1

S Z T U K I P L A S T Y C Z N E N A M A T U R Z E

SZTUKI PLASTYCZNE
W NOWOŻYTNOŚCI –
RENESANS WŁOSKI

M A T U R A - Z - H I S T O R I I - S Z T U K I . P L
 2

© matura-z-historii-sztuki.pl
Wszelkie prawa zastrzeżone. Materiał ten jest ograniczony prawami autorskimi i nie może
być kopiowany, rozprowadzany i użytkowany w żadnej innej formie jak tylko na użytek
własny kupującego.
 3

RENESANS
styl w sztuce, zapoczątkowany we Florencji na początku XV w., poza Włochami
rozwijał się od ok. 1490-1500; na północy Europy utrzymał się do 1 ćwierci XVII w.;
głównymi ośrodkami we Włoszech były w XV w. Florencja, Urbino, Mantua i
Mediolan, zaś w XVI w. - Rzym, Florencja i Wenecja; na północy Europy –
Antwerpia, Paryż, Kraków;

ŹRÓDŁA RENESANSU:
u fascynacja antykiem, oraz studia nad antycznym piśmiennictwem o sztuce
(Pliniusz Starszy „Historia naturalna”, Witruwiusz „10 ksiąg o architekturze”) –
dążenie do odnowienia doskonałości sztuki starożytnej, jej idealnego piękna,
opartego na harmonii proporcji, klarownej kompozycji i zgodnym z naturą
przedstawieniu ciała ludzkiego
u rozwój humanizmu (zapoczątkowany w literaturze i etyce w XIV w.) oraz nauk
matematycznych (renesansowa perspektywa) i przyrodniczych (obserwacja
natury jako podstawa twórczości, zainteresowanie artystów anatomią, rozwój
malarstwa pejzażowego)
 4

Zestawienie ważniejszych ośrodków sztuki i mecenatów

ośrodek mecenat

Florencja Medyceusze

Wenecja dożowie

Ferrara d’Este

Mantua Gonzagowie

Mediolan Sforza

Rzym papieże (Sykstus IV, Juliusz II)

 5

RZEŹBA:
u powstają głównie odlewy w brązie, rzeźba w kamieniu i marmurze
u następuje usamodzielnienie rzeźby od architektury
u zainteresowanie ciałem, ruchem i wyrazem emocjonalnym człowieka
u kompozycje harmonijne, doskonałe proporcje, kontrapost, esowata sylwetka,
idealizacja, dynamizm
u dominuje antyczny typ nagiego efeba i herosa, ale także pomniki konne,
popiersia portretowe, bogato dekorowane przyścienne nagrobki
u tematyka biblijna i mitologiczna
u w architekturze występują dekoracje rzeźbiarskie w technice reliefu i

majolika – wypalana glina z domieszką wapna kryta barwnymi polewami,

np. figurki niemowląt w tondach Spedale degli Innocenti we
Florencji
 LORENZO GHIBERTI
6

Lorenzo Ghiberti –
drzwi północne (II) baptysterium we Florencji,
1402-1425 r.

u przedstawiają 20 scen z Nowego Testamentu

+ 8 kwater ukazujących Ewangelistów i
Doktorów Kościoła
kwatery x 28

1401 r. – konkurs na drzwi do baptysterium we Florencji

 7

Lorenzo Ghiberti – drzwi północne (II) baptysterium we Florencji, 1402-1425 r.

 LORE ENZO GI BERTI
8

Lorenzo Ghiberti – fot. Ricardo André Frantz

Rajskie wrota lub Drzwi Raju

[III drzwi baptysterium we Florencji]
1425-52 r.
 9

u drzwi ukazują 10 scen ze Starego

Testamentu, są obwiedzione bordiurą
przedstawiającą postaci biblijne i
artystów żyjących w czasach twórcy

u postaci przedstawione w reliefie silnie

wypukłym, w tle elementy krajobrazu i
budowle wzorowane na antycznych z
zarysowaną perspektywą, pogłębiające
przestrzeń kompozycji

u ujęcie postaci wskazujące na

Lorenzo Ghiberti – zainteresowanie ciałem, ruchem oraz
kwatera z Rajskich wrót emocjami człowieka
[III drzwi baptysterium we Florencji]
1425-52 r.
 10
DONATELLO
Donatello –
Dawid (XV w.)
w kapeluszu DAWID

u odlew z brązu
u powrót antycznego aktu w rzeźbie –
postać młodzieńca w typie pięknego
efeba
u esowate wygięcie ciała skontrastowane z
lekkimi rytmami skosów ręki, uda czy
miecza
u swobodny, delikatny ruch, wdzięk,
harmonijne proporcje,

noga na głowie u idealizacja podkreślająca głównie

Goliata
pogańskie piękno młodzieńca, a niżeli
cnoty biblijnego bohatera
 POMNIK KONNY GATTAMELATY W PADWIE
DONATELLO
11

Donatello –
Pomnik konny Gattamelaty w Padwie
(XV w.)

u powrót pomnika konnego jako formy

upamiętniania
u zerwanie z konwencją pomnika
statycznego na rzecz przedstawienia
postaci w akcji, ruchu
u postać dowódcy wojsk wzorowana na
rzymskim pomniku Marka Aureliusza, z
atrybutami – mieczem i buławą
u dynamizm konia i jeźdźca podkreślony
silnymi skosami, łukami
u realistyczny portret Gattamelaty,
podkreślenie męstwa, stanowczości, siły
 12
fot. Jastrow HABA KUK

Donatello –
Prorok Habakuk (Zuccone)
u „nurt realistyczny” – oddanie
realistycznych, werystycznych
fizjonomii postaci – brzydota twarzy,
brak miękkiego modelunku
u formy niespokojne, ostre
u postaci stare, wychudzone i
wyniszczone długotrwałą pokutą
u odejście od antykizacji i
zainteresowania ciałem, nacisk na
wartości ducha
 SW. MARIA MAGDALENA w drewnie - topola skołtuszone włosy
13
fot. Sailko

Donatello –
Św. Maria Magdalena fot. Sailko

(pokutująca)
 14
fot. louis-garden

Donatello –
Św. Jan Chrzciciel
 15
Donatello - nagrobek poza spokojnego snu

Donatello stworzył w XV w. nowy typ

nagrobka, który przyjął się w całej
Europie na długi czas.

u nagrobek przedstawiający postać

zmarłego spoczywającego na łożu-
sarkofagu w pozie spokojnego snu

u sarkofag ów często umieszczano

w bogatej obudowie, np. w niszy
przyściennej, flankowany
kolumnami bądź pilastrami,
Donatello –
Nagrobek antypapieża Jana XXIII z baldachimem lub pod arkadą
 ANDREA SANSOVINO
16

Na przełomie XV i XVI w. Andrea Sansovino

rozwija typ nagrobka wg wzoru Donatella
wprowadzając nowy, charakterystyczny
układ postaci na sarkofagu:

u postać leżąca swobodnie z głową

wspartą na ręce i jedną nogą zgiętą w
kolanie.
u układ wskazujący na odpoczynek lub
półsen
u całość zwieńczona renesansową arkadą,
monumentalną obudową z posągami
świętych i płaskorzeźbami;

Odtąd w rzeźbie sepulkralnej na stałe

rozprzestrzenia się nagrobek w typie
Andrea Sansovino –
nagrobek Girolamo Basso della Rovere sansovinowskim
 ANDREA SANSOVINO 17

kardynał Ascanio Sforza <--- MEDIOLAN

Andrea Sansovino –
nagrobek kardynała Ascanio Sforzy
 18
ANDREA DEL VERROCCHIO

Andrzej del Ver rocchio

Andrea del Verocchio –

Dawid (XV w.)
u przedstawienie ukazujące bohatera
w akcie triumfu, ze ściętą głową
Goliata u stóp
u kontrast idealizowanego ciała
Dawida ze starą, zniszczoną głową
Goliata
u kompozycja ekspresyjna, oparta na
skosach i „zaostrzonych” detalach,
np. spiczasty łokieć, stercząca broń
u symbol męstwa, siły, pewności
siebie
 19
fot. Didier Descouens

zrzyna po Donatello też robiąc Dawida i pomnik konny

ANDREA VEROCCHIO

Andrea del Verocchio –

Pomnik konny Colleoniego
w Wenecji
 20

PORTRET GIULIANA DE'MEDICI

<---Medyceusze

FLORENCJA

Andrea del Verocchio –

Portret Giuliana de’Medici
 21

marmur
DZIEWCZYNA Z BUKIETEM FIOŁKÓW

godność

ANDREA DEL VEROCCHIO

miekki modelunek

Andrea del Verocchio –

Portret dziewczyny z bukietem
fiołków
 22

Dionizos, Bachus

bóg wina

MICHAŁ ANIOŁ BUONARROTI

Michał Anioł Buonarroti –

Bachus
 PIETA W RZYMIE MICHAŁ ANIOŁ BUONAROTTI
23
fot. Stanislav Traykov
u monumentalna rzeźba w marmurze
wykonana dla kościoła św. Piotra w
Rzymie
u dzieło łączy wartości antyczne (piękno,
ideały platońskie) i chrześcijańskie
(dobro, współodczuwanie matki w
cierpieniu syna)
u idealizacja, subtelności i delikatna
młodość Marii, piękno ciała Chrystusa
u atmosfera smutku i powagi
u klasyczny spokój, niezmącona harmonia,
zrównoważenie skosów, kompozycja w
trójkącie
u kontrast między obfitymi, ciężko
Michał Anioł Buonarroti – Pietà opadającymi szatami Marii a gładkim,
(1497-1500) bezwładnym nagim ciałem Chrystusa
 DAWID Michała Anioła Bionarrotiego jest BUFF B)
24
fot. David Gaya
Michał Anioł Buonarroti –
Dawid (1501-04)
u rzeźba nadnaturalnej wielkości (5,5 m)
wykonana z marmuru
u odbicie platońskiego ideału piękna
fizycznego i duchowego – symbol
człowieka renesansu, a także zwycięskiej
walki
u idealne proporcje, doskonałe
opanowanie anatomii, idealizacja
u postać ujęta w ruchu zatrzymanym,
w kontrapoście, widoczne wewnętrzne
napięcie, dynamika (ukazane nie w
bezpośrednim ruchu, a poprzez mięśnie,
postawę)
Obecnie w: Galleria dell’Accademia, Florencja
 BUFF Mojżesz
25

Michał Anioł Buonarroti –

Mojżesz (1513-16)
u rzeźba przeznaczona do
grobowca największego
mecenasa Michała Anioła –
papieża Juliusza II [podobnie jak
Jeńcy]
u grobowiec ten miał być
monumentalna budowlą
składającą się z 40 figur naturalnej
wielkości, nie został jednak
zrealizowany
u rzeźbę cechuje wewnętrzna siła,
moc, groźba drzemiąca w
marmurowej potędze, srogość
fot. Urlich Mayring
postaci
 pozy o dziwo manierystyczne, hmmmm
26
fot.
fot.
Jastrow
Jamie fot. Dada

JEŃCY

MICHAŁ ANIOŁ BUONAROTTI

pozostawoiny kamień
jako dowód kusztu
artysty

Michał Anioł Buonarroti – Jeńcy

 KAPLICA GROBOWA MEDYCEUSZÓW WE FLORENCJI
27

pilastry
nisze
z przyczółkami
spływy
wolutowe

Michał Anioł Buonarroti – rzeźby z kaplicy grobowej Medyceuszów we Florencji

(alegorie Nocy i Dnia oraz Zmierzchu i Poranka)
MALARSTWO: 28

u dominuje tematyka religijna, ale tradycyjne sceny biblijne przedstawiane są w nowym

ujęciu (zeświecczone, ujmowane jako sceny z realnego życia), często służą jako
pretekst do zaprezentowania np. nowych rozwiązań formalnych, pojawia się również
tematyka mitologiczna jako hołd dla antyku i pole dla doskonalenia aktu
renesansowego;
u dzieła mocno nacechowane symboliką, występują postaci alegoryczne, liczne
personifikacje z atrybutami;
u w malarstwie renesansowym podobnie jak w innych dziedzinach sztuki następuje
zwrot ku człowiekowi, zainteresowanie jego ciałem – anatomią, mechanizmami
ruchu, proporcjami, jak i duchem – emocje, uczucia, sfera symboliczna;
u popularyzacja portretu i ustalenie pewnej konwencji obrazowania postaci – głównie
popiersie lub ujęcie sylwetki do pasa, zwrócenie uwagi na ręce portretowanego,
przedstawienie na tle okna z rozległym krajobrazem [od poł. XVI w. często
zastępowała je ściana bądź obfita draperia]; układ centralny, symetryczny, powstają
także portrety małżeńskie czy rodzinne;
 29

u studia nad naturą, prawidłowym oddaniem stosunków przestrzennych – pojawia

się perspektywa geometryczna (zbieżna) i powietrzna (barwna);
u nieliczne malarstwo rodzajowe, raczej poza Włochami, głównie w Niderlandach,
pejzaż występuje głównie jako tło akcji, w wyjątkowych przypadkach samodzielnie;

v techniką dominującą jest fresk; w początkach renesansu nadal bardzo popularna

jest tempera na desce; w XVI w. zostaje wprowadzona technika olejna, w której
olej zostaje zastosowany jako spoiwo pigmentów, co pozwala na większe
dopracowywanie dzieł (schnie wolniej) i lepsze efekty malarskie – pogłębienie,
różnicowanie tonów barwnych, miękkie przejścia walorowe, od 2 poł. XVI w.
stosuję się tę technikę na podobraziu z płótna lnianego.
 30

SZKOŁA FLORENCKA
szkoła włoskiego malarstwa rozwijająca się od XIII wieku we Florencji, cechowały ją:
v studia nad perspektywą, przestrzenią (w tle pojawia się pejzaż i architektura
współczesna tamtym czasom)
v postaci początkowo były dosyć ciężkie, bryłowate, surowe (znacznie mniej
ozdobne niż w szkole sieneńskiej), z czasem anatomia i mimika stają się coraz
lepsze i bardziej realistyczne
v zawężona gama barw, próby różnicowania walorowego

Szkoła ta wywodzi się od Giotta, zaliczani są do niej:

Giotto, Masaccio, Andrea del Castagno, Fra Filippo Lippi, Fra Angelico, Paolo Uccello,
Sandro Botticelli, Domenico Ghirlandaio
 31
dominanta WYGNANIE Z RAJU
kolorystyczna MASACCIO

masa i co?

elementy architektury

światłocień

Masaccio –
Wygnanie z raju
fresk z kaplicy Brancaccich we Florencji
MASACCIO GROSZ CZYNSZOWY
32

ukaanie kilku scen w jednej kompozycji

Masaccio – Grosz czynszowy

fresk z kaplicy Brancaccich we Florencji
 33

SANTA MARIA NOVELLA WE FLORENCJI

MASACCIO

Masaccio –
Trójca Święta z kościoła Santa Maria
Novella we Florencji (fresk)
 34
quatroczento

Fra Angelico

² XV-wieczny artysta-dominikanin
podejmujący wyłącznie tematy religijne
² uczył się i tworzył głównie we Florencji
(potem krótko w Rzymie)
² jego dzieła wyróżnia specyficzny rodzaj
uduchowienia, prostota połączona z
głęboko symboliczną treścią

uduchowienie dzieł
dekorował konwent San Marco - gdzie mieszkał

""minimum elementów alby oddać maximum treści"

 35

łuk arkadowy
dekoracyjne skrzydła

szkoła florencka

światlocień szaty

elementy natury

pejzaż włoski

puska wokól postaci

FRA ANGELICO
Fra Angelico – Zwiastowanie, 1440 zwięzły charakter przedstawienia
FRANEK ANGEL I CO? fresk z konwentu San Marco we Florencji
 36
zdobienie celli (mieszkanie mnichów)

miscytyzm
FRA ANGELICO
chrystus zlewa sie z mandorlą <-----miscytyzm

fresk <---- średniowiecze

kompozycja centralna

PRZEJRZEĆ INNE FRESKI Z CELLI FRA ANGELICO

Fra Angelico –
Przemienienie
fresk z konwentu San Marco
we Florencji
 37

kompozycja złożona

pejzaż w tle

scena wielopostaciowa

arch w tle

sfera ziemska i niebiaska

anatomia

szeroka gama barwna

dominacja barw zimnych

Fra Angelico – Zdjęcie z krzyża

fresk z konwentu San Marco we Florencji
 realizm cześci ziemskiej dynamizm piekła popłoch grzeszników
SĄD OSTATECZNY 38

ekspresja: harmonia
troche średniowieczna forma

uroczystość

izokefaliczny układ postaci

umieszczeniu na jednym
poziomie głów
wszystkichprzedstawionych
postaci

Fra Angelico – Sąd Ostateczny, ok. 1435

fresk z bazyliki San Marco we Florencji
u przedstawienie Sądu Ostatecznego 39

ściśle trzymające się opisu

biblijnego;
u wyraźny podział na sferę ziemską –
śmiertelnicy i otwarte groby na dole,
oraz niebiańską – Chrystus tronujący
w otoczeniu aniołów i świętych na
górze; po bokach wizje raju i piekła
u kompozycja horyzontalna,
wielopostaciowa, symetryczna
u zastosowanie perspektywy Fra Angelico –
Sąd Ostateczny (ok. 1435)
geometrycznej – wszystkie punkty
fresk z bazyliki San Marco we Florencji
zbiegają się w centrum
u szeroka gama barwna, podział
fresku na część statyczną – spokój
idących do nieba i dynamiczną –
popłoch i przerażenie potępieńców
 PAOLO UCZELLO przestrzeń perspektywa
40

nocturny
<3
pracował dla Medyceuszy
Paolo Uccello

² XV-wieczny artysta florencki

² w swoich dziełach zgłębiał tajniki perspektywy
² w niektórych jego dziełach widać wpływy
Masaccia
² jego dzieł a cechuje zainteresowanie przestrzenią
(perspektywą) – jako jeden z pierwszych stosował
perspektywę naturalną tzn. geometryczną a nie
typowo gotycką (kulisową)
² pracował dla rodziny Medyceuszów
(Trzy Sceny z Bitwy pod San Romano)
 głebia
Medyceusze tempera na desce seria 3 dzieł monochromatyzm kompoycja wieloplanowa
41

napięcie

diagonale lanc dynamizm

Paolo Uccello – Bitwa pod San Romano, ok. 1438-40
perspektywa zabitych rycerzy perspektywa geometryczna
Obecnie w: National Gallery, Londyn
perpetywa - przewrócony koń PARE PKT. ZBIEGU
ale dla retardów 42

Paolo Uccello – Bitwa pod San Romano, 1435-36

Obecnie w: Galeria Uffizi, Florencja
swiatłocień na dupie konia scena nocna? <--- nocturna
43

Paolo Uccello – Bitwa pod San Romano, 1440

Obecnie w: Luwr, Paryż
 44
1470

temat:
hagiografia - żywota świętych Św. Jerzy ze smokiem
jako rycerz

atrybuty:
smok
zbroja

diagonale

burza w tle -
interwencja Boga

zaznaczona
perspektywa

OLEJ NA PŁÓTNIE

pejzaż w tle

Paolo Uccello – Św. Jerzy ze smokiem, 1470

Obecnie w: National Gallery, Londyn
polowanie dynamizm
45
noctuna

perspektywa geometryczna

Paolo Uccello – Nocne łowy/ Polowanie

 szkoła florencka barwy czyste -żywe detal MISTRZ LASERUNKU
Medyceusze 46

szeroka gama barwna

geniusz
Sandro Botticelli
<--- jego portret
² XV-wieczny artysta florencki
² uczył się i tworzył głównie we gigaczad
Florencji (odbył nieliczne podróże
m.in. do Rzymu i Pizy)
² pracował przede wszystkim dla
bogatych rodów, w tym na zlecenie
Medyceuszy
² jego dzieła cechuje szeroka, czysta
paleta barw, zamiłowanie do detalu,
doskonałe laserunki i stopniowanie
walorowe

książe ze Shreka XD czasami są zadanie by rozpoznać

 służąca niesle głowę
motyw: 47
Judyta i Holofernes
zabiła Holofernesa
rozkochała Holofernesa i po 4
dniach go zabiła chowając podstępem
głowę do kosza
nieustraszona kobieta
szkoła florencka

delikatność kobiet

zakrwawiony miecz

gałązka oliwna - niewinność

toskański pejzaż

realizm szat

dellikatny wiatr we wszystkich jego dziełach

SANDRO BOTTICELLI

SANDRYN DOLNA CELLA

Sandro Botticelli –
Judyta
Obecnie w: Galeria Uffizi, Florencja
 postaci mitologicne 3 gracje amor Zefir (wiatr) - nadęte policzki
48

Medyceusze

laserunki szat
Sandro Botticelli – Wiosna (La Primavera), 1477 [zam. Medyceuszy]
Obecnie w: Galeria Uffizi, Florencja
 Narodziny Wenus anatomia kolory chłodne przełamane ciepłymi Hora - boginii pór roku
49

laserunki wody walor kolorów

"wenus pudica" - wstydliwa Sandro Botticelli – Narodziny Wenus, 1485
Obecnie w: Galeria Uffizi, Florencja
 50

u obraz namalowany na zamówienie

członka rodu Medyceuszy
u długowłosa Wenus ukazana w typie Venus
pudica (wstydliwa) znajduje się w
centrum obrazu, po jej lewej stronie
widzimy Horę (jedna z bogiń pór roku)
niosącą kwiecisty płaszcz, po prawej dwa
Zefiry dmące wiatrem, postaci w lekkim,
płynnym ruchu
u szeroka gama barwna z przewagą
kolorów jasnych, najjaśniejszym punktem
Sandro Botticelli –
Narodziny Wenus (1485) obrazu jest ciało Wenus skupiające tym
Obecnie w: Galeria Uffizi, Florencja samym uwagę widza, w partii morza fale
zostały ukazane za pomocą laserunku
u ujęcie tematu pełne lekkości, elegancji i
gracji;
 SANDRA(O) BOTTI CELLI 51

portrety stają sie popularne

Simonetta Vespucci

popiersie w profilu

na tle okna ---> potem bedzie widać w obrazach pejzaż

idealizowana

mizernie upięte włosy

wysoki stan

profilowanie twarzyświatlem

Sandro Botticelli –
Portret Simonetty Vespucci
 SANDRO BOTTICELLI
52

mężczyzna z medalem

metal - dobrze urodziny

profil 3/4

światłocień

walor

pejzaż

Sandro Botticelli –
Portret mężczyzny z medalem
 dzieła alegoryczne oszczerstwo Apellesa
53

Prawda
Judyta? król Midas
- oślimi uszami
naga prawda Pokuta
---> Postęp
Podejrzliwość
i
wskazuje siłe Ignorancja
wyższą

dynamiczne
postaicie Zdrada

walor szat

statyczna antyczna arch. Niewinność

ciągnięty za włosy

diagonale postaci Sandro Botticelli – Oszczerstwo według Apellesa

Obecnie w: Galeria Uffizi, Florencja
 54

szkoła florencka
girlandio girlanda

DOMENICO GHIRLANDAIO
fizjonomia
???

kontrask miedzy młodym a starym

DOMENICO GHIRLANDAIO

portret psychologiczny - więź miedzy postaciami

okno z pejzażem

Domenico Ghirlandaio –
Starzec z wnukiem
poza szkołami Malarze XV wieku poza głównymi szkołami 55

wpływy włoch i sztuki niderlandzkiej

pejzaż

Piero della Francesca

PIERRO DELLA FRANCESCA
² XV-wieczny malarz włoski
² działał w Rzymie, Florencji, Rimini, Urbino,
Ferrarze
² tworzył dla rodu Gonzagów
² w jego twórczości widoczne są wpływy
mistrzów północy tj. Rogier van der
Wayden, ale też rodzimych artystów
² jego mecenasem był książę Federico da
Montefeltro
autoportret ------>
największy mecenat realizm, stroje epoki

Zmartwychwstanie
(z autoportretem artysty)
 NAJWAŻNIEJSZE DZIEŁO portret podwójny DYPTYK wspólny pejzaż łączy obrazy
56

tempera na desce
postacie wzrócene twarzami

jedynie żywa czerwień

Montefeltro
realistyczny
Battista Sforza
idealizowana
portret pośmiertny

wysoka pozycja społeczna

PIERRO DELLA
FRANCESCA

Piero della Francesca – portret Federico da Montefeltro i Battisty Sforzy, ok. 1465-70
Obecnie w: Galeria Uffizi, Florencja
u dyptyk portretowy wykonany w PIERRO DELLA FRANCESCA 57

technice tempery na desce

u małżonkowie zostali przedstawienie z
profilu, w ujęciu popiersiowym,
twarzami do siebie, oba portrety
indywidualne łączy wspólny pejzaż
rozciągający się w tle – doskonała
perspektywa geometryczna i barwna
u skupienie na oddaniu cech fizjonomii
i mimiki portretowanych (realizm
przedstawienia) oraz ich strojów i
biżuterii świadczących o wysokiej
pozycji społecznej Piero della Francesca –
u walorowo malowana partia nieba, portret Federico da Montefeltro i Battisty Sforzy,
gama barwna przyćmiona z (ok. 1465-70)
Obecnie w: Galeria Uffizi, Florencja
akcentami intensywnego koloru tj.
czerwień ubrania mężczyzny
 światłocień NOWY TYP IKONOGRAFICZNY
doskonała perspektywa zbierzna 58

"rozmowa świętych"

SACRA CONVERSAZIONE –
wyobrażenie Marii tronującej z
uroczysta --->
Dzieciątkiem między stojącymi
postaciami świętych, najbardziej
rozpowszechnione we włoskim
malarstwie XIV-XVI w., początkowo
podkreślano osobisty stosunek
postaci, w dziełach późniejszych
dominuje reprezentacyjne, uroczyste
ujęcie tematu

Piero della Francesca –

troche poza kompozycją
Madonna z Dzieciątkiem wśród
świętych
fundator dzieła jako rycerz
 świetna perspektywa - skróty perspektywiczne
ANDREA MAN TEG NA 59

Andrea Mantegna
Andrzej Mante gnający
² XV-wieczny włoski malarz i rytownik
(prekursor miedziorytu – potem zainspiruje
Dürera)
² działał w wielu miastach włoskich, głównie
w Padwie i Mantui
² tworzył dla rodu Gonzagów
² jego dzieła wyróżniają się mistrzowskim
rysunkiem i perspektywą (zwłaszcza skróty
perspektywiczne), dużym dramatyzmem
oraz emocjonalnością ujęcia
ANDREA MANTENEGNA
 świetna perspektywa - skróty perspektywiczne weryzm postaci Maryi i ucznia
60

styl miękki szat

duża głowa -
poza proporcjami monochromatyzm

anatomia

realizm ujęcia

bezprośredność

współodczuwanie

ANDREA MANTEGNA

<------ otwarte rany w nogach

Andrea Mantegna – Martwy Chrystus, ok. 1480

 61
u nowatorskie przedstawienie sceny
opłakiwania z ukazaniem leżącego
martwego Chrystusa od frontu, w
dużym skrócie perspektywicznym
(krótkie nogi, rozbudowana klatka
piersiowa i nienaturalnie powiększona
głowa); takie ujęcie eksponuje również
dziury w dłoniach i stopach – symbol
Męki Pańskiej (iluzjonizm w oddaniu
detali)
u kompozycja jest niemal monochro-
matyczna, co buduje atmosferę
smutku i żałobnego skupienia; twarz
Andrea Mantegna – Chrystusa spokojna, statyczna, obok
Martwy Chrystus (ok. 1480)
ekspresyjne twarze opłakujących
ledwo mieszczące się w kadrze
NOWA SZKOŁA kolor na pierwszym miejscu 62

wenecka XV w. Bellini dzownek

DZIOWANI BELLINI
Giovanni Bellini
Wenecja Uczeń Mantegni

² XV-wieczny malarz wenecki, twórca tzw.

I szkoły weneckiej
² uczył się u A. Mantegni, był mistrzem
takich artystów jak Giorgione
² jego poszukiwania artystyczne skupiały się
wokół rozwiązań kolorystycznych,
perspektywy powietrznej; w tle zazwyczaj
pojawiał się pejzaż (kompozycja
traktowana z dużą szczegółowością)

ale ryj xD
 doża - władca Wenecji 63

doża Leonarda Loredana wysoki stan

fundatorzy z Wenecji

weryzm, zmarszczki mimiczne

stanowczość

PORTRET PSYCHOLOGICZNY - widać cechy

intensywne, jednolite tło <---- skupia uwagę widza na mimice

Giovanni Bellini –
Portret doży Leonarda Loredana
Obecnie w: National Gallery, Londyn
 pejzaż ważniejszy niż postaci alegoria chrześcijaństwa szczegółowość pejzażu doruwnuje postacią odbicia w wodzie
64

Florencja

GIOVANNI Piotr i Paweł Hiob i św. Sebastian

BELLINI

Giovanni Bellini – Alegoria chrześcijaństwa męczennicy

Obecnie w: Galeria Uffizi, Florencja
okres cinqueczenta XVI w.
65
Malarze XVI wieku (cinquecenta)
Sforza i Mecydeusze

król Franciszek I - Francja

Leonardo da Vinci
² XVI-wieczny włoski malarz, architekt, wynalazca
² działał głównie we Florencji, Mediolanie i Rzymie a pod
koniec życia wyjechał do Francji
² pracował na największych dworach Europy, m.in. dla
rodów Sforzów i Medyceuszy (we Włoszech) oraz dla
króla Franciszka I (we Francji)
² jego dzieła cechuje doskonałość formalna, ale także
pogłębienie np. portretu psychologicznego postaci,
ponadto nastrojowość, zmysłowość, tajemniczość
przedstawienia
² był twórcą licznych studiów anatomicznych i z natury,
prototypów maszyn, np. maszyny latającej, jak również
techniki sfumato w malarstwie
Ostatnia wieczerza Santa Maria delle Gracje w Mediolanie zbieg na głowie Chrystusa - jest osią kompozycji
66
arch w tle

indywitualność postaci Leonardo da Vinci – Ostatnia Wieczerza, 1495-98

fresk z Santa Maria delle Grazie w Mediolanie
kontrast barwny charmonia + dynamika (postacie)
sfumato perspektywa powietrzna
łagodne przejścia światłocieniowe 67

roztarte kontury

SFUMATO do portretów i pejzażów

SFUMATO – miękki modelunek

malarski, o łagodnych przejściach
światłocieniowych, zacierający
wyrazistość konturu, sprawiający
wrażenie oglądania malowidła przez
mgłę lub dym; typowy dla Leonarda
da Vinci i jego szkoły;
BRAK WYRAŹNIEGO KONTURU

podkreśla delikatnośc

Leonadro da Vinci –
Leda (mitologia) królowa Sparty
 portret arystokratki 68

Ginevra Benci

nieobecna

SFUMATO

nieuchwytny wzrok postaci

laserunek sukni

Leonardo da Vinci –
Portret Ginevry Benci
 MUZEUM
69
CZARTORYSKICH

tło zamalowano na czarno - przez malarza

realizm

realizm postaci

Leonardo da Vinci –
Dama z łasiczką (lub gronostajem),
ok. 1489
Obecnie w: Muzeum Czartoryskich, Kraków
 tajemniczość ujęcie 3/4 (prawie widać nogi) nieuchwytny wzrok postaci sfumato wszędzie - zamglęnie
Leonardo da Vinci – 70

La Gioconda [Mona Lisa] (1503-07)

u portret kobiecy przedstawiający
portretowaną w ujęciu en trois quarts (w
trzech czwartych) z pejzażem
rozciągającym się za jej plecami; kobieta
została ukazana w perspektywie centralnej
a tło z lotu ptaka
u jest to obraz olejny wykonany w technice
sfumato, która nadaje mu delikatności i
tajemniczości – delikatnie kładzione kolejne
warstwy farby tworzą specyficzną „mgiełkę”
u kolory ograniczone do brązów i zieleni
u strój postaci skromny, nie wskazujący na jej
pozycję społeczną UBRANA SKROMNIE a bogata

Obecnie w: Luwr, Paryż

pejzaż po lewej z lotu ptaka, z prawej - perspektywa człowieka
 Madonna wsród skał
Jan Chrzcicielsymbol: - krzyż 71

PROTIP:
Leonardo da Vinci
lubi kompozycje
skalne z widokiem
na wode

Maryja --->

Jan Chrzciciel--->

Jezus

gest anioła po lewej jest inny Leonardo da Vinci – Madonna wśród skał
 72
Św. Anna <--- Matka Maryi

Maryja siedzi na kolanach matki

naturalna kompozycja

Leonardo da Vinci –
Św. Anna Samotrzecia <--- jeden z dwoma, w trójkę

Obecnie w: Luwr, Paryż

XVI w. Kaplica Sykstyńska (malunki)
73
MICHAŁ ANIOŁ BUONARROTI

Michał Anioł Buonarroti

² XVI-wieczny włoski malarz, rzeźbiarz,

poeta i architekt
² kształcił się we florenckim warsztacie
malarza Domenico Ghirlandaio
² pracował przede wszystkim we Florencji i
w Rzymie
² tworzył dla rodu Medyceuszy oraz na
zlecenie papieża Juliusza II (dekoracje
kaplicy Sykstyńskiej)
² realizował dzieła o wielkim rozmachu
niezależnie od dziedziny i techniki
(architektura, malarstwo - freski, rzeźba)
 74

szeroka gama barwna

nawiązanie do antyku ---> kompozycja trójkątna

młodzieńcy z gimnasionu
wysportowani, piękni

Doni - św. Rodzina

idealizacja

piekno fizyczne i duchowe

koło
Michał Anioł Buonarroti – Tondo Doni
Obecnie w: Galeria Uffizi, Florencja
 Sykstus IV
papieże
Juliusz II 75

Michał Anioł Buonarroti –

dekoracje Kaplicy Sykstyńskiej na Watykanie
u papieska kaplica w Pałacu Watykańskim
budowana w latach 1475-83 z fundacji
papieża Sykstusa IV
u freski sklepienia i ściany tarczowej zostały
namalowane w początkach XVI wieku
przez Michała Anioła na zlecenie papieża
sceny starego testamentu
Juliusza II
u cechuje je szeroka, przeważająco jasna
gama barwna, specyficzna budowa muskularna sylwetka,
diagonale, masywność,
dynamizm
postaci (rozwinięta muskulatura,
masywność sylwetki), dynamizm i duża
ekspresja, m.in.. wprowadzanie kierunków
diagonalnych, wyrazista mimika postaci
 palce prawie sie stykające
diagonale 76

Adam powiela poze boga -dzieło Boga ekspresja

Michał Anioł Buonarroti – Stworzenie Adama

fresk z Kaplicy Sykstyńskiej na Watykanie
kuszenie i wygnanie z raju ujęcie symultaniczne - dwie sceny
77

mimika, ekspresja postaci

Michał Anioł Buonarroti – Kuszenie i wygnanie z raju

fresk z Kaplicy Sykstyńskiej na Watykanie
silny fizycznie Jezus
sil 78

Michał Anioł Buonarroti – freski z Kaplicy Sykstyńskiej na Watykanie

 silny fizycznie Jezus 79

ekspresja
SĄD OSTATECZNY
kompozycja centralna, rozproszona,
wielopostaciowa

dynamizm światło naturlane

anegdotyczny wymiar

skóra zdejmowana z człowieka - alegoria

POCZYTAĆ

dramatyzm

Michał Anioł Buonarroti –

Sąd Ostateczny
fresk z Kaplicy Sykstyńskiej na
Watykanie
 RAFAEL SANTI robi Madonny
80

Florencja, Rzym <--- Juliusz II i Leon X

Rafael Santi
² XVI-wieczny włoski malarz i architekt
urodzony w Urbino
² był uczniem znanego malarza Pietro Perugino
² początkowo tworzył we Florencji, następnie,
na zaproszenie Donata Bramantego, przeniósł
się do Rzymu
² jego mecenasami byli m. in. papież Juliusz II i
jego następca Leon X
² zasłynął jako wybitny portrecista i twórca
licznych udanych przedstawień Madonny

Rafael Santi –
Autoportret
Rafael SANTI 81

budowla - głebia wciąga do środka

Rafael Santi –
Zaślubiny Marii z Józefem
 <--- ptak 82

madonna ze szczygłem trzymają go dzieci

Jezus i Jan Chrzciciel

RAFAEL SANTI

dziewczęca uroda Maryi

sfumato pejzażu

Rafael Santi –
Madonna ze szczygłem
Obecnie w: Galeria Uffizi, Florencja
 RAFAEL SANTI
83

piękna ogrodniczka

monochromatyzm brązy i zielenie + coś żywego (czerwień)

DOMINANTA KOLOR.

Jezus i Jan Chrzciciel

Jan Chrzciciel
symbol: - krzyż

Rafael Santi –
Piękna Ogrodniczka
 84

Sykstyńska RAFAEL SANTI

słodkie niesforne anioły

papież

Juliusz II

Rafael Santi –
Madonna Sykstyńska
filozofia antyczna SZKOŁA ATEŃSKA symetria, charmonia, spokój Arystoteles i Platon - dyskutują
85

RAFAEL SANTI

papież Juliusz II barwy czyste

Rafael Santi – Szkoła Ateńska, 1510-11
fresk z: Stanze Watykańskie kopozycja wieloelementowa
stopniowe walorowe
u fresk wykonany na zlecenie papieża 86

Juliusza II przedstawiający najważniejszych

filozofów starożytności – w centrum
znajdują się Platon i Arystoteles, po bokach
pozostali filozofowie i skupieni wokół nich
uczniowie
u kompozycja złożona, wieloplanowa i
rozproszona, ale z tendencją do symetrii,
wyznaczanej przez postaci w środku i
doskonale oddane formy architektoniczne
w tle
u perspektywa geometryczna, wrażenie
Rafael Santi –
głębi i iluzjonizmu architektury
Szkoła Ateńska (1510-11)
u jasna, szeroka gama barwna, miękki fresk z: Stanze Watykańskie
modelunek postaci, delikatne przejścia
walorowe
 87
portret kobiety z jednorożcem

sfumato pejzażu

układ 3/4

papież

Rafael Santi –
Kobieta z jednorożcem
 88
portret Juliusza II

weryzm

PORTRET PSYCHOLOGICZNY - widać cechy

nie reprezentacyjny

zmęczony starzec

"prywatnie"

Rafael Santi –
Portret papieża Juliusza II
 cinguecento XVI w. druga szkoła Wenecka - uczeń Belliniego
89

KOLOR <3
Giorgione
GIORGIONE zmysłowość

² XVI-wieczny malarz włoski, przedstawiciel

faktura
przedmiotówkoloryzmu weneckiego, czyli tzw. II szkoły
weneckiej
² był uczniem Giovanni Belliniego, wpłynął na
twórczość takich artystów jak np. Tycjan
² jego głównym obiektem zainteresowania w
sztuce była barwa oraz oddawanie za jej
pomocą głębi, przestrzeni, atmosfery czy
struktury wizualnej przedmiotu (stopniowanie
temperatury i natężenia koloru, miękki
modelunek etc.)
² był też wielkim obserwatorem chwilowych
stanów natury i światła, co umiejętnie
oddawał w sztuce
 Burza 90

pierwszy samodzielny pejzaż natury, zjawisko naturalne

sztafaż - postacie są tylko jako dodatek

Giorgione –
Burza (1506-08) napięcie w atmosferze

u pierwszy samodzielny pejzaż walor

w malarstwie włoskim, postaci
stanowią tylko uzupełnienie
nagłe przejścia
kompozycji (sztafaż) kolorów w inne
- świetny walor
u dzieło ukazuje przelotny stan
pogody, zjawisko laserunki wody

atmosferyczne, studium natury

laserunki
u raczej chłodna tonacja barwna,
utrzymana w zieleniach z
dodatkiem brązu 2:49:28
u zróżnicowanie walorowe
brazowy przechodzi w zielony
 potencjalnie dzieło Tycjana, który go naśladował dwóch muzyków pejzaż szczegołowy 2 i 3 plan
91

personifikacje poezji

światło miekkie

przelewanie wody -
płodność artystyczna

zmysłowość

NIE SFUMATO

Giorgione – Koncert wiejski miękki modelunek światłocieniowy

 NAJWAŻNIEJSZE DZIEŁO monochromatyczny pejzaż
DZIORDZIONE troche "pudica"
92

bedzie
bezczelnie
skopiowana
:)

zmysłowość
kolor ciała
i czerwień

ciepło

Giorgione – Śpiąca Wenus

 uczeń: Bellini i Giorgione 93
malaż Habsburgów, papież Paweł III

Tycjan szeroka gama tematyki

² XVI-wieczny malarz włoski, kolorysta,

zaliczany do tzw. II szkoły weneckiej
² był uczniem Giovanniego Belliniego oraz
Giorgionego
² nadworny malarz Habsburgów – Karola V i
Filipa II, pracował też w Rzymie dla papieża
Pawła III
² specjalizował się w tematach religijnych,
mitologicznych, alegorycznych i portretach
(które charakteryzuje ciemne tło i
pogłębiona psychologia postaci)

Tycjan –
Autoportret
 wzorowana na wenus Giorgione we wnętrzu delikatny modelunek malarski zmysłowość
94

TYCJAN

:///////

podwalone od
GIORGIONE
służące

TYCJAN

SFUMATO

Tycjan – Wenus z Urbino, 1538 pies - symbol wierności

Obecnie w: Galeria Uffizi, Florencja
u akt kobiecy we wnętrzu – na pierwszym 95

planie przedstawiona została naga kobieta w

kuszącej pozie – prawą dłonią zakrywa łono,
w lewej trzyma róże, u jej stóp śpi piesek
(symbol wierności); w tle, połowicznie
oddzielonym kotarą, widoczne są dwie
służące
u dzieło najprawdopodobniej nawiązuje do
„Śpiącej Wenus” Giorgione;
u zestawienie bieli i czerwienie w sąsiedztwie
nagiego ciała kobiety ma na celu
podkreślenie jej zmysłowości Tycjan –
u artysta stosuje miękki modelunek postaci i Wenus z Urbino (1538)
delikatne przejścia światłocieniowe Obecnie w: Galeria Uffizi, Florencja

równomiernie, oświetlając postać na

pierwszym planie
 TYCJAN Danae kontrask miedzy pięknem a brzydotą
96

złoty deszcz -
Zeus

(mitologia)

inspirowane
GIORGIONE

Tycjan – Danae, 1545

obecnie w Petersburgu
Obecnie w: Ermitaż, Petersburg
 TYCJAN
97
Flora

delikatność, świeżość

delikatny modelunek malarski

młoda kobieta

zmysłowość

ciemne tło - wydobywa postać z tła

Tycjan –
Flora, ok. 1515
Obecnie w: Galeria Uffizi, Florencja
 TYCJAN 98

Assunta - wniebowzięcie Maryi

ekspresja aniołów

wysokie kontasty gloryfikacje podkreślenie

Tycjan –
Wniebowzięcie Marii (Assunta)
 99
miękki modelunek monochromatyczny pejzaż

miłość niebiańska miłość ziemska

Tycjan – Miłość niebiańska i ziemska

 100
cesarz Karola V TYCJAN

portret konny

tło nadaje majestatu postaci

blik światła nadaje połysku zbroi

wzorowany na pomnikarz konnych

Tycjan –
Portret cesarza Karola V na koniu,
1548
Obecnie w: Prado, Madryt
 PAOLO VERONESE PAULO VERO NESE 101

Paweł Bardzo nosy

elementy życia codziennego
wielki format
zeświadczał sceny <--- miał problemy
detale
Paolo Veronese

² XVI-wieczny malarz wenecki,

przedstawiciel tzw. II szkoły weneckiej
² malował głównie freski i obrazy (często
wielkoformatowe) o tematyce
religijnej, historycznej i mitologicznej
² w jego twórczości widoczne jest
zamiłowanie do detalu i łączenia scen
religijnych z rodzajowymi
miał być Ostatnią Wieczerzą PAULO VERONESE dodał psy wrzawa dookoła Chrystusa
102

główna scena jest

przytłoczona

Paolo Veronese – Gody w Kanie Galilejskiej, 1562-63

Obecnie w: Luwr, Paryż
inspiracja TYCJANEM, MICHAŁEM ANIOŁEM czasami zaliczany do MANIERYZMU 103

JACOPO TINTORETTO

Jacopo Tintoretto
kompozycja kontrastów świetlnych <--- manieryzm

² XVI-wieczny włoski malarz i rysownik,

jeden z głównych przedstawicieli II szkoły
weneckiej (niekiedy zaliczany już do
manierystów)
² inspiracje czerpał m. in. od Tycjana i Michała
Anioła
² jego kompozycje cechują ciekawe efekty
świetlne, duży dynamizm i dramatyzm,
stosowanie układów diagonalnych i skrótów
perspektywicznych
 inna niż wersja LEONARDA DA VINCI brak charmonii diagonal stołu światłocień: źródło światło jest w obrazie (aureola)
cechy Barokowe 104
świeczka

kontrast
światłocieniowy

zawężona
gama barwna

dynamizm

zacienienie scenerii Jacopo Tintoretto – Ostatnia Wieczerza, 1592-94 światło sztuczne

 105

u obraz późnorenesansowy noszący cechy

malarstwa manierystycznego –
przesunięcie punktu zbiegu linii ze
środka w bok, oparcie kompozycji na
linii diagonalnej wyznaczonej przez
długi stół w centrum obrazu, misterne
skłębienie postaci oraz ich nieco
teatralne pozy, szerokie gesty etc.
u gama barwna mocno przyciemniona,
ostry światłocień (zapowiedź baroku) –
Jacopo Tintoretto – dwa źródła światła widoczne na obrazie
Ostatnia Wieczerza (1592-94)
– lampa i aureola Chrystusa
u atmosfera mistycyzmu, dynamizm –
wirujący u góry aniołowie, krzątająca się
służba etc.
 106

LITERATURA DODATKOWA

v Sztuka Świata, t. 5, Arkady, Warszawa 1992, s. 7-163.

v Jeannie Labno, Renesans, Arkady, Warszawa 2010.
v Diane Bodart, Renesans i manieryzm, PWN, Warszawa
2007.

M A T U R A - Z - H I S T O R I I - S Z T U K I . P L
 ŹRÓDŁA ZDJĘĆ 107

Zdjęcia niepodpisane są dziełem autorki niniejszego Vademecum, pochodzą z domeny publicznej lub z portali
udostępniających obrazy na otwartej licencji niewymagającej podawania autorstwa tj. Pixabay czy Unsplash. Pozostałe
reprodukcje i ilustracje zostały zaczerpnięte z Wikimedia Commons i tym podobnych źródeł. Szczegółowe informacje
dotyczące ich autorstwa i rodzaju licencji oraz odpowiednie odnośniki zostały wymienione poniżej:

„Rajskie Wrota” w baptysterium we Florencji, fot. Ricardo André Frantz, źródło

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Floren%C3%A7a_-_Port%C3%B5es_do_Para%C3%ADso_(146).jpg, licencja: Creative
Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska (CC BY-SA 3.0),
https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/legalcode.pl
Donatello „Prorok Habakuk”, fot. Jastrow, źródło https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Zuccone_Donatello_OPA_Florence.jpg,
Domena publiczna
Donatello „Św. Maria Magdalena” – detal, fot. Sailko, źródło
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Donatello,_maria_maddalena_11.JPG, licencja: Creative Commons Uznanie autorstwa-
Na tych samych warunkach 3.0 Polska (CC BY-SA 3.0), https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/legalcode.pl
Donatello „Św. Maria Magdalena” – całość, fot. Sailko, źródło
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Donatello,_maria_maddalena_02.JPG, licencja: Creative Commons Uznanie autorstwa-
Na tych samych warunkach 3.0 Polska (CC BY-SA 3.0), https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/legalcode.pl
Donatello „Św. Jan Chrzciciel”, fot. louis-garden, źródło
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:St_Jean_Baptiste-Donatello-Sienne.jpg, licencja: Creative Commons Uznanie
autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska (CC BY-SA 3.0), https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/legalcode.pl
Andrea del Verocchio „Pomnik konny Colleoniego”, fot. Didier Descouens, źródło
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bartolomeo_Colleoni_by_Andrea_del_Verrocchio.jpg, licencja: Creative Commons
Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska (CC BY-SA 3.0),
https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/legalcode.pl
Michał Anioł Buonarroti „Dawid”, fot. David Gaya, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Michelangelos_David.jpg, licencja:
Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska (CC BY-SA 3.0),
https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/legalcode.pl

M A T U R A - Z - H I S T O R I I - S Z T U K I . P L
 108
Michał Anioł Buonarroti „Dawid”, fot. Stanislav Traykov, źródło
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Michelangelo%27s_Pieta_5450_cropncleaned.jpg, licencja: Creative Commons Uznanie
autorstwa-Na tych samych warunkach 2.5 Ogólny (CC BY-SA 2.5), https://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.5/legalcode.pl
Michał Anioł Buonarroti „Mojżesz”, fot. Urlich Mayring, źródło
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Michelangelo_Mose_2007.jpg, licencja: Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych
samych warunkach 3.0 Polska (CC BY-SA 3.0), https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/legalcode.pl
Michał Anioł Buonarroti „Umierający jeniec”, fot. Jastrow, źródło
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Dying_slave_Louvre_MR_1590.jpg, Domena publiczna
Michał Anioł Buonarroti „Walczący jeniec”, fot. Dada, źródło
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Michelangelo-The_Rebellious_Slave.jpg, licencja: Creative Commons Uznanie
autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska (CC BY-SA 3.0), https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/legalcode.pl

M A T U R A - Z - H I S T O R I I - S Z T U K I . P L
 109

MATURA-Z-HISTORII-SZTUKI.PL