talak yolu­
na giderek bu evlllikten vazgeçmek
yerine, Memiş ile onun ayrılması
için çaba gösıermiştlr. Memlş ile ev-
Jenmeden önce bu mahkeme süreci
yürütülse konu anlaşılabilir fakat iki
yıllık evlilikten sonra böyle bir sonuç
ı•ldc edilmesi muhtemelen üç taraf
ıı ın de, aileler ve akrabalar da dahil
ı·ılıldığinde çok sayıda insan için de,
dnın ve yaralayıcı sonuçlar dOğur­
ınıış olmalıdır. Ancak mahkeme tuta­
ıı, ıkları bize bu konuda daha fazla bir
�··v unlatmamaktadır.�
\111 emzirme ile ilgili ortaya çıkan
,n'ı yasak, sadece süt annenin ço­
ı ııklnrıyla ilgili değildir. Önce Trab-
'"" mahkemesine intikal eden bir
ılııv;ıyı ıahlil edelim, sonra lsliim hu­
� ııkıınun bu husustaki hükümlerine
lı.ık.ılım. Davacı Hayıre binti Musta­
ln ııdlı kadındır. Bizzat mahkemede
lwır olmasına karşın vekili sıfatıyla
� ""''ı Molla Ahmed mahkemede
� ı·ııdısınl temsil etmektedir. Mahke-
111Pth1 tahminen ı ı yaşlarında olan
"' 1 lilyıre'nin eski kocasından olma
� ııı ll nvva blntl Süleyman da bulun­
ıııııklildır. Hayıre, mahkemede hazır
lııılımdurulmasını sağladığı Köşeli­
"�'" llasan bin Ömer adlı şahıstan
ıl.ıv11tıdır. Hasan'ın, küçük yaştaki
1 ııını kandırarak. sahih olmayan bir
>ı·k.ılı•ı le nikfıh kıydırmak yoluna
klll l�ıııden söz konusu nikahın fasit
ı •lılıır,una dair karar verilmesini talep
ı·ııııı·kıedır.
l lıı'tall ise cevabında; Havva'nın
11 1 111 ,ı\l ve en yakın velisi olup
1 .ı,ıııbul'da bulunan Mehmed
Ylllhilşı bin Köşelioğlu Ali'nin
ı-1.ıyı•ten. bundan dokuz ay önce
1 ıoıııbul'dakl Selinıiye Kışlasında
" Mıı,lümanlar huzurunda yeğeni­
ııl �ı·ndısıne nikahladığını. bundan
1111 \:tın önce de Havva'nın 'biiliğa
11lılıını dıyerek söz konusu nikfıhı
l ııl ıııl ettiğini söylemiştir. Ancak
llııvv.ı'da bulüğ alameti olmadığını
l ı 111ı)uları mahkemeye iletmiştir.
l ııı lı. llawa'nın fiziki görünümünün
ılı buluğ çağına eriştiğini gösterir
lııılııııımıştır. Öte yandan davacı ve-
1 ılı olan Molla Ahmet, lstanbul'da
l ıyılılı�ı söylenen nikahın gerçek
ılııı ııldugunu ifade eımışıir. Ayrıca
ılııv.ııı tarafı Hasan'ın kız kardeşi
'ıl'lırıw'nın, Havva'yı emzirdiğini be­
llıtı•n•k nikahın iptalini istemiştir.
� nyıı lııra göre Hasan da bu hususu
'"")t ırnıış ve doğru olduğunu mah­
lı·rııı·de kabul ve itiraf etmiştir. So-
nuçta mahkeme, "kız kardeşinin em­
zirdiği Havva ile evlenemeyeceği"ni,
kızın mahremi olduğunu Hasan'a
izah ederek davayı sonuçlandırmış­
tır.11
Davacı, davayı "süt hısımlığı"na da­
yandırarak kazanmıştır. lslıim hu­
kukuna göre nesep yanı dogum do-
Oöm a nl ı h u ku k u b u l USa erm e m i � çocu kla rı n
n i ka h l a rı n ı n velileri n i n izi nleriyl e gerçekle�tiri l m e ö i n e
cevaz verm ektedir. Vel i n i n, küçük ya�taki çocusu
evlen d i rm e yetkiö i bir haki m iyet h a kkı o l m ayıp. küçüğ'ü n
koru n m aö ı n a yönelik bir h i m aye görevıdir.
layısıyla oluşan kan akrabalığı ile
evlilik (sıhriyet) sebebiyle oluşan
hısımlığın doğurduğu evlenme yasağı
süt hısımlığı için de geçerlidir. Yal­
nız süt hısımlığı, süt emenin sadece
kendisini bağlarken, emziren tarafın
bütün yakınlarıyla ilgili mahremiyet
oluşturmaktadır. Fıkıhtaki ifadesiy­
le "Emenin emzırene nefsi haram,
emzirenin emene külli haram"dır."
Bu yüzden kadı. Havva'yı emziren
Selime'nin erkek kardeşi olduğundan
dolayı Hasan'ın onunla nikah kıydır­
masının söz konusu olamayacağına
karar vermiştir.
Hukuki uygulamanın anlaşılabilme­
si için iki noktayı daha açıklığa ka­
vuşturmaya gerek bulunmaktadır.
Bunlardan birincisi Hasan'ın nikah
akdini savunurken. kızın amcasının
en yakın uelı (veli-yi akreb) sıfatıy­
la nikaha onay verdiğini iddia etme­
sidir. Osmanlı hukuku buluğa erme­
miş çocukların nikahlarının velileri­
nin lzlnleriyle gerçekleştirilmesine
cevaz vermektedir.'' Velinin, küçük
yaştaki çocuğu evlendirme yetkisi
bir hakimiyet hakkı olmayıp, küçü-
ğün korunmasına yönelik bir hima-
ye görevidir. Şüphesiz bu hakka sa-
hip olan veli, kendi çıkarı için değil,
çocuğun menfaatine uygun olarak
hareket etmek zorundadır. Osmanlı
hukukunda velayet baba tarafından
yürütülmektedir. Çocuğun öncelikli
velisi babasıdır, sonra babanın ba-
bası olan dedesi gelir. Bunlar vell-yl
mücbir olarak anılmakta ve çocuk
hakkında verdikleri kararlar yap­
tırım gücüne sahiptir. Baba veya
dede yoksa çocuğun en yakın velisi
sırasıyla anne baba bir erkek kar­
deşler, baba bir erkek kardeşler ve
bunların oğulları. ana baba bir am­
calar, baba bir amcalar ve bunların
..,
oğullarıdır. Davalı Hasan'ın en yakın
veli olarak lstanbul'daki amcanın
nikaha izin verdiğini iddia etmesi bu
yüzdendir. Ancak bu gruptakılerin
çocuk hakkında verdikleri kararlar
sınırlı derecede yaptırıma sahiptir.
Örneğin, çocuğu nikahlayan bu tür
velilerden biri ise çocuk bulüğa er­
dikten hemen sonra, nikahın feshini
mahkemeden talep etmektedir. Şa­
yet nikaha dair bilgisi yoksa bunu
öğrenir öğrenmez iptal talebinde
bulunabilir. Mahkeme de başka­
ca bir delile dayanmaksızın nikahı
fesheder. Ancak bulilga eren çocuk
nikahı kabul ederse veya hakkında
bilgi sahibi olduğu halde itiraz et­
mezse bu nikah �eçcrli ulur. Ni l�kirıı
Hasan'ın "Bundan on gün mukad­
dem merkume (Havva) 'baliğa ol­
dum' deyu itirafına binaen" kıyılan
nikahı kabul eniğini iddia etmişti.
Ancak buluğ söz konusu olmadığın­
dan bu iddia dayanaksız kalmıştır.
-
Aydınlatılması gereken ikinci nok­
ta buWg kavramıyla ne anlaşılma­
sı gerektiğidir. Zira kayıtlarda göz
önünde tutulan esas ölçüt, nikahı
kıyılacak bireylerin "nikah haddı"na
ulaşıp ulaşmadıklarıydı. lslam hu­
kukçuları buluğ kavramı konusunda
ihtilaflı görüşler ileri sürmüşler ise
de bu konudaki genel kabul şöyle
özetlenebilir: Bulüğ akıl, ruh ve bi­
yolojik bakımdan belirli özelliklere 35
ulaşmak demektir. Biyolojik bakım- -
-
dan buluğ erkek çocuğun baba, kızın
anne olabilme yeterl iligini kazan-
masıdır. Bu özell ik kişilerin kendi
özel niteliklerine, iklim şartlarına.
beslenme alışkanlıklarına baglı ola­
rak degişiklik göstermektedir. Ancak
hukukçular objektif şartlar oluştura
bilmek içın bulüga erme yaşının ah
sınırı olarak erkeklerde ıı. kızlarda
9 yaşını tespit etmişlerdir. Burada
-
esas olan erkeğin ihtilam olması. kı·
zın hayız görmesidir. Bu durum dışa·
rıdan kişilerce bilinemeyeceğinden
ilgili şahısların beyanlarına itibar
edilir. Bununla birlikte çogu haller­
de bu yaş sınırlarının degerlendir­
mcde yetersiz kalması sebebiyle bir
üst yaş sınırı da belirlenmekte ve bu
yaşa ulaşanların bulüga erdiklerine
"TŞS. 1963, ı.j/B.
Trabzon'un
Büyük liman
nahiyesine
ballı Doğanlı
kOyünden
Çepniollu
Memiş bin
Hfiseyin ile evli
olan Havva bintl
Hafıı Ahmet'ln
nikahlarının,
daha ön ceden
Hasan bin
Osman ile Havva
arasında mevcut
ve sahih bir
nikAh bulunması
sebebiyle
geçe.rslz
olduğuna dair
Trabıon Şer'iye
Mahkemesi
karara.
işbu ııam-ı şer'i mucibince amel olunmak
dcyu yazıldı. Fi ı ı M ıı;ı.
Ma'rüı:-ı abd-i dfü-yt devamciı:y·ı
devletleridir ki,
Buyuklıman nahiyesinde Doğanlu karyesi
ahalisinden Çepnloğlu Memiş bin Hüseyin
ıarar-ı devletlerinden ıa'yın buyurulan
mübaşir kulları ma'rifeılyle hasmı Şartı
karyesi sAkınlennden Keıhüdaoğlu Hasan
ıarafından vekll· I müsecccH şer'isi olan
babası OSman bin Omcr nam kfrnesneyl
mahfol-1 şer'Uila ihzar ve ledc'l-murafaa
ıarih-i ilimdan yıprmı üç ay mukaddem
işbu hiiıiratu'l-b11-meclis Hafız Ahmed
kerimesi Havva'yı şuhüd mahzarında
teıevvuç ıdüb bir müddeı beynimizde eI\'.\c
muamelesi vuku' bulmuş iken merkum
Hasan'ın vekiH müseccell olan babası
hükmedilmektedir. Ebu Han ife'ye
göre bu sınır erkeklerde 18, kızlarda
ı idir. Erkek- kız ayrımı yapmaksızın
15 yaşını bulUğun üst sınırı olarak gö·
ren Jıukukçuların sayısı ise bir hayli
fazladır."
· tadır.
Trabzon örneğinden hareketle, süt
kardeşliği iddiasıyla yargıya taşınan
nikahın iptali veya iptaline yönelik
girişimlerin anlatıldığı bu kısa araş­
tırma sonucunda şu tespıtleri dile
getirebiliriz: Osmanlı hukukunun süt
kardeşliği ile ilgili hükümlerinin ba­
zen yuva yıkmak, çıkar elde etmek.
kendi evlenemediği kızı başkasına
da yar etmemek amaçlarına dayanak
oluşturulmasına çalışıldıgı görülmek·
tedir. Seçilmış üç davadan hareketle
mcıbür Osman benimle Tirebolu hakimi
muvlicehesinde mcrküme Havva dahi
hiiıire olduğu halde ıerafu'-i şer' olunarak
on ahı seneden beru meıbüre Havva oğlum
merkum Hasan'ın menkQhasıdır deyu
dav'a ve muddeAsını beyyine He isbAt idUb
mucibince hükm o huccct olunmuş ise de
merküme Havva mezbür Hasan'ın redian
kıı karındaşı ldUtQ ma'lümum olmagla
el-yevm icr3·yı iktiıAsı matlubumdur
dedıkde bu surerte merkum Memış'in
hiklm-1 mumaileyh muvkehesınde nıkah-ı
evveli beyyine ile sclblt ve hük.m olunduğu
tkrArı ve IA-ıecevvuz nikih ı menkühatü'l­
- Çubukoglu ve Molla Keleş nam klmesneler
gayr fehvası üzere nlkih·ı sant batıl olub
mezbUr Memış'in merkUme Havva'da
alakası kalmadığı derkir se
i de redA'a
maddesi umür-ı haseblyeden olub dava
Y•rı:ı nezdindeki uygul amalarda, bu
ko�udaki mahremiyet ilkesine büyük
i'.>nem verildiği söylenebilir. Bunun­
la bırlikte insagların süt hısımlıgıyla
il�ili mahremiyete verilen önemi su­
ı istimal etmeye çalıştıgı anlaşı mak­ !
Bahsedilen davaların hepsin­
de çocuklann küçük yaşta iken
nikahlarının kıyılmış olması dikkat
çekmekted ir. Anlaşıldıgı kadarıyla
yıllar geçtıkçe aileler arasındaki an­
laşmazlıklar veya aynı kız ile evlen­
mek isteyen iki erkeğin rekabetinde
süt kardeşliği iddiası kullanılarak
davaların kazanılmasının tercih edil­
di�i görülmektedir. Bununla birlikte
taraflar böyle iddialarda bulunsalar
ve huı.ur-ı hasm şart olmadığımı binaen
11-ech'ş-şahiıdc meclıs-i şer'de h.iı.ır olan
Kızılüzum karyesi stik.inlerinden Sa�ı�lu
Molla Ali lede'HştıMd ikı yüz otuz dört
tanhinde bir Cuma günü işbu Osman'ın oğlu
Hasan'ı üç ay on sekiz günlük iken Şarlı
kaıyesınden Krthüda�lu Hafız'm zevcl'Si
Facrıra dört buçuk aylık km Havva ile
beraber ikisini bir kucakta lrdii'a eylediğin!
sördlim ve Korkudan karyesi ahahslnden
Haralcıotlu Mahmud dahi merklım
Osman'm oglu Hasan'ı üç ay seldı gunlük
iken tarih-1 mrıkuredc merklım Hatız ın '
zevcesi Faırna kendi kuca�ında irdii'a
eylOOıgını gôrdum deyu takrir ermeleriyle
şiihidin-ı mezbUrln merkümenrn Mnesınc
üçer dörder saat mesafe karyelerden ve
merkümeye ecnebi kimsenelerden olub
sabilerin tbtidii-yı ıevcllüdlerini bilmeyerek
vakt·i lrd!'ada sfnnlcrini bılmelennden
ve merküme Havva meclis-1 şer'de ise
de ta'yın edemediklerinden şüphe Arıza
olma�la fukiıhiinın el·k!dı inşA-1 yecmeü
beyne teıkıyeıU's·sırr ve ınşai k
i tifa
bc-teıkıycıü's-sırr kavi-! şcri eri illere
O
mcrkümiın Strren ve alenen tezkıye
oltınduklarında merkumlar adil olmayub
şahadctlerl lcrıi-'yı garez ve husumetten
ibaret iduğünü rhbAr etmeleriyle cerh
olundukJarından şatıadetleri be-hasbe'ş­
şer' makbule olmayub mezbUre Havva
hükm-u siibık uıere merkum Hasan'ın
tahı-ı nikahında bakıyyc iduğu huıur-ı
fiizu'n-nur-ı iılılerine Ham olundu Baki
emr hazret-ı velfyyu'l·emrındır Hurıre fı
9 M 251.
işbu ilamda ıslmleri mestür olan
şlihldlerden başka Karabıçake>glu Ali ve
huıur-u şer'de şahadet eylediler ise de
şer'an şahideıleri makbülc olmayub redd
olundukları işbu mahalle kayd olundu Fi
tarihü'l-meıbıir

ıl.ı ıddianın hukuki temellerinin açık,
ı.ırı ışmasız ve şüpheye yer verme­
ye'! ek derecede saglam delillerle
1".1ı.ıtlanması gerektiği ortaya çık-
111.ıktadır. Bir tarafın süt kardeşlığl
ıddıasıyla ortaya çıkıp başka birinin
yııvasını yıkması kolay değildir. Bu
,ır,ırla yalancı şahitler yoluyla dava
1 oıı, ınmaya çalışmanın ilginç örnek­
lı·rı de davaya yansımıştır.
M• ruz-ı ab<H deli yı devimciıy·ı
ılı·....ıeılcridır ki,
ı111b-1 arı-ı Ml·I meRüm Molla Ahmed
r· ıın kımesne zevcesi Hayire binli Mustafa
ıw11 h:uun uııı ba'dct'l-ıarifö'ş·}er' davA
�· ..u�u·ı. bcyAn vekıl-1 müsecccl·ı şcr'i
chı u halde vekaleten meclis-ı şer'ı şerif·i
IAzımu·1-ıeşrirde ıhzlır eıtlrdlğl metn-1 an·ı
hllılı· mesıur KOşehoğlu Hasan bin ômer
ııım kımesnc muhıannda lede'l-murafaa
l)htı hüzlretu bı'l-mechs tahminen on bir
y ı)ında olub muvelc.kiltm merkümenln
ı·"' ı s.tbıkındtın Msıl olan sagire kızı
ıı.ıv\'ü binli Süleyman nHm sagircyl merküm
lııılıı vı arz.ı Mide mestür dört şahıs ıle ber-
1ıhıb ı�fal ve sagtre-ı merküme uırarından
•d.ılı·ı-ı gayr·I sahıha ile merk(ım Hasan'a
ıı·ı-.k yollu akd-1 nlkAh etmeleriyle akd·I
mrAlırun fesadına mebi muatrı şer'isı ıcra
ııhııuıldk bi'l.velciile maılübumdur deyu
lut dı dda'vA ve's·suAI meri:üm Hasan
I'"\' bında merlcümeyl ammısı ve velı�yl
ıılrı ı,. olub Oersatldet'tc bulurum Mchmcd
Vuıh. bin Köşelı�lu Ah nam klmesne
hıl 1 \'t'l.iye tımhden dokuz ay akdem
lıcı t dct'te Selimiye kışlasında cemaaH
rnu�tı mahıannda bana akd u teıvic ve
lıı, ıı dnhl kabul ve rcıcwüc ıdub bundan
it\ ıın mukaddem m erk üme b81iga oldum
ılı )'U 111rMına bi naen nlkiih·ı sAbtkı lcizeı
t•h'"'"''"a
hıllı:cın �r'lyt!.�C'lll ��). 11)62. ıl•
ı,1111/onn ô:u lluldjar ul Ccvlbt,
tı-lı·�urcnlcr_ Ncvuıı Akatıun, M Sadık
Anbr.tı lCJ7Ô, S..lll.
bıll• •{ın bla. Şevket Pekdemır, *Anne
•ıı ıımıo Fv\eonnw. Entclı OlurıunM Ş.ırtlan·.
, ,, llMllt' Turi:ıMt Srudlt.\, Xl/17 <ıoı6).
hn •t· Ebu Hanıre·ye �rtdir Balı
ıoı hı·ıı ımamlan ıse sur�nın ıkı yıl oldui,u
c-11 ,undedırler Konunun muhıchr yön)ennt­
ıt ııı ıeotuŞ Y' tanışmalar hk. bb. Davut
111 ı lbU H anır, nın H a raml ık �uran soı
l ııı ,, Muckleıl Konusundaki GônJŞUnün
lr ·Hı:ndınlmnı", Bılımnamr. 'IXVlı <ıorı>.
. ,.
l ıl ıt1 kıuıplannda önemli bir bahis olarak
'' ı .ıı..n nıkAhm şanlan. s.ıhhaıl, mehir,
naraıca
ıuı !I lıısıt kılıtn haller, boşanma,
ı•t•t huwslar hakkında nvnnııh bılıt
1\ ı lılı Ömer Nasuhı Bılmen, Hui.ıd:ı
hl ıııyye ııt l.Uılahatı Fıkhi_y)t ol:amıuu.
il f ınbul (ıarıh.W, Aıı.\/Jdo-prdll: /6'6m
M frlôUÔ)'• lfındO')f'. Ter Musıafa Efe,
11 ıı l'fnaıl Koralwya, il, Atık.:ırn Crıınhstz),
' ou. Mehmed Zıhni, Hlm'H l.ıldm..
'41 ılthaı L'f Mutan:ıi:ar, Oçonciı Krsun.
l , ııı 1957. Aynca şu eserler� de bakılabıhr
ı ın tt.ılıl. IJlim ue 0.&mnnlı lfulrukunda
I ,,.rmr Konya 1988 Aydın H Akıf, islim
ı ılı .uı� Hu.blb. lsuınbul e98s
Bütün bunların yanı sıra aslında
dava konuları Osmanlı döneminde
aıle oluşumu, ıaranar arasındaki
tartışmalar. evlilikle ilgili bazı gele­
nekler ve mahkemelerin konulara
yaklaşımı açısından oldukça önemli
örneklerd ir. Ancak ne yazık ki, kadı
lar mahkeme sicillerini hazırlarken
ıaranarın lddıalarını veya savunma­
larını, şahitlerin ıfadelerıni ağızların-
zımnında ıarahndan kanndaşım merküm
Hasan'ı bi'Hevkil akd eylechm cleyu def ile
mukabele etmeğin merkO:mede bu!Oğ alAmeıl
olma<hiını kabileltt ihbdr ve kendısının
bulltga tahammülü olmadı�ı derle.fır olub
ancak Dcrswldct'tc bcr·vcch·i muharrer vcl·
yi akrebımn akd eylechginl vekil·ı merküm
Molla Ahmed lnkir eyledlkden başka
merkfım Hasan'ın kız karındaşı Selime nam
hatun merkOme Havva'yı ırdAa eyledi deyu
Osmönh hukukunda t."$ilS olnn yarıı
huturunda nıkihın kryılm.ıısıdır Cohn lmbt:r
Şerıamın Kanuna, Çcv Muncz.a Bcdır,
lstanbul 2004, S.IJ> Dror z,·evi, i'ud1J6, I].
Jtlzyıldo Sır O&manJı Saneagındo Top/um
t..'t' O:onomı � Sıerpıl Çatlayan. lstanbul
Z000,5.201
Trabzon Ştt'iY' MahktmHlne ınukll eden
b6y� bk davada hlkım nıkihm fHhlne karar
vmnış:tır �. ı96s,. ıs/• <ıs ZtlhK'.C't" ızsq l 16
d Buna da�r fctYa JOylcdlr "Veli.
Ocak 18..
. 15 Cıoo,.>, s.. 9H,.o; Kwnm, lsmall:ıı. yilıyllda
baba y•hut bOyQk bablı olmadftına '6tt.
\o'I� kı. \illide yahul t\Al.ım olsun. rı nıkıih
esao;eo sahıh olmayı p l'tCr nkıd mchn mısıl ıle
ve lwrüne vnkı olur �sc sahıh vt' lakın sagır
v' sagk' tçın, -bulf9 ttdıti� hakime
nıkihı resh eılirmek, muhayyf'rhtı �hıl olur�
Mehmed Zıhnı, Hımer·ı '61dm, Ocüncıı Kısım,
S )>.
Kadının kocasından ıyn1mak lsıtmesl
hahnde birtakım mali haklarından (mehr-ı
mueccel. ıddeı nnfokası, mcuneH sOW
gibı} vazgeçerek, kocasının kabulü ve
mahk,menln kararıyl a bo$8nması ışl,mıne
muhllu veya hul' denılrntktedır Bu yolla
�nm..ılıırn daır Osmanlı mahkcmclermdekı
uvxuıamalar haklonda bazı araŞtıntı41ar için
bkz.. Ronald C. J'"nlnçi. *Womtn in EAr1y
171h Cenıury Otıoman Jodidal Retords The
Sharıa Court of Ottoman Kayscri".JCSllO.
XVllllı <ıcns). s..sı·ıı.&. Ronald C. jrnninıs,
'OIYOIU tn thıt Oııoman Sharla Court
m
o
dan çıktığı gibi değil de, oldukça kısa.
öz ve standartlaştırılmış ifadelerle
aktarmışlardır. Bundan dolayı mah­
keme kayıtlarının aile ve toplum ha­
yatındaki dinamikleri anlamada bizi
pek çok yönden mahrum bıraktığı da
açıkça hissedilmektedir.
ABDULLAH SAYDAM
ERCiYES ONIVERSITI:SI
EÖtTtM F"AK0LTESI
vekıl·ı mericiım dahı deran ıasaddi ctmetin TŞS, 1965, ıo/A.
merkfım Hasan dahi erb&IJ..ı vul:üfdan Ha·V\la binti
bade'ı·ıahkik merkfmıe ol-vechlle redAan Süleyman'tn
Kıişelloğlu
mahrcmı old�nu huzüru-ı şcr·dc ıkrir
Hasan bin
ve itiraf eımegın mln·bA'd hUrmeH redAa
Omer'ln kı:ı
mebni nikahla merkümeyl alamayacağı �I Selôme
mert.um Hasan'a tefhim ile ilzüm olundu�u tararından
bı'l·ılıımas huziır·ı alilerine nam olundu emzirilmesi
Bikıyyu'l�r men lehO'l·emrındlr sebebiyle
Fi7S 26o birbiriyle
evlenemeyecek­
lerine dair
Tralnon Şer'lye
of Cyprus. ıo;eo. 16,.0', Sıudıa l61amıca,
7'J (199}). s ı9;·ı6r. Modeline- c. zıırı
Mahkemesi
·Geçinemiyoruz: �ıa Yuzyılda Kadınlıır ve karan.
Hul", Mod,mltfmtnln t:ıısındı 06manlı
Kadınlan. EdılÖl'c Madehne C. Zılh, l�ıınbul
zooo, s 2$ı·z8J. lneı Sak·Aloaddın AköZ.
'Osmanlı Toplumundn E\'hhtın Karşılıktı
Anlaşma ile Sona Erdiril�t Muhlla'ı (18
YIİ2}"1 Kony• Şft'tye SıcıUenne Göre)". kfc.-ut
Onıııtr6lrt6ı Tul'tlyot ArQ4rınna/an Otf'!ı&ı.
Osmanlı Toplumunda Boş,aınm1 HMiisl:leri
(Ayınıiib ômett: Taliık, MuMlı'a v' Trinlt
r. Gozianıcp Onıvtr&lfe&ı So6yal Bıllmler
-
Dtrsı"ı. ıoJı<ıoıı>. s..)71·•00
JŞS. ı(}bJ. ı,.tb (9 Muhil""' ıısı l 7 Mayıs
1R3s) Rıı karar gerf"tırın· anwl f'dılmı"ilf'lt'
dıur 1 1 Muharrem usı ınrıh vali buyruldusu
yazılmışur.
ıo leslie Pelrc,, Midi.: Oyun/an. 1540·
1541 o�man/ı'da A,yntnb Mahlcemr61 ıoe
Toplum&a/ Cln6�1. Çcv. OlkOn Tansel,
lsta nbul ıoos adlı kapsamlı eStrlnde sık
sık bu ıan. sorularla ootuşurk'" sicillerin
sıandart yaıımıarnndan dolayı aradıtı ct"Vnbı
bulmamaktan den yanmaktadır
ıı TSS. ıq6s, ıo/a (7 Sar,r ubo I rt Şubat ıBW
ıı Nevzat Alı:altun. ls!lm fıkhı ut HuhıJ:uno Aiı
ıa99 reflJO, Anbra ıcm, s .t.49
11 frrdvti.)'ı llındlY.)'e, ıı. s ıs1
37
14 Ah BardakotJu, ·BuJuf. DIA. vı . ls1anbul 199:z.
S..41]"414- -
-

SIGIRCIK SUYU ŞEYH L· ERİ

� HÜSEYİN GÖCEN
�

1
-
Nübuöun büyük çoğu n luğu tarı m l a geçinen ve m a l i kay nakla rı 'bu ü retim biçi m i
üzeri n de yüköelen Oöm a n l ı i m p a ra torl uğu teba aö ı n ı n ö ı kça ka.reııtaeıtığı tarım
zara rlıöı ca nlı. çekirgelerdi. Sığırcık Suyu Şeyhleri. A nkara m erkezl i bir dergah ı n
üyeleriydiler ve görevleri vergi m u abiyeti kareı ı l ığı n d a eıehirlerı v e t a rı m ü rünleri n i
çekirge i6tilalarına ka reı ı koru m aktı. Dergaha e6a6 varl ı k öebebin i kazan d ı ra n
"6lğırcık öuy u " A n a d o l u ve çevre bölgelerde kareıılaeııla n çeki rge iötila6l ile b u
i6til a n ı n ya ra ttığı ö o ru nl a r içi n çöz ü m olaca k b üy ü l ü b i r w ol a ra k h a l k i na n c ı n d a
y e r etmieıti. Bu g ü c ü ö a h i p olduğu d i n i-kariz m a ti k 60Y bağıyla perçin leyen dergah
eıeyhi n i n yaeı a m ı ken d i a d ı n ı taCııyan menkıbeye konu olm u�tur.

çekirge afeti dehşeti, kuruluşu yine

efsanevi bir hikayeye dayandırılan
ve bu yazının konusunu oluşturan
bir dergahın mensuplarının. Sığırcık
Suyu Şeyhlerl'nin zamana ve uzun
mesafelere yayılan öyküsünün ve ta­
rih inin de temelini oluşturuyor.

ruiHSEL SÜREÇ

Tarımın ilk ortaya çıktığı bölge sayı­

Sığırak kuşu i nsanlığın ortaya çıktığı dönemler­
sürüsO
den bu yana. hayvanlarla olan ilış­
hnps klleri ve onsan yayılmacılığının doğal
mıYib«rtııtectl#T
ron\/Ci11�1 habitatta egemen hale gelmesi onsan
arctuıecıural myths!
_,y ve hayvan birlikteliglnl şiddetli bir
savaşa dönüştürdü. Uzun bir sure
boyunca tarım temelli beslenme ve
yaşam idamcsine bağlı kalan top­
lumlar yetiştirdikleri mahsulleri di­
ğer canlılarla paylaşma konusunda
oldukça bencil ve korumacı bir tavır
içinde oldu. Bu mücadelede insan­
lar için düşman kampındaki en baş
belası aktörse çekirge sürülerlydi.
Bir yağmur bulutu gibi akın eden
38 ve geçuği yerleri mahvederek istila
eden çekirgeler kuraklığın ve kıtlığın
habercisi olmuşlardı. Bununla birlık-
te taşıdıkları salgın hastalık mikro-
buyla demografik düşüşleri hastalık
kaynaklı ölümlerle pekiştirmışlerdi .
Çekirgeler kıtlık. kuraklık ve salgın
hastalık kaynağı olarak uğradıkları
yerlerde öngörülebilir felaket örün­
tüleri oluşturmuşlardı.' Bunun sonu­
cunda çekirge afeti tarım toplumları
için ansızın gelen bir kabus olmuş­
tu. Nüfusunun büyük çoğunluğu
tarımla geçinen ve mali kaynakları
bu üretim biçimi üzerinde yükselen
Osmanlı i mparatorluğu tebaasının
da sıkça karşılaştığı tarım zararlısı
canlı. çeklrgelerdi. Bu küçük canlı-
nın yarattığı efsanelere konu olan
lan Bereketli Hilal'in eski uygarlıkları
bu savaşın tarihine ışık tutacak bazı
delilleri bizlere sunuyor. Tarımsal
üretimin hayatın devamlılığı anla­
mına gel diğı bu coğrafyada kalabalık
nüfuslu kentlerin yaşaması ve re-
kabet halındekı şehır devletlerinin
ayakta kalması için ziraatın devam-
lılığı, güvenliğl, idaresi ve yeterli-
liği zorlu şartlarla mücadele eden
toplumlar ıçl n karşılanması zorunlu
koşullardı.' Tarım temelli bu top­
lumların ıarlhl bize çeşitli yollardan
bu mücadelenin devam ettirildiğini
gösteriyor. Çeşıtll araştırmalar so­
nucunda, tarım ürünlerini korumak
için başvuru lan yollardan biri olarak
kehaneı ve dini törenlerin düzenlen­
dl!li ortaya çıkartılmıştır. Yaşanan
kıtlık, kuraklık ve salgın hastalık
gibi olumsuz faktörler Tanrı'nın bir
gazabı olarak görü lmüş ve kurtuluş
çareleri de dlnı veya ruhani yollar-

<la aranmışıır. Hitit, Sümer, Babil.
Asur, Antik Mısır, Pers, Yunan ve
Homa toplumları da dahil olmak
ınere diğer Mezopotamya kültürle­
rınde koruyucu büyüler ve tılsımlar
bulunmuştur.' Metafizik ananelerin
hutunüne bakıldığında bir "ruhban"
ııyesınin veya dini bir şahsiyetin ila­
hı yardımın sağlanmasında rol aldığı
vı• hastalıkları iyileştirme sürecini
yıırlittüğünü görürüz.• Bu tür vakalar
�ı·çmiş geleneklerden ve kültürler­
cl!'n günümüze ışık tutan faydalı ör­
rıı•klerdir. Şifacılar, tarım kültleri ve
ıılt•ılere karşı ilahi önlemler almak
ııııın süreli uygulamalardı.' Yaşanan
lııı olayların başat mekanlarından
hırı olan Anadolu'nun yerleşik top­
lıııııları benzer sorunlarla yüzleşmiş
vo• bulduğu çözümlerle hayatta kal­
ıtll)lır.
\ı�ırcık Suyu Şeyhleri, Ankara mer-
1.ı•ılt bır dergahın üyeleriydiler ve
•ııı t'vlerı vergi muafiyeti karşılı­
�uıdıı şehirleri ve tarım ürünlerini
ı •·kırge istilalarına karşı korumaktı.
ı ııı..,ıyenin çevre kültürler ve dini
ıı ıplulukları farklı eksenlerden kese­
ı ı·k lıır araya getiren baglantıları. de­
�l)•'ll ve dönüşen ilişkiler ağı ve halk
ııı.1111�larının anlatılarla belgelerde
lı.ıy,ıı bulduğu örüntüsü; tarih, top­
lııııı vr tabiatın kesişiminde bir vaka
o ılıır.ık duruyor. Dergaha esas varlık
l'IH•bıni kazandıran "sıgırcık suyu"
Aııııclolu ve çevre bölgelerde karşıla­
ıl.ııı çekirge istilası ve yarattığı so­
ı nnhı r ıçin çözüm olacak büyülü bir
111 olnrak halk inancında yer etmiş ve
ı ıı ı ı:ucu sahip olduğu dini-karizma­
ı ıı.. '"Y bağıyla perçinleyen dergah
;ı•yhtnın yaşamı kendi adını taşıyan
ııu·ııkıbeye konu olmuştur.•
uı tt<JAH
1 tı-ı�.ıh günümüzde Ankara, Eski­
ı ıııı,ır'da bulunmaktadır.' Dergahı
ı.. ııı . ııı ve suyun çıkmasına sebep olan
ı.. ııı Ankara'nın "Sadekaya" ilçesine
r••dl'şt'n Şeyh Ali es-Semerkandi'dir.
1 11111 ı449 tarihleri arasında yaşadığı
ı ıvııyt•t edilir. Hayatının büyük bö­
lıııııuıııı "Kuzuören" veya "Şeyhler"
ıılnı ıık da adı geçen köyde yaşadığı
•llylı·nır ve evliya olarak kabul edl­
lıı
..
o
N
Soyu ve suyun çıkış hikayesine dair Aynı anlatı ayrıca köyde çıkan su Şeyh Ali
Semerkandi
anlatıda ikinci halife Ömer, Türkis- kaynağı hakkında da bilgi verir. Bir
Tiirl>esl
tan üzerine sefere çıkar. Isfahan ve gün çobanlık yapan evliyaya köyün
hnp-J/www
Şiraz' da çıkardığı sular bölge halkı- çeşmesinde bulunan kadınlar abdest seyhalısemerkandi.
com!?Syf �6pı•FOTO
nın yaşadığı güçlükleri giderir. Bu su alması için izin vermezler. Bunun IC.t19ERAFlAR
• 6ığırcık suyu" olarak adlandırılır. Bir üzerine asasını yere vuran Ali Semer-
oğlunu burada bırakır ve oğlu bölge- kandi yerden su çıkarur." Daha son-
de yaşayan Türk bir kadınla evlenir. ra bu suyun olduğu yerde bir kuyu
Ali Semerkandi'nin de Halife Ömer'in yapar ve kuyunun yanına kurduğu
oğlunun bu evlilikten doğan torun­ çihliğl oğullarına vakıf olarak bırakır.
larından biri olduğu söylenir. Daha Bir diğer ilgili hikayeyse çekirge isti­
sonra belgelerde göreceğimiz üzere lası, kuraklık ve hastalıklar hakkında-
bu sonradan önemli bir meşruiyet
kaynağı olur.•
Ali Semerkandi ve erkek kardeşi
Ahmed-i Kebir Semerkant, Buhara,
Horasan ve Taşkent' re bulunan med­
reselerde eğitim alırlar ve hayatları­
nın kırk yılını dinen önemli sayılan
yerleri gezerek ve Mekke ile Medine'yi
ziyaret ederek geçirirler. Bir gün kar­
deşler Halife Ömer'in mirası olan
kılıç ve asayı paylaşırlar. Ahmed-i
Kebir kılıcı, Ali Semerkandi de asayı
alır. Sığırcık suyuna dair inanç lsiam
peygamberinin iki parmağının arasın­
dan çıktığı rivayet edilen suya kadar
gider"' ve asada da saklı olduğuna
inanılan aynı suyun tarım ürünlerini
tehlikelerden koruduğu ifade edilir.
Kardeşinden ayrıldıktan sonra Ali
Semerkandi Anadolu'ya gider ve ora­
da lslam'ı yaymaya karar verir. önce
Alanya'ya sonra da Sadekaya köylü­
lerinin hayvanlarının çobanı olacağı 39
Eskipazar'a gider."
-
Şeyh Ali
Semerkandl Hı.
Camii ve Sığırcık
Suyu Kuyusu
hnp./lw­
o;eyhallsemctbndi
(Oın'""Syf•4lipt·FOTO
IC4l9ERAFLAR
dır. Orhan Gazı olduğu düşünülen bir
Osmanlı hükümdarı Bursa'yı basan
çekirgelerin çıkardığı sorunlara karşı
etkili olan mübarek suyu bulmala­
rı için adamlar görevlendirir. Suyu
Semerkant ve lsfahan'da ararlar.
Bu kışileri bulan Ali Semerkandi'nin
kardeşi onları mucizevi bir şekilde
Ali Semerkandi 'ye uçurur ve bura­
dan suyu alarak Bursa'ya getirirler.
Suyun sorunu çözmesi üzerine sultan
bir ferman yayınlayarak Ali Scmer­
kandi ve oğullarını suyu çekirge isti­
lası olan yerlere götürmeleri karşılı­
ğında bütün vergilerden muaf tutar.''
Dergaha dair var olan belgeler bu
muafiyete dayanan mali yükümlü­
lüklerden kurtulmak için düzenli ola­
rak yazılan dilekçeler ve dervişlerin
istila olan yerlere gidişlerine dairdir
ve bu son grup arşivlerde bulunan
belgelerin büyük çoğunluğunu oluş­
ıurmaktadır. Ali Semerkandi'nin tür­
40 besi Çamlıdere'de bulunan caminin
yanındadır.
Hikaye kendi içinde daha sonra de­
taylı olarak ele alınacak pek çok çağrı­
şım içermektedir. Ali Semerkandi'nin
halifeye uzanan soyu kendisi ıÇin
sonradan yerleşeceği bölge ve ruha­
ni mekanında önemli bir meşruiyeı
ve güç kaynağı sunmaktadır. Dola­
yısıyla dergahı ve ailesi mübarek in­
sanlar olarak değerlendırilmckte ve
onların her türlü mali yükümlülükten
muaf tutulması bu dini şahsiyetin gü­
cünün olası bir sonucu olmaktadır.1-4
Bursa'da ortaya çıkan kuraklık ve
Ahmed-i Kebirin mucizevi bır bi­
çimde yaptığı yardım pek çok klasik
anlatıda ve hikayede bulunan "kah­
ramanın yolculuğu"ndaki "maceraya
davet" ve "dogaü6tü yardım" (veya
ya�lı bilgenin yardımı) temalarına
denk düşmektedir.'' Suyu aramakla
görevlendirilenlere suyu vermesi.
maddi anlamda da, "ık6irle dılnü{e.
sultanın şeyhe bahşettiği muafiyet
de şeyhin 'iki dünyanın hüküm-
da rı" olmasının bir anlamda ona-
şeyhlerin kerametle iyileştirici güce
sahip olmaları dini şahsiyetlerin ta­
nımlayıcı ortak özelliklerindendir."
Ali Semerkandi'ye ait tüm bu anla­
tılar diğer anlatılarla ortak noktalar
barındırır ve onların parçalarının izi
efsane ve hikayelerde sürülebilir. Bu
ana motif olarak adlandırılan ımge­
ler uluslararası olarak kodlanmış ve
lıstelenmıştır. Mesela bir azizin su
çıkartması bunun bir örneğidir.'' Ay­
rıca Ahmed-i Kebir' in gelen adamları
uçurması. Ali Semerkandi'nin yerden
su çıkarması Kur'an, Hadıs ve Kitab-ı
Mukaddes kaynaklı keramet motine­
rinden sayılmaktadır."
Sığırcık suyuyla ilgilı bir kaynak da
Sıefanos Yerasimos'un X-on•tarıtı­
niY.)le ve Aya6obyıı C!Mneleri adlı
kıtabıdır. Kıtap genel olarak Fatih
Sultan Mehmel'in lstanbui'u fethın­
den sonra derletliği iddia edilen Bi­
zans ıarıhleri ve bunların ıncelenme­
si üzerinedir. Kiıapta Yanko bin Mad­
yan adlı kralın şehri kurdurmasının
ardından <lsa peygamber dünyaya
gelmezden öndeyin bin iki yüz yıldı)
idris peygamberin öğrencilerinden
ve çeşitli iliml ere sahip Rukiye ismin­
de Magrıp vilayetlerinde meşhur bir
kişiden bahsedılır.� Mağrip'tc bütün
ıılsımları onun bagladığı ve ondan
ustün kimsenin olmadıgı söylenır. Bu
kişi şehrin kuruldugunu haber alınca
buraya gelir ve kendi hünerini göster­
mek ister. Şehre gelip ziyaret edince
şaşkınlıga düşer ve adının anılması
için bir ıılsım bağlamaya karar verir.
Sonra altından bir nesne yapıp 'garip
ve acayip" sığırcık şeklinde bır tasvir
yapar. Sonrası şu şekilde anlatılır:
 Agzında bir zeytun çekirdeği
koyub tizerını almasdan bcnd
ıdüp ol sığırcık şeklinde olanın
agzında kodu, gene bir altından
bır lcvh düzdü idris pcygambc­
rın havaslarından ve lbrahim
peygambere inen suhufeden ve
hem Musa peygambere gelen
revrat'tan içinde olan havaslar­
clan ve Zebur'a gelen esmalardan
vr Lokman hekimin hıkmetlerin­
clen ve bu esmaları cem'idüb ol
lcvhin üzerine kazdı. Ol sıgırcık
suretın getürüb ol kilisenın kub­
bt•si üzerine muhkem berketdi.
Andan dahi Acem vilayetinde
Isfahan nahıyesinde bır bunar
vardır ki sığırcık bunarı dirler.
Nagah bir memlekene ki çekir­
�P olsa ol bunarın suyundan ne
ııılkdar gerekse alıb çekirgelik
olan ol vilayete götürürlerdi. Şol
y(•rde ol suyu kim yere koyalardı,
ol su ile gelen sığırcık ol yerde
karar iderdi çümkim ol sudan
ıll·reye iletseler ol sıgırcık şol
l..ıdar gelürdi kim hesabın Allah
lıılurdi. Ol yerde olan çekirgele­
ıı helak iderdi. Pes Ruklya dahi
dıledı kim ol sığırcık suyundan
•!ollıre. Pes yüzıi ol etrafa eyle­
yub yüz kumkuma düzelirdi. yüz
(iane andan ol yüz kumkumayı
.ılub ısfahana vardı. Ol sığırcık
'"YU olan bunardan her kum­
'ıımaya beşer yüz dirhem su
koydu. Hakkın kudreti şöyle cari
oldu kını her yüz dirhem suya bir
,ılny sığırcık gelürdü. Her alayın
ll('sa bın Allah bile. Pes ol yüz
kumkuma suyu getürüb ol kilise­
ııın ıçınde zincirle asakodu. Her
'ıımkumanın suyuna beş alay sı­
�ırcık geldi beş yüz alay sığırcık
�ostantınlyye'nin dairesine ya­
yıldılar. Şehrin dairesi sığırcıkla
ıluldu.•
YııLırda bahsedilen alıntı sığırcık
•ııytı ve lran bağlantısı hakkında
ııııt·ınlı bilgiler taşımaktadır. ön­
ı ı·lı�le bu inancın kökeninin Hrıs­
ı ıyıııılıktan bile erken bir döneme
ıııı ıhlrndiğini anlatıdan çıkarabili­
ııı Şehrin kurulmasının ardından
lılı ııeygamberin öğrencisi ve onun
lııl�ısıne sahip bir kişlnın tılsım
l ıııA loması, bu gücün bir peygamber
aracılığıyla aktarıldığı düşüncesinin adı geçen ve çekirgeleri yemesiy­
kanıtıdır. Ayrıca şehre gelen Rukiye. le bilinen Samarmar adlı bir kuş
yaptığı levhaya çeşitli peygamber ve ile karşılaşırız. Zamanın valisi Esad
dini metinlerle Lokman Hekim gibi Paşa (1743-s7) bir grup dervişi çe­
halk inancında önemli bır yere sa­ kırge basan yerlere götürülmek üze­
hip bir motiften beslenerek gücünün re Tanrı'nın bir lütfu olarak lran'da
eıkinligini kuvvetlendirmiş olmak­ çıktığına inanılan kerametli suyu al­
tadır. Ayrıca ulsımcı lran'a gıderek mak için gönderır. Samamıar'ın yal­
İsfahan'dan "Sığırcık Pınarı"ndan nızca. dervişler suyu aldıktan sonra
B u ra d a ö o n d e rece karma9ık b i r b i ç i m d e çağırm a ayi n i
b u l u n a n ve hem olayda hem d e h a l k i n a nı9ı n da adı
geçen ve çeki rgeleri yem e6iy/e b i l i n e n Sa m a rm a r a d l ı
b i r k u 9 i l e ka r9 ı l a9ınz.
su alarak bunları kilisenin içine as­
mıştır. Buradaki konuyla örtüşen
biçımde bu suyun sığırcık kuşlarını
çağırdığı ve çekirgeleri helak ettiği
vurgulanmıştır. Ancak anlatıda bu
inanç ve pınar Rukiye'den bağımsız
ve ondan da önce var olmuş olarak
sunulur. Bu durumda inanışın farklı
bir biçimde de olsa çok daha önceki
bir zamana ait inanışlarla bağlan­
tılı olarak yaşadığını söyleyebiliriz.
Ali Semerkandi'nin hikayesindeyse
suyu lran'da çıkartan kişi Halife
Ömer'dir. lslam kültürü içinde çı­
kan öykü. kaynak ve anlatıyı lslam
halifcsıyle başlatmaktadır. Her iki
anlatıya hakim olan özellikse suyun
lran'da çıktığı ve dinen önemli bir
rererans kaynağı olduğudur. Ayrıca
Ali Semerkandi'nin de lran'da doğ­ "kuyunun oldugu yöne bakmadan,
duğu ve sahip olduğu mistik güç de yüklendikleri suyla hiçbir kapının ve
göz önüne alındığında lran kaynaklı bacanın ahından geçmeden ve hiç
bir efsane ve inanç algısının varlıgı suyu yere degdirmeden" getirilerse
açıkça ortaya çıkar. baskın bölgesine geleceğine inanı­
lır.'' lran'a yapılan uzun yolculuğun
Sonraki tarihe ait bir olay ve anlatı ardından kent halkı suyun gelişini
bizleri yeniden lran'a ve sığırcık su­ kutlar ancak sonradan görülür ki su
yuna getirmektedir. Yukarda belirtil­ işe yaramaz ve Samarmar gelmez.
diği gibi sığırcık suyu her türlü böcek Türlü türlü ritüeller gerçekleştiril­
istilasına karşı kullanılmaktadır ve se de (Peygamberin kızı Fatıma'nın
tarımsal ürünlerin korunmasında da mezarına gitmek, şehirde dini ge­
etkilidir. Bununla ilgili bir örnek ja­ çitler düzenlemek) hiçbiri çekirge
mes Grehan'ın kitabı Twllight o� the aretine çare olmaz.ı' Benzer bir uy­
Sa int6'te bulunabilir. Kitapta yazar gulama Kıbrıs'ta da yaşanır. Ronald
1747 yılı baharında Şam'da vuku bu­ C. jennings. lran'da mevcut, özel bir
lan çekirge salgınından bahseder." suyun önlem amaçlı olarak çekirge
Burada son derece karmaşık bir baskınlarına karşı kullanıldığından
biçimde çağırma ayini bulunan ve bahseder.� Makalesınde Kıbrıs kra­ 41
hem olayda hem de halk inanışında l ı il. james (1 460-73) bir Ermeni'yi
-
lran'a yollar ve "çekirge kuşu" veya
"Muhammed'in kuşlan" olarak da bi­
linen kuşları adaya çekmeyi amaçlar.
Venedik'e gönderilen bir mektup iki
Ermeni'nin lran'ın Lagusta kenıine
suyu almak için gönderildiğini ve
suyun getirilmesinin ardından çe­
kirgelerın ortadan kaybolduğunu
ortaya koyar."' lran'a yapılan ıiyaret
- el yazmasının kenarına not edilmiş ve
bir kilisede bulunan pınar şu şekilde
anlatılmıştır:
Ben bu bölgedeki ziyaretlerime
başlamadan önce hala bu ülke­
deyken Kıbrıs kralı tarafından su
almak üzere buraya gönderilmiş
bir Ermeni geldi ve ... ülkesine
teneke bir şişede suyla beraber
dönmek üzere, Taurts'e ITebrizl
geldi. Benimle beraber iki gün
durdu ve sonra Kıbrıs'a gitmek
üzere yola koyuldu ki ben dö­
nerken, Kıbrıs'ta aynı su şişesini
bir çeşit kulenin tepesinde, dı­
şan dogru asılıyken görd üm ve
yerli halkın dediğine göre bu su
sayesinde lonlarl çekirgeler ta­
rafından rahatsız edilmemişler.
Ayrıca burada "Muhammed'in
kuşları" da denen sığırcıklar gibi
Sığırcık suyu
hakkında var
olan e.n esk i
kayu Çorum'dan
sığırcık suyu
getJrtllmesl
hakkındadır.
BOA A IOVNSMHM
UCAJ6v_OOl.14
42
sürü halinde uçan bazı siyah ve
kırmızı renkli kuşlar da gördüm
ve duyduguma göre lbunlarl kar­
şılarına çıkan tım
i çekirgeleri yok
ederlermiş. Bölge halkının iddıa­
sına göre kuşlar nerede bu özel
sudan oldugunu bilirlerse o tara­
ra doğru uçarlarmış.�
Bu anlatı da Grehan'ın kitabında bah­
sedilen hikayeyle aynıdır. Bir diğer
destekleyici örnek de Ali Semerkandi
ve sığırcık suyundan gelir."' Kaynak­
larda suyun bulunduğu yer. sahip ol·
duğu mistik güç ve Tanrı'nın yardımı
ile Ali Semerkandi'nin kerametinden
bahsedilir. Nasıl kullanı lacağı (gide­
ceklerin belirlenmesi, suyun alınış
şekli, nasıl getirileceği, duanın nasıl
yapılacağı ve sığırcıkların nasıl gelip
böcekleri yediği) detaylı bir biçimde
anlatılır." Ayrıca. hangi böceklere
karşı bu suyun kullanıldığını da bu­
rada bulabiliriz. Suyun getirildiği yer
ve dua bize hem su hem de sürece at­
fedilen dini güç hakkında ipuçları ve­
rebilir. Burada bahsedilen kuşun adı
Samarmar ve diğer dillerdeki rarklı
kullanımları da ayrıca sıralanmıştır.
Rttüelin bu türden bir kutsallık için­
de anlaşılması tarihsel bir biçımde
incelenmeli ve bu mucizevi su ile
ııücüne bütun adı geçen örneklerde­
ki kenı sakinlerınln (ister Müslüman
ister gayrlmüslJm) bir inanç taşıdığı
gez önünde bulundurulmalıdır. Kıb­
rıs ôrnegınde ilkinde başarılı olmadı­
�' düşünülen durumda ikinci bİr grup
tekrar su götürmek içın gönderilir."
Hıç kimse, en azından kaynaklarda,
bu uygulamaya karşı bir çıkış veya
ı�raz göstermez. Ancak yöneliciler
açısından durumu ele alış yöntemi
farklılık arz eder. Hem Şam örneğin­
de hem de Kıbrıs'ta yöneticiler kera­
metli suyu beklemekle beraber halka
çekirge yumurtalarını yakalamaları
ve toprağa gömmeleri için bir de yü­
kümlülük koşar.''
V.AXALAR VE BELGELER
J{AJCKIHDA
Osmanlı lmparatorluğu'nda yaşan­
mış bu konuyla ilgili vakalar hak­
k.ındakl ilk kayıt 29 Zilhicce 99,Vıı
Aralık 1586 tarihlidir. Belgede Çorum
kadısına yazılan hükümde Üsküdar
bölgesinı istila eden çekirgelere kar­
şı kullanılmak üzere sıgırcık suyunun
gönderilmesi istenmiştir. Sonraki
örnekler, kayıtlarda zaman atlama-

lııı ıyla ve ancak 19. yüzyılla beraber
ılıı11•ıılı olarak karşımıza çıkmakta­
ılır
ı hnı,ınlı arşivlerindeki belgeler
ıliıı•r yapraktan oluşan bir dosya
lııılımle dü·,enlennılştir. ilk ola­
' ''� dergahtan birinin, çoğunlukla
ılı·ı �ahın posınişini olan bir şeyhin
ı ı.ıııılıye Nezaretine çekirge salgınını
lı.ılll'r aldıkları bölgeye gitmek üzere
� ı·ndı lerine yardım edilmesi ve ilgili
ıııııııısarrıflığa bilgi verilmesi yönün­
ılı· yazılmış olan dilekçe mevcuttur.
lkım ı belge ise Dahiliye Nezaretinin
ılı:ılı mutasarrıflığa yazdı!lı bir müs­
vı·ılde yazıdan oluşur. Belgelerden
ıııı lıışıldı!lı kadarıyla dergah haberi
ııldıkıan sonra suyu ulaştırmak üzere
lııııırlanır ve yolculuk ile benzeri ko-
ıııılıırda yardım almak için nezarete
lııılırr verilir.11
lınp•ratorluğun geniş coğrafyası
ıı ınde pek çok şehir dervişler ta­
ııılıııdan ziyaret edilmiştir. Bunlar
iii
il
arasında Anadolu kentleri ve Balkan çe sonlandırılır. Nezaret tarafından Kırım'dan
seUp Amasya
şehirlerinin yanı sıra Orta Doğu ve düzenlenen yazı ise ilgili dilekçenin limanından
Kuzey Afrlka'ya da seyahatler ger­ bir kopyası şeklinde hazırlanarak Yabanabad'ı
gelen
çekleştirilmiştir. Ayrıca gelenlerin de gidilecek olan mutasarrıflığa gön­ temsilcilerin
suyu memleketlerini istila eden çe­ derilir. lı.lnslz olduğu
ifln sadarete
kirgelere karşı almak üzere Kırım'dan tahrirat (solda)
iki defa geldikleri bilinmektedir. KJRJM'DAN GELEN HACILAR
HAT_oonz_
J.4J68_c_ooıoo
{H 15-l7-l'9'"ll-llJ8)
Belgeler genel olarak standart bir Bu konudaki belgelerde iki kez
formda hazırlanmıştır. Dilekçeler Kırım'dan hacıların gelerek sığırcık
Kınm'dan
bir arı cümleciğiyle başlar. Sonra­ suyunu kendi memleketlerine götür­ temsilci
sında dergahın kurucu şeyhi olan mek için izin istediklerinden bahse­ yolladıklanna
dair tekke
Ali Semerkandi'nin, Halife Ömer'in dilir. l lk olayda (ı8ı:ı) bir grup dervi­ şeyhlerine
temiz (!ahir)� soyundan geldiğin­ şin Yabanabad'a gelerek çekirgelerin yazılan arı-ı
mahzar
den bahsedilir ve ikisinin de ismin­ yol açtığı afete karşı bir önlem olarak (sa!da)
den sonra bir küçük dua ifadesi ko­ sudan almak istedikleri anlatılır. Bu­
nur. Sonrasında Ali Semerkandi'nin rada sadece tek bir belge mevcut­
Allah'ın bir lütfu olarak çıkardı!lı tur." Bu belge oldukça uzundur ve
"mübarek su" (ma-i mübarek)� olan genel olarak yazılan arzuhal ve padi­
sığırcık suyundan bahsedilir. Bu gi- şahın uygun bulduğuna dair yazıdan
rlşıen sonra zirai ürünlere zarar ve- oluşur. Belgede Kırım'dan gelenlerin
ren (muzırra)16 çekirgelerin nereyi kimler olduğu <Tatar taibe•inden
istila ettiği ve kimlerin suyu bölge­ orta boylu ve kö•e •akallı Salih.
ye götüreceği açıklanır. Son olarak •arı bıyıklı ve uıun boylu l•mail,
da gerekli olan yard ımın yapılması •eyrek •akallı ve e•mer Hacı Cbendi 43
(himmetlhimem)" isteğiyle dilek- ve •arı bıyıklı ve orta boylu Ömer).
-
Anadolu'ya gelışleri, suyu almak için
gerekli izinleri almak ıstediklerl anla­
tılmıştı r ,. Belgede Tatarların Kırım'a
çekırgeler düştükten sonra Rusya­
lılar tarafından gönderi ldiğınden
bahsedilir. Ayrıca suyu alabilmek
için kırk beş kese akçe verdiklerını
de görmekteyiz."' isteklerini ıfade
ederler ve Yabanabad'a gelene kadar
İ ö ta n b u l 'a gi decekleri n i ööyleme/eri n e ragmen dilleri n i
bilen biri n i n dedigi n e göre Ruölard a n korktukları için
İ6ta n b u l 'a gi tm ekten çeki n dikleri ööyl e n i r.
Çöl çekirgesi
htıps ell WllUped:lll
orı-wılJ fılcSGR
llıy•nciPI
Anadolu'da yaşad ıklarını anlatırlar.
Ayrıca bize köyde agırlanmalarından
da bahsederler.
Belgenin devamında Kırımlıların çe­
kirge afeıine karşı aldıkları önlem­
lerden birı olarak hendekler kazarak
içini samanla doldurup çekirgeleri
yaktıklarını söylerler." Bu uygula­
manın benzerleri başka yerlerde de
uygulanmıştır." Kırım'dan gelenler
ayrıca oradakıleri kaç kişi gelirse
gelsin karantina altına almadan altı
günde Kırım'a götürebileceklerini ve
onları ihya edebileceklerini de söy­
lerler. Ancak dergahın postnişini fer­
man olmadan suyun "bir katresini"
dahi veremeyeceklerıni belirterek
ricalarını reddeder. Bunun üzerine
lstanbul'a gitmeye karar verirler. Fa­
kaı lsranbul'a gideceklerini söyleme­
44 lerine rağmen dillerınl bilen birinin
dedıglne göre Ruslardan korktukları
için lsranbul'a gitmekten çekindıkleri
söylenir." Bartın'a gitmek lçın belge
almalarına ragmen gıdip gitmedikleri
açık değildir. Sonuç olarak dılekçede
amaçlarının sadece su almak oldu�u
belirtilir.
Belgenin özet kısmında suyu verme·
nin herhangi bir eski hükümle ya·
saklanmadığı ve eger Kırımlılar için
faydalı olacaksa suyun verilmesi ge­
rektiğı belirtilir." Sultanın cevabı da
su ısıeme taleplerinin kabul edildiği
yönündedir. Bu örnekten anlaşılabi­
lir ki. iki ülke arasındaki ilişkiler ve
hukuki sureç ülkenin her türlü itiba­
rını ve otoritesini korumak amacıyla
kullanılan bir araç haline gelmiştir.
lkıncl olayda da (1891) aynı ıstek
mevcuırur. Belgenin başında bir
grup ulemanın" yaptıkları yanlışlar
nedenıyle Allah'ın, bir ceza olarak
gönderdiği çekirgelerin üzerlerindc
yarattığı çaresizlik ve dehşeı nede­
niyle Anadolu'ya geldiklerinden bah­
sedilmişıir.
Gelenler Kırım'da o zaman mevcut
olan Rus hakimiyetinden bahseı­
mekle beraber Müslümanların iba­
detlerini rahatça yerine getirebi ldi-
!inı ifade etmıştır." Bölgenin genel
durumu hakkında bilgı verildikten
sonra elçi lerın kimler olduğu anlatıl­
mıştır: Kırım lıeylerinden lslam Beg,
ulemadan ı\kmonia Efendi ve Salih
Elendi. Arzuhalin sonunda eger suyu
almak içın bırınl görevlendırmek şar­
tı aranırsa bunun diger gereklerle
beraber yerine gelirileceği güvencesi
verilmiştir
ikinci belge Ankara'daki dergahın
postnişınınin yazdığı Kırım' dan gelen
uç kişiye suyun verılmcsı hakkında­
ki arzuhaldır .- Arzuhalde postnışın
Ankara mutasarrıfına Kırım bölge­
sini son üç dört yıldır çekirgelerın
ısıila eıtığinı ve Kırım beylerinden
ve ulemasından gelenlerin suyu al­
mak istedıgı belirıilir. Sonrasında
dergiihtakılerın durumu kendı arala­
rında görüştılğu ve meseleyi hakime
sormaları gerekıigine karar verdikle­
ri. hakimin de meseleyi adet olduğu
üzere ferman almak için lsranbul'a
sormaya karar verdigl söylenir. Bu­
nun üzerıne lstanbul'a bir arzuhal
yazarlar ve sekız gün sonra validen
durumun soruşturulmasını ve açık­
lanmasını rica ederler.
Bu konuda yazılmış son belge de
gelen elçilerin kendilerine su veril­
mesi üzere ıklncı belgede yazdıkları
belirtilen arzuhaldir.'" Belgede o yıl
çok sayıda çekirgenin memleketle­
rini istila eıılgi, hem insanlar hem
de hayvanlar ıçin yiyeceklerin mah­
volduğu ve sonuç olarak kuraklıgııı
ve kıtl ığın ortaya çıkıığı yazılmıştır.
Bu durum yerlı halk üzerinde güç­
lük oluşturdugu için Yabanabad'da
bulunan suyun bu soruna bir çare
olabileceği, bu nedenle de ihtiyaç­
ları ıçin suyu almak istedıkleri ve bu
yolda dergaha bir dilekçe yazdıkları
belirtilır. Belgede talepleri üıerine
dergahın şeyhinın vermek istediğim
belirıtıgı ancak hakimlerine sormak
zorunda olduklarını söyledikleri,
onların da suyu alabi lmeleri için izin
veren fermanın lstanbul'dan gelmesi
gerektiğini belirııiklerl söylenir. Bu­
nun üzerine elçiler başkente bu di­
leklerini sunma cesareti gösterdikle­
rini yazarlar. Rusların haklmıyetinde
yaşamalarına rağmen lslam dinine
bağlı olduklarını. kıtlık ve kuraklığın
kmdileri için bir zorluk yarattığını
�ıırebılmekteyız. Eğer rıza gösterir ve
ııın verirlerse bir kişi bile olsa suyu
ıılmasına razı olacakları ve bunun
�ırım'da bulunan Müslümanlar için
lı11yuk fayda sağlayacağı belirtilir.
ll11rııda elbette Kırım'dan gelenlerin
lııı bey ile ulemadan birisi olması
durumun ciddiyetini ve Osmanlı ma­
�.ıınlarınca kendilerine izin verilmesi
konusunu ne kadar önemsediklerini
�o\lcrmektedir. Ayrıca Rusya ege­
nll'nlığıne rağmen dinlerıne sadık
lıııw Müslüman olmalarını tekrar
h·�rar belirtmelerini, zamanın lslam
lı.ılılesı konumunda olan Osmanlı
•.11ııanına gözünde ona karşı olan
lı.ı�lılıklarını koruduklarını gösterme
ı ıılıııları olarak yorumlamak yanlış
ulınaz Elbette bu belgeler doğrudan
�ıı ıııılılar tarafından yazılmamıştır.
11111111 daha önceki gelişlerine dair bir
lll ' l�rde dillerini bilen bir kişi aracı­
lı�ıyla isteklerini belirtmelerinden
ıııılıyoruz. Bu nedenle kullanılan ifa-
I n
delerin arzuhali yazıya geçiren kişi dukları halde Bulgar makamlarınca
tarafından eklendiği veya en iyi ih­ Bulgaristan'da dilenciliğin yasak ol­
timalle biraz parlatıldığını düşünmek ması nedeniyle daha önce tutuklan­
aşırı şüphecilik olarak yorumlanma­ dıkları ve oradan kurtarılmalarının
malı. Dönemin siyasi koşulları ıçin­ zor olduğu yaıılıdır.'° Ancak daha
de Osmanlı lmparatorluğu'nun uzun sonra, Bulgarlstan'a gitmek için pa­
süreli mücadele içinde bul unduğu savan başvurusunda bulunanların
Rusya'dan gelen ve Osmanl ılar için dergahın şeyhlerı değil, aynı köyden
özel bir yerı olan Kırımlı elçilerin ya­ kışller olduğu ve sahtecilik yaptıkla­
şadıkları zorluğu aşabilmek için suya rı ortaya çıkar. Gerçek kimliklerini Ahmed Hamdi
ulaşmada kullanacakları dili şüpheci gizlemiş ve kendi çıkarları için para ve Yusuf
Oede'nln Bursa,
bir yaklaşımla ve bu bağlamsal etki­ toplamaya karar vermişlerdir. Fakat
İzmir, Kale-i
leri de göz önünde bulundurarak yo­ mesele ortaya çıktıktan sonra Bul­ Sulcanlye'ye
rumlamak gerektiği açıktır. garıstan ile bir bağları olamayacağı gönderilmesine
dair. 1908 EkJm­
açık olduğu gerekçesiyle başvuruları Kasım (solda)
BU LGARİSTAN VAKALARI reddedilmiştir.
BOA OH
MKT__ol049_ooo6o_
Bulgaristan'a dair ilk belge" Bulgaris- Bir diğer belgede şeyhlerın Bulgarıs-
tan'a gitme talebinde bulunanların tan'da Osmanlı casusu oldukları Musa. Hamid
ve Musıafu'nın
dergaha bağlı şeyhlerden olup olma­ gerekçesiyle gözaltına alındıklarını Aydın, Selanik.
dıkları hakkındaki karışıklığa dair­ görmekteyiz.• Bulgaristan'a zlyaret­ Yanya vt
sair mahalle
dir. Belgelerde her bahar dergahtan lerınde Bulgar polısı şeyhlerı gözaltı­
gl)nderile<eğl.
bazı kişilerin Bulgaristan'a gıderek na alarak sorgulamış ve bazı Bulgar­ 1909 ocak-Şubat
suyu o bölgeye götürdüğü ve biraz ca belgeler imzalamaları istenmiş­ (sagdo)
da para topladıkları belirtilmiştir. Bu tir. Fakat şeyhler bunu reddetmiş, BOADH
MKT onµ l'IC)(ı6;...
sene de (190<;) gitmek üzere başvur- kitapları ve paraları alınıp sınır dışı
. ......
"'!-:'"" ....,.
: '-:'b� ..;,J' ;\
" �;w. � �� � �ı,;. ;.... ...., �,.,, ��.:.,<! ., � �
-: ' ...,�, ·'..:J
9'� u-'i& ;,;,�_, ;,,_ "' �,,� �./,,-� "�'.;,-..1)!.,t!
..
.;,_� ,;;;' :,.ı � ..:"!' �.. ·;;.,,f �;:� � �-� � �.;;.
. ... .•
;=�·�e)�. �.;.; ;� .. ,.,�""' ..fl.t· �..("İ.;::ı.:. .: �-'!i
.ılw-�'ııt- ': � .,.!.-:". ,.1,..o :,, �..;. �� w; -.':' ı.;. �·> .J.·., : .:"*
... ı; ;,..
;..J.�-
45
-
edilerek trenle lstanbul'a gönderil-
mişlerdır.
Bu örneklerden Osmanlı Devleti'nin
takıp ettigi siyasetin dönem koşulla­
rına göre kendi gücünü korumak için
şekillendiğini görmekteyiz. Devlet
kendi vatandaşlarını kendisıne baglı
tutmaya çalışmıştır. Öteden beri uy­
gulanmakta olan bazı uygulamalar
yeni koşullarda bir tehdıt unsuru
olarak görülmüştür. Bulgaristan'ın
Balkan Savaşları arifesinde ve Birinci
Dünya Savaşı'na giden yolda toprak­
larına her türlü girişten şüphe euıgı
ve gelenlere sorgu altında bazı bel­
geler imzalatmaya çalıştığı açıktır.
Modern devletin uzantılarının şüp­
heli kişileri sorgu ve kontrol altında
tutmaya yönelık uygulamaların yan­
sıması, müdahıl bir devletin arşıvın­
deki bir belgeden okunabilmektedir.
Bu örneklerden şeyhlerın yolculuğu
hakkında da bazı bilgıler edınmek­
teyız. Öncelikle yurt dışı sayılan yer­
lere gitmek üzere bir başvuru süreci
olduğu açıktır. Ayrıca her bahar dö­
neminde Bulgaristan'a gitmeleri ve
su götürmeleri uzun süreli bir uygu­
lamanın bir ruııne dönüştüğünü gös­
termesi açısından önemlidir. Şeyhle­
rin giderken beraberlerinde para ve
kıtap da götürdüğü el konan eşyalar
46 bilgisinden ortaya çıkar. Bu nedenle
şeyhlerin sadece mali olarak degıl,
başka türden şeylerle de dolu olan
yükleri olduğunu düşünebiliriz. Za-
manın koşulları içinde yolculuk sü-
reci, konaklama vb. ihtiyaçlar göz
önünde bulundurulduğunda yanla­
rında giyecek, yiyecek ve belki dua
içeren kitapların da olduğu düşünce­
si yanıltıcı olmaz.
BELG ELERİN İÇERİGİ VE Y.O.PISI
incelenen belgeler nispeten belli bir
aralıkta olsa da (19. yüzyıl sonu ve ıo.
yüzyıl başları), özellikle bu süreçte
yaşanan siyasi ve toplumsal çalkan­
tılar degerlendirildiğinde belgelerin
hazırlanışında da bu hareketlerin
yansımasının olması kaçınılmazdır.
Dönemin koşulları ve baskın ldeolo­
ıısi bır devlet makamına dilekçe su­
nan bır şeyhin ilk olarak duşünecegi
şeylerdendir. Dileğini arz eden konu­
munda olan şeyhler alışılagelmış uy­
gulamaların devamı için bazı kalıpla­
ra uyma zorunluluğunda olduklarının
bilincındeydiler Bu nedenle dilekçe
mütevazı bir dilde yazılmalıydı. Bu­
rada bazı örnekler üzerinden kimi
sorunları inceleyebiliriz.
1908'dekı lkincı Meşrutiyeı'ten ön­
ceki dilekçelerde "millet" ve ·meş­
rutıyet" gibı kelimelere herhangi bir
atıf görmemekteyiz. 1908 öncesinde
i l . Abdülhamid'ln mutlak yönetimi
otuz üç yıl sürmüştür. Meşrutiyete
karşı olan siyaseti nedeniyle böyle
bir atfın yoklugu elbette makuldür.
Anayasa'nın yenıdcn yürürlüğe gir­
mesiyle beraber dilekçelerde mıllet
ve meşrutiyetin yardımsever yöneti­
mine yapılan övgüler göze çarpmak­
tadır. ômegın 6 Şubat 1909 tarihli
bır belgenin başında "Cenab-ı llakk
bu mülk ve milleti ve memalik-i
mahru6e-i O•maniyyeyi ve millet ı
necıbe- ı O•maniyyeyl kaffe-i ek­
dar ve ataı-ı 6ema vlyeden lıem i�e
ma '•un buyur6un Amin" ifadesı
görülür."
6 Haziran 1910 tarihli bir diğer belge­
de de dilekçeyi yazanlar özellikle gu­
rur duydukları meşrutiyet yönetimi­
ne övgü sunmaktadır. Meşrutiyetin
adil yönetimine dayanarak istekleri­
ni sunduklarını söylemeleri durumun
en bariz ispatı mahiyetindedir."
Bu örnekler degişen kurallar için­
de oyunu oynamaya devam etmeye
çalışan şeyhlerin kıvrak zekasının
bir yansımasıdır. Pragmatist bir yak­
laşımla düzeni devam ettirmeye ça­
lışmak o an ıçin atılacak en makul
adımdır. Özellikle devlet bürokrasi­
sine baglı olan bir dergah için devlet
güvencesini arkasına almak bir var­
lık sebebidir. Bu nedenle bu ince dil
oyunları gerekli olmuştur.

DERGAHIN SONU
Dergahın sonu. ortaya çıkışı kadar
mucizevi ve "kutlu" bir olay sonucu
olmamıştır. Dergahın artık aynı işlev­
le var olmaması Birinci Dünya Savaşı
ve mütareke dönemi koşullarının bir
'onucudur. Mütareke döneminde
Anadolu'nun işgal edilmesinin ar·
dından yaşanan kargaşa ve sarsıntı
ııı mosferi içinde eşkıyalar dergahın
ı cvresini kuşatmışlardır. Eşkıyaların
ıı'l üste gelen saldırıları sonucu köy·
tll' yaşayanlar ve Ali Semerkandi'nin
ııılcsı dergahı arkalarında bırakarak
ll<1ndırma'ya göç ederler." Bu bilgiyi,
ıllill müdürlüğünün dergah sakinle·
ı ının köylülerle beraber saldırılar
\ıınucu kaçması üzerine ortada ka­
lıın iaşe ve aşar ambarları ile tarlada
�.ılan mahsulün en yakın askeri ve
l.ı)c ambarına nasıl ulaştırılması gc­
"'ktiği konusundaki bir yazışmadan
ıııılaınaktayız. Daha sonra göçenlere
ııı· olduğu Bandırma özelinde yapı­
ı.ıı ıık bir araştırmayla ortaya çıka­
' ıkıır. Ankara'da dergahtan geriye
Lılıın tek şey ise dergah binası ile Ali
\ı•rnerkandi'nin türbesidir.
.flNUÇ
' \ı�ırcık Suyu Şeyhleri" ilahi olanın
lıııyulü ve mistik yardıma dönük ara­
yı)ı konusunda yapılmış bir incele-
111<' ornegldir. Kehanet ve muskalar
ıl" benzer inanışların halk inançları
ııı ""nda var olan farklı boyutlarıdır.
1 ı ı rıhsel olarak kutsal bir suyun çc­
� ıı �e ıstilalarına karşı önlem olarak
�ııllıınılması pek çok yerde ve an­
lııı ıcla görülen bir vakadır. Bazıları
lıııııu Ali Semerkandi örneğinde ol-
ltll•fllOTl.AR
Yaııcı, Serkan. "\zmıı Sancağında Çeklrı:e
Metleri {ı89H91,.)," Ulı.ı6IOn:ıl'Q.6ı
�aromürMI Alp vt Kocaeli St-mpozyumu.
t..ocaeli 1:016 s. a.9
Mıkhaıl, Atan Notııre and Cmp/re in
Orıomon CSYpl, (Cambridtc llngılterel
New York: Cambridıc Unıvcrsıty Prcss),
tollSS ll·]
Almaca, Veh "Eskı Medenıyel lerde Günah·
Hasıalık lhşkıı.ı veyıı Taıırının Ga-ı.alJı
Meselesı- Atti'aro Üttı1H?T6İlt61 flohlyoı
taln1fle.tl !kryiAi, Sayı; 14, Erzurum 2010 s. ıoo
!bundan $00r& 'Tannnın Gauıbı Meselesii
a g.e, s. ıoo- ı; Kılıç, Orhan. Cıık/çagdatı
.Vokıncosa Genel Harlan.>!a Danyoda tıt
O&manlı l>tııletrnde Salsın Ho6talıklar,
El.azıt: Fıraı Onivef'Sl.tesl, ıoo._ s. a._ 9ı
<bundan sonra "Genci Haılarıyla Hastalıklar");
Ona]. Ahmcı. *Hitıt Tıbbının Ana Hatları.·
dugu gibi kutsal bir figüre, bazıları da
Samannar örneglndeki gibi sadece
mistik varlıklara dayandırır. Bura­
da ele alınan Ali Semerkandi örnegi
de farklı yaklaşımlarla farklı türden
okumalara açıktır.
Osmanlı tarihi açısından bu dergahın
öyküsü böyle bir kurumun, gelenek­
selleşmiş adetlerin ve mitsel olanla
pratikte olanın buluştugu bir çerçe­
ve içinde nasıl bütünleştiğine dair
bir denemedir. Bu türden bir anlatı,
çevre bölgelere ve onların halk ina­
nışlarına atıflar içermek durumun­
dadır. Bunun sebebiyse bu dergahın
öncelikli olarak Müslüman ve lslami
geleneğin bir çekim noktası olmasın­
dan, lslam kültürünün egemen oldu­
ğu bölgelerden işaretlere ve benzer
noktalara dayanmasındandır.
Günümüz Kızılcahamam yakınında
bulunan bu dergah bize Türk asıllı
bir kişinin ikinci halifeye olan soy
bağı sonucu Anadolu'da nasıl bir güç
mevzii edindigini ve kendisini yeni
oluşmakta olan Osmanlı siyasetine
nasıl eklemlediğini göstermesi açı­
sından önemlidir. Onun keramet
sonucu çıkmış olan suyu kendisini,
ününü ve ailesini her türlü kötü et­
kiden korumuştur. Çekirgelerin istila
ettiği bölgeler şeyhlerin seyahat et­
tiği ve suyu götürerek dua ettikleri
yerlerdir.
Bu ve benzeri konular toplum, siya­
set ve din ilişkisini ve başta tarih ile
antropoloji olmak üzere araştırma
alanlarına yapılan katkıyı anlamak
açısından önemlidir ve hakkında
daha fazla çalışma gerektirmekte-
Bt!ltttn TIK Cilı: XLIV Sayı: 175, Temmuz 198o
s. �n
Kılıç, Orhan. ·�ı Hatlarıyla Hastalıklar,*
s. 118�ız); Aunaca. Veli. lanrının G azabt
Meselesi" s. ıoo--ıo8 Makale genel olarak eski
inanışlar ve bu inanışların dini alıyapısına atıf
yapmakıadır. Thomas, Kcıth. "Rtllqlon and
the Decllnt o• Ma9ıc. • (New York; Oxford
UniVl"f'Sity Press, 1997) ss. zıB·ıı. 244
Ali Semerkandı'nın hayatı hakkında
Nııamcddin Ahmed b. Şıhab ed·dln Ahmed
el-Baedadı (ö. 9f'i1 HJ tarafından yazılmış
bir menakıpname lstanbul BuyQkşchir
Belediyesi AtatUrk Kııaplığı'nda mevcuttur
Mcnakıpnamcnın başlıeı *Menakıb-ı Alı
cs-Scmcrkandı"dtr: Bcdahşi, Osman Ergın
Yaımalan o6ıo 297 7 ıgı.7 1190 H. ı .
Aslan. Hclımct Emın. "Sıtırcık Suyu* hnp-J/
www.ekodcr orı/s!gırak-suyu-11.4666 (Erişim
mrıhı: z6 Ekim 2017) (bundan sonra ·sıeımk
..
dir. Burada yapılmış olan. dergah
ve onun Osmanlı lmparatorluğu'yla
olan ilişkisinin basit bir tasviridir. Bu
dergahın siyasi güçle kurdugu ilişki­
ler. bize bir dergahın kendi varlıkları
ve devamı için bir güç ve etki alanı
oluşturma çabası içinde olan diger
ana akım dergahlara ve tarikatlara
göre, en azından yüzeysel olarak na-
sıl farklı hedefler ve isteklere sahip Şeyh Ali
Se.merk•ndl
olabileceğini gösterir. Bu dergahın
Türbesi
avantajı devletle karşılıklı yardımlaş­
hup)lwww
ma ilişkisi içinde olmasıdır. Ortak bir seyhııltstmeri.d11d1
cont/7Syf•4fıp1·I01oı
mitin ve kullanımın hem efsane hem '419ERAFLAR
de uygulama olarak çeşitli kaynaklar­
dan günümüze kalmış örnekleri bizle­
re geçmiş toplumların farklı katman­
lardan yaşadıkları felaketlere karşı
takındıkları tutumu aydınlatması açı­
sından önemlidir. Toplumların yaşa­
nan felaketlere sözlü ve yazılı olarak
gelen birikim ve algı içinde buldukları
çözümün farklı noktalardan örtüşme­
si bizi ortak algılar ve pratikler bakı­
mından bir tarım dıni veya inanışının
varlığını sormaya itmektedir.
HOSEYIN GÖCEN
80<'.:AZIÇI ÜNiVERSiTESi TARiH BÖLÜMÜ
YÜKSEK LiSANS ôlRENCISI
Suyu") Makalenin yazarı Ali Scmcrkımdı
hakkında vcrdıtı bilKJICrdc Hüseyin A�ık'ın
kitabı "Şeyh Ah Scmerkandı HaViltı vt -
Mmkıbclcn"nc aur yapmaktadır Şeyh Alı
Stmtrlcandl Ha.)·arı � MerıbMleri (Arık.ara:
llım yayınlan. zoo<(): BEO 1776 283195 1 1
Anknrn vilayeH ı,>ell/e6i dfıhilinde
Jabonabad ka2a.dına rnuııit Şeyhler narn
lcaryedt medtıın
Satırcık Suyu Onıcmtı sııesı), 6ının·I
6abıkada oldııgıı ml6Uhi BAO 011 ID
102.20.1 1
Sıtımk Suyu (lntemeı siıesi) . BEO
ın6 28119';.1.ı pi�ud·yı ncal-ı ttbo ·ın
haliJe-i 6tinH ctnaı,., rt6ııl·ı kıbriya
haıreH ômu-ül fansf: rad
ı yallahu anh
haıttılen nıladlanndan l111b'1H 'infın
Şeyh Ah u-Semerkandi hazrrılrn 6ıfırtık
47
"ııyuna nıe'mur tııl6dından bulunan
ıo 8uhıırt, Vudu': µ,.6, Mcnakıb: 25; Müslim,
-
-
Fedail: 45.6: Ebu Davud. Mukaddime:s:
Tinnızi. Menak.ıb: 6
Aslan, Mehmet Emın. "Sığırcık Suyu" (hı ıp:f/
www.e:koder.org/sigirdk-suyu-1ı4666, 19
Nisan 2018)
ız "Sığırcık Suyu"
13 ·sığırcık Suyu" Daha fazl;ı bilgı için
Abdulkcrim Erdôğan'ın kitabına bakılabılir.
Şeyh Ali Semerkandi ı.ıe Sısırcık Sııyu
(Ankara: Reyhıın Yayınlan. zoıo). Bu hik.tyt'
başka bir anlatıda suyun vcrılışlnin aramaya
gelenlere Ali Semerkandi"nin Sursa'nın
çekırgclcr ıarafından ıstıla edıldiğını duyması
Ozcrıne onları dcrg<iha çag,ırıp vcrdıii
şeklın<ledir. Aynca TRT Oıyaocı TVde de
- Ali Semerkandı adına Abdülkerım Erdoğan
ıarafından bır belgesel fılm yııyınlanmıştır.
llgih yayına bağlantı ıçın: hııps://youtube.
com/waı,ch?feaıurc·youtu.be&v·d"}EG6pukk5Y
(Erışım Tarihi: 19 Nısı:ın zoı8) Sır başka
film de 1991 yılında Tevfik Fıkrcı Uçar
yôneunenlıg:ınde ·Aıı Scmcrk<ındi Hı./Nıycı
Hayır Akıbeı Hayır" adıyla çekilmiştir. Fılmi
izlemek ıçin: hnps://youtu.be/Kfzn6r>rFKmM
(Enşım tarihi: ı9 Nısan zot8)
14 BOA OH lD ıoz.40.1.1 Sülale�); ttihin-1 ne�I 1
farukly)eden. OH MKT ı797 ı6 ı.ı şeyhler
karyesinde dl'lrı-i hak t "ıtımak $t)h Alı
t6·Semerk:aııdi lruddMe Mn-ahu'I &anıı
hazretlerin in kerameı-i al/yyr i kud.ıiyyeı­
penahileri olan m a ·-ı mübarekcsıtırcık
suyu denilen
ıs Bu kavramlar Joseph Campbcll ıa rafı ndan
The Hcro wııtı a Thou&and Face� adlı
kıt,ıbında tarihsel anlatılar ve büyuk edebi
çalışmalardan çık.ınlan hikayclcrın yapı ve
olay akışındaki eşikler ve önemli dönüm
nokıalarında bulunan kahpl.ın ifade etmek
amacıyla ıo. yü1.yılın ilk yıllarında ortaya
atılmıştır Yapı 12 aşamadım oluşur ve ı;enel
olarak Hollywood filmlerinde 8'h y<ıpılar
halım.le kısaltılmış formları uygulanır. Burada
anlatının bahscdılen kahplarn olan ı:öreli
benzerhğı olayın yazarın çıkartlığı şemayla
karşılaşunlabilmesi açısından Onemlidır.
16 Russın, Robin U. Scrcenplay: Writms the
Plcıure (ı. basım) (Silrnan-Jamcs Press.
Cahl ornia, zoıi) s. 98-9-
17 Ay, Resul. "Anadolu ve Rumelt"de Dervış
Seyahatlen ve Kutsal Toplum için Gördü�
işlevler (13.-1,_ Yyr ôtekilerin Peşınde: Ahmet
Yaş;ır Ocak'a Armag:an" ed. Mchme ı öz­
Faı ıh Yeşil, <lstanbut Tımaş Yayınları, zoıs)
s. 312
ıR Başgöz. ilhan. ·Keramcılerm Kökeni ve
Yayılması" ôıekilerın Peşınde, Ahmet Yaşar
Ocak"a Armağan" cd. Mehmet Oı - Fatih
Yeşıl. (lstanbul: llmaş Yayınları. zoıS) s
35.2. 154 Parantez !çındcld Numara bu mıtsel
eylcmın uluslararası kodudur: Ocak. Ahmet
Yaşar. (ü:/tt.ir Tarıh ı k'.ayrıagı Ola rak
Mnıakıbnamelcr (MeıodoloJık RırJaklafım)
(ı. Basım) (fTK Basunevi; Ankara, 1997) s. 70
(bundan sonra Mtnakıbnamtler)
19 Ocak. Ahmet Yaşar Menal.:ıbnamcler,
ss 71-2. 75, 79-Bo, 89
Yerasimos. Sıcfanos. Kondlontınıyye ı.ıt
Aya&otya Ct.ıııne-/e-rl (La Fondalion de
Constanurwple et de Sainte Sophie dans les
tradıtions ıurques, çv Şinn Tekeli. (]stanbul .
llcuşım Yayınlan, 199J) s. zo Cbund;ın sonra
AynMj)O t:ıMnelrri)
zı YeraSimos. Sıcranos. ,o\Ya&otya [ı.ıaneltn
ss.zo-zı..
12 Grehan, jı:ımes. Twlfl5ht ot ıhe Salııt&:
l'.ı.ıeoday llell5ion ın Oııoınan Syria arıd
Pale.ııme (New York: Oxford University
Press, zoı-t) s. ı (bundan sonra 'iwlllght")
z1 A.ı;.e. s. ı
14 A.g.e, s. 3 Olay ve çekırgc isıilası hakkında
daha fazla bilgi Grchan. james. � Le-gend
of The Samarm.ır: Parade5 and Communal
Jdenıny ı n Syrıan Towns c. ısoo-ıBoo" Pa&ı
& Pre.ıenr. (2009) Sayı: zo4 (ı) Eylül ı009
48
(bundan sonra "Legend of Samarmar")'dan
Ahmad al -budayrl. Hawadılh dima6hq al·
yaıumına. ed. AhmııcJ ·ıaat 'abd al-Karim,
(Kahire: Matbu'aı al-jam·ıyya al·Hısrıyyil 39
li'l-Oıras.11 al-Tarikhiyya, 11:159), 13-4'te
bulunahılir.
z5 jcnnıngs, Ronald C. The Locust Problem in
Cypn.ıs" Bu/ittin oı ıhe- School �b Oritnral
ond Atrlcan Sltıdied, Un ivcrsııy of London,
Cilt sı, No. ı (1988) s. ı8ı (bundan sonra 40
"Locust ın Cyprus") 4ı
ıf> A.g.m., s. z8z
Z7 A.g.m, s. z8z-1
ıa Suyun nasıl ahnaL' ağı ve hangı dualann
yapılacagı l nıe:rnet bağlantısında detaylı
olarak açıklarımışur: www.canılldereyaylasi.
comf?Syf•15UcaUd•62(ibasllluıamc•U8Sxıı::
j/
EsXJjxlfrlfNıeXVudW4�YW1EsW51YSBVqVsw
7W• (Erişim tarıhi 19 Nisan 2016) -42
29 Mehmet Yavuı Erler kitabında suyun
kul lanımından bahseder. Anoık yazar
yô nıcmı yanlış anlamıştır ve suyun sı�ırcık
kuşlarını beslem<'k ıçın kullanıldığını ya1.ar.
Fakaı su kuşları çağırmak iÇin kullanılır.
Erle:r, Mehmet Yavırı.. O.ımanlı Devlet/'nde o Ve htr rıt kada r der-"a/iyyt_ye 'aıimf'I edtrlz
k"ural.::lı/r: ıre .l'.'ılfık Ola)lon (1800-1880).
Ostanbul: Lıbra Yayınları, 2010) s. 90
JO jennings, Ronald C. "locusı in Cyprus­
s. 283, 286
31 A.g.ın, s. ı8o-ı, ı8s. ı89; Yıldırım, Mehmet 44
Ali. ·xıx. Yüzyıl Sonlarından itibaren Halep
Vllayeundt! Çekif"S(' lstılalarına Daır Notlar"
)oımıal oJ Hl&fory Schoal (JOHSJ Güz 2014 Yıl
7, Sayı XIX s. 538-42 (bundan sonra "istilalara 45
Daır Notlar'); Çekır_ge yumunalarının itlafı
hakkında bir başka örnek de şu kitapta
bulunabihr, Tamaıi, Sal im .j!ea r ot the
loCU6f. (Londra: Unlvcrsıty orcallfomıa
Prcss. ıon) s. ıoz-ı 107·8, 110. 125-6, ı16 Bu
örnekte çekirgclcrın Birinci Dunya Savaşı <tb
sırıısıııdaki yıkıcı e:ıkllerını açık�·a gôrebihnz.
(bundan sonrıı "Year o( locust"); Grehan,
james "Twiliı:ht" s. J: "Lcgend of Samarmar,• 47
s. 90 Burada yazar gayrımüslim mczarlıınna
ve mağaralara çckı11elerin gömulmc 48
vakalannı anlatır.
µ A.(DVNSMHM ıL bo.579 (29 Zilhicce 994. 49
ıı Aralık ıc;66) Burada sığırnk suyu içın
Çorum'a referans vcrıl dıJını �mektcyıı.
"Osmanlı Oevleıı'ndc llaşerelere Ka!"Şı 50
B.ır Onlem: Çekirge Suyu" makalesinde
Alparslan Ocmır bu suyun çeşitli biçlmlerdc
çıktığı yerlerden bahseder, Konya ve
lran gıbı Belgelerden su k.aynaklanndım
birinın Çorum'da olduğunun varsayıldıi:ı
gôrl.ılür. Ancak yavır makalede ı� su
kaynağı bulunduğunu ama belgelerde
Uahsedilmcdiiinden isimlerini veremedığını
behnir. Demır, Alparslan. "Osınanh
Devlctı'nıle Haşerelere Karşı Bir ônlcm:
Çekır_se Suyu" CRDOı1 Sayı 67 Yıl: ıoı4 s. 3;-7
JJ DH.ID ıoz.40.u () Haziran ıJJO, ı6 Hazıran
1914) DıihiH llvada zuhur ettiğim istihbar
ettıkleri çekirgekrın der ve lıalesı ıçın
çck.ı11:e suyunu mu6la,,hiben o tarata 51
'cuimtr tdtcd1erirıden bah6 Ue
ıavdlyelennı ı6fid"a ldtn;<.ıynı belge) ma ·.,
mübaregine lıamlltıı dt:r.ıaadtte gelmı.f
ve fil siinltr Ttk:jur dagı vt haV(l./j6mdt
çekı rse zuhur emg; ıMihbar kılınmıf
oldugtından
34 DH JD IOZ.20 ].I Slllale-1 tahıredeıı olup
35 DH ID 102.41u.ıı Suyla ılgıli ııyrıca •çck.ırge
suyu· (çekil).<e suyuna hamilen OH ID
ıoı.40.ı.). keramtf ı bı'l-hudalan olaıı
çek:irse 6uyu OH ID ıoz..40.1 4' olarak da
bahsedıhr.
16 OH ID ıoı.40.ı.4 Suyun ku!lıınıldığı
hayvanlarla ilgıli "cerahaı• (Zira·ara anı
i a lt&I hakkında
olan cera harln def ve z
OH ID ıoı.40.1.6). "haşera( (ha9eraı111 def sı
ve ıeııl.:i' emelıyle OH ID 102.40.1.8). "ettad0 Sl
(ı\rapça "çckırı:e"; cerad ı münıeflrenın
iıalt6lçıin OH ID ıoı.40.1 u) "hayvanat-•
muzırra" (hububata ıa·nz eden hayua.naı-ı
muıırranrn def ve ıenl:/11 OH MKT 54
E79'7·•8.ı.ı) ıfodelen de kulanılır
DH MKT z797.18.ı.1
l7
16 HAT7JL14768.ı. (ıı Zilkade 12}8,
s Ağust� ı8zJ)
Bu <\t'fte-1 mu bıı� kede Ru.6.)'ıılu
memltkttlerinırı el:6tri mııhnllerint çek/rgı:
dil�mu� oldu §undan Ankııro l:aza6ındon
61Sıreık: 6U.}'ll alıp R:tı6.}cı mem/tkerlennr.
söhinnd: üzre Ru.ıyalunun göndmnif
o(dugu Tatar taıın.ın.den...
Bu .ıu kırt bt'.;' kı:M akçeyt cclb olunduquna
Bir l:aç ktn ha�r-1 hendek ıll' derunlanno
�aman ı!aw ve bu vcchıle ih rak-ı bU nnr
ttm14/n ıM de bir vedırlt! rııümkün.Qlmıtyıp
dahı ez;>ed oldu�n u ... hizcumlc ... lh}a
ıw belkı l:aıyecd: ınuclb-i i.tıtmaıuz olur.
Ve Mı/ a.harltır 5ibi tırk9un 5ara11rina
beldetmeyüz cı!tı )tdl gun tarnamındcı
ka60.bamııa sötılrürüı ...
Omc..-tın Kıbns'ta }'t-'fli halkın hendekler
kcızıınk çeklrgden burada yııkıı�mcJan
bahsedll ir. Yıldıı.. Bilal. "Ocmılı Çevresi
Mikadelc" s. 7]. Halep'tc bcmer bir uygulama
IÇin b.ıkı.nız: Yıldırım. Mehmet Ali. "lstıhılara
Daır Notlar- s. 544.
dem.•fltr l&e de dnacıadtte "o.ı:ımeıltrine
Ru�)nludan hoı.ıı üzre olduklar ını adamım
merkum Jla.ıarı Aga kullan me-ıburlann
liMnl anndan lşltenlcrdc..-n tahkikeımış ..
işbu L61id ·ayı edenler ehl-l l<1lamdan olarak
men" ve red ile cnub tıerflmrk bu kadar
ıejeııvü�ün yr·.ı ve nıahı u nfyeıle-ritıl
muc/b DlacaSına nazaran ..
HAT7µ.3(768.A.. ı Cıs Zılkade ı)OS - z Tcmmu:ı
1891). Belge bazı yazım hataları lı;crır. bu
nedenle belgemn transkripsiyonunda bazı
zorluklarla karşılaşılmıştır. Yaıımn hatalar
içermesi yazarın ıecrübesı hakkında soru
işareti doğurmakıadır.
Clhamdillilla/H te'a lo şeri'at-ı
Muhammed/ye- ıero.ıına mümantın6ı
yok.dur
HAT nı.34766.B.ı (n Zilkade 130R.
4 Temmuı 1691).
HAT 732.3476IH.r (ı9 Zılkade 13o8,
6 Temmm 1891).
Dil MKT 1000. ıı.ı.2 Bu belgcdckı aynı durum
ayrıca DH.MKT ıooo.ıı.ı.ı numara ve ı Recep
ıµ]. ı EyluJ 19115 tarihli belgede de geçer.
Vama. ue Ralçıkdakl alaea k/amı ı
almak ve iç/e ri nden
biri orada bulu n an
oglunu stımıek üzre pa.ıauan ı.ıtıh.ıall
ıı!ln ilmühaber söttimıüf olduklanndan
ve l:nıdi ltn �kirJt �t)hlennden
ohncıdıldanndarı bah61e . Her .ıene
ilkbaharda Sıgırcık dua.ıı elnıtk vt bu
.ıureılt bi raz para ceırı· eylemek üıre
Bulsari.ıtana 91d�n Sı gırcık fcyhlni bu
bUretle altçe toplanılmak Bu/5ari4lana
menınu · oldugu. clherle me'mu.rl11-I
mahcıllYt'
i_ ıaratından teı.ıklte ve hab.ı
edılnıtkdt ue bıınlı:ınn ıahlcyt,,ı için
birçok mufk:ıılaı çek.Jlmckde
oldugun u n .
HR.SFR Hll'9· LI (17 Ekrm 1889). Sıgırcık
feyhltrındtn Ahmed ilamdı ve ıalcbe-i
·wumdan Halız Ma.hdum t:•endilerin
bayramdan &onra ...Sotyadnn azimetlt
8erko•ca ... Nikapoll ve lı
flOrkaryelennı
dola4arok ... rant ecm · edertk ... ıaht-ı
teukije alınıp b� .sı1ne hab& .. . edildiklen
60tıra jÜ.Ya ahalı·! mll.ıe/manın ızahatinl
tollZif için eanib-1 /ıfil'fimct-ı �eyylreden
cabU& .ııtaııyla s-ônderildiklt'ri ... ıahı ı
IMintaka alıtıarak Bulgon:o yazılmıf
ve 6tnedalı imzaya ıeb ar
bir rok t!ı.ıral:
edılmifltrldede . . unzadan imtına'
eıdrkler! eıh etlc ... ol mlkdor akçP./erl zabt
ed/lmel.'.lt btrober pcuapon ve kitablan
dahi lhrak olunarak
DH MKT lJ}.2.Qs.ı.ı
BEO J776.ı831qs.3.1 hu.ıu.4ilt muftehir
bulunduğumuz me9rutlyyeı ı ada/er . .
hünneıen lr:l'maı-ı ıttlkarla nıy-ı niyaz
edtnz
OH.I UM.EK ı18.741.1 Sıgm:ık karyeM hey"eH
lhtl.Jarıye.ılyle aha/i41 t"fkı.)"anm taıyık
ue rııezalfmlnden azade olmak ... ı.ıe
harmanlan ve a'far anbarlarr yü:ı üstüne
kaldığı ...
AJANS PRESS
Medyadaki Gözünüz
-

..

EMRAH SAFA GURKAN

İLE SÖYLEŞİ
AYŞE OZİL

E:m rah Saba G ü rka n 'ı n Oöm a n l ı İ m p a ratorl uğu 'n u n 16. yüzyılda Akden iz 'de özellikle
Haböbu rg i m p a ra torluğu ve Ven edikliler kar�ıöı nda gerçekle�ti rdiği i6tihbarat
baaliyetleri n i i nceleyen Sultan'ın Casusları: 16. Yüzyılda i stihbarat, Sabotaj ve Rüşvet
Ağları adlı kitabı geçtiğim iz yıl yayı mlandı ve kıöa ö ü rede 5. ba ö kıya u la�tı. Akdeniz

tarihi, erken modem dönemde merkezile�me. d i n ler ve m i l l iyetler a raöı geçi�kenlik

gibi a l a n ve kon u l a rı ele alan kitap ka r�ıla�tı rmalt bir a r�iv çalı� m a ö ı n a dayanıyor.
Doktora çalı�maö ı n ı 2 0 1 2 y ı l ı n d a Georgeto wn Ü n ivenite6inde ta m a m layan Gürka n.
h alen löta n b u l 29 Mayı6 Ü niver6ite6i nde öğretim üyeı\ i olara lc ara�tırm aları n a deva m
etmektedir. Oöm a n l ı tarihçileri ile yapı lan ööyle�Uere daya nan ue � i m d iye kadar
Oöm a n l ı tarih i n i n çok çe�itli kon u l a rı n ı n ele a l ı n d ığı "Ottom an Hi6tory Podcaöt"
(http: llwww. ottoma nhi6torypodca6t. com) web 6ite6in i n kurucu/ a rı n da n d ır.

temelıni oluşturan mukim elçiliklerin

de ortaya çıktığını görüyoruz. Artık
her geçen gün profesyonelleşen bu
elçilerin görevlerinin önemli bir bö­
lümü casus ve muhbirler vasıtasıyla
yabancı başkentlerde bilgi toplamak­
tan oluşuyor. Bunlara "şerem casus"
demeleri boşuna değil. Zaten Os­
manlılar da dahil hükümetler ılk mu­
kim elçileri kabul etmekte bayağı bir
nazlanmışlar: sistemin oturmadığı
yıllarda bu elçilerin çOğu kez casus­
luk suçlamasıyla sınır dışı edildiğini
görüyoruz.

Mukım elçilerin hükümetleriyle dü­

Emrah Safa
Gürkan
16. yüzyılda Akdeniz'deki istih­
barat faaliyetlerini Osmanlı ve
Habsburx devletlerinin merke­
ztleşmesl bağlamında ele alıyor­
sunuz. Erken modem dönem­
de ortaya çıkmaya başlayan bu
nıerkezlleşmeyl nasıl tanunhyor­
sunuz ve istihbarat faaliyetlerini
50 imparatorluk olma süreci açısın-
dan nereye yerleştiriyorsunu27
zenli yazışabilmesl içın bir posta
sistemine ihtiyaç duyulduğunu da
Aslında bugünkü anlamda modem unutmayalım. Yabancı topraklarda
devletin ilk nüvelerini gördüğümüz kuryelerin taşıdığı mektuplardaki
bir yüzyıl 16. asır. Askeri teknoloj ide­ gizli bilgilerin düşman eline geçmesi­
ki gelişmelerin dayattığı Finansal ve ni önlemek için de krıptograrı (şifre)
organizasyonel problemlerin üste­ ya da steganografi (görünmez yazı)
sinden gelmek için hükümdarın hane gibi alanlarda önemli gelişmeler
halkından bağımsız bir bürokrasinin oldu. Düıenli olarak şifre değiştir­
ortaya çıkmaya başladığı dönemler. mek ve ele geçirilen mektuptaki şif-
Bu sureç ıçerısınde 15. yüzyılın sonla- releri kırmakla görevli özel katipler
rından itibaren modem diplomasinin kançılaryaların muhim birer parçası
 ..
o
N

:;
---... ·�
T • 'X ·� ..
,., ,, • }' , .1 � �
" " N
.1 t
"' "' .. ... .., .,. "'
rl ... <>f b "'" � a
ı. _., t• o
� � , ;<.
.. ,. _,

--
;,;
.. l' "
,, ,., - - =>
..
��-- "'
_,

,.. J• �;:. - ..
� .. I• ıu
.-,., - ıe
···-=-
,.._ ___
..
..
fi
"
/'
.�,.....
'r-o -
r,,
�- - /o t.
�
- ...
,, _._ ___
.1
- -- l• ,,..
...... - ·� ·..ı-
...., __ .. ,. Q_, •I QM. -
"""""'- - ..
., � " e- ,..._ --
." ..
Ay• 11 .,. ,_,. --

f-':.
B :r_... ____ ,. -
l'J!>..6
.,,. - ,. .,,.,;;;.- ..
fi -- - /" -
--- ,, "' .,....
·� -- " il
tt- ,. tfl., . f' 1- .tı
"v
�-- 7,,,_ __ ,.
1'1
•7'6#D--. -- ,; ?'
L Y' f'a."
�� ---- .. .. -- - ,.. ��"!r"" ,.
.,.____ :/lır� ?IGW
11� I' .r
•

- ,., ,..
.. - -lld- 'Rl�"1'w.. " ı·-
- �r ,,,_ __ ;..
·
" - tp, J, .., �
,,_
.,,,,,... ,,.
r" .
.. _,,,..,_ " - 71 t··,_""Jtwh
17 '�4.l.
J"
--q .ı--. ·ıı,11,,,.

� --
,, - ,.
7! 'J"�
ti- = "

'.'71.ifaM- - --
�
"r;-.> , _,,s.
.. :N , - ı.....:.
..- -- ., . ..
Y- -- .. ,.,,,"" ı·r-
� -- "
,,.
"'
,,,,,....
,_
-
,,. ____ - .n-.
,,,,.,_ · .. � .,,
t.1M Jır .-J,, cM '*"

�--- .... ..,. . ,,,_

"'
D ı:t -=- .:.- t �- - ,... _,_�s,-- . "
•])# ... o .,. ,...... ....;;_ � ıJtaıll.
tJJwo---
� --- -ol
•I
.., 'E:rı.�-
- -ı
..:1
,JAIV, .... _
.. .... _ _
__.,, r1e ?' - -
...
..
JA
.
,.wk- ;:.r::'
" .._,,,. �
:4 ;. ,;,. U-- fr'
.

� - ,,, ı..ı.. -----

�
-
:ı;:::.;.- _
-
,.
---

lı;ılınc gelirken, casuslarımızın oku­
"''' yazma bilmesi de gitılkçe önem
l.11anmaya başladı. Son olarak da bu
ıhııenlı yazışmalarla paralel olarak
ı:ı·lışen arşivcilik geleneğini unut­
ınıımak gerek. Bilginin daha özenli
lııı şekılde tasnif edilme ihtiyacı 16.
yıııyılda belgelere karşı olan tutumu
nııl'l!ılı ölçüde degişlirdi. Aksi takdir­
ılı- bugun böyle bir kitap yazılamazdı
J.ttl·n.
ı rkl'n modem dönemdeki istih­
l1o1 rat faaliyederinin modem d6-
m·m istihbarat faaliyederl ile ne
ı ur benzerlikleri ya da farklıhk­
lun vard1r?
�uphesiz en önemli fark ortada daha
dogru dürüst bir devlet yokken bir
�11lı servis"ten ya da istihbarat teş-
�.ılatından söz etmenin zorluğu. An-
ı. ık, ben esas kırılmanın Birinci ve
h.ııta ikinci Dünya Savaşı'ndan sonra
olduğunu düşünüyorum. 19. yüzyılın
ıkıncı yarısına kadar diplomaılık bıle
ı.ım anlamıyla profesyonel bir mes­
lı·� değildi. Yine, mesela Fransa'da
istihbarat 19. yüzyılın sonlarına dek
askeri bir mesele olarak kaldı. Bu
yüzden erken modern istihbaratı
üzerine yazılmış kitapların en oku­
nur kısımları başlıklarıdır. Bir sistem
aradıkları, sadece hükümdarlar üze­
rinde durdukları ve istihbaratın bü­
rokratik işleyişi üzerine eğilip ajanla­
rı ıskaladıkları için çok sıkıcıdır. Ben
bizzat ajanlara odaklanıp serhaddin
kendine özgü şartlarını ön plana çı­
kararak değişik bir resim sunmaya
çalıştım.
Osmanlı'nın Habsb� ve de Ve­
nedik gibi Avrupalı muadilleri ile
karyılaştınldığında bazı farklan­
nın olduğundan söz ediyonunuz
ama bu karşılaşnrmayı "iyi-kö­
tü". "ileri-geri" ekseninden uzak
tuanaya çalışıyonunuz. Bunu bi-
raz açar mısınız?
Bu "ileri-geri" meselesi önemli. in-
sanların tarıh üzerine basil meto­
dolojik saptamaları çok önemli şey­
lermiş gibi anlatmasından hiç hoş­
lanmıyorum ama sanırım herkes bir
gün bu duruma düşüyormuş. Kitapta lspanyol
arşlvle.rinden
Osmanlı istihbaratının muadilleri
bl qlfre
Venedık ve Habsburg ıstihbaraıına anahtan
göre daha az merkezi ve kurumsal
oldugunu savundum. Ancak, bu daha
az verimli olduğu anlamına gelmiyor.
Zira, tarih lineer bır doğru d�ıl. Sü­
rekli yükselen bir grafik yerine med­
cezirler ve inişler çıkışlar düşünün.
Mesela. Konya Ovası ve Şam etrafın­
daki köylerin 16. yüzyıldaki nüfusları
195o'lerdekinden çok da az değıldi ki,
geçmişte herkesi kayıt altına alma­
nın zorluklarını da hesaba katalım.
Teknolojik anlamda dahi sürekli bir
gelişmeden bahsedemeyiz. Roma dö­
nemindeki gemilerin ebatına, tonajı­
na bakın, bir de Orta Çag gemilerıne;
tekrar eski seviyeye gelmek için ıa 17.
yüzyılı beklemek gerekecek.
Aynı mantığı bugün bize modernliğin
ana şartı gibi gözüken kurumsallaş-
ma gibi bır faktöre de uygularsak,
bunun ıo. yüzyıldaki etkisinin marji­
nal olduğunu anlayabiliriz. Bir işi en
kurumsal şekilde yapmak her zaman 51
en iyi metot olmayabilir; kurumsallı- -
-

ğın kompleksite ve yavaşlık getirdiği·
n i ve mal iyetleri ar tırdığını göz ardı
etmemeliyiz. Osmanlıların merkezi
bir istihbarat ağı kurmaması ya da
mukim elçi atamaması gibi faktör·
lerin bir geri kalmışlık edebiyatına
kurban edilmemesi gerek. Büyük bir
finansal aygıtı yönetmeyi başaran
bu imparatorluk 5·10 başkente elçi
atamaktan imtina edip istihbaratını
merkezi bir sistemle degil de kapu
halkları ve serhaddeki beylerbeyiler
üzerinden yapmayı tercih ettiyse,
bunun nedeni böyle yapmanın daha
verımli olmasıdır.
Gerileme ve çöküş paradiynası
uzunca bir süredir eleştiriliyor.
Siz kendi çalışmanızı da bu eleş­
tirel tarih anlayışı çerçevesinde
kurguluyorsıınuz. Ayrıca bu dö·
nemde Osmanlı'nın Avrupa ile
ilgilenmediği görüşünün tam ola­
rak doğru olmadığını belirtlyor­
sunıız. Sizin de katkıda bulundu­
ğuııuz bu eleştiri, tarihçiler ara­
sında ne kadar yankı buluyor?
Osmanlı'nın Avrupa ile ılgilenmediği·
ni nereden çıkarıyoruz? Osmanlı'nın
hem gerı kalması hem de dış dün­
yaya ilgisizliği ile ilgili argümanların
çıkış noktası yanlış. Burada istisna
olan Osmanlı değil, Avrupa. Bir anda
ekonomik olarak yükselen o, Sana·
ma sıkıntısı var. Kitapta hem Osman·
lı belgelerini hem de Avrupa'daki
elçi ve casus raporlarını inceleyerek
Osmanlıların Hristıyan dünyasındaki
askeri, siyasi ve kültürel gelişmele·
ri takip etmeye çalıştığını iddia et·
tim. Bu merak Avrupa'nın Do�u ile
ilgilendiği ölçüde degilse, burada
açıklanması gereken Avrupa'nın is­
tisnai durumudur. Coğrafi keşiOerin
harladığı, merkezi hükümetlerin ku­
rumlarla destekledigi ve matbaanın
alt tabakalara yaydığı sürekli bir ilgi.
adeta bir tutku söz konusu Batı'da.
Fransa 'da erkekler arasında %47 ve
kadınlar arasında %ıiyi bulan oku·
ma oranlarından bahsediyoruz. Dış
dünya ile ılgıli yazılan binlerce seya·
hatnanıe, inceleme ve romanla karşı·
laşıırıldıgında Osmanlılar da, Çinliler
de, Ruslar da, Hintlı ler de ıçlne ka·
panık ve ilgisiz kalırlar. Açıklamaya
muhtaç olan Avrupa'da ne olduğu,
diğerlerinde değil.
istihbarat faaliyetlerinin detay­
larına girerken sondan başla­
yayım. Osmanlı'nın istihbarat
konusunda bir performans de­
ğerlendirmesini yapıyorsunuz.
Hangi ölçütlere göre ne tür so­
nuçlar çıkıyor?
Aslında, tam bir performans testı
imkansız. iyi kötü neye göre? Sayısal
bunları gerekli bağlam içinde analiz
edebiliyorlar mı7 Yanlış haberi doğ·
ru haberden ayıklama kapasitesine
sahipler mı? Dunyada olan haberler·
den zamanında haberdar olabiliyor·
lar mı7
Erken modern dönemde bilginin
ltareket hızını ve türünü bugü­
nün okuYlJCUSunun gözünde can­
landırmak için neler söyleyebi­
liriz? Örneğin, "Roma nerede?"
gibi bir soru da bilgi ağlarında
6nemli bir soru olarak yer ata ­
l>Uiyor.
Bu tip sorular bence eski insanların
zıhin dünyasına girmek açısından
da manalı. Tarihçilerin ama en çok
da son iki yüzyılda geçirilen kültü­
rel değişimler nedeniyle Osmanlı
tarihçilerinin önündeki en büyük
engel bu. Mesela, bir Osmanlı paşası
ya da çelebisi zamanının büyük bir
kısmını at üstünde savaşarak ya da
avlanarak. helva meclislerinde şiir
okuyarak. tekkede ve camıde ibadet
ederek geçirir; bugünün insanı bun·
lara ne kadar zaman ayırmaktadır?
Elinde akıllı telefon yemek sofrasın·
da bıle birbirinin suratına bakmayan
tüketim toplumunun modern insanı·
nın, her tarafı metafizik güçlere olan
inançla çevrili ve kendini hep bir
cemaat üzerinden tarif eden Osmanlı
bireyini anlamakta zorlanmasından
doğal ne olabilir?

Büyük bir � i n a n ô O L aygıtı yönetmeyi b a � a ra n b u

Bu bağlamda. Osmanlıların merak et­
i mp a ratorluk 5-1 0 ba�ken te elçi atama kta n i m t i n a edip tiği şeyler bize dış dünyayı nasıl algı­
ladıklarını da gösterebilir. Dış dünya·
itıtihbarat ı n ı m e rkezi b i r 6i6temle değil de ka p u halkları ve
ya ilgisi var/yok tartışmasından daha
6erhaddeki beylerbeyiler üzeri nden yapmayı tercih ettiyöe. manidar bir soru bu. Başka dinden
ya da kültürden insanları nasıl görü·
b u n u n n eden i böyle y a p m a n ı n daha veri mli olm aöıdır. yarlar? Uzak diyarlar hakkında ne tip
önyargıları var? Orada olan olaylar
lstanbul'a nasıl yansıyor? Mesela .
yi Devrimi'ni gerçekleştiren o. bir olarak ölçemediğimize göre bir stan· katiyen Kalvinistleri Luthercilerden
yüzyılda kontrolündeki toprakları dardımız, bir referans noktamız ol­ ayıramıyorlar. Bir de 156o'lara kadar
dünyanın %34'ünden %85'ine çıkaran malı ve bu karşılaştırdığımız tüm ak· mehdici inançlar ayakta olduğundan
o. Osmanlı'nın geri kalışı istisnaı de­ törler için sabitlenebilmeli. ıo. yüzyıl Luhtercileri Müslüman sanıyorlar,
ğil ki. Modernite öncesinin zengin istihbarat örgütleri için zor bir iş. bu çok ılginç. Savaş meydanlarında
Hindistan'ı ufacık lngil tere'ye koloni sünnetli Almanlar bulduk, bakın işte
oldu; koskoca Çin, Japonya tarafın· Ben ancak bazı basit sorular çerçeve· kefereler Müslüman oluyorsunuz,
dan işgal edildi. sinde Osmanlı istıhbaraıını Venedik kehanet gerçek çıktı, kıyamet zamanı
ve Habsburglarınkiyle karşılaştır· geldi ve Kanuni mehdi diyorlar SÜ·
52 Dış dünyayla ilgisizlik konusunda da dım. Aldıkları haber dogru mu? Kriz rekli Avrupalılara. Bunu diyen kos·
buna benzer bir yanlış yere odaklan· anında birçok kanaldan haber alıp koca sadrazam. Şimdi mantıklı bir

ınsan bu zihniyeti içselleştirmekte
en başta zorlanır.
Sınır boylarının korunması bağ­
lamında bir yerden bir yere gi­
den kişilerin taşıdığı , taşımak
ıorunda oldugu beratlardan söz
�diyorsunuz, ele aldıgınız dö­
nemde bu tür kagıtlar ne kadar
yaygındı? Okuma-yazma oranını
ya da devlet bürokrasinin nite­
ligini düşününce nasıl bir tablo
ortaya çıkıyor?
Aslında ileriki yıl larda daha da yay­
�ınlaşacak ve merkezi bürokrasinin
ve uluslararası hukukun gelişmesiyle
standardize olacak. Bunu en güzel
korsanlarda görüyoruz. 18. yüzyılda
lıır korsan denize çıkmadan kendi
hukumetinden berat al ıyor. Fransız
konsolosundan "bu bizim dost buna
saldırmayın" diye kendi donanma­
''"· hıtaben bır referans mektubu
.ılıyor ve son olarak da, ticaret ge­
nıılerinin bulundurması gereken pa­
s.ıportların bir kopyasını alıyor ki,
l ııı nların gerçekten Fransız gemisi
olup olmadığını anl ayabilsin. Değilse
s.ıldırıp ele geçırebilecek çünkü. 16.
yuzyılda bu kadar kurallı değil her
\l'Y
is tihbara t faaliyetlerini ince­
h·rken özellikle tek tek kişiler
)tn i casuslar üzerinde dunıyor­
ıınuz, bunu biraz açar mısınız?
" lapta, Beyoglu'na adını veren
Vı•ııedik doçu Grlttl, Clı;alazade
\ usuf Sinan Pı1$<ı . Habsburg el­
' "i Busbecq gibi tanınmış ve de
ı.. nınmamış pek çok kişinin öy­
k•"Ü var, bu çalışma bağlamında
kı)ilerin rolünden söz edebilir
mısiniz?
Modernıte öncesinde insanları eğit­
nwk mümkün değildi. Mesela. atlı
ı.wm ne yapacaksınız? Avrupa'dakl
�ıbı ekipmanı pahalıya patlayan ağır
\uvari lazımsa toplumun bu konuda
ııımanlaşmış kesimine gideceksiniz,
y.ını şövalyelere. Eğer Asya'dakl
�ıbı hafif süvariye ihtiyacınız varsa,
bunların dogal ortamı olan steplere
�ıdeceksiniz. Köyden alayım, atın üs-
ıune koyayım, talim yapsın. eyerde
�alksın. ok atsın; bu mümkün değil.
Denizci mi lazım? Balıkçı lardan bula­
caksınız. çünkü diğerleri ne denizcılı­
ği öğrenebilir ne de seyrüseferin zor­
luklarına katlanabilir; hemen ölür.
Casusluk için de bu böyle. Birine
ltalyanca ve Hristiyanlık öğretmek
çok zor bir iş. Bunun yerine hem bu
yeteneklere hem de istihbarat yap-
mak için gerekli yerel ağlara sahip
mühtedileri kullanmak daha mantık­
lı. Bunun bir uzantısı olarak. her ıki
dünyada da ticari, siyasi ve istihbari
ilişkiler gel iştirmiş ve siyaset simsa­
rı adını verdiğimiz Grilli ya da Yaser
Nasi ve David Passi gibi tipler de kar­
şımıza çıkıyor. Bunların uluslararası
diplomaside ve Osmanlı siyasetınde
oynadıkları rol sandığımızdan çok
daha fazla.
Osmanlı istihbaratında rol alan
kişiler arasında mühtedilik be­
lirgin bir özellik olarak orta­
ya çıkıyor. Casuslukla mühtedi
olmanın bağlantısı nedir? Bu
durumu nasıl anlamalı ve dü­
şünmeliyiz? Bu bağlamda ayrıca
"beşinci kol" faaliyetlerini ne
şekilde yorumlamalı ki kitapta
bunu da bir konu olarak ele al­
mışsımz?
Mühtediler geçmişleri nedeniyle iki
dünyayla da rahatça ilişki kurabili­
yorlar. Ayrıca. Avrupa'da bir Müslü­
manın tek başına gezme şansı yok;
dolayısıyla Osmanlılar Hristiyan ya
da Yahudi kökenl iler ve Avrupalı
mühtedilerle iş yapmak zorunda ka-
lıyor.
Beşinci kola gelince. Mill iyetçilik ça-
ğından önce imparatorluklar pasif bir
m
rıza üretmekle yetiniyorlardı: vergini
ver. ısyan etme. Dolayısıyla Osmanlı­
larla i ş birliği yapan Napolililere çok
şaşırmamamız gerek. nasıl Osmanlı­
ları Venediklil ere tercih eden Kıbrıs
Rumlarına şaşırmıyorsak. Aynı gemi­
de Müslüman ve Hristiyan beraber
korsanlık yapıyorsa, yani "gaıa"ya
çıkıyorsa her şey olabilir. Aynı şe-
kilde, Akdenız'in ortasındaki ıssı1 bir lsı>anyol
casusların
adada bulunan bir mağaranın sol ta­
OsnıRnlıc•
rafındaki sunağa Hristiyan korsanlar, harnerle
sağ tarafına ise Müslüman korsanlar ltalyanca yıuJıAı
mektup
adak bırakıyo rsa ve bizim gazilerin
adakları toplanıp Sicilya'daki bır ki­
liseye bağışlanıyorsa? Kuzey Afrika
çöllerinde karşımıza çıkan ve Latin­
ce. lspanyolca, Türkçe, Arapça ve
lingua branca konuşan Müslüman
evliyaya ne demeli? Bu yetmiş yaşın­
daki ermişin lspanya'da bir Hristiyan
manastırında büyümüş olmasını ve
babası engizisyon tarafından yakı­
lınca Tunus'a kaçmasını. ancak bu­
radakilerin de kendi Müslümanlığını
beğenmemesi üzerine çareyi çöl lere
sığınmakta bulmasını nasıl anlam­
landırınalı?
Kitabın sonuçlarından biri de,
erken dönem Akdenlz'inde Hris­
tiyan-Müslüman ayrımuun, diğer
bir deyişle bugün "medeniyetler
çatışması" olarak sunulan dinler
karşıtlıgının pratikte pek de iş­
lemiyor olması ve bize sunulanın
aksine dini ayrımların bulanık­
laştığı iç içe geçmiş bir dünya ile
karşılaşmamız. Bu dünyayı biraz
anlatabilir misiniz?
Bence milliyetçilik kadar zehirleyici
1
bir paradigma bu dinlerin birblrin-
den kesin çizgilerle ayrıldıgı yargısı.
�
-
Huntlngton'ın orijinal makalesınl
okursanız orada bır medenıyet tanı­
mı vardır, kendinizi adeta Risk oy­
nuyor sanırsınız. Hiçbir entelektüel
derinlıgı olmayan bir mesele.
Biz tarihi e6tabliohmenı'ın ürettl�i
ğ kaynaklardan okuyoruz. Merkezkaç
� kuvvetlerin ve ezilmişlerin arkada
ıı-- Gl•ll
mürekkeple
ynılmlŞ blr
casus mekruhu
I
çok az şey bırakmasına matbaanın ve
geniş bir okuyucu kitleslnın eksikliği
de eklendığınde, elimızdeki tarıhin
imparatorluk elitlerinin gündemle­
ri ve önyargılarının ürünü olmasına
çok da şaşırmamak gerek. Ama orada
her seferinde Venedlkliye kefere-!
fecere demesi onunla hiçbir işblr-
ligine gitmediğini göstermez. Ya da
Osmanlı kaynakları sürekli şehadet
şerbetıni nuş eylemekten bahsediyor
diye tüm Osmanlıları Allah yolunda
ölüme giden dilaverler olarak göre­
meyiz. Gerçek bundan çok daha karı­
54 şık ve bu kendisini en berrak şekılde
serhadde gösteriyor.
Aslında gerçek hayatta da böyle
bır karşıtlık var. Bugün slyasetçile­
rın, din adamlarının ya da kanaat
önderlerinin tarif ettiği Türkiye ile
gerçekten yaşadığımız yaşam ara­
sında. yani teori ile pratik ara�ında
inanılmaz bir fark var. Tarihte de
böyle. Mesela. Fatıh'in kadısıyla il­
gili meşhur hikayesi vardır, ne kadar
... ...,
adil olduğuna dair. Ya da Osmanlı
adaletnamelerl. Bunlara bakılırsa
muhteşem bir adalet sistemi çıkar,
ama şeriye slcıllerine bakıldığında
durum böyle mi?
Casusların hikayeleri önümüze bam­
başka bır resim koyuyor. Yabancı
elçilerle sarayın ve hanedanın en
önemli kişileri arasındaki sürekli bil­
gi alışverışi, değişik kültürel, dini ve
etnik kökenlerden ınsanların tarih·
sel kategorileri darmaduman eden
hareketlilikleri ve Michel Zevaco ro·
manlarını aratmayacak bir entrikalar
dünyası.
Burada insanların merakını manipüle
edıp olayı romanııze etmek istemem;
bunların hıkayelerındeki detayların
kafalarımızı nasıl karışıırabllecegini
bir iki örnekle anlatmaya çalışayım:
Napolı'dc kaybolan ve yakalanma­
mak için lspanyol taklidi yapan bir
Turk ajanını soyan eşkıyaların kendi­
sine, eğer köylüler tarafından öldü­
rülmek istemiyorsa lspanyol taklidi
yapmaması ve Turk gibı dolaşmasını
söylemesi çok manıdar değil midir?
Ya da uç kuşak üst üste din degişli­
ren Cigala aılesınin en meşhur ferdi
Cıgalazade, Yusuf Sınan Paşanın Os­
manlı donanması ıle Güney ltalya'yı
yakıp yıktıktan sonra Messına açık­
larında demır atması ve annesini
görmek istemesi. üstüne üstlük de
Habsburgların bunu kabul etmesi her
gün karşımıza çıkan bir şey midir?
Peki, ya kılık değiştirip lstanbul'a
gelen bir lspanyol ajanının gelir gel­
mez sokakta ihtida etmiş bir tanıdığa
rastlaması? Hakikaten casusların ve
mühtedi !erin dunyası bu kadar küçük
müydü?
Bu çalışmayı yakın dönemde Ak­
deniz üzerine yapılan çalışmalar
ba�lamında -ömeıtın David Abu­
lafia, Noel Malcolm, Molly Gre­
ene. Nathalie Rothınaıı'ın ça lış­
maları- nereye yerleştirlninlz7
Buna bağlı olarak, son yıllarda
Akdeniz tarlhlne yenl bir ilgi, bir
vurgu olduğunu söylemek müm­
kün mü?
Yukarıda saydıgınız ısımlerin ça­
lışmalarıyla çok ortak noktası var
kıtabın. Birden çok arşıvden beslen­
mesi ve biraz daha hareketli üslubu
açısından Noel Malcolm'ın son kitabı
ile daha fazla ortak noktası olduğu­
nu duşünüyorum. Başkentlerde çi­
zilen sınırları aşan aracılar üıerıne
odaklanan bu çalışmalar biraz işleri
karmaşıklaştıran ve kategorilerimizl
bozan hikayelerle dolu.
Anglosakson dünyada ve özel­
likle Amerikan üniversitelerinde
Akdenız'e karşı yenı bir ilgi var ama
bu çok yetersiz. Bu kadar gelışmiş bır
tarih yazımına ve zengin kaynaklara
sahıp bir alanın daha fazla ilgiyi hak
ettlğı kanaatindeyim.
Casusları incelemek, Akdeniz
tarihi gibi, sizi aslen Osmanlı ta­
rihinin çok farklı alanlarıyla ve
tartışma konularıyla da buluştu­
ruyor. En başta söz ettiğimiz 16.
yüzyıl merkezileşmesine tekrar
değinmek mümkün ya da ekabir
kapılarının siyasi gücünü bu bağ­
lamda düşünebiliriz. değil mi?
rastlamak mümkün. Ayrıca, bu elçi,
casus ve komutanların amaçlarının
kendi eylemlerini meşru göstermek
olduğunu unutmayalım. Mesela. bal­
yosa sorsa nız hep o Osmanlılardan
bilgi alıyor, ama karşılığında hiçbir
şey vermed iğini düşünmek de çok
mantıklı değil. Yine Venedik, Napoli.
Sicilya ya da lspanyol karşı istihba-
olarak ifade etmek istedigimi %ıoo'e
yakın bir şekilde karşı tarafa verebil­
mek olmalı. Uzatmadan, en sarih şe­
kilde. Ondan sonra da, okuyucunun
kendini rahat hissedeceği bir üsluba
dikkat etmeliyim. Kitaptaki Dördün­
cü Bölüm ltalyanca, son bölüm ise
lngil izce olarak daha önce yayım­
lanmıştı; ilgilenen meslektaşlarım

Evet. Devlet-i Aliyye'yi merkezileş­

me, conbe•öionalizatiorı. askeri Türkiye 'de karma�ık ve kötü b i r Tü rkçeyi a ka d em i k d i l
devrim, mehdicilik ve devlet oluşu­
mu gibi genel akımların içinde çağ­
diye dayatıyorl a r b ize. Tek b i i l i n a n lata cağı �eyi ü ç tiille
daşlarıyla karşılaştırmalı bir şekilde
a n la t a n m uğlak itadeler. a!jı r ceza yargıcı n ı n k a l e m i nden
değerlendiren eserlerin sayısı art­
maya başladı. Osmanlı tarihini Avru­ çıkmı� gibi k u ru b i r ü1>lup. Oyw. a m a ç ı l k ola rak ibade
pa tarihinin genel paradigmaları içi­
etmek i6tediği m i % ı o o 'e yakın b i r �ekılde kar�ı tarata
ne entegre etme eğilimi önemli. Her
ne kadar yavaş yavaş istiap haddine verebil mek o l m a lı.
�elmeye başlasak da, daha ortada
karikatürize bir indirgemecilik yok. O
yuzden bir müddet daha zorlayabili­ raıının Osmanlı ajanlarıyla ilgili üret­
rız bence. Ama ifrat ile tefrit arasın­ tikleri belgeler bazen gerçeklerden
da bır yerde durmalıyız. çok korkuları yansıtıyor.

(asuslar ile ilgili bu çalışmayı Son olarak, lngilizce yazdığınız

,,ıdece Osmanlı kaynaklarından
.traştırmanın mümkün olmadı­
�ını belirtiyorsunuz; İspanya,
ltalya ve Avusturya arşivleri gibi
pek çok farklı arşivden yarar­
lanmışsınız. Bize biraz kaynak
ıeşitliliğinden, bu kaynakların
olanaklarından ve zorlukların­
dan söz edebilir misiniz?
doktora tezinizden yola çıkarak
bu kitabı Türkiyeli okuyucu için
kendiniz Türkçe olarak yazdınız.
Genelde çevirilerinden okudu­
gumuz bu tür çalışmalar bağla­
mında bu çok özel bir durum,
memin dili son derece akıcı. Ki­
tabın yazılış süreci hakkında bir­
kaç söz söylemek ister misiniz?

ilk olarak bu arşivlerde diplomat­ Bu kitap doktora tezim değil aslında,

ların. casusların ve muhbirlerin fo�
.ılıyetleri hakkında çok fazla detay
var. 16. yüzyıl söz konusu olduğunda
lııllm elimizde ise ancak lstanbul'la
<'ya Jetleri arasındaki yazışmaların bi­
ıw paragraflık özetleri var. Buradan
lıır operasyonun detayları çıkmaz.
\ıkmamış da zaten. Avrupa arşivle­
rınde serhadden gelen çok sayıda
doküman da bulunmakta; bu açıdan
da az önce bahseııigim dünyanın ıçi­
ne girmek mümkün.
Bu kaynakların metodolojik sıkıntıla­
rı da var tabii. Bunlar genelde basılı
kıtaplardan daha az önyargılı zira
kıtap satmak gibi derdi olmayan elçi
ve casuslarımızın stereotip pompala­
maları için çok az neden var. Ancak,
gene sık tekrarlanan edebi motiflere
onu lngilizce basaca�ım. Doktoram
sadece Osmanlı istihbaratı üzerine
değildi: Habsburg, Venedik ve Os­
manlı istihbaratı üzerinden Akde­
niz'deki espiyonaj faaliyetlerini hem
ajanlar hem merkezi hükümet hem
de uluslararası ilişkiler açısından in­
celiyordu. Her ne kadar çok hacimli
bir tez olmasına rağmen. birçok de­
tayı teze alamamıştım. Aslında Türk­
çe bir kıtap yazmayı düşünmüyor­
dum ancak Kronik'ten Adem Koçal'ı bunları ya da tezimi okuyabilirler.
kıramadım. Türkçe kitap yazmamın amacı daha
geniş bir okur kitlesine ulaşmaktı ki,
Türkiye'de karmaşık ve kötü bir içinde bir çok yabancı kelime. ıabir,
Türkçeyi akademik dil diye dayatı­ yer ismi bulunan ve insanların alışık
yorlar bize. Tek fiilin anlatacağı şeyi olmadığı bir bakış açısı sunan böyle
üç fiille anlatan muğlak ifadeler. ağır bir kitabın bir yılda beşinci baskısı­
ceza yargıcının kaleminden çıkmış na hazırlanması hedc[ime ulaştığımı 55
gibi kuru bir üslup. Oysa, amaç ilk gösteriyor.
-

,, "
BAŞINDA BİR KALPAK OLSA :
GEORGİY ÇİÇERİN , .
SOVYET DIŞ POLiTiKASI VE
TÜRK İHTİLALİ
SAMUEL J. H IRST

Ruölar ve Türkler iki d ü nya 6a va�ı a ra6ı d ö n e m d e a ra l a rı n da aöı r/ a rd ı r 6 ü regelen

ihtilatları beıtarat ederek ta rihleri n i n e n uzu n ö m ü rlü i�bi rliği 6 ü recı nı ba�lattı l a r.
Bu yen i 6ahha. Bol�evik l htila l i ' n i n veya Bre6t-Litov6k A n tl a�m a 6 ı ' n ı n hemen
6onra 6 ı n d a b i rd e n b i re o rtaya çıkmadı. Cl ı n izdeki maka le. Sovyet Tü rk u z / a� ı 6 ı n ı n
i l k v e e n m ü h i m evre6 i n d e H ariciye Ko mi6eri o l a rak görev yapa n Georgi.Y Çiçerin ' i n
tikırlerı n i ve ald ı ğı kararl a rı i n celeyerek, Moökova ve A n ka ra 'n ın yakınla�m a
6 ü reci n de Sovyet Ruöya 'n ı n içinden geçtiği ideolojik d ö n ü � ü m e ı�ık tutan iki
böl ü m den olu�an bir yazı dizi6 i n i n ilkidir.

Çlçerin 191; Lozan Konferansı'nda Sovyeı Sovyeı ilişkilerinın şekillenmesinde

yılında
Rusyayı temsil etmek üzere Georgiy
Burıdn&rchtv Bıld
Çiçerin'in seçilmiş olması son derece
ıoı·tlSscJA CC·BY·
SA)o munasıp bir karardı Çıçerin, 1920 yı­
lının baharından berı Moskova'daki
mesai arkadaşlarına Türkiye'nın Sov­
yet harici siyasetinde ıaşıdığı öne­
mi anlatmaya çalışıyor ve Mustafa
Kemai'in ordusuna daha fazla destek
verilmesi gerektiğini defaatle vurgu­
luyordu. Dolayısıyla. Lozan Konfe­
ransı sırasında Bolşeviklerin kayıtsız
şartsız Türk egemenlığini destekleyc­
ceklerıni söylerken Çıçerin. aslında
ıkl yıldan fazla bir süredir şahsen ar­
kasında durduğu bir sıyaseti devam
ettiriyordu.
Çıçerin'ın Türkiye'ye verdiği destek
ve konferansta takındığı ıuıum o
derece dikkatleri çekmişti ki. gerek
Sovyeı basınında gerekse ulusla­
rarası diplomatik çevrelerde renkli
yorumlar yapılıyordu. Mesela. ismet
Paşa Lozan'dan Ankara'ya gönder­
diği bir telgrafta. lngiliz temsilcisi
Lord Curzon'un Çiçerin hakkında
"başında bır kalpak olsa. ismet Paşa
konuşuyor zannedileceği" mütalaa·
sında bulunarak. latife ettiğini yaz­
mıştı.' Sovyet gazetesi Pravda ise
yayımladığı bir karikatürde Çiçerin'i
bu kez kalpak yerine benzer çağrı­
şımlar yapan bir fes ile Türk kılığına
sokmuştu. Pravda 'nın hicvindeki
eleştiri. Çiçerin'ln Türkiye'ye olan
bağlılığının birçok Bolşevik yoldaşın­
kinden daha güçlü olmasıyla ilgıliydi.
Dönemin gözlemcileri tarafından ya­
pılan bunca vurguya rağmen Türk-
Çıçcrin'ın oynadı!lı rolün önemi çağ­
daş tarih literatüründe büyük ölçüde
göl ardı edilmiştir. Bu durum aslın­
da büyük bır ıalıhsizlikıır diyebilınz
zira Çıçerin'ln ardında bıraktığı onca
yazılı belge Moskova'nın takip ettiği
Türkiye siyasetinin ardında ne kadar
ıuıarlı ve kendi içinde devamlılık arı
eden bir Bolşevik dünya görüşünün
yattığını net biçimde ortaya koyar.
Sovyet Rusya ve Türkıye' nin karma­
şık geçmişine son derece hakim olan
Çıçerın. iki ülke arasındaki ilişkile­
ri biçimlendirmek lçın bırbirleriylc
çarpışan çok sayıda etkeni dengele­
mek zorunda olduğunun bıllncindey­
dı. Bu etkenler arasında. Kafkasya
bölgesindekı ihtilanarı körükleyen
toprak iddiaları. Türkiye'deki komü­
nisılere karşı Ankara'nın tutumu,
Moskova'nın Enver Paşa gibi Anka­
ra hükümeıinin şüpheyle yaklaştığı
kimselerle olan münasebetleri gibı
başlıklar sayı labılir. Ancak hariciye
komıseri olarak görev yapııgı dönem
boyunca Çiçcrın'in Ttirkiye'ye olan
yaklaşımını bu etkenlerden hiçbiri ile
ıamamen açıklamak mümkün df!lil­
dir. Esas itibariyle. Çiçerin'in straıeji­
sıne yön veren temel saik son derece
dolambaçsız bir manlık düzlemi için­
de irdelenebilir. Çiçerin'e göre. Türk­
Sovyet ilişkileri Barı kontrolündeki
uluslararası ilişkiler sisteminin bir
ürünüydü. Söz konusu bu sistem. Ba­
tılı emperyalistler tarafından tasarla­
nan ve Türkiye gibi ülkelerde ulusal
kalkınmayı doğrudan hedef alan bir
rejimden ibaretti. Dolayısıyla, Mus­
ıafa Kemal ve hükümeli Türk halkı­
nın çıkarları doğrultusunda ilerlediği
müddetçe, Sovyet Rusya ile Türkiye
yakınlaşması Barı'yla yaşanan eşza­
manlı ve benzer ihtilafların doğal bir
sonucu olmaya devam edecekti.
rürkiye, Sovyet Rusya'nın uçsuz
bucaksız dış ilişkiler spekrrumun­
da yalnızca bir fasıldan ibareıti ve
bu den l i geniş ve karmaşık bir dip­
lomasi sahnesinde, uzun süren dış
baskılar sonucu. bazen aynı kişinin
lııle çelişkili birtakım kararlar aldığı­
nı söylemek abartılı olmaz. Aslında.
Çıçerin'in fikirleri ve Türkiye siyase­
ti gibi oldukça çetrefilli bir konuyu
tek ciltlik bir kitaba sığdırmak bile
wr. Yine de, elin izdeki makalenin
bu ilk kısmında ve devamı niteliğin­
dekı ikinci bölümünde. Moskova ve
Sovyerler'ın rakip eıtiği Türkiye si­
yasetini inceleyen mevcut eserlerin
analizlerini Çiçerin'e bakarak değil
de, Lenin ve Stalin'in görüşleri üze­
rinden yapmış olduklarını görüyoruz.
Türkiye'de yayımlanan tarih kitapla­
rında Çiçerın'ın adının zikredildiği
nadir bölümler daha zıyade 192ı yılı
görüşmelerine odaklanıyor. Bu sınır­
lı yaklaşımın bir sebebi. Sovyet Hari­
ciye Komiseri'yle ilgıli bılgilerin bu­
yük bir bölümünün ı92ı Türk-Sovyeı
Antlaşması'nın taslak aşamasında
onunla buluşan Türk devlet adamla­
rının hikayelerine dayanıyor olması.
Yazdıkları anılarda, ı92ı yılının Mart
ayında yapılan müzakerelere genış
yer veren Ali Fuat Cebesoy. Riza Nur
ileri ve Yusuf Kemal Tengirşenk san­
ki agız birliği ermişler gibi Çiçerin'in
Stalin'e göre çok daha sert bir tutum
takındıgını iddia etmişlerdi.' Bu öne
sürülenleri referans alarak kıtap ya­
zan diğer birçok tarihçi gibi, Stefa­
nos Yerasimos'un da Çiçerin'in takip
ettiği mü1.akere stratejisinı Stalin'e
nazaran gerçekçilikten uzak ve uzlaş­ siyasetini öznel ve kişisel duygula­ Viktor
Nikolaevlç
maya kapalı bir tavır olarak yorumla­ rının yöniendirmediğidir. Çiçerin'in
Denl'nln bir
ması şaşırtıcı olmasa gerek.• Umumi­ benimsedigi ideolojik dünya görüşü karlkacOrO:
yetle yukarıda adı geçen üç hatırata çok daha belirleyicidir ve kendi için­ ..Boğaılar'da
Çiçerln." 19ı.1
dayandırdıgı daha yakın tarihli ki­ de tutarlılık arzeden bu ideoloji pen­ yılında Krasnaia
tabında, Yavuz Aslan da benzer şe­ ceresinden bakıidıgında Sovyetler'in nov' yayınevl
tarafından
kilde Çiçerin'in Ermeni sempatizan­ Türkiye'ye verdigi desteğin ardındaki
kartpostal
lığını dizginlemeyi başaramadığını en önemli isimlerden bir tanesinin olarak basıldı

Ncw York'ıaki arşivlerden ropladı­
�ım vesikaların ışığında Sovyet dış
'1yaselinde Türkiye'nin yerini tespit
!'tmeye çalışacagım.' Çıçerın gibi
l'nternasyonalist bir devrimcinin
�uvayı Milliye hareketine verdiği
ıdeolojik desıegi kendi içinde nasıl
meşrulaştırabildiğini tartışacağım.
1 akar Çiçerin'in entelektüel formas­
yonuna geçmeden evvel, devlerle­
rarası ilişkılerin tesis edilmesindeki
rolüne değinmek ve Ankara ile ılk
münasebetlerin başlangıcından 1921
lurk-Sovyet Anrlaşması'na kadar ge­
ı·en süre boyunca yaptıklarına hızlıca
�oz atmak gerekiyor.
MECLİSİN AÇILIŞINDAN t92 J
IÜRK-SOVYET ANTLAŞMASl'NA
KADAR ÇİÇERiN'İN ROLÜ
Bu makalede ele alınan konu hakkın-
da Türk tarih literatüründe kapsam-
lı bir araştırmaya rastlayamıyoruz.
ve Sralin'in aksine Türk karşıtı bir
turum ıçine girdigini iddia ediyor.'
Yerasimos'un ve Aslan'ın yorumları
Türk-Sovyeı ilişkileri tarihi üzerine
yazılmış birçok eserde var ulc:trı l.Jir
mutabakatı yansıtıyor. Buradaki re­
mel sorun. Sovyet arşiv vesikaları
aynasındaki Çiçerin ile Ali Fuat, Rıza
Nur ve Yusuf Kemal'in resmeııigi
Çiçerin arasında birtakım zıtlıkların
bulunmasıdır. Sovyet arşivlerindeki
yazışmalara bakıldıgında, Çiçerin ve
Stalin'ln aslında Mart ı9ZI müzakere­
leri sırasında gayet yakın bir işbirliği
içinde hareket eniklerini ve Türkiye
konusundaki hederlerinde önemli
farklılıkların olmadığını görüyoruz.•
ı921 görüşmelerinden bir buçuk yıl
kadar sonra. Lozan Konferansı otu­
rumlarının ateşlendiği bir noktada.
Çiçerin hakikaten Türklere karşı ön-
yargılı birtakım sözler etmişti. Eliniz-
deki makalenin temel iddiası, zan-
nedilenin aksine, Çiçerin'in Türkiye
Çiçerin oldugu net biçimde anlaşıla­
bilir.
Kuşkusuz. tarih literatüründe
Çiçerirı'irı Türkiye siyasetini olum�
lu tasvir eden anılarına da rastla­
mak mümkün. Örnegin, Çıçerın ıle
Lozan'da iki ayı aşkın bir süre yogun
mesai yapan ismet Paşa, onun hak­
kında şunları söylemişti, "Bıze karşı
gerek Milli Mücadele'de, muharebe
esnasında ve gerekse ondan sonra
Lozan'da anlayışlı davranmıştır."'
Dönemin Sovyet gözlemcilerine göre
de Çiçerin "Dogu·ya· olan tutkusu
ve bağlılıgıyla nam salmıştı. Meşhur
Sovyet diplomatı Fyodor Raskol'ni-
kov. Çiçerin'I "bir ütopist" olarak ta­
nımladıktan sonra, Sovyeı Haricıye
Komiserı'nin "Doğu ülkeleriyle aktif
bir siyaset güdülmesi meselesine
gereğinden fazla kendini kaptırdığı­
nı· iddia etmişti.' Çiçerin'in Türkiye
sempatisine vurgu yapan ismet Paşa
-
Çiçerln All Fuat
Cebesoy ile,
1920
RGAKfO Jr&: 8·1517•
ve Raskol'nikov'un anıları, Sovyet
arşiv vesikalarıyla daha sıkı örtüş­
mektedir.
Raskol'nikov'un Çiçerin'in idealiz­
mine yapuğı vurgu oldukça önemli;
zira, mesaısinin büyük bir kısmını
sınır ve mülk problemleri gibi ulusla­
rarası ıl işkilerin gunlük meselelerıne
harcamış olsa da. aslında Çiçerln'in
eylemlerine kayda deger bir dev­
rimci ruh hakimdi. ömegin, 1921 yı­
lının Kasım ayında, Çiçcrin Sovyeı
fabrikalarının sökülüp, Anadolu'ya
nakledılmesı için Sıalln'i ıkna er­
meye çabalamış ve Türk iktisadi
kalkınmasının desteklenmesi için
bu fabrika ların orada inş• �dilmesi
gerekliğini savunmuştu. Böylece An­
kara hükümetini Türk gençlerini zirai
ve teknik konularda eğitim almak
uzere Sovyet Rusya'ya gönderme­
ye razı etmeyi uman Çiçerin, kendi
ıradesiyle, "Türkıye'nin uluslararası
sermayenin iktisadi kontrolü altına
girmesini" engellemek ve kendi do­
gal kaynaklarından istı[ade etmesini
sağlamak istiyordu.• Anadolu' da kur­
tuluş mücadelesi henüz bitmemiş­
ken. bu kadar kritik bir anda, Çiçerin
Stalin'e nazaran Türkiye'ye çok daha
raal bir biçimde destek olmaya çalışı­
yordu ve dış güçlerin istilasına karşı
halihazırda verilen askeri destegin
ötesinde planlarla meşguldü. Sta­
Jln cevabında, Sovyetler Birllği'nin
58 kendi yoksulluğundan bahsederek
Çiçerin'in önerisiyle dalga geçmiş ve
[abrikaların Anadolu'ya kaydırılması
rıkrıne de "çok uzak bir gelecekte ça­
lan musiki' yakıştırmasını yapmıştı.
Yine de Stalin, Çiçerln ile hem[ikirdl.
Neticede Moskova, Türk komünist­
lerini desteklemek isteyen birçok
Bolşevige karşı gelerek, Anadolu'da
ulusal bağımsızlık savaşı veren Türk
mıllıyetçılerine yardım ermeye karar
verdi. Devletlerarası iktisadi işbir­
lığının başlangıcına, yahut Stalin'in
tabiriyle, gelecekten gelen bu musi­
kınin işiti lmesine daha on yıl vardı.
193o'larda Nazilli'de ve Kayseri'de
kurulan tekstil fabrika ları bir yandan
Sovyetler Blrliği'nin Türk devletinin
kalkınmasına verdigl desteğin maddi
sembolü, diğer yandan da Çiçerin'in
192o'lerin başında sahip olduğu ön­
görünun bir deliliydi.
1920 ve 1923 yılları arasında Turk­
Sovyet işbirliginin temelleri atılır­
ken, Çiçerin Moskova siyasetinde
herkesten fazla etkili oldu. Elbette,
Çiçerin'in Türkiye konusunda sözü­
nün geçerlilıgyle gerçekte sahıp ol­
ı
dugu siyası güç arasındaki oranuyı
abartmamak gerek. Fabrikalar konu­
sunda Stalin ile yaptıgı müzakere as­
lında Çiçerin'in nü[uz alanının sınır­
larını kavramamız açısından önemli;
son kertede Çiçerin, Politbıiro'nun
emrınde çalışıyordu ve nihai karar­
larda son söz hakkı Politbüro'nun­
du. Öte yandan, Türkiye'yle alakalı
konularda en [azla bilgi sahibi de
Çıçerin'di ve sorunların çözümünde
çerçeveyi kurma görevi de ona dü­
şüyordu. Türkiye hakkındaki sayısız
Polllb!ıro kararnamesi sadece üç
kelimeden oluşuyordu: 'Çiçerin'in
kara rı uygundur."� Mustafa Kema l'in
Moskova ile ilk defa iletişim kurdugu
günden itibaren, Bolşevik karar me­
kanizması Çlçerin ile başlıyordu.
Türkıye'nln yardım talebi ilk defa
1920 yılının Nisan ayında Moskova
hükumetine llctildiginde iki ülke he­
nüz yolun başlangıcındaydı ve Bolşe­
vıklerın yeni bir politika belirlemesi
içın daha [azla zaman gerekiyordu.
Sovyetler'in Türkiye siyasetindeki
ciddi degişim, Halil Paşa'nın Mosko­
va ziyareti ve sonrasında Çiçcrin'in
müzakereler için l'olilburo'dan izin
istemesiyle başlamıştır. 15 Mayıs
192o'de Politbüro, Çiçerin'in "Türk
Meselesi" hakkındakı önerılerini
onaylayarak ikili müzakerelerin önü­
nü açmıştır.• Halil Paşa ile yapttğı
ı:örüşmeler hakkında Lenın'e yazdığı
mektupta Çiçerin, Türkiye'de ortaya
çıkan "mılll merkez· ile beraber artık
Sovyet Rusya'nın bu ülkeye yönelik
hedeOerinin eskisi gıbi olamayacağı­
nı açık bir dille ırade etmiştir. Çiçe­
rln, "Ona Dogu siyasetimizin ağırlık
merkezi Turkıye olacakur." diyerek
Ankara hükümeti ile doğrudan ileti­
şim kurulmasının ehemmiyetini vur­
gulamıştır."
Çiçerin'in Lenin'e yazdığı bu ilk mek-
ıupıa üç temel nokta dikkati çekiyor.
Birınclsı, Anadolu'daki mılli müca­
dele hareketinin Sovyet siyasetinin
dönüşümünde oynadığı mühim rol.
ikincisi, ıkı ulke arasındaki ilışkılerin
komünizm temelinde inşa edilmesi
Hkrine karşı Çlçerin'in getirdiği şahsi
ııırazlar. Çiçerln'e göre, Türklye'nin
sosyal yapısı komünizme elverişli de­
gıldl ve daha da önemlisi, "sahte bir
komünizmin" kimseye hiçbir [ayda
saglamayacagı da aşikardı. Üçüncü-
sü, Türk-Sovyet ilişkilerini tehlikeye
sokacak Gürcistan ve Ermenistan
devleılerı konırol altında ıuıulmalıy­
dı ki, Ankara hükümetiyle Kafkasya
uzerinden doğrudan iletişim kurula­
bılsin. Kısacası, Çiçerın mekıubunda
Ankara-Moskova ilişkilerinin ana
fay hatlarını çizmişti. Oevletlerarası
ışbirllğinin komünizmin önünde ıu­
tulması ve ufak tefek bölgesel me­
selelerin dilginlenmesl gibi fikirler
Sovyetler'in geçirdiği dönüşümün de
bırer göste�esiydi.
Halil Paşa ile görüşmeleri hakkında
sunduğu rapordan sadece dokuz gün
sonra Polltbiıro Anadolu'da "yardım
'lrasında dagııılacak altın mıkta­
rını mümkün oldugunca sınırlama
kaydıyla. Çiçerin'in Sultan rejımi ve
Antant emperyalızmıne karşı verilen
kurtuluş mücadelesini destekleme
onerisınr kabul euı.•1 Politbüro ka­
rarında kullanılan ifadeler. Mustara
Kemal'ln kuvvetlerini 1920 yılının
Mayıs ayında destekleme önerisi­
nın Çiçerin tarafından yapıldığını
ve uu rıokıml• Türklye'ye verilen
Sovyet destegınin ardında Hariciye
Komiserliğinin olduğunu net biçim­
de ortaya koyuyor. Aynı zamanda,
Politbüro kararna mesı. Türkiye'ye
uzatılan yardım elinin Sovyetler'in
anıı-emperyalıst olarak addettiği
devletlere vermeyi ıaahhüı ettiği
çok daha geniş bir destek planının
parçası olduğunu da gösteriyor. Ni­
ıekım bu kararnameden bir ay sonra
söz verilen yardımın Türk tarafına
hala ulaşmamış olmasına sinirlenen
Çıçerin, Polltbüro'ya çagrıda bulun­
muş ve Türkiye, lran ve Afganısıan'a
gonderilecek al tın ve silahların aslın­
da Dogu ülkelerinde mücadele veren
tum devrimci güçlere yönelik bir si­
yaset ile baglanulı olduğunu hatır­
laımışıı. Şayet sôz verilen yardım bir
an evvel gönderilemez ise, "Musta[a
Kemal bizi gevezeler ve dolandırıcı­
lar olarak görecektir" diyerek Çiçerın
aslında kararların alelacele alındı­
ğı bu devrimci anda, Politbüro'yu
verdigı sözlerin arkasında durmaya
çagırıyordu.'' Moskova ancak bu şe­
kilde güvenilir bir uluslararası aktör
olarak itibar kazanabilırdi. Fakat pek
çok Bolşevik açısından Çiçerin'in fi-
kırleri kolayca yenilir yutulur değildı.
Oevrimcıligi harici siyaset ile bag­
daştıramayan Moskova'daki muhte­
ris bir ıakım, Çlçerin'in Türkiye'ye
gönderilecek yardım ıçin önayak
olduğu girişimlerı baltalamaya çalı­
şıyor yahut daha kaba saba planları
gündeme getiriyordu. Tam da Ankara
ile işbirliği sürecinin önü açılmışken,
Stalin'in Kafkasya'daki ış bitiricisi
Sergo Orconikldze komünizmi yay­
mak için devrimci bir ordu harekatı
önerisi sundu. Orconikidze'nin planı
her ne kadar maceraperesı görünse
de. zamanlama açısından Çiçerin'i
oldukça zor duruma düşürmüştü.
Ankara 'nın yardım talebiyle geldigi
günlerde. Bolşeviklerin Gilan eyale­
tinde bir sosyalist cumhurıyet kur­
ma ümitleri doruk noktasındaydı ve
bu gerçekleşırse belkı daha sonra
ıüm lran sosyalizme geçebilecekti.
Çiçerin'in Halil Paşa'yla buluşması­
nın üzerınden bir hafta bile geçme-
Çiçerin m ektu b u n da Ankara-Mo6kova i li�kileri n i n
a n a uay h a tl a rı n ı çizmi� ti. Devletlerara6ı i�birlıği n i n
kom ü n iz m i n ö n ü n d e t u t u l m a61 v e u u a k tebek bölge6el
m e6elelerin dizgi n l e n m e6 i gibi bikir/er Sovyetler'in geçirdiği
d ö n ü� ü m ü n de b i rer gö6terge6iydi.
mişti ki, Orconikidze lran'da "Sovyeı
nüfuzu ilan etmek ıçin" Moskova'dan
ızin istemiş ve "lran'da şehir üstüne
şehir kazanarak ilerleyebilecegini"
iddia etmişti. Aynı mektupta Orco­
nikidze. Türkiye'ye yapılacak tüm
yardımın kendisi üzerinden gönderil­
mesini talep etmişti.• Agustos ayında
Politbüro'dan komutasına 1500 asker
verilmesini rica eden Orconikidze, ıs­
rarla Kazvın ve Tahran'ı ele geçirece-
ğini öne sürüyordu.� Emrindeki Rus
askerlerinin "gönüllü" olarak hizmet
vereceğini, dolayısıyla Moskova'nın
herhangi bir olumsuz senaryoda
sorumluluk kabul etmek zorunda
olmayacagını söylüyordu. Nihayet,
Politbüro Orconikidze'nin taleplerını
reddeıti ve Sovyet Rusya'nın ulusla­
rarası alanda daha güvenılir bir aktör
olması gerektiğini savunan Çiçerin'in
planı büyuk bır za[er kazanmış oldu.
Çlçerin'ln Moskova ve Ankara hu­
kumetlerı arasında kurmaya çaba­
ladığı diplomatik dıl7en ırcrlsındc
Orconokldze gibi macerapi'rcst dev·
rimcilere yer yoktu Polııbüro'dakı
üst düzey yetkililer de bu ylızdcn
çogu kez onun tarafını ıuıuyordu,
hatta haziran ayında Kafkasya'dnkl
Sovyet askerlerine ıletllmek llıert>
Çiçerin'den talimatlarını yazılı ola
rak bildirmesini istediler." Böylece
temmuz ayında Kafkasya birliklerine
Türkiye'dekl "burjuva hı
i kılmetinl"
ıanımaları emredildi ve bu huküme·
ti sarsacak herhangı bir eylemden
kaçınmaları ıalimaıı verildi." Bu ka­
rarlardan da görülebileceği üzere.
Çiçerın sık sık Politbüro'nın onayını
almayı beceriyordu. ancak bu her
defasında daha fazla taruşmaya ve
polemige sebep oluyordu. Özel likle
Kafkasya bölgesinde devam eden
çauşmalar yüzünden Türk-Sovyeı
yakınlaşmasının kuyusunu kazmaya
hazır kimi Bolşevikler Çiçerin'in ba­
şına bela oluyordu. Örneğin, Sovyet
güçlerinin Türkiye'nın ele geçirdiği
kasabalara müdahale etmeye hazır­
landığı haberini aldığında, Çiçerin bir
kez daha Türkiye'yi ilgi lendiren ıüm
meselelerde karar mercısının Mos­
kova olduğunu ve Politbüro'nun bu
yönde defalarca kararname yayımla­ 59
dığını hatırlatmak zorunda kalmıştı.
 Kafkasya meselesinin yatışması bir
yıldan fazla zaman aldı; ancak 1921
Antlaşması imzalandıktan sonra ve
Çiçerin'in yogun ısrarları sonucunda,
Stalin nüfuzunu kullanarak durumu
kontrol altına almıştı.'•
1921 yılında Moskova ve Ankara ara-
sında imzalanan ilk resmi anlaşma
Gerçekten de Çiçeri n. Kabkaöya 'da olaöı b i r l ngiliz
h a rekatına kar�ı Türkiye ve Sovyet Ruöya 'nın orı a k olarak
düzenleyecekleri b i r aökeri operaöyo n a i h tim a l veriyor
a n ca k Bol�evikleri n bu ö e n a ryoda n o l a b i l diğince uzak
d u rm a ları gerektiğ i n i w v u n uyordu.
için müzakereler yapılırken. Çiçerin
son bir yıldır savunduğu fikirleri yi­
neliyor ve Sovyet Rusya'nın uyum
sağlamak zorunda oldugu uluslara­
rası konıonktür dogrultusunda ikili
i l işkileri biçimlendirmeye çalışıyor­
du. Daha net bir ifadeyle, Türkiye
ile kurulmakta olan diyalogu, Sov­
yet-lngiliz ilişkilerindekı normal­
leşme sürecine zarar vermeyecek
şekilde yürütmeye çalışıyordu. 1920
yılının sonbaharında Budu Mdivani
Ankara'da ön müzakerelere hazır­
lanırken Çiçerin'den bir dizi talimat
almıştı. Mdivani'ye duşen görevlerin
başında, Türk askerınin Ermenistan
içindeki ilerleyişıni durdurmak geli­
yordu kı, bu Ermenıstan'ın hatırın­
dan ziyade. lngillzlerden gelebilecek
bir müdahaleye engel olmak için
alınmış bir önlemdi.
Gerçekten de Çiçerin, Kafkasya'da
olası bir lngiliz harekatına karşı
Türkiye ve Sovyet Rusya'nın ortak
olarak düzenleyecekleri bir askeri
operasyona ihtimal veriyor ancak
Bolşevıklerin bu senaryodan olabil­
digince uzak durmaları gerektigini
savunuyordu. Çiçerln, Mdivani'den
Türkıye ile anlaşmak için elinden
geleni yapmasını talep etmiş ancak
her ne pahasına olursa olsun Sovyet
Rusya'yı lngiltere ile karşı karşıya ge­
tirebilecek bir taahhütten uzak dur­
bO masını ve olası bir Türk-lngiliz sava­
şında Türkiye'ye yardım zorunlulugu
doğurabilecek bir savunma anlaşma-
sı lısanı kullanmamasını ıstemıştı.�
Birkaç hafta sonra. Çiçerin benzer
düşüncelerini -özellikle de Sovyet-
lngiliz yakınlaşmasını zor duruma
düşürebi lecek bir durumdan )<açın­
mak gerektiğini- yineledi. lngilizle-
re karşı beslenen ortak düşmanlık
Türk-Sovyet i lişkilerinin doğası nda
vardı, ancak Rusya'nın yükümlülük­
lerini azaltmaya çalışması da gayet
doğal bir durumdu.
Mart ayında yapı lan müzakerelere
de benzer bir hava hakimdi: Sov·
yet Rusya lngiltere'nin piyonu du·
rumundaki Yunanlstan'la savaşan
Türkiyc'ye sonuna kadar destek ver·
meye hamdı -fakat bu destek yal·
nızca sözlü yapılacaktı ve yazılı bir
delil bulunmamalıydı." Aynı şekilde,
Mart müzakereleri sırasında Kafkas­
ya meselesi, masadaki diğer önemli
işlerin yanında teknik bır konumday­
dı. Çiçerin ayan beyan Gürcistan'ın
bazı bölgelerinin Türkiye'ye veril­
mesi gerektiğini söylemişti. Buna
mukabil. Sovyet Rusya'nın da Erme­
nıstan için Türkiye'den bir miktar
toprak talebinde bulunabileceğinin
altını çizen Çiçerın, bu meseleye kalı
biçımde yaklaşılmaması gerektiğinı
ifade etmiş ve bu eylemin Türkiye ile
dostane ilişkilere zarar vermesi pa­
hasına yapılmamasını rica etmişti.ı:
Nıhayet anlaşma müzakerelerinde
bir mıktar mesafe kat edlld iğınde.
Çiçerin'in Politbüro'ya gönderdıgi
mekttJp Ankara hükümetiyle yapı­
lan a n laşmanın Büyük Brltanya ıle
olan ilişkiler açısından ne gibi so­
nuçlar dogurabileceğinı mülahaza
ediyordu. Türk dıplomatları anlaşma
metninin açılış cümlesinde yer alan
"kardeş uluslar" tabirinin "emperya­
lizme karşı mücadelede dayanışma''
ifadesini de kapsayacak şekilde ge-
nişletilmesini istemişlerdi. Çiçerin'e
göre, Sovyet tarafının çekindigi de
tam olarak buydu. Ancak Türkle­
rin ısrar ettigi biçimiyle bile olduk­
ça muğlak bir anlamı olan bu açılış
cümlesınin lngiliz-Sovyet iliş kilerine
fazla bir zararı dokunmayacağını
düşünen Çiçerin neticede metnin
değiştirilmesini kabul etmişti.'' 1921
Antlaşması için yapılan müzakere­
lerde, ııpkı Orconikidze ile müna­
sebetlerinde olduğu gıbi, Çiçerin
için önemli olan şey Türk-Sovyet
ili şki lerinin ardındaki uluslararası
konjonktürdü: yani, iddia edildiği
gibi, Kafkasya'daki meselelerin ya­
hut Ermenistan'a olan sempatisinin
hiçbir ehemmiyeti yoktu. Esas iti­
bariyle, 1921 Antlaşması Çiçerin ıçln
büyük bır zaferdi. Son haliyle kabul
edilen metin Türkiye ve Sovyet Rus­
ya arasında uzun yıllar sürecek olan
devletlerarası işbirliğini saglam te­
mellere oturmuştu.
ARİSTOKRATİK KÖKLERDEN
DEVRİMCİ KARİYERE
Çıçerın'ın Türkıye gibi devletlere yö­
nelik üretıiği diplomalik formüllerı
Sovyetler'in devrimci siyasetiyle bağ­
daştırabilmesi hiç de olağan bir du­
rum değildi. Çiçerin, Birinci Harp'ten
ewel Türkiye meselelerine kafa yor­
muş, yazılar yazmış ve daha o zaman­
larda bile Rusya'nın Türkiye ile olan
ilişkilerine yön veren temel unsurun
her ıkı ülkenin Baıı'yla ulan müna­
sebetleri olduğunu öne sürmüştü.
Bununla beraber, harp öncesi döne­
min çoğu Rus aydını gibi, Çiçerin'in
kendisi de vaktiyle Batı'ya öykünen
bir tarz-ı-siyasete sahipti. Dolayı­
sıyla Pra•da gazetesinde çıkan ve
Çiçerın'in başında fes ile Türkleştiri­
lerek hicvedildıgı karikatür, aynı za­
manda Hariciye Komiseri'nin harp ve
devrim yıllarında geçırdiği entelek­
tüel dönüşümü yansıtıyor. Aşağıda
özetlenen bölümde, Çlçerin'in savaş
öncesı dönemde Türkiye'ye destek
siyasetinden ne kadar uzak bir tutum
ıçınde olduğunu inceleyeceğim.
Çiçerin'in çocukluk yıllarını geçirdiğı
çevreye ve hayatına bakarak, ileri­
ki yaşamını etkileyecek olan Doğu

sevdasını anlamak pek de müm­
kün değil . Çiçerin 1872 yılında Rus
lmparaıorluğu'nun köklü aristokra­
tık ailelerinden birinde dünyaya gel­
mişti. Amcası Boris, henüz on yaşın­
dayken babasını kaybeden Çiçerin'in
eğıtimiyle bizzat ilgilenmişti. "Sevgili
Boris Amca" diye hitap ettiği kişi 19.
yuzyıl Rus liberalizminin en önem­
lı [else[eci lerindendi ve bir şekilde
otokrasiye olan inancını ülkede ih­
ııyaç duyulan yasal reformlarla bağ­
(laşıırabiliyordu. Amcası Boris. genç
Çıçerin'in düşüncelerinde son dere­
ce önemli bir rol oynamış ve halkın
�eliştirilmesl gibi Rus entelektüelleri
arasında yaygın olan bir sorumluluk
lıılincini ona aşılamıştı. Fakat, Mark-
sısr ve devrimci çevrelerle tanışan
Çıçerin ile aşamalı reformdan yana
olan amcası Boris arasındaki gerilim
oğrencilik yıllarından itibaren yavaş
yavaş su yüzüne çıkmıştı. Devrimci
eylemleriyle Rus devletinin de tep­
kısini çeken Çlçerin. bu raaliyetlerin
bedelini 1904 yılında çarptırıldığı
surgün cezasıyla ödedi ve Bolşevik
Devrimi'nin sonrasına kadar yurt dı­
şında yaşamak zorunda bırakıldı.
Çıçerin'in Doğu ile tanışıklığı
Rusya'dan ayrılmadan evvel başına
gelen iki önemli deneyime dayanı-
yor. Birincisi, Rus edebıyatının Gü-
müş Çağı'nın en önemli şairlerinden
Mihail Kuzmin ile yaşadığı eşcinsel
ılişkiydi. Münasebetleri sırasında
Kuzmin'in Doğu'nun egzotizmine
duyduğu ilgi Çiçerin'i de cezbetmiş
ve onu daha önceleri aşina olmadığı
bir kültürel dünyanın içine çekmişti.
ilişkilerinden arda kalan mektuplar­
dan bir tanesinde Çiçerin, "Slav ve
Hint dünyaları arasındaki yakınlığa"
değiniyordu." Marksizm ile pek de
bağdaşmayan türden bir oryanta­
lizmin Çiçerin'in sonraki hayatında
yer ettiğini görmek mümkün. Me­
sela. Çiçerin'in kendisi tara[ından
yazılmış olduğu tahmin edilen Sov­
yet dönemi biyograrilerinden birin­
de "Dogu'ya olan aşkının ve Doğu
kültürüne olan ilgisinin Richard
Wagner'in müziğiyle başladığı" ileri
sürülüyordu.ı�
Çıçerın'ın Osmanlı lmparatorlugu
hakkındaki bilgisi ve mütalaaları ise
bambaşka bir kaynağa dayanıyor.
Meslek hayatına Rus Hariciyesinde
arşiv görevlisi olarak başladıktan
bır süre sonra, imparatorluğun en
tanınmış devlet adamlarından birisi
olan Aleksandr Gorçakov'un biyog­
rafisini yazmaya karar veren Çiçerin,
Gorçakov'un mesaisinin büyük bir
bölümünü Şark Meselesi'ne harcamış
olduğunu [ark etmiş ve Rusya'nın
Osmanlı siyasetini derinlemesine
irdeleme fırsatı bulmuştur. Yazmış
olduğu uzun Gorçakov biyografi-
sindeki düşünceleriyle. yıllar sonra
Türkiye'ye yardım siyaseti güttüğü
dönem arasındaki tezat, Çiçerin'in
devrim yıllarında geçirmiş olduğu
radikal dönüşümün bir göstergesidir.
Sovyeı-Türkiye
1911 Antlaşması
lmıa töreni,
16 Mnrı 1921
RC.AM0 Hı ll ı;?Q
Yazmış olduğu kitap içın Şark Mese­
lesi üzerine kafa yoran Çlçerln, doğal
olarak Osmanlı lmparatorluğu'nda
yaşayan azınlıkların statüsü ve kal­
kınma gibi meselelerle özel ola­
rak ilgilenmiştir. Devrimden sonra
Stalin'e yazmış olduğu mektupta gö­
rülebi leceği üzere, Türkiye'ye gönde­
rilmesini önerdi!li Sovyet rabrikaları
meselesinde de ulusal kalkınmaya
yönelik benzer bir ilgi mevcuttur.
Aradaki büyük fark, iktisadi ba!lım­
sızlığın ulusal kalkınmanın bir ön­
koşulu olduguna dair devrim sonrası
dönemde ileri sürdü!lü tezlere Birinci
Dünya Savaşı'ndan ewel yazmış ol­
duğu kitapta hiçbir şekilde yer veril­
memesidir.
Çiçerin'in ulusal kalkınma fikrine
olan merakı yükselen milliyetçilik­
le ilgili gözlemlerine dayanıyordu.
Milliyetçilik meselesinin ortaya çık­
masını Kırım Savaşı'na bağlayan Çi­
çerin, yazılarında sık sık bu konuyu
inceliyor ve Kırım Savaşı'nın "küre­
sel çapta tarihsel önemi" oldu!lunu
vurguluyordu. Çiçerin'e göre, Kırım
Savaşı sırasında uluslararası ilişkile­
rin bilindik prensiplerinde bir kay-
ma yaşanmış ve Avrupa'da yerleşik
statükonun sürdürülmesi fikrinden
ulusal hakların korunması düşünce­
sine geçilmişti. Ancak Çiçerin ulusal
haklardan bahsederken, siyasi ege­
menlik prensibine atırta bulunmu­
yordu. Ona göre, Rusların Osmanlı 61
lmparaı.orluğu'nda yaşayan Dogu
-
Hristiyanlarını merkezi otoriteye
karşı gelen bir dinsel azınlık olarak
değil de, farklı ulusal grupların bir
koalisyonu olarak görmeye başla­
ması ancak Kırım Savaşı sırasında
gerçekleşmiştir. Çiçerin, Osmanlı
sınırları içinde yaşayan Doğu halk­
larının "barışçıl yöntemlerle ulusal
kalkınmalarını" gerçekleştirebilme­
lerinin Rusya lmparatorluğu'nun çı­
karına olacağını savunuyordu. "Oto­
nomi" yahut "Hristıyan ve Müslüman
halkların paralel kalkınması" derken
Çlçerin'in kasteııiği şey aslında ba­
ğımsızlık değildi. O sadece uluslarüs­
tü bir siyasi yapının sınırları içinde
ulusal kalkınmanın mümkün olabile­
ceğini savunuyordu.
işin aslı, Çiçerin bağımsızlık fikrinin
Batı tarafından Doğu'yu parçalamak
için atılmış bir fitne tohumu olduğunu
düşünüyordu. Mesela Çiçerin'c göre,
Fransızlar Doğulu memleketlerde
Batılı maddi kültürün rüyasını satar­
ken aslında onları Fransa'ya bağımlı
hale getirecek bir güvenlik sistemini
tesis ediyorlardı. Fransızların aksine
Rusların önerdiği bir arada var olma
programı çok daha ıyi niyetliydi: Os­
manlı lmparatorluğu'nda yaşayan
Hristiyan halklara Batı boyunduru­
ğuna girmeden de ulusal kalkınma­
nın mümkün olabildiği bir yolu işaret
ediyordu."' Ona göre. Fransız ser­
mayesi ve vaad elliği maddi gelişim
aslında Doğu Hristiyanlarını "kendi
kültürlerine ve Doğu dünyasını güçlü
kılan geleneklere yabancılaştıracak"
yolun bir başlangıcıydı." Savaş ön-
OlPNOnAJt
fkı makalenin, ve devamı nnelittndc yazılan
ıkınd kısmının, hazırlanmasında emetf
ıeçen meslektaşım Onur lşçfyeçok ı�kür
<denm.
Bılal f\I. Şimşır, Loıan Telsratlan; Türle
Viplomaıık Btfs,.ıerinde Loıan Bono
rontmm,u, c. ı <Kasım 19u-Şubat ııµJ)
(Ankara: Türle Tarih Kurumu Basunevı, 1990),
s 167.
Çiçcnn'in Harıciye Komıseri ol.ırak ıöfev
yaptıtı dönemle ılgill bu makalede kullanılan
belgelerin bayılk. bir bölümli Rusya Sosyal­
Siyasi Tarih Arşlvt'nden ahnmışıır {RGASPI).
Çıçerin'ın lngilıere'dcki silrıun hayatıyla
llgih belselcr ıçin Columbia Onıversltesl'nin
Bachmeıerr AJ1ivi'nden faydalanılmıştır
(CU-BA).
Yusur Kemal Tengı�k. Varan Hizmtt ındt
(Ankara: Kültür Bakruıhgı, 1981), Ali Fuat
Ccbesoy, Mrukaııa Harınılan (21/11/1920-
2/6/1922) (lsumbul. Ncyıyatı. 195s);
Rıu Nur, IJt. Rıza ,Yur'un M<Mkoııa Sakal')a
62 /laııralan Ostanbul BotazıÇl Yayınlan,
1991).
cesi dönemde Çiçerin esas itibariyle
Osmanlı lmparatorluğu'nun Türk ol­
mayan azınlıklarıyla ilgileniyordu
kat Türkler hakkında yaptığı yorum­
lardan da anlaşılacağı üzere onları da
benzer bır pencereden görmekteydi.
örneğin, Tanzimat reformlarının
Osmanlı lmparatorluğu'nun yıkılış
sürecini hızlandırdığını, Avrupa-tıpi
yeniliklerin Türklerin doğasına aykırı
olduğunu ve Avrupa'nın Türkleri yol­
dan çıkardığını iddia ediyordu." Çi­
çerin ancak Marksizme gönül verd ik­
ten sonra tüm halkların, Batılı yahut
Doğulu fark etmez, bütün insanların
aynı endüstriyel geleceğe doğru yol
aldıkları düşüncesini savunur hale
geldi.
SONUÇ
Çiçeri n'in Birinci Harp'ten ewel yaz­
mış olduklarıyla 19ıo'li yılların ba­
şında Türk-Sovyet yakınlaşmasının
başlamasından itibaren savunduğu
düşüncelere bakıldığında. kökten
bir değişim yaşamış olduğu dikka­
ti çekiyor. Savaş sonrasında ancak
Anadolu'da ulusal bir siyasi hareket
ortaya çıkınca, Çiçerin Türkiye ile
ilişki lerin geliştirilebileceği ihtıma­
lini görmüştü zira bu ulusal hareket
emperyalist dünya düzeninin hege­
mon güçleriyle yaşanacak bir ihtilafı
da beraberinde getirecekti . Milliyet­
çiliğin doğal olarak siyasi ve iktisadi
bağımsızlık fikrini tetikleyeceğini
tahmin eden Çiçerin, Batı ile yaşana­
cak büyük bir çatışmanın kaçınılmaz
olduğunu düşünüyordu. Birinci Dün-
Stclanos Ycrnsimos, Turk-Sovycl llişkılerı·
Ekim 0e'1nrndcn Milli MOcadele'yc Onanbut·
GOıJem Yayınlan, 1979), s. 116-217.
Yuwı Aslan. Mudtato l�al M. Fnınıt
Goru�mtltrt Tı1ıi::-Soıı)'f!l IU�ılf!nndt Zln.�
Ostanbut Kaynak Yayınlan. ıooz), s. 18-29
Çlçenn'ın ı8 Şubat, 2 Man \IC ıo Man tarihli
mektuplan için bakınız: RGASPI, f_ 159, op. 2,
d. 'fl, il 16-18, ll. ıı-ı.ı. I 34.
lsmcı lnöml. Uarıralar, c_ 2 (Ankara: Bilgi
Yaytncvi. 1987), s. JB.
1 P Kossakovslı:.ii, fyodor Ra6kofnlkoıı o 20
urernenı ı o of'bt: ııoopomlnanlıa, plo'mo.
dokum�!)' (Leningrad� lenlıdat, 1989),
s. 49>
RGASPI, f 159, op. 2, d 57, 1. 86 (19 Kasım
1921).
ıo ômctın: RGA.SPI, f. 17, op ], d. 102,
pootanovltnlt " (13 A�t05 19ZO), RGASPI. f.
17, op t d 138, post 8 (18 Mart 1921), RGASPI,
r 17, op. J. d ll']. post l7 (8 Kasım 1921)
RGASPI. f. 17. op. J. d. 78, post. ıı
(ıs Mayıs ıcµo).
12 RGASPI. f 159, op ı, 57, l ı (16 Mayıs 1920)
d Z7
11 RGASPI. f 17, op. J. d. 8ı 1. ı Us Mayıs 19zo).
ya Savaşı öncesi dönemde ise Çiçerin
ulusal kalkınma ile bağımsızlık ara­
fa­ sında dogrudan bir bag kurmamıştı.
Osmanlı lmparatorluğu'nun Hristi­
yan azınlıkları hakkında yazdıkları,
Çiçerin'ın siyasi bağımsızlık fikrini
.
sahte bir emel olarak gördüğünü
açık bir biçimde ortaya koyuyor. Çi­
çerin, savaş öncesi yazılarında siyasi
ba!lı msızlığın Batı'yla bir ihtilafa se­
bep olacağını düşünmüyor: aksine
Batı'ya olan bağımlılığı arttıracağını
iddia ediyordu.
Çıçerin' i n uluslararası ilişkilerin sis­
tematiği hakkındaki düşüncelerin­
dekı köklü değişiklik Birinci Dünya
Savaşı sırasında yaşanmıştır. Çiçerin
ancak savaşı Batı emperyalizminin
doğal bir sonucu olarak görmeye baş­
ladığında takındığı tutumu değiştirdi
ve siyasi bağımsızlık ile uluslararası
si stemden çekilme gibi prensipler
hakkında olmazsa olmaz hükmüne
vardı. Gerçekten de Batı emperya­
lizmıne karşı birleşen ulusların kendi
siyasi ve iktisadi bağımsızlıkları için
savaşmaları gerektigi Fikri Çiçerin'in
sonraki dönem yazılarına hakim ol­
muştur. Çiçerin'in Türkiye hakkında
değişen görüşleri ve Türkiye'ye olan
yaklaşımında kullandığı yeni terim­
ler de bu bağlamda daha iyi anlaşıla­
caktır. Bir sonraki makalemde Birinci
Dünya Savaşı'nın Çiçerin'ln uluslara­
rası ili şkiler hakkındaki görüşlerinı
nasıl değiştirdiğini inceleyeceğim ve
bu yeni bakış açısının Türk-Sovyet
ilişkilerine yaklaşımını nasıl etkiledı­
ğine değineceğim.
14 RGASPI. f ıs9. op. ı, d. 57, 1. 2 (ı8 Hatıran
1920).
ıs RGASPI, f Ss. op. Pcrsha, d. ı, I. J
Cıı Mayıs 1920)
16 RGASPI, f Sı;. op Ptrsila. d s. 1. ı
(17 Ağustos ıcµo)
17 RGASPI, f 17, op.). d 90, posı ıı
(u Hulran 192)
18 RGASPI. f. rı. op ı. d 94- posı. J. 8
(7Temmu1 1920),
19 RGASPI, f 5. op. 2. d JIS. 1. 211 (ı8 Ekim 1921)
RGASPI, r. ıı;9, op. ı. d 57, 1. 7 (10 Kasım 1920)
21 RGASPI, r. 159, op ı. d. "7. 1 J4 (ıo Mart 1920)
ıı a j.e.
23 RGASP1. f. 159, op. 2, d 57, 1. 26 (ıo Mart 1920).
21 john E. Malmstad ve Nıkolay Boi<>molov,
MlkhnU Kuzmın A U•t in Ari (Cambridge:
Harvard Unlversııy Prt>ss, 1999), s. ıı·J.4. 18.
ıs 1 11 Unlov, "Kolltgi ınosırannıh del," G V
Ciı;ertn, '61otif.l!dkly O('f!"rk dlplomali�okoy
deyalr:ln06tl AM. GorçohıllG (Moskova.
Lyubimı:ıya Rossıya. 2009), s. �91-ı.
ı6 Çl("ft'in, l.ı&rıchtdku ochtrt, s. JJ9.
Çıçerın, l�totichf!oldl ochf!rt. s. 3oı.
28 Çıçmn. l6t0'1chf'tıbl octıert. s. m
 BOSNA 13 Ekim Cumartesi

Bosna Sancak Kültür

13 Ekim Cumartesi

Anur Hadtlomersp&hlt
16 Ekim Salı

•aoşm:ıkları Tarihi•
18 Ekim Perşembe

Clrkus Cotumbla

SAN CAK
Günleri Açıhş Tdrenl Sergisi Açıhşı Kitabı Lansmanı Film Gösterimi

17.00 17.30 19.00 19.00

Deniz Muzesı Deniz Mı.lzcısi Pero MüzcsJ Pero Muzesl
GÜNLERİ Borboros Solonu Barbaros Salôfw

18 Ekim Perşembe 20 Ekim Cumartesi

EKiM 2018
20 Ekim Cumartesi 20 Ekim Cumartesi
13-28
Oanis TanovlC Tarafsız Bölge Bir Hurdacının Hayatı Adnan Teskered!iC
Söyleşısı Film Gösterimi Film Gösterimi Trio Caz Konseri

PERA MÜZESi 20.45 12.00 14.00 17.00

B E Ş i KTAŞ D E N i Z M Ü Z E S i Pero M07e.ç/ P(ıro Müzesi Pero Miızesı Pero Mü:1esi 2. kot
n Dünyckır
Kesişe
C E M A L R E Ş i T R EY gi
Ser si

23 Ekim Salı 24 Ekim Çarşamba 27 Ekim Cumartesi 27 Ekim Cumartesi

Cehennem SarayboMe'da öıom Tarafsız Bölgo Clrkus Columbia

Film Gösterimi Film Gösterimi Film Gösterimi Film Gösterimi
19.00 19.00 16.00 18.00
Pero Mu.ıesJ Pera MüıeSI Pero MULMI Pero Mı.U61

27 Ekim Cumartesi 28 Ekim Pazar 28 Eklm Pazar 28 Ekim Pazar

lejla Jusıt Cehennem Saraybosna'de Otom Bir Hurdncının H"yell

Konser Film Gösterimi Film Gösterimi Film Gö'ıerımı
20.00 14.00 16.00 1800

IBB Cemal Reşit Rey Pero Milzesi �ro MOzesl Pcra MıJlr�ı
Konser Salonu

� BOSNA
SANCAK
' - KÜ LTÜ R
'1 GÜNLERİ

it. >t"k r
urktye BuyukelçilıQl deSteklertyte
-

BOSNA SANCAK AKADEM İ K KÜLTÜR

VE TARİH VAKFI BAŞKAN YARDIMCISI
DR. AKİ F GÖÖÜ SGEREN İLE SÖYLEŞİ
,, BOŞ�AKLARIN GÖÇLER,
KATLIAMLAR VE
. .

MUCADELELERLE
DOLU TARİ H İ "
93 Harbi ve ardından gelen Balkan Sava�l a rı 'yla birlikte ya�a n a n i�gal lerle göç
olgw,uyla ıanı�an Bo� n a klar. barklı kültür. dil ve d inler ba rındıra n yeni topraklarda
va r olma m ü cadele6i vermeye ba�ladılar. Bo�nakları n göç yol l a rında birin ci terci hi
06 m a n l ı im p a ratorluğu. deva m ın da Türkiye Cum h u riyeti toprakla rıydı. Bu ko�ullarda
tarih bili nci ile dil ve kültür öğeleri n i n deva m lıl ığı nı wğl a m a k üzere b ı r a raya gelen
Türkiye va ta nda�ı Bo�nakları n vakıbla�m a 6üreci ile proje ve etki nlikleri n i . vakbı n
ba�kan yard ı mCl6ı Dr. Meh m et Akib G öğü6geren ile kon u�tuk.

Vakfınızı kısaca tanıar mısınız?
Vakfınız ne zaman kuruldu? Ku-
nıcuları kimlerdir?
Vakfımızın senedinde belirtildigı
şckliyle kuruluş amacı: "Bosna-San-
cak göçmeni Türkiye Cumhuriyeti
vatandaşlarının: kültür, dil, sanaı ve
folklorik değerlerini korumak, yaşat­
mak: Türkiye ile başta Bosna Hersek.
Sancak ve diğer Balkan halkları ara­
sındaki dostluk. sevgi ve işbırliğini
gelıştırmek; ıoplumları bılinçlendır­
mek; geçmişte yaşanan acı olayların
bir daha yaşanmaması için faaliyet­
lerde bulunmak; Bosnalıların tarihini
ve tarih boyunca karşılaştıkları soy-
kırım. katliam ve göç gibi toplumu
derinden eıkileyen olayları bilımscl
olarak araştırmak, belgelemektir."
Vakfımız 2009 yılında platform halin­
de bir araya gelmiş Bosna ve Sancak
kökenli bir grup Türkiye Cumhuriye-
11 vatandaşının az önce belirtılğim
amaç dogrultusunda bir vakfa ıhtiyaç
olduğu görüşüne varması ıle 1015 yı­
lında resmi olarak kurulmuştur.
Vakfımızın kuruluş sermayesi 55 mü-
tevelll heyeti üyemizin müıevazi bi-
rikımlerinden ayırmış oldukları cüzl
vakfiyelerldir. Müıevelli heyetimiz
Türkiye'nin çeşitli yörelerinden ve
çeşitli meslek gruplarından üyeler
barındırmaktadır.
Bosna Sancak Akademik Kültür
ve Tarih Vakfı'nı kurmaya niçin
gerek duydunuz?
Vakfımızın kurucularının hemen
hemen tamamının dedeleri, buyük
dedelerı. büyükanneleri d�up bü­
yüdükleri Bosna-Hersek ve Sancak' ta
Osmanlı tebaasıydı. 1B78 yılında
yaşanan 93 harbi ve ardından Avus-
turya-Macarisıan Monarşisi'nın
Bosna'yı ışgali ile birlikte Boşnaklar
devletsiz kaldılar. Bu süreçte dini,
şovenist-mllliyetçi baskılar ile tanış­
tılar. Yeni yönetim ıarz veya ıarzları­
na uyum sağlamak zorunda kaldılar.
Bizlerin, yanı Boşnakların trajed ileri
ışte tam bu noktada başladı. Göç­
lerle, katliamlarla, soykırımlarla ve
buyük mücadelelerle dolu tarihinin
yeni perdesı böyle açıldı ve bu tra­
gedya belli aralıklarla günümüze
kadar sürdü. Bu ıarihi sürecin Boş-
naklar açısından en belırgin sonuç-
!arından biri, belki de birincisi, göç-
!erdir.
Göç yıllarının ilk dönemleri büyük
çoğunluk ıçın çeşııli zorluklar, yok­
luklar, travmalarla dolu bir yaşam
mücadelesi şeklinde geçmiştır. Bu
yüzden büyük çoğunlugu ilk birkaç
kuşak boyunca geride bırakııkları ata
ıopraklarına. anadillerine, otantik
kültür ve tarihlerine yönelik özlem
duysalar da bunlara dönük hır çaba.
çalışma içinde olamadılar.
Arada geçen zaman ıçinde belli bir
eğitim düzeyi ve ekonomik refa-
ha erişen tüm bireyler gibi bu yeni
nesiller de kim olduklarını, nereli
olduklarını. nereden nereye gittik­
lerini, kendi yerel tarihlerini, kül­
türlerini ve dillerini merak etmeye
başladılar. Bu merak ve ilgi son 25-30
yıldır çeşııll şekillerle ortaya çıkma­
ya başladı.

Boşnakların kültur ve tarıhını ince­
leme ve belgelendirme konusundakı
arayışlarında bugüne kadar güveni­
lir, kapsayıcı, akademik ve kurumsal
bır çalışma ortamı başarılamadıgı
ıçin bu durum vakfımızın kuruluş ge­
rekçesı oldu.
1992-1995 yı lla rı arasında ya­
şanan Bosna Savaşı ve Boşnak
Soykırınu'nın bu son 25- JO yıllık
çabalarda etkisi oldu mu?
Bu sürecin hızlanmasına etkisi ol­
dugunu söyleyebiliriz. Ata toprak­
larında yaşamaya devam eden soy­
daşlarının yaşadığı dram Türklye'de
yaşayan Türkiye Cumhuriyeti vatan­
daşı Boşnakları derinden etkiledi.
Savaştan kaçan aılelerın geçici iskan
süreci içinde Türklye'de yaşayan
Boşnaklar ve onların kurmuş olduğu
dernekler aktif roller üstlendiler. iki
tara f arasında köprü oldular.
Bu süreç içınde Bosna ve Sancak'ta
yaşayan Boşnaklar ile daha yakın
ılişkl içinde bulunmak, ana vatanları­
na daha fazla ılgi göstermelerı sonu­
cunu doğurdu. Bu süreç lçınde Bosna
ve Sancak'ın tarihine daha fazla ilgi
duyulurken Türkiye'ye taşıdıkları
geleneksel kültürlerinin yanında. o
topraklardaki güncel kültür de ilgi
alanlarına girdi.
isminizde Bosna ve Sancak'• ayrı
ayrı vurgulamanızın özel b i r se­
bebi var 1111? Ayrıca ismin izdek i
"akademik" sözcüğü ile neye
vurgu yapıyorsunuz?
Yeni Pazar Sancağı Osmanlı lm­
paratorlugu döneminde Bosna
Beylerbeyliği'ne ba!llı bir sancaktı.
Bosna'nın tarıhi sınırları içinde yer
almaktaydı. 1908 yılında Avusturya­
Macaristan'ın Bosna'yı ılhakı son­
rasında Yenı Pazar Sancagı Osmanlı
lmparatorlu!lu sınırları içinde kaldı;
Bosna, Avusturya-Macarisıan'ın.
Balkan Savaşları neticesinde Kara­
dag ve Sırbisıan'ın sınırlarına dahil
oldu. Her ne kadar ikl devlet ara­
sında paylaşılmış olsa da bu bölge
Sancak adını halen korumaktadır.
Böylesi bir tarihi süreç sonrasında
sıklıkla yaşadığı zulümler ve hana
soykırımlar bu bölgedeki Boşnak hal­
kı sürekli olarak göç olgusu ile karşı
karşıya bıraktı. Adres ıse hep bellıy­
di. Türkiye Cumhuriyeti toprakları.
Balkan Savaşları'na kadar yaşanan
göç dalgalarının tamamı Avusturya
idaresinde yaşamak istemeyen Bos­
nalı Boşnakların oluşturdugu göçler
olurken. sonraki dalgaların büyük
çoğunluğu Sancak kökenli Boşnak­
lardan oluşuyor ve özünde hepsi
Boşnak olmalarına ragmen geldikleri
coğrafi bölgelere göre Bosnalı veya
Sancaklı Boşnaklar diye kendilerini
bir şeklide ifade ediyorlar. Bu ne­
denle Bosna ile birlikte Sancak adını
kullanma geregini duyduk.
Akademik sözcüğüne gelecek olur­
�ak ... Vakrırrııtın kurw:u üyelt!rinirı
tamamı yüksek öğrenim görmüş bi­
reylerden oluşmaktadır. Aramızda
iş dünyasından bireylerın yanı sıra
çok sayıda öğretim üyesi de bulun­
maktadır. Çalışmalarımızda popüler
kültür ürünlerınden çok. günümüz­
de pek satmayan ama bir toplumun
gelişiminde olmazsa olmaz tarih kül­
tür ve sanat ürünlerinı Turkıye'dekl
okur, yazar, akademik ve sanatsever
kitleler ile buluşturmayı amaçladık.
llerıde bu konularda yapılacak aka­
demik çalışmaları da desteklemeyı
amaçlamaktayız. Sanırım gelecekte
de en önemli görevimiz "akademik"
sözcüğünün içini doldurmak olacak.
Vakfınızın gerçekleştirdiği ec-
kinlikler nelerdir?
m
�
o
Tarih ve kültür konulu konferanslar
kurulduğumuz ilk günden beri vak­
fımızın etkinliklerinde önemli bir
yer tutmaktadır. Prof. Dr. Muhamed
Fil ipovic "Biz Boşnaklar Kimiz", Prof.
Dr. Aydın Babuna "Geçmişten Günü­
müze Boşnaklar: Bir Ulusun Doguşu",
Hikmet Çetin "19. Yılında Srebrcnica
Soykırımı", Preporod Başkanı Prof.
Dr. Senadin Lavic "Bosna'nın Kültu­
rel ve Ulusal Dirilişi". Colum Murphy
"Aza Beast- Savaşın Köklerıne in­
mek" Taha Akyol "Rumeli'ye Elveda",
Hasan Nuhanovic "BM Bayrağı Alım­
da Soykırım", Prof Dr. Enes PeledlJa
"Yeni Pazar Sancagı'nın Dünü Bugü­
nü Yarını", Bakir lzetbegovic "Babam
Alija lzeıbegovic" Prof Dr. Fahrudln
Rizvanbegovic "Avrupalı Müslüman­
lur: Bu�nuklıır" iJttşlıklı kunf�rnrıslar
verdiler. Bu konferansların büyük bir
kısmı vakfımız tarafından kitap hali­
ne getirildi.
ilkini ıoı6 yılında gerçekleştirdiğimiz
Bosna Sancak Kültür Günleri'nin bu
yıl üçüncüsüne hazırlanıyoruz. Kül­
tür Günleri içinde Bosna'daki güncel
kültürel gelişmelerden damıtılmış
ögelerden bir seçkıyi lstanbullu sa­
natseverler ile buluşturuyoruz. ôr­
negin ıoı6'dakı Kültür Günleri'nde
başarısını Berlin'de Alıın Ayı ödülü
ile taçlandırılmış kadın yönetmen
jasmila 2banic'in filmlerini ve gele­
neksel Sevdah müziğini kendi tını ları
ile seslendıren Divanhana ıopluluğu­
nu konuk etlik. Elbette program sa­ 65
dece bunlardan ibaret degildl. Kültür
-
günlerınde edebiyata ve plastik sa­
natlara mutlaka yer verıyoruz.
2017 yılında gerçeklcştirdiğımız Bos­
na Sancak Kültür Günleri'nın ikınci­
sinde Bosnalı fotoğraf sanatçısı Samır
Sinanovic'in çektigl fotoğraflar ve
beş Bosnalı akademisyenin yazıla­
rından oluşan "Sevgı Gözüyle Bosna
Hersek" foto monografısinin Türkçe
baskısının lansmanını yaptık. Ayn ı
ad l ı se11:1 Marmara llnıversııesı Sulta­
nahmet Yerleşkesı'ndckl Cumhuriyet
Muzesi'nde on beş gün boyunca açık
kaldı. Pera Müzesi'nde ·Bosna Ezgı­
leri• başlığı altında farklı yönetmen­
lerden altı filmın gosteriminı gerçek­
leştırdik. Bosnanın geleneksel mü1jğı
Sevdah'ı caz tınıları ıle yorumlayan
Amıra Medunjanin'i, Bosna sazının
ustalarından Damir lmamovic'i lsıan­
bullu sanatseverler i le buluşturduk.
Bo�nak!arın Tarihi / Hi&torija Bo&njaka Türek Tarih
Okurları ve Uzman Kamuoyu İle Butu�uyor
Tarıh Vakfı ve Bosna Sancak Akademik
KUltur ve Tarıh Vakfı'nın ilk onak
ya)ımı olarak. tarıh okurları ve uzman
kamuoyu ıle bu ay buluşacak olan,
Mustafa lmamoviC'in llıcıtorııa BcMnJaka
- Bo� naklann Tarihi kuabı, bir Boşnak
tarafından bılimsel tarafsızlıkla kaleme
alınmış. Boşnak tarıhınm önemlı tum
1897 yılına ait dönemlerını anlaıan ilk temel cserı olma
Bosna haritası özclllgl taşı yor .
d . .. ... ... .
'4'
"
Kültür Ve Taıih Vaklı
Kültür Günleri'nde yalnızca Boş-
nak ögelere mi yer veriyorsu-
nuz? Bosnalı veya dlger Balk.an
uluslarına ilişkin kü.ltür eserleri-
ne yer vermiyor musunuz?
Evet ve hayırı birlıkte barındırıyor
bu sorunun yanıu. Kül tur Günlen'nın
ikincisındc sinema olarak "Bosna Ez-
gileri" başlığı altında müziği konu
edinmiş filmleri gösterdık. Bulgar ve
Arnavut yönctmenlerın filmlerı de
Bıhndiğl f.ııere. Bosna ve Boşnakların
ıarıhı ile ılgıli olarak bugune kadar
ya11lanJann onemli bir bolumu Sırp
ve Hırvaı ıarihçıler tararından yazılmış
olup, Bosna ve Boşnaklarla ıtgıh
çogunlukla ıahrıf edılmış bilgilerden
oluşmaktadır
Boşnak yJıar, Bo�nakların Tarıhl
klıabında. Sırp ve Hırvat tarihçiliklerlnde
vardı. Bosna'da ınsanlıga karşı işle­
nen suçları konu alan "iyi Bir Eş" fil­
minın yönetmem ve başrol oyuncusu
Mirjana Karanovıc, Bclgrad doğumlu
bı r Sırptır. Yine sc11:1 veya konscrle­
rımizin mu tfağında ve kadrosunda
Bosnalı diğer etnık unsurlar da yer
almaktalar. Fakat henüz Bosnalı tüm
entitelere eşit miktarda yer vermek­
ten uıagız.
Bu yll üçüncüsünü düzenleyece-
Siniz Bosna Sancak Kültür Gün-
feri için, özel bir parantez açar
sak, bu eıl<Jnliklerlnlzin program
içeri�. hedefleri, hedef kitlesi.
destek aldıgınız kişi ve kurumlar
hakkında bir şeyler söyler m.lsl-
niz?
Öncelikle geçtiğimiz yıl genç yaşında
kaybettiğimiz Bosnalı grafik sanat-
sıklıkla g()rülen deıenformasyonlan,
edebı bir anlatım "e güçlü arsumanlarlet
tek: tek çurutmekıe; Sırp \'C Hırvatlarla
eoğrafı. sly..ısı ve kulrurel ortak alanını
paylaşan \C en az onlar kadar kadım
ve Oıgun olan Boşnakların tarıhınt.
hiçbir mmanuk yonıma girmeden
aktarılldkıodır
Knabm Bm;no dilindeki ılk baskısı
Kasım 1997'dc; lansmanı ise,
ı Aralık 1()97 ıarıhtnde saraybosna'daki
Holıday lnn llotel'ln hınca hınç dolu
kongre salonunda. Bosna Hersek.'ln
o dönem tuıyatta olan en önemli
tarıhçllt'f'\ ve ktJltur insanları Avdo
Suceska, <ncs Pelidlja ve Munlb
Maglajlic kunuşmalarıyla
gerçtkJeştirllmıştır.
Kitap, okurun karşısına çıkııgı ilk
gunden itibaren medya, yaıın ve bılım
dunyasının hoyuk llgıslne maıhar oldu
Boşnak tanh \-C kulturu konusunda
çalışan, aralamlda Atıf Punvaıra. Behı.,ıa
Zlatar, LamıJa Hadlıosmanovıc( Satır
Fllandra, Avdo SuCeska, Gradımır Gojer,
Enes Pelldıja, Mlljcnko jergoviC, Fahrudln
Novaııcc. Todo Orsollc, Roben Donla,
Anıc Skegro. Smail C::ekic, Sreeko M.
01.aja. Davor Marian,
j Zdravko Grebo 'nun
da olduğu çok sayıda bilim insanı kitap
hakkında yazılar kaleme aldılar
Kııabın lansma n ı. Saraybosna'dan
sonra Bosna-Heriek'in birçok kenıındc,
ayrıca, Slovenya Kül tur Bakanlığının
himayelcrlnde, Slovenya'nın başkenri
Lıublıana'da da yapıldı O ıörende Bo!ıdar
çısı Anur HadiiomerspahlC'in grafik
yapıtlarından oluşan bir sergi Deniz
Müzesl'nde açık olacak. Anur çok
sayıda ödüllü, çok üretken müthiş
bır sanatçıydı. Oscar ödüllü, Altın
Ayı ödı
i l ü sahibı yönetmen Danıs
Tanovic Filmlerinden bir seçkı lstan­
bullu sanatseverlere ücretsiz olarak
gösterilecek. Caz sanatçısı Adnan
Teskeredt.ic bir hafta sonu konse­
rınde müzikseverler ile buluşacak.
Tanovlc fılmlerı Pera Müıesi'nde
oynayacak. Teskercdiıc Trio ise aynı
muzenln 2. katındaki "Kesişen Dün­
yalar" sergisinde müzığıni yorumla­
yarak Reperruarında Türkçe şarkılar
da barındıran Bosnalı soprano Lejla
Jusıc sevdah müzığını CRR'de yorum­
layacak.
Ancak tüm bunların ötesinde çok
önemli bir kitabın Türkçe ilk baskı-
sının lansmanını gerçekleştlreceğız:
Hi6torija Ro6njaka - Bo�ııakların
Tarıhi
Tarih Vakfı ile Bosna SancakAka­
demik Kültür ve Tarih Vakfı'nın
ortak yayımı olarak ekim ayında
raOarda yerini alacak olan Hl.ıto­
rija Boinjaka - Bo�naldann Tari­
hi kitabının önemi nedir?
Bosna Savaşı'nın en zor günlerinde
Bosnalı tarıhçı Musıafa lmamovic'in
kaleme aldığı bu kitap Bosna'da. Bos­
na tarihi konusunda en yetkin kitap
olarak kabul edilmektedir. Banlıktan
krallığa, krallıktan günümüzde yok
sayılışa kadar uzanan soykırımlar,
katliamlar ıle geçen ve yok sayıldığı
oranda bilinmeyen bır tarih Boşnak­
ların tarihi. Vakfımızın ilk kurulduğu
günden beri hedeflerinin başında
gelıyordu Historija Bosnjaka'nın
çevirisi. Mustafa lmamovic ıle 2014
yılı ilkbaharında Saraybosna'da bir
araya geldıgimizde kitabın çevirisi
konusunda söz kesilmişti. Yönelim
kurulu üyemız Hüscyın Gül'ün 3 yıllık
özenli çalışması ve Cenita Ôzgüner'in
çeviriye katkıları ıle bu yıl ekim
ayında kitabı elimızde tutabilmemız
mümkün olacak. Bu kitap tarihçile­
rın, akademısyenlerin, Bosna sevda­
lılarının öncmlı bır eksıklıgınc yanıı
verecek.
Bo�ıı aklarııı Tarlhi'nln lngilızce
çevrisinin de hazırlanmakta oldu­
ğunu bıliyoruz. Ancak Turkçe bu kı·
tabın çevrıldığı ilk farklı dıl olacak
Hi6tori1a Bo6n1aka Bo�ııaklarııı
Tarıhı'ni Vakfı ıle ortak bir proıc
olarak yayımlamaktan da buyuk bir
onur duyuyoruz.

MUSTAFA IMAMOVIC v
HISTO RlJA BOSNJ AKA

ve mitolOJık anlatıma kaçan bır kitap"

eleştınlerine de muhatap olmuştur
Yazar, ıamanında bu eleşurilcrc şoylc

Bu kıti.lp sadece ıçcriğınde yer alan cevap venniş-ıl "Her kitap gib� benım

bilgileri ile degıl; belkı de "kanlı Bosna kitabını da kamuoyunun yargısına tabidir

mantığı" ve yazıldığı koşullar dıkkate ilk baskının osıünden üç yıl gcçıi, okur
alındıgında ıçınde yer almayanları ve uzman kamuoyu uç farklı şekılde tepkı
ile daha da onemll hale gelıyor. En verdı Yayıncıdakı verılere göre. genış
basıtınden. burada "mıllıyetçl nefret" okur killcsı ılk iki yıl içinde ıo.ooo (yazı Akademık Külttir ve Tarih Vakrı'nın ılk G. Ourand'ın

veya "etnik ıemııllk programı" ya da
Bosna Hcrsck'ın herhangi bır halkının bu
ulkcnın �clcccğlndc yer alma hakkına
karşı bir girişime yer vermemesı ıle
bcnterlerınden ayrışıyor
Ho�noklcmn Tarıhı, uzman kamuoyu
tararındım Bosna, Boşnaklar ve blllm
dunyasının ihtiyaç duydugu ası duzcy
bir tarih çalışması olarak nıtelcndlrilmtı:
dıger ıarartan ba?J Sırp \IC Hırvat tarih
yaııolan tarafından "temelden yoksun
ile yirmi bın ) adcı kıUJp satın alarak onak yayımı olarak. Huseyın Gul ve Saraybosna
Savaşı •Ben
tepkısını en guzel şekılde gösterdı Cenııa Ozguner'ın çevırısı ile Turklye'dckt
lslmli eseri
Uzman kamuoyunun olumlu \ı'C olumsuz
(solda)
Bosna-Boşnak tarıhı ile ılgılenen bilim
eleştirileri de sö1 konusu Eleş11rılerden
çevreleri ve ilgili okurlarla buluşacak
hiç rahatsızlık duymadım Aksine. onları Mustafa
Kitabın, bu alandaki buyük oo�luğu
okuyunca amacıma uhıştığımı gördum. lmaıttovii,
E�er bu kitup Boşnakhır hakkında bir doldurmadi! önemli bır ışleve sahıp Historlja
''mıt" yarattıysa bunu büyuk bir övgti olacağına inanıyoruz Bo!njaka
(3. Baskı, ıoo6)
olarak kabul cderım... " H05EYIN GOL
Mustafa lmamovit'in Boşnakların Torıhı BOS-NA SANCAK AKADEMiK K0LT0R VE TARiH
kirabı. Tarıh Vakfı ve Bosna Sancak YAKFI YôNtTIM KURULU O'YESI 67
-

DEMOKRAT PARTİ'NİN SON İKTİDAR YI LINDA

ULUSLARARASI BİR BASIN POLEMİGİ :
,,TÜRKİYE YENİDEN
DİNE Mİ DÖNÜYOR? "
RESUL BABAOGLU

1 950 <1eçi mleriyle ıkti d a ra gelen DP'n i n ilk ı� olarak eza n ı n Arapça a <1l ı n a göre
oku n m a<1ı n a ili�kin ya<1al düzenlemeye gitmelıi ve çe�itli d ı n i g ru p l a r üıerindekı
politik ba<1kiyı azaltma6l gibi pratikler. DP'n i n u z u n yıllar boyu nca muhabazakd r
bir <1iya<1al h a reket olduğu yön ü ndeki top l u m <1 a l a lgıyı be<1lemi�tir. B u a ç ı d a n
bakıldığı n d a . David Hotha m ·ın 2 7 Mayılı · a gid ılen <1 ü reçte The Times'ta 23 Şubat
ı g 6 o 'ta kaleme a l d ığı yazıyla ortaya çıkan batım polem iği. DP'n i n <1öz kon u <1 u
yönüyle birlikte ba<1 ı n a m ü d a h a lelıi n i tartı � m ay a aça n ö n emli noktalar içermekteydi.

Türkiye'de gerçek anlamda çok parti­
li siyasal sistemi başlatan bir gelişme
olarak Demokrat Parti'nin kuruluşu
ve büyuk vaatlerle iktidara gelişinin
ardından yaşanan olaylar toplumsal
hafızada derin ızler bırakmışıır. Li­
beral demokrasiyi anımsatan parti
programıyla 1950 seçimlerinde kayda
deger bir başarı elde eden DP. ıkuda­
rının ilk döneminde siyaset sahnesi­
nin dolaylı bileşenleri olan üniver­
siteler. sıvil toplum örgütleri , sen­
dikalar ve basın ile göreli ölçülerde
olumlu ilişkiler geliştirerek tek parti
döneminden farklıiaşacagının sınyal­
lerini vermiştir. Ancak çok geçmeden
iktidar mücadelesinde her yolun mü­
bah sayıldığı. siyaset mecrasının bir
dövüş alanı haline geldiğı sancılı bir
döneme gırilmiştir. Bir bakıma. Na­
dır Nadi'nın sözlerıyle; DP, özgürlük
şarkılarıyla ıktidara gelen ama onu
iktidardan düşürenlere de yine öz­
gürlük şarkıları söylcniren bir tarihe
sahiptir.' Öncesi ve sonrasıyla 1957
tavırlar sergilemiştir. Vatan Cephesi,
Tahkikat Komisyonu. ispat hakkı tar­
tışmaları ve muhalefet parıilerının
sıyaset olanaklarının kısıtlanması
gıbi uygulamalar bu dönemın temel
karakterini ortaya koyan gelişmeler­
dendi. DP'nin iktidarını tahkim etme­
ye dönuk başvurduğu girişimlerden
bir diğeri de basın kanununda bir dizi
degışiklige gıderek basın üzerinde
baskı ve kısıtlamanın artırılması ol­
muştur. 1956 yılında 5680 sayılı basın
yasasının birçok maddesi degiştiril­
miştir.' Basın ve ceza yasası üzerin­
de yapılan degişıkllkler sonrasında
tutuklamalar. kovuşturmalar, tekzip.
neşir yasakları ve kapatma kararla­
rıyla ilgili kanunlar en sert bıçimde
uygulanmıştır.' Yapılan düzenleme­
ler yalnızca muhalıf basın üzerinde
degil aynı zamanda iktidar destekçisi
gazeteler ıçin de felaketler doğur­
muştur. Sorumlu mudürleri ceza alan
ve kapatılan gazeteler arasında Zaber
gazetesinin de yer alması bu hususu
DP iktidarının son döneminde ge­
nel olarak muhalefete karşı alınan
önlemlerın yanında. yurt dışından
gelen eleştirilere karşı da müsamaha
gösterilmeyip, gerek bu gazetelerin
Türkıye'dekı muhabırlerlnin baskı
alıına alınarak sınır dışı edilme teh­
didiyle sindırilmeleri gerekse de dip­
lomatık temsilcilikler nezdınde tepkı
konularak hoşa gıtmcyen bu tür teh­
ditlerin üstesınden gelinmeye çalışıl­
mıştır. Bu dönemde. yurt dışı menşe­
li gazetelerde yer verılen DP karşıtı
yazı ve haberlerle baş etmenin yay­
gın bir yöntemi de ıktidara yakın bir
yayın politikası yürüten gazetelerde
karşı argümanların üretilmesiydi.
Araştırmamıza konu olan basın pole­
miği de ZJ Şubat 1960 tarıhinde The
Tımeita yer alan ve aynı gazetenin
Türkiye muhabirı Davıd Hotham'ın
kaleminden çıkan bir yazıya dayan­
maktadır.
TÜRKLER VE DAVID HOTHAM

seçimleri sürecinde yaşanan siyasal doğrulamaktadır. Dönemin basın re­

meşruiyet krizinin en önemlı neden­ jiminın anlaşılması açısından 1955- The 1inıe6. Cconoml6t ve Ob6er­
lerinden bırl. iktidara karşı siyasal ve 1960 yılları arasında görülen basın ver gibi yabancı basın organlarının

toplumsal muhalefetin bu dönemde davalarına bakmak yararlı olacaktır. muhabiri olarak Türkiye'de sekiz
giderek artan bir dozda yükselişiydi.' Zira bu dönemde 867 gazetecinin yıl yaşadıktan sonra 1965 yılında
68 Bu siyasal atmosferde DP iktidarı. mahkümıyetiyle sonuçlanacak olan Bonn'a atanan David Hotham, kendi
muhalıf odaklara karşı oldukça hırçın 2300 basın davası açılmıştır.• ifadelenyle, Türkiye' de görev yaptığı
sürece Türkçeye hakim olmanın da De.mokrat Parti

TURKS T U RN AGAIN
tktldannm son
sağladığı avantajla farklı sınıflara
yıllarında din
mensup insanlarla görüşme olana­ konusundaki
polldkasını ele
gı bulmuştur. Bu süre zarfında çag­
daş Türk edebiyatından örnekler de
TO RELIGION alan köşe yansı

From O or Ankrra Correspoadent Thl' Ttm�.

dahil olmak üzere pek çok Türkçe ret>ruaryzj. ıt)6o
eser okuyan Hotham. zaman zaman (rr ı,t\em. with lbcir own moDCJ' ancl

Türkiye'nın çeşıtli yerlerini dolaşma La��· fiaure of S,000 new mosq.. budt
in tbe 10 yeus ıloce 19SO Is. by a cariom
fırsau bulmuştur. Türkıye'de günlük coincidcnce. not far from the flpro
siyasal gelişmeleri bağlı bulunduğu �!�c�o�,t�0�t>!�corr!:!.,�.:; ;
Thlı sllent
durina thc aome potiod.
ajanslara bildirirken aynı zaman· ılruaalc tor scaıcc rosourcc.'I between
rnoaques and schiools tıtemı blabfy IJl'.I'•
da toplumu yakından tanıma şansı bolk ot lho ıreaıu atru11lo betwocn tbo
torcn ot .ccular•un aod lslam in
bulan Hotham, bu bırikımıni 1965 TurkQ"
U st &Jluatrakd by tbe conıroveny
yılında kaleme aldıgı Türkler adlı ovrer dM aew M!COndary 11Cboo1s for
knatDl aod practters wblch com. uader·
eserinde toplamıştır.' Türkiye ile iM Mioıstry ot Eduı:adon. Tbae
saboola. •bidt havo ioc.vealOCI la
ılgıli sosyolojik araştırmaların vaz· aumba' from 1CYen to 19 alnco 1 9 ' 1 .
a nd wW. be hıırther expındod. are
geçilmez bir başvuru kaynağı haline
gelen Türkler adlı eser, Hotham'ı � J'CAn tor roltlıfı°"• w o rk
producıoc aıbouı 4.500 ....., .ın every
kı ıho
IOWlll and .ıu...... Tbc Jn.truclloa tbey
ıa:ıeı'l'O lD lbo scboolı&,, lhousb maJnly
-
Pcn a..
Türklye'de kamuoyunun yakından oa M- tbeolotıy ond ıha
arndy of Anıbicı: ud la lı &o-day
tanıdığı bır ısım halıne getırecektir. " - " by ııı. addlılon of
acieatik lllbJeclıs, .ma.tbemalfcl. blılory.
Esasında Türkiye'de Hotham'ı popü·
ler kılan husus, salt Türkiye toplu­ �"':...a
� :-f:;,� =
�_:rı�8D&I- ı
RKtioaary U..- la Ilı• •Dlaaff wlth
munu sosyolojık açıdan ele alan bir • new bmed oı �IBDed mGD ot
Rli9oa. ıeatonabl•
eser yazmış olması değil, günümüz .... . ........,.
- of 1h
= :. ""'ı.G':t � .:
• don,
okuyucusuna bile. yabancı bir basın .ıw.,. ""' - "- la _ ..
wı

elemanının Türklye'nin toplumsal
yapısına bu denli nüfuz etme ka­
biliyetinin nasıl mumkün olabildi­
gı
sorusunu sordurımasından ileri
gelmektedir. Kitapta yer alan ilginç
tespitlerden biri olan ve "Hotham
kuralı" olarak kabul edılen şu cüm·
leler: "Türkiye'dekl duruma bir ba­
kın. Manuklı bır tahminde bulunun.
Sonra da önünüzdeki kağıda bunun
tam zıttını yazın. Mutlaka doğru so­
nucu kestirmiş olursunuz." Türklerin
çalışma alışkanlıkları ve düşünce
kodlarını çözümlüyordu.' Başka bir
tespit olan; "Türklerin parayla arala­
rında ilginç bir ilişki vardır. Türkiye
yoksul bir ülkedir; Türkler de herkes
kadar paranın önemini bılirler. Fa·
kat paraya karşı az rastlanır biçimde
bır küçümsemeleri vardır" şeklindeki
ıfadeler, ABD'nin 2003'te lrak'ı işgal
harekatında Türkiye'yı çeşitli vaatle·
re rağmen savaşa girme noktasında
ıkna edememesi konusunda tekrar­
dan hatırlanmıştır.'
David Hotham, eserinın Kemalıst
modernleşmeyi anlattığı satırlarında
dın alanındaki reformlara geniş yer
ayırarak Türkiye'de Batılılaşmanın
en önemli dayanağı olarak bu konu­
da yapılan değişikliklere vurgu yap·
mıştır:
= •�ın"':cııllab
bcoıı fo
ııı111 �
- 0ae ..ııı
� -- - dlo
=
OPPOSl'fiON'S D�
MllD)'T-llll laW-.ıi -
..
="lt:"lıe 1ıo
Türkiye. ikı yuzyıla yakın bir sure olarak bakıyordu. Ya da geçmı­
içinde "Batılılaşmanın" çeşitli şini Hıristıyanlık merkezı olarak
aşamalarından geçmiştir. Ama görüyordu. lslam alemi ise hem
önceden de belirt uğim gıbi. en Batı hem de Avrupa değildi. Do­
büyük Baulılaşurıcı. bundan kırk layısıyla. Atatürk' un 1920 ıle 1930
yıl kadar önce yaşayan Mustafa arasında gerçekleştirdiği ola�a­
Kemal Ataturk olmuştur. Ata­ nüstü devrimlerin çoğu. dolaylı
türk ve çevresindekilerin ama· ya da dolaysız hep dinle ilgiliy·
cı, Türkleri Batı uygarlığının ve di. Türkiye'yi lslamiyet'tcn ve
Avrupa'nın bir parçası durumu· lsiamiyet temellerinden ayırma
na getirmekti. Türkiye'yle Avru· konusunda Atatürk oldukça ile·
pa arasındaki en büyük engelin ri gitmıştir. Halifelik kurumunu
din olduğunu da çok iyi hisset· kaldırmıştır. Okullarda dini eği­
mişti. Tarihçiler ne yazarlarsa time son vermiştir. Osmanlılar
yazsınlar, halkın büyük çoğun· zamanında Türklerin yaşanıısın· 69
luğu Avrupa'ya Hıristiyan alemi da ônemlı bir yeri olan tekkelerı
-

kapattırmıştır. Fesı yasaklamış,
şapkayı kabul eııırmıştır. Bu. as­
lında lslamıyeı'e karşı bir ayak­
lanmaydı. Çünkü Müslüman.
başındaki [esle namaz kılarken
alnını secdeye degdirebiliyordu.
Şapka ıse, "gavur" giyımıydı. Fa­
kat Türkler bugün her 1.amankin­
den de çok Müslümandır. Devlet
belırııi, kını bilir. belkı de top­
lantıda bulunanlar. böyle aklı
başında bır adamın dini inançları
olmasını bile yadırgamış olabıl ir­
lerdi. Ama belki de bır Tlirk'ün
Müslüman olabılecegini düşüne­
memışlerdir. Kırk yıllık Atatıirk
lalkliginin ürünü olan pek çok
Türk aydın, hiç olmazsa dış gö-
TÜRKLER YENİDEN DİNE
oôNOYOltl
Hotham'ın Tın.ıes'ı n Londra'da ya­
yımlanan nüshası için kaleme aldıgı
ve son yıl larda Türkıye'dc yaşanan
toplumsal dönüşümu anlaıtıgı "yazısı
ıçin kışkırtıcı bir başlıkta karar kıl­
masının belirli çevrelerın tepkisine

� Oavld Hotham'ın
yol açacagı aşikardı. Dahası. yazının
The Times'ıa ilk cümlelerinden iti baren Türkiye'de
yayımlanan
dının toplumsal hayatta belirlı hır rol
makalesine
cevap oynamaya başladıgını, bu alanda bir
niteliğinde canlanma yaşandıgı ve bu durumun
Bahadır Dülser
tmıasıyla birçoklarına göre tehlikeli hır durum
yayımlanan arz eııigini ı[ade etmıştir. 19ıo'li yıl­
başyazıda sert
larda lslam'ın devlet dını olmaktan
ıradeler yer
almı.ştır çıkarılmasıyla laik Cumhuriyetin
kurumsallaştınldıgını vurgulayan
Hotham, yaşanan gelişmelerin Ata­
türk rerormlannın kuyusunu kazmak
şeklinde algılandıgını ıddıa etmiştir.
Hotham'a g6re:

Ataıürk bütün yaptıklarını Türk

olarak Türkiye'yle Turk halkı
arasında çok garıp bır [ark var­
dır. Türkler Müslümandır ama
Turkıye artık bır lslam ulkesi de­
gildir. Bu alanda da Atatürk eşi
görülmemiş bir şey gerçekleştır­
mıştır. Başka hiç bir lslam ıilkcsı.
Türkiye gibi "laiklik" yolunu se­
çememiştır.•
Kısa bir süre önce tanınmış bir
Türk diplomatıyla aramda ilginç
bir konuşma geçti. Türk diplo­
matı. Londra'da düzenlediği bir
basın toplantısında Müslüman
oldugunu söylediği zaman, ıra­
70 desının şaşkı nlıkla karşılandığını
hatta kendısıne ınanmadıklarını
runuşlerıyle, bıraz dinsizdir. Böy­
lelerıyle Avrupa arasında hiçbir
dini engel yoktur. Denilebılır
ki. Turkıyc, şımdiye kadar oldu­
ğu gıbı. hiçbir zaman böylcsıne
Avrupa'ya yaklaşmamıştı."'
Turkıye'de Cumhuriyetin ilanından
sonra başlayan dönüşümü daha çok
din perspektırıyte değerlendirme yo­
luna gıden Hotham, 1950'1! yılların
sonunda DP iktidarının laiklik konu­
sundaki politikalarını geriye gidiş ve
devrımdcn sapma olarak degcrlcn­
dırmlştlr Hoıham'ın DP iktidarı dö­
neminde dın alanında yaşanan dc­
gişiml ele aldığı yazı iktidara yonelık
yogun eleştiriler içermekteydi.
milliyetçlligıne dayanan etkilı
prestiıi sayesinde yaptı ve mıllc­
tınin kotü talihını çevırmeyi be­
cerdi. Parlisı kaybedince, dinın
etkısı sular seller gıbı akmaya
başladı. Günümüzde ilk ve or­
taokullarda zorunlu din dersleri
praıık olarak uygulanmaktadır.
Devlet radyosunda düzenlı bir
şekilde Kur'an-ı Kerim okunmak­
tadır. Yeni imam Hatip okulları
açılıyor, Ankara Üniversitesi
bünyesinde yeni bır ilahiyat ra­
külıc>I oçılıyor ve lstanbul'da da
Yüksek lslam Enstitüsü kurulu­
yor... •ı ı
Ataturk donemindc yok dere­
cesinde azalan dini yayımlar bu
donemde kitapçıların ranarını
süslüyor. Diyanet işleri Başkan­
lığından alınan bilgiye daya­
narak Ankara'nın merkezinde
yenı bir lslam sıtcsl ya da lslam
kompleksı proıcsi tasarlanıyor.
Bu proje; büyük bir cami, 2oo'ü
yurtlarda kalacak 500 öğrenci
kapasiteli bir imam hatip oku­
lu. kütüphane. market ve diger
müştemilaııan oluşuyor. Bu du­
rum Musluman bır ülkede son
derece normal. ancak şöyle kı
modern Türklye'nın kurucusu ve
 laık Cumhuriyetin mimarı olan
Atatürk'ün de hemen yukarıdaki
tepede uyuyor olmasından dola­
yı da insan şaşkınlığını gizleye­
miyor.
YENİ CAMİLER
Hotham'a göre; Türkiye'de gözlenen
ilginç bir detay da son on yılda 5000
cami ınşaatının tamamlanmasıdır.
Aynı dönemde Milli Eğitim Bakanlı­
ğının vermiş olduğu rakamlara göre
yapılan okul sayısı neredeyse aynı.
Cami ve okulun sınırlı kaynaklar
için vermiş olduğu bu sessiz müca­
dele Türkiye'de sekülerizm ve lslam
günümüzde insanlar liderlere yön Bahadır Dülser
(1911-1968)
vermeye başladı. Aynı zamanda re­
formların hiçbir temel niteliği be­
nimsenmiyor. Muhtemelen, Demok­
rat Parti'de sınırlı sayıda olan birkaç
aşırı uçtaki aktör Atatürk devrimleri­
nın yok edilmesini ıslıyor. Tarikatla­
rı yasal hale getırmek için resmi bir
girişim yok ve Hükümet son zaman­
larda Nurcuların faaliyetleriyle başa
çıkmak içın ciddi önlemler alıyor.
Ancak buna rağmen hiç kımsenin
Ataıürk'ü övmek dışında bir icraatta
bulunmaması bu faalıyetlerin havada
lıktan kaybolan birçok dini aktörün kaldığını gösterıyor
bu dönemde yeniden görünürlük
kazanması da bir gerçektir. Öte ta- ATATÜıtK NE SÖYLEDİ?

arasındakı daha büyük mücadeleyi raftan, Atatürk ılkelerine sıkı sıkıya

sembolize ermektedir. Bu duruma
Mılli Eğitım Bakanlığı bünyesindekı
imam hatıp okullarında da müşahc-
de edilmektedir. 195ı'den beri bu
okulların sayısı iden 19'a çıkmış ve
sayının daha da yükselmesi tahmin
edilmektedir. Bu okullar her yedi yıl-
bağlı olan CHP bir sonraki seçimde
oy kaybetmekten korktuğu için din­
sel canlanmaya kolayca muhalefet
edemeyecektir.
Türkiye bir demokrasi ülkesi ve in­
sanlar daha fazla din istiyor, ancak
Atatürk laikliğı ne anlama geliyordu?
Sadece kilise ile devletin birbırınden
ayrılması mıydı yoksa bundan öte
bir anlamı mı vardı? Dinin reaksi­
yon göstermesi diğer devrimlerde
de gözlenen bir durum muydu? Son
günlerde Atatürk'ün dine karşı ol-

Vaıan
•9 Şulıaı ı'}W
yanında günümüzde modernleşme
doğrultusunda bilimsel konular, ma­
tematik ve tarihin yanında bir de Batı
dili öğretilmektedir. Temel düşünce
köylerdeki aşırı düşüncelere sahip
imamların yerini aydın din adam­
larıyla ıkame etmektir. ilk bakışta
mantıklı gıbı görünen bu ıddıa laık
entelektüellerin katı muhalefetıyle
karşılaşmıştır. Daha ziyade Atatürk­
çü laiklıgc inanan bu kcsımlcr bu du
rumun Türkiye' de dinsel düşüncenin
gellşımine zemin sunacağını düşünü­
yordu. Onlara göre cahil bir imamın
yaratacağı etki tedricen yok olabile­
cekken entelektüel din adamları top­
lumun üzerinde entelektüel bir baskı
oluşturabileceklerdi."

MUHALEFETİN İKİLEMİ

Sıyasene belirleyici olan her iki par­

tinin politikacıları konuyla ilgili çok
az şey yapabilecek durumda olduk­
ları için Türkiye'de entelektüellerin
büyük bir kısmı gidişattan endişele­
niyor. Kaçınılmaz tartışmalar konuyu
daha fazla kaynatıyor. Muhalefet,
hükümeti irticayı cesaretlendirmekle 71

suçluyor. Atatürk döneminde orta-

 mış durumda. Ancak Atatürk kesin
bir şekilde dinin toplumsal yaşam­
daki agırlıgının silinmediği sürece
topyekün bir modernleşmenin ba-
şarılamayacagının bilincındeydi. Bu
bağlamda laıklik, Batılılaşma
ccsını simgeleyen lsiami kadercilık
anlayışından kurtulma anlamına ge­
liyordu. Bu aynı zamanda lslam'da
reform düşüncesinin imkansız oldu­
lüklerin olabildiğince genişletilmesi
için siyasi aktörleri baskı altına al­
mışlardır. Siyasal hayatın demok­
ratikleştırilmesi zemininde yapılan
dinin toplumsal hayatta görünürlük
ön­ kazanması ıle ilgili
CHP çogu zaman sınırlı bir tepki ser­
gilemiş, zaman zaman da DP'nin ıc­
raaılarını görmezden gelme yoluna
gıımiştlr. Ancak 1960 yılına gelındı­
manası maa lesef yanlış anlaşılmış,
laiki i k irtica ile irtibatlandırılarak
politikanın faydalanacagı bir meta
halınde kuilan!lagelmişrir."
tartışmalarda Menderes, başka bır konuşmasında
da: "Vicdan hümyetini progra m ı ­
mıza o/mı� olmak kabahat. din ue
vicdan hü rnyetıne tara�rar olma­
mtz 6UÇ mu?" sorusuyla muhalefetin

ğu yönündeki inancı da dışlıyordu.
Aıaıürk'e bağlı olanlar bu gıdışanan
dolayı alarma geçmişler ve sonuçta
Atatürk'ün düşüncelerinın galip çı­
kacağına inanıyorlar.''
Hotham'ın oldukça sert bir üslupla
kaleme aldıgı yazıdan da anlaşıldıgı
gibi, Türkiye'de çok partili diıgeye
geçiş sürecinde din alanında yaşa­
nan liberalleşme yalnızca DP'nin bir
polıtikası olmayıp, CHP'nin de zaman
zaman icraatlarına yansıyan bir ge­
lişme olmuştur. Bu siyasal koşullarda
belirli çevreler dini alandaki özgür-
06nemin
muhalif yaym
orp.nlanndan
Kim d•rglslnd<
Bahadır Oü.lge_r
için alay<:1
ifadelere yer
vertlmlşdr
gınde siyaset sahnesinin hiç olmadıgı
kadar gerginleşmesı sonucunda mu­
halefet çevreleri iktidarı her bakım­
dan eleştirerek seçimler öncesınde
mevzi kazanmaya
Parti liderlerınin seçim turları nın da
başladığı bu ortamda DP'nin eleştırl­
len icraatlarının başında laiklik ko­
nusunda verilen tavızler geliyordu.
ismet lnönü'nün çeşiılı yerlerdeki
beyanlarına yansıyan bu eleştirilere
Başvekil Adnan Menderes, ocak ayı­
nın farklı günlerinde cevap vererek
hükümetin icraatlarını savunmuştur.
Menderes'e göre: Türkıye'de laikliğin
!'h.:r;:. =:� ,
��.:,:.::��
::= �,�·\C:
::.= �:...��
- "� ....... .....
eleştirilerine cevap vermiş• ve Jla pı
/ocak 9ey, bu muh terem milletı dı­
rımde. ibadetinde. vicdanında ra­
hat bıral:maktır· söıüyle de söz ko­
çalışmışlardır. nusu tartışma ve eleştirilerin önünü
almaya çabalamışıır ... Bu anlamda.
Hoıham'ın Times gazetesindeki yazı­
sının böyle bır ortamda yayımlanma­
sı ıktidar çevrelerinin Hotham'a sal­
dırılarının bir yönünü teşkil edecek­
tir . Nitekim lngillere'nin Ankara'daki
Büyükelçiliginde başkatip olarak grev
yapan P. V. O'Regan, Dışişleri Bakan­
lıgı yeıkili lerinden lsmail Halef�lu
ve Vahıı Soysal ile yapmış oldugu gö­
rüşmenin ayrıntılarını aktardıgı yazı­
da; hükümet çevrelerinin Hotham ve
The Times'ın Tıirkıyc'deki muhalefe­
.. tın etkısl altında kaldığını düşündü­
gürıü ifade etmiştir.0

Ktm ı Han t96o

.-°'=::...
�..!..�
:::.-::.:·.: :. ::.· DEMOKRAT PARTİ TÜRKİYE'DE
::,�� ==-�
U.�it.:
._...ll'9 W U Ul.lı ..
VİCDAN HÜRRİYETİNİN
"""•..ıaa � Urat ....... BEKÇiSİDİR
ıoruı mı,.ıtçı Dliflw, ....
..

a..w ltuıtıaanıı Z1 $uboıı UNıu .n

_.• .....t:Wdlı ,_ t>U. ı.., ......
Dl bt• �'fll llrt'W \'e d.:.1"1Ut � �\ Times'ıaki yazıya verılen en büyük
"'" �a tulatuıdaıt lıla.M: ırı..ı..
.-.ına· �� ....ı� tepki hiç şüphcsiı Za�er gazetesinin
on·ır HOTtıu.t Di.ı&,c-rı. lıdtlllrd.'! .. .....
--­ •ıNt • n. � 'liLılı.;)•·- ,1 ..; 27 Şubat günkü sayısında Bahadır
�· ··- �·, .. t• WfMl' ""°'-.,1111;M a,--lıa ""-­
.t.ı• • •�,_. �..uo
...... .ı..1t111
İll •ul" bM -. ı.nl..,. M ,,• Dülger imzasıyla ve Demokraı Par
,... .1.tı,ıtı.ohr, llG _l...,.u.t. --.:.1
� , �,,
"" "''"'· ı�r• oıW1o11 , \.
bıw. J.-Pn. bo.ı -41>41 "'• , ..
.......... ... QWuN .wı.nıı ..... . ti Türklye'de Vi cda ıı Hürriyelinln
....
...... .

m� ,l.IMnNIM •'I lt)ll ,...... W rıııı dııh.i .U.1--, ,.,,.•• ..ı .ııe �
h,.o... �....,..,.... ... .... ... 11 /Jekçididir başlıgıyla çıkan yazıydı.
ı•ı .-..�ıa.. --r..,t:w'Jı ıa n -
� lt:ı?f>l ...._ l�I ..-.... lloU �ı. -Qll ... ..
•
IQ' .1 cııntmlrt 1".ıoııltlltl -"" '.. ... ..,.,ı.u- tıtuM....U. Wı:.1• Dülger'in Hotham ve Tlmes'ı Türki-
,,_ ._ ...,. .. ..... blael ­ .... � � ,..... ...l ı.. ....
_ _. ......,.r. D.oid """"-"' ....... .ı.ı.. ...,_ ..
,. ....,.
....... f..
.... � •olblıl"" - ...,_.., on.ta w. .,_l
-"ti• ,. ..� ...... .,_ ... ....... � """'9. Llt 4
... ptrl.. .1-.. bllr llMi. .. .. . ...,_. °"'fıtt. ..uırw,
nl.- w .,.... 4.,r .- ,..-­ P,... iü .... ...... � M-
,,..,.... ._.._ • ...-.ıı ı.,._ M .. ...... ...... .._ ,., .
lt ..... -* ...... ...... ...... .. Mol. ...
'cPl .... ....... .... ...
..... .... bu . - � , .. ..... "'*'"". ....... �
__ _.. � ...... ... • Dil ...... llOM. 0-0;.ol � ·
.. _..... ...... "" ...� ,...,.. ır ..,,.
-rs � .. ..,._ ,.... �-& ..... ...... .. . .,
,...

....... .... - iG.u:IT&lD)

72
ye ile ilgili yer verilen yorumlardan
dolayı eleştirirken başvurdugu yön­
tem diplomatik çevreleri de harekete
geçirmiştir. lngiltere'de uygulanan
laiklik ve din politikasını ele alarak
yazısına başlayan Dülger, Times'ın
lngiltere'nin yarı resmi yayın organı
olduğunu iddia etmiştir. lngiltere'nin
Anglikan Kilisesi'nin başı sayılan
krallarına kilisede taç giydirildigi bir
memleket olduguna yer verilen yazı­
da Anglikan Kilisesi'nin başında bu­
lunan Canterbury Başpiskoposu'nun
aynı zamanda lngiltere'nin Kral'dan
sonraki en nüfuzlu şahsiyeti oldugu
iddia edilmiştır. Bu ifadelerden son­
ra; "lngiltere'nin amme hayatında bu
derecelere varmakta olan din nüfu­
zu. içtimai hayatta, lngiliz vatandaşı­
nın bütün hayatına istikamet veren
bir ehemmiyet kazanır. lngiliz üni­
versiteleri dini vazifelerini hala ti­
tizlikle yapmakta devam eden birkaç
kilisenin etrafına toplanmış bir çeşit
mütekamil medreselerden ibarettir.
Sofraya oturan her lngiliz kendince
makbul sayılan bir duayı okumadan
ekmeğe elini uzatmaz. ikinci Dünya
Harbi'nde zaferi kazanmak için başta
kral olmak üzere bütün lngilıere'nin
kiliselerde dize geldigi unutulmuş
degildir" cümlelerine yer verilmiş
ve "Kendileri için bu kadar makbul
ve muteber olan vicdani inanışları
Türkler için makbul ve muteber say­
mamaları için ne sebep var?" sorusu
sorulmuştur. Dülger'in degindigi bir
diğer husus da lngiltere'nin eski dö­
nemlerde dünya milletleri karşısın­
daki velayet ve vesayet haklarının
artık söz konusu olamayacağıydı.
Zira bugünkü Türkiye'nin düveli mu­
azzamanın her türlü emirlerine mün­
kad olan Osmanlı imparatorluğu ol­
madığını ifade etmiş ve Hotham içın
de ağır ifadeler kullanmıştır. "Kimdir
bu a d a m ? " sözüyle yazısına devam
eden Dülger; "Düvel-i mu azzama­
nın memleketımıze gönderdigi se­
ni� Miahiyetli bir m üuetti�-i u m u ­
mi m i ? Türk milletinin din duygu­
larını sev�etmeye ve onu tana66ur
etmeye zorlamakla vazlgeli bir
mi6yoner ba�ı m ı ? Yok6a manevi
kuvvetlerımizi köktinden 6ar6m.ak Oavid
Hotham'm ı.arer
6ureliyle bir komüni61 i6lila6ına gazetesinde
zemın hazırlayan bir ajan mı? Ona sansürlenerek
yayımlanan
Türk milletinin vicdan hürriyeti­
tekzip metni
n i ıehdil etmek ve i n a ndıklarına
Zafl!f, ı Mart 1900
i n a ndıgı gibi bag/annıak hakkın­
dan nıahrıını eımek 6alahiyetini
kım vermı<ı ?" sorularını sormuştur.
Times'ın hedef tahtasına oturtuldu­
ğu ve CHP'nin de eleştirilerden na­
sibıni aldığı bu yazıda Dülger, Halk
Partisi'ni Türkiye'yi arzu ve iradele­
rinin esiri görmek ısteyen yabancılar
için yeni mücadele malzemesi hazır­
lamakla itham etmiştir.'8
Hotham olayı, Türkiye'de yayın ya­
pan önde gelen gazetelere de yansı­
mıştır. Vatan gazetesinde konuya de­
ğinen Ahmet Emin Yalman. Din /)a­
vawıda Dogrııyoı başlığıyla bir yazı
yayımlamıştır. Times'taki yazıdan ge­
niş bir alıntı yapan Yalman, ·. . . dinin
politikaya karı�lırılma6ıııın serili­
ge ve ikilige yol açacagı hakkında
hür d ü nyadaki do6tlarıı nız araom­ 73
da hüküm 6Üren endl�eler çok ye-
-
lUVYETI
PAIT l l l l l l
mı •
c:
.. ,..�
ın
� .....
"Bir Mülakat: rindedir. Siya6i par!ilerimizin din
London Tlmes bah61nde birbirlerıni halka
Tü.rkiye'de"
alaka6ız diye gö6termege ue bu rry
Akı�. cııı xvıı.
�yı �JJ. (Yılb) avına cıkmaga çalı9maları.
9 Mar1 ıqfın
he6abına da cıdden cok zararlı ve
relı llkelıdir. Böyle i6tidaılar rem elli
9ekılde öıılenmez6e Türkıye·de ıkı­
lık ve anla9mazlık 6on derecelere
uarabılır ve cemıye!in ahengıııı ve
bek kudretini tehdıl edebilır".
!indeki cümlelerle tartışmaya dahil
olmuştur.
Yalman'ın yazısının dikkat çeken
yönıi. iktidar ve muhalefet partile­
rinin liderlerı arasında son günlerde
cereyan eden laıklik tartışmalarına
vurgu yapmasıydı. Açıkça anlaşılıyor
ki, Hotham'ın Türkiye'deki sıyasal
konjonktüre son derece uygun hır
lçerıkıe kaleme aldığı yazı. muhalif
basının da ilgisini çekmiştir. Tımes'ta­
kl yaıı dolayısıyla konu hakkındaki
göruşlerinı açıklayan Yalman. Diya­
net işlen Başkanlıgının ıslaha muh­
taç oldugu ve laık Türkiye'de böyle
bir makamı muhafaıa etmenın ancak
taassuba karşı bir baraj kurmak­
tan ibaret olduğunu ifade etmiştir.
Bunun yanında Devlet Bakanı lızet
Akçal'ın Diyanet işleri Reisligi vazi­
fesine nezaret etmesinin ümit verici
74 olduguna değinen Yalman. Dıyanet
işlen bütçesinin konuşulması esna-
sında soz alan Akçal'ın Demokrat
Parti programının lailtlık hakkındakı
maddesini okuyarak zararlı gıdişle­
rin önlenecegi. cahil klmselere din
hocalığı payesinin verilmeycceJıı ve
vaıandaşları ganctc düşürmelerıne
ınn verılmeycceJıi yönündeki konuş-
masını da olumlamışur.''
Konuya alaylı bir şekilde yaklaşan
Kım dergisi ise Zaber gazeıesinde
Tımes'ı eleştiren Bahadır Dülger'\
"zoraki mızahçı" lakabıyla anmıştır.
nme6'ın cıddiyet ve do�ulugu ile
yalnız Türkıye'de d�ıl bütün dun­
yada şöhret yapmış bır gazete olarak
tanıtıldıgı ımzasıı yazıda. Hotham'ın
kendisınden önce bu görevı yürü­
ten Mavrudes'ten sonra 1958'de
Türkiye' ye geldigi ve gazetecilikte ta­
rafsızlık prensibini meslek hayatının
baş düsturu olarak kabul elliği ifade
edilmiştir. Hotham'ın bu yönüne rag­
men. Zaber gazetesının "%50 başya­
zarı' Dülger tarafından tarafsızlıkla
dıne suçlanması eleştiri konusu yapılmış
ve bu nedenle zaıer gazetesinın
din ünlü mizah dergısi Akbaba ile yarış­
ııgı belınilmıştir.� Öte yandan Tıme6
gazetesı de okuyucularını konu ile
ılgilı bilgilendirmek ıçin Hotham'ın
yazısından dolayı aktarmış Za•er ga­
zetcsınde çıkan yazıdan pasajlar ve
şek- bu yaııda Tımes'ın lngiltere devleıı-
nin yarı resmi gaıetesl şeklinde lanse
edlldiğıne yer verilerek bu yaklaşımı
elcşıirmişlir.•
Bu konu çok geçmeden resmi elçilik
yetkililerınin de üzerınde durdukla­
rı hır mesele halını almıştır. lngllız
yetkililer bu sorunun diplomauk
bir krıze dönüşmemesı ıçın gerekli
önlemleri alma yoluna gitmişlerdir.
lngılıere'nin Ankara'dakı Büyükelçi­
si Sir B. Burros. Dışişleri Bakanlıgına
gönderdigi telgrafta konuya yer ve­
rerek. Times'ın resmi tavsiyeler ve
nıyetlerle gerekli mercılere başvu­
rup basın kanununa gore Zaber'in bir
düzeltme yayımlaması ıçin bu çirkin
ıçeriğin yanlışlıgını ifşa edecegınl
aktarmıştır. Öte yandan görüştükle­
ri Türk yetkililere Zaber gazetesınde
yer alan yazıda Majestelerinın hükü­
metine karşı saldırgan bir dil kullanı­
larak aşırıya gidıldıği şeklinde tepki
verilmıştir." Elçılik yeıkılisıne göre.
Times'daki makale. Türkiye'de aşırı
derecede hassas bir politik meseley­
di. Konunun önemi şuradan kaynak­
lanmaloaydı �I muhalefet. iktidarı
suçladıgı konularda yaslanacak bir
mesnet olarak bu habere sıkı sıkıya
sarıldı Ve bundan dolayı Zafer ga-
zetesi muhalefetin bunu mevıubahis
etmesinden önce davranarak ön al-
mak gayretiyle bu tepkiyi vermişlir.'1
Dışişleri Bakanlıgından bu yazıya
gönderilen cevapla ise resmi bir pro­
testo yapmanın gerekslzlıgı ıizerınde
durularak Turk Dışişlerı Bakanı'na
bu konudan dolayı duyulan rahat­
sızlıgın bildlrılmcsı istenmiştir."
Bunun Ülerlne. konu ile ilgili lngiliz
tarafının duyduğu rahatsızlık Türk
yetkililer aracılıgıyla Dışişlerı Baka­
nı Falin Rüştü Zorlu'ya ilelllmişıir.
Ankara'daki elçılikten verilen bil­
gıye göre Time6 muhabiri Hoıham.
cumhuriyet savcısının da yardımıyla
Zaber'e bır tekııp yazısı göndermiş­
tir. Tekzip metninde kendisinin ta­
rafsız bir gazctccı olduğuna yer ve­
ren Hotham. Time6ın resmi temsilci­
si olmadığı gerekçesıylr bu gazetenin
lngiltere'n\n yarı resmi yayın organı
olmadığına 11 \şkın gorüşünü ise met­
ne koyduramamıştır. Öte yandan,
lngillere Biıyukelçisı Sır B Burrows.
Türk yetkilılerden alınan sözlü öz­
rün kabul edilmesi gerektiğini ilet­
miştir." Zıra Halefoglu'nun konu ile
ilgili bilgilcndirdigi Zorlu Zaber'deki
yazıyı çok çirkin ve sinir bozucu ola­
rak <.Jegcı lcndirnıiştir. l lalefoglu'na
göre. Time6'takı sert yazıya bir cevap
yayınlanması lst�i. Türk yetkililer
tarafından Zajer gazetesı yönetimi­
ne ıleıllmlş. ancak Dülger limitlerı
aşmıştır."'
lngiliz dıplomaılara göre. durumun
bu noktaya gelmeslnde Hotham'ın da
bir dereceye kadar sorumluluğu var­
dı. Çünkü Hotham kızgın bir ruh ha­
lıyle hükümetıen zıyade muhalefete
meyilli bir una] yaratmıştır. Gerçek
şu ki, Horham söz konusu makaleyi
hazırlamak içın dınl meselelerde gö­
rüşmek amacıyla ilgili bakanlardan
beş kez randevu ıstemeslne ragmen
başarılı olamamıştır. Bu nedenle Ha­
lefoglu, hukümet üyelerınin bundan
sonra daha hassas olacaklarını bil-
dirmiştir." Bu arada Zaber gazetesi­
nin ı Marı"ta çıkan nüshasında tekzip
metni yayımlanmış ve Hotham'ın şu
ıfadelerine yer verilmiştir: "Bir insi
liz sazete•i nin ba•it bir muh abi.ri
olarak Türk nıılletını ıanaMur et­
mese .a/ahiyeıim o/madı!Jı ve böy­
le zor bır i�ı ija için serek/i Va61-
ta/arı haiz ot•am bile böyle bir ar­
zuya •ahip olmadıgım a�ikıirdır. ..,,
Tekzip meıninın yayımlanması ve
Zorıu·nun olumlu tepkisı ı l e durum
düzelme aşamasına girmektey­
ken sürpriz gelışmeler yaşanmıştır.
Hotham'ın sıkı bir iktıdar karşıtı olan
Ak16 dergisıne verdiği demeç, orta­
mı yeniden germiştir. Röportajdan
önce, olayın kısaca anlatı ldığı giriş
yazısında Zaler gazetesi yoğun bir
şekilde eleşıırilmiş ve cumhuriyet
savcısının tekzip metnini kuşa çevir­
digi ifade edilmiştir.
Genel olarak tarafsız bir gazeteci
olduğunu beyan eden Hotham, bu
röportajda savcının tekzip metnini
kısaltmasını el eş t i rm i ş ve ilk başlığı
"London Times, İngiliz Hükümetinin
yarı-resmi organı değildir" şeklin­
de olan metnin degıştirlldıginden
yakınmıştır... Bu konuda ileri gitıigi
için Hotham'ı eleştiren Büyükelçi
Burrows, Hotham'ın oyuna getiril­
diğini aktarmışıır. Aki• muhabiriyle
konuşıugunu söyleyen Hotham, ken­
disinin onayı olmadan hiçbir yayın
yapmamaları gerektiği konusunda
Akıö muhabirıni uyarmasına ra�men.
kendi söyledikleri bir iki cümleyi
bulmayan uzun bır haber yayımlan­
dığı için kızgınlıgını ifade etmiştir.
Ancak buna rağmen hükümet çcv-
DiPNOTLAR
Anıl Varel, 'Elllll Yıllarda Muhalefet
llükümC'lc YOnclık Temel Eleşılrller ve OP
Karyısında CHP'mn ldcolojlk Konumlanışı',
Türtiytı:'nın 195o'l1Jlllan, ıçındC' (Haz.)
Mete Kaan Kaynar, l lt!ı ışim Yayınevi,
lstanbul, ıoıs. s.ul:l.
Sınan Yıldırmat. "Voıan Cephtsl. Demokrat
Panı'nın Pohtık M�ruıyı-t Knzı ve Toplumsal
Muhalefeıi Kontrol Ahına Alm.ı ç.ıbas(,
Türkiyt>'dt! S(ya"ol Muhalrtrı, tÇındc (Der)
Ayşegül Kom�uotlu Bengi Yayınları, lsıanbul.
. March 4 1960.
zoo8,
S.17.t
M�ıafa Albayrnk. T urk Slya41 Tarihlrıdt
fh-molTOI Panl (19.{6·1960), Phocrux
Yayınevı, Ankara, 2004, s.zR4
Hıfzı Topuz, il Malımur'ton Holdln5/ı>re
Türk Ba.ıın Tarihi, Remzi Kıtabevi, lsıanbul,
ıooı s.ıo6.
Orhan Kol�lu, o,,mtınl(don 21 .Yuzyıla
Ba.ıın Tarihi, Poılllf Yayınlan l suınbul . zoOO.
S.IZ.{
Davıd Hoıtltlm, Turtln / il. Cumhwıyeı
Yayınlan. Ankara Ekım. zooo
releri bir tepki vermemişlerdir.'° Bu
sıralarda yaşanan bir diğer ilginç
gelişme de hükümete yakın yayın
yapan Köylü gazetesinde yer alan
bir diyalog metniyle ilgiliydi. Zaber
gazetesinin matbaasında yayınlanıp
DP tarafından köylere dağıtılan Köy
tü gazeıesinde ılginç bir bölüm yer
alıyordu. ileri gelen ikı köylü ara­
sında gerçekleşen mizanseni içeren
hayali görselde köylülerden biri, The
Tinıeö'ın Türklerin dini praıiklerıni
hedef alan adi haberi ve Dülger'ın
lslam'ı bu saldırılara karşı koruyan
cesur karşı hamlesi konu edilmiş­
tir. Dışişleri yetkilisi Halefoglu. alt
düzeydekı basın departmanı üze­
rindeki erkinin gecikıigini ve muh­
temelen bu gazeıedeki haberin geri
adımların atılmasından daha erken
bir tarihle yapıldıgını ileri sürmüş­
tür. Burrows'a göreyse bu açıklama
elbeııe bir anlamda yeıerliydi, an-
cak hükümeıin bu konuyu iç siyaset
malzemesi olarak kullanmış olabile­
cegi de olasıydı. Öte yandan Köylü
gazeıesinin kıyıda köşede kalmış bir
gazete o lmasın dan dolayı lngiltere
Dışişlerl yetkililerinin bu gelişmeden
haberdar olamayacağı da düşünül­
müş olabilirdi.• Konuyla ilgili geliş­
meler bu şekilde yaşanırken Time•
gazetesi daha sonra hükümetin ve
Menderes'in şehir plancılığı ve imar
faaliyetleri ile ilgili başarılı çalışma­
larını daha çok Zaber gazetesinden
alınıılar yaparak haberlcş tirmlştlr.
Bu durum Hotham ile hükümeı çev­
releri arasındaki k11gınlık durumunu
yumuşatıcı etki yaratmış v e David
Hoıham 1965 yılında son bulacak
olan Türkiye'deki muhabirlik görevi­
ne devam etmiştir.
Hnynıllah Mahmud, "Tt1rkiye Beni
Şaşırtmıyor", Sabah, 8 Haziran ıoo2.
Ha�ım Pulur, "E2Cr D.ıvıd Hoth.ım Bugünleri
Görseydı". Millı,Yel, l7 Şubtıt zoo1.
9 Hotham, a.s e.. s.z9
ıo Hoıham. a.g.t.. S.)J.
Davıd Hotham. lurlcs Turn Again ıo Rehsıun
Th,. Tıme&, Fcbruary zı. 1960.
ız DavK! llodı.1m, iurks TumAgaın to Religion·,
The Timt'&, febnıııry .Z}. 196<>.
13 Davıd Hoıham, lurks Tum Agıun to Rchglon·,
Tht nme.ı. february l}. 11)60
14 Zater, 13 Ocak ı9(>o.
ıaıer, 17 Ocak rC)6o.
ıs
16 ıtı•rr, u 0c;ık ıC}6o
Rrııı.,h Hııııonol Archıııe. (NA). foreısn
17
00/te (f-0), J7ı/130217. Britı.ıh Cmba.ı.ıy.
Ankara. Mcırclı 3. 1960.
18 Bahadır Dülger. -oemokraı Parli Tf ırkıye'de
V1cdtın Hurrtyetlnin Bekçisidir". la.er,
l7 Şub.ıı ıq6o
19 Ahmed Emın Yalman. ·0ı.n Davasında Dotru
Yol• Yat a n .t9 Şubaı ı96o
l'im. Sayı 89. ı Marı t96o
SONUÇ
195o'li yıllar Türkiye'de birçok açıdan
kayda deger gelişmelerin yaşandı­
ğı bir dönem olmuştur. Bu dönemi,
günümüz açısından önemli kılan hu­
sus ise hıç kuşkusuz siyasal hayaııa
merkez sag çızgısinin dayandığı te­
mel argümanların söz konusu siya­
sal süreçte olgunlaşmış olmasıdır.
Dönemin sıyasal iktidarını elinde
bulunduran Demokrat Parıı, genış
toplum kesımleriyle başarılı bir siya­
sal lleılşlm örncgı sergilemiş ve ıek
parti dönemi boyunca geri plana 1 ıi­
len dını hassasiyetler DP'nln siyasal
söyleminde kendine yer bulmuştur
1 4 Mayıs 1950 seçimleriyle yönetime
geçen DP'li siyasetçilerin ilk iş olarak
ezanın Arapça aslına göre okunma
sına ilişkin yasal düzenlemeye git
meleri ve çeşitli dini gruplar üzerin
deki politik baskıyı azaltmaları gibi
pratikler DP'nin uzun yıllar boyun-
ca muhafazakar bir siyasal hareket
oldugu yönündeki toplumsal algıyı
beslemişıir. Bu açıdan bakıldığında,
Davld Hoıham'ın 27 Mayıs Darbesi' ne
gidilen süreçte London Time• için
kaleme aldığı yazıda dıle getirdiği
görüşler. DP'nin söz konusu yönünü
vurgulayan önemli bilgiler içermek­
teydi. Bu yazının yayımlanmasının
ardından DP'li siyaseıçilerin ve ikıi­
dara yakın medyanın ortaya koymuş
oldugu karşı ıcpki, genci anlamda
yabancı basında yer bulan iddialara
karşı bir refleks niteligi taşımasının
yanında DP'nin söz konusu iddialar
karşısındakı konumlanışı hakkında
da bir fikir vcrmekıedir.
RESUL 8ABA00LU
SiiRT ÜNiVERSiTESi, FEN-EDEBiYAT FAKULTESI
ıı Tht' Timf'.ı, Fcbruary ıq, 196o.
u fO. 371/153087. (Slr B. Burrow.ı) f-rom
Ankara ıo fareign DUı<·f', Mım·lı ı. 1960.
ı3 ro. J7ıl153087, (Sır B BurroWJ) from
Ankara to forti!ll'l OUice. Morth ı. 1960.
24 FO. 3711153087, 1-rom fo�ı� OUıt'f' ıo
Anl'.oro. Alun::h :ı, 1960.
ıs fO. 371/153a87. (Sir B Burrou:.ıJ from
Ankara ta forefsn Ottlce. March 2, 1960
ı6 FO. 3711153087. (C..) W Rnmr.ı) from
fort'iSn OUkt ıo (Sir B Burrow.ı) Ankara.
ı7 fO. 3711153087. (f.).W Humf'A) /rom
lo�i!Jrı OUıcf' ıo (Sır 8 Burrow.s) Ankara.
March 4 1960
zaıer, 27 Şubat ı9(wl.
z8
ı9 "Bir Mülakat: l.ondon Tımes Turkıyc de",
A.l:ı6, Cı1r xvıı. Sayı lQl, (Yıl 6), 9 Man 1960.
JO fO. 371/153087, (Sir B. Burrow.ı} Hrlıle.lı
Cmbo64.V. Ankara. April 7, l!J6o
31 fO. 3711153087. (Sır B Burrow.V from
75
Ankara to (R.FG SartlO Fore/!Jn OUt�.
MaT'C'h ııo. 1960.
-

SEYAHATNAME' DEKİ SİYASETNAME:

EVLİYA ÇELEBİ 'NİN "ALTI N
POST" (GOLDEN VLIES) FİGÜRÜ
ÜZERİN E EKFRASTİK YORUMU*
NURAN TEZCAN

Ya kla9ık 40 yıllık öeyahat hayatında pa9aların m a iyeti n de u l aklık tJe m uöahiplik

yapmı9 olan E:vliyci. özel likle devlet h ayatı n d a ki öiyaöi i l i 9 ki leri doğru d a n görme,
gözlemleme olanağı bulm u9tur. Bu açıdan Seyahatname 9ehir m o nograbilerinden
ayrı9tırıl dığında. zengin bir ya9antı - a n l a tı l a r ka t m a n ıy l a kar9 ı m ıza çıka.r.
E:vliyii 'nın özgün k u rm a c a teknikleriyle h i kayele9tirdiği ya9an t ı - a n l a rı l a rı. y a lnız
zengin bir öoöyo-kültü rel malzeme ortaya koym a kla kalmaz. aynı z a m anda
i n ö a n l a ra h aya t ı n içinden "ay n a " tuta r.

Seyalıarname, kendi çağının ede­
biyat anlayışıyla baktığımızda yal­
nız seyahatname olarak değil aynı
zamanda Arap-Fars kökenli adab
edebiyatının da mükemmel bir ör­
neği olarak karşımıza çıkar. lsiam
edebiyatının normlarını belirleyen
adab'ın temel ölçütü "bilgi verme.
öğretici ve eğlendirici" olmadır. Bu
açıdan Seya harnlime. şehir. coğraf­
ya ve tarih bilgileriyle bilgi verme iş­
levini yerine getirir. Evliya, başından
geçen olayları ya da duyduklarını.
gördüklerini kendi algı ve mantık ek­
senine oturtarak ders çıkarılacak şe­
kilde hikayeleştirir. Mizahi bir dıl ve
anlaıımla akıcı üslup yaratır. Bunlar
eserin genel yapısı ve anlatım özel­
likleridir.
Seyahaınlime bir seyahat eseri ol­
duğu için şehir monografileri, tarih
ve coğrafya bilgileri öne çıkar. Fakat
şehir monografileri, tarih ve coğraf­
ya bilgileri eserin görünen yüzüdür.
Eser, şehir monografilerinden ayrış­
tırıldığında. zengin bir yaşantı-an­
latılar katmanıyla karşımıza çıkar.
Evliya'nın özgün kurmaca teknikle-
türel malzeme ortaya koymakla kal­
maz, aynı zamanda insanlara hayatın
içinden "ayna" tutar. Bu metin alanı
şimdiye değin daha çok sosyo·kültü­
rel veriler, hikaye anlatıcılığı olarak
dikkati çekmiş; hayatın içinden ger­
çekleri gösterme. düşündürme, öğ­
retme amacı üzerinde durulmamıştır.
B u açıdan Seya hatname araştırma­
larının daha çok başında olduğumu­
zu düşünüyorum.
Evliya, hikayeleştirdiği yaşantılarda
kimi zaman kendi çagının kaderci an­
layışını ya da ön yargılarını aşama­
yan sonuçlar üretir. Böyle olmakla
birlikte geniş bir coğrafyada gezmiş
olan Evliya değişik toplumlar. deği­
şik hayatlar tanımış; değişik değer
yargıları ile karşılaşmıştır. Dolayı-
sıyla kendi kalıplarının dışına çıkmış
bir kişilik kazanmıştır. Bu kişili�i. onu
"öteki"nin gerçeğinin kabul eden.
"öteki"yle empaıi yapan. dinı değer­
lere rağmen dünyevi değerleri gören.
siyasi ve toplumsal ilişkilerdeki insan
zaaflarını gösteren bir farkındalık ya­
ratmaya götürmüştür.
sahiplik yapmış olan Evliya. devlet
hayatındaki siyasi il işkileri doğrudan
görme. gozlemleme olanağı bulmuş­
tur. Devletin ve patronlarının sadık
bir görevlisi olmakla birlikte olayla­
rın iç yüzündeki çıkarcılıkları. hak­
sızlıkları ve acımasızlıkları doğrudan
görüp gözlemlemiştir. Evliyii'yı sara­
ya alan iV. Murad'ın musahibi olma­
sına rağmen onun kan dökücülüğünü
yazmaktan çekinmemiştir. Onu. her
gün allum öldürten "kaMôba�ı" ola­
rak niteler: "ke•ret-i hiınrtzlikden
ikan dökücülüktenl ve hunhar ikan
içici! olup her gün adem kati eyle­
dıgiııden kaM<ibba�ı. . • (1. 7zb)
Evliya Çelebi, lbşir Paşa sadrazam­
lığa getirildiğinde, patronu olan
Melek Ahmed Paşa'nın ona verdiği
nasihatlerin tanığı olur. Bu nasihat­
ler aynı zamanda "ideal bir Osman­
lı sadrazamı"nın ölçütlerini verir.
Evliya'ya göre "deneyımli, yüksek
şahsiyetli. devlete sadık ve dürüst
kişiliğe sahip olan Melek Ahmed
Paşa'nın nasihatleri şöyledir: ı) En
başta böyle yüksek bir görevi kabul
eden bir kişi, etrafındaki kalitesiz

7& riyle hikayeleştirdiği bu yaşantı-an- Yaklaşık 40 yıllık seyahat hayatında ·e�kıyd gürühu adamları"nı uzak­
laııları, yalnız zengin bir sosyo-kül- paşaların maiyetinde ulaklık ve mu- laştırmalıdır. ı) Herkesle iyi ilişkiler
r

kurmalıdır. Çalıştığı kişilerin gönlünü

alan yüksek karakterli, olgun bir dev­
let adamı olmalıdır. 3) Devlet işle­
rinde birçok kademede sayısız vezir
bulunmaktadır. Bu kadar çok sayıda
vezire gerek yoktur, bunları makul
bir sayıya indirmelidir. Melek Ahmed
Paşa kendisinin 16 aylık sadrazamlı­
gı sırasında herkesin karşısına vezir
olarak çıktığını, bunlarla ne kadar
gereksiz yere uğraştığını dile getirir
(111. 179b-18oa). Melek Ahmed Paşa
kendinden sonra vezir olan Siyavuş
Paşa'nın da kendı maddı çıkarı için
vezir statüsündeki birçok görevliyi
nasıl acımasızca öldürttüğünü yanlış
bir davranış örneği olarak gösterir.
"iktidar hırsı"yla insan öldürımenin
dogru olmadığını, nitekim Siyavuş
Paşa'nın iktidar hırsının sonunda
kendi sadrazamlığını kaybetmesine
sebep olduğunu somut bir örnek ola­
rak gösterir: "Kimseyi katletme" na­
sihatini özellikle vurgular (111. ı8oa).
"Erdemli devlet adamlıgının hedefi
fetih yapmaktır" diyerek Akdeniz'de

1. Kralı
kaleler ve adalar fethedip nam sahibi
olmasını önerir (1 1 1 . ı8oa).' Viyana
Leopold

Evliya, çok de!ıer verdiği patronu
Melek Ahmed Paşa'nın karakterini
"mükemmel bir devlet adamı" mode-
li olarak görür. Bu karakterin birinci
özelliği para işlerindeki dürüstlüğü­
dür. Örne!ıin Bitlis'te, Abdal Han'ın
devlete başkaldırmasından sonra
Van valisi olan Melek Ahmed Paşa,
onun mallarına devlet adına el koyar
v� açık anırma ile satar. Bu mal satı­
şında kanuna riayet eder, satışın ka­
lem kalem hesabını verir (iV. 279b).
Evliya onun devlet adamı kişiliğini
"yüksek karakterli" (ô.11-nijô.d) ola­
rak niteler (iV. ı7oa). Melek Ahmed
Paşa, isyancı Abdal Han'ı saklayan
ve onunla birlikte devlete isyan eden
kale komutanı ile askerlerini ölüm­
le cezalandırır (IV.ı8oa). Ancak Van
ağaları Melek Ahmed Paşayı bu ceza
uygulamasından vazgeçirir. Seyahat
hayatı boyunca birçok idam cezası
uygulamalarına şahit olan Evliya, öl­
dürülme sahnelerini büyük acıma ve
isyan duygularıyla tasvir eder. Bu du­
rumlarda Evliya, Seyahatnô.me'nin
birçok yerinde hizmetinde olduğu
paşaları bu uygulamadan vazgeçirdi­
ğini. yüzlerce insanı ölüm cezasından
Wfkipedlac:om
kurtardığını anlatır. ôrnegin, Bitlis bulmuştur.' Evliyfi'nın bu heyerte bu­
Kalesi'nin Abdal Han'ın adamlarının lunduğu belgelerle de saptanmıştır.
elinden alınmasından sonra ölümle Kari Teply tarafından 1975'te yayım­
cezalandırılan yüzlerce insanı, Melek lanan Osmanlı elçilik heyeti listesin­
Ahmet Paşa'yı ikna ederek ölümden de ıı. sırada Evliya Efendi adıyla yer
kurıarır (IV.27oa-272b). Bu kadar in­ almaktadır.• O zamanki Viyana kralı
sanın öldürülmesi gerçeğini de!ıiş­ 1. Leopold'dür (1640- 1705).
tiremediği için büyük bir çaresizlik
ve acıma duygusu içindedir ve in­ Osmanlı Devletının heyetınde yer
sanlığın bu yanlışını kabul etmekten alan Evliya, resmi görevli kişiliğiy­
başka çaresi yoktur: "bu dünya böyle le Leopold'ü "çirkin yüzlü bir kafir"
kurulmuştur, ınsanojllu ta en baştan olarak olumsuz teşbihlerle tasvir
beri böyle acımasızca öldürülmek­ eder (Vll. 67a). Ona göre kral o kadar
tedir." der ( .. bu dünya bir hay u çirkindir ki görenler korkmasın diye
lıuy ile kurulmu� dünya olup beni onu araba ile gezdirirler:
ôd.em böyle ezelden beru kmlagel­
mi�tir. iV. ı72b) Amma çasarı nd-çarın tzaval­
lıl hüddômları luşaklarıl her
Bunlar Seyhatniime"deki bu tür anla­ ne kadar malıbüb ve peııçe-i
tılardan sadece bir iki örnektir. Göz­ mihri dırah�dn !parlak yüzlü!
lemleri, onu doğrudan siyasi eleştiri i6e kralı bed-bi"ıili dili !dala­
yapamayan bır Orta Çağ ınsanı ola­ lete sapmış kötü işli kral! ve ol
rak "ideal hükümdar" arayışına gö­ kô.biri piçep(?) car !kafir piçi
türmüştür. Nitekim 1665'te (Zilkade krall ve nirôn dan düzah-karôr
1074/Mayıs-Haziran 1665) Kara Meh­ icehennemlikl bed-nôm çasar
met Paşa'nın elçilik heyetiyle gittiği lnpirator !kötü adlı imparator
Viyana'da Evliya, Viyana kralını ya­ kral] ol kadar bed-çehre iken 77
kından görme ve gözlemleme olanağı lo kadar çirkin yüzlü iken! -Mil
-
leli Me•1hiyyenin gılzideöiyim
!Hristiyanların seçkiniyim] deyii
gurrei devleti Naodrd !Hristi­
yanların devlet başı] iken ol ka­
dar 'ucbe-likd !korkunç yüzlü]
ve kerih ü 'l-vech !çirkin yüzlül
çehre-i gul-i biydbdn !gulya­
bani çehresi] miodldir kim bi'I-
- Altın post
kolyesi ve
armas•
beddhe !ansızın] bu kralı beni
adem ve gayri hayvanat/ar
göröe me•hılr o/mu� gibi !büyü­
lenmiş gibi] kralı görenler dir dir
ditreyüp dem- be.re v e ha_yrdn
kalırlar !tutulup donup kalırlar!.
Ol ecilden lbu sebcbtenl kralı
hmto !atlı arabal arabalar içre
pınhdn edüp !gizleyip] deveran
u .eyrdn ve bôg u güliötôn te­
berrücü etdirir/er lgezdirirlerl.
(Vll. 67a)
Fakat bu çirkin ve korkunç görünüşlü
"kafir" kral. bir hükümdar olarak asil
soylu, anlayışlı ve akıllı kişiliğe sa­
hiptir: Amma ol kadar necib ü re�id
ve t1z-behm !soylu, olgun ve zeki] ve
müdrik ve zi- 'ak/dır kim !kavrayışlı
ve akıllıdır kil giiyô 'aklı Ara•lo'dur
IAristo akıllıdır] ve cemi'i mü�d vere
!danışma] ve ıurvint.erde !devlet
toplantılarında! bunun •özünden
'dkıldne mü�ôvere sözü edememiş­
lerdir. (Vll. 67a)
Bu hükümdar aynı zamanda halkını
seven. tedbirli ve yetenekli güçlü bir
kişiliğe sahiptir: Ve reôyıi-perver ve
bir m üdebbir ve hünerver ekberdir.
Ve açık sözlüdür: Lakin •özünü dan
dan •öyler bir bed kabô avazlıdır.
Evliya ilgiyle gözlemledigi bu kra­
lın kıyafetini de dikkatle inceler.
Bu kıyafet tasvirinde önce şapkası-
78 nı anlatır: Siyah, ama yeşil, kırmızı
ve başka renkli şapkaları da vardır.
Şapkası iri incilerle süslenmiş, kıya­
feti nakışlıdır: "Der-beyanı kıyiibeti
libô61 çiisiir:ı bed - likii lçirkin yüzlü
kralın kıyafetil Cvveld ba�ında öd'ir
kebere/er gibi •iyiih fblcitün iyye
�apka•ı var. Ba 'zı zaman yine ol
cirmde ye�il ve kırmlzı ve 6arı ve
môvi keçeden gunıi-gun lçeşit çe-
şitl şapka 9eyer. a m m a üötünde
cevcihirU •orguç liba.ıar vardır.
Ve �apka etra�mda bındıkdan iri
beyaz d ürri yetim liri] incüler var­
dır ve püökülleri cümle ıncüdür."
(Vll. 67a)
Üstündeki kıyafetin kumaş kalite­
sini beğenmez, kalitesiz sof/yünlü
kumaştandır. Çünkü sof kumaş Os­
manlıda daha kalitelidir. Fakat kralın
boynundaki beyaz dantel eşarp/şal
ile gömleğinin yakasındaki nakış­
lar dikkatini çeker: "Ve bogazı n d a
beyôz dülbend makrameler •arılı­
dır. Ve gömleginin iki karı� yakaöı
bir gün e lbir çeşit] çatma i�leme
nıüııakka� yakadır kim güyıi •ih­
ri i 'cazdır lçok zarif bır nakıştır!.
amma üölünde e6bôbı ve rokla•ı
!üstlük] ve dotama6ı !kaftanı] cümle
•iyôh papaöların geydikleri wb ­
dur kim be� akçe ermeyüp on akçe
deyüp artıranın Üötü nde kalır. Ve
ku�agı papa• ku�agı gibi ipdeıı
zünnardı.r. .. (Vll. 67a)
Osmanlı sultanlarınınki gibi parlak
ipek kumaştan kaftan olmayan bu
kıyafetin en çarpıcı eşyası ise boy­
nundaki "kırk kıratlık elmas kuzu
sureti"dir: Amma bogazında a6tlı
elmd6dan bir kuzu •iireti var, kırk
kırôt gelir. (Vll. 67a)
Leopold'ün tablolarında bu kolye
görülmemekle birlikte(?) Evliya'nın
verdiği bu tasvir tablodaki görüntü
ile uyuşmaktadır: buradan Evliya'nın
kralı bizzat gördügünü anlıyoruz.
Çünkü" Evliya'rı.ın bahseııigi bu "el­
mastan kuzu figürü" Avrupa'da 15.
yüzyılda kurulmuş olan Altın Post
Teşkilatı'nın (Golden Vlies Örden)
armasıdır.� Bir zincir kolyenin ucun­
da asılı olarak kullanılan bu madal­
ya (Golden Vlies Collane), 30 kişilik
teşkilatın bır üyesinin ölümünden
sonra yerine gelen üyesine kalır.'
1. Leopold 1654 yılında bu teşkilata
giren Avusturya'nın ilk Altın Post
Teşki latı üyesidir. 1640-1705 yılların­
da yaşamış olan 1. Leopold, ölen is­
panya kralı 11.Karl'ın yerine 434. üye
olarak katılmıştır.' Bu teşkilatın ar­
ması olan "altın post" (Golden Vlies),
altından bir koç postu olan mitolojik
bir figürüdür. Yani elmas olmayıp
"alıın"dandır. Evliya bunun ne kadar
kıymetli bir eşya olduğunu vurgula­
mak için dört ayak, baş ve boynuzla­
rıyla tam bir "kuzu" figürü oluşturan
çok büyük bir elmas parçası olduğu­
na dikkat çeker. Ancak Golden Vlies
teşkilatını bilmeyen Evliya, kralın
boynundaki bu figüre ekfrastik bir
yorum getirir: "Garabet bunda kim
!şaşılacak şey şu kil üstad hakkak !el­
mas ustası] bu elmaöı kuzu •iiretine
eli ayagı ve ba�ı ve boyn uzlarıy­
la koyunca !oluşturuncaya kadar 1
rıe kadar büyük elma• olmak ge­
rek kim bu mertebeye koyup kuztt
•Üretı ola . . " (V l l . 67a)
Burada asıl dikkat �ekici ulan
Evliya'nın figürdeki "boynuzları"
vurgulamasına rağmen bunu "koç"
değil "kuzu" olarak yorumlamasıdır.
Viyana' da bulunduğu sırada her gün
kralla sohbetler yapııgını söyleyen
Evliya, bu sohbetler sırasında bu ku­
zuyu dikkatle izleyip düşünmüştür:
"Hatta bu hakir ça•cir lıuzuruna
kırk elli günde niçe yüz kerre va­
rup gayet dikkat ile mezkur kuzuyu
tema�a ederdim. " (Vll. 67a)
Evliya, Viyana yolculugu anlatısında
"kırk elli gün kadar" Viyana'da kaldı­
ğını ve her gün kralla sohbet enigini
bildirir.' Kralın kendisini çağırıp ken­
disiyle sohbet eniğini, Evliya'nın bu
sohbet ortamından yararlanıp kral-
dan Batı Avrupa'ya gitmek için geçiş
belgesi (papinta) aldığını bildirir
(Vll.7ob). Dolayısıyla bu sohbetleri
sırasında kralı yakından gözlemledigi
anlaşılıyor. Ve kralın tüm kıyafeti­
nin en gösterişli eşyası boynundaki
bu göz kamaştırıcı kolye oldugunu
vurgular: "Hakka ki kırk elti kırat
gelir elmô6 kuzudur kim bogazın­
da 6a./larıup durur. e6bôbı ilıti�ônıı
lıemôn budur gayri şey'i yokdur. "
(Vll. 67a)
Özellikle kralın her zaman üstünde
taşıması ve zaman zaman eline alıp
bakması gözünden kaçmaz: "Gılyô
hemôn bir 6iydh rokl alı papa6dır
kını her bôr boyrıwıdakı kuzuyu
elirıe alup nazar edüp yine koy­
nıma kor." (Vll. 67a) Bir kralın boy­
nunda neden "kuzu" figürü olsun7
Sonunda başpapasa sorup bilgi alır:
"Bu hakir bu kuzu elmô.öı 6u'ıil et­
dikde ba�papa• ey itdi kim. . . " Evliya bu bilgiyi papa.ıın ağzından
Evliya papa61a gerçekten konuştu
mu, bilemiyoruz. Ama ısrarla kuzu
figürüne odaklanan Evliya, elindeki
iktidar gücünü kontrolsüz bir şekilde
kullanan ve haksız insan ölümlerine
sebep olan sultanlar için bu "kuzu
figürü"nü çok anlamlı ve ideal bir fi-
gür olarak bulmuştur. "kuzu" kelime-
sinin mecazi anlamı "yumuşak huylu,
öfkeli olmayan"dır. Ve başpapasın
ağzından Evliya, kendi yorumunu/
düşüncelerini dile getirir: "l/aıreti
İ.ııi; Ha.zreti Allôh 'ın yanmda kuzu
61ballı ve kuzu gibi ha/Qk ve yava�
ve kuzu gibı meler ve en.fo ü mUni.6
kuzu .ııua.tlı oldugundan ... ., (Vll.
67a)
Padişahların da, Allah karşısında
"kuzu" gibi yumuşak huylu, sakin
olması yani öfkeye kapılmaması ge­
rektiğini söyler ve kralın her an eline
alıp bakıp tekrar koynuna koyması
"her türlü güce sahip olan kralın !
sultanın kendisini kontrol altında tu­
tacağı bir denetleme ihtiyacı" olarak
yorumlar.
Evliya, lstanbul'da sultana ya da
saraya yöneltemedigi eleştiriye
karşılılık Viyana'da bu figürden bir
mesaj çıkarmıştır. Ancak Evliya bu
kolyenin kraldan krala geçtiğini de
bilmektedir. Bir kralın ölümünden
sonra intikal yoluyla diğerine geçer.
"vezir mühürünün vezirden vezire
geçmesi usulü ile paralelleştirir: "6i­
ziıı pôdi�dhlarmızın vezir miihrü
nice pôdi�ôhlarınııa dedelerinden
kalmı� i.ıe bu kuzu ta6Viri elma•
dahı iki bin altı yüz yıldan berü
çd•ıirlara dedelerinden intikal
edüp . . . " (Vll 67a).
Avrupa'da 143o'da bir süvari teşkilatı
olarak kurulmuş olan Golden Vlies
Orden "asalet ünvanlı" bir teşkilat­
tır. Teşkilatın üyesi olan kralların
(30 kral) sahip olduğu bu kolye bir
ımtıyaz gosıergesidir. <ioldenen Vli­
es kolyesi gerçekten göz kamaştırı­
cıdır ve bu kolyeye sahip olmak bir
zenginlik, güç ve üstünlük ölçütüdür.
Evliya da kralın bu kolyeye çok önem
verdigini anlamıştır. Golden Vlies
Orden, 1430 yılında kurulduğuna göre
1665 yılında teşkilat 235 yıllık geçmi·
şe sahiptir. Evliya'nın verdiği 2600
sayısı doğru olmamakla birlikte, yak­
laşık bir sayı olarak 260 yerine 2600
sayısını vererek teşkilatın eskiligini
vurgulamak amaçlı bir abartı yaptı­
ğı düşünülebilir. Ve Evliya, Avrupa
krallarının bu elmasa sahip oldukla-
rını vurgular: "Cihıin pıidi9dhları bu
e�kalde lbu şekilde! ve bu kıt'ada
lparçadal böyle elmaw. millik ol-
mu9dur' {dediler}." Bu muhteşem
"altın post" amblemli kolyeye Avrupa
kralları sahiptir ve kimden kime geç­
tiği zo. yüzyıla kadar bilinmektedir.'
Evliya, "kuzu figürü"nün bir kralın
boynunda olmasının önemini kendi
yorumuyla bir kez daha dogrulaya­
rak vurgular: "Ve lıer bar !her zamanı
kral bu kuzuya nazar etme6irıin
o.ılı. kaçan kim ine zaman kil kral
bir kinıe.ıneye gazab-dlud olw.
löfkelensel 'Pcidi9ıilılar faô.; gibi
kuzu olmak gerekdir' deyü kuzuya
bakup celali gazabı !öfkesinin ate­
şi! le6kin olur !yatışır]" deyü cevôb
iverdi/. .. (Vll. 66a)
Krallar öfkeye kapılmamalıdır. Bu­
nun için de boynundaki kuzuya ba­
kıp lsa'nın yumuşak huyunu hatırla­
yıp öfkesini gidermelidir. Sultanlar
öfkeyle degil, "sağduyu" ile hareket
etmelidir. Kuzu padişahın "iktidar
gücü"nün kontrol mekanizmasıdır.
Daha önce belirttiğimiz gibi,
Evllya'nın papa6la gerçekten konu­
şup konuşmadığını bilemiyoruz, ama
her halükarda kuzu figürünün eski ligi
ve kralların dedesinden geçmesi ge­
leneği gibi bilgiler, onun bir kaynak
bilgisi aldığını gösteriyor. Böyle ol-
makla birlikte bu bilgiyi sultanlara
nasihat amacıyla kurgulamıştır. Bel­
ki de aldıgı bilgileri "nasihat" amaçlı
yorumlamış, Osmanlı padişahlarına
"mesaj vermek" için uygun bir fırsat 79
yaratmıştır.
-

DiPNOTLU
Bu yazı. "Ein Fürslenspiegel ın Scyahatnftme·
eme lnıcrpretalfon des "Gotdenen Vlicscs·
von Evhy.i Çclcbı" bıışh�ıyta'rurkol�enıaj
H
- amburj. 14·17 Scpu�mlıer zoı6'da bildiri
olarak sunulmuşıur.
IDtr-btJ6nı va·z /u) na4iharl flkıbcı·
endi�-i Melek Mmed P040 !Işın sonunu
g6rcrı Melek Ahmed Paşa'mn nası hat \'C
ıavsıyclcn bcyamndaL btrd-)ı lkıll llt'Zır
Aba.:a lpşı r Pa4a !akıllı ve-lir -olması
için- Abaza l�ır Paşa ıçınl IMrlrl: Ptı�
eyırd/ "Vünyôda ı.ıe lihırctdc mr.ıtıir olmak
hıdımn kalmasını) /6ftr6tl1 bu Halrb'den
Stfm1ı§ın yüı bin kadar e4kl.)d �
t'41minın fcşloyanınJ ıtvAsına layartmasınal
uyma,yup bir kut lbır kımseye) 'add�ı
edtlp !düşmanlık yapıpl mahna ve t'mııd/
/u/ erzdbna !malına. mOUrunc ve rııkınal
lama' l"düp hamah edıpl kan tylemt lknn
dökme! Ve ht'ltt6 ııe ha.mı mıer edUp
luyumlu olupl ktıltib Jap lkatp kaıanl.
Bu kannda4ından ' ibrtı al kım bf'nlm
zanu'l"ı 1ıad4rttimdds.ıdr.mımlıtımdal
on .)tdJ ııezlr-1 a ·ıa m var idi nır.c yuı
vuzıonHrk pere1ıt1ıindelvezırlik dcrcccsındcl
ddemlerden bi-zd r olm ufdum lusanmıştımL
ommd adırari !mecbureni muddirtl tde�I:
luyum göstercreld on a llı ay ııl!zirıa'ldm
olup hol1Ü oldum l kunulduml. Benden
1ıonro Siyduuf Pafo konndafım ı.'t:ina'ıdm
olup etimledm mefik olmaklhepsındcn
·daha çok· mal sah ibi olmakl içtin ha:ıı
net1ıl.)'çun lncfis hauı içini b u zlkr olunan
vüztrd payesmdc olıın lıırı, hafld eJtndl&I
ııdllde1ıl KOsem Vdlldt )ı dahı ciimlf! ktıll
edüp 'Hamdi Huda cfimlc devlet bıınıı
münhasır kaldı [ıüm d evlet bana kııldıl',
derken el/ı d6rd günde &tıl nmed ügü
[ummadıtıl .Ytrden, Cenöbı '/Ut/iden
kendü.Ye A:'ı:/an:ı�a.&ı Diu Süleyınan Aga
gibi bir zift-i 'okur lçırkın bır sakhrıanl
tlıyle lctndı.iJt' b ı r 1ıllle·I petıliııônf urup
(bir pehlıvnn sıllcsi vunıpl liı.)Ôlltlf Pafa'dan
mührü alup Gurcü Mehemmrd Pa\'la)n
verdi. imdi benim blrdderım ' . . . lmdı
var ktı ııvefi bdıOya setlrüp ltoparl ıınıp ı
guçlcnıpl bi-snraı harafsıı 1 l:lnıe1ırıe/trt
din i mtıbin ı.ımürlonn ldm uif'una lşlerinıl
1ıu·aı tdtrtk 1ıtnlnlt etek dtnnt'yôn edilp
(�na katıhpJ btmn u bohren !karada ve
denrLdel ·a1ıkerf der')·d·ml6d/lerldnyitzıbt
askerleri <Tm· tdüp hoplayıp) Mı6•ryollann
Vtntdik tıt Molla kulton �Jınderı ıarhir
edap ltemlıleyıpl Cezire 1 Gınd 'ı w: Ct'zin·l
MMlne)/ ve ctıirtl Malla'yı !it' Ctıil'l!·ı
to'1az ·u Cezire·l l6rlndfll ue ka/'ai
Vt'
ladra)ı ·�601/ah camıe btrrtn u batınn
lkaradan Vt" dcnızdt-nl lclh tdilp föWı-1
Jtm en Sindn Pal'la -ıı bı ııt Kı lır Ali Pafa
gibi ve fdrlh-1 rıbn6 k'am MuAıaıa Pa4a
sıbı ncim 1ıdhlbl olup lnkırc1zu ·d-dtverdn
lcbcdıyyenl hayr ile ydd olaAın" dtyO /pflr
A
Paf(IJ/a {Melek hmed Pafa} bunun em1ıaıı
nlçt' bin va ı lu/ naAihatler cdüp eydür
fsöyterl ...
Staıhı, Pmelopt "Greek Patıiarchal Letter
For Evlıylı Çelt>bl" Arctılvurn Onomanlcum n
ıoosfwo6. .Z.6}-268; Tezcan, Nuran -ı:utlyd
Çtltbl "nln Belse1ıe/ lzj "Papınıo k'osız­
Toplum.1ıal Tonh {Mayıs) .ıOIJ7 ]t·J>
Teply. Kari. "Evlıyl Çelebi in Wıen". !NT
liılam. Nr sz. ım 1�·131. Osmanl ı heyeundc
bu\unanlann ı:ıdl.ınnı �eren bu belse ıtın
ayrıca bk.ı.. DoSumunun ,oo Yılında l'.vli.)d
Çelebi. N.Tfi:can-S.Teıcan Kuhur ve Turıım
Bakanhlt 2011 .41.
Krcutel E...UyA'nın "elmas kuzu tasvlri"ne.
"Ahın Post mndıılyasmın nasıl gön1nd0ğil
hakkında kl'Stn olmayan bılgilere
dayanmaktadır" dlpnoıu ılcdikkat �·ekmişlir.
im Reıche de1ı Go/denen Apttltı. 1957 %51
Dıpnot ı<s. ıbj).
Alnn Posı Tcşkılaı ı 1430 yılında Hen:og Plullp
(111 Phıtıp)der Guıe von &ırpınd tarafından
1410 yılında kurulmuşıur Avrupanın
askeri, pol itik ve dını nçıdun sınırlannı
senlşleıtlğl haçlı sererler! sırasındu manevı
ve dünyevi şövalyelik olarak kurulmuştur.
2'>
NiŞan, ıOç sem 1ü olarak çok önemliydi
Snrayın göstt>rıştnı. yansıtan bır hiyerarşıy l
gösıerıyordu Toplumda asıl. dindar.
seçkin bir sınıfa işamcdıyordu Onaçatın
ı.rn.yokül türet �>elenetındc öıel bır doecf ve
aym.11hk yaraııyordu. Dolaylı olarak Baunın
dotuya üstiinlütunün de sembolüydü _
Bla. Huller. Hathias F "Der Onlen vom
Goldenen Vlles und dils Haus Habsburg m
i
1leıli�oen Römischen Retch - Eın (Kulıur )
G�lchtlleher Rückbllck". MlrteUunsen
d�r Gc1ıc/16Chatr ıur VersJelchtndt
KunAftortıcht.m§ in Wİt'R 61/J. 2009. 1·21.
lnternetıe (Ordt>n vom Goldcnen Vhes
(hıtpJlde.wlklepedıa.orıJwıkılordcn...
vom_Goldenerı_Vlies; liste der Rlttcr des
Ordcns vom Goldeoen Vlles) ıüm ı�k.ilat
üyelcrının yer aldıi;ı lisu�/e ı Leopold için
ver i len bilgi �yle<IJr'. listc der Rı ller d�
OnJens vom Goldenen Vllcs: o' Lcopold.
16>4 Enherı� von ösıerreich (1640-ıJOS)
spaclf.'f Kaıser Leopold 1, mter Grossmeısıcr
österrctctuschcn Zweııs rles Of"dens als Erbe
dH Guıen und Obcrhı:ıupı der amı he nactı
F
dem Tod des spanischen K0n1'5' Kari il
Bu süne lbu �ı l mu-draıalanmıı !sorunlu
dunımlarımml kral i61lnı4 edüp lişiupl ttrı
·
pafonm Kara H1.'hmeı Paşa) izni)'/� htr bör
(her ıamanl kn:ı/ hakirı lbcnil huıüruna
da'utr edüp hal:ir daht bir raht ı kchribO
!kehribar yüksek sandalye! azrc oturup kral
mu.,rihlbi oJıır �el.://11 olup rıfre zonıdn kral
ile humı ü lkl eıdfk !sohbetler ettik] (Vll.
7ob).
Bb.. lnıerne1; Liste der RJncr dcs Ordcns
vom Goldenen Vlies (A]un Post Tc-şkı
l atı
Şôvalyclennın l.ısıesO.

OSMANLl'DAN CUMHURIYET'E SALGIN

HASTALIKLAR VE KAMU SAGLIGI

Toplumları e n çok etkileyen unsurlardan olan salgın hastalıkları sosyal v e ekonomik

tarih çalışmaları bağlamında ele almak, yenı bir yönelim olarak görülse de esasen bir
me cburiyettir. Özellikle Sanayi ve Fransız devrimleri sonrası Avrı ıp;:ı"dt1 dönüşen devlet yapısı
ve bu dönüşümün bir nüvesi olan Nsağlıklı vatandaş" düşüncesinin ortaya çıkması. kamu
sağlığı uygulamalarının yaygınlaşma ve modernleşme sürecini de beraberinde geti rmiştir.
Bu sürecin bir parçası olarak devletin temel vazifesi sagtıklı vatandaşlar. isçiler ve askerler
yetiştirmek olmuş, bu durum devlet-toplum ilişkisinde karşılıklı çıkara dayalı bir denge
kurulmasının ve gündelik hayatta hem kısa. hem de uzun vadeli bazı temel pratiklerin yer
edinmesinin önünü açmıştır.

Elinizdeki kitap salgın hastalıklar ve kamu sağlığı uygulamaların ı, çeşitli tarihsel dönemlerde
devlet ve toplum perspektifinden inceleyen bir çalışmalar bütünüdür. içerdiği yazılar,
kamu sağlığı ve kenti sıhhileştirme çabaları çerçevesinde mekan ve kurum özelinde bazı
değerlendirmelerde de bulunarak. imparatorluğun ve cumhu riyetin genel sağlık politikası
hakkında fikir vermektedir. Bu çalışma, bir taraftan Osmanlı lmpa ratorluğu'ndan Türkiye
Cumhuriyeti ' ne uzanan zaman diliminde devletin sağlıklı vatandaşlar yetiştirmek için
tesis ettiği kurumları, bireylerin bu uğurda nasıl seferber edildiğini inceleyerek, devletin
sağlık politikaları bağlamında zihniyet değişimini ele almakta; diğer taraftan ise toplumun
belirteyıciliğine ve sağlık tarihinin ulusları aşan özelliğine dikkat çekerek, sınırların sadece
devletleri birbirinden ayıran bir hattan ibaret olmadığını gözler önüne sermektedir.
Onllne Satış: http://dukkan.tarihvakfi.org.tr/

Vakıf Merkezı

v
Ankara lrtıbat Burosu
Sarıdcmır Mah Ragıp Gumuspala Cad No 1 0 Setanık Caddesı Tankut iş M erkezı TAR 1 H VAK f 1
•
34134 Emınonu/lstanbul No 82/30 06420 Kızılay Ankara
Tel 102121 522 0202 - Faks 102121 5 1 3 5400 T l0312) 42405 1 0 / 424 00 50
www tarıhvakfı org tr - tarıhvaktıratanhvakfı org tr
 ...............................
...... . ......
İSTANBUL BİLGİ ÜNİVERSİTESİ YAYINLAR!

ZERRiN I REN BOYN UDELIK, E M i N E ÖNEL KURT DERLEYEN: ALAN DUBEN

Bu RESiM N E AN LATIYOR? GÜNLÜK HAYAT YAŞLANMA VE YAŞLILIK
ıno Sayfa, ISBN 978-605-399-527-2 DlsiPLIN LERARAsı BAKış AçıLARı
�Bu ıcslm ne anlatıyor" serisinin OçOncO kitabında agırlıkh olarak 17. ve 18. yOıyıtdan
208 Sayfa, ISBN 978-605-399·519-7
ulm;ık 01ere 131 resim 01erinden ev lçlerlndekl sıradan hayatlar, mutfrıklrır, yemek
Alan Duben 'in derlediği bu eserde nöroloji, psikoloji, dcmoyıııll, ı;owolol l, hulı;uk,
vt' yatak odaları. sokak satıcıları. pazar yerleri, çeşitli meslek insanları (uvukatlar,
nı.ılıycc ilcr, tefeciler, doktorlar, slmyacılar, terziler), genelevler, cgl('nCclcı (partiler,
e n jl ı
ekonomi, medya çalışmaları, yeni t k olo le ve sosyal pollıl�ıllıu p('1'\pt•ktlllı•ılnıfo11,
"'' \UfUl,1tı1
ılugünler. konserler). resim kolekslyon lruı aktarılmıştır. TOrklye ve dünyadan örneklerle ya$hhk ve yaşlanmn ele ahmp lıdelrıım.-kh•
cevap aranmaktadır.

D E R LEYEN: EBRU CANAN-SOKULLU N U R HAN YENTÜRK

TÜR KIYE'D E ULUSLARARASI iLiŞKİLER EGITIMI SOSYAL YARDIMLARDAN GÜVENLi�E
Yl NI YAKLAŞIMLAR, YE N i YÖNTEMLER TÜRKIYE'NIN KAMU HARCAMALAR! (2006-2017)
ı• ' <lyfa, ISBN 978-6o5-399-526·5 ı6o Sayfa, lSBN 978-605-399-384-1
loıkıye'de Uluslararası ilişkiler Egitfmi, disiplinin dOnyada ve TOrkiye'de ge11$1minl takip Bu kitap, 2009 yılından itibaren çeşltll yıllarda lsıanbul Blltl Onlvl'ttıll"\I \ivil l ııııhım
ı •lrıkcn, Ciniversitenin tarihine, geçirdigin dOnOşOme dair kapsamh bir inceleme sunuyor. Çalışmalan Merke1l'nin bOnyeslnde ver alan STK Egillm Vl' Arn�ıumıı lllılml lı\ııılmılım
ı ,1111Llm01de Qnivcrsitelerin uluslararasııa.,ması, şube-kampüs modelleri, uzaktan eğitimin yayımlanan kamu harcamalarını lzleme kılavuzlarının ve lı;ılııvtulmdırn •unıı1 �tınıunyu lhı
y,ıvKm laşması gibi olguları akademisyenlerin deneyimleriyle birlikte aktaran makaleler, paylaşılan gO ncc llcme notlarının tümünün birikimi OzcrlnCI kI'lt'mr ı'luı11 ıttlU
ı ııu�ıararnsı ilişkiler eğitiminin yanı sıra yUksekögrenimde eğitimin dinamiklerini
ıııı ı•liyor.

w bilgiyay.com � www. puntokltap.ı nm

ı .. tı•ton: 021.2 311 64 63 Faks: 0212 216 24 ıs Genel Dağılım: PUNT� Telefon: 0212 496 ıo ,o ı n�• """ ''' ıo ı ı
ı m.til: yayln@bllglyay.com - daglllm@bllglyay.com e·m,ıll: punıoOpunıokll•ıı t tıttt