İKT223-İKTİSADA GİRİŞ
Birinci Hafta: Ekonomik Sistemler ve Temel
Kavramlar
Ders kitabı:
Zeynel Dinler'in "İktisada Giriş" kitabı.
Giriş
İktisadın temel varsayımlarından biri gereksinimlerin
(veya "ihtiyaçların" ve "isteklerin") sonsuz, kaynakların
ise sınırlı olduğudur. Bu temel varsayım, iktisadın ana
odak noktasını oluşturur: sınırlı kaynaklarla nasıl en iyi
şekilde gereksinimleri karşılayabileceğimiz.
Bu durum, "fırsat maliyeti" gibi önemli iktisadi
kavramları da beraberinde getirir. Yani bir kaynağı bir
şekilde kullanmak, o kaynağın başka bir şekilde
kullanılamayacağı anlamına gelir ve bu, bir maliyettir.
Merkantilizm Nedir?
Merkantilizm, 16. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar Batı
Avrupa'da popüler olan ekonomi politikasının bir türüdür.
Temel fikir ve aynı zamanda Merkantilizmin en çok
eleştirilen yönlerinden biri zenginliğin sadece gümüş ve
altın rezervleri ile ölçülmesidir. Bu nedenle, merkantilist
politikalar genellikle ihracatı teşvik eder ve ithalatı
sınırlar, böylece dış ticaret fazlası oluşturarak ülkenin
metal rezervlerini artırır.
İhracat, bir ülkenin yerel olarak ürettiği mal veya
hizmetleri başka bir ülkeye satmasıdır.
İthalat, bir ülkenin başka bir ülkeden mal veya hizmet
satın almasıdır.
Dış Ticaret Dengesi Nedir?
Dış ticaret dengesi, bir ülkenin toplam ihracatı ile toplam
ithalatı arasındaki farktır.
• Eğer ihracat ithalattan fazlaysa, dış ticaret fazlası
vardır.
• Eğer ithalat ihracattan fazlaysa, dış ticaret açığı
vardır.
• Eğer ithalat ve ihracat birbirine eşitse, dış ticaret
dengededir.
Dış ticaret dengesi, bir ülkenin ekonomik sağlığının
göstergelerinden biridir. Ancak, sürekli bir dış ticaret
fazlası veya açığı, her zaman olumlu veya olumsuz olarak
değerlendirilemez; bunun etkileri bağlama ve diğer
ekonomik göstergelere bağlıdır.
Kıtlık kanunu, temelde ekonomik sistemdeki
kaynakların sınırlı olduğunu, fakat insan ihtiyaçlarının ve
isteklerinin ise sonsuz olduğunu ifade eder.
Ekonomik mallar, kıt (sınırlı) kaynaklar kullanılarak
üretilen ve bir fiyata satılan mallardır (Ör: arabalar).
Ekonomik olmayan mallar ise genellikle doğada bol
miktarda bulunur ve bedava elde edilebilir (Ör: hava).
Fizyokrat yaklaşımı
Fizyokratlar, merkantilist yaklaşımın aksine, zenginliğin ana
kaynağının doğal kaynaklar ve özellikle tarım olduğunu
savunurlar. 18. yüzyılda Fransa'da ortaya çıkan bu ekonomi
okulu, özellikle François Quesnay gibi düşünürler tarafından
temsil edilir. Fizyokratlar, devlet müdahalesinin minimumda
tutulması gerektiğini ve ekonominin bir "doğal düzen"e
sahip olduğunu iddia ederler.
Fizyokrat ekonomi okulu, toprak sahipleri ve çiftçiler
dışındaki sınıfları genellikle "verimsiz" olarak niteler.
Özellikle, ticaret ve imalat sektörlerinde çalışanlar bu
kategoriye girer. Fizyokratlara göre, bu "verimsiz" sınıflar,
ekonomik değer yaratmazlar; yalnızca tarım sektörünün
yarattığı "artı-değer"i dolaşıma sokarlar.
Dr. François Quesnay (1694-1774) Fizyokratların öncüsüdür
ve bu ekonomi okulunun en önemli teorisyenlerinden biridir.
Büyük Buhran
ve
Büyük Buhran, 1929'da başlayan ve 1930'ların sonlarına
kadar süren ekonomik bir krizdir. Bu dönemde, geleneksel
ekonomik teoriler ve politikalar ciddi bir şekilde
sorgulanmıştır.
Büyük Buhran döneminde, özellikle John Maynard Keynes'in
çalışmaları etkili olmuş ve Keynesyen ekonomi yaklaşımı,
devletin ekonomiye müdahale etmesi gerektiği fikrini
benimsemiştir.
Keynesyen yaklaşım, devletin ekonomiye müdahale ederek
talebi artırabileceğini ve böylece ekonomik durgunluğu
aşabileceğini savunur. Bu, merkantilist ve fizyokrat
yaklaşımların aksine, devletin ekonomik aktivitede önemli bir
rol oynaması gerektiğini vurgular. Keynesyenizm, Büyük
Buhran'dan sonra batı ekonomilerinde etkili olan ana ekonomi
okulu haline gelmiştir.
Kötü para politikası, krizin derinleşmesine ve uzamasına
neden olabilecek bir faktör olarak sıkça gösterilir. Özellikle,
ABD Merkez Bankası'nın (Federal Reserve) deflasyonist
eğilimleri güçlendiren politikaları ve bankacılık sisteminin
çöküşünü önlemekte yetersiz kalması, birçok ekonomist
tarafından eleştirilmiştir.
Adam Smith
Adam Smith, "Milletlerin Zenginliği" adlı eserini 1776 yılında
yayımlamıştır. Bu kitap, modern iktisat biliminin temel
taşlarından biri olarak kabul edilir.
Smith'in "Görünmez El" kavramı, piyasa ekonomisinde
bireylerin kendi çıkarlarını maksimize etmeye çalışırken
toplumun genel çıkarına da hizmet ettiklerini ifade eder. Yani,
bir tüccar kendi kârını artırmak istese de, bunu yaparken
kaliteli ve uygun fiyatlı ürünler sunarak toplumun da
ihtiyacını karşılar. Görünmez el, bu süreçte bir dengeleyici ve
düzenleyici rol oynar; devlet müdahalesine gerek kalmadan
piyasa mekanizması etkin ve verimli bir dağılımı sağlar.
 İKT223-İKTİSADA GİRİŞ
Birinci Hafta: Ekonomik Sistemler ve Temel
Kavramlar
Geleneksel Yaklaşımı
Geleneksel ekonomi yaklaşımı, genellikle bireysel
aktörlerin - tüketicilerin ve üreticilerin - davranışlarını
merkeze alır. Bu yaklaşımda, bireylerin rasyonel karar
vericiler olduğu ve kendi özçıkarlarını maksimize etmeye
çalıştığı varsayılır. Toplum ya da sosyal faktörler,
genellikle bu tip modellerde arka planda kalır veya
tamamen göz ardı edilir.
1. Klasik Dönem: 18. ve 19. yüzyıllarda ortaya
çıkmıştır. Adam Smith ve Thomas Malthus gibi
düşünürler bu dönemin önemli temsilcilerindendir.
Klasik iktisat, serbest piyasa mekanizmalarının
önemini, iş bölümü, sermaye birikimi, arz ve talep
gibi temel kavramları işler. Ayrıca, klasik
ekonomistler genellikle toplam üretim ve büyüme
üzerine odaklanır, bireylerin rasyonel karar vericiler
olduğunu kabul eder.
2. Neo-klasik Dönem: 19. yüzyılın sonları ve 20.
yüzyılın başlarında ortaya çıkmıştır. Neo-klasik
iktisat, mikroekonomik davranışları modellemeye
daha fazla odaklanır ve matematiksel yöntemler
kullanır. Ayrıca, bireylerin fayda maksimizasyonu ve
firmaların kâr maksimizasyonu yapmaya çalıştığı
kabul edilir. Piyasa dengesi ve kıtlık gibi kavramlar
neo-klasik teorinin temel taşlarıdır.
Piyasa Denge Mekanizmaları:
• Neo-klasik iktisatta piyasa dengesi ve rasyonellik
daha merkezi bir rol oynar.
• Klasik iktisat, piyasaların daima dengeye ulaşacağını
varsaymaz; daha çok yapısal faktörler ve tarihsel
dinamikler üzerine odaklanır.
Monetar (Parasal) Yaklaşım
Keynesyen yaklaşımın 1970'lerde yaşanan stagflasyon
(yani yüksek işsizlik ve yüksek enflasyonun bir arada
yaşandığı dönem) karşısında yetersiz kalması, monetarist
yaklaşımın yükselişine yol açtı. Para arzının ekonomik
aktivite üzerinde belirleyici bir rol oynadığını savundu.
Monetarist Yaklaşımın Temel Özellikleri:
1. Para Arzının Önemi: Monetaristler, ekonomik
istikrar ve büyüme için para arzının kontrol
edilmesinin önemli olduğunu vurgular.
2. Enflasyon: Monetarizme göre, enflasyon genellikle
para arzının hızlı bir şekilde artması sonucu oluşur.
3. Faiz Oranları ve Yatırımlar: Monetaristler, faiz
oranlarının yatırımları ve tüketimi etkilediğini, ancak
bu etkinin Keynesyen teoriden farklı olduğunu
savunurlar.
2008 finansal krizi sonrası, hem Keynesyen hem de
Monetarist yaklaşımların sınırlılıkları tartışılmaya başlandı
ve daha karmaşık modeller ve politikalar geliştirilmeye
çalışıldı.
Mikroekonomi, bireylerin, hanehalklarının ve firmaların
ekonomik kararlarını incelemektedir. Bu alanda genellikle
talep ve arz, fiyat mekanizması, maliyetler, piyasa yapıları
(monopol, oligopol vs.), tüketici davranışları ve firma
kararları gibi konular ele alınır.
Örneğin, bir firmanın üretim kararları, bir tüketicinin hangi
ürünü ne kadar alacağı veya fiyatların nasıl oluştuğu
mikroekonomi ile incelenir.
Makroekonomi ise ekonominin genelini, yani tüm sektörleri
ve ekonomik etmenleri incelemektedir. Bu alanda genellikle
Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (GSYİH), işsizlik, enflasyon, para
politikası, maliye politikası gibi konular ele alınır.
Örneğin, bir ülkenin ekonomik büyümesi, enflasyon oranı,
işsizlik seviyeleri veya merkez bankasının para politikası
makroekonomik analizin konusudur.
Alternatif maliyet "opportunity cost", bir kaynağın bir
kullanımı yerine başka bir kullanım için feda edilen fırsattır.
Başka bir deyişle, bir şeyi seçerken vazgeçtiğiniz diğer en iyi ve
seçeneğin değeridir.
Örnekler, zaman, para, işgücü ve sermaye içerir.
Artan alternatif maliyet, bir kaynağı farklı kullanımlar
arasında dağıttığınızda, bir şeyden daha fazla üretmek için
daha fazla feda etmeniz gerektiği durumu anlatır. Başka bir
deyişle, bir ürün ya da hizmetin üretimini artırmak için daha
fazla başka bir ürün ya da hizmetten vazgeçmek zorunda
kalırsınız.
Gereksinimler duygularla alakalıdır. Karşılandığında kişi
mutlu olur.
İkiye ayrılır: Ekonomik Gereksinimler (yiyecek, giyim,
barınma, eğitim vs.) ve Ekonomik Olmayan Gereksinimler
(sevgi, saygı, güvenlik ve özgürlük gibi).
Sınırsızlık, değişkenlik, ahlaki boyutu olmaması ve ikame
edilebilirlik gereksinimlerin özellikleri arasında.
Üretim Faktörleri
1. Emek = Ücret: Üretim sürecine insanların katkısını
temsil eder. Bu, hem fiziksel hem de zihinsel emeği
içerir.
2. Sermaye Faktörü = Faiz: Üretim sürecinde kullanılan
tüm makine, bina, araçlar ve diğer ekipmanları temsil
eder.
3. Doğal Kaynaklar (Toprak) = Rent: toprak, su,
madenler ve diğer doğal kaynakları içerir. Yenilenebilir
Kaynaklar ve Yenilenemeyen Kaynaklar olarak ayrılır.
4. Girişimci (Müteşebbis) = Kar: üretim faktörlerini bir
araya getirip ürün veya hizmet üretmek için risk alı.
 İKT223-İKTİSADA GİRİŞ
Birinci Hafta: Ekonomik Sistemler ve Temel
Kavramlar
Kaynaklar
1. Zaman
2. Mekan
3. Mülkiyet
4. Şkil Şekil
Malların Sınıflandırılması
Aynı mal farklı amaçlar için kullanılabileceği için farklı
şekillerde sınıflandırılabilir.
Üretim Malı
Eğer bir mal, başka malların üretiminde kullanılıyorsa, bu
bir "üretim malı" veya "üretim faktörü" olarak kabul edilir.
Örneğin, bir fabrikada kullanılan makine, bu kategoride
değerlendirilebilir.
Tüketim Malı
Eğer bir mal, doğrudan tüketici tarafından kullanılıyorsa,
bu bir "tüketim malı" olarak kabul edilir. Örneğin, bir cep
telefonu ya da yiyecek ürünleri bu kategoride olabilir.
İkili Kullanımlı Mal
Bazı mallar, hem üretim malı hem de tüketim malı olarak
kullanılabilirler. Örneğin, bir bilgisayar hem bir iş yerinde
üretim için kullanılabilir hem de evde kişisel tüketim için.
İkame Mallar
İkame mallar, birbirinin yerine geçebilen, yani birinin
tüketimi artarken diğerinin tüketiminin azaldığı mallardır.
Örneğin, çay ve kahve, benzin ve dizel gibi. Bu tür
malların fiyatı arttığında, diğer ikame malın talebi
genellikle artar.
Tamamlayıcı Mallar
Tamamlayıcı mallar, birlikte tüketildiğinde daha fazla
fayda sağlayan mallardır. Örneğin, cep telefonu ve şarj
aleti, diş fırçası ve diş macunu gibi. Bu tür malların birinin
fiyatı arttığında, diğer malın talebi genellikle azalır.
Bağımsız Mallar
Bağımsız mallar, birbiriyle doğrudan ilişkili olmayan, yani
bir malın tüketiminin diğer malın tüketimini etkilemediği
mallardır. Örneğin, kitaplar ve yiyecek ürünleri birbirine
bağımsız olabilir. Bu malların fiyatlarında veya
tüketiminde meydana gelen değişiklikler, birbiriyle ilişkili
değildir.
Işbölümü kavramı
Üretim esnasında iş yaparken işin kendisi bölümlere
ayırması. Yetenekli bir işçi olsa da büyük ihtimalle 1
günde 1 tane toplu iğne yapabiliyor. Ancak iş bölümü
sayesinde 10 işçi 1 günde 4800 toplu iğne üretebiliyor.
İşbölümü, her bir işçinin uzmanlaştığı bir konu üzerinde
çalışmasını sağlar, bu da işin kalitesini artırırken süreci
hızlandırır.
Gelir/Kaynak Bölüşümü
Bölüşüm, ekonomide üretilen mal ve hizmetlerin ya da gelirin
nasıl dağıtılacağı ile ilgilidir. İki ana türü vardır:
1. Fonksiyonel Bölüşüm: Bu tür bölüşüm, toplam gelirin
veya üretilen değerin üretim faktörlerine (emek, sermaye,
doğal kaynaklar, girişimcilik) nasıl dağıtılacağı ile
ilgilidir. Örneğin, üretimde çalışan işçilere ne kadar ücret
verileceği, sermaye sahiplerine ne kadar faiz ödeneceği,
toprak sahiplerine ne kadar kira verileceği gibi.
2. Kişisel Bölüşüm: Bu tür bölüşüm, toplam gelirin veya
üretilen değerin bireyler veya hanehalkları arasında nasıl
dağıtılacağı ile ilgilidir. Bu bölüşüm sosyal, kültürel ve
politik faktörlerle de etkilenebilir.
Gini Katsayısı ile Alakası
Gini katsayısı, bir ülkenin gelir veya servet dağılımının
eşitsizliğini ölçen bir istatistiktir. 0 ile 1 arasında bir değer
alır. 0, tam eşitlik anlamına gelirken, 1 tam eşitsizlik anlamına
gelir. Eğer bir ülkede Gini katsayısı yüksekse, bu kişisel ve
bölüşümde büyük eşitsizlikler olduğu anlamına gelir.
İktisat genellikle iki ana kategoriye ayrılır: pozitif iktisat ve
normatif iktisat.
Pozitif İktisat
Pozitif iktisat, ekonomik olayları ve olguları açıklamayı,
analiz etmeyi ve anlamayı amaçlar. Pozitif iktisat, "ne oldu?",
"ne oluyor?" veya "ne olacak?" gibi soruları yanıtlar. Örneğin,
faiz oranlarının yükselmesinin tüketimi nasıl etkileyeceği ya
da vergi indirimlerinin işsizlik oranına nasıl bir etkisi olacağı
gibi konular pozitif iktisatın ilgi alanına girer. Pozitif iktisat,
test edilebilir ve gözlemlenebilir teoriler ve modeller
oluşturmayı amaçlar.
Normatif İktisat
Normatif iktisat ise daha çok "ne olmalı?" ya da "ne
yapılmalı?" gibi sorularla ilgilenir. Normatif iktisadi analizler,
değer yargıları ve etik ilkeler içerir. Örneğin, gelir dağılımının
daha adil olması için ne tür politikaların izlenmesi gerektiği
veya enflasyonun kontrol altına alınması için hangi adımların
atılması gerektiği gibi konular normatif iktisatın ilgi alanına
girer.
Apriorism, ekonomik yasaların ve teorilerin a priori
(deneyim öncesi) mantıksal çıkarımlarla elde edilebileceğini
savunan bir yaklaşımdır. Bu, genellikle matematiksel
modelleme ve mantıksal çıkarımlar yoluyla yapılır. Örneğin,
"İnsanlar daha az maliyetle daha çok fayda elde etmek ister"
gibi temel varsayımlar üzerinden gidilir.
Pragmatizm ise ekonomik teorilerin ve modellerin yararına,
uygulanabilirliğine ve pratik sonuçlarına odaklanır. Burada
önemli olan, bir teorinin gerçek dünyada nasıl işlediği ve
somut sorunları çözüp çözemediğidir. Yani, bir teori ne kadar
mantıklı olursa olsun, eğer pratikte işe yaramıyorsa değerli
kabul edilmez. Bu yaklaşım, daha çok ampirik verilere ve
istatistiklere dayanır.
 İKT223-İKTİSADA GİRİŞ
Birinci Hafta: Ekonomik Sistemler ve Temel
Kavramlar
Varsayımlar
Aynı İktisat teorileri ve modelleri genellikle varsayımlar
üzerine kuruludur. Bu varsayımlar, ekonominin
karmaşıklığını yönetilebilir hale getirmek için kullanılır.
İki tür varsayım vardır: basitleştirici varsayımlar ve
sınırlayıcı varsayımlar.
1. Basitleştirici Varsayımlar: Bu tür varsayımlar,
ekonomik sistemleri veya davranışları daha anlaşılır
ve analiz edilebilir hale getirmeyi amaçlar. Örneğin,
bir modelde tüketicilerin sadece fiyata göre karar
verdikleri varsayılabilir. Gerçekte, tüketiciler marka,
kalite, lokasyon gibi birçok faktörü göz önünde
bulundurur, ancak bu tür detaylar modeli
karmaşıklaştırabilir. Bu nedenle basitleştirici
varsayımlar yapılır.
2. Sınırlayıcı Varsayımlar: Bu varsayımlar, modelin
uygulanabilirliğini veya geçerliliğini sınırlar.
Örneğin, bir modelde fiyat katılığı varsayılabilir, bu
da fiyatların hızlı bir şekilde değişmediği anlamına
gelir. Bu tür bir varsayım, modelin sadece fiyatların
katı olduğu durumlar için geçerli olacağını belirtir.
Ekonomilerde Karşılaşılan Ortak Sorunlar
1. Tam Kapasite (Tam Kullanım):
Atıl Kaynaklar Meselesi: Eğer bir ekonomi tam
kapasiteyle çalışmıyorsa, bu genellikle işsizlik, boşta
duran fabrikalar veya kullanılmayan doğal kaynaklar
gibi atıl kaynaklar olduğu anlamına gelir. Bu,
ekonominin potansiyelinin altında çalıştığı ve daha
fazla üretim yapabileceği anlamına gelir.
Makroekonomik politikalar genellikle tam kapasiteye
ulaşmayı hedefler.
2. Etkin Kullanım:
Hangi Yöntem Daha Verimli: Emek yoğun bir
yöntem mi sermaye yoğun bir yöntem mi daha etkin?
Bu, faktörlerin relative fiyatlarına, teknolojiye ve
diğer birçok faktöre bağlıdır.
3. Kapasite Artırımı:
Kaynakları Daha Fazla Artırma Şansımız Var
mı?: Kapasite artırımı, ekonominin büyüme
potansiyelini artırmayı hedefler. Bu, eğitim,
teknolojik ilerleme, yatırım ve verimlilik artışı gibi
faktörlere bağlıdır.
Ekonomik Sistemler
1. Kapitalist Sistem:
Piyasanın Özgürlüğü: Kapitalist sistemler, bireylerin ve
şirketlerin piyasada serbestçe hareket etmelerini öngörür.
Devletin ekonomiye müdahalesi minimal seviyededir.
Liberalizm: İktisadi liberalizm, kapitalist sistemlerin
temelidir.
Ticari Liberalizm: İç ve dış ticarette engellerin
kaldırılmasını ifade eder.
Finansal Liberalizm: Finansal piyasaların deregülasyonu ve
liberalleşmesi anlamına gelir.
Homo Economicus: Bu, insanların rasyonel olarak hareket
ettiği ve kendi çıkarlarını maksimize etmeye çalıştığı
anlamına gelir.
2. Sosyalist Sistem:
Özel Mülkiyetin Kaldırılması: Özel mülkiyet ya tamamen
ya da büyük ölçüde kaldırılır ve kaynaklar devlet tarafından
kontrol edilir.
Merkezi İdare: Ekonomik aktiviteler merkezi bir otorite
tarafından planlanır ve yönetilir.
3. Karma Ekonomi:
Genel Kullanım: Bu sistem, günümüzde en çok kullanılan
ekonomi modelidir ve kapitalizm ile sosyalizm arasında bir
denge kurmayı hedefler.
Çeşitlilik: Farklı karma ekonomik sistemler, devlet
müdahalesinin derecesi, piyasa özgürlüğü, sosyal güvenceler ve
gibi faktörler açısından farklılık gösterir.
Türkiye'nin Ekonomik Dönemleri
1923-1929:
Yabancı Sermaye Teşviki: Cumhuriyetin ilk yıllarında
yabancı yatırımın çekilmesi için çeşitli teşvikler uygulandı.
Bu dönemde aynı zamanda temel altyapı projeleri de
gerçekleştirildi.
1929-1950:
Devletçilik: Bu dönem, özellikle 1930'lardan itibaren
devletçilik anlayışının hakim olduğu bir dönemdir.
Özelleştirmenin aksine, devlet kendi eliyle birçok sektöre
müdahale etti ve yeni kurumlar oluşturdu. 1929 Dünya
Ekonomik Krizi de bu politikaların bir gereği olarak görüldü.
1960'lar:
Kapalı Ekonomi: 1960'lar Türkiye için daha korumacı bir
dönemi işaret eder. Devlet, dış ticarette sınırlamalara gitmeye
başladı ve yerli üretimi teşvik edici politikalar uyguladı.
1980'ler:
Finansal Liberalizasyon: Özellikle Turgut Özal'ın
öncülüğünde, Türkiye ekonomisi finansal liberalizm
doğrultusunda açıldı. Dışa açılma politikaları benimsendi, dış
ticaret ve sermaye hareketleri üzerindeki kısıtlamalar büyük
ölçüde kaldırıldı.
1990'lar:
Karmaşık Dönem: 1990'lar Türkiye için ekonomik olarak
karmaşık bir dönemdi. Özellikle 1994 ve 1999 yıllarında
yaşanan ekonomik krizler, ekonominin istikrarsızlığını
gösteriyordu. Öte yandan, küreselleşmeyle birlikte ekonomi
daha da açıldı, fakat bu sürecin yönetiminde çeşitli zorluklar
yaşandı.
 İKT223-İKTİSADA GİRİŞ
2. Ders Notları (24.10.2023)
Giriş
Arz, talep ve piyasa hem günlük hayatta hem de iktisat
teorisinde sıkça kullanılan kavramlardır. Piyasa, alıcı ve
satıcıların bir ürünün alış verişini yapmak amacıyla karşı
karşıya geldiği ortam veya yerdir. Satıcılar ürünü
piyasaya arz ederken, alıcılar ise ürünü piyasada talep
etmektedir. Ürünün alım satım miktarı ve fiyatı piyasada
belirlenir. Arz ve talep üzerinde devletin herhangi bir
müdahale veya kısıtlaması yoksa oluşan piyasaya
serbest piyasa denir.
Arz-talep model5 serbest pByasada denge f3yatının nasıl
oluştuğunu Bncelemek BçBn kullanılan en önemlB araçtır.
PByasanın dengeye gelme sürecBnde, arz ve talep
mBktarlarının f3yat ve gelBr değBşBklBklerBne gösterdBğB
tepkBye esnekl5k adı verBlBr.
Talep, bBr mal veya hBzmete duyulan BstektBr. Ancak bu
BsteğBn ekonomBk bBr etkBye dönüşebBlmesB BçBn efektBf
talep (yanB, malı ya da hBzmetB satın alma kapasBtesBne
sahBp olma) gereklBdBr.
Bu bağlamda, talep üzerBnde etkBlB olan temel faktörlerB
şu şekBlde özetleyebBlBrBz:
!! = #(%! , %"# %$%& , ', (, ), %'( )
1. Px (Malın FByatı): Malın fByatının artması,
talebB azaltabBlBr; fByatın azalması talebB
artırabBlBr.
2. PBk (İkame Malın FByatı): İkame malın fByatı
artarsa, başlangıçta Bncelenen malın talebB
artabBlBr.
3. Ptam (Tamamlayıcı Malın FByatı): Tamamlayıcı
malın fByatı artarsa, başlangıçta Bncelenen malın
talebB azalabBlBr.
4. T: Bu, genellBkle tüketBcB tercBhlerB veya
teknolojB gBbB talebB etkBleyebBlecek genel bBr
faktörü temsBl eder.
5. G (GelBr SevByesB): GelBr sevByesBnBn
yükselmesB, normal mallar BçBn talebB
artırabBlBrken, kötü olarak kabul edBlen mallar
BçBn talebB azaltabBlBr.
6. N (Nüfus): Nüfusun artması, malın toplam
talebBnB artırabBlBr.
7. Pe (Beklenen FByat): Eğer gelecekte fByatın
artacağı beklentBsB varsa, bugünkü talep artar.
Talep eğrBsB, fByatla mBktar arasındakB BlBşkByB grafBk
üzerBnde gösterBr. Yukarıda belBrttBğBmBz faktörlerdekB
değBşBklBkler, talep eğrBsBnBn sola veya sağa kaymasına
neden olabBlBr. ÖrneğBn, gelBr sevByesBnde bBr artış (ve bu
mallar BçBn talebBn artmasına neden olan dBğer faktörlerde
bBr değBşBklBk olmazsa) talep eğrBsBnB sağa kaydırabBlBr.
İst5sna: bazı mal ve hBzmetler BçBn talep eğrBsB normalden farklı
hareket edebBlBr. Bu tür mal ve hBzmetlere genellBkle "G5ffen
malı" ve "özent5 malı" denBr.
G5ffen malları, düşük gelBrlB tüketBcBlerBn tükettBğB temel bBr
malın fByatı arttığında, buna karşılık tüketBmBnBn de arttığı
mallardır. Bu durum, normal talep kanununa aykırıdır. FByatı
arttığında, bu malın tüketBm mBktarının artması genellBkle malın
bBr temel BhtByaç olması ve daha pahalı Bkame malların olmaması
nedenByle olur.
Örnek: İrlanda'da yaşanan Büyük Kıtlık sırasında patates,
G3ffen malı olarak göster3leb3l3r. Patates3n f3yatı arttığında,
3nsanlar daha pahalı bes3n kaynaklarından vazgeç3p daha fazla
patates tüketmeye başlamışlardır.
Özent5 Malı (Veblen/Snop/Züppe Mallar): FByatı yüksek
olduğunda, talep artabBlBr çünkü bu tür mallar, sahBbBne belBrlB bBr
prestBj ya da statü kazandırdığı düşünülür.
Esnekl5k
BBr değBşkenBn başka bBr değBşkene karşı gösterdBğB duyarlılığın
ölçüsüne esnekl5k denBr. Daha belBrgBn bBr Bfadeyle esneklBk,
bağımlı ya da kontrollü değBşkendekB yüzde bBrlBk (%1)
değBşBme karşın bağımlı ya da kontrolsüz değBşkendekB yüzdelBk
değBşBm oranıdır.
Taleb5n f5yat esnekl5ğ5, talep edBlen mBktarın fByattakB
değBşmelere ne kadar duyarlı olduğunun ölçüsüdür ve talep
edBlen mBktardakB yüzde değBşmenBn fByattakB yüzde değBşmeye
oranı şeklBnde formüle edBlBr. TalebBn fByat esneklBğB talep eğrBsB
aşağı doğru eğBmlB olduğundan (talep kanunu) her zaman
eksBdBr. Ancak bulunan esneklBkler mutlak değerlerB alınarak
pozBtBf büyüklükler olarak Bfade edBlBr. Doğrusal bBr talep eğrBsB
üzerBnde esneklBk sabBt değBldBr.
BellB bBr fByat ve mBktar aralığındakB esneklBkte yay esnekl5ğ5,
belBrlB bBr fByat ve mBktar düzeyB BçBn Bse nokta elast5k5yet5
kullanılır.
Elast5k5yet değer5n5n anlamı
Elast5k5yet = 1: ÜnBte elastBk. FByattakB yüzdelBk
değBşBklBk, taleptekB yüzdelBk değBşBklBkle tam olarak
eşleşBr.
Elast5k5yet > 1: ElastBk talep. FByattakB yüzdelBk
değBşBklBk, taleptekB yüzdelBk değBşBklBkten daha
büyüktür. FByat artarsa toplam gelBr azalır; fByat azalırsa
toplam gelBr artar.
Elast5k5yet < 1: İnelastBk talep. FByattakB yüzdelBk
değBşBklBk, taleptekB yüzdelBk değBşBklBkten daha
küçüktür. FByat artarsa toplam gelBr artar; fByat azalırsa
toplam gelBr azalır.
 İKT223-İKTİSADA GİRİŞ
2. Ders Notları (24.10.2023)
Giriş
Arz, talep ve piyasa hem günlük hayatta hem de iktisat
teorisinde sıkça kullanılan kavramlardır. Piyasa, alıcı ve
satıcıların bir ürünün alış verişini yapmak amacıyla karşı
karşıya geldiği ortam veya yerdir. Satıcılar ürünü
piyasaya arz ederken, alıcılar ise ürünü piyasada talep
etmektedir. Ürünün alım satım miktarı ve fiyatı piyasada
belirlenir. Arz ve talep üzerinde devletin herhangi bir
müdahale veya kısıtlaması yoksa oluşan piyasaya
serbest piyasa denir.
Arz-talep model5 serbest pByasada denge f3yatının nasıl
oluştuğunu Bncelemek BçBn kullanılan en önemlB araçtır.
PByasanın dengeye gelme sürecBnde, arz ve talep
mBktarlarının f3yat ve gelBr değBşBklBklerBne gösterdBğB
tepkBye esnekl5k adı verBlBr.
Talep, bBr mal veya hBzmete duyulan BstektBr. Ancak bu
BsteğBn ekonomBk bBr etkBye dönüşebBlmesB BçBn efektBf
talep (yanB, malı ya da hBzmetB satın alma kapasBtesBne
sahBp olma) gereklBdBr.
Bu bağlamda, talep üzerBnde etkBlB olan temel faktörlerB
şu şekBlde özetleyebBlBrBz:
!! = #(%! , %"# %$%& , ', (, ), %'( )
1. Px (Malın FByatı): Malın fByatının artması,
talebB azaltabBlBr; fByatın azalması talebB
artırabBlBr.
2. PBk (İkame Malın FByatı): İkame malın fByatı
artarsa, başlangıçta Bncelenen malın talebB
artabBlBr.
3. Ptam (Tamamlayıcı Malın FByatı): Tamamlayıcı
malın fByatı artarsa, başlangıçta Bncelenen malın
talebB azalabBlBr.
4. T: Bu, genellBkle tüketBcB tercBhlerB veya
teknolojB gBbB talebB etkBleyebBlecek genel bBr
faktörü temsBl eder.
5. G (GelBr SevByesB): GelBr sevByesBnBn
yükselmesB, normal mallar BçBn talebB
artırabBlBrken, kötü olarak kabul edBlen mallar
BçBn talebB azaltabBlBr.
6. N (Nüfus): Nüfusun artması, malın toplam
talebBnB artırabBlBr.
7. Pe (Beklenen FByat): Eğer gelecekte fByatın
artacağı beklentBsB varsa, bugünkü talep artar.
Talep eğrBsB, fByatla mBktar arasındakB BlBşkByB grafBk
üzerBnde gösterBr. Yukarıda belBrttBğBmBz faktörlerdekB
değBşBklBkler, talep eğrBsBnBn sola veya sağa kaymasına
neden olabBlBr. ÖrneğBn, gelBr sevByesBnde bBr artış (ve bu
mallar BçBn talebBn artmasına neden olan dBğer faktörlerde
bBr değBşBklBk olmazsa) talep eğrBsBnB sağa kaydırabBlBr.
İst5sna: bazı mal ve hBzmetler BçBn talep eğrBsB normalden farklı
hareket edebBlBr. Bu tür mal ve hBzmetlere genellBkle "G5ffen
malı" ve "özent5 malı" denBr.
G5ffen malları, düşük gelBrlB tüketBcBlerBn tükettBğB temel bBr
malın fByatı arttığında, buna karşılık tüketBmBnBn de arttığı
mallardır. Bu durum, normal talep kanununa aykırıdır. FByatı
arttığında, bu malın tüketBm mBktarının artması genellBkle malın
bBr temel BhtByaç olması ve daha pahalı Bkame malların olmaması
nedenByle olur.
Örnek: İrlanda'da yaşanan Büyük Kıtlık sırasında patates,
G3ffen malı olarak göster3leb3l3r. Patates3n f3yatı arttığında,
3nsanlar daha pahalı bes3n kaynaklarından vazgeç3p daha fazla
patates tüketmeye başlamışlardır.
Özent5 Malı (Veblen/Snop/Züppe Mallar): FByatı yüksek
olduğunda, talep artabBlBr çünkü bu tür mallar, sahBbBne belBrlB bBr
prestBj ya da statü kazandırdığı düşünülür.
Esnekl5k
BBr değBşkenBn başka bBr değBşkene karşı gösterdBğB duyarlılığın
ölçüsüne esnekl5k denBr. Daha belBrgBn bBr Bfadeyle esneklBk,
bağımlı ya da kontrollü değBşkendekB yüzde bBrlBk (%1)
değBşBme karşın bağımlı ya da kontrolsüz değBşkendekB yüzdelBk
değBşBm oranıdır.
Taleb5n f5yat esnekl5ğ5, talep edBlen mBktarın fByattakB
değBşmelere ne kadar duyarlı olduğunun ölçüsüdür ve talep
edBlen mBktardakB yüzde değBşmenBn fByattakB yüzde değBşmeye
oranı şeklBnde formüle edBlBr. TalebBn fByat esneklBğB talep eğrBsB
aşağı doğru eğBmlB olduğundan (talep kanunu) her zaman
eksBdBr. Ancak bulunan esneklBkler mutlak değerlerB alınarak
pozBtBf büyüklükler olarak Bfade edBlBr. Doğrusal bBr talep eğrBsB
üzerBnde esneklBk sabBt değBldBr.
BellB bBr fByat ve mBktar aralığındakB esneklBkte yay esnekl5ğ5,
belBrlB bBr fByat ve mBktar düzeyB BçBn Bse nokta elast5k5yet5
kullanılır.
Elast5k5yet değer5n5n anlamı
Elast5k5yet = 1: ÜnBte elastBk. FByattakB yüzdelBk
değBşBklBk, taleptekB yüzdelBk değBşBklBkle tam olarak
eşleşBr.
Elast5k5yet > 1: ElastBk talep. FByattakB yüzdelBk
değBşBklBk, taleptekB yüzdelBk değBşBklBkten daha
büyüktür. FByat artarsa toplam gelBr azalır; fByat azalırsa
toplam gelBr artar.
Elast5k5yet < 1: İnelastBk talep. FByattakB yüzdelBk
değBşBklBk, taleptekB yüzdelBk değBşBklBkten daha
küçüktür. FByat artarsa toplam gelBr artar; fByat azalırsa
toplam gelBr azalır.
‘Ters gibi görünüyor, mutlak değeri
alındığı için.
Asıl değerler negatiftir.’
 İKT223-İKTİSADA GİRİŞ
2. Ders Notları (24.10.2023)

Elast5k5yet5 Etk5leyen Faktörler

Gereks5nme Ş5ddet5: Zorunlu bBr malın

elastBkByetB genellBkle daha BnelastBktBr, lüks bBr
malın elastBkByetB Bse elastBktBr.
İkame Ed5leb5l5rl5k: BBr malın yerBne başka bBr
malın kolayca kullanılabBlBr olması, o malın
elastBkByetBnB artırır.
Gel5r İç5ndek5 Payı: BBr malın gelBr BçBndekB
payı yüksekse, fByatındakB değBşBklBklere karşı
daha BnelastBk olma eğBlBmBndedBr.
Zaman Unsuru: Uzun vadede talep genellBkle
daha elastBk olur.
 İKT223-İKTİSADA GİRİŞ
3. Ders Notları (31.10.2023)
Arz
Arz, firmaların ya da üreticilerin belirli bir dönemde
farklı birim fiyatlardan satmak istedikleri mal veya
hizmet miktarıdır.
Arz ve Fiyat Arasındaki Pozitif İlişki: Fiyat
yükseldikçe, üreticiler daha fazla ürün sunma eğiliminde
olur çünkü bu, daha yüksek kâr marjları anlamına gelir
İkame Malları: Bir malın yerine kullanılabilecek başka
bir malı ifade eder. Eğer bir malın fiyatı yükselirse,
tüketiciler genellikle daha ucuz olan ikame mallara
yönelecektir.
Arz Fonksiyonu:
! = #(%, %!" , %#" , ', (, !), (*+, %*)
Arzı etkileyen birçok faktör vardır ve bu faktörler
genellikle bir arz fonksiyonunda toplanır. Bu faktörler
sırasıyla fiyat, ikame malın fiyatı, tamamlayıcı malın
fiyatı, üretici sayısı, vergiler, sübvansiyonlar, teknoloji
ve malın gelecek fiyat beklentisi gibi değişkenleri içerir.
Eğer arz eğrisi origin noktasından geçiyorsa, esnekliği
1'dir. Yani, fiyat değişikliklerine oranla arz miktarı aynı
oranda değişecektir.
Arz Esnekliğini Etkileyen Faktörler
Zaman Unsuru: Uzun vadede, üreticiler üretim
kapasitelerini değiştirebilirler, bu da arzın daha
esnek olmasını sağlar.
Üretim Miktarını Değiştirme Kapasitesi:
Örneğin, tarımsal ürünlerin üretimi genellikle
mevsimsel etkilere bağlıdır ve bu da arz
esnekliğini etkiler.
Stoklama ve Stoklama Maliyeti: Eğer bir mal
kolaylıkla stoklanabiliyorsa, üreticiler fiyat
dalgalanmalarına daha hızlı tepki verebilir, bu
da arzın daha esnek olmasını sağlar.
Piyasa
1. Tam Rekabet Piyasası: Çok sayıda alıcı ve
satıcının olduğu, fiyatın tamamen arz ve talep
mekanizması tarafından belirlendiği piyasadır.
2. Eksik Rekabet Piyasası: Piyasada sınırlı
sayıda firma olduğu ve bu firmaların piyasa
üzerinde bir dereceye kadar kontrol sahibi
olduğu piyasa türüdür. Örnek olarak monopol
ve oligopol verilebilir.
Tam Rekabet Piyasası Koşulları
1. Atomisite Koşulu: Piyasada çok sayıda alıcı ve satıcı
olmalıdır.
2. Homojenlik Koşulu: Satılan ürünler birbiriyle aynı
veya çok benzer olmalıdır.
3. Mobilite Koşulu: Firmaların piyasaya girişi ve çıkışı
kolay olmalıdır.
4. Tam Bilgi Koşulu: Alıcılar ve satıcılar, fiyat, kalite vb.
konularda tam bilgiye sahip olmalıdır.
Leon Walras Fiyat Makinizması:
Denge FSyatı Arz ve talep eşSt olduğunda oluşur.
PSyasa kendSnS çözer. DengesSzlSk durumunda FSyatlar yukarı
veya aşağı doğru ayarlanır. Arz fazlası varsa fSyatlar düşer, talep
fazlası varsa fSyatlar artar.
TüketOcO Rantı
TüketScS rantı, tüketScSnSn bSr mal veya hSzmetS pSyasa fSyatından
daha yüksek bSr fSyata satın almaya razı olduğu fakat daha düşük
bSr fSyata satın almayı başardığı durumda elde ettSğS faydadır.
(ü.*/0+0123/4 = 526. Ö9*:* 50.. − =*>ç. Ö9*:* 50..
TalebOn GelOr EsneklOğO
Talep edSlen mSktarın gelSrdekS değSşmelere ne kadar duyarlı
olduğunun ölçüsüdür ve bSr malın talep mSktarında oluşan
yüzdelSk değSşSmSn gelSrdekS yüzdelSk değSşSmSne oranı şeklSnde
formüle edSlSr
JKBALMA NBOşKG QüRSABCH TAğCşCU
@ABCD EFGAHBCğC =
@ABCDSA NBOşKG QüRSABCH TAğCşCU
Malların GelOr EsneklOğOne Göre Sınıflandırılması
1. Normal (Üstün) Mal: GelSr esneklSğS sıfırdan
büyüktür. GelSr arttıkça, bu tür malların talebS de artar.
Zorunlu Mallar: GelSr esneklSğS 0 Sle 1
arasındadır. ÖrneğSn, ekmek, süt gSbS.
Lüks Mallar: GelSr esneklSğS 1'den büyüktür.
ÖrneğSn, lüks arabalar, mücevherat.
2. Düşük ve FakSr Mal: GelSr esneklSğS sıfırdan küçüktür.
GelSr arttıkça, bu tür malların talebS azalır.
Örneğ&n: İk&nc& el eşyalar, ucuz hazır
yemekler.
Engel EğrOsO
Engel eğrSsS, tüketScS gelSrSnSn bSr mal veya hSzmet SçSn talebS
nasıl etkSledSğSnS gösterSr. GenellSkle yatay eksen tüketScS gelSrSnS
ve dSkey eksen talep edSlen mSktarı temsSl eder. Engel eğrSsS,
gelSrSn bSr fonksSyonu olarak talep mSktarını gösterSr.
 İKT223-İKTİSADA GİRİŞ
3. Ders Notları (31.10.2023)
Türler&:
Normal mallar SçSn Engel eğrSsS genellSkle
yukarı doğru eğSmlS olur.
İnferSor (düşük ve fakSr) mallar SçSn Engel eğrSsS
aşağı doğru eğSmlS olur.
Çapraz EsneklOk
Çapraz esneklSk, bSr malın talebSnSn, dSğer malların
fSyatlarında meydana gelen değSşSmlere nasıl tepkS
verdSğSnS ölçer.
Eğer çapraz esneklSk pozStSfse, mallar bSrbSrSyle Skame
edSlebSlSr. YanS, bSr malın fSyatı artarsa, dSğer malın talebS
de artar. Eğer çapraz esneklSk negatSfse, mallar bSrbSrSnS
tamamlar. YanS, bSr malın fSyatı artarsa, dSğer malın
talebS azalır.
Bolluk Paradoksu (KOng Kanunu)
Bu paradoks, SyS hava koşulları ve dSğer olumlu üretSm
şartları sonucunda tarımsal üretSmde bSr artış
yaşanmasına rağmen, toplam gelSrde beklenen artışın
meydana gelmemesSnS Sfade eder. Buna neden olan ana
etken, tarımsal ürünlerSn genellSkle düşük fSyat
esneklSğSne sahSp olmasıdır. YanS, üretSm mSktarındakS
büyük değSşSmler bSle fSyatı yalnızca küçük bSr oranda
değSştSrSr.
Örümcek Ağı TeorOsO
Tarımsal ürünlerde, talep arttığında, bu artan talebS
karşılamak SçSn, arzın artırdabSlmesS, bSr üretSm dönemS
sonra mümkün olacaktır.
Bu teorS, arzın tepkSsSnSn gecSkmelS olduğu sektörlerde,
talep ve arzın nasıl dalgalanabSleceğSnS
Örümcek Ağı TeorOsOne Göre Üç Farklı Durum
1. TalebOn EsneklOğO Arzın EsneklOğOyle EşOt
Olduğu Durum: Bu durumda, pSyasa fSyatı ve
mSktarı zaman SçSnde stabSl bSr dengeye ulaşır.
Örümcek ağı modelSnde bu, bSr denge
noktasında düz bSr çSzgS olarak gösterSlSr. YanS,
başlangıçtakS dengesSzlSkler zamanla ortadan
kalkar.
2. Arzın EsneklOğO TalebOn EsneklOğOnden Daha
Az Olduğu Durum: Bu durumda, örümcek ağı
modelSnde dalgalanmalar gSderek artar. YanS,
her bSr dönemde talep ve arz dengesSzlSklerS bSr
öncekS döneme göre daha da artar. Bu durum,
genellSkle fSyatların ve mSktarların süreklS
olarak artan ya da azalan bSr dalgalanma SçSnde
olmasına neden olur.
3. Arzın EsneklOğO TalebOn EsneklOğOnden Daha Fazla
Olduğu Durum: Bu durumda, örümcek ağı modelSnde
dalgalanmalar zamanla azalır ve pSyasa fSyatı ve
mSktarı zaman SçSnde stabSl bSr dengeye doğru yaklaşır.
YanS, başlangıçtakS dengesSzlSkler zamanla azalarak
ortadan kalkar.
VergO mekanOzması, bSr mal veya hSzmet üzerSne konulan
vergSnSn, fSyatlar üzerSndekS etkSsSnS Snceleyen bSr ekonomSk
kavramdır. Arz ve talebSn esneklSklerS, vergSnSn hangS tarafa
daha fazla yansıtılacağını belSrler.
1. VergOnOn Tümünün Alıcıya Yansıması HalO:
Talep esneklSğS düşük ve arz esneklSğS yüksekse,
vergSnSn tümü alıcıya yansır. Bu durumda, alıcıların
talep ettSklerS mal veya hSzmet mSktarı fSyat
değSşSklSklerSne karşı duyarsızdır ve satıcılar vergSyS
fSyata ekleyerek tüm vergS yükünü alıcılara yansıtabSlSr.
FSyat artışına rağmen alıcılar aynı mSktarda mal veya
hSzmet satın almaya devam eder.
2. VergOnOn Tümünün Satıcının Ödemek Zorunda
Kalması HalO:
Talep esneklSğS yüksek ve arz esneklSğS düşükse,
vergSnSn tümü satıcıya yansır. Bu durumda, alıcılar
fSyat değSşSklSklerSne çok duyarlıdır ve fSyat artışı
durumunda satın alma mSktarlarını azaltırlar. Bu
nedenle satıcılar, alıcıların tepkSsSnS önlemek SçSn fSyatı
artırmazlar ve vergS yükünü kendSlerS üstlenSrler.
3. Satış VergOsOnOn BOr Kısmının Alıcı BOr Kısmının
Satıcı Tarafından ÖdenmesO HalO:
Arz ve talep esneklSklerSnSn bSrbSrSne yakın olduğu
durumlarda, vergS yükü hem satıcılar hem de alıcılar
arasında bölünür. VergSnSn ne kadarının satıcıya ve ne
kadarının alıcıya yansıtılacağı, arz ve talebSn relatSve
esneklSklerSne bağlıdır.
Tarım Sektörüne Yapılan Müdaheleler
Taban FOyatı BelOrleme çıkmayucuk
Devlet, üretScSlerSn belSrlS bSr mSktardan düşük bSr fSyata satış
yapmasını engellemek SçSn taban fSyat belSrleyebSlSr.
Bu fSyat, pSyasa fSyatının üzerSnde olduğunda, üretScSler
tarafından sunulan mSktar talepten daha fazla olabSlSr ve arz
fazlasına neden olabSlSr.
Arz fazlası, genellSkle devlet tarafından satın alınmak zorunda
kalınan fazla ürünü Sfade eder ve depolama, bozulma veya Shraç
etme gSbS malSyetler doğurabSlSr.
Tavan FOyatı Uygulama
TüketScSyS korumak SçSn devlet tarafından belSrlenen maksSmum
fSyat, tavan fSyatıdır.
Bu fSyat, pSyasa dengesSnSn altında olduğunda, talep edSlen
mSktar arz edSlen mSktarı aşabSlSr ve bu durum talep fazlasına
 İKT223-İKTİSADA GİRİŞ
3. Ders Notları (31.10.2023)

neden olabSlSr.
Sonuç olarak, ürün kıtlığı ve uzun kuyruklar meydana
gelebSlSr, bazen de kara borsanın oluşmasına neden
olabSlSr.

SertOfOka ve VesOka Kullanımı

Savaş veya krSz zamanlarında sıkça başvurulan bSr

yöntemdSr.
Devlet, ürünlerSn adSl bSr şekSlde dağıtılmasını sağlamak
SçSn, örneğSn ekmek veya benzSn kartı gSbS sertSfSkalar
veya vesSkalar dağıtabSlSr.
Bu sertSfSkalar, belSrlS mSktarda veya belSrlS ürünlerSn
satın alınmasını kısıtlayarak talebS yönetmeyS amaçlar.

Kara Borsa Oluşumu

Tavan ve taban fSyatlandırma gSbS müdahaleler, resmS

olmayan ve düzensSz pSyasaların ortaya çıkmasına yol
açabSlSr.
Tavan fSyatı durumunda, ürünlerSn resmS fSyatlarının
altında temSn edSlememesS durumunda kara borsada daha
yüksek fSyatlarla satılabSlSr.
Kara borsa, hükümetSn kontrolünün dışında, genellSkle
yüksek fSyatlarla ve düşük kalStelS ürünlerle karakterSze
edSlen bSr pazardır.
 İKT223-İKTİSADA GİRİŞ
4. Hafta Ders Notları (07.11.2023)
Tüketici teorisi, bireylerin malları nasıl değerlendirdiği
ve tercihlerini nasıl yaptığı üzerine kurulmuştur.
Kardinal yaklaşım, tüketici tercihlerinin ve faydanın
ölçülebilir olduğu fikrini benimser. Bu yaklaşıma göre,
her bir mal veya hizmet, fayda cinsinden bir değere
sahiptir ve bu "util" olarak ifade edilir. İşte bununla ilgili
bazı anahtar noktalar:
Kard/nal fayda teor/s/, faydanın sayısal bEr değerle
Efade edElebEleceğEnE ve bu sayede tüketEcElerEn
kararlarının matematEksel olarak analEz edElebEleceğEnE
öne sürer.
19. yüzyılın son çeyreğEndekE ekonomEstler arasında Carl
Menger ve Léon Walras gEbE EsEmler, margEnalEst devrEm
olarak bElEnen dönemde bu teorEye katkılarda
bulunmuşlardır.
Marg/nal fayda, tüketEcE bEr malın bEr ek bErEmEnE
tükettEğEnde elde ettEğE ekstra faydayı Efade eder.
MargEnal fayda, tüketElen mEktar arttıkça genellEkle
azalır, bu "azalan fayda kanunu" olarak bElEnEr.
Kurab&ye örneğ&, Elk kurabEye yüksek fayda sağlarken,
tüketElen her ek kurabEye EçEn bu faydanın gEderek
azaldığını anlatan klasEk bEr örnektEr.
Elmas-su paradoksu (değer paradoksu olarak da
bElEnEr), değer teorEsEndekE temel çelEşkElerden bErEdEr: Su
gEbE temel yaşam kaynakları nEspeten ucuzken, elmas
gEbE lüks ürünler çok daha pahalıdır. Bu paradoks,
faydanın sadece nadErlEk ve toplam fayda değEl, aynı
zamanda kEşEsel değerlendErme ve tercEhlere de bağlı
olduğunu gösterEr.
KardEnal yaklaşımda denge, tüketEcElerEn marjEnal fayda
Ele fEyatı karşılaştırdıkları noktada sağlanır. Buna göre
tüketEcE, bEr malın marjEnal faydası malın fEyatına eşEt
olduğunda dengede olur ve ek bErEm satın almaktan
kaçınır. TüketEcElerEn her bEr ürün EçEn en yüksek faydayı
alacakları ve marjEnal fayda/fEyat oranının en yüksek
olduğu mEktarı satın almayı tercEh ettEklerE düşünülür.
Böylece, bEreylerEn sınırlı bütçelerEnE en etkEn şekElde
kullanarak maksEmum faydayı elde etmelerE beklenEr.
Ord/nal yaklaşım, tüketEcE teorEsEnde faydanın mutlak
değEl, sıralamaya dayalı olduğu fEkrEnE temel alır. Bu
yaklaşıma göre, tüketEcElerEn fayda sevEyelerEnE sayısal
bEr değerle Efade etmelerE gerekmez; onun yerEne, farklı
mal ve hEzmet kombEnasyonlarını tercEh sırasına koyarak
Efade ederler. İşte ordEnal yaklaşımla ElgElE bazı önemlE
noktalar:
1930’lar, ordEnal yaklaşımın öne çıktığı dönemdEr ve bu
dönemde fayda ölçümü konusundakE kardEnalEst
yaklaşıma alternatEf olarak gelEşmEştEr.
Tüket/c/ denges/, bEreyEn sınırlı bEr bütçe Ele maksEmum tatmEn
sağlamaya çalıştığı bEr durumda sağlanır. TüketEcE, bellE bEr gelEr
düzeyEnde, çeşEtlE mallar arasından en yüksek tatmEn düzeyEnE
sunan kombEnasyonu seçer. Bu seçEm, farksızlık eğrElerE ve
bütçe doğrusu kullanılarak analEz edElEr
Farksızlık (kayıtsızlık) eğr/s/, tüketEcEnEn farklı mal
kombEnasyonlarından aldığı tatmEnE gösterEr. Bu eğrEler, tüketEcE
EçEn farklı mal ve hEzmet kombEnasyonlarının aynı tatmEn
sevEyesEnE temsEl ettEğEnE gösterEr.
Kayıtsızlık eğr&s& negat&f eğ&ml&d&r, çünkü bEr malın mEktarını
arttırmak EçEn tüketEcEnEn ötekE maldan vazgeçmesE gerekEr, bu
da genellEkle bEr malın tüketEmE artarken dEğerEnden
azaltılmasını gerektErEr.
Farksızlık eğr&ler& b&rb&rler&n& asla kesmezler, ancak aynı tercEh
düzeyEnE temsEl edebElen çakışan farklı eğrEler olabElEr.
Marj/nal /kame oranı (MRS), bEr malın mEktarında meydana
gelen bEr bErEm değEşEklEğe karşılık, tüketEcEnEn dEğer maldan ne
kadar vazgeçeceğEnE gösterEr. MatematEksel olarak, bEr farksızlık
eğrEsEnEn herhangE bEr noktasındakE eğEmEn negatEf değerEdEr (-
dy/dx formunda).
Bütçe doğrusu, tüketEcEnEn gelErEnE ve mal fEyatlarını göz
önünde bulundurarak satın alabEleceğE mal kombEnasyonlarının
sınırlarını gösterEr. Bu doğru, fEyatlar ve bütçe mEktarı göz
önünde bulundurularak çEzElEr ve tüketEcE tercEhlerEnEn ekonomEk
kısıtlamalarını yansıtır. Bütçe doğrusu üzerEnde, tüketEcEnEn
alabEleceğE herhangE bEr nokta, tüketEcE bütçesEnEn tam olarak
kullanıldığını gösterEr. TüketEcE, bütçesEnE en EyE şekElde
kullanarak maksEmum faydayı elde etmeye çalışır ve bu
genellEkle bütçe doğrusunun bEr farksızlık eğrEsEne teğet olduğu
noktada gerçekleşEr.
TüketEcE dengesE, bütçe doğrusunun bEr farksızlık eğrEsEne teğet
olduğu noktada sağlanır. Bu nokta, tüketEcEnEn verElen fEyatlar ve
gelEr düzeyE altında ulaşabEleceğE en yüksek tatmEn düzeyEnE
temsEl eder. TüketEcE bu noktada, bütçesEnE tükettEğE mallara öyle
bEr dağıtır kE, bEr malın bEr bErEmEnE daha az ya da daha çok
tüketmek EstemeyeceğE bEr denge EçEndedEr. Bu denge
noktasında, tüketEcEnEn marjEnal faydasının malEyetEne eşEt
olduğu ve dolayısıyla fayda ve malEyet arasında bEr eşEtlEk
sağlandığı bEr durum yaratılır. çıkmayucuk
Fyat Tüket/m Eğr/s/ (FTE), bEr malın fEyatı değEştEğEnde
tüketEcEnEn optEmum tüketEm noktasının nasıl değEştEğEnE gösterEr.
Bu eğrE, bEr malın fEyatındakE değEşEklEkler sonucu tüketEcE denge
noktasının nasıl değEştEğEnE ve bu değEşEklEklerEn tüketEcEnEn mal
ve hEzmetlerden aldığı tatmEn düzeyEnE nasıl etkEledEğEnE gösterEr.
FEyat tüketEm eğrEsE, bellE bEr malın fEyatı değEştEğEnde,
tüketEcEnEn bütçesEnE nasıl yenEden dağıttığını ve farklı mal
kombEnasyonlarından hangEsEnE seçeceğEnE Ezah eder.