Hiszpania rozdarta.

Wojna domowa 1936 - 1939

Wprowadzenie
Przeczytaj
Mapa interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Władysław Zajewski, Europa i świat w epoce restauracji, romantyzmu i rewolucji ,

1815-1849. Kongres Wiedeński i Święte Przymierze, t. 1, Warszawa 1991, s. 43.
Źródło: J. Schopenhauer, [...] wspomnienia młodości, Gdańsk 2010, s. 342–343.
Źródło: Jerzy Skowronek, Od Kongresu Wiedeńskiego do Nocy Listopadowej, Dzieje Narodu i
Państwa Polskiego, t. III, Warszawa 1987, s. 6–7.
Źródło: dostępny w internecie: pl.wikipedia.org.
Cytat za: Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla
nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, PWN,
Warszawa 1998, s. 111.
Źródło: Edward Czapiewski, Jakub Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa
2010, s. 311.
 Hiszpania rozdarta. Wojna domowa 1936 - 1939

Mural obrazu Guernica Pabla Picassa.

Źródło: Papamanila, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

W poniedziałek 26 kwietnia 1937 r. późnym popołudniem nad niewielkim baskijskim

miastem Guernica pojawiły się samoloty włoskich i niemieckich sił powietrznych.
Rozpoczęło się trwające niemal trzy godziny bombardowanie. Wydarzenie to silnie
wstrząsnęło opinią publiczną na świecie i stało się symbolem brutalności wojny.

Kilka miesięcy później hiszpański artysta Pablo Picasso zakończył malowanie swojego
obrazu, który zatytułował Guernica. Widać na nim chaotyczne kłębowisko
zdeformowanych postaci ludzkich i zwierzęcych w niemym okrzyku przerażenia i grozy.
Dzieło Picassa stało się wielkim świadectwem okrucieństw wojny i jednym
z najważniejszych w XX w. manifestów antywojennych.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Wskażesz, jaki obraz hiszpańskiej wojny domowej został utrwalony na malowidłach

z epoki.
Przedyskutujesz, dlaczego tak wielu ochotników ze świata, również z Polski, brało
udział w walkach podczas hiszpańskiej wojny domowej.
Dowiesz się, dlaczego dane dotyczące liczby ofiar z czasów hiszpańskiej wojny
domowej bardzo się różnią.
Wyjaśnisz, dlaczego hiszpańską wojnę domową można uznać za wstęp do II wojny
światowej.
Przeczytaj

Rozdarcie
Hiszpania była krajem licznych kontrastów, borykającym się z wieloma problemami. Słabość
rządu, korupcja, silna pozycja armii i Kościoła katolickiego, tendencje separatystyczne
w Katalonii i wśród Basków, trudności ekonomiczne i ogromne podziały społeczne
wprowadzały stan napięcia wiele lat przed wybuchem wojny domowej. W 1923 r. na fali
powojennej depresji i klęski poniesionej w Maroku rządy dyktatorskie wprowadził Miguel
Primo de Rivera. Mimo szerokiego programu reform mających na celu podniesienie
poziomu rozwoju ekonomicznego kraju (budowa dróg, linii kolejowych, wprowadzenia
systemów irygacyjnych czy elektryfikacji), nowy reżim okazał się niezdolny do wyciągnięcia
kraju z kryzysu i wprowadzenia stabilizacji politycznej. Wielki kryzys ekonomiczny
z początku lat 30. i związane z tym wzrastające niezadowolenie społeczne doprowadziły do
upadku dyktatury Primo de Rivery. Król Alfons XIII abdykował, a Hiszpania została ogłoszona
republiką. W wyborach do Konstytuanty zwyciężyli republikanie i socjaliści. Władzę
sprawowali od kwietnia 1931 do listopada 1933 r.

Pomnik Miguela Primo de Rivery z 1929 r. na Plaza del Arenal w Jerez de la Frontera w Hiszpanii. Zdaniem
amerykańskiego historyka Stanleya Payne’a reżim Primo de Rivery był najłagodniejszy i najbardziej liberalny
w porównaniu ze wszystkimi innymi dyktaturami okresu dwudziestolecia międzywojennego w Europie: „nie
[został] splamiony ani jedną polityczną egzekucją”. Po ustąpieniu ze stanowiska (formalnie był premierem)
Primo de Rivera wyjechał do Francji, gdzie wkrótce potem zmarł. Pomnik ten nawiązuje do typu pomników
konnych. Przypomnij sobie, kiedy pojawiły się w sztuce europejskiej pomniki konne (w jakiej epoce) i do jakiej
sztuki ten typ przedstawiania postaci nawiązywał?
Źródło: Mariano Benlliure y Gil, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.
Nowy rząd wdrożył szereg radykalnych reform. Ograniczono pozycję Kościoła katolickiego
(m.in. stracił on wpływ na edukację), w armii nastąpiła redukcja korpusu oficerskiego,
przywileje szlacheckie zostały zniesione, dokonano konfiskaty dóbr królewskich,
wprowadzono reformę rolną oraz nadano autonomię Katalonii. Reformy te wywołały duży
opór środowiska konserwatywnego. Pogłębiały się podziały między zwolennikami
ugrupowań lewicowych i prawicowych. Nowy rząd prawicowo‐centrowy, wybrany
w wyborach w 1933 r., przystąpił do wycofywania większości reform wprowadzonych przez
poprzedników. Doszło zatem do restytucji pozycji Kościoła, cofnięto reformę rolną oraz
zawieszono statut autonomiczny Katalonii. W kraju narastało napięcie. Lokalnie dochodziło
do strajków i demonstracji.

Robotnicy aresztowani w czasie rewolucji w Asturii w 1934 r. Przyczyną pośrednią buntu była trudna sytuacja
ekonomiczna Hiszpanii, spowodowana ogólnym kryzysem i wzrostem bezrobocia. Przyczyną bezpośrednią zaś
wygrana w wyborach par i prawicowej, która odeszła od lewicowego programu poprzedniego rządu. Bunt
został krwawo stłumiony.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Nie minęły trzy lata, a do władzy powróciły partie lewicowe, zjednoczone teraz w ramach
jednego bloku – Frontu Ludowego (luty 1936 r.). Nowy rząd zaczął przywracać uchwalone
trzy lata wcześniej reformy. Towarzyszył temu wzrost napięcia politycznego i społecznego.
Hiszpania podzieliła się na dwa zwalczające się obozy. Po jednej stronie stała prawica
(środowiska konserwatywne, monarchiczne i katolickie), a po drugiej lewica (socjaliści,
republikanie, komuniści i anarchiści). Kraj znalazł się nad krawędzią wojny domowej.
Wystarczyła iskra, by doszło do wybuchu.
Kalendarium rządów w Hiszpanii od 1923 do 1936 r.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Wybuch i początek konfliktu

W lipcu 1936 r., w odwecie za zabójstwo socjalistycznego aktywisty, doszło do uprowadzenia
i zamordowania przywódcy opozycji parlamentarnej, prawicowego polityka José Calvo
Sotelo. Zbrodnia ta stała się bezpośrednią przyczyną wojny domowej. Rebelia wybuchła
w nocy z 17 na 18 lipca na terytorium hiszpańskiego Maroka i szybko rozprzestrzeniła się na
tereny Hiszpanii. Powstańcy, zwani teraz nacjonalistami, z gen. Franciskiem Franco na
czele opanowali południe kraju, prowincje centralne i północno‐wschodnie pozostały zaś
w rękach sił rządowych – republikanów. Poparcia rebeliantom udzielili przede wszystkim
przedstawiciele średniej i wyższej klasy społecznej, bogaci przedsiębiorcy, duchowieństwo
oraz bogatsze chłopstwo niepopierające rządowego programu reformy rolnej. Po stronie
republikanów stanęli robotnicy, biedniejsze chłopstwo z południa, Baskowie i Katalończycy.
Wierne rządowi pozostały marynarka i lotnictwo, natomiast niemal cała kadra oficerska
oraz większa część wojsk lądowych wsparły nacjonalistów.

Salvador Dalí, Miękka konstrukcja z gotowaną fasolką, surrealistyczny obraz namalowany w 1936 r.
w przeczuciu zbliżającej się wojny domowej.
Źródło: domena publiczna.

Obraz ukazuje ogromne, groteskowe ciało rozdzierające się

w bolesnym grymasie. Przedstawiona na tle technikolorowego nieba
“
w pustynnym krajobrazie północnej Hiszpanii zmutowana figura
dominuje nad otoczeniem. Nieproporcjonalność zastosowanej skali
wskazuje na jej funkcję symbolizującą fizyczny i emocjonalny konflikt,
w który uwikłane były obie jego strony – zarówno ofiary, jak i agresor.
Mała postać, umieszczona z lewej strony, stanowi osobliwy kontrast
w stosunku do szalonej masy ciała, ugotowana fasola natomiast
stanowić może nawiązanie do ofiar składanych przez starożytnych
Katalończyków dla przebłagania bogów.
Wskaż cechy obrazu, które świadczą, że jest on przykładem sztuki surrealistycznej.

Źródło: pl.wikipedia.org.

Nacjonaliści szybko opanowali prowincje północno‐zachodnie, ale ofensywa na duże miasta

w środkowej i wschodniej Hiszpanii zakończyła się niepowodzeniem. Pod koniec 1938 r.
nacjonaliści opanowali Katalonię, a kilka miesięcy później Madryt. Wojna miała okrutny
przebieg.

Groby ofiar masakry w Paracuellos w 1936 r. Wymordowano wówczas osoby przetrzymywane w madryckich
więzieniach. Masakra ta miała miejsce w ramach działań związanych z tzw. Czerwonym Terrorem. Mianem tym
określa się działania o charakterze zbrodniczym popełnione przez republikanów. W ich wyniku śmierć poniosło
kilkadziesiąt tysięcy osób, w tym członkowie kleru katolickiego i wiele budynków świątynnych uległo
zniszczeniu. Odpowiedz, dlaczego nienawiść republikanów skierowana była w głównej mierze przeciwko
wyznawcom Kościoła katolickiego.
Źródło: fot. SanchoPanzaXXI, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Nacjonaliści i republikanie

Francisco Franco (1892–1975) był hiszpańskim
dyktatorem wojskowym, przywódcą antyrządowego
przewrotu politycznego w Hiszpanii w roku 1936,
następnie przywódcą sił nacjonalistycznych w czasie
wojny domowej. Po jej zakończeniu w 1939 r. przejął
władzę jako dyktator z tytułem Caudillo i rządził
Hiszpanią do swojej śmierci. Jaka funkcja Franco
została podkreślona na zdjęciu? Zwróć uwagę na jego
ubiór.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
w znacznie większym stopniu niż ich przeciwnicy mogli też liczyć na pomoc i wsparcie ze
strony innych państw. Czynnik ten miał kluczowe znaczenie w obliczu przedłużających się
i coraz bardziej wyniszczających walk.
Republikanów osłabiały wewnętrzne spory
między komunistami, anarchistami
a socjalistami. Prowadziło to do konfliktów
i krwawych walk w samym obozie
rządzącym. Podobnej jedności brakowało
w armii. Działania wojenne prowadzono
w oparciu o formacje bojowe (milicje). Nie
wyłoniono jednego wspólnego dowództwa,
które przejęłoby kontrolę nad całością
operacji militarnych. Dodatkowo
republikanie stanęli w obliczu dużych
trudności ekonomicznych. Gospodarka nie
była w stanie zaspokoić potrzeb
walczących. Pomoc zagraniczna w postaci
kredytów czy dostaw sprzętu wojskowego
była bardzo ograniczona.
Z podobnymi problemami – brakiem
jedności i wewnętrznymi sporami –
w początkowym okresie borykała się też
strona przeciwna. Jednak nacjonalistom
szybko udało się pokonać te problemy,
a gen. Francisco Franco został
głównodowodzącym i jednocześnie stanął
na czele władz cywilnych. Rebelianci
Francisco Franco (1892–1975) wjeżdżający do San Sebas án w 1939 r. Zwróć uwagę na gesty osób w tłumie
oraz samego Franco. Określ, w jaki sposób jest witany gen. Franco.
Źródło: Pascual Marín, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Członkowie Falangi w Saragossie w 1936 r. Falanga była hiszpańskim ugrupowaniem politycznym założonym
w 1933 r., początkowo o charakterze faszystowskim. Z czasem stała się ona jedyną legalną siłą, na której
opierała się frankistowska Hiszpania. Twórcą Falangi był José Antonio Primo de Rivera, syn byłego dyktatora.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Zbrojna neutralność
Wybuch wojny domowej w Hiszpanii nie mógł pozostawić mocarstw europejskich
obojętnymi. Niemcy, Włochy i Portugalia wsparły militarnie nacjonalistów, dostarczając im
samolotów i okrętów oraz pomagając w przetransportowaniu wojsk z Afryki do Hiszpanii.
Hitler w hiszpańskiej wojnie domowej widział szansę na przetestowanie własnego sprzętu
w obliczu planowanej ekspansji w Europie Środkowo - Wschodniej. Poza tym zwycięstwo
gen. Franco wzmocniłoby obóz państw faszystowskich w Europie. Z ramienia rządu
nazistowskiego do Hiszpanii został wysłany tzw. Legion Condor. Obejmował on formacje
lotnicze, grupy bojowe, rozpoznania morskiego, odziały artyleryjskie itd. Żołnierze służący
w ramach tych jednostek brały aktywny udział w walkach w Hiszpanii, nabywając tam
nowych doświadczeń i testując broń oraz uzbrojenie.

Model czołgu Panzerkampfwagen I znajdujący się podczas hiszpańskiej wojny domowej na wyposażeniu
Legionu Condor (rekonstrukcja). Określ, jaką wartość bojową prezentował przedstawiony na zdjęciu czołg.
Źródło: Pollyanna1919, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Rząd brytyjski, niechętny jakiekolwiek interwencji, ogłosił neutralność, choć

w rzeczywistości wspierał frankistów. Podobnie Francja, po chwilowym wahaniu,
zdecydowała się nie ingerować w wydarzenia na Półwyspie Iberyjskim. Stosunek ZSRS do
hiszpańskiej wojny domowej nie był jednoznaczny. Stalin obawiał się, że jawne
zaangażowanie się w nią może doprowadzić do przekreślenia szans na porozumienie
z państwami Zachodnimi. W rezultacie republikanie nie mieli prawie żadnego poparcia na
arenie międzynarodowej. Za to ich szeregi zasilała ogromna masa ochotników z różnych
części Europy i świata, którzy na wieść o wybuchu wojny licznie ściągali do Hiszpanii.
Zrzeszali się oni w utworzonych przez Komintern w tzw. Brygadach Międzynarodowych.
Członkowie XIII Brygady Międzynarodowej im. Jarosława Dąbrowskiego (potocznie zwani dąbrowszczakami).
Były to ochotnicze oddziały składające się głównie z Polaków, m.in. z emigrantów, wchodzące w skład tzw.
Brygad Międzynarodowych. Po zakończeniu działań wojennych XIII Brygada została zdemobilizowana
i internowana we Francji. W czasie działań wojennych zginęło ok. 3 tys. dąbrowszczaków, czyli ok. 60 proc.
pierwotnego stanu. Polacy biorący udział w hiszpańskiej wojnie domowej zostali przez rząd polski pozbawieni
obywatelstwa polskiego.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

W hiszpańskiej wojnie domowej po stronie republikanów opowiedziało się poza tym wielu
artystów, twórców, ludzi związanych z szeroko pojętym życiem kulturalnym
i intelektualnym tamtych czasów, m.in. amerykański pisarz Ernest Hemingway oraz
brytyjski pisarz i publicysta George Orwell.

Ernest Hemingway (1899–1961) – pisarz amerykański, uczestnik hiszpańskiej wojny domowej. Do Hiszpanii
przybył w 1937 r. jako korespondent, którego zadaniem było relacjonowanie wydarzeń związanych
z przebiegiem konfliktu. Pokłosiem tego jest napisana już po zakończeniu wojny powieść Komu bije dzwon,
uznawana za jedno z największych osiągnięć pisarza. Na kanwie historii oddziału partyzanckiego walczącego po
stronie republikańskiej podczas hiszpańskiej wojny domowej Hemingway dokonuje psychologicznego studium
człowieka będącego świadkiem okrucieństw.
Źródło: Lloyd Arnold, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Po wojnie
Wojna w Hiszpanii trwała trzy lata i przyniosła ogromne straty. Śmierć poniosło pół miliona
ludzi, wliczając w to tych, którzy zginęli w wyniku terroru, bombardowań, głodu i chorób.
Uznaje się, że na skutek działań wojennych po stronie republikanów zginęło ok. 100 tys.
osób, po stronie nacjonalistów – ok. 30 tys. Władzę przejął gen. Franco i ustanowił system
dyktatorski. Rozpoczął się proces prześladowania przeciwników politycznych (tzw. biały
terror). W jego wyniku życie straciło kolejnych od 40 do 200 tys. osób. Nie do wszystkich
ofiar rząd gen. Franco się przyznał, starając się pomniejszać ich liczbę. Wiele miejsc
pochówków do dzisiaj nie zostało odkrytych.

Mapa ukazująca groby masowych pochówków z czasów hiszpańskiej wojny domowej i tuż po niej. Spośród
widocznych kolorów tylko czerwony oznacza miejsca, które zostały przebadane.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o. na podstawie Ministerio de Jus cia de España, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Ogromną część ofiar hiszpańskiej wojny domowej stanowiła ludność cywilna. To ona padała
ofiarą bombardowań i najbardziej odczuwała skutki ekonomiczne wojny.
Dzieci ukrywające się podczas bombardowania dokonanego przez frankistów nad Madrytem na przełomie
1936 i 1937 r.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Kobiety biorące udział w obronie Alcazar w Toledo w 1936 r. W hiszpańskiej wojnie domowej uczestniczyło
wiele kobiet. Walczyły one po stronie republikańskiej, w ramach np. Iberyjskiej Federacji Anarchistycznej.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Hiszpańską wojnę domową uważa się za preludium do II wojny światowej. W jej wyniku
doszło do zbliżenia się Niemiec i Włoch, a okrucieństwa, które miały miejsce w jej czasie,
jeszcze bardziej utwierdziły państwa zachodnie (Wielką Brytanię i Francję) w ich taktyce
unikania konfliktu poprzez łagodzenie wszelkich sporów międzynarodowych.

Słownik
anarchizm

(z gr. anarchia – bezrząd) termin odnoszący się do różnych doktryn politycznych

i ruchów społecznych połączonych niechęcią do scentralizowanej władzy, w tym
państwa i jego instytucji
CEDA

(Confederación Española de Derechas Autónomas – Hiszpańska Konfederacja Prawicy

Autonomicznej) blok hiszpańskich partii prawicowych z José Maríą Gil‐Roblesem na
czele
dyktatura

(z łac. dictare – dyktować) system rządów opartych na silnej władzy jednostki

Front Ludowy

koalicja partii lewicowych; koncepcja Frontu Ludowego została sformułowana przez

Stalina i postawiona do realizacji na VII Kongresie Międzynarodówki Komunistycznej
w 1935 r.; oznaczała ona rozbrat z dotychczasowym zakazem wchodzenia komunistów
w koalicje z partiami socjaldemokratycznymi
konstytuanta

zgromadzenie ustawodawcze, którego zadaniem jest ustanowienie konstytucji

Komintern

(skrót od ros. Kommunisticzeskij Internacyonał – Międzynarodówka Komunistyczna,

zwana także III Międzynarodówką) międzynarodowa organizacja mająca na celu
koordynowanie działań ruchu komunistycznego, powstała
z inicjatywy Lenina w 1919 r., założona przez 19 partii komunistycznych, w tym przez
Komunistyczną Partię Polski
republika

(z łac. res publica – rzeczpospolita, rzecz publiczna) ustrój polityczny, w którym władza
jest sprawowana przez organ wyłoniony w wyniku wyborów na określoną kadencję
restytucja

(łac. restitutio - zwrócenie) przywrócenie poprzedniego stanu

surrealizm

(nadrealizm, z franc. surréalisme od sur – nad + łac. realis – rzeczywisty, prawdziwy)

kierunek w sztuce datujący się od ok. połowy lat 20. XIX w., wyrażający sprzeciw wobec
konwenansów i kanonów sztuki i kultury, dążący do uwolnienia ich od ograniczeń
racjonalizmu na rzecz wyobraźni, oparty na próbach artystycznego burzenia logicznego
porządku rzeczywistości oraz wizjach z pogranicza jawy i snu
socjalizm
 (z łac. socialis – społeczny) ideologia polityczna postulująca zniesienie podziałów
społecznych opartych na klasach i wprowadzenie równości, powstała w XIX w.
technikolor, technicolor

(z gr. techne – sztuka, rzemiosło + łac. color – kolor) proces obróbki materiału
światłoczułego dający w efekcie oraz zbliżony do naturalnego, stosowany w filmach
hollywoodzkich
wojna domowa

konflikt zbrojny, w którym stronami walczącymi są obywatele jednego państwa, grupy

etnicznej lub plemienia

Słowa kluczowe
hiszpańska wojna domowa, Franco, nacjonaliści, republikanie, świat przed II wojną
światową

Bibliografia
Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla
nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‐Bondaruk, S.B. Lenard, PWN,
Warszawa 1998.

E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.

A. Beevor, Walka o Hiszpanię 1936–1939. Pierwsze starcie totalitaryzmów, tłum.

H. Szczerkowska, Warszawa 2009.
Mapa interaktywna

Polecenie 1

Zapoznaj się z mapą, a następnie wykonaj polecenia.

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 2

Podaj, w którym roku hiszpańskiej wojny domowej nacjonaliści zrobili największy postęp. Na
podstawie informacji zawartych na mapie określ, dzięki czemu ten postęp był możliwy.

Twoja odpowiedź

Polecenie 3

Oceń szanse obu stron konfliktu, biorąc pod uwagę tereny zajmowane w jego początkowym
okresie.

Twoja odpowiedź
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Przeanalizuj tabelę przedstawiającą strony konfliktu podczas hiszpańskiej wojny domowej.

Wskaż dwie błędne informacje.

Strony konfliktu

Republikanie Nacjonaliści
Hiszpania  Hiszpania 
Front Ludowy  III Rzesza 
Kraj Basków  Włochy 
Katalonia  Portugalia 
ZSRS  Brygady Międzynarodowe 
Wielka Brytania 
Ćwiczenie 2 輸

Podane przyczyny hiszpańskiej wojny domowej podziel na długofalowe, krótkofalowe

i bezpośrednie.

Długofalowe przyczyny

zabójstwo lidera prawicowej

opozycji

przewrót wojskowy

Krótkofalowe przyczyny pogłębianie się podziałów

politycznych

podziały społeczne

kryzys ekonomiczny
Bezpośrednie przyczyny
zwycięstwo w wyborach Frontu
Ludowego
Ćwiczenie 3 醙

Przeanalizuj mapy przedstawiające przebieg hiszpańskiej wojny domowej i określ, jakim

kolorem zostały oznaczone siły republikańskie, a jakim nacjonalistyczne, a następnie uzasadnij
odpowiedź.

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o. na podstawie PACO, Addicted04, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o. na podstawie PACO, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o. na podstawie PACO, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 4 醙

Przeanalizuj poniższe fragmenty i wskaż te, które opisują sytuacje odnoszące się do
republikanów.

„Początkowo brakowało im jedności, ale w ciągu kilku pierwszych tygodni trwania

 wojny wyłonili ze swojego grona osobę, która przejęła dowództwo militarne
i polityczne, stała się głową rządu i państwa.”

„Wśród nich występowały duże podziały przede wszystkim polityczne. Główny

podział przebiegał między tymi, którzy chcieli natychmiastowych reform
społecznych i ekonomicznych, a tymi, którzy uważali, że należy je odłożyć do czasu,

aż zwyciężą w wojnie domowej. Różnice w podejściu do spraw politycznych
doprowadziły do wybuchu czterodniowych zamieszek w Barcelonie w maju 1937
r.«»”

„Nie posiadali silnego wojskowego przywództwa. Poszczególne oddziały działały na

własną rękę, nie chcąc się podporządkować jednemu centralnemu dowództwu.

Działania wojenne polegały na rozgrywaniu wielu pomniejszych potyczek, a nie
prowadzeniu jednej decydującej kampanii.”

„Mieli duże poparcie państw europejskich. Otrzymywali też pomoc militarną lepszej
jakości niż ta udzielana stronie przeciwnej. Obejmowała ona nie tylko żołnierzy, ale

także samoloty, czołgi i nowoczesną broń. Pomoc ta, dostarczana przez cały okres
trwania wojny domowej, była dla nich kluczowym atutem.”
Ćwiczenie 5 醙

Przeczytaj poniższy tekst i na podstawie jego treści sformułuj trzy argumenty, które zdaniem
autora świadczyły o tym, że konflikt w Hiszpanii „będzie początkiem przyszłej europejskiej
walki”.

“
Ktoś powiedział, że ta wojna będzie początkiem przyszłej wojny
europejskiej – walki między dwoma światami, komunizmem
i faszyzmem. Tak się też stało w istocie. Po cudzoziemskich samolotach,
po amunicji, po obcych karabinach zwykłych i maszynowych zjawiły się
rosyjskie czołgi, wielkie wojskowe ciężarówki, malowane na kolor khaki
armaty. A po junkerskich [tj. niemieckich bombowcach] i innych
narzędziach wojny zjawili się wreszcie i ludzie. I to nie tylko lotnicy
obcokrajowcy, o których obecności donosiły gazety. Obecnie są to już
całe oddziały wojskowe. Stawili się tu wszyscy: Niemcy, Włosi, Polacy,
Żydzi, Francuzi. Cała międzynarodówka antyfaszystowska
i komunistyczna przybyła tu, aby ramię przy ramieniu stanąć na
przedpolach Madrytu. Po drugiej stronie dzieje się to samo. Polacy
z batalionu im. Dąbrowskiego mówili mi, iż w ciche wieczory w okopach
przeciwników słychać polskie pieśni. […]
Bratobójcza walka Hiszpanów, jak to się zawsze dzieje w wojnie
domowej, wyszła poza ramy jednego narodu i stała się bratobójczą
walką wszystkich ludów Europy, zyskując przez to na zaciętości. Jest to
zrozumiałe. Po latach podziemnej walki emigrant włoski ze stokroć
większą zaciętością skieruje lufę zenitówki przeciwko Savoia-Marche .
Uciekinier z Niemiec całą nienawiść, nagromadzoną w czasie
trzyletniego pobytu w obozie koncentracyjnym, wyładuje w walce
z przeciwnikami Niemcami. Sierp i swastyka splotły się wreszcie
w walce, o której marzyły.

Cytat za: Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii,
studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1998, s. 111.
Twoja odpowiedź

Ćwiczenie 6 難

Przeanalizuj poniższą alegorię II Republiki Hiszpańskiej i odwołując się do elementów

graficznych, opisz jej przesłanie.

Źródło: Basilio, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 7 難

Przeanalizuj poniższą ilustrację oraz przeczytaj fragment opracowania. Następnie rozstrzygnij,

do jakiego stopnia informacje zawarte w tekście znajdują potwierdzenie w przesłaniu
karykatury.

Tekst na ilustracji: „Ufny Tony: Żeby zniechęcić do oszukiwania, założę ka an bezpieczeństwa i pozwolę
wam rozegrać moje rozdanie, chłopcy”.

“
Źródło: dostępny w internecie: markcallagher.com, tylko do użytku edukacyjnego.
Jakub Tyszkiewicz, Edward Czapiewski

Historia powszechna. Wiek XX

[…] lewicowy rząd francuski, mimo wyraźnej sympa i dla władz

w Madrycie, wahał się przed udzieleniem mu pomocy, ponieważ
obawiał się przekształcenia wojny domowej w Hiszpanii w konflikt
międzynarodowy. Nie chciał zadrażniać też sytuacji wewnętrznej we
Francji, prawica bowiem zdecydowanie sprzeciwiała się udzieleniu
pomocy hiszpańskiej lewicy. Na postawę rządu w Paryżu wpłynęła
także opinia Londynu przeciwnego interwencji w Hiszpanii.
W konsekwencji Francja zajęła neutralną pozycję wobec konfliktu.
Rząd premiera Baldwina [premier brytyjski] obawiał się, że interwencja
innych krajów w wojnie domowej w Hiszpanii może spowodować
rozszerzenie się konfliktu. Pozostawał pod wpływem konserwatystów,
 aby nie czynił nic, co mogłoby wspierać komunistów, a za taki uważano
republikański rząd hiszpański […]. Bierna postawa obu mocarstw
zachodnich ośmieliła państwa faszystowskie, zwłaszcza III Rzeszę, do
podjęcia w niedalekiej przyszłości bardziej ekspansywnej polityki.

Źródło: Edward Czapiewski, Jakub Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010, s. 311.

Twoja odpowiedź

Ćwiczenie 8 難

W hiszpańskiej wojnie domowej brało udział wielu Polaków zarówno po stronie republikanów,
jak i nacjonalistów, mimo że oficjalnie państwo polskie przyjęło postawę neutralną wobec
konfliktu, a nawet karało utratą obywatelstwa tych, którzy nie podporządkowali się zakazowi
służenia w obcej armii bez zezwolenia władz polskich. Do tych, którzy zdecydowali się udać do
Hiszpanii, by wesprzeć siły rządowe, należeli Stanisław Matuszczak (po stronie sił
republikańskich) i por. Ludwik Karol hr. Lubicz-Orłowski (w obozie zwolenników gen. Franco).
Wybierz jednego z nich i napisz w jego imieniu odezwę nawołującą Polaków do wzięcia
udziału w hiszpańskiej wojnie domowej.

Twoja odpowiedź
Dla nauczyciela

Autor: Joanna Kalinowska

Przedmiot: Historia 2022, Historia

Temat: Hiszpania rozdarta. Wojna domowa 1936 - 1939

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
XLV. Świat na drodze do II wojny światowej. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu
podstawowego, a ponadto:
2) charakteryzuje i ocenia ekspansję Włoch oraz wojnę domową w Hiszpanii i jej
uwarunkowania.
Treści nauczania - wymagania szczegółowe
Zakres rozszerzony
XLV. Świat na drodze do II wojny światowej. Uczeń:
2) charakteryzuje i ocenia ekspansję Włoch oraz wojnę domową w Hiszpanii i jej uwarunkowania
wewnętrzne i zewnętrzne.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

charakteryzuje sytuację wewnętrzną w Hiszpanii po I wojnie światowej i wielkim

kryzysie ekonomicznym;
opisuje podział społeczeństwa Hiszpanii i przyczyny wybuchu wojny domowej;
omawia przebieg wojny domowej i zaangażowanie innych państw europejskich oraz
ochotników;
wyjaśnia symbolikę losów Guerniki.

Strategie nauczania:
 konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

analiza materiału źródłowego (porównawcza);
dyskusja;
metoda jigsaw.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla temat zajęć, formułuje cel lekcji oraz kryteria sukcesu.
2. Nauczyciel poleca, by uczniowie w parach opracowali intuicyjnie swoje mapy myśli
związane z hasłem „hiszpańska wojna domowa”. Wybrana osoba z danej pary
przedstawia swoje propozycje, ochotnik zapisuje je na tablicy. Pozostali uczniowie
odnoszą się do tych odpowiedzi i uzupełniają je o swoje propozycje.

Faza realizacyjna:

1. Metoda jigsaw. Uczniowie odliczają do trzech. Łączą się w zespoły według

przydzielonych numerów. Każda grupa opracowuje fragment materiału z sekcji
„Przeczytaj”:

grupa 1 – Rozdarcie oraz Wybuch i początek konfliktu;

grupa 2 – Nacjonaliści i republikanie oraz Zbrojna neutralność;
grupa 3 – Po wojnie.

Po zakończeniu pracy uczniowie zmieniają zespoły tak, by w każdym znalazła się

przynajmniej jedna osoba z poprzednich grup. Uczniowie dzielą się wiedzą zdobytą
wcześniej i uczą się od siebie nawzajem. Na koniec chętne lub wybrane osoby omawiają
przydzielone zagadnienia. Pozostali uczniowie mogą zadawać pytania i weryfikować
przedstawione informacje.

2. Uczniowie wykonują indywidualnie ćwiczenia 1 i 2 z sekcji „Sprawdź się”, a następnie

porównują odpowiedzi z koleżanką lub kolegą.
3. Praca z multimedium („Mapa interaktywna”). Uczniowie zapoznają się z mapą
i wykonują w parach polecenie 2: „Podaj, w którym roku hiszpańskiej wojny domowej
nacjonaliści zrobili największy postęp. Na podstawie informacji zawartych na mapie
określ, dzięki czemu ten postęp był możliwy”. Wybrana osoba prezentuje propozycję
odpowiedzi, a pozostali uczniowie się do niej ustosunkowują. Nauczyciel w razie
potrzeby uzupełnia odpowiedź,
4. Nauczyciel czyta polecenie 3: „Oceń szanse obu stron konfliktu, biorąc pod
uwagę tereny zajmowane w jego początkowym okresie”. Prosi uczniów
o ustosunkowanie się do pytania i zaproponowanie odpowiedzi wraz z jej
uzasadnieniem.
5. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. Uczniowie rozwiązują wspólnie ćwiczenia 3, 4 i 5.
Wybrana osoba czyta po kolei polecenia. Po każdym przeczytanym poleceniu
nauczyciel wyznacza uczniom czas na przygotowanie się, a następnie ochotnik udziela
odpowiedzi. Reszta uczniów ustosunkowuje się do niej i przedstawia swoje pomysły.
Nauczyciel w razie potrzeby koryguje odpowiedzi i dopowiada istotne informacje.
6. Nauczyciel wspomina, że w hiszpańskiej wojnie domowej walczyła rzesza ochotników
z różnych części Europy i świata. Zadaje uczniom pytania: Pod jakimi hasłami walczyli?
Co decydowało o tym, którą stronę wybierali ochotnicy? Dlaczego tak wielu
ochotników opowiedziało się po stronie republikańskiej? Następuje krótka dyskusja.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel ponownie odczytuje temat lekcji „Hiszpania rozdarta. Wojna domowa 1936 -
1939” i inicjuje krótką rozmowę na temat kryteriów sukcesu. Czego uczniowie się
nauczyli? Na koniec poleca chętnemu uczniowi podsumowanie i – jeśli to potrzebne –
uzupełnia informacje.
2. Na zakończenie nauczyciel dokonuje oceny pracy wylosowanej grupy.

Praca domowa:

Wykonaj ćwiczenie 8 z sekcji „Sprawdź się”: „W hiszpańskiej wojnie domowej brało udział
wielu Polaków zarówno po stronie republikanów, jak i nacjonalistów, mimo że oficjalnie
państwo polskie przyjęło postawę neutralną wobec konfliktu, a nawet karało utratą
obywatelstwa tych, którzy nie podporządkowali się zakazowi służenia w obcej armii bez
zezwolenia władz polskich. Do tych, którzy zdecydowali się udać do Hiszpanii, by wesprzeć
siły rządowe, należeli Stanisław Matuszczak (po stronie sił republikańskich) i por. Ludwik
Karol hr. Lubicz‐Orłowski (w obozie zwolenników gen. Franco). Wybierz jednego z nich
i napisz w jego imieniu odezwę nawołującą Polaków do wzięcia udziału w hiszpańskiej
wojnie domowej”.

Materiały pomocnicze:

Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla

nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‐Bondaruk, S.B. Lenard, PWN,
Warszawa 1998.

E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.

A. Beevor, Walka o Hiszpanię 1936‐1939. Pierwsze starcie totalitaryzmów, tłum.

H. Szczerkowska, Warszawa 2009.

Wskazówki metodyczne:

Cały e‐materiał może być wykorzystany do realizacji zajęć metodą odwróconej klasy.
Wtedy uczniowie zapoznają się z informacjami w sekcji „Mapa interaktywna”
i przygotowują swoje propozycje odpowiedzi. W szkole następuje czytanie i ocena
koleżeńska opracowań uczniów.