1 глава

-Eкономија е фундаментаална економска наука која го изучува алоцирањето на ретките,

ограничените реурси

-Во 4 век Аристотел ја дефинирал економијата како богатство во материјални добра,како

богатсво во пари

-смитово дело-ИСТРАЖУВАЊЕ НА ПРИРОДАТА И ПРИЧИНИТЕ ЗА БОГАТСТВО НА НАРОДИТЕ

во 1776---- тогаш економија станала вистинска наука

-1776- економија-политичка економија , етимолошки : POLIS-ГРАД ,ДРЖАВА, OIKOS-куќа,

домаќинство,стопанство, NOMOS-ПРАВИЛО,ПРИНЦИП,ЗАКОН

-политичка економија-антуан де монкретијен во расправа за политичка економија, терминот

бил прифатен од англиска класична економија, маргиналистичка школа

-политичка економија замена со економика од Алфред Маршал во трудот ПРИНЦИПИ НА

ЕКОНОМИКА

-разлика мегу економика и политичка економија :

 Економика-фокус на рационално и ефикасно алоцирање и користење на ограничени

ресури
 Политичка економија- изучување на општествени односи во процеси на
производство,распределба и размена на добра и услуги

-луѓето ја изучуваат економијата за:

 Да разберат што е пазарна економија

 Причини за економска нестабилност
 Интерес за причини за невработеноска,инфлација,ниски стапки на економски раст
 Законитости на берзите

-4 концепти за изучување на економија

 Неокласична концепција-се фокусира на откривање на причините и на законитостите

на формирање на богатството нанародите,влече корени од класичната концепција,
неокласичната концепција ги вклучува трговија,финансиски
услуги,осигурување,компјутери,медицински,образовни услуги
 Неомаргиналистичка концепција-развојните ресурси(капитал,техноогија,природни
богатства..)се ретки и ограничени
-ресурсите освен пто се ретки и ограничени тие и алтернативно се употребуваат-
ОПОРТУНИТЕТЕН ТРОШОК-ИСПУШТЕНИОТ ПРИХОД ВРЗАН СО АЛТЕРНАТИВНАТА
УПОТРЕБА НА РЕСУРСОТ
 Пазарна парадигма-под дејство на понуда и побарувачка се формират цените на добра
и услуги и цените на фактори на производство, пазарот има мок на саморегулација
 Синтетичка концепција-ги обединува сите 3 концепции, нејзина автор е Пол Семјуелсон
според него централен економски проблем е : што да се проивзедува( вредности од
кои треба да се состои бруто домашен произовд), како да се произведува(како да се
користат и коминираат ретките,ограничените ресурси), за кого да се произведува
(упатува на пазарната парадигма)

-ЕКОНОМСКИ ЗАКОНИ- не дејствуваат како универзални вистина,дејствуват како

тенденција,просек,со бројни исклучоци,отстапувања на законитоста над и под нормалата
-ЗАКОН ЗА ОПАЃАЧКИ ПРИНОСИ-со вложување на дополнителни единици од еден фактор на
приозводство под претпоставка дека другите фактори остануват фиксни,непроменливи ке
добиваме се помалку и помалку дополнителен производ(аутпут). Законот е емпириска
правилност што подлежи на исклучоци и дека не е универзален природен закон

-економската наука користи строга, истражувачка процедура-научен метод кој опфака 3 фази:

 Опсервирање,набљудување на економски феномен, пример хиперинфлацијата овде

пример се набљудува тоа дека таа не е редовна економскапојава,таа е ислучок дека се
јавува само во одредени земји и одредени периоди, се набљудуа движењето на
општото ниво на цените во една и друга земја каде е хиперинфлацијата
 Развивање на модел,теорија која ја изразува суштината на феноменот, моделот
претставува збит на упростени,поденоставени претпоставки кои упатуват на суштината
на испитуваниот феномен (12,13 страна модел)
 Тестирање на теоријата и нејзино потврдување или отфрлање , оваа фаза се сведува
на проверка на основниот постулат на теоријата, ако податоците не го потврдуват
основниот постулат на теоријата таа се отфрла, демантира

-економситите користат и други научни методи како опсервација-набљудување, апстракции-

претпоставки(издвојување на битното од небитното) овде се користи индукција(процес кој
почнува од поединечно кон општо) и дедукција (обратно), се користат и квантитивни методи
на економска анализа- со математичко-статистички меторди и модели при испитување на
процесите појавите и феномените

-МИКРОЕКОНОМИЈА- micros-мало, испитува однесување на нешто поединечно, поединечни

економски субјекти

-МАКРОЕКОНОМИЈА-macros-големо, испитува ја економијата во целина

-ПОЗИТИВНА ЕКОНОМИЈА- изучува факти во економија, заклучоците се јасни,реални,со

конкретни бројки,квантифицирани.

-НОРМАТИВНА ЕКОНОМИЈА-во анализите внесува етички и вредносни судови и критериуми,

не дискутира какви се работите туку какви треба да бидат. Прашува дали е потребно на
сиромашните треба да им се дава социјална помош....

-ЕКОНОМИЈАТА И БИЗНИСОТ ЗА СТУДЕНТИТЕ: да ги разберат законитостите на функц. На

оделни пазарни сегменти, ги испитува фактори пто влијаат врз порастот на бруто домашен
производ, ги регулира оделните економски сектори...

2 глава
-ИНПУТИ- ДОБРА И РЕСУРСИ КОИ ГИ КОРИСТАТ ПРЕТПРИЈАТИЈАТА ВО ПРОЦЕС НА
ПРОИЗВОДСТВО

 Инпути или фактори на производство:земја,труд,капитал,претприемништво

 ЗЕМЈА-РУДИ,МИНЕРАЛИ,ВОДА,НАФТА,ГАС,СОНЦЕ
 ТРУД-ФИЗИЧКИ И УМСТВЕНИ СПОСОБНОСТИ НА ЛУЃЕТО ВО ЕКОНМСКИ ПРОЦЕС
 КАПИТАЛ-АЛАТИ,МАШИНИ,КАМИОНИ,КОМПЈУТЕРИ...
 ПРЕТПРИЕМНИШТВО- СОПСТВЕНИЦИ НА КАПИТАЛ,ФИРМИ КОИ СЕ СПОСОБНИ ДА
ВРШАТ КОМБИНАЦИЈА И РЕКОМБИНАЦИЈА НА ПРИЗВОДНИТЕ ФАКТОРИ

-АУТПУТИ-ДОБРА И УСЛУГИ КОИ СЕ ДОБИВАТ ВО ПРОЦЕС НА ПРОИЗВОДСТВО

-сите ресурси со кои располага земјата се ретки и ограничени

-произведени добра и услуги кои се ретки имат ограничена понуда – економски добра

-слободни добра-мошат да ги користат сите бесплатно

-ЗАКОН ЗА РЕТКОСТ-НИКАДЕ НЕ ПСОТОЈАТ ДОВОЛНО РЕСУРСИ ЗА ДА СЕ ПРОИЗВЕДАТ

СИТЕ ДОБРА И УСЛУГИ ШТО ЛУЃЕТО СААКТ ДА ГИ ПОСЕДУВАТ И ТРОШАТ, СО РЕЛАТИВНО
РЕТКИ И ИОГРАНИЧЕНИ РЕСУРСИ НЕ МОЖАТ ДА СЕ ПРОИЗВЕДАТ НЕОГРАНИЧЕНИ ДОБРА И
УСЛУГИ

-ОПУРТУНИТЕТЕН ТРОШОК(24 СТРАНА)

-централен проблем(25,26 страна)

-централен економски проблем е репен преку цент. Плански институции кои ги сочинуват
политичари,планери,инженери. Тие ја планираат во детали количината на добра и улуги
потребни за економијата. Пазарот е маргинилизиран, преференциите на потрожувачот се
запоставени, можноста за грешка на планери е голема.

-КОМАНДНИТЕ ЕКОНОМИИ – КОЛИЧИНИТЕ ВО НИВ НА СИТЕ ПРОИЗВОДИ СЕ ФИКСИРАНИ

ОДНАПРЕД И ИСТОТО СЕ ОДНЕСУВА И НА ЦЕНИТЕ И СУРОВИНИТЕ ФИНАЛНИТЕ ПРОИЗВОДИ
И НА РАБОТАТНАТА СИЛА

-пазарот претставува институција, механизам кој воспоставува врска меѓу купувачите и

продавачите на различни услуги и добра.- пазаорот може да поприми физичка локација на
која се тргува со одредени добра-зелени пазари, пазари нажито.., денес пазарите се
огранизирани како мрежи преку кои со помошм на телефони компјутери се овозможува
тргување-берзите

-сопственички права-претставуваат иституција,аранжман со помош на кој се управува со

сопоственоста, се овозможува користење и располагање со сопственоста над ресурсите , над
добрата и услугите- се појавува во реална сопственост(поседуваање згради,машини,опрема),
финансиска сопственост(поседување на акции,обврзници,пари во банки), интелектуална
сопственост(поседување на произовди кои се резултат на креативен напор на поединици или
на цели истражувачки тимови:ниги,иновации,компј. Програми)

-со пазарот се решава и централниот проблем преку пазарен механизам. Понудата и

побарувачката за добра и услуги се базичните економски категории. Пазарот не е
маргинализиран, преференциите на потрошувачите се битна категорија, можноста на пазарна
грешка е помалка одколку онаа на планерите. Пазарот ја координира активноста на милиони и
милиони луге и потрошувачи и го обезбедува економскиот прогрес . во оваа смисла пазарот
е најефикасен за алокација на ресурсите. Неговата мок на саморегулација е познат како
смитова невидлива рака.

-28,29,30,31,32,33,34,35 страна

3 ГЛАВА
-микроекономија-индивидуална и пазарна побарувачка

-макроекономија-агрегатна понуда и побарувачка

- Побарувачката претставува онаа количина од некое добро или услга којапотрошувачите

сакаат да ја купат, т.е. се способни да ја платат и да ја потрошат воопределен временски
период. Разликуваме индивидуална и пазарна побарувачка.
-Индивидуална побарувачка за определено добро претставува само онааколичина од тоа
добро што едно лице сака и е способно да ја плати во определенвременски период.

-Пазарна побарувачка претставува збир на индивидуалните побарувачки заодредено добро

на пазарот на тоа добро. Во натамошниот текст, кога зборуваме запобарувачка на некое
добро, секогаш ја имаме предвид пазарната побарувачка натоа добро

Dx( побарувачка на добро) = f ( Px, Y, M, Pr, T, E, O )

 цената на доброто Х (Px)

 доходот на потрошувачите (Y)
 големината на пазарот (М)
 цената на добрата поврзани со тоа добро (Pr)
 вкусовите на потрошувачите (Т)
 oчекувањата на потрошувачите за движењето на цената во иднина (E)
 други релевантни фактори (O)

-Во економската анализа побарувачката за определено добро (dx), на примернека биде

доброто Х, е функција на цената на доборто Х, под претпоставка декасите други фактори кои
ја определуваат побарувачката на доброто останатнепроменети. Тоа значи дека во анализата
се применува принципот ceteris paribus.Оттука произлегува:dx=f(Px) ceteris paribus

-Односот на побаруваната количина од некое добро при алтернативни цени севика скала на
побарувачката, или крива на побарувачката.

1-5(цена на добро) , 5-25(барана количина)

 ОДНОСОТ НА ЦЕНАТА НА ДОБРОТО И БАРАНАТА КОЛИЧИНА Е ОБРАТНО

ПРОПОРЦИОНАЛЕН ОДНОС. ОДНОСНО КОЛКУ ЦЕНАТА Е ПОГОЛЕМА, ТОЛКУ
БАРАНАТА КОЛИЧИНА Е ПОМАЛА И ОБРАТНО

-Покачувањето на цената на доброто, под претпоставка ништо друго да не сепроменило,

предизвикува опаѓање (намалување) на вкупната барана количина заодредено добро. Или,
ако цената се намали, под услов се друго да не се променибараната количина ќе се зголеми.-
ЗАКОН ЗА ПОБАРУВАЧКА

-зошто бараната количина се намалува кога цената расте? Тоа е така од двепричини.

 Прво поради ефектот на сопституција. Да претпоставиемдека цената на некое добро се

зголемила. Тогаш секој потрошувач ќе се однесува рационално. Тој ќе го супституира
(ќе го замени) со друго добро чија употребаеднакво или слично ги задоволува
потребите, а чија цена не се променила, или е5 пониска. Пример ако се покачи цената
на говедското месо луѓето ќе купуваатповеќе пилешко, или ако поскапи струјата,
луѓето кои се греат на струја ке сепреориентираат да се греат на нафта, ако цената на
нафтата за греење не сепроменила.
 Второ, поради ефектот на доходот. Покачувањето на цената на некое доброго
осиромашува потрошувачот заради тоа што тој со својот доход, кој не му сепроменил,
ќе може да купува помали количини од тоа добро. Тоа значи дека сега реално има
 помал доход. На пример, ако се покачи цената на месото, луѓето ќекупуваат помалку
месо.
 ГРИФИНОВ ЕФЕКТ-Законот на побарувачката, вака како што го формулиравме и
објаснивме, важи за најголемиот број добра и услуги. Но тука постојат и некои
исклучоци врзани за т.н. Гифинов парадокс, однсоно Гифинов ефект - (Giffen effect).
Кон средината на ХIX век Роберт Гифин ( Sir Robert Giffen, 1837-1910) забележал дека во
Ирска , зголемувањето на цената на компирите, место да ја намали, ја зголемува
побарувачката за компири, при дргуи непроменети услови (ceteris paribus). Оваа
ситуација е невообичаена, чудна, бидејќи покачувањетоа на цената на определено
добро фактички се сведува на намалување на доходот на потрошувачите и нивно
осиромашување. Ваквиот феномент, односно парадокс, се појавил во Ирска, во услови
на голема сиромаштија и голем недостаток на компири кои биле основен прехранбен
продукт на населението. Гифиниовиот парадокс може да се објасни со
преовладувањето на ефектот на доход пред ефектот на супституција. Имено,
покачувањето на цената на компирите, во услови кога тие се основен прехрамбен
производ, од кој во крајна линија зависи егзистенцијата на сиромашното население,
уште повеќе го намалила и така нискоиот доход на населението. Во услови на голема
сиромаштија можност за супституција на компирите со други прехрамбени производи
не постои, просто затоа што нив de facto ги нема- месото, на пример, во тоа време било
луксуз за населението во Ирска. Во таква ситуација, според тоа , ефектот на
супституција комплетно изостанува, а ефектот на доход е силен : населението на
зголемената цена на компирите одговара со зголемена побарувачка за компири. Овде
ќе се потсетиме дека доколку дојде до пораст на доходот на потрошувачите, расте
побарувачката за секое добро и за секое ниво на цената на доброто . Тоа е случај со
најголемиот број на добра. Добрата за кои побарувачката расте со порастот на доходот
( или што се сведува на исто , со намалување на нивните цени ) се нарекуваат
нормални добра . Но, како што видовме кај Гифиновиот парадокс , постојат случаи во
кои побарувачката за доброто , место да намалува, расте со порасотот на цената
(намалувањето на доходот). Во современата економска литература се забележува дека
друг вид на нестандардно однесување т.е. отстапување од законот за побарувачката е
поврзан со т.н. инфериорни добра. Кај инфериорните добра порастот на доходот на
потрошувачите, место кон зголемување, води кон намалување на поибарувачката за
овие добра. Типичен пример за инфериорно добро е лебот. Имено, во современи
услови порастот на потрошувачкиот доход ја намалува побарувачката за леб. Тоа е
така, бидејќи зголемениот доход им овозможува на потрошувачите да го супституираат
лебот со поскапи, поквалитетни добра (месо, сирење и сл.), односно со посупериорни
супститути. Очевидно, кај инфериорните добра, ефектот на супституција преовладува
пред ефектот на доход.

• цената на доброто Х (Px)

• доходот на потрошувачите (Y)

• големината на пазарот (М)

• цената на добрата поврзани со тоа добро (Pr)

• вкусовите на потрошувачите (Т)

• oчекувањата на потрошувачите за движењето на цената во иднина (E)

• други релевантни фактори (O)

  Доходот на потрошувачите - порастот на просечниот доход на потрошувачите ја
зголемува побарувачката за секое добро и по секоја цена на доброто.
 Големина на пазарот - големината на пазарот и неговата апсорпциона моќ најчесто се
мери преку бројот на населението и просечниот доход на населението. Македонија со 2
милиони жители и низок доход по глава на жител има мал пазар и пазар со ниска
апсорпциона моќ. Од друга страна, речиси 60 милиони луѓе во Франција , кои
располагаат и со далеку поголем доход по глава на жител , ќе купуваат многу повеќе од
сите видови добра и услуги.
 Цените на добрата поврзани со тоа добро - овде посебно се значајни промените на
цените на добрата кои се супститути на соодветното добро, како и цените на добрата
кои се во комплементарен однос со соодветното добро. Добрата се супститути кога
извршуваат иста функција, односно задоволуваат горе-долу иста потреба, поради што
во потрошувачката се заемно заменливи- супститут за нафта е електрична енергија, за
јагнешко месо е говедското месо , за путер е маргаринот итн. Добрата се
комплементарни (заедно се надополнуваат) кога зголемувањето на потрошувачката на
едното добро предизвикува зголемување на потрошувачката на другото добро.
Типичен пример се автомобилите и бензинот. Порастот на потрошувачката на
автомобили, детерминира пораст на потрошувачката на бензин. Поради тоа
смалувањето на цената на бензинот ќе услови пораст на побарувачката за автомобили
и обратно.
 Вкусовите на потрошувачите - вкусот и преференциите на потрошувачите се
индивидуални и многу различни од еден до друг субјект. Едни луѓе преферираат ,
повеќе сакаат , модерни малолитражни автомобиили, други големи и комотни
автомобили, трети спортски и моќни машини. Вие ја преферирате црвената боја, а
вашиот брат или сестра зелената боја. Некои луѓе сакаат класично да се облекуваат , а
други спортски

 oчекувањата за движењето на цената на доброто во иднина - ако потрошувачите

очекуваат пораст на цените на одредено добро или услуга во иднина, расте актуелната,
сегашната побарувачка за доброто или услугата. Ако очекуваме паѓање на цената на
едно добро во иднина , намалува побарувачката за тоа добро сега - практично ќе дојде
до одлагање на потрошувачката во иднина, кога истото добро ќе може да се купи по
пониска цена.
 Други релевантни фактори и посебни влијанија - врз пазарната побарувачка за
одредени добра и услуги влијаат и многу други фактори. На пример, лошото и
врнежливо време ја зголемува побарувачката за чадори, обилните снежни врнежи ја
зголемуваат побарувачката за скијачка опрема, добро организираниот јавен сообраќај
во големите градови ја смалува побарувачката за автомобили и обратно.

-поместување на кривата на побарувачката- Кога цената на добрата останува иста а, а се

менуваат сите дуги фактори од кој зависи побарувачката ,доаѓа до поместување на
побарувачката кон десно или кон лево. Да претпоставиме дека просечниот доход на
населението во една земја значително пораснал. Тоа ќе ја зголеми побарувачката за многу
видови добра и услуги по секоја цена. Сличен ефект ќе има и порастот на бројот на жителите
во една земја, бидејќи тоа значи пораст на големината на пазарот, порастот на цените на
супститутите, очекувањето на пораст на цената на оделните добра во иднина и сл. Во
обратен случај, пад на доходот на населението , намалување на бројот на жителите, опаѓање
на цените на супститутите, очекување за намалување на цените на одделните добра во
иднина и сл, ја поместуваат кривата на побарувачката кон лево, надолу. При оваа анализа
треба да се запомни дека движењето низ кривата на побарувачката и поместувањето на
кривата на побарувачката се две различни работи Движењето низ кривата на побарувачката е
условена од промените на цената на доброто Х. Намалувањето на доброто Х предизвикува
екстензија , а зголемувањето нa доброто Х предизвикува контракција на побарувачката .
- ПОНУДА-се подразбира количината на одредено добро што претпријатијата се сакаат и се
способни да ја произведат и продадат за определен временски период.
- Односот помеѓу пазарната цена на едно добро и количината на доброто што
производителите, претпријатијата, сакааат да ја произведат и продадат, ceteris paribus, ни ја
дава кривата на понудата. Кривата на понуда има наклон нагоре надесно и произлегува од
законот за опагачки приноси-КРИВА НА ПОНУДА

- Понудата е функција на дејството на поголем број фактори:

 профитот на претпријатето (Pf)

 цената на доброто (Px)
 цената на другите фактори на производството - инпутите (Pi)
 технологијата (T)
 цената на другите добра што се во врска со доброто X (Pr)
 други релевантни фактори (O)
Sx = f ( Pf, Px, Pi,Pr, T, O )

 Профитот - претпријатијата произведуваат заради остварување на профит. Едно

претпријатие ќе оствари профит само доколку неговиот вкупен приход е поголем од
вкупните трошоци на производството. Според тоа претпријатието нема никогаш да
произведува и нуди непрофитабилни производи - производи за кои мора да направи
поголеми трошоци за производство од вкупниот приход што ќе го добие со нивната
продажба. Во оваа смисла трошоците за производството на доброто Х имаат решавачко
влијание врз одлуката на претпријатието за големината на производството и понудата на
соодветното добро.
 Цената на доброто Х - од висината на цената на определено добро што претпријатијата
го произведува и нуди ќе зависи големината на профитот што претпријатието ќе го
оствари. Повисока цена дава можност за покривање на трошоците на производство и
реализирање на поголем профит.
 Цената на другите фактори на производството (инпутите) - цената на инпутите што
се користи како влезни елементи при производство на одделно добро како што се
суровините, енергијата, трудот и сл. , влијаат врз висината на трошоците на
производството на определен производ.
 Технологијата - од карактерот на технологијата во голема мера зависат и трошоците на
производството. Секое позначајно унапредување на технологиите води кон намалување
на производствените трошоци.
 Цената на другите добра што се во врска со доброто Х - овде повторно се многу
значајни цените на супститутите. Да претпоставиме дека една автомобилска корпорација
има подеднакво добри производствени можности за производство на лесни автомобили
и тешки возила- камиони и автобуси. Доколку во меѓувреме дојде до позначаен пораст на
пазарната цена на тешките возила, корпорацијата значаен дел од своите ресурси кои до
тогаш ги употребувала за прозводство на лесни автомобили ќе ги пренасочи за
производство на тешки возила. Ваквата реакција на корпорацијата е нормална бидејќи со
повисоки цени производството на тешки возила ќе биде попрофитабилно.
 Други релевантни фактори - многу други фактори во практика можат да дејствуваат врз
производствената одлука на претпријатието да ја зголеми или намали понудата на
определени производи. Меѓу нив посебно значајни се очекувањата за промените на
цената во иднината и мерките и инструментите на економската политика во земјата.

-ПОМЕСТУВАЊЕ НА КРИВАТА НА ПОНУДА,-52 СТРАНА

-УРАМНОТЕЖУВАЊЕ- Пазарната рамнотежа се постигнува во точката каде што купувачите се

подготвени по дадената цена да ги откупуваат сите понудени количини, а продавачите се
подготвени по истата цена да ги продаваат сите произведени количини од сопственото добро

-ЕЛАСТИЧНОСТ на побарувачката го покажува интензитетот на реагирање на бараната

количина на некое добро на промената на цената, ceteris paribus.
Според тоа:

 Побарувачката e еластична ако коефициентот на еластичност на побарувачката (Ed)> 1

 Побарувачката не e еластична ако коефициентот на еластичност на побарувачката

(Ed)< 1
 Побарувачката e единичн/унитарна а ако коефициентот на еластичност на
побарувачката (Ed) = 1
ED= ПРОМЕНА НА БАРАНА КОЛИЧИНА ВРЗ ПРОМЕНА НА ЦЕНА НА ДОБРО

- Совршено нееластична и совршено еластична побарувачка-

 Побарувачката СОВРШЕНО НЕЕЛАСТИЧНА кога промената на цената на определено

добро не предизвикува никакви промени во бараните количини од истото добро.
Кривата на побарувачката во случај на перфектна ценовна нееластичност на
побарувачката е вертикална линија и покажува дека бараните количини на доброто се
еднакви на секоја цена на истото добро.
 Другиот екстрем е СОВРШЕНО ЕЛАСТИЧНА ПОБАРУВАЧКА. Перфектно еластична
побарувачка постои кога и мало зголемување на цената на доброто Х ќе предизвика
бараното количество на доброто да падне на нула. Тоа е случај кај моделот на
совршена конкуренција кога голем број ситни и меѓусебно независни производители
произведуваат добро во ист или горе-долу ист квалитет.

- Постојат 4 основни фактори што ја детерминираат ценовната еластичност на побарувачката.

1.Карактерот на доброто - дали се работи за луксузно или нужно добро. Бараните количини на
нужните добра се релативно стабилни без оглед на промените на цената, бидејќи без нив
луѓето неможат да опстанат.

2.Супститутите на добра - добрата што имаат добра супституција имаат висока ценовна
еластичност на побарувачката.

3.Релативно учество на издатоците за доброто во вкупниот буџет на потрошувачот .

Учеството на трошоците за различни зачини на пример , сол , црн пипер е минимално, поради
што овие добра имаат типично нееластична побарувачка. Се разбира тоа не е случај со
издатоците за превоз , стан и слично, кои се високи и со големо учество во семејниот буџет.

4.Времето што на потрошувачите им стои на располагање за да реагираат на промените на

цените на добрата Еластичноста на побарувачката за исти добра обично е мала на краток рок
и во нужда , а поголем на долг рок.

-ЕЛАСТИЧНОСТ НА ПОНУДАго мери степенот, односно интензитетот на реакцијата на

понудените количини на доброто Х на промените на неговата цена. Се разбира по иста
аналогија како кај еластичноста на побарувачката, понудата е еластична, односно
нееластична , кога реакцијата на понудените количини на промените на цените е силна или
слаба. Еластичноста на понудата е единечна кога процентуалните промени на понудените
количини е пропорционална со процентуалната промена на цените.

-ФАКТОРИ НА ЕЛАСТИЧНОСТ НА ПОНУДА

 Времето што на претпријатието му стои на располагање за промена на производство и

понуда во зависност од промената на цената - Во моментален рок , претрпијатијата не
се во можност да го зголемат производството на одделни добра , сеедно што нивната
цена на пазарот пораснала. Во вакви ситуациии понудата е перфектно нееластична. На
краток рок , доколку цените на одделни добра се зголемат , претпријатието барем до
 некаде може да го зголеми производството, а со тоа и понудата на одделни добра, со
активирање на варијабилните фактори на производството - воведување на повеќе
сменско работење, ангажирање на повеќе суровини и сл. Во ваква ситуација понудата
би покажала извесен степен на еластичност. На долг рок, претпријатието е во состојба
значително да го зголеми производството на одделни добра како резултат на
ангажирање, не само на варијабилите, туку и на фиксните фактори. Тоа значи дека на
долг рок понудата покажува висок степен на еластичност.
 Производствените можности на секторот - Има сектори во кои инпутите на
производството лесно може да се обезбедат и да овозможат зголемување на
производството и на понудените количини, тука еластичноста на понудата ќе биде
висока. Но, постојат и економски сектори во кои ресурсите се нагласено ограничени -
тука еластичноста на понудата е мала.
 Мобилноста на ресурсите - Доколку брзината со која ресурсите можат да се
пренесуваат од сектор во сектор од една во друга индустрија е голема , еластичноста
на понудата ќе биде висока.

4 ГЛАВА- не треба

5 ГЛАВА
- Tri formi na biznis organizacii:

 Individualna sopstvenost
 Partnerstvo
 Korporacija

1. Individualna sopstvenost (mali i sredni pretprijatija vo sopstvenost na edno lice).

-Karakteristika - Dvete funkcii (sopstvenickata i menaxerskata funkcija) se integrirani vo edno lice.

 Prednosti:
-lesno se organiziraat
-visoko motivirani sopstvenici (sopstvenikot e zainteresiran za razvojot na sopstveniot
biznis)
 Slabosti:
-ograniceni finansiski resursi (ograncen pristap do bankarskite institucii)
-nedostatok na specijalizacija (sopstvenikot vo isto vreme e menaxer, marketing agent,
prodavac...)
-Sopstvnikot ima neogranicena odgovornost (sopstvenikot vo biznisot gi rizikuva ne
samo sredstvata na biznisot, tuku i sopstvenite sredstva)

2. Partnerstvo (dve ili povke individui se soglasni da poseduvaat i vodat biznis)

 Prednosti:

-lesno se organiziraat.
-pogolema specijalizacija vo menaxmentot (dvajca ili poveke participienti) -
pomalku ograniceni finansiski resursi (podobar pristap do bankite)

 Slabosti:

-problemi vo menaxmentot (nekolku luge - razlicni politiki) -

finansiite se se uste ograniceni. -
kontinuitetot na partnerstvoto e ogranicen (povlekuvanjee ili smrt na eden od partnerite)
-Soptvenicite imaat neogranicena odgovornost (sopstvenicite vo biznisot ne gi rizikuvaat samo
sredstvata na biznisot, tuku i nivnite licni sredstva)

3.Korporacija (firma vo sopstvenost na akcioneri)

Korporacijata go steknuva svojot kapital preku pecatеnje i emisija na akcii.Obicno, celata procedura
(tehnika) na pecatenje, emisija i plasmanot na akciite se vrsi preku specijalizirani institucii
(investicioni banki vo SAD, tradicionalni banki vo EU) anga`irani od strana na korporaciite.

 Prednosti:

-efektivna forma za sobiranje na pari (finansiski kapital) -rastot na

firmata e mnogu verojaten. -korporacijata ima
ogranicena odgovornost (akcionerite go rizikuvaat samo ona sto go platile za da gi kupat akciite)
-korporacijata ima kontinuitet (trajno postoenje) nezavisno od sopstvenicite (transferot na
sopstvenosta na korporacijata, ili smrtta na akcionerot, ne moze da vlijae vrz funkcioniranjeto na
korporacijata -mozat da obezbedat visok kvalitet
vo menadzmentot, podobar pristap do bankite, sektori za istrasuvanje i razvoj....

 Slabosti:

-dvojno odancuvanje (Danok na profit, personalen danok na dohod) -problemi

so menadzmentot (kompleksna menadzment struktura - problemi vo nosenjeto odluki)
-visoki trosoci za izdavanjee akcii, dobivanje dozvoli za rabota......

-Proizvodna funkcija - odnos megu inputite i autputot.

Kolicina na inputi neophodna za proizvodstvo na opredeleno kolicestvo na autput.

Y = Af(L,K,N)

 Vkupen, prosecen i marginalen proizvod

 Vkupen proizvod (TP) - maksimalna kolicina na autput koja moze da se proizvede od
dadena kombinacija na inputi (fiksni i varijabilni).Zakonot na rastecki prinosi i zakonot za
opa|acki prinosi
 Marginalen proizvod (MP) - Promeni vo vkupniot proizvod kako rezultat na koristenje na
dopolnitelna edinica na varijabilen faktor (ceteris paribus - pri ostanati inputi
nepromeneti).
 Prosecen proizvod (AP) - Vupen proizvod podelen so varijabilniot faktor

MP>AP → AP↑ MP<AP → AP↓ MP=AP → max AP

-Zakon za opagacki prinosi

So dodavanje na dopolnitelna edinica na varijabilen faktor (ostanatite inputi nepromeneti - ceteris
paribus) nejziniot marginalen proizvod opa|a.

-Kombinacija i supstitucija na faktorite na proizvodstvo

Y = F(L,K,N)

-Kombinacijata i supstitucijata svojstva:

 delivi (ako mozeme da gi podelime - primer - zemja. Nekoi od faktorite ne se delivi, pa nivnata
kombinacija i supstitcija ne e mozna, Primer - masinite)
  ) adaptibilni (znaci deka na postojnite faktori na proizvodstvo mozeme da im dodademe drugi
faktori na proizvodstvo- Primer - na zemjata mozeme da i dodademe se poveke i poveke
rabotnici)
 Firmata ke odbere najevtin nacin (proizvodna funkcija) da proizvede proizvodi. Koja
proizvodna funkcija ke bide odbrana zavisi od cenata na proizvodstvenite faktori. Ako trudot
e poevtin od kapitalot, togas tretata proizvodna funkcija e podobra od prvata.

-EKONOMII OD OBEM-Koga zboruvavme za zakonot za oagackite prinosi, razgleduvavme situacija

vo koja vkupniot autput bese opredelen od promenite vo samo eden varijabilen faktor - trudot
(ceteris paribus). sto se slucuva koga vkupniot autput e opredelen od promeni vo site inputi
odednas? Toa e prasanje na ekonomiite od obem.

-Postojat tri vida na ekonomii od obem: konstantni, opagacki I rastecki

 Konstantni ekonomii od obem - Koga promenite vo site inputi rezultiraat so proporcionalni

promeni vo vkupniot autput (10% porast vo inputite - 10% porast vo vkupniot autput)
 Opgacki ekonomii od obem - Koga promenite vo site inputi rezultiraat so pod proporcionalna
promena vo vkupniot autput (10% porast vo inputite - 5% porast vo vkupniot autput)
 Rastecki ekonomii od obem - Koga promenite vo site inputi rezultiraat so pogolema
proporcionalna promena vo vkupniot autput (10% porast vo inputite - 15% porast vo
vkupniiot autput)Koga firmata raste, funkcionira ekonomijata od obem. Zosto? Bidejki
fiksnite trosoci po edinica proizvod se namaluvaat.

-Fiksni trosoci: trosoci za rentiranje, trosoci za oprema, plakanja po kamati.....Tie imaat fiksna
suma. Ottuka, ako proizvedeme pogolema kolicina na proizvodi, vkupnite trosoci po edinica
proizvod ke se namaluvaat.

6 ГЛАВА
-TROSOCI- SE SITE PARICNI IZDATOCI , PLAKNJA

 Fiksni inputi (faktori na proizvodstvo) - input cija kolicina ostanuva ista (konstantna), bez
razlika kolkav autput e proizveden.
 Varijabilen input (faktor na proizvodstvo) - input cija kolicina se menuva kako {to se menuva
nivoto na autputot.

-Trosocite vlijaat vrz profitot na firmata: profit = vkupen prihod - vkupni tro{oci

-VKUPNI TROSOCI : FIKSNI I VARIJABILNI

 Amortizacija - zagubi vo vrednosta koi se rezultat na upotrebata na masinite i opremata niz

vremeto.
 Varijabilni (VC) - Trosoci na varijabilnite inputi. Tie reagiraat na promenite vo autputot.
Vidovi: trosoci za surovini, poluproizvodi, plati na rabotnici.
 Vkupni trosoci (TC)- Trosoci na site inputi (fiksni i varijabilni) koi se upotrebuvaat vo
proizvodstvoto na opredeleno nivo na autput:
TC = FC + VC
Zaradi VC, TC rastat kako 0sto raste nivoto na autputot.
 Prosecni trosoci - Razlicnite vkupni trosoci podeleni so kolicinata na proizvedeniot autput
(Tie se trosoci po edinica proizvod).
-Prosecni vkupni trosoci (ATC) -Vkupni tro{oci podeleni so kolicinata na proizvedeniot
autput. ATC = TC/Q
 -Prosecni fiksni trosoci (AFC) - Vkupni trosoci podeleni so kolicinata na proizvedeniot
autput. AFC = FC/Q
-Prosecni varijabilni trosoci (AVC) - Vkupni varijabilni trosoci podeleni so kolicinata na
proizvedeniot autput. AVC = VC/Q
 Marginalni trosoci - Promeni vo vkupnite trosoci kako rezultat na proizvodstvo na
dopolnitelna edenica proizvod

-VRSKATA MEGU PROZIVODSTVO I TROSOCI

Vrskata e direktna - Proizvodstveni faktori (inputi) za pari

-strana 104

-Firmite gi kombiniraat svoite faktori na proizvodstvo so cel da proizvedat autut so minimalni

trosoci.Ottuka, krivite na trosocite se vo vrska so krivite na proizvodstvo

Zosto marginalniot proizvod opa|a, a marginalniot trosok raste? - Zaradi zakonot za opa|agki
prinosi!

-VKUPNI PROSECNI TROSOCI NA DOLG ROK

Na dolg rok site faktori na proizvodstvo se varijabilni. Ottuka, site site trosoci na proizvodstvo se
isto taka varijabilni. Toa znaci deka na dolg rok firmite mozat da kupat novi masini i oprema (nova
tehnologija) koi ke go zgolemat autputot. Toa obicno vodi kon namaluvanje na prosecnite vkupni
trosoci.

Pretpostavki: 1) nivoto na tehnologijata e dadena (firmata ne moze da

vlijae na nea)

2) cenata na faktorite na proizvodstvo se isto taka

dadeni (pazarni ceni - firmata ne moze da vlijae na niv)

Pri dadeno nivo na tehnologija i ceni na faktorite na proizvodstvo, firmata moze da gi minimizira
svoite prosecni vkupni trosoci so izbiranje na optimalno nivo na autput (proizvodstvo).

Krivata na LRATC gi pokacuva minimalnite trosoci na proizvodstvo za razlicni nivoa na autput (pri
dadeno nivo na tehnologija i ceni na faktorite na proizvodstvo).

LRATC krivata gi povrzuva minimumite na kratkorocnite ATC krivi.