2 4 መግቢያ

አጠቃላይ የትምህርቱ ዓላማ

ክፍል አንድ
ስለማስረጃ አጠቃላይ ግንዛቤ
ምዕራፍ
1 የማስረጃ ጽንሰ ሐሳብ፣ አስፈላጊነትና ዓይነቶች
1.1. የማስረጃ ጽንሰ-ሐሳብ
1.2 የማስረጃ ዓይነቶች
ምዕራፍ
2.ማስረጃ ስለማያስፈልጋቸው ፍሬ ነገሮች
ክፍል ሁለት ማስረጃን ለፍርድ ቤት ስለማቅረብ
ምዕራፍ
3. ስለማስረጃ ተቀባይነት
ምዕራፍ
4. ስለ ማስረጃ አቀራረብ
ምዕራፍ
5. ምስክሮችን ስለመመርመር
5.1. ጠቅላላ
5.2. ምስክሮች በተከራካሪ ወገኖች ፊት ቀርበው መመስከር የሚገባቸው ስለመሆኑ
ክፍል ሦስት
ማስረጃን ስለመመዘን
ምዕራፍ
6. የማስረጃ አስረጅነት መመዘኛ (ደረጃ)
ምዕራፍ
7.የምስክሮችን ቃል አስረጅነት ስለመመዘን
7.5. ሳይጠቀሱ የታለፉ ፍሬ ነገሮች (Omissions) የሚያስከትሉት ዉጤት
7.6. ጥቅም ያላቸው ምስክሮች የምስክርነት ቃል ምዘና
ምዕራፍ
8. የሰነዶችንና ኤግዚቢት ማስረጃዎችን አስረጂነት ስለመመዘን
8.2. የጽሁፍ ሰነድ ማስረጃዎች ምዘና‥
ምዕራፍ
9 የእምነት ቃል አስረጂነትን ስለመመዘን

መግቢያ

በፍርድ ቤት ክርክር የሚደረግባቸው ጉዳዮች ሁሉ በአንድ ወይም በሌላ መንገድ ማስረጃን የሚመለከቱ
ጥያቄዎችን የሚያስነሱ ናቸው ለማለት ይቻላል፡፡ ውሳኔ ሊሰጥባቸው የተፈለጉት ጭብጦች ህግን
የሚመለከቱ ቢሆኑ እንኳ ወደ ህግ ጭብጥነት ደረጃ ከመድረሳቸው በፊት ፍሬ ነገሮችን የሚመለከቱ
ጭብጦችን እንደሚያስተናግዱ የሚታወቅ ነው፡፡ ፍሬ ነገሮቹን የሚመለከቱት ጭብጦች የሚረጋገጡት
ወይም የሚሰተባበሉት ደግሞ በማስረጃ አማካኝነት ነው፡፡
በሌላ በኩል ደግሞ የፍሬ ነገሮችን መኖር ወይም የመደምደሚያን ትክክለኝነት ለማረጋገጥ ወይም
ለማስተባበል ያስችላል ተብሎ የቀረበ ማስረጃ ሁሉ እንደተባለው ያረጋግጣል ወይም ያሰተባብላል ለማለት
እይቻልም፡፡ በሥራ ሂደት ትልቅ ችግር ሆኖ የሚታየው ማስረጃን የመመዘን ጉዳይ ነዉ፡፡

የቀረበዉ ማስረጃ እውነተኛ ወይም ትክክለኛ ላይሆን ይችላል፤ ወይም እውነተኛ ወይም ትከክለኛ ቢሆን
አንኳን ያስረዳዋል ወይም ያስተባብለዋል የተባለውን ፍሬ ነገር ወይም የተደረሰ መደምደሚያ በተፈለገው
ደረጃ ላያስረዳ ይችላል፡፡ ስለዚህም ማስረጃውን የሚቀበለው ፍርድ ቤት የቀረበለትን ማስረጃ የመመዘን
ኃላፊነት ይወድቅበታል፡፡ የሚመዝነው ደግሞ በአንድ በኩል በማስረጃነት የተገለፀው ፍሬ ነገር እውነተኛ
ወይም ትከክለኛ መሆን አለመሆኑን ለማጣራት ነው፡፡ ማለትም ውሳኔ ለመስጠት ተገቢ የሆነውን ፍሬ ነገር
መኖር ለማረጋገጥ ወይም ለማስተባበል በማስረጃነት የቀረበው ፍሬ ነገር “እውነት ነው ወይስ አይደለም”
የሚለውን ጥያቄ መሠረት በማድረግ ያጣራል፡፡ በሌላ በኩልም የተባለው ማስጃ እውነተኛ ወይም ትክክለኛ
ነው ቢባል ውሳኔ ለመስጠት ተፊላጊ የሆነውን ፍሬ ነገር ወይም ጭብጥ በሚፈለገው ደረጃ ማስረዳቱን
ወይም ማስተባበሉን ያጣራል፡፡ ስለዚህም “የቀረበው ማስረጃ በሚፈለገው ደረጃ አስረድቷል ወይስ
አላስረዳም " ለሚለው ጥያቄ መልስ ለመስጠት ፍርድ ቤቱ የማስረጃ ምዘና ተግባራትን ማከናወን
ይጠበቅበታል፡፡

የዚህ ፅሁፍ ዝግጅት ዋነኛ ትኩረትም ማስረጃዎችን በዓይነት ለይተዉ አዉቀዉ በሥራ ወቅት በወንጀልና
በፍትሐብሔር ጉዳዮች የማስረጃ ምዘና ሲከናወን ግምት ውስጥ ሊገቡ የሚገባቸውን መሠረታዊ ነጥቦችን
በማንሳት የሰልጣኞችን ግንዛቤ በማስፋት ወደሥራ

እንዴት እንደሚሰበሰብ መሠረታዊ ነጥቦች ይገለፀሉ፡፡ ሦሰተኛውና የጽሁፉ አብይ ክፍል ማስረጃ መመዘንን
የሚመለከት ሆኖ በዚህ ሥር ከተጠቃለሉ አራት ምዕራፎች በመጀመሪያው (ምዕራፍ 6 ሥር በወንጀልና
በፍትሐብሔር ጉዳዮች ላይ ያስረዳል ተብሎ የሚቀርብ ማስረጃ አስረድቷል ለማለት ማሟላት
የሚጠበቅበት ተፈላጊው የአስረጅነት ደረጃ ምን እንደሆነ የሚገልፅ ሲሆን፤ በተከታዮቹ ሦስት ምዕራፎች
ደግሞ በምዕራፍ 6 ላይ የተገለፀውን የአስረጅነት ደረጃ ማሟላት አለማሟላታቸውን ለማረጋገጥ የተለያዩ
ዐይነት ማስረጀዎች እንዴት ሊመዘኑ እንደሚገባ እና ማስረጃዎቹ ሲመዘኑ ግምት ውስጥ መግባት
የሚኖርባቸው ጉዳዮች ይገለፃሉ፡፡

በየክፍሉ ከተለያዩ የህግ ድንጋጌዎች እና የፍርድ ጉዳዮች የተወሰዱ ጥያቄዎች የተካተቱ ሲሆን
ዓላማቸውም የሥልጠናው ተካፋዮች እነዚህን ጥያቄዎች መሠረት በማድረግ የቡድን ውይይት
አንዲያደርጉና ልምድ አንዲለዋወጡ ማስቻል ነው፡፡

3
አጠቃላይ የስልጠናው አላማ፣

የትምህርቱ ዓላማ የፍትህ ሥርዓቱን በዳኝነትን በዐቃቤ ህግነት ለሚያገለግሉ ባለሙያዎች በማስረጃ ህግ
በቂ ግንዛቤና ተግባርን ያተኮረ ክህሎት ማዳበር በመሆኑ ስልጠናዉ ሲጠናቀቅ፡-

ስለማስረጃ ሕግ ፅንሰ ሀሳብ በቂ ግንዛቤ ይኖራቸዋል፤

በወንጀልን በፍታብሔር ጉዳዮች የማስረጃን ተቀባይነት፣ አግባብነትና አቀራረብ በተመለከተ በቂ እዉቀት

ያገኛሉ፤
የተለያዩ ዓይነት ማሰረጃዎች በወንጀል እና በፍታብሔር ጉዳዮች እንዴት እንደሚመዘኑ ተገቢ ክህሎት
ያዳብራሉ፣

ዝርዝር ዓላማዎች

የማስረጃ ዓይነቶችን፣ ልዩነቶችን እና አስፈላጊነትን ለይተዉ ይገልፃሉ፤

ማስረጃ ማቅረብ አስፈላጊ የሚሆንባቸዉን ጉዳዮች እና አስፈላጊ የማይሆንባቸዉን ጉዳዮች ለይተዉ

ያዉቃሉ፣ ሥራ ላይ ያዉላሉ፤

የተለያዩ የህግ ሥርዓቶች የሚከተሉ አገሮች ማስረጃ እንዴት እንደሚመዝኑ ግንዛቤ ይጨብጣሉ
ከአገራችን አፈፃፀም ጋር ማዛመድ ይችላሉ፤

በቂ

2 በሚገቡበት ወቅት ሳይቸገሩ ኃላፊነታቸዉን እንዲወጡ ለማስቻል ነዉ፡፡ ሠልጣኞች ከቅርብ

አሰልጣኞቻቸዉ ጋር በመሆን ብዙ ነጥቦችን በዉይይት እንደሚያዳብሩም ይጠበቃል፡፡ በዚህም መሠረት
ማስረጃ ሲመዘን ከቀረበው ማስረጃ፣ እና ከጉዳዩ ዓይነት አንፃር የማስረጃውን እውነተኛነት ወይም
ትክክለኛነት ለማረጋገጥ ምንምን ነገሮችን ግምት ውስጥ ማስገባት እንደሚገባ፣ እንዲሁም ለጉዳዩ
አግባብነት ካለው የአስረጅነት ደረጃ አንፃር የቀረበው ማስረጃ ተፈላጊውን ፍሬ ነገር አስረድቷል ለማለት
የሚበቃው ምን ዓይነት መመዘኛዎችን ሲያሟላ እንደሆነ የፍርድ ቤት መዘግብትን እና ተሞክሮዎችን
መሠረት በማድረግ ይገለፃል፡፡

ዝግጅቱ በሦስት ክፍሎችና በዘጠኝ ምዕራፎች የተከፋፈለ ነው፡፡ በክፍል አንድ ሥር የተካተቱት ሁለት
ምዕራፎች (ምዕራፍ 1 እና 2) ማስረጃን በሚመለከት አጠቃላይ ግንዛቤ የሚሰጡ ናቸው፡፡ ማስረጃ ምን
ማለት አንደሆነ፣ ለምን እንደሚያስፈልግ፣ ዓይነቶቹን፣ በልዩ ሁኔታ ማስረጃ ማቅረብ የማያስፈልጋቸው
ፍሬ ነገሮች በአጭሩ ይገለፃሉ፡፡ በክፍል ሁለት ሥር የተካተቱት ሦሰት ምዕሪፎች( ከምዕራፍ 3-5 የማስረጃ
አቀራረብን የሚመለከቱ ሲሆን ለፍርድ ቤት መቅረብ የሚችሉት ምን ዓይነት ማስረጃዎች እንደሆኑ፣ ማን
እና እንዴት እንደሚያቀርባቸው፣ እንዲሁም ችሎት የቀረቡት ማስረጃዎች የገለፀት ፍሬ ነገር
በወንጀልም ሆነ በፍታብሔር ጉዳዮች ማስረጃ ማቅረብ አስፈላጊ ቢሆንም እንኳ መቅረብ የሚገባቸዉ
አግባብነት እና ተቀባይነት ያላቸዉ ማስረጃዎች ብቻ መሆናቸዉን ምን ዓይነት ማስረጃዎች አግባብነት
እንዳላቸዉ እና ለፍርድ ቤት እንዴት መቅረብ እንዳለባቸዉ ለይተዉ አዉቀዉ በተግባር ሥራ ላይ ማዋል
ይችላሉ፤

በወንጀልም ሆነ በፍታብሔር ጉዳዮች ማስረጃ ማን፣ መቼ እና እንዴት ማቅረብ እንደሚገባቸዉ ያዉቃሉ

ተግባራዊ መሥራት ይችላሉ፤ ልምምድ በማድረግ በዚሁ መሠረት

የማስረጃ አስረጅነት መመዘኛዎችን እንዲሁም በፍታብሔርና በወንጀል ጉዳየች መካከላ ያለዉን

የመመዘኛ ልዩነት ያዉቃሉ፤ ይህንን የሚመለከቱ መመዘኛ ጉዳዮችን በተግባር ሥራ ላይ ያዉላሉ፤ በተለይ
በወንጀልና በፍትብሔር ጉዳዮች ላይ የሚቀርቡ ማስረጃዎች ሲመዘኑ

ትኩረት ዉስጥ መግባት ስለሚያስፈልጋቸዉ መሠረታዊ መርሆዎች ያዉቃሉ፤

በፍታብሔርም ሆነ በወንጀል ጉዳይ የቀረቡ ምስክሮችን
የመመርመር ክህሎት ያዳብራሉ፤

የተለያዩ ዓይነት ማስረጃዎችን በወንጀልም ሆነ በፍታብሄር ጉዳይ ሲቀርቡ መዝነዉ አሳማኝነታቸዉን

በመለየት መጠቀም ይችላሉ፤

ክፍል አንድ
ስለማስረጃ አጠቃላይ ግንዛቤ ምዕራፍ 1 የማስረጃ ጽንሰ ሐሳብ፣ አስፈላጊነትና ዓይነቶች
ዝርዝር አላማዎች
ሰልጣኞች ይህንን ምእራፍ ሲያጠናቅቁ ፣
የማስረጃን ፅንሰ ሀሳብ ይረዳሉ፣
የማስረጃ ዓይነቶችን የመለየት ጠቀሜታ ከህግ ሥርዓቶች ተሞክሮ አንፃር ጠንቅቀዉ ያዉቃሉ፤

• በአገራችን ያለዉን ተግባራዊ አፈፃፀም ፈትሸዉ አዉቀዉ በሥራ ላይ ተገቢዉን ጥንቃቄ ያደርጋሉ፡፡

5
1.1. የማስረጃጽንሰ-ሐሳብ
ዉድ ሰልጣኞች ማስረጃ ምንድነው? ማስረጃና መረጃ ልዩነት ይኖራቸዉ ይሁን? ለሚለው ጥያቄ
የአገራችን ሕጐች ግልፅ መልስ አይሰጡም፡፡ በህጐቻችን ውስጥ የማስረጃ ጉዳይን የሚመለከቱ በርካታ
ድንጋጌዎች ቢኖሩም፤ ማስረጃን ግን አይተረጉሙትም፡፡ ስለዚህም ማስረጃ ለሚለው ቃል ትርጉም
ለመፈለግ ሌሎች ምንጮችን መመርመር ግዴታ ይሆናል፡፡

ከመዝገበ- ቃላት አንፃር ማስረጃ “ፍሬ ነገርን ወይም በጭብጥነት የተያዘን ጉዳይ መኖር ወይም አለመኖር
አስመልክቶ ውሳኔ ሰጭውን ከፍል የማሳመን ውጤት ለመፍጠር ታቅዶ የሚቀርብ ማናቸውም ፍሬ ነገር
ነው” የሚል ፍቺ ይሰጠዋል፡፡ በአገራችን ማስረጃን አስመልክቶ ከተፃፉ ጽሑፎች መካከል ዓላማየሁ ሐይሌ
የኤክሰፐርት ማስረጃ በኢትዮጵያ ሕግ -በማነፃፀር የቀረበ” በሚል ጽሑፋቸው (ገፅ 56) ላይ ማስረጃን
“ለፍርድ ቤት ግምት መሠረት በመሆን ውሳኔ ሊያሰጡ ከሚችሉት ከነዚህ ፍሬ ነገሮች በመነሳት ግምት
የሚወሰድበት ነጥብ ላይ የሚደረስበት ሥርዓት ነው " ከውጭ አገር ጸሐፊዎች ደግሞ (Richard May)
ብለውታል፡፡ “ ማስረጃ ማንኛውም ፍሬ ነገርን ወይም መደምደሚያን ለማረጋገጥ ወይም ለማስተባበል
የሚጠቅም ነገር ነው፤ የክስ መሰማት ሒደትን በተመለከተም ማስረጃ ማለት በጭብጥ የተያዙትን ፍሬ
ነገሮች ለማረጋገጥ ወይም ለማስተባበል ተብሎ የሚቀርብ መረጃ ነው” ይሉታል፡፡
ስለዚህም ከነዚህ ለማስረጃ ከተሰጡ ፍቺዎች የምንረዳቸው ቁም ነገሮች፡-

✓ ማስረጃ ለፍርድ ቤት የሚቀርብ መረጃ ሲሆን ይህ መረጃም ፍሬ ነገርን የሚመለከት ነው፡፡

✓ ይህንን ፍሬ ነገርን የሚመለከተው መረጃ ማስረጃ የሚያሰኘው በፍርድ ቤት በጭብጥ የተያዘን ፍሬ ነገር
ወይም መደምደሚያ እውነተኛነት ወይም ትክክለኛነትነ ማረጋገጥ (Proving of fact in issue or
conclusion) ወይም እውነተኛ ወይም ትክክለኛ አይደለም በሚል ለማስተባበል (Disproving any fact in
issue or conclusion) የሚረዳ በመሆኑ ነው፡፡

በዚህም መሠረት ከማስረጃ ምንነት ጋር በተያያዘ የሚከተሉትን ማስተዋል ተገቢ ነው፡፡ በመጀመሪያ ደረጃ
ፍሬ ነገርን ወይም መደምደሚያን ለማረጋገጥ ወይም ለማስተባበል የሚቀርብ ይሁን እንጂ ማስረጃ ራሱ
ፍሬ ነገር መሆኑን መረዳት ያስፈልጋል፡፡ ይህም ማለት ማስረጃ የፍሬ ነገርን መኖር ወይም መደምደሚያን
ለማረጋገጥ ወይም ለማስተባበል የሚቀርብ እንጂ የህግ ጉዳይን ለማረጋገጥ ወይም ለማስተባበል
የሚቀርብ አይደለም፡፡ ሕግን የሚመለከት ክርክር የተነሳ እንደሆነ ውሳኔ የሚያገኘው ሕጉን በመመርመር
ነው እንጂ ማስረጃ በማቅረብ አይደለም፡፡ ማስረጃ የህግ ክርክርን ለማስረዳት የሚቀርብ አይደለም፡፡

በሁለተኛ ደረጃ ማስረጃን ለማስረዳት ከምንጠቀምባቸው ዘዴዎች መለየት ያስፈልጋል፡፡ ከላይ

እንደተገለፀው ማስረጃ የአንድን ፍሬ ነገር መኖር ወይም የመደምደሚያን ትክክለኛነት ለማረጋገጥ ወይም
ለማስተባበል ለፍርድ ቤት የሚቀርብ ፍሬ ነገር ሲሆን በኋላ እንደሚገለፀው ይህንን ፍሬ ነገር ለፍርድ ቤት
ለመግለፅ የምንጠቀምባቸው መንገዶች ወይም ዘዴዎች ምስክር አቅርቦ ማሰማት ወይም ሰነድ አቅርቦ
ይዘቱን ማሳየት ወይም አንድ ዕቃ አቅርቦ ፍርድ ቤት ግንዛቤ እንዲወሰድበት ማድረግ ሊሆኑ ይችላሉ፡፡
ለፍርድ ቤቱ የተገለፀው ወይም ፍርድ ቤቱ አይቶ የተገነዘበው ፍሬ ነገር (ምሰክሩ የተናገረው ቃል፣ ወይም
የሰነዱ ይዘት ወይም መልዕክት፣ ወይም ፍርድ ቤቱ የቀረበውን ዕቃ አይቶ የወሰደው ግንዛቤ) ማስረጃ
(Evidence) ሲሆን ይህንን ማስረጃ ፍርድ ቤቱ አንዲያውቀው ለማድረግ የቀረቡት ምስክሮች፣ ሰነዶች
ወይም ዕቃዎች… ወዘተ ደግሞ ዘዴዎች (Proof) ይባላሉ፡፡ በአንግሊዝ፣ አሜሪካ፣ በህንድ የማስረጃ
ህጐችና ሰለማስረጃ የተፃፉ ጽሑፎች ላይ ማስረጃን (Evidence) ከዘዴው (Proof) ለይቶ መጠቀም
የተለመደ ሲሆን የአገራችን ህጐችም ይህንን ልዩነት ግምት ውስጥ ያስገቡ የሚመስሉ ድንጋጌዎችን
ይዘዋል፡፡ ለምሳሌ
የወንጀለኛ መቅጫ ሕግ ሥነ ሥርዐት ቁጥር 147 ርዕስ “ ማስረጃን በመዝገብ ስለመፃፍ ይልና ዝርዝሩ
ሲታይም ማስረጃ ተብሎ በመዝገቡ ውስጥ የሚፃፈው ምስክሮች የተናገሩት ቃል መሆኑን ይገልፃል፡፡
ሌሎችም በርካታ ልዩነቱን አመልካች የሆኑ ድንጋጌዎች ይኖራሉ፡፡ በፍርድ ቤቶችና በዐቃቤ ህግ
መስሪያቤቶች ያለው ልማድ ሲታይ ግን “ማስረጃ” የሚለውን ቃል ፍሬ ነገሩንና የተጠቀምንበትን ዘዴ
እንዲገልፅ በመለዋወጥ መጠቀም የተለመደ በመሆኑ

7
በዚህ ጽሑፍም በዚሁ በተለመደው መልክ በተለዋዋጭነት መጠቀሙ የሚቀጥል ሲሆን የትኛውን ሐሳብ
ለማመልከት አንደተፈለገ ከቃሉ አገባብ በቀላሉ መለየት ይቻላል፡፡

1.2. የማስረጃ ዓይነቶች

የአንድን ፍሬ ነገር መኖር ወይም የመደምደሚያን ትክክለኛነት ለማረጋገጥ ወይም ለማስተባበል
ከሚቻልባቸው ዘዴዎች እና ማስረዳት ከሚፈለገው ፍሬ ነገር ወይም መደምደሚያ ጋር ማስረጃው
የሚኖረውን ግንኙነት መሠረት በማድረግ ማስረጃን በተለያዩ መንገዶች ክፋፍሎ መረዳት ይቻላል፡፡ ፍሬ
ነገርን ለማስረዳት ከምንጠቀምበት ዘዴ አንፃር ማስረጃን የምስከርነት ማስረጃ (Testimonial Evidence)
የሰነድ ማስረጃ (Document Evidence) እና ገላጭ ማስረጃ (Real or
Demonstrative Evidence) በሚል ከፋፍሎ መመልከት ይቻላል፡፡

እንዲሁም በማስረጃነት የሚገለፀው ፍሬ ነገር ሊያስረዳው ከተፈለገው ፍሬ ነገር ወይም መደምደሚያ ጋር

ካለው ግንኙነት አንፃር ማስረጃን ቀጥተኛ ማስረጃ (Direct Evidence) እና ቀጥተኛ ያልሆነ ማስረጃ
(ndirect Evidence) በሚል ለያይቶ መመልከት ይቻላል፡፡

1.2.1. ማስረዳት ከሚቻልበቸው ዘዴዎች አንፃር የማስረጃ ዓይነቶች

ሀ ምስክርነት
ምስክርነት ሰዎች በአካል ፍርድ ቤት ቀርበው ለችሎት መረጃ የሚሰጡበት መንገድ ሲሆን ፍሬ ነገሩን
ለፍርድ ቤቱ የሚገልፁት በመሠረቱ በንግግር ነው፡፡ (እንደሁኔታው ግን ምስክሮች በምልክት ቋንቋ እየገለፁ
በፍርድ ቤቱ በባለሙያ እየተተረጎመ ሊቀርብ ይችላል፡፡) እነዚህ ሰዎች የሚገልፁት ፍሬ ነገር በዚህ ፅሑፍ
ውስጥ “የምስክር ቃል”አለማየሁ ኃይሌ ገፅ 56

8
በሚል የሚገለፅ ሲሆን ይህም ከንግግር በተጨማሪ በምልከት
ወይም በድርጊት የተሰጠ የፍሬ ነገር መግለጫን ያጠቃለላል፡፡

ለ. ሰነዶች
የሰነድ ማስረጃ የሚባለው በላዩ ላይ የተፃፈበት፣ የተሳለበት ፣ ወይም ማናቸውም ዓይነት ምልክት
የተደረገበት፣ ወይም ድምፅ የተቀዳበት ወይም ድምፅና ምስል የተቀረፀበት ሆኖ ይዘቱም ለአስረጅነት
የሚቀርበው የተፃፈው ጽሑፍ፣ የተሳለው ስዕል፣ ወይም የተደረገው ምልከት ወይም የተቀዳው ወይም
የቀረፀው ድምፅ ወይም ምሰል ወይም ማናቸውም ነገር ነው፡፡ በዚህም መሠረት በጽሑፍ የተገለፁ ነገሮች
(ለምሳሌ ውሎች፣ ቼኮች፣ ለፖሊስ ወይም ለፍርድ ቤት የተሰጠ የዕምነት ቃል የተመዘገበበት፣ በጽሑፍ
የተገለፀ የላቦሪቶሪ ወይም የህክምና ምርመራ ውጤት የሰነድ ማስረጃ ነው፡፡ እንዲሁም ስዕሎች፣
ቻርቶች፣ በድንጋይ ላይ የተቀረፁ ነገሮች፣ በቴፕና የቪዲዮ ካሴቶች፣ ዲስኮች፣ የተፈለገው ይዘታቸው
እስከሆነ ድረስ የሰነድ ማስረጃ ናቸው፡፡

ማስረጃውን የሰነድ ማስረጃ የሚያሰኘው ወረቀትነቱ፣ ወይም ካሴትነቱ ፎቶ ግራፍነቱ አለመሆኑ መታወቅ
አለበት፡፡ ሰነድ ያሰኘው ለማስረጃነት የተፈለገው ለፍርድ ቤት የሚቀርበውና ፍርድ ቤት የሚመለከተው
ፍሬ ነገር በዚህ በወረቀት፣ ካሴት ወዘተ ላይ ሰፍሮ መገኘቱ ነው፡፡ ስለዚህ ለሰነድ ማስረጃነት ዋናው ነጥብ
ማስረጃ የሚሆነው ፍሬ ነገር ( የተፃፈው ቃል፣ የተቀረፀው ምልክት፣ የተሳለው ስዕል፣ የተቀረፀው ድምፅ
ወይምምስል) በወረቀቱ፣ በካሴቱ፣ በዕቃው…ወዘተ ሠፍሮ መገኘቱ ነው፡፡

ሐ ገላጭ ማስረጃዎች
እነዚህ ፍርድ ቤት እንዲያያቸውና ግንዛቤ እንዲወሰድባቸው የሚቀርቡ ነገሮች ናቸው፡፡ ለምሳሌ በወንጀል
ድርጊት የተገኘ ንብረት፣ ወይም ወንጀል ለመፈፀም _ አገልግሎት ላይ የዋለ መሳሪያ በማስረጃነት ሲቀርብ
ገላጭ ማስረጃ ይባላል፡፡ አገልግሎቱም ፍርድ ቤቱ ተመልክቶት አንድ አይነት ግንዛቤ እንዲወስድ ማስቻል
ነው፡፡ ተከሳሹ ግድያ ፈፀመበት የተባለው ቢላዋ በማስረጃነት ቢቀርብ ፍርድ ቤቱ ይህንን ተመልክቶ
መሳሪያው የተባለውን ጉዳት ለማድረስ ብቃት እንዳለውና የተከሳሹን ቁርጠኝነት፡…ወዘተ

9
በሚመለከት ግምት ይወስድበታል፡፡ የተሰረቀ ዕቃ ፍርድ ቤቱ አንዲመለከተው ቢቀርብ የከሳሽ ዐቃቤ ሕግ
ክስና ምስክሮች እንደሚገልፁት ዕቃው በአንድ ሰው ሽክም ከቦታ ቦታ ሊንቀሳቀስ መቻል አለመቻሉን
በተመለከተ ግንዛቤ ለመውሰድ ይጠቅማል፡፡

መወያያ ጥያቄዎች

1. አንድ ሰው ይዞታው በሆነው መሬት ላይ መተላለፊያ

የመስጠት ግዴታ አለበት በሚል በሚቀርብ ክስ ላይ በእርግጥም ለከሳሹ በተከሳሹ ይዞታ ላይ የመተላለፊያ
መንገድ አስፈላጊ መሆኑን ለማረጋገጥ፣ እንዲሁም በውሐ አጠቃቀም ምክንያት የሚቀርብ ክርክር
በተመለከተ ልዩ ልዩ ጥቅሞችን በመጠበቅ ለመወሰን እንዲያስችል ዳኞች የክርክር መነሻ የሆኑትን
መሬቶችና ውሐዎች ሁኔታ በአካል ተገኝተው ማየት ይችላሉ፡፡ በዚህ መንገድ የተገኘ ማስረጃ ከላይ
ከተጠቀሱት የማስረጃ ዓይነቶች በየትኛው ውስጥ ይመደባል?

2. ከላይ በተገለፀው ዓይነት ማስረጃን ከፋፍሎ መረዳት ማስረጃን ከመመዘን አንፃር ምን ጥቅም ይሰጣል?

1.2.2. ለማስረዳት ከተፈለገው ፍሬ ነገር ግንኙነት አንፃር የማስረጃ ዓይነቶች

ሀ. ቀጥተኛ ማስረጃ
ማስረጃ ቀጥተኛ ነው የሚባለው አንድን በጭብጥ የተያዘ ፍሬ ነገር ወይም የተወሰደን መደምደሚያ
ትክክለኛነት በቀጥታ ለማረጋገጥ ወይም ለማስተባበል የሚቀርብ ሲሆን ነው፡፡ ከዚህ አንፃር ምስክር ቀርቦ
በጭብጥ የተያዘው ፍሬ ነገር መኖሩን ወይም አለመኖሩን ራሱ በስሜት ህዋሳቱ አማካኝነት በማየት፣
በማሽተት፣ በመቅመስ፣ በመስማት ወይም በመዳበስ ያወቀ መሆኑን የሚመሠክር ሲሆን ቀጥተኛ ማስረጃ
ይባላል፡፡ ሰው ገድሏል በሚል ዐቃቤህግ ላቀረበው ክስ ምስክር ቀርቦ “ ተኩሶ
ሲገድል አይቻለሁ” በሚል የሚመሠክር ቢሆን፤ በንግግር ስም አጥፍተሃል በሚል በተከሳሽ ላይ ለቀረበ ክስ
የቀረበ የከሳሽ ምስክር “ተከሳሹ የግል ተበዳይን ስም በማጥፋት ሲናገር ሰምቻለሁ” በሚል የሚመሠክር
ቢሆን ቀጥተኛ ማስረጃ ይባላል፡፡

10
በሰነድ ማስረጃ በኩልም በማስረጃነት የቀረበው ሰነድ በጭብጥ የተያዘው ፍሬ ነገር መኖርን ወይም
የተደረሰበት መደምደሚያ ትክክለኛ መሆኑን ሰነዱ ራሱ በቀጥታ ያረጋግጣል ወይም ያስተባብላል በሚል
የቀረበ ከሆነ ቀጥተኛ ማስረጃ ይባላል፡፡ ለምሳሌ በቂ ስንቅ ሳይኖረው ቼክ ፈርሞ ሰጥቷል በሚል ገንዘብ
እንዲከፍል በተከሳሽ ላይ ለቀረበ ክስ ከሳሽ ቼኩን በማስረጃነት ያቀረበ ቢሆን ተከሳሹ ስለመፈረም
አለመፈረሙ እና ስለገንዘቡ ልክ ቼኩ በቀጥታ የሚናገር ስለሆነ ቀጥተኛ ማስረጃ ይባላል፡፡ ቼኩ ሳይሆን
“ተከሳሹ ቼክ መፈረሙን እናረጋግጣለን” የሚል ሌላ ሰነድ ቢቀርብ ግን ቀጥተኛ ማስረጃ አይደለም፡፡

ለ. ቀጥተኛ ያልሆነ ማስረጃ

ማስረጃ ቀጥተኛ ያልሆነ ነው የሚባለው ከሁለት ሁኔታዎች አንፃር ነው፡፡ አንደኛው ማስረጃ ያስረዳል
የተባለውን ፍሬ ነገር ምንጩ ማስረጃው ራሱ በቀጥታ ያወቀው ሳይሆን ከሌላ ያገኘው ወይም የተረዳው
ሲሆን ነው፡፡ ምስክር ይመሠክረዋል
የተባለውን ፍሬ ነገር ራሱ በቀጥታ በስሜት ህዋሳቱ የተረዳው ሳይሆን ሌላ ሰው የገለፀለት መሆኑን ጠቅሶ
የሚመሠክር ሲሆን ቀጥተኛ ሳይሆን የሰሚ ሰሚ ማስረጃ (Hearsay Evidence) ይባላል፡፡ ከላይ በቂ ስንቅ
ሳይኖረው ቼክ ሰጠ በሚል በቀረበው ምሳሌ ላይ እንደተመለከተው ተከሳሹ ቼክ መፈረሙን እና የገንዘቡን
መጠን የሚናገረው ቼኩ ራሱ ሳይሆን ስለዚህ ይገልፃል በሚል የቀረበ ሌላ ጽሑፈ ቢሆን ሰነዱ ቀጥተኛ
ሳይሆን በሰነድ የተገለፀ የሰሚ ሰሚ ማስረጃ (Documentary Hearsay Evidence) ነው የሚባለው፡፡
የሰሚ ሰሚ ማስረጃን ቀጥተኛ ያልሆነ የሚያሰኘው ማስረጃው ፍሬ ነገሩን የሚገልፀው ራሱ በቀጥታ
እንዳወቀው ሳይሆን ከሌላ ሰው የሰማው ወይም ከሰነድ ያነበበው በመሆኑ ነው፡፡ በሰነድ ማስረጃም በኩል
የሰሚ ሰሚ የሚያሰኘው ማስረጃ ሆኖ የቀረበው ሰነድ ላይ የተገለፀው ፍሬ ነገር ስለዚህ ፍሬ ነገር
አውቃለሁ በሚል ሌላ ሰው የተዘጋጀ መሆኑ ነው፡፡

ሁለተኛው ቀጥተኛ ያልሆነ ማስረጃ ነው የሚባልበት ሁኔታ የሚያጋጥመው አከባቢያዊ ማስረጃ

(Circumstantial Evidence) የቀረበ እንደሆነ ነው፡፡ አከባቢያዊ ማስረጃ በጭብጥ ስለተያዘው ፍሬ ነገር
መኖር ወይም አለመኖር በቀጥታ አይነግረንም፡፡

11
ይልቁንም የተወሰኑ ፍሬ ነገሮችን መኖር ወይም አለመኖር
በማረጋገጥ ከዚህ ተነስተን በጭብጥ የተያዘውን ፍሬ ነገር በተመለከተ አንድ አይነት መደምደሚያ ላይ
እንድንደርስ የሚያደርግ ነው፡፡ ጠመንጃ ተኩሶ ሰው ገድሏል በሚል ዐቃቤ ህግ ላቀረበው ክስ የቀረቡት
ማስረጃዎች የሚገልፁት ተከሳሹ ተኩሶ ስለመግደሉ ሳይሆን ተከሳሹ ከሟች ጋር ፀብ እንደነበረው፣ ሟች
ከመሞቱ ጥቂት ጊዜ አስቀድሞ ተከሳሹ ከብት ሽጦ ጠመንጃ እንደገዛ፣ ሟች ተገደለ ከተባለ በኋላ ተከሳሹ
ከአካባቢው ተሰውሮ ቆይቶ በፖሊስ ክትትል መያዙን ቢሆን ስለዋናው ክስ ጉዳይ በቀጥታ አይናገሩም ::
ስለአከባቢያዊው ሁኔታ ይናገራሉ፡፡ እነዚህ ማስረጃዎች ከራሳቸው ወይም ከሌሎች ጋር በመሆን ውሳኔ
ስለሚሰጥባቸው ፍሬ ነገሮች መኖር ወይም አለመኖር አንድ ዓይነት ግምት ለመውሰድ ያስችላሉ፡፡
ለማጠቃለል _ አካባቢያዊ ማስረጃን ቀጥተኛ ያልሆነ የሚያሰኘው በማስረጃነት የተገለፀው ፍሬ ነገር
በጭብጥ ስለተያዘው ፍሬ ነገር በቀጥታ የሚናገር ወይም የሚገልፅ ሳይሆን ሌሎች ፍሬ ነገሮችን በመግለፅ
በጭብጥ ስለተያዘው ፍሬ ነገር ግምት እንዲወሰድ የሚያደርግ መሆኑ ነው፡፡

ማስረጃን ቀጥተኛ እና ቀጥተኛ ያልሆነ በሚል ከፋፍሎ ማየት ለምን አስፈለገ? የሚል ጥያቄ ሊነሳ
ይችላል፡፡ የአንግሎ አሜሪካ የህግ ስርዓት ተከታይ በሆኑ አገሮች በልዩ ሁኔታ ካልሆነ በስተቀር የሰሚ ሰሚ
ማስረጃ (ምስክርም ይሁን ሰነድ) ተቀባይነት የለውም፡፡ ከኢትዮጵያ ህግ አንፃር ሲታይ ግን
በማስረጃነት ሊቀርብ ይችላል፡፡ የወንጀለኛ መቅጫ ሕግ ሥነሥርዓት ቁጥር 137(1) እና የፍ.ብ.ሥ.ሥ.ሕ.
ቁጥር 263(1) እንደሚያመለክቱት የሰሚ ሰሚ ማስረጃ በማስረጀነት ሊቀርብ ይችላል፡፡

የወንጀለኛ መቅጫ ስነስርአት ሕግ ቁጥር 137(1) በዋናው ጥያቄ የሚቀርቡ

ጥያቄዎች ውሳኔ ስለሚሰጥበት ፍሬነገር ተገቢ የሆኑትንና በቀጥታም ሆኖ ቀጥታ ባልሆነ መንገድ ምስክሩ
ስለሚያውቃቸው ፍሬነገሮች ብቻ ነው፡፡› Questions put in examination-in-chief shall only relate
to facts relevant to the issues to be decided and to such facts only of which the

witness has direct or indirect knowledge. የፍትሀብሄር ስነስርአት ህግ ቁጥር 263(1) ‹ምስክሩ
የመጀመሪያ ቃሉን ሲሰጥ የሚቀርብለት ጥያቄ ጭብጡን የሚመለከትና በቀጥታ ወይም በሌላ መንገድ

12
በሚያውቀው ወይም ሊያውቀው በሚችለው ነገር ላይ ብቻ የተመሰረተ መሆን አለበት፡፡›
Questions put in examiniation-in-chief shall only relate to facts relevant to the issues to be
decided and only to such facts of which
the witness has direct or indirect knowledge.

ነገር ግን የማስረጃ ምዘና በሚከናወንበት ጊዜ የማስረጃው ዓይነት ተፅዕኖ ሊያሳድር እንደሚችል መረዳት
ያስፈልጋል፡፡ ማስረጃ ሲመዘን በመስቀለኛ ጥያቄ “ትክክለኛነቱ፣ አጣራጣሪነቱ፣ እውነትነቱ”
(የፍትሐብሔር ሠነ ሥርዓት ሕግ ቁጥር 263(3)) የሚፈተሽ በመሆኑ ይህ የመመዘን ተግባር ሲከናወን
የማስረጃው ቀጥተኛ ወይም የሰሚ ሰሚ መሆን ግምት ውስጥ መግባት አለበት፡፡ አንዲሁም ማስረጃ
ሲመዘን ትክክለኛነቱ፣ አጠራጣሪነቱ እና እውነተኛነቱ ብቻ ሳይሆን ማስረጃው እውነተኛ፣ ትክክለኛቱ፣
እርግጠኛ ቢሆን እንኳን በጭብጥ የተያዘውን ፍሬ ነገር መኖር ለማረጋገጥ ወይም ለማስተባበል ያለው
ብቃት (ማለትም እውነት ቢሆንስ ለማስረዳት ይበቃልን የሚለው የሚመረመር በመሆኑ የማስረጃው
ቀጥተኛ ወይም አከባቢያዊ መሆኑ ትልቅ ትኩረት የሚሰጠው ጉዳይ ነው፡፡ ስለዚህ ማስረጃው ቀጥተኛ
ወይም አከባቢያዊ መሆን አለመሆኑን መለየት በማስረጃ ምዘና ጊዜ ከፍተኛ ጠቀሜታ አለው፡፡

መወያያ ጥያቄዎች
ከዚህ በታች ከተገለፁት ውስጥ ቀጥተኛ እና ቀጥተኛ ያልሆኑትን በመለየት ከነምክንያቱ ጭምር ግልፅ፡፡
ከህግ አንፃር የሚወሰደው መደምደሚያስ ምንድነው ?

ሀ. ልጅነትን ለማረጋገጥ ለቀረበ የፍትሐብሔር ክስ ከህፃኑ የተወሰደው የደም ናሙና DNA አባት ነህ
በማለት ክስ ከቀረበበት ሰው ከተወሰደ የደም ናሙና DNA ጋር

ተመሳሳይ መሆኑን የሚገልፅ የላቦራቶሪ ምርመራ ውጤት መግለፅ /በፅሁፍ የቀረበ/ ለ. በስም ማጥፋት
ወንጀል የተከሰሰው ተከሳሽ ስም አጠፋ ተብሎ ክስ ያቀረበበት ንግግር ተጠቅሶ በጋዜጣ የወጣ የዜና ዘገባ፡፡
ተከሳሹ ራሱ የጋዜጣው አዘጋጅ መሆኑ በማስረጀው ዓይነት ላይ ልዩነት ያመጣል?

13
ምዕራፍ 2
ማስረጃ ስለማያስፈልጋቸው ፍሬ ነገሮች
ዝርዝር አላማዎች
ሰልጣኞች ይህንን ምእራፍ ሲያጠናቅቁ ፣

በወንጀል ጉዳዮችም ሆነ በፍታብሔር ጉዳዮች ማስረጃ ስለማያስፈልጋቸዉ ነገሮች ለይተዉ አዉቀዉ

በመተግበር ጊዜን፣ ገንዘብንና ጉልበትን እንዲቆጠብ ያደርጋሉ፡፡ በፍርድ ቤት እና ከፍርድ ቤት ዉጭ
ስለሚሰጡት የእምነት ቃሎች ተቀባይነት
በቂ ግንዛቤ ያዳብራሉ ሥራ ላይ በሚያዉሉበት ወቅት ተገቢዉን ስልት ይጠቀማሉ፡፡

2.1 ጠቅላላ

ዉድ ሠልጣኞች ባለፈው ምዕራፍ ውስጥ ማንኛውም የአንድን ፍሬ ነገር መኖር ወይም የአንድን
መደምደሚያ ትክክለኛነት በመግለፅ ወይም በማስተባበል የሚከራከር ሰው ማስረጃ በማቅረብ ማስረዳት
እንደሚገባው ተመልክቷል፡፡ በክርክር ሂደት ማስረጃ የማያስፈልግ ጉዳይ ሊኖር ይችላል ብላችሁ ገምታችሁ
ታዉቃላችሁ? እስቲ በምን በምን ሁኔታ ማስረጃ ሳያስፈልግ መወሰን ይቻላል ትላላችሁ? በመሠረታዊነት
የአንድን ፍሬ ነገር መኖር ወይም አለመኖር ማረጋገጥ የሚቻለዉ ማስረጃ በማቅረብ ነዉ፡፡ ነገር ግን ይህ
መሠረታዊ መርህ የማይመለከታቸው ልዩ ሁኔታዎች አሉ፡፡ ማለት ከፍሬ ነገሮቹ የተለየ ባህሪይ ወይም
የሚያከራክር ነገር ባለመኖሩ ምክንያት ማስረጃ ማቅረብ አስፈላጊ የማይሆንባቸው ሁኔታዎች አሉ፡፡
እነዚህም

❖ ፍርድ ቤት ግንዛቤ ነገሮች፤ እንዲሁም ሊወሰድባቸው የሚችሉ ወይም የሚገቡ ፍሬ

❖ በፍርድ ቤት በሚደረግ የክርክር ሒደት በተከራካሪ ወገን የታመኑ ፍሬ ነገሮች ናቸው፡፡

እነዚህን ሁኔታዎች በቅድሚያ መረዳት የተያዘውን ጉዳይ በአግባቡ ለመወሰን አስፈላጊ ነው፡፡ አንድ ፍርድ
ቤት ማስረጃ መቀበል ሳያስፈልገው ለጉዳዩ አወሳሰን ተገቢ የሆነውን ፍሬ ነገር መኖር ወይም አለመኖር
ግንዛቤ ሊወስድበት የሚገባ ነው፤ ወይም የታመነ ነው የሚል አቋም መውሰድ እንዲችል ማድረግ
ያስፈለገውም በተለያዩ ምክንያቶች

14
ነው፡፡ በመጀመሪያ ደረጃ በታወቀ ፍሬ ነገር ወይም አከራካሪ ያልሆኑ ማረጋገጫዎች በመመልከት መወሰን
በሚቻል ፍሬ ነገር ላይ ማስረጃ መቀበሉ ትርጉም ስለማይኖረው ነው፡፡ በይፋ የታወቀ ወይም አከራካሪ
ያልሆነ ማረጋገጫን መሠረት በማድረግ በቀላሉ ሊረጋገጥ የሚችል ሆኖ እያለ ተከራካሪዎች ግን
ሊካካዱበት ይችላሉ፡፡ ይህንን መከልከል አይቻልም፡፡ ነገር ግን ፍርድ ቤቱ ራሱ ግንዛቤ ሊወሰድበት የሚችል
ወይም የታመኑ ምንጮችን መሠረት በማድረግ መደምደሚያ ላይ መድረስ እየቻለ ተከራካሪ ወገኖችን
ማስረጃ አቅርቡ ማለት ጊዜና ገንዘብ ከማባከን ሌላ የሚጨምረው ነገር የለም፡፡ እንዲሁም የፍሬ ነገሩ
መኖር ወይም አለመኖር ወይም የመደምደሚያው ትክክለኛነት በችሎት በተደረገ ክርክር ወይም መግለጫ
የታመነ በሆነበት ሁኔታ ማስረጃ መቀበል የሚሰጠው አገልግሎት የለም፡፡ ማስረጃ የሚቀርበው ተከራካሪ
ወገኖች
በተካካዱበት እና ጭብጥ ብለን የምንጠራው በተያዘበት ሁኔታ መሆኑ እየታወቀ ፍሬ ነገሩ ባልተካደበት፤
ጭብጥ ባለተያዘበት ማስረጃ ቢቀርብም የሚያስረዳው ነገር የለም፡፡ ከወጭና ጊዜን ከማባከን ውጭ
የሚሰጠው ጥቅም የለም፡፡

በዚሀ ምዕራፍ የሚገለፁትም እነዚህ ልዩ ሁኔታዎች ናቸው፡፡ ነገር ግን ወደዝርዝር ውስጥ ከመግባት
አስቀድሞ በአብዛኛው የቀድሞ የማስረጃ ሕግ ጽሑፎች ላይ 3 ኛው አይነት ማስረጃ ማቅረብ
የማያስፈልገው ፍሬ ነገር ስለሚባለውና በሕግ ግምት (Presumption) ላይ መጠነኛ መግለጫ መስጠት
ያስፈልጋል፡፡ አንድ ፍሬ ነገር በህግ ግምት እንዲረጋገጥ ህግ በደነገገ ጊዜ ይህ ፍሬ ነገር ህግ በሚወሰነው
ግምት መሠረት አንደሚረጋገጥ ይታወቃል፡፡ በዚህም መሠረት፣

❖ ከአንድ ከተረጋገጠ ፍሬ ነገር (Basic Fact) በመነሳት ሌላ ፍሬ ነገርን ወይም መደምደሚያን

(Presumed fact) ትክክለኛነት መገመት እንደሚገባ ነገር ግን ይህ ግምት መውሰዱ የሚጐዳው ሰው
ተቃራኒ ማስረጃ በማቅረብ ማስተባበል እንደሚችል ህግ ሊደነግግ የችላል፡፡ ይህም ሊስተባበል የሚችል
የህግ ግምት (Rebutable presumption) ይባላል፡፡

❖ እንዲሁም ከአንድ ከተረጋገጠ ፍሬ ነገር (basic fact) በመነሳቱ ሌላ ፍሬ ነገርን ወይም መደምደሚያን
(presumed
fact) ትክክለኛነት መገመት እንደሚገባና ይህንን ህግ የወሰደውን ግምት ግን ተቃራኒ ማስረጃ በማቅረብ
ማስተባበል እንደማይቻል

15
ህግ ሊደነገግ ይችላል፡፡ ይህም ሊስተባብል የማይችል የህግ ግምት (irrebutable or conclusive
presumption) ይባላል፡፡

ግምት የሚወስድበት ፍሬ ነገር በጥልቀት ከታየ ማስረጃ ማቅረብ አስፈላጊ ያልሆነበት ሁኔታ አለ ለማለት
አይቻልም፡፡ በርግጥ ማስረጃው የሚቀርበው ግምት የሚወሰድበትን ፍሬ ነገር መኖር ወይም መደምደሚያ
ትክክለኘነት ለማረጋገጥ አይደለም፡፡ ነገር ግን ለህግ ግምት መሠረት የሚሆነውን ፍሬ ነገር (Basic fact)
ለማስረዳት ማስረጃ ሊቀርብበት የሚገባ ነው፡፡ ለምሳሌ የፍትሐብሔር ሕግ ቁጥር 3(1) “የልጅ መፀነስ
ጊዜ የሚቆጠረው ልጁ ከተወለደበት በፊት ካለው ከሦስት መቶኛው ቀን ወዲህ ነው፡፡” ይላል፡፡ በዚህም
መሠረት ልጁ የተፀነሰበትን ቀን ለመወሰን የሚቻለው ልጁ የተወለደበትን ቀን ለማስረዳት ከሚቀርበው
ማስረጃ በሚወሰድ ግምት ነው፡፡ ልጁ የተወለደበትን ቀን የሚያስረዳ ማስረጃ ማቅረብ አስፈላጊ ነው፡፡ ይህ
ልጁ የተፀነሰበትን ጊዜ ለመገመት መሠረት ነው፡፡ ከዚህ አንፃር ምንም እንኳን ልጅ የተፀነሰበትን ቀን
ለማስረዳት ማስረጃ ባይቀርብም የተወለደበትን ቀን ለማስረዳት ግን ማስረጃ
መቅረቡ አይቀርም፡፡ ስለዚህ ግምት የሚወሰድበት ፍሬ ነገር መኖርን ለመገመት መንደርደሪያ የሆነውን ፍሬ
ነገር ለማስረዳት ማስረጃ የሚቀርብ በመሆኑ ይህ ግምት የሚወሰድበት ፍሬ ነገር በራሱ ብቻውን ሊቆም
የማይችል በመሆኑ “ማስረጃ ሳያስፈልገው ስለሚረጋገጥ ፍሬ ነገር” በሚል በተጠቀሰው በዚህ ምዕራፍ
ጉልህ ስፍራ የሚሰጠው አይደለም፡፡ በዚህም መሠረት ቀጥሎ በፍርድ ቤት ግንዛቤ ስለሚወሰድባቸው፤ እና
ስለታመኑ ፍሬ ነገሮች ይገለፃል፡፡

መወያያ ጥያቄዎች

በፍትሐብሔር ህግ ቁጥር 184 ላይ የሚከተለው ተደንግጐአል፡፡

1. አንድ ሰው ደንበኛ የመኖሪያ ስፍራው አንድ በሆነ ጊዜ በዚሁ ስፍራ በነዋሪ አኳኋን ለመኖር አሳብ
እንዳለው ይገመታል፡፡

2. ይህ የተባለው ሰው የገለፀው ተቃራኒ ሐሳብ ቢኖር አሳቡ በቂ በሆነ አነጋገር የተለየ ካልሆነና ውጤትም
የሚኖረው እንደነገሩ ደንበኛ ሁኔታ ወደፊት ለመድረስ የሚችል አንድ ሁኔታ ከደረሰ በኍላ የሚሆን ካልሆነ
በቀር በደንበኛው

16
የነገሮቹ መንገድ ወደ ፍፃሜ ደርሶ መታየት ያለበት ተቃራኒው አሳብ ከቁም ነገር አይቆጠርም፡፡

በዚህ መሠረት
ሀ. ማስረጃ ሊቀርብብት የሚገባው ፍሬ ነገር የትኛው ነው? ለ. ግምት የሚወስድበት ፍሬ ነገር የትኛው
ነው?
ሐ. ግምቱን ለማስተባበል ተገቢ የሆነው ፍሬ ነገር የትኛው ነው?
መ. ግምቱን ለማስተባበል የሚቀርበው ማስረጃ እስከምን ደረጃ ማስረዳት ይገባዋል?
ሠ. ግምቱን ለማስተባበል ተገቢነት የሌለው ፍሬ ነገር የትኛው ነው?

2.2 ግንዛቤ ስለሚወሰድባቸው ፍሬ ነገሮች

አንድ ፍሬ ነገር በፍርድ ቤት ግንዛቤ ሊወሰድበት የሚችለውና ማስረጃ ማቅረብ አስፈለጊ አይደለም
የሚባለው ፍሬ ነገሩ በስፋት የታወቀ (Common Knowledge) በመሆኑ ወይም ተቀባይነት ያላቸው
ምንጮችን በማየት (Reference form authoritative sources) ሊረጋገጥ የሚችል ሲሆን ነው (May,
p.25)፡፡ የአንዳንድ ፍሬ ነገሮች መኖር ወይም አለመኖር ክርክር የሚያስነሳ፣ በስፋት የሚታወቁ
በመሆናቸውም የተነሳ ዳኞች ግንዛቤ የሚወስዱባቸው ሊሆኑ ይችላሉ፡፡ “አዲስ አበባ የኢትዮጰያ ዋና
ከተማ ነው” ፧ “አንበሳ የዱር አራዊት ነው”
የሚሉት በኢትዮጵያ ውስጥ ክርክር የማያስነሱ ፍሬ --- ነገሮች ናቸው፡፡ እንደነዚህ ያሉ ፍሬ ነገሮች
መረጋገጥ ውሳኔ ለመስጠት አስፈላጊ በሆነ ጊዜ ማስረጃ ማቅረብ ሳያስፈልግ ፍርድ ቤቱ በራሱ
ሊቀበላቸው ይገባል፡፡ ያም ሆኖ ግን ዳኞች ክርክር የማያስነሳ በሚገባ የሚታወቅ ነው በማለት የአንድን ፍሬ
ነገር መኖር ወይም አለመኖር ለማስረዳት ወይም ለማስተባበል ማስረጃ ማቅረብ አያስፈልግም የሚል
አቋም ሊወስዱ የሚችሉት የራሳቸውን ዕውቀት መሠረተ በማድረግ ሳይሆን በአካባቢው ህበረተሰብ ዘንድ
በሚገባ መታወቅን መሠረት በማድረግ ነው፡፡

17

በተጨማሪም አንዳንድ ፍሬ ነገሮች በስፋት የሚታወቁ ባይሆኑም እንኳን የነዚህን ፍሬ ነገሮች መኖር
ለማረጋገጥ ወይም ለማስተባበል ማስረጃ ማቅረብ ሳያስፈልግ ተቀባይነት ያላቸውን አስገዳጅ ምንጮች
(Authoritative Sources) በመመልከት ውሳኔ ላይ መድረስ ይቻላል፡፡ ለምሳሌ በቂ ስንቅ ሳይኖር ቼክ
ፈርሞ ስለሰጠ በቼኩ ላይ የተጠቀሰውን ገንዘብ ሊከፍል ይገባል የሚል ከሳሽ በተከሳሽ ላይ ለቀረበው ክስ
ተከሳሹ “ ክሱ የቀረበው ለክስ ማቅረቢያ በህግ የተወሰነው ጊዜ አንድ ቀን ካለፈው በኋላ በመሆኑ በይርጋ
የታገደ ነው” በሚል መቃወሚያ ቢያቀርብና ከሳሹ በበኩሉ ክሱ ፍርድ ቤት ከቀረበበት ቀን በፊት ያለው
ቀን የህዝብ በዓል ቀን በመሆኑ ሊቆጠርበት እንደማይገባ ቢገልፅ “ ክስ ከቀረበበት ቀን በፊት ያለው ቀን
የህዝብ በዓል ቀን ነው ወይስ አይደለም” የሚለው ጭብጥ ውሳኔ ሊሰጥበት የሚገባ ሲሆን ይህንን
ለማረጋገጥ ግን ፍርድ ቤቱ ከሳሹን ማስረጃ እንዲያቀርብ ሊያስገድድው አይገባም፡፡ ይህንን

❖ ተቀባይነት ያለውን የቀን መቁጠሪያ በመመልከት፣ ወይም ❖ ስለህዝብ በዓላት ቀናት የወጡትን
አዋጆች በመመልከት መወሰን አለበት፡፡

ማስረጃ መቀበል ሳያስፈልግ ግንዛቤ ሊወሰድባቸው ስለሚገቡ ፍሬ ነገሮች በህግ በግልፅ የተደነገገባቸው
ሁኔታዎችም አሉ፡፡ ለምሳሌ በ 1934 ዓ.ም በቁጥር 1 የወጣው የነጋሪት ጋዜጣ ማቋቋሚያ አዋጅ ላይ
ማናቸውም አዋጅ፣ ድንጋጌ፣ ህግ፣ ደንብ፣ ውሳኔ፣ ትዕዛዝ፣ ማስታወቂያ በማናቸውም የመንግስት ሥራ
ላይ የተሾመ ሹም ስም፣ ስራና ፊርማ በነጋሪት ጋዜጣ ታትሞ የወጣ እንደሆነ ማናቸውም ፍርድ ቤት
ሊቀበለው እንደሚገባ ተደገግጓል፡፡ በ 1987 ዓ.ም የወጣው የፌዴራል ነጋሪት ጋዜጣ አዋጅ ቁጥር 3/1987
እንደዚሁ በተመሳሳይ በፌደራል ነጋሪት ጋዜጣ ላይ የወጡ ነገሮችን ፍርድ ቤቶች ሊቀበሉዋቸው እንደሚገባ
ተደንግጓአል፡፡ ስለዚህም የክርክር መነሻ የሆነው ፍሬ ነገር በነጋሪት ጋዜጣ ላይ መውጣት አለመውጣቱን
ነጋሪት ጋዜጣውን በመመልከት ማረጋገጥ እንደሚገባ ሁሉ፤ በነጋሪት ጋዜጣ ላይ የተገለፀ ፍሬ ነገር
ትክክለኛነትን ለማረጋገጥ ሌላ
ማስረጃ መቀበል አያስፈልግም፡፡ ጋዜጣውን በመመልከት ብቻ ግንዛቤ ሊወሰድበት ይገባል፡፡

መወያያ ጥያቄዎች

18
የመተጫጨት ውሉን ያለበቂ ምክንያት ስላፈረሰች በአገሩ ባህል መሠረት ለጥሎሽ በሽማግሌ በኩል
የተቀበለችውን ብር 5000 ትክፈለኝ በሚል ከሳሽ በተከሳሽ ላይ ለአቀረበው ክስ ተከሳሽዋ ቢሆንም
የማታወቀውና በሰጠችው መልስ ከሳሽ ገንዘቡን ለሽማግሌዎች የሰጠ ያልደረሳት በመሆኑ ልትከፍለው
እንደማትችል ገልፃ ተከራክራለች፡፡ በዚህ ጉዳይ ተከሳሽ ሽማግሌዎችም መቀባላቸውን እስካልካደች ድረስ
በአገር ልማድ በግልፅ እንደሚታወቀው ጥሎሽ የተቀበለው ሽማግሌ ገንዘቡን ጥሎሽ ለሚገባው ሰው
የሚሰጥ በመሆኑ ሽማግሌዎቹ ጥሎሹን ለተከሳሽ መስጠታቸውን ለማስረዳት ማስረጃ ማቅረብ
ሳያስፈልግ ትክፈል በሚል መወሰን ይቻላልን? (ከጠቅላይ ፍርድ ቤት የወ.ይ.መ.ቁጥር 274/79 በላይ
በማስተካከል የተወሰደ፡፡)

2.3 በችሎት ስለታመኑ ፍሬ ነገሮች

2.3.1 ጽንሰ ሐሳቡ

አንድ ፍሬ ነገር መኖሩ ወይም አለመኖሩ ታምኗል የሚባለው በተከራካሪ ወገኖች በአንደኛው ስለዚህ ፍሬ
ነገር መኖር ወይም አለመኖር የተገለፀውን ሌላኛው ወገን አምኖ ሲቀበለው ወይም ስምምነቱን ሲገልፅ
ነው፡፡ በዚህም መሠረት የታመነውን ፍሬ ነገር በተመለከተ የታመነለት ሰው ማስረጃው አድርጐ
እንዲጠቀምበት፣ ወይም ማስረጃ ማቅረብ ሳያስፈልገው በፍርድ ቤት የተረጋገጠ ፍሬ ነገር ተደርጐ
አንዲወሰድ የማድረግ ውጤት አለው፡፡
የዕምነት ቃል አሰጣጡን በተመለከተም ክርክሩ ከመጀመሩ በፊት ማለትም ከፍ/ቤት ውጭ የተሰጠና
የማስረጃነት ዋጋ ያለው (Evidentiary Admission) ወይም ከፍ/ቤት ከተጀመረ ክርክር ሒደት ማለትም
በፍርድ ቤት ውስጥ የተሰጠ የዕምነት ቃል (Judicial Admission)ሊሆን ይችላል፡፡

ከፍርድ ቤት ውጭ የተሰጡ የዕምነት ቃሎች ፍሬ ነገርን ለማስረዳት በማስረጃነት ሊቀርቡ የሚችሉ

ናቸው ፡፡ (የማስረጃ ተቀባይነትን የሚመለከቱ ደንቦችን እስከ አሟሉ ድረስ ማለት ነው፡፡) ከነዚህም መካከል

19

❖ በወንጀል ጉዳይ የወንጀሉ ድርጊት መፈፀሙን በማመን በተከሳሹ ለመርማሪ ፖሊስ ወይም ለምርመራ
ቃል ተቀባይ ፍርድ ቤት የሚሰጡ የዕምነት ቃሎች፣
❖ በፍትሐብሔር ጉዳይ ዕዳን በማመን ከፍርድ ቤት ውጭ የተሰጡ መተማመኛዎች ተጠቃሽ ሲሆኑ
እነዚህም በማስረጃነት ሊቀርቡ ይችላሉ፡፡ ነገር ግን አምኖአል የተባለው ሰው ማስረጃ በማቅረብ
ማስተባበል ይችላል፡፡

በፍርድ ቤት ውስጥ የተሰጡ የዕምነት ቃሎች የተለያዩ ዓይነት አላቸው፡፡ ለምሳሌ ያህልም፦-

❖ በወንጀል ጉዳይ ተከስሶ ፍርድ ቤት የቀረበ ተከሳሽ ክሱ ተነብቦለት ከተረዳው በኃላ የዕምነት ክህደት
ቃሉን አንዲሰጥ ሲጠየቅ ወንጀሉን በማመን የሚሰጠው የዕምነት ቃል፤

❖ በፍትሐብሔር ጉዳይ የተከሰሰው ሰው ለፍርድ ቤት በሰጠው መልስ፣ ወይም በክርክሩ ሒደት በቃል፣
በጽሑፍ የሰጠው የዕምነት ቃል ፤ በጽሁፍ የሰጠው የዕምነት ቃል ተጠቃሽ ናቸው፡፡

በፍርድ ቤት ውስጥ የተደረገ የማመን ቃል እንደሁኔታው የማስረጃነት ወይንም ማስረጃ

ማቅረብ ሳያስፈልግ እንደተረጋገጠ ፍሬ ነገር የመወሰድ ውጤት ያስከትላል፡፡

ከላይ ከተመለከተው መረዳት የሚቻለው ማስረጃ ማቅረብ ሳያስፈለግ ፍሬ ነገሩ የተረጋገጠ ተደርጐ
እንዲወሰድ የማስደረግ ውጤት ሊኖረው የሚችለው በፍርድ ቤት ውስጥ የተደረገ ማመን ነው፡፡ ከፍርድ
ቤት ውጪ የተደረገ ዕምነት ግን በማስረጃነት የሚቀርብና ማስተባበያ ማስረጃም ሊቀርብበት የሚችል
በመሆኑ “ማስረጃ የማያስፈልጋቸው ፍሬ ነገሮች” በሚለው በዚህ ምዕራፍ ሥር የሚሸፈን አይደለም፡፡
በዚህ ምዕራፍ የሚታየው በፍርድ ቤት የተደረገ የእምነት ቃል ሲሆን በፍትሐብሔር እና በወንጀል ጉዳዮች
የተለያየ አፈፃፀም ስለአለው ለያይቶ መመርመሩ አስፈላጊ ነው፡፡

2.3.2. በወንጀል ጉደይ በችሎት የታመኑ ፍሬ ነገሮች

በወንጀል ጉዳይ በፍርድ ቤት የታመኑ ፍሬ ነገሮች ማስረጃ ማቅረብ ሳያስፈልግ የተረጋገጡ ተደርገው
የሚወሰዱበት ዕድል በጣም ጠባብ ነው፡፡ በወንጀለኛ መቅጫ ሕግ ሥነ ሥርዓት ቁጥር 134 ላይ
እንደተመለከተው እንደተረጋገጡ ፍሬ ነገሮች ተደረገው

20
የሚወሰዱት “ተከሳሹ በክሱ ማመልከቻ ላይ የተዘረዘረውን ወንጀል ለመስራቱ በሙሉ ያመነ” እንደሆነ
ነው፡፡ ከዚህ ጋር በተያያዘ በወንጀል ጉዳይ ❖ የዕምነት ቃል ሰጠ የሚባለው ተከሳሹ ራሱ ነው፡፡
እንደፍትሐብሔር ጉዳይ ከሳሹ (ተከሳሹ በመልስ ላይ የገለፀውን ከሳሽ ሊያምን ይችላል) ወይም ጠበቃ
ሞግዚቱ፣
እንደራሴው፣…ወዘተ ስለተከሳሽ ሆነው የዕምነት ቃል ሊሰጡ አይችሉም፡፡

❖ ተከሳሹም ቢሆን በመሠረቱ አመነ ለመባል “ በክሱ ማመልከቻ ላይ የተዘረዘረውን ወንጀል ለመስራቱ
በሙሉ ያመነ መሆኑ መረጋገጥ አለበት፡፡ እንደፍትሐብሔር ጉዳይ በዝምታ፣ ወይም በግልፅ እና በዝርዝር
ባለማስተባበል መነሻ አምኖአል አይባልም (የወንጀለኛ መቅጫ ሕግ ሥነሥርዓት ቁጥር 133-134 ድንጋጌን
ከፍትሐብሔር ሥነ ሥርዓት ሕግ ቁጥር 73(1)፣ 83 ፣ 234፣ 235 ፣241 ጋር አገናዝብ)፡፡

❖ ተከሳሹ ራሱ “በክሱ ላይ የተዘረዘረውን ወንጀል ለመስሪቱ በሙሉ ያመነ” ሆኖ እያለ ፍርድ ቤቱ

“አስፈላጊ ሆኖ ሲያገኘው ዐቃቤ ሕጉ ለክሱ የሚደግፈውን ማስረጃ እንዲያቀርብ ለማዝዝና ተከሳሹም
የመከላከያ ማስረጃውን እንዲያቀርብ ለመፍቀድ ይችላል፡፡ ” (የወንጀለኛ መቅጫ ህግ ሥነ ሥርዓት ሕግ
ቁጥር 134(2))

ሆኖም ቃሉ የዕምነት ቃል የሚለውን የአሟላ ሆኖ ከተገኘና ፍርድ ቤቱም የዐቃቤ ህግንና የመከላከያ
ማስረጃን መቀበል አስፈላጊ ሆኖ ባላገኘው ጊዜ የታመነው ፍሬ ነገር እንደተረጋገጠ ተቆጥሮ የጥፋተኛነት
ውሳኔ ይሰጣል፡፡ ይህም ማለት፡፡

❖ ፍሬ ነገሩን ለማስረዳት ማስረጃ ማቅረብን አላስፈላጊ ያደርገዋል፤ ስለዚህም ዐቃቤ ህጉም ሆነ ተከሳሹ
ማስረጃ አያቀርቡም፤
❖ በቅጣቱ ላይ ካልሆነ በስተቀር ጥፋተኝነትን ባቋቋሙት ፍሬ ነገሮች ላይ ይግባኝ መጠየቅ አይፈቀድም
(በወንጀለኛ መቅጫ ህግ ሥነ ሥርዓት ቁጥር 185(1))፡፡

2.3.3. በፍትሐብሔር ጉዳይ በችሎት የታመኑ ፍሬ ነገሮች፣

በፍርድ ቤት ውስጥ በችሎት የታመኑ ፍሬ ነገሮች ማስረጃ ሳያስፈልጋቸው ውሳኔ ለማሰጠት የሚችሉት
በዋነኛነት በፍትሐብሔር ጉዳዮች ነው፡፡ በፍትሐብሔር ጉዳይ በችሎት የተሰጡ ናቸው የሚባሉት የዕምነት
ቃሎች፡-ተከራካሪ ወገኖች

21
የሚያቀርቡአቸው የአቤቱታ ጽሑፎች፣ እንዲሁም እነዚህ ወገኖች
በፍርድ ቤት ለሚደረግ የቃል ክርክር በሚሰጡዋቸው መልሶች ሊገለፁ ይችላሉ፡፡ በዚህ መንገድ

የተሰጡትን ቃሎች የዕምነት ቃል የሚያደርጋቸው፡፡

❖ ተከራካሪ ወገኖች ወይም ወኪሎቻቸው በግልፅ ማመናቸው፣
❖ በዝምታ ማለፋቸው ፣ ወይም
❖ በአነጋገር ወይም በአገላለፅ ዘይቤ ማመናቸው ተደርጐ እንዲወሰድ ማድረጋቸው ሊሆን ይችላል
(የፍትሐብሐር ሥነ ሥርዓት ሕግ ቁጥር 73(1):83 234 235 241....)::

በተጨማሪም የፍትሐብሔር ጉዳይ እንደወንጀል ጉዳይ በሙሉ ማመንን በግዴታ

የሚጠይቅ አይደለም፡፡ በዚህም መሠረት የዕምነት ቃሉ፣

* በግልፅም፣ በዝምታ፣ ወይም በአነጋገር ዘይቤ በሙሉ የታመነ የታመነውፍሬ ነገር በሙሉ ማስረጃ
ማቅረብ የማያስፈልገው፤ ወይም በመሆኑ ❖ በግልፅም በዝምታ ወይም በአነጋገር ዘይቤ በከፊል የታመነ
ሆኖ የታመነው ክፍል
ብቻ ማስረጃ ማቅረብ ሳያስፈልግ ውሳኔ ሊያሰጥ የሚያስችል ሊሆን ይችላል፡፡

መወያያ ጥያቄዎች

በወንጀል ጉዳይ ተከሳሹ በክሱ ማመልከቻ ላይ የተረዘረዘውን ወንጀል ለመስራቱ በሙሉ አምኖ እያለ ፍርድ
ቤቱ ማስረጃ እንዲቀርብ ትዕዛዝ የሚሰጠው ምን ምን ነገሮችን ግምት ውስጥ በማስገባት ነው?

ክፍል ሁለት ማስረጃን ለፍርድ ቤት ስለማቅረብ ምዕራፍ 3

ስለማስረጃ ተቀባይነት

ዝርዝር አላማዎች

ሰልጣኞች ይህንን ምእራፍ ሲያጠናቅቁ ፣

22
በወንጀል ጉዳይም ሆነ በፍታብሔር ስለማስረጃ ተቀባይነት እና አግባብነት በቂ ግንዛቤ

በመጨበጥ በተግባር ላይ ማዋል ይችላሉ፤

ተቀባይነት ያላቸዉን ማስረጃዎች ተቀባይነት ከሌላቸዉ የመለየት ብቃት ያዳብራሉ፡፡

3.1 ጠቅላላ

ዉድ ሠልጣኞች ባለፉት ምዕራፎች ውስጥ አንደተገለፀው በተወሰኑ ልዩ ሁኔታዎች ካልሆነ በስተቀር

የአንድን ፍሬ ነገር መኖር በመጥቀስ በፍ/ቤት የሚከራከር ሰው ወይም አንድ ዓይነት መደምደሚያ ላይ
ሊደርስ ይገባል በሚል የሚከራከር ሰው ማስረጃ በማቅረብ የፍሬነገሩን መኖር ወይም የመደምደሚያውን
ትክክለኛነት ማስረዳት ይገባዋል፡፡ የተባለው ፍሬ ነገር አለመኖሩን ወይም የተጠቀሰው መደምደሚያ
ትክክለኛ አይደለም የሚል ሰውም ማስረጃ በማቅረብ ይህንኑ የማስተባበያ አቋሙን ማስረዳት አለበት፡፡

ዉድ ሠልጣኞች ለሚከተሉት ሁለት ቃላት ከማስረጃ መርህ አንፃር ትርጉም ስጡ፣ ተዛምዷቸዉንም
አስረዱ፡፡

ተቀባይነት

አግባብነት

የአንድ ፍሬ ነገርን መኖር ወይም የመደምደሚያን ትክክለኛነት

ለማስረዳት ወይም ለማስተባበል የተፈለገው ማስረጃ በዘፈቀደ ወይም ማስረጃ አቅራቢው ስለፈለገው
ብቻ ይቀርባል ማለት አይደለም፡፡ ማስረጃው ሊቀርብ የሚችለው ተቀባይነት ሲኖረው ብቻ ነው፡፡
ተቀባይነት የሌለው ማስረጃ ሊቀርብ አይችልም፡፡

የማስረጃው ተቀባይነት የሚወሰነው ደግሞ በሁለት መንገዶች ነው ፡፡ የመጀመሪያው የማስረጃ ተቀባይነት

ቀዳሚ ደንብ የማስረጃን አግባብነት የሚመለከተው ነው፡፡፡ ማለትም እንዲቀርብ የተጠየቀው ማስረጃ
ያስረዳዋል ለተባለው ፍሬ ነገር አግባብነት ሊኖረው ይገባል፡፡ በወ.መ.ህ.ሥ.ሥ. ቁጥር 137 (1) ላይ “በዋናው
ጥያቄ የሚቀርቡ ጥያቄዎች ውሳኔ ስለሚሰጥበት ፍሬ ነገር ተገቢ የሆኑትና ምስክሩ በቀጥታም ሆነ ቀጥታ
ባልሆነ መንገድ የሚያውቀውን ፍሬ ነገር ብቻ ነው፡፡” በሚል ሲደነገግ “ተገቢ የሆኑትና”

23
የሚለው ምስክሮች የሚያስረዱት ፍሬ ነገር ውሳኔ ለሚሰጥበት ፍሬ ነገር አግባብነት ያለው መሆን
እንዳለበት የሚያመለክት ነው፡፡ “ብቻ “ የሚለው ቃል ደግሞ ህጉ አግባብነት ያላቸውን ብቻ ለመቀበል
መቁረጡንና አግባብነት የሌላቸውን ደግሞ ላለመቀበል መወሰኑን ያመለክታል፡፡ በፍ/ብ/ሥ/ሥ ሕጉም
በቁጥር 263(1) ላይ የተደነገገውም ከ ወ.መ.ሕ.ሥ.ሥ. ድንጋጌው ጋር ተመሳሳይ ነው፡፡ እነዚህ ድንጋጌዎች
ምስክሮችን የሚመለከቱ ይሁኑ እንጂ የማስረጃው ዓይነት ሰነድም ይሁን
ሌላ አግባብነት የሌላቸው ማስረጃዎች ለፍ/ቤት አይቀርቡም፡፡ ለዚህም የወ.መ.ሕ.ሥ.ሥ. ቁጥር 33 (3)
እና የፍ/ብ/ሥ/ሥ ሕግ ቁጥር 138 እና 146 ድንጋጌዎችን መመልከት ይቻላል፡፡

በሌላ በኩል ማስረጃው ውሳኔ ለመስጠት ተገቢነት ቢኖረው እንኳ እንዳይቀርብ የሚያግድ በህግ የተደነገገ
ክልከላ ካለ አይቀርብም፡፡ ማስረጃ ሊቀርብ የሚችለው ውሳኔ ሊሰጥበት ለተፈለገው ፍሬ ነገር አግባብነት
ስላለው ብቻ ሳይሆን ህግ እንዳይቀርብ ያልከለከለው በመሆኑ ጭምር ነው፡፡ ስለዚህ ሕግ እንዳይቀርብ
የከለከለው ማስረጃ አግባብነት ቢኖረው እንኳን ሊቀርብ አይችልም፡፡ በዚህም መሠረት የማስረጃ
ተቀባይነትን በተመለከተ ከላይ ከተገለፁት ሐሳቦች መረዳት የሚቻለው፡፡

✓ ማንኛውም ማስረጃ ሊቀርብ የሚችለው ያስረዳዋል ለተባለው ፍሬ ነገር አግባብነት ያለው መሆኑ
ሲረጋገጥ ነው፡፡ ✓ በተጨማሪም ማስረጃው ሊቀርብ የሚችለው በህግ እንዳይቀርብ ያልተከለከለ እንደሆነ
ነው፡፡

የማስረጃ ተቀባይነት ጉዳይ ብቸኛ ባይሆንም መሠረታዊ የማስረጃ ህግ ደንብ ነው ለማለት ይቻላል፡፡
ይህም በበቂ ምክንያቶች ላይ የተመሰረተ ነው፡፡ አግባባነት የሌለው ማስረጃ ሊቀርብ አይገባም የሚባለው
የተያዘውን ክርክር ወይም ጭብጥ ለመወሰን ስለማይጠቅም ነው፡፡ ስለዚህም አግባብነት የሌለውን ማስረጃ
እንዳይቀርብ ማገድ

የማያስፈልገው ማንኛውም እቃ ግን ደረሰኝ በመቀበል ለተወሰደበት ሰው ተመላሽ ይሆናል፡፡›

3 ፍርድ ቤቱ ለክርክሩ አግባብ ያልሆነውን ወይም ከነገሩ ጋር ግንኙነት የሌለውን ማንኛውንም ጽሁፍ
በማናቸውም ጊዜ እንዳይቀርብ ለማገድ ይችላል፡፡ ይህንንም ሲወስን ምክንያቱን በመዝገቡ ላይ መግለጽ
አለበት፡፡› ስለጽሁፍ ሰነዶች አቀራራብ በዚህ ምእራፍ ውስጥ የተነገረው ድንጋጌ እንደነገሩ አካባቢ ሁኔታ

በማስረጃነት በሚቀርቡ ግዙፍ ነገሮች ላይም ተፈጻሚ ይሆናል፡፡›

24
የፍ/ቤቱ እና የተከራካሪ ወገኖችን ጊዜና ወጪ ከመቆጠቡም በላይ የፍርድ ሒደት ሥርዓት ይዞ እንዲጓዝ
ያደርጋል፣ ለተያዘው ጭብጥ በማይጠቅሙ ማስረጃዎች ክምችት ምክንያት የውሳኔ አሰጣጥ
እንዳይወሳሰብም ያደርጋል፡፡ ከዚህ በተጨማሪም ማስረጃው አግባብነት ቢኖረው እንኳን ሕግ ተቀባይነት
ያላቸው ማስረጃዎች በተለያዩ ምክንያቶች ሊሆን ይችላል፡፡ ለምሳሌ ፍሬ ነገሩን በተሻለ ሁኔታ የሚያስረዳ
ሌላ ማስረጃ በመኖሩ (የሰነድ ማስረጃ ካለ ከምስክር በተሻለ ሁኔታ ያስረዳል) ወይም ሚዛናዊ ዳኝነት
እንዳይሰጥ የሚያደርግ በመሆኑ (በወንጀል ጉዳይ ከጥፋተኛነት በፊት የተሰጠ ሌላ የጥፋተኛነት ውሳኔ)
ወይም መሠረታዊ የህግ መርህ ወይም የሰው ልጆችን መብት የሚፃረር(በነፃ ፈቃድ ያልተገኘ የዕምነት
ቃልን) በመሆኑ ምክንያት ሊሆን ይችላል፡፡
በአገራችን የማስረጃ ተቀባይነትን የሚመለከቱ ደንቦች በተለያዩ ሕጐች ውስጥ

ተሰበጣጥረው ይገኛሉ፡፡ ከዚህ አንፃር፣ • አግባብነት የሌላቸው ማስረጃዎች የሚለዩት በማስረጃነት ሊገለፅ
በተፈለገው ፍሬ ነገር እና ያስረዳዋል ወይም ያስተባብለዋል በተባለው ፍሬ ነገር ወይም መደምደሚያ
መካከል በሚኖር ግንኙነት መሠረት ሲሆን፣

• ህግ አይቀርቡም የሚላቸው ማስረጃዎች የትኞቹ እንደሆኑ ደግሞ ህጐችን በመፈተሽ የሚገኝ ነው፡፡

በተግባር እንደሚታየውም በበርካታ የፍትሐብሔር እና የወንጀል ጉዳዮች ላይ የማስረጃ ተቀባይነትን

የሚመለከቱ ክርክሮች የሚቀርቡ ሲሆን ፍ/ቤቶች በመመርመር ተገቢውን ብይን መስጠት ይገባቸዋል፡፡
ደግሞ ህጐችን

3.2 ስለማስረጃ አግባብነት

3.2.1 ጽንሰ-ሀሳቡ

ዉድ ሠልጣኞች ከላይ እንደተገለፀው የማስረጃ አግባብነት የሚወሰነው በሁለት ፍሬ ነገሮች መካከል

በሚኖር ግንኙነት መነሻ ነው፡፡ እነዚህ ፍሬ ነገሮችም ማስረጃው

25
ይገልፀዋል የሚገልጸው ፍሬነገርና ማስረጃው ያስረዳዋል ወይም ያስተባብለዋል የተባለው ፍሬ ነገር
ናቸው፡፡ ከዚህ አንፃር ትኩረት ሊሰጥባቸው የሚገቡ ነጥቦች፡-

✓ የማስረጃው አግባብነት የሚወሰነው ይህ ማስረጃው ይገልፀዋል የተባለው ፍሬ ነገር ማስረጃው

ሊያስረዳው ወይም ሊያስተባብለው ከሚፈልገው ፍሬ ነገር ጋር ያለው ትስስር በነገሮች አመክኖአዊ
ግንኙነት (logical connection) ወይም ህግ በፈጠረው ትስስር (ለምሳሌ ህፃኑ የተፀነሰበት ቀን ከዚህ በኃላ
ነው ብሎ ለመገመት የተወለደበትን ቀን የሚመለከት ፍሬ ነገር) መነሻ ሊሆን ይችላል፡፡

✓ ማስረጃው ያስረዳዋል ወይም ግምቱ እንዲወሰድ ያስችለዋል ወይም ያስተባብለዋል የተባለው ፍሬ ነገር
በፍ/ቤት ክርክር ረገድ በጭብጥ የተያዘ ፍሬ ነገር (fact in issue) ወይም
ለዚህ በጭብጥ ለተያዘው ፍሬ ነገር አግባብነት ያለው ሌላ ፍሬ ነገር (another fact relevant to the fact in
issue) ሊሆን ይችላል፡፡ (Ratanlal and Dhirajlalp....)

✓ በማስረጃነት የቀረበው ወይም እንዲቀርብ የሚፈለገው ፍሬ ነገር የሚሰጠው አገልግሎት በጭብጥ

የተያዘውን ፍሬ ነገር መኖር ማረጋገጥ ወይም ማስተባበል (proving or disproving existense or non -
existence of fact) ወይም ይኸው ፍሬ ነገር ስለመኖሩ ወይም ስለአለመኖሩ ግምት እንዲወሰድ ማስቻል
(rendering probable the existence or non existence of fact) ሊሆን ይችላል፡፡

3.2.2 የማስረጃ አግባብነት በወንጀል ጉዳዮች

በወንጀል ጉዳዮች የሚቀርቡ ማስረጃዎች ውሳኔ ለሚሰጥበት ፍሬ ነገር አግባብነት ሊኖራቸው እንደሚገባ
ይህም በወ.መ.ህ.ሥ.ሥ.እንደተደነገገ ቀደም ሲል ተገልፆአል፡፡ የአግባብነት ድንጋጌው ተፈፃሚ
የሚሆነውም በዐቃቤ ሕግ በኩል ለሚቀርቡ ማስረጃዎች ብቻ ሳይሆን በተከሳሹ በኩል ለሚቀርቡ
የመከላከያ ማስረጃዎች ጭምር ነው፡፡ ሊቀርብ የተፈለገው ማስረጃ ውሳኔ ሊሰጥበት ለተፈለገው ፍሬ ነገር
አግባብነት ያለው መሆኑ ወይም አለመሆኑ በሁለቱ ፍሬ ነገሮች መካከል ባለው ግንኙነት ወይም ትስስር
የሚወሰን ሆኖ የዚህን ግንኙነት መኖር ለማረጋገጥ ደግሞ፣
26
በክስ ማመልከቻው ላይ የተገለፀውና ተላለፈ በተባለው የወንጀል ህግ ድንጋጌ

ወንጀሉን ያቋቁማሉ በሚል የደነገጋቸው ፍሬ ነገሮች ሊመረመሩ ይገባል፡፡

በጭብጥ የሚያዘውን ፍሬ ነገር ለማወቅ ይረዱናል፡፡ ማስረጃው ይገልፀዋል የተባለውን ፍሬ ነገር ደግሞ
ግራቀኝ ተከራካሪ ወገኖች (ዐቃቤ ህጉና ተከሳሹ) ማስረጃውን ከማሰማታቸው በፊት ስለማስረጃው
አይነትና ይገልፀዋል ስለተባለው ፍሬ ነገር ከሚሰጡት መግለጫ ለመረዳት ይቻላል፡፡ (የወ.መ.ህ.ሥ.ሥ.
ቁጥሮች 136 እና 142 (2)) ፍርድ ቤቱ ይህንን መግለጫ ካደመጠ በኃላ ማስረጃውን ከመቀበሉ በፊት
በአግባቡ ላይ ሊወሰን ይገባል፡፡ ✓

በወንጀል ጉዳይ የማስረጃ አግባብነት ሲወሰን ከጭብጥ ወይም በወንጀል ህጉ ላይ ከተጠቀሰው እና ተከሳሹ
ተላለፈ የተባለውን ወንጀል ያቋቁማሉ ተብለው ከተገለፁት ፍሬ ነገሮች እና በከስ ማመልከቻው ላይ
ከተጠቀሱት ፍሬ ነገሮች አንፃር የሚታዩ መሆኑ ግልፅ ነው፡፡ ነገር ግን ሊቀርብ የተፈለገው ማስረጃ የግዴታ
ከእነዚህ ፍሬ ነገሮች ጋር ቀጥተኛ ግንኙነት ሊኖረው ይገባል ብሎ መደምደም ስህተት ነው፡፡ ሊቀርብ
የተፈለገው ማስረጃ ከጭብጡ ጋር በቀጥታ ባይገናኝም እንኳን የወንጀሉን አፈፃፀም አካባቢያዊ ሁኔታ
የሚያስረዳ ከሆነ አግባብነት ሊኖረው ይችላል፡፡ እንደነዚህ ያሉ ቀጥተኛ ሳይሆን ቀጥተኛ ያልሆኑ
ማስረጃዎች በተናጠል ሲታዩ ጭብጡን የሚያስረዱ ባይሆኑም ተጠረቃቅመው ሲገናዘቡ ግን ሊያስረዱ
ይችላሉ፡፡ ከላይ እንደተመለከተው የማስረጃ አግባብነት የሚለካው በጭብጥነት ከተያዘው ፍሬ ነገር ወይም
ለዚህ ፍሬ ነገር አግባብነት አለው ከተባለ ፍሬ ነገር ጋር ካለው አግባብነት ነው የሚባለውም ለዚህ ነው፡፡
እንግሊዝና ህንድን በመሳሰሉ አገሮችም በወንጀል ጉዳይ ማስረጃ አግባብነት አለው ከሚባልባቸው
ምክንያቶች መካከል በጭብጥ ለተያዘው ፍሬ ነገር ወይም ለዚህ ፍሬ ነገር አግባብነት ላለው ፍሬ ነገር፡-

✓ አንድ አካል ወይም አንድ ክፍል የሆኑ ፍሬ ነገሮች

✓ አጋጣሚ፣ መንስኤ ወይም ውጤት የሆኑ ፍሬ ነገሮች

✓ አመቺ ሁኔታዎችን የፈጠሩ ፍሬ ነገሮች

✓ ያነሳሱ፣ ዝግጅነትን፣ የሚያሳዩ እንዲሁም ከድርጊቱ በፊትና በኃላ የታዩ ባህርያት ይገኙበታል (May P)
በእኛ አገርም ተፈፃሚነት ሊኖራቸው ይችላል፡፡

27
3.2.3 የማስረጃ አግባብነት በፍትሐብሔር ጉዳዮች

በፍትሐብሔር ጉዳዮች የማስረጃ አግባብነትን ለመወሰን ዋነኛው መመዘኛ ማስረጃው ይገልፀዋል

በተባለው ፍሬ ነገር እና በጭብጥ በተያዘው ፍሬ ነገር መካከል ያለው ትስስር ወይም ግንኙነት ነው፡፡ ይህ
እንደተጠበቀ ሆኖ በህግ የሚወሰንበት ሁኔታም አለ፡፡ ሕጉ የማስረጃውን አግባብነት የሚወሰነውም፡-

✓ ሕጉ በፍሬ ነገሮች መካከል ያለውን ትስስር ሊወሰን ይችላል፡፡ ለምሳሌ የህፃኑ መፀነስ ከመቼ ጀምሮ
ነው? የሚለውን ለማስረዳት የተወለደበትን ቀን ማስረዳት ይገባል በሚል በተፀነሰበት እና በተወለደበት ቀን
መካከል ትስስር እንደፈጠረው ማለት ነው፡፡ እንደህ ዓይነት ትስስር የሚታይባቸው በርካታ ድንጋጌዎች
አሉ፡፡

✓ ሕጉ የአንድን ፍሬ ነገር መኖር ወይም አለመኖር ለማስረዳት አግባብነት ያላቸው የተወሰኑ ፍሬ ነገሮች
ብቻ ናቸው በሚል የሚደነግግበት ሁኔታ አለ፡፡ በፍ.ብ.ሕ. ቁ 1696 ላይ እንደተመለከተው ማስገደድ፣
ስህተት እና ማታለል ማለት ነው፡፡ ስለሆነም የሚቀርበው ማስረጃ ማስገደድ፣ ስህተት ወይም ማታለል
መፈጸሙን የሚያስረዳ መሆን አለበት ነው፡፡

✓ እንዲሁም ሕጉ የአንድን ፍሬ ነገር መኖር ወይም አለመኖር ለማስረዳት አግባብነት የላቸውም በሚል
የተወሰኑ ፍሬ ነገሮችን
ከማስረጃነት ያስወገደበት ሁኔታም ይኖራል፡፡ በፍ.ብ.ህ.ቁ 826 በሞት ምክንያት የሚሰጥ ካሳ የዉርስ ሀብት
ክፍል አለመሆን፣ ቁጥር 837 የወራሽ ፆታ እድሜ ዜግነት በዉርሱ ላይ ምንም ልዩነት ያለማምጣት፣ ቁጥር
1163(2)ተንቀሳቃሽ ነገሮችን የወሰደ ሰው ንብረቱን የወሰደው ንብረቱን ለማስተላለፍ መብት በሌለው
ሰው መሆኑን ንብረቱን ከወሰደ በኃላ ቢያውቅ ጉዳት እንደማይደርስበት፣ ቁጥር 1171 የእንሰሳት ልጆች
ባለሀብትነትን በሚመለከት ባለሀብትነቱ እንስቲቱን የሚከተል መሆኑንና የመሳሰሉት ማለት ነው፡፡

ማስረጃው ሊገልፀው የፈለገው እና ያስረዳዋል የተባለው ፍሬ ነገር ሊገኝ የሚችለውም የተከራካሪዎች

አቤቱታ ጽሁፍን፣ ግራ ቀኙ በክርክር ሂደት ከገለፁዋቸው ነገሮችን እና

28
ማስረጃ
ሊያቀርቡ ማስረጃው በመመርመር ነው፡፡

ስለሚገልፀው ፍሬ ነገር የሚሰጡት መግለጫን

3.3 ማስረጃ ተቀባይነት እንዳይኖረው በህግ ስለሚደነገግበት ሁኔታ

የማስረጃ ተቀባይነት በሚመለከት በቅድሚያ የሚቀመጠው መሰረታዊ መርህ ማስረጃ በተለይ
እንዳይቀርብ በህግ ካልተከለከለ በቀር ተቀባይነት ሊኖረው ይገባል የሚለው ነው፡፡ በዚህም መሠረት
አግባብነት ያለው ሆኖ ተቀባይነትን የሚያጣው ሕጉ የከለከለው እንደሆነ ብቻ ነው፡፡ በሕንድ እና
በእንግሊዝ የማስረጃ ሕግ መሠረት ማስረጃ ተቀባይነት ከሚያጣባቸው ሁኔታዎች መካከል፡-

✓ የሰሚ ሰሚ ማስረጃ
✓ በግዴታ የተሰጠ የዕምነት ቃል
✓ የምስክር አስተያየት የሚሰጥበት ማስረጃ
✓ ፀባይን የሚመለከት ማስረጃ
✓ የትዳር፣ የሥራ ሚስጢርን የሚመለከቱ ማስረጃዎች ይገኙበታል(May pp 6-9)

በአገራችን ግን የሰሚ ሰሚ ማስረጃ እና በትዳር ጓደኛ ላይ የሚሰጥ ምስክርነት በማስረጃነት እንዳይቀርብ

የሚከላከል ሕግ የለም፡፡ የምስከር አስተያየት የሚሰጥበት ማስረጃን በተመለከተም ምንም እንኳን
አይቀርብም በሚል የተደነገገ ነገር ባይኖርም ምስክር የሚቀርበው ፍሬ ነገሮችን ብቻ ለመግለፅ በመሆኑ
በተለይ የባለሞያ ማስረጃ ሆኖ እንዲቀርብ ፍ/ቤት የሚያዝዝ ካልሆነ በቀር አይቀርብም፡፡ ይህ አንደጠበቀ
ሆኖ የህጐቻችን ድንጋጌዎች ሲፈተሹ፡-

✓ ፍሬ ነገሩን ለማስረዳት ተገቢ የሆነውን የማስረጃ ዓይነት፣

✓ ፍሬ ነገሩ (ማስረጃው) ራሱ ፍ/ቤት እንዳይቀርብ በሚል ወይም
✓ ማስረጃው የተገኘበት መንገድ ተገቢ ባለመሆኑ ምክንያት ማስረጃ ተቀባይነት እንዳይኖረው ሊደረግ
ይችላል፡፡

29
3.3.1 ከማስረጃ አይነት አንፃር
የፍትሐብሔር ህግ ድንጋጌዎች አንዳንድ ፍሬ ነገሮችን ለማስረዳት ወይም ለማስተባበል ሰነዶች ብቻ
ሊቀርቡ እንደሚገባ እና ምስክሮች ሊቀርቡ እንደማይችሉ ያስረዳሉ በዚህም መሠረት፡-

✓ የፍ.ብ.ሕ.ቁጥር 2003 ላይ ውል በጽሑፍ እንደሆነ ህግ በአዘዘ ጊዜ ውሉ የተሰረቀ፣ የጠፋ፣ መሆኑ

ካልተረጋገጠ በቀር ውሉን በምስክር ወይም በህሊና ግምት ማስረዳት አይቻልም በሚል ተደንግጐአል፡፡
ስለዚህ አንድ ውል በጽሑፍ እንዲሆን ሕግ በአዘዘ ጊዜ ውሉን ማስረዳት የሚቻለው የጽሑፍ ሰነድን
በማቅረብ ነው፡፡ ጽሑፍ ከሌለ በምስክር ማስረዳት አይቻልም፡፡ በጽሑፍ ውል የተደረገ ከሆነም ውሉ
የተሰረቀ ወይም የጠፋ መሆኑ ካልተረጋገጠ በስተቀር ምስክር ማቅረብ አይቻልም፡፡ በማስረጃነት የቀረበ
የውል ሰነድ ላይ የተገለፁ ፍሬ ነገሮችን ማስረዳት የሚቻለው በሰነዱ ብቻ ነው፡፡

✓ ኑዛዜን በተመለከተም በግልፅ ወይም በተናዛዥ ጽሑፍ የተደረገ ኑዛዜ መኖሩንና በኑዛዜው ላይ
የሰፈረውን ቃል ማስረዳት የሚቻለው በኑዛዜው ሰነድ ብቻ ነው (ቁጥር 896-897)፡፡

መወያያ ጥያቄዎች
1. በጽሑፍ የሚደረግ ውል በሁለት _ ምስክሮች ፊት ካልተረጋገጠ በስተቀር እንደማይፀና በፍ.ብ.ህ.ቁ
1727 (2) ላይ፤ እንዲሁም በግልፅ የሚደረግ ኑዛዜ በአራት ምስክሮች ፊት ካልተረጋገጠ ፈራሽ እንደሚሆን
በዚሁ ህግ በቁጥር ላይ ተደንግጓል፡፡ በጽሑፍ የተደረገ ውልን ወይም ኑዛዜ በምስክር ማስረዳት አይቻልም
ከሚለው አንፃር የምስክሮች መኖር ፋይዳው ምንድ ነው?

2. የወንጀልን ጉዳይ ለማስረዳት ሰነድ ብቻ ተቀባይነት ይኖረዋል የሚባልበት ሁኔታ ይኖራልን?

3. ዋናው ሳይሆን ፎቶ ኮፒው ሰነድ በማስረጃነት ቢቀርብ ተቀባይነቱ አስከምን ድረስ ነው?

30
4. የሚከተለውን ለፍ/ቤት የቀረበ ጉዳይ ተመልከት (ከፍ/ይ/መ/ቁ 1730/80 የተወሰደ) ተከሳሹ በቂ ስንቅ
ሳይኖረው ቼክ ፈርሞ ስለሰጠ በቼክ ላይ የተመለከተውን ብር 53.000 ይከፈለኝ በማለት ከሳሽ ለአቀረበው
ክስ ማስረጃ አድርጐ የአቀረበው የቼኩን ፎቶ ኮፒ እና የወንጀል ክስ በቀረበ ጊዜ ዋናው ቀርቦ ከምርመራ
መዝገቡ ጋር ተያይዞ እንደነበር ነገር ግን በኃላ ሲፈለግ የጠፋ በመሆኑ ይኸው ታውቆ ትብብር
አንዲደረግለት ከዐቃቤ ህግ መ/ቤት የተፃፈለትን ደብዳቤ ነው፡፡ ተከሳሹ በሰጠው መልስ በማስረጃነት
የቀረበው ቼክ ላይ ያለውን ፊርማ እንደሚክድ ገልፆ ዋናው ቀርቦ በሬጅስትራሩ በኩል እንዲረጋገጥም
ጠይቋል፡፡ ፍ/ቤቱ በሰጠው ውሳኔ፡-

ሀ/ “ፎቶ ኮፒ ሰነድ በማስረጃነት ቀርቦ በሚካሄድበት ጊዜ ዋናው ቀርቦ ካልተመሳከረ ፎቶ ኮፒው ማስረጃ
ተቀባይነት የለውም”
ለ/ “ዋናውን ማስረጃ ከፎቶ ኮፒ ጋር አመሳክሮ ትክክለኛነቱን አረጋግጦ ማስረጀ መስጠት የሚችለው
በፍ.ብ.ሥ.ሥ.ሕ.ቁ. 230(ለ) መሠረት ሬጂስትራሩ ብቻ ነው”
ሐ/ “ይግባኝ ባይ (ከሳሽ) የቼኩን ሰነድ ዋናውን ካልያዙ ክስ መመስረት አይችሉም”
መ/ “ዐቃቤ ሕጉ ዋናውን ቼክ ለማየቱና ለመጥፋቱም ማረጋገጫ ሰጥቶኛል የሚሉት በህግ የሚደገፍ
አይደለም ብሏል፡፡
ፍርድ ቤቱ ያቀረባቸው ምክንያቶች አሳማኝና ተቀባይነት ያላቸው ናቸው ወይ?
3.3.2 ፍሬ ነገሩ (ማስረጃው) እንዳይቀርብ የሚደረግ ክልከላ

በኢትዮጲያ የወ.መ.ህ.ሥ.ሥ.ቁጥር 138 ላይ በህግ በተለይ ካልተፈቀደ በቀር የጥፋተኛነት ውሳኔ ከመሰጠቱ
በፊት ተከሳሹ በወንጀል ተከስሶ የተቀጣ መሆኑን የሚገልፅ ማስረጃ ሊቀርብ እንደማይገባ ተደንግጐአል፡፡
የቀድሞ የጥፋተኛነት ሪከርድን በሚመለከት የኢትዮጵያ ህግ የወሰደው አቋም ከአንግሎ አሜሪካን የህግ
ሥርዓት የማስረጀ ህግ ጋር የሚቀራረበ ስለመሆኑ ይህ ድንጋጌ ማረጋገጭ ነው፡፡ በዚህም መሠረት
የቀድሞው የጥፋተኛነት ሪከርድ ከፍርድ በፊት እንዳይቀርብ የሚከላከለው አንድም አግባብነት ስለሌለው
ሲሆን አግባብነት አለው የሚባል ቢሆን እንኳ ከፍርድ

31
በፊት ጥፋተኛ ሆኖ ያለመቆጠርን ህገመንግስታዊ ድንጋጌ በማፋለስ ዳኞች አሁን የተከሰሰበትንም ወንጀል
ፈፅሟል የሚል አቋም እንዳይዙና ማስረጃውን ፍታሐዊ በሆነ ሁኔታ የማመዛዘን አቅማቸው እንዳይዳከም
ለማድረግ ነው፡፡

ከፍርድ በፊት የቀድሞ ጥፋተኛነትን የሚገልፅ ውሳኔ ሊገለፅ አይገባም የሚለው ድንጋጌ ተፈፃሚ
የሚሆነው ተከሳሹ አሁን የተከሰሰበት ወንጀል ቀደም ሲል ተከስሶ ጥፋተኛ ከተባለበት ወንጀል ጋር ሊኖረው
የሚችለውን ተመሳሳይነት ወይም ልዩነት
ግምት ውስጥ ሳያስገባ መሆኑ ሊታወቅ ይገባል፡፡ በዚህም መሠረት ቀደም ሲል ጥፋተኛ የተባለበት ወንጀል
አሁን ክስ ከቀረበበት ወንጀል ጋር ተመሳሳይም ሆነ የተለያየ ግምት ውስጥ ሳይገባ እንዳይቀርብ መደረግ
ይኖርበታል፡፡

የፍትሐብሔርን ጉዳይ በሚመለከት ግን እንዲህ ዓይነት ክልከላ የለም፡፡ ዋናው ነገር የማስረጃው አግባብነት
ነው፡፡ በፍ.ብ.ህ.ቁጥር 2149 ላይ በወንጀል መቀጣት ወይም ነፃ መውጣት በፍትሐብሔር ረገድ ጥፋት
መፈፀሙን ወይም አለመፈፀሙን ለመወሰን ፍ/ቤቱን አያስገድደውም በሚል ተደንግጓል፡፡ ይህ ማለት ግን
ቀደም ሲል የተሰጠ ፍርድ እንዳይቀርብ የሚከላከል ሳይሆን ፍ/ቤቱ በፍትሐብሔር ረገድ በቀረበው ክስ ላይ
ጥፋት ተፈፅሞአል ወይስ አልተፈፀመም የሚለውን ሊወሰን በዚሁ ጉዳይ በወንጀል በተሰጠ ውሳኔ ሳይገደድ
መወሰን እንደሚችል ለመግለፅ ነው፡፡ ለማጠቃለል በወንጀል ጉዳይ የተሰጠ ውሳኔ አግባብነት ካለው
በፍ/ብሔር ጉዳይም ሊቀርብ ይችላል፡፡ ይህ ማለት ግን በወንጀል ተከስሶ ጥፋተኛ መባሉ በፍትሐብሔርም
አጥፍቷል፤ ነፃ ነው መባሉም በፍትሐብሔር አላጠፋም የሚል መደምደሚያ ላይ የግዴታ አያደርስም፡፡
ማስረጃው ግን ይመዘናል፡፡

መወያያ ጥያቄዎች

በወ.መ.ሕ.ሥ.ሥ.ቁጥር 138(1) ላይ የቀድሞ ጥፋተኛነት

ውሳኔ በተያዘው ጉዳይ የጥፋተኛነት ውሳኔ ከመስጠቱ በፊት እንዳይቀርብ የተከለከለ ሲሆን፣ ነገር ግን ሕግ
በግልፅ የፈቀደ ከሆነ ሊቀርብ እንደሚችል ተመልክቶአል፡፡ ሕግ በተለይ የሚፈቅድባቸው ሁኔታዎች አሉን?
ከፍርድ በኋላ እንዲቀርብ የተፈቀደውስ ለምን ይመስላችኋል?

32
3.3.3 ማስረጃው ከተገኘበት መንገድ አንፃር የሚደረግ ክልከላ
ማስረጃው ከተገኘበት መንገድ አንፃር የተቀባይነት ጥያቄ የሚያስነሳው ከፍ/ቤት ውጭ የተሰጠ የዕምነት
ቃልና በዚህ መሠረት የተሰበሰቡ ሌሎች ማስረጃዎች ህጋዊነት አጠያያቂ ሲሆን ነው፡፡ ከፍርድ ቤት ውጪ
የተሰጠ የዕምነት ቃል አግባብነት እስካለው ድረስ በማስረጃነት ሊቀርብ አንደሚችል ቀደም ሲል
ተገልፆአል፡፡ ይህንን ዓይነት ማስረጃ ሲቀርብ ግን በነፃ ፈቃድ የተሰጠ መሆን ይኖርበታል፡፡ የዕምነት ቃሉ
በነፃ ፈቃድ የተሰጠ መሆን እንደሚገባው በአስገዳጅነት መቀመጡ ተገቢነቱ ለፍትሐብሔርና ለወንጀል
ጉዳዮች ተፈፃሚነት ቢኖረውም ጉልህ ስፍራ የሚሰጠው ግን በወንጀል ጉዳይ በመሆኑ በዚህ ላይ ትኩረት
ተሰጥቶበታል፡፡

የወንጀል ድርጊት መፈፀሙን በማመን ተከሳሹ ለመርማሪ ፖሊስ ወይም በምርመራ ቃሉን ለተቀበለ
ፍ/ቤት የሰጠው ቃል በማስረጃነት ሊቀርብ አንደሚችል በወ.መ.ሕ.ሥ.ሥ.ቁጥር
27(2) ላይ በግልፅ፣ በቁጥር 35 ላይ ደግሞ ቀጥተኛ ባልሆነ መንገድ ተመልከቶአል፡፡ ነገር ግን ለመርማሪው
ፖሊስ የተሰጠው የእምነት ቃል በነፃ ፈቃድ የሰጠ መሆን ይኖርበታል ፡፡ በዚህም መሠረት የዕምነት ቃሉ
ተቀባይነት እንዲኖረው፡-

✓ ተከሳሹ የዕምነት ቃሉን ለመስጠት ሊገደድ አይገባም፡፡ ተፅዕኖ ወይም ግዴታ እንዳለ የሚያመለክቱት
ደግሞ በድብደባ፣ በዛቻ፣ በማስፈራራት፣ በመደለል፣ የተስፋ ቃል በመስጠት፣ በመጠጥ ወይም በአደንዛዥ
እጽ ተፅዕኖ ቃል እንዲሰጥ በማድረግ የተገኘ ሲሆን ነው፡፡ በእንደዚህ ዓይነት መንገድ የተገኘ የዕምነት ቃል
ደግሞ ተቀባይነት የለውም፡፡

✓ ተከሳሹ ቃሉን የሰጠው በነፃ ፈቃድ መሆኑ በቀረበው የዕምነት ቃል ማስረጃ ላይ መጠቀስ አለበት፣
ተከሳሹ ቃል መስጠት ያለመስጠት መብቱ መሆኑ አምኖ በነፃ ፈቃዱ የሚሰጠው ቃል ግን ወደፊት በፍ/ቤት
በማስረጃነት ሊቀርብበት እንደሚችል የተነገረው መሆኑ በእምነት ቃሉ ላይ ተመዝግቦ መገኘነት አለበት፡፡
(መዝገቡ ምትኬ ገፅ 48)

33
ከዚህ በተጨማሪ የእምነት ቃሉ በወንጀል ምርመራ ቃል ለመቀበል ሥልጣን ለተሰጠው አካል የተሰጠ
መሆን እንዳለበት የሚገልፅ አቋም አለ፡፡ (መዝገቡ ምትኬ ገፅ 48-49)፡፡ በአንዳንድ የፍ/ቤት ጉዳዮች ውስጥ
እንደሚታየው የእምነት
ቃል የተሰጠው ምርመራ ለማድረግ በህግ ሥልጣን ለተሰጠው አካል ሳይሆን ለቀበሌ ገበሬ ማህበር በሆነ ጊዜ
በማስረጃነት እንዲቀርብ ሊደረግ አይገባም፡፡ (የጠ/ፍ/ቤትወ.ይ.መ.ቁ.3281 ተመልከት) በሌላ በኩል ግን
የእምነት ቃሉ የተሰጠው በህግ ቃል ለመቀበል ሥልጣን ላለው አካል እስከሆነ ድረስ (ፖሊስ/ ፍ/ቤት)
የዕምነት ቃሉ ተቀባይነት ለማግኘት በነፃ ፈቃድ ሊሰጥ የሚገባ ሲሆን በነፃ ፈቃድ ሳይገደድ መብቱ
ተነግሮት አውቆ ተረድቶ የሰጠ መሆኑ በእምነት ቃሉ በራሱ ላይ መገለፅ ይገባል፡፡

ተከሳሽ የዕምነት ቃሉን የሰጠው በነፃ ፈቃዱ አለመሆኑን የማስረዳት መብት እንዳለውም መታወቅ አለበት
ከዚህ አንፃር በበርካታ የፍ/ቤት ውሳኔዎች ላይ እንደሚታየው፡-

✓ ተከሳሹ ቃሉን ሰጥቶ ወደ ምርመራ ክፍል ሲመለስ በአካሉ ላይ የታየበትን

ጉዳት የሚያስረዱ ምስክሮችን በማቅረብ፣ ✓ በቁጥጥር ስር በዋለበት እና የተከሳሽነት ቃሉን በሚሰጥበት

ጊዜ መካከል ያለው ልዩነት፣

✓ የተከሳሽነት ቃሉን በተደጋጋሚ የሰጠበትና እየተለዋወጠ

የተመዘገበበት ሁኔታ (በአንዳንድ መዝገቦች ላይ እንደሚታየው ተከሳሹ በመጀመሪያ ክዶ ቃሉን ከሰጠ በኃላ
መጀመሪያ የሰጠውን ለውጦ የዕምነት ቃል ሰጥቷል በሚል የሚመዘገብበት ሁኔታ አለ፡፡)

✓ በፍ/ቤት የዕምነት ቃል ከሰጠ በኃላ ወደ ጣቢያ የተመለሰ ከሆነ፣ የዕምነት ቃሉ በነፃ ፍቃድ ያልተሰጠ
ስለመሆኑ በማስረጃነት እየቀረቡ የእምነት ቃሉ በነጻ ፈቃድ የተሰጠ ነው የሚለውን ለማስተባበል
የሚችሉበት ሁኔታ እንዳለ እንረዳለን፡፡

በወንጀል ጉዳይ በኢፌዲሪ ህገ መንግስት አንቀጽ 19(5) ላይ እንደተገለፀው በማስገደድ የተገኘ የዕምነት
ቃል በማስረጃነት ቢቀርብ ተቀባይነት አንደሌለው ተደንግጓል፡፡ የዚህ መነሻም፣

❖ የተከሳሽ ከፍርድ በፊት ጥፋተኛ ሆኖ ያለመቆጠር መብት፣

❖ እንዲሁም የተከሳሹ ራሱን ያለመወንጀል መብት ናቸው፡፡

ተቀባይነት የማይኖረው በግዴታ፣ በተፅዕኖ ወይም በማባበል፣ ወይም በማታለል የተገኘው የዕምነት ቃል
ብቻ ነው ወይስ በዚህ የዕምነት ቃል መነሻ የተገኘው ሌላ ማስረጃም ጭምር ነው የሚለው በህግ ምሁራን
ዘንድ የክርክር መነሻ እንደሆነ ይታወቃል፡፡ የዕምነት ቃሉን ውድቅ አድርጐ በዚህ የእምነት ቃል
መነሻ የተገኘውን ማስረጃ መቀበል ማለት ዞሮ ዞሮ “የተገኘው ውጤት የተጠቀምንበትን መንገድ
ትክከለኛነት ያረጋግጣል” (The end Justifies the means) የሚለውን ህግ ሊያስወግደው የፈለገውን
አስተሳሰብ ማንፀባረቅ በመሆኑ ውድቅ መደረግ የሚገባው የዕምነት ቃሉ ብቻ ሳይሆን በዚህ መነሻ
የተገኘው ሌላ ማስረጃም ጭምር ነው በሚል የሚከራከሩ አሉ፡፡(መዝገቡ ምትኬ ገፅ 45)፡፡ ሕገመንግስቱ
የተያዙ ሰዎች በራሳቸው ላይ በማስረጃነት ሊቀርብ የሚችል የእምነት ቃል እንዲሰጡ ወይም
ማናቸውንም ማስረጃ እንዲያምኑ አይገደዱም፡፡ በማስገደድ የተገኘ ማስረጃ ተቀባይነት አይኖርም በሚል
ደንግጓል፡፡ በእርግጥ በማስገደድ የሚገኝ የእምነት ቃል እውነትነቱን ለማረጋገጥ የሚያስቸግር ስለሚሆን
ተቀባይነት አይኖረውም በሚል ህገመንግስቱ በግልጽ መደንገጉ ተገቢና ትክክል ነው፡፡ ይሁንና የተከሳሹን
የእምነት ቃል መሰረት አድርጎ የተገኘ ወንጀል ስለመፈጸሙ የሚያስረዳ ማስረጃን አለመቀበል ግን እውነት
የተፈጸመ ወንጀል ለመሆኑ እየታወቀና እየተረጋገጠም ወንጀል አድራጊው እንዲያመልጥ የሚፈቅድ ነው
የሚሆነው፡፡ ስለሆነም የማስገደድ ተግባር የፈጸመው ባለስልጣን ወይም አስፈጻሚ በድርጊቱ መጠየቁ
እንደተጠበቀ ሆኖ ከእምነት ቃሉ ሌላ የተገኘ ማስረጃ በማስረጃነት መወሰዱ አግባብነት ይኖረዋል፡፡

መወያያ ጥያቄዎች
1. በምርመራ ጊዜ ከተሰጠ የተከሳሽነት ቃል ጋር በተያያዘ፡-
ሀ. መርማሪው ፖሊስ በችሎት በተገኘበት ለወረዳ ፍርድ ቤት የተሰጠ የዕምነት ቃል
ለ. መርማሪ ፖሊስ በፍርድ ቤት የተከሳሹን ቃል እንዲቀበል በጠየቀበት ደብዳቤ ላይ “ተከሳሹ በጣቢያ
የሰጠውን የዕምነት ቃል እንደያረጋገጥ ይደረግልን” በሚል መግለፅ፣
ሐ. ተከሳሹ በፍርድ ቤት የዕምነት ቃሉን ከሰጠ በኃላ ወደ ማረፊያ ቤት ሳይሆን ወደ ፖሊስ ጣቢያው
መመለሱ የተሰጠውን የዕምነት ቃል በነፃ ፍቃድ አይደለም ለማለት ያስችላሉን?

2. የሚከተለውን ጉዳይ ተመልከት “ተከሳሽ ቤት አቃጥሎአል ተብሎ ለተጠረጠረበት ወንጀል መርማሪ

ፖሊስ ከተከሳሹ ጋር የሚያገናኝ ማስረጃ ማቅረብ አልቻለም፡፡ ፖሊሶች በቃጠሎው አካባቢ የተገኘ ቤቱን
ለማቃጠል አገልግሎት ላይ የዋለ ነዳጅ የነበረበት ጠርሙስ ላይ የተነሳው አሻራ ከተከሳሹ የጣት አሻራ ጋር
ተመሳሳይ መሆኑ እንደተደረሰበት የሚገልፅ ሐሰት ቃል ለተከሳሹና ለጠበቃው ነገሩዋቸው፡፡ ተከሳሹም
ወዲያውኑ በጠርሙስ ነዳጅ ሞልቶ ካዘጋጀ በኋላ ከጓደኛው ጋር
አብረውሔደው ቤቱን እንዳቃጠሉ በማመን ቃሉን ሰጠ፡፡” (ከ He V Mason (1987) 3 ALLER 481
(CA) የተወሰደ)፡፡

ይህ የእምነት ቃል በነፃ ፈቃድ የተሰጠ ነው ለማለት ይቻላልን?

36
ምዕራፍ 4

ስለ ማስረጃ አቀራረብ

ዝርዝር አላማዎች

ሰልጣኞች ይህንን ምእራፍ ሲያጠናቅቁ ፣

ስለማስረጃ አቀራረብ የተከራካሪዎችን ሚና ለይተዉ አዉቀዉ ሥራ ላይ ያዉላሉ፡፡ ማስረጃዎች

በወንጀልም ሆነ በፍታብሔር መቼ፣ እንዴት እና በማን መቅረብ እንዳለባቸዉ ለይተዉ አዉቀዉ ሥራ ላይ
ያዉላሉ የተሳሳቱ የልምድ አሰራሮችንም ያርማሉ፡፡

4.1 ጠቅላላ

ዉድ ሠልጣኞች ፍሬ ነገርን ለማስረዳት ወይም ለማስተባበል የሚቀርብ ማስረጃ የተቀባይነትን

መስፈርቶች ማሟላት አንደሚገባው _ ባለፈው _ ምዕራፍ ውስጥ ተመልክተናል፡፡ ነገር
ግን እንዲቀርብ የተፈለገው ማስረጃ ተቀባይነት አለው መባሉ ብቻውን ማስረጃን የሚመለከቱ
ጥያቄዎችን ሁሉ አሟልቶ አይመልስም፡፡ የማስረጃ ተቀባይነት ጥያቄ ምን ዓይነት ማስረጃዎች ሊቀርቡ
እንደሚገባና አንደማይገባ ይነግረናል፡፡ ከዚሀ አልፎ ግን ተቀባይነት ያለውን ማስረጃ ማን ሊያቀርብ
እንደሚገባ እና እንዴትና መቼ ማቅረብ አንዳለበት አይነግረንም፡፡ የዚህ ምዕራፍ ዓላማ እነዚህን ጥያቄዎች
መመለስ ይሆናል፡፡

ዉድ ሠልጣኞች ማስረጃ የማቅረብ ግዴታና በማስረጃ የማሳመን ሸክም ያላቸዉን ተዛምዶ አብራሩ፡፡

በአገራችን እነዚህን ጥያቄዎች የሚመለከቱ ደንቦች በተለያዩ ህጐች ውስጥ ተሰግስገው እናገኛለን፡፡
አንዳንዶቹ በ 1952 ዓ.ም በወጣው የፍትሐብሔር ህገ ውስጥ (ማን ያቀረበዋል የሚለውን ጥያቄ
በተመለከተ) ሌሎች ደግሞ በ 1954 እና በ 1958 ዓ.ም እንደቅደም ተከተላቸው በወጡት የወንጀልና
የፍትሐብሔር ሥነ ሥርዓት ሕጐች ውስጥ

37
(ማን? እንዴት? እና መቼ? የሚሉትን ጥያቄዎች በተመለከተ) ተሰበጣጥረው እናገኛቸዋለን፡፡ ሌሎች
ህጐች ውስጥም ይኖራሉ፡፡

በአገራችንም ሆነ
በሌሎች አገሮች ህጐች የሚገኙትን የማስረጃ አቀራረብን

የማመለከቱ ደንቦች ሲቃኙ፣

❖ እንደ ጉዳዩ ዓይነት (ወንጀል ወይስ ፍታብሔር )፣

❖ እንደማስረጃው መንገድ (ምስክር፣ ሰነድ፣ ወይስ ሌላ ማስረጃ) ❖ እንዲሁም እንደሥነሥርዓት
ሕጉቻቸው የአወቃቀር ፍልስፍና (የአንግሎ አሜሪካ የህግ ሥርዓት ወይስ የአህጉራዊው አውሮፖ የህግ
ሥርዓት) ልዩነት ያሳያሉ፡፡

የጉዳዩን ዓይነት በተመለከተ በወንጀል ጉዳይ የማስረጃ አቀራረብ ከፍትሐብሔር ጉዳይ የማስረጃ አቀራረብ
የሚስማማቸው ነጥብ ቢኖሩም በበርካታ ሁኔታዎች ልዩነትን ያሳያሉ፡፡ ለምሳሌ ወረድ ብለን እንደምናየው
(ተከሳሹ በሰጠው የዕምነት ቃለ መሠረት ማስረጃ ማቅረብ ሳያስፈልግ የጥፋተኝነት ውሳኔ ካልተሰጠ
በቀር) ማስረጃ የማቅረብና የማስረዳት ሽክሙ ምን ጊዜም ቢሆን የዐቃቤ ህጉ ነው፡፡ የማስረዳት ሸክም
ወደ ተከሳሹ የዞርበት ሁኔታ በመሠረቱ (በፀረ ሙስና የማስረጃና የስነ ሥርዓት አዋጅ ቁጥር 434/97
እንደተሻሻለ ላይ ከሚታይ በስተቀር) ከከሳሹ ወደ ተከሳሹ የሚዞርበት ሁኔታ የለም፡፡ በፍትሐብሔር ግን
የማስረዳት ሽክሙ በመሠረቱ የከሳሽ ቢሆንም ወደ ተከሳሹ ሊዞር ይችላል፡፡
የማስረጃውን መንገድ ወይም አይነት በተመለከተ የማስረጃ አቀራረብና ተያያዥ ጥያቄዎች ከማስረጃው
ዓይነት አንፃር የተለዩ ደንቦችን የሚከተሉ ሊሆኑ ይችላሉ፡፡ ሊቀርቡ የታሰቡት ማስረጃዎች ምስክሮች፣
ሰነዶች ወይም ሌላ ዓይነት መሆናቸው በማስረጃው አቀራረብ ላይ ልዩነት ሊፈጥር ይችላል፡፡ ምስክር በሆነ
ጊዜ ምስክሩ ቀርቦ ነገሩን ለማስረዳት ያለው የመገንዘብና የመረዳት ችሎታ ግምት ወስጥ ይገባል፡፡
ሰነዶችና ኤግዚቪቶች ግን እንዲህ ዓይነት ( የአዕምሮ ሁኔታን፣ የአካል ሁኔታን) ተፈላጊውን ፍሬ ነገር
ለመረዳትና ለማስረዳት ተፈላጊ የሆነ መመዘኛ አግባብነት ላይኖራቸው ይችላል፡፡

38
በሦስተኛ ደረጃም የማስረጃ አቀራረብና የቀረበውን ማስረጃ የመመርመር ጥያቄ (በተከታዩ ምዕራፍ
በዝርዝር የሚታይ ይሆናል) እንደየህግ ሥርዓቱ የሚለያይ መሆኑ ሊታወቅ ይገባል፡፡ ከማስረጃ አቀራረብ
አንፃር የህግ ስርዓቶቹ የአንልግሎ አሜሪካ የህግ ስርዓት ተከታይ የሆኑ እንደ አንግሊዝ፣ አሜሪካ፣ ህንድ…
ወዘተ የመሳሰሉ አገሮች የወንጀል ሥነ ሥርዓት (Adversarial Procedure) ከአህጉራዊው አውሮፖ
የወንጀል ሥነ ሥርዓት (nquisitorial procedure) በበርካታ ጉዳዮች የተለያየ ነው፡፡ የፍትሐብሔር ሥነ
ሥርዓት አካሔድ አጠቃላይ ባህሪያት በሁለቱም ሥርዓቶች በአብዛኛው ተመሳሳይ ሲሆን በወንጀል ጉዳይ
የሚቀርብ ማስረጃን በተመለከተ መሠረታዊ
ልዩነቶች ይንፀባረቃሉ፡፡ በዚህም መሠረት፡-

❖ የመንግስት ሚናን በተመለከተ በአንልግሎ አሜሪካ የወንጀል ሥነ ሥርዓት (Adversarial Procedure)

መንግሥት የራሱን ክስ ይመረምራል፤ ማስረጃውን ያጠናቅራል፣ በችሎት የራሱን ክስ ያቀርባል
ማስረጃውንም ራሱ አቅርቦ ይመረምራል ተከሳሹም እንደሁ የራሱን ማስረጃ ያቀርባል፣ ይመረምራል፡፡
በአህጉራዊው አውሮፖ የወንጀል ሥነ ሥርዓት (nquisitorial procedure) መንግስት የራሱንም ሆነ
የተከሳሽ ማስረጃዎችን ይመረምራል፤ ክስ ያቀርባል፤ የራሱንም ሆነ የተከሳሹን ማስረጃ ፍርድ ቤት
ያቀርባል፤ ይመረምራል ውሳኔም ይሰጣል፡፡

❖ በአንግሎ አሜሪካን የወንጀል ሥነ ሥርዓት አስተሳሰብ ስለወንጀል ጉዳይ ትክክለኛው እውነት ሊገለጥ
የሚችለው ሁለቱም ተፎካካሪ ወገኖች እኩል ዕድል አግኝተው ችሎት ባቀረቡአቸው ማስረጃዎች
አማካኝነት በሚደረግ ክርክርና ጥያቄ ሲሆን በአህጉራዊው አውሮፖ የወንጀል ሥን ሥርዓት አስተሳሰብ
ደግሞ እውነት የሚወጣው በችሎት በሚደረግ ክርክር ሳይሆን በወንጀል ምርመራ ሒደት ነው፡፡

❖ ልዩ በሆነ ሁኔታ ሲታይ ደግሞ በአንግሎ አሜሪካ የወንጀል ሥነ ሥርዓት ደንብ መሠረት ማስረጃ
ለችሎት የማቅረብ ግዴታ፣ የቀረቡትን ምስክሮች በችሎት የመጠየቅ ግዴታ የእያንዳንዱ ተከራካሪ ወገን
ሲሆን የምስክሮችን ተራ የመወሰን መብቱም
የእያንዳንዱ ተከራካሪ ወገን ነው፡፡ የተከላካዩ ጠበቃ ሚናም ከፍተኛ ነው፡፡ በአህጉራዊው አውሮፖ የወንጀል
ሥነ ሥርዓት ደንብ መሠረት ደግሞ ማስረጃዎችን

39
የመጥራት፣ የማስቀርብ እና የመጠየቅ እንዲሁም የከሳሽንም ሆነ የተከሳሽን ምስክሮች አቀራረብ ተራ
የመወሰን ሥራ የዳኛው ነው፡፡ የጠበቃ ሚና ውስን ነው፡፡ በዚህም መሠረት የሁለቱም ሥነሥረዓቶች
መሠረታዊ ግብ ተመሳሳይ ቢሆንም (ማለትም እውነቱን አንጥሮ በማውጣት አጥፊን ብቻ መቅጣትና
ያላጠፋውን በነፃ ማሰናበት) ወደዚህ ግብ በመድረስ ረገድ የተለየዩ መንገዶችን ይከተላሉ፡፡

መወያያ ጥያቄዎች

ከላይ ከተገለፁት ሁለት የወንጀል ሥነ ሥርዓት ዓይነቶች አንፃር የኢትዮጵያ የወንጀል ሥነ ሥርዓት
ወደየትኛው ሊመደብ የችላል?

4.2 ማስረጃን የማቅረብ ግዴታ

ማስረጃን የማቅረብ ግዴታ “የማስረዳት ሸክም” (Burden of Proof) የሚለው ጽንስ ሀሳብ አንዱ ክፍል
ነው፡፡ “የማስረዳት ሽክም በመሠረቱ ሁለት ጽንሰ ሀሳቦችን ያዘለ ሲሆን እነርሱም፡፡
❖ ማስረጃ ለፍርድ ቤት የማቅረብ ግዴታ (Burden of Production) እና

❖ የማሳመን ሸክም (Burden of persuasion) ናቸው በዚህ ምዕራፍ የምንመለከተው ማስረጃ ለማቅረብ
ግዴታን (Burden of Production) ሲሆን ሁለተኛውና የማሳመን ሽክምን (Burden of persuasion)
ደግሞ ስለማስረጃ ምዘና በሚመለከተው በምዕራፍ 6 ላይ ይገለፃል፡፡

ማስረጃ የማቅረብ ግዴታ ማስረጃ ማቅረብ የሚገባው ማን ነው? የሚለውን ጥያቄ የሚመለከት ነው፡፡
ይህም በሚከተለው አጠቃላይ መርህ የሚመራ ነው፡፡ ይኸውም ማስረጃ ሊቀርብበት በሚያስፈልገው አንድ
ፍሬ ነገር ላይ ማስረጃ ማቅረብ የሚገባው ማስረጃ ሳይቀርብ ቢቀር በክርክሩ ተሸናፊ የሚሆነው ወገን
ነው፡፡ በወንጀል ጉዳይ ሲሆን ማስረጃ የማቅረብ ግዴታ የሚወድቀው (በእምነት መሠረት ማስረጃ ማቅረብ
ሳያስፈልግ ውሳኔ የሚሰጥበት ሁኔታ ከሌለ ማለት ነው) በከሳሽ ዐቃቤ ህግ ላይ ነው፡፡ ተከሳሹ ማስረጃ
ሊያቀርብ የሚገደደው ዐቃቤ ህጉ ማስረጃ አቅርቦ ካሳመነ ፍርድ ቤቱም በበቂ ሁኔታ አስረድቷል የሚል
መደምደሚያ ላይ ከደረሰ በኍላ ነው፡፡ በወንጀለኛ መቅጫ
40
ሥነ ሥርዓት ህግ ቁጥር 136(1) ላይ“ዐቃቤ ህግ ክሱን ሲከፍት”የሚለው አገላለፅ፣ እንዲሁም በቁጥር 141
ላይ “
ዐቃቤ ህጉ ማስረጃውን አስምቶ ከጨረሰ በኃላ” የሚለው ይህንን ያረጋግጣል፡፡

ስለዚህ፡-

በወንጀል ጉዳይ ማስረጃ በቅድሚያ የማቅረብ ግዴታ ምን ጊዜም የዐቃቤ ህጉ ነው፡፡ በወንጀል ጉዳይ
የማስረዳት ሽክም ወደ ተከሳሹ የሚዞርበት ሁኔታ የለም፡፡ በተለይ የማስረዳት ሽክም ወደ ተከሳሹ
የሚዞርበት ሁኔታ (በወንጀል ጉዳይ ማለት ነው) የተደነገገው በፌዴራል የፀረ ሙስና ሥነ ሥርዓት የማስረጃ
ህግ አዋጅ ቁጥር 286/93 ላይ ነው፡፡
በፍትሐብሔር ጉዳይ ማስረጃ የማቅረብ ግዴታን የሚመራው ከላይ የተገለፀው መርህ የተፃሚነት አለው፡፡
በመሠረቱ ማስረጃ በመጀመሪያ በማቅረብ ማስረዳት የሚገባው ምንም ማስረጃ ባያቀርብ ተሸናፊ
የሚሆነው ወገን ነው፡፡ ማስረጃ ማቅረብ የሚገባው ማን ነው የሚለውን በተመለከተም በፍ.ብ.ህ ላይ
በየቦታው ተሰበጣጥረው የተቀመጡ ድንጋጌዎችን እናገኛለን፡፡ ለምሳሌ ያህል በቁጥር 5፣ 196(2)፣ 896፣
እና 2001 ላይ የተደነገገውን መመልከት ይቻላል፡፡ ለምሳሌ ኑዛዜ አለኝ የሚል ወገን ይህ ኑዛዜ መኖሩና
ይዘቱንም በተመለከተ የማስረዳት ሽክም አለበት፡፡ ውል አለ የሚል ወገንም ውሉ መኖሩን የማስረዳት
ሽክም አለበት፡፡ በተጨማሪም በፍትሐብሔር ጉዳይ ማስረጃ የማቅረብ ሽክም ሁል ጊዜ ተሸካሚ
የሚሆነው ከሳሽ
ነው ማለት አይቻልም፡፡ በዚህም መሰረት

❖ ተከሳሽ ያቀረበበትን ክስ ተከሳሽ አምኖ ነገር ግን ህጋዊ መከላከያ የአቀረበ እንደሆነ ማስረጃ የማቅረብ
ሽክሙ ወደ ተከሳሹ ይዞራል (የፍትሐብሔር ሥነ ሥርዓት) ህግ ቁጥር 258 (1)፡፡

❖ ከሳሽ ለአቀረበው ክስ ተከሳሹ ክሱን አምኖ የማቻቻያ ጥያቄ የአቀረበ አንደሆነ የማቻቻያ ጥያቄውን
በሚመለከት (ከሳሹም የማቻቻያ ጥያቄውን የተቀበለው ካልሆነ በቀር) የማስረደት ሽክሙ የተከሳሹ
ይሆናል፡፡

❖ ከሳሹ ክሱን ሲያቀርብ ያስረዱልኛል በሚል የዘረዘራቸው ሰነዶች በተከሳሹ እጅ የሚገኙ መሆናቸውን
ጠቅሶ እያለ ተከሳሹ ማስረጃው በእጁ መኖሩን ሳይክድ ነገር ግን ለማቅረብ ፈቃደኛ ካልሆነ የማስረዳት
ሽክሙ ወደርሱ ይዞራል፡፡

41
4.3 ማስረጃ ስለሚቀርብበት ጊዜና ሁኔታ

4.3.1 የምስክሮች አቀራረብ

አጠቃላይ በሆነ አገላለፅ በማስረጃነት የሚቀርቡ ምስክሮች የሚሰጡት የምስክርነት ቃል በጭብጥ

ለተያዘው ፍሬ ነገር፤
ወይም ለዚህ ፍሬ ነገር አግባብነት ላለው ሌላ ፍሬ ነገር አግባበነት እስከአለው ድረስ የመመስከር ብቃት
አላቸው፡፡ የአንግሎ አሜሪካ የህግ ሥርዓት በሚከተሉ አገሮች ውስጥ የተደነገጉት ማስረጃን ብቃት
የለውም የሚያሰኙ የተለያዩ ምክንያቶችን በአገራችን በቀጥታ ተፈፃሚነት ይኖራቸዋል ማለት
አይቻልም፡፡ ዋናው ነገር ምስክሩ ሊመሠክር ስለመጣበት ጉዳይና ስለሚጠየቀው ጥያቄ የመረዳት
ችሎታው ነው፡፡ በአዕምሮ መናወጽ፣ በአካል ላይ በደረሰ ጉዳት የተነሳ ለመረዳት አለመቻል ወይም
ተፈላጊውን ፍሬ ነገር ለመግለፅ ባለመቻል (በንግግርም ሆነ በምልክት መግለፅ የማይቻል) ካልሆነ በቀር
መመስከር ይችላል፡፡ ስለዚህም አዘውትረው በመቃወሚያነት የሚቀርቡት፣

❖ ህፃናት ስለሆኑ ሊመሰክሩ አይገባም (የዉልና የኑዛዜ ጉዳዮች የተጠበቁ ሆነዉ) ❖ ከተከራካሪ ወገኖች
ጋር ፀብ ወይም ዝምድና ያላቸው ስለሆነ ሊመሰክሩ አይገባም፣

❖ አብረን በግብር አበርነት የተከሰስን በመሆኑ ለመመስከር ብቁ አይደሉም የሚሉ መቃወሚያዎች

ተቀባይነት የላቸውም፡፡ እነዚህ የመቃወሚያ ነጥቦች ማስረጃን በመመዘን ረገድ የራሳቸው ድርሻ
የሚኖራቸው ቢሆንም (ይህም በምዕራፍ 7 ላይ እንመለከተዋለን) ማስረጃዎች ብቃት የላቸውም
ለማስባል ግን አይችሉም፡፡
ይህ አጠቃላይ አነጋገር አንደተጠበቀ ሆኖ ግን በህጋችን የተደነገጉትን የሚከተሉት ነጥቦች ትኩረት
ሊሰጥባቸው ይገባል፡፡

❖ በወንጀል ሕግ ላይ እንደተደነገገው አንድ ሰው በፈፀመው ወንጀል ምክንያት የጥፋተኝነት ውሳኔ

ከተላለፈበት፣ ፍርድ ቤቱ ከሚወስነው መደበኛ ቅጣት በተጨማሪ የምስክርነት መብቱን ሊያግደው
የሚችል ሲሆን ፍርድ ቤቱ አንዲህ አይነት ቅጣትን ሲወስን ምስክሩ የመመስከር ብቃቱን ያጣል፡፡

42
❖ በምስክርነት የተቆጠሩት ሰዎች ልዩ እውቀት ያላቸው (ኤክስፐርቶች) ከሆኑ ለምስክርነት ሊቆሙ
የሚችሉት ተፈላጊው ዕውቀት አንዳላቸው ማረጋገጫ ሲገኝ ነው፡፡ ማረጋገጫው የእውቀት ደረጃቸውን
አስከምን ደረጃ ድረስ እንደሆነ ሊያረጋግጥ ይገባል የሚለው እንደተያዘው ጉዳይ የሚለያይ ሲሆን ነገር ግን
ባለሞያ ያስረዳዋል በተባለው ፍሬ ነገር ወይም ይገልፃዋል ከተባለው አስተያያት አኳያ የባለሞያነት
ማረጋገጫ ከሌለው ምስክር ለመሆን ብቃት የለውም ለማለት ይቻላል፡፡

በወንጀልም ሆነ በፍትሐብሔር ምስክሮች መቼ ይቀርባሉ ለሚለው ጥያቄ መልሱ ተመሳሳይ ነው ለማለት

ይቻላል፡፡ በወንጀል ጉዳይ ዐቃቤ ህጉ ክስ ሲያቀርብ ያስረዱልኛል የሚላቸውን ምስክሮች ስም ዝርዝር
አያይዞ ማቅረብ
የሚጠበቅበት ሲሆን በፍትሐብሄር ጉዳይም ከሳሽ ክሱን ሲያቀርብ የምስክሮቹን ስም ዝርዝር ከክሱ ጋር
አባሪ በሆነ ጽሑፍ ገልፃ ማቅረብ ይገባዋል፡፡ ተከሳሹም እንዲሁ መልሱን ሲያቀርብ ከመልሱ ጋር አባሪ በሆነ
ጽሑፍ ያስረዱልኛል የሚላቸውን ምስክሮች ስም ዝርዝር ገለጾ ማቅረብ አለብት፡፡ (የወንጀለኛ መቅጫ
ህግ ሥነ ሥርዓት ቁጥር 124፣ የፍትሐብሔር ሥነ ሥርዓት ህግ ቁጥር 222-223፣ 234)፡፡ በዚህም መሠረት
በህግ በተፈቀደ ልዩ ሁኔታ ካልሆነ በቀር (የፍትሐብሔር ሥነ ሥርዓት ህግ ቁጥር 256(1) እና የወንጀለኛ
መቅጫ ስነ ሥርዓት ሕግ ቁጥር 143) በመጀመሪያ ዝርዝራቸው ለፍርድ ቤቱ ገቢ ያልተደረገ ምስክሮች
ሊቀርቡ አይገባም፡፡ ለማጠቃለል ጉዳዩ ወንጀልም ሆነ ፍትሐብሔር፤

❖ ዝርዝሩ ማስረጃ ከመስማቱ በፊት ለፍርድ ቤቱ ሊቀርብ ይገባል፡፡

❖ ነገሩ ሲሰማ (ማለትም ማስረጃ ሊሰማ በተቀጠረበት ቀን ) ግራ ቀኙ ለቆጠሯቸው ምስክሮች መጥሪያ
አውጥተው አድርሰው አቅርበው ማሰማት ይገባቸዋል፡፡
❖ መጥሪያ ደርሶአቸው ያልቀረቡ ምስክሮች ፍርድ ቤቱ በሚሰጠው ትዕዛዝ መሠረት ተገድደው ቀርበው
የምስክርነት ቃላቸውን አንዲሰጡ ይደረጋል፡፡
❖ በዝርዝሩ ያልተጠቀሱ ምስክሮች እንዲቀርቡ እንደመብት
መጠየቅ የማይቻል ሲሆን ሊፈቀድ የሚቻለው መቅረባቸው ለትክክለኛ ፍርድ አስፈላጊ መሆኑን ፍርድ
ቤቱ አምኖ የፈቀደ እንደሆነ ነው፡፡

መወያያ ጥያቄዎች

43
1. የሚከተለውን ጉዳይ መርምራችሁ አስተያየት ስጡበት፣

“ዐቃቤ ህግ ተከሳሽ ሰውን በግፍ ገድሎአል በሚል ለአቀረበው ክስ ሰባት ሰዎች በምስክርነት በመጥራት
ዝርዝራቸውን የአቀረበ ሲሆን ምስክሮች እንዲቀርቡ በተቀጠረበት ዕለት ሁለቱ ቀርበው “ድርጊቱ
ሲፈፀም አልነበርንም፣ አናውቅምም” በማለት መስክረዋል፡፡ ዐቃቤ ህጉ ቀሪዎቹን ፈልገን ማግኘት
ስላልቻልን ተለዋጭ ቀጠሮ ተሰጥቶ እንድናቀርብ ይታዘዝልን” በማለት ጠይቋል፡፡ በዚሁ መሠረት
ለተለዋጩ ቀጠሮ ቀሪዎችን ምስክሮች አንዲያቀርብ ትዕዛዝ የተሰጠ ቢሆንም በተለዋጩ ቀጠሮም ምንም
ምስክር አልቀረበም ዐቃቤ ሕጉ ተመሳሳይ ምክንያት በመስጠት ለ 3 ኛ ጊዜ አንድናቀርብ ይታዘዝልኝ ሲል
የጠየቀ ሲሆን ተከሳሹ በበኩሉ ለረጅም ጊዜ ታስሮ መቆየቱን በመጥቀስ በተሰማው ምስከር ብቻ ብይን
እንዲሰጥ ጠይቋል፡፡ (ከጠቅላይ ፍርድ ቤት የወ.ይ.መ.ቁ. የተወሰደ)፡፡

ፍርድ ቤቱ ምን ዓይነት ትዕዛዝ ሊሰጥ ይገባል?

2. በውል ጉዳይ ምስክር እንዲሆኑ የሚመረጡ ሰዎች አካለ መጠን ያደረሱና ያልተከለከሉ መሆን
እንደሚገባቸው በፍትሐብሔር ህግ ቁጥር 1729 ላይ የተደነገገ ሲሆን ኑዛዜን በተመለከተም በዚሁ ህግ
ቁጥር 892 ላይም በተመሳሳይ ተደንግጐአል፡፡ ይህ ምን ማለት ነው? እድሜያቸው 18 ዓመት ያልሞላቸው
ህፃናት በውሉ ወይም በኑዛኔው ላይ በምስክርነት የተፃፉትና የፈረሙ ቢሆን በውሉ ወይም በኑዛዜው ጉዳይ
በምስክርነት ለመቅረብ ብቃት የላቸውም ማለት ይቻላል?

4.3.2 የሰነዶችና ኢግዚቪቶች አቀራረብ

በተለመደው የአገራችን የፍርድ ቤቶች አሠራር የወንጀል ጉዳይን በሚመለከት ሰነዶችና ማስረጃ የሚሆኑ
ሌሎች ነገሮች ለፍርድ ቤት የሚቀርቡት ምስክሮች ከተሰሙ በኃላ መሆኑ ይታወቃል፡፡ ዐቃቤ ህግ ስለሰነድ
ማስረጃ ሲጠየቅ ምስክሮች ከተሰሙ በኃላ አንደሚያቀርብ የሚገልፅ ሲሆን ስለኢግዚቪት ማስረጃ ሲጠየቅ
ደግም “ፖሊስ ጋ ስለሚገኙ አንዲያቀርባቸው ለፖሊስ ትዕዛዝ ይሰጥልኝ” በሚል እያሳሰበ

44
ፖሊስ በታዘዘው መሠረት ኢግዚቪቶችን አላቀረበም እየተባለ ተደጋጋሚ ትዕዛዝ የሚሰጥበት ሁኔታ
ይስተዋላል፡፡ ይህ ትከክለኛ የማስረጃ አቀራረብ ነውን? የሚለውን ደግሞ ከህጉ ጋር በማገናዘብ መመርመር
ያስፈልጋል፡፡

በወንጀለኛ መቅጫ ሕግ ሥነ ሥርዓት ቁጥር 124 ላይ እንደተደነገገው ነገሩ በሚሰማበት ቀን መረጃዎች

(ኤግዚቪቶች) ሁሉ ፍርድ ቤት መቅረብ ይገባቸዋል፡፡ ከየት ነው የሚቀርቡት? ለሚለው ደግሞ ቁጥር 97
መልስ ይሰጣል፡፡ ቁጥር 97 መረጃዎች (ኢግዚቪቶች) እና የተከሳሽነት እና የምስክር ቃሎች ፍርድ ቤት
መዝገብ ቤት ቀርበው መዝገብ ቤቱ ተረክቦ ቁጥርና ምልክት እንደሚያደረግባቸው ከዚያም በፍርድ ቤት
መዝገብ ቤት በተጠበቀ ሥፍራ እንደሚጠበቁ የሚወጡትም በፍርድ ቤት ትዕዛዝ ብቻ እንደሆነ ይገልፃል፡፡
እነዚህ መረጃዎች የተሰጣቸውን ቁጥርም በወንጀል መዝገቡ ውስጥ አንደሚመዘገብ ቁጥር 97(1)(በ)
ያመለክታል፡፡ በዚህም መሠረት

❖ ሰነዶች እጅግ ቢዘገይ የክስ ማመልከቻው ፍርድ ቤት ሲቀርብ አብረው መቅረብና መዝገብ ቤት
መቀመጥ የሚገባቸው ሲሆን፣ ለማስረጃነት ሲፈለጉም በዳኞች

ትዕዛዝ ወጪ ይደረጋሉ፡፡
❖ ኢግዚቪቶችም አስቀድመው ፍርድ ቤት ቀርበው በተጠበቀ
ስፍራ መቀመጥ የሚገባቸው ሲሆን ለማስረጃነት ሲፈልጉም የሚቀርቡት ከዚሁ ነው፡፡

በፍትሐብሔር ጉዳይም ተከራካሪ ወገኖች ይጠቅመኛል ወይም ያስረዳልኛል የሚሉትን ሰነድ

ከአቤቱታዎቻቸው ጋር አያይዘው ማቅረብ ይገባቸዋል (የፍትሐብሔር ሥነ ሥርዓት ሕግ ቁጥር 137(1)፣
223(1)(ለ)፣ 234(1))፡፡ በልዩ ሁኔታ ፍርድ ቤት እንዲቀርቡ ካልፈቀደ በስተቀር (ቁጥር 256(1)፣ 145(1)፣
115፣ 119 264) ዘግይተው ሊቀርቡ አይችሉም፡፡ ማስረጃው በእጅ የማይገኝ ከሆነ በትዕዛዝ እንዲቀርብ
ፍርድ ቤቱን መጠየቅ የሚቻል ሲሆን (ቁጥር 145)፣ ነገር ግን ፍርድ ቤቱ ለተከሳሹ መጥሪያ ከመስጠቱ
በፊት ይህ ማስረጃ እንዲቀርብ ትዕዛዝ መስጠት ይገባዋል፡፡ በትዕዛዝ እንዲቀርብለት የጠየቀው ተከሳሹ
ከሆነም መልሱን ከመስጠቱ በፊት ፍርድ

45

ቤቱ ትዕዛዝ ሰጥቶ ማስረጃውን እንዲያስቀርብለት መጠየቅ ይኖርበታል፡፡ ፍርድ ቤቱም በዚሁ መሠረት
ማስረጃው እንዲቀርብ ትዕዛዝ እንደሚሰጥ ይጠበቃል፡፡

ምዕራፍ 5

ምስክሮችን ስለመመርመር ዝርዝር አላማዎች

ሰልጣኞች ይህንን ምእራፍ ሲያጠናቅቁ ፣

ስለምስክሮች ምርመራ በቂ እዉቀት አግኝተዉ ሥራ ላይ ያዉላሉ፤

ምስክሮች ስለሚመረመሩበት ሥርዓት በቂ ግንዛቡ አዳብረዉ ሥራ ላይ ያዉላሉ፤ ምስክሮች

በሚመረመሩበት ወቅት ሊወሰድ ስለሚገባዉን ጥንቃቄ ተረድተዉ ሥራ ላይ ያዉሉታል፡፡

ዋና ጥያቄ፣ መስቀለኛ ጥያቄ እና ድጋሚ ጥያቄ የሚቀርብበትንና የሚጠየቅበትን ሥርዓት አዉቀዉ ተግባር
ላይ ያዉላሉ፡፡

5.1. ጠቅላላ

ዉድ ሠልጣኞች ባለፈው ምዕራፍ ውስጥ ውሳኔ ለመስጠት አስፈላጊ በሆነው ፍሬ ነገር ላይ ሊያስረዱ
የሚችሉ ማስረጃዎች ፍርድ ቤት የሚቀርቡበት ሁኔታ ተገልፆአል፡፡ ማስረጃን ማን፣ እንዴትና መቼ
ማቅረብ እንደሚገባውም ተጠቅሶአል፡፡ በዚህ
ምዕራፍ ደግሞ የቀረቡት ማስረጃዎች እንዴት አንደሚመረመሩ ማለትም ተፈላጊውን ፍሬ ነገር ለፍርድ
ቤቱ እንዴት እንደሚያስረዱ ይገልፃል፡፡ በመሠረቱ ፍሬ ነገርን ለማስረዳት የሚቀርቡት ምስክሮች ብቻ
ሳይሆኑ ሰነዶች እና ሌሎች ገላጭ ማስረጃዎች ጭምር ቢሆኑም ነገር ግን ምስክሮች የሚመረመሩበት
ሥርዓት ለየት ያለ በመሆኑ በምስክሮች ቃል አቀባበል ሁኔታ ላይ ይህ ምዕራፍ እንዲያተኩር ተደርጐአል፡፡
ምስክሮች በማስረጃነት ፍርድ ቤት ሲቀርቡ ማስረጃ ተብሎ የሚቆጠረው በችሎት የሰጡት ቃል በመሆኑና
በውሳኔ ጊዜም የሚመረመረው ይኸው ምስክሮች የሰጡት ቃል በመሆኑ የምስክሮች ቃል አቀባበል
መሠረታዊ በመሆኑ ትኩረት ሊሰጠው ችሎአል፡፡

46
ወደ ዋናው ጉዳይ ከመገባቱ በፊት ግን የሚከተሉት ሁለት ነጥቦች ትኩረት ሊሰጥባቸው ይገባል፡፡

❖ በወንጀልም ሆነ በፍትሐብሔር ጉዳይ ምስክሮች የሚመረመሩበት ሁኔታ የተወሰነ ልዩነት ቢኖረውም

በአብዛኛው ተመሳሳይ ነው ለማለት ይቻላል፡፡ በሁለቱም ጉዳዮች ምስክሮች ዋና ጥያቄ፣ መስቀለኛ ጥያቄ፣
እና ድጋሚ ጥያቄ ይጠየቃሉ፡፡ ዳኞችም አስፈላጊ በሆነ ጉዜ በፍትሀብሄርም በወንጀል ክስ ለምስክሮች
ጥያቄ ማቅረብ ይችላሉ፡፡
❖ በኢትዮጵያ የወንጀልም ሆነ የፍትሐብሔር ሥነ ሥርዓት ሕጐች መሠረት ምስክሮችን ችሎት
የማቅረብ፣ የቀረቡት ምስክሮች የሚያስረዱትን ፍሬ ነገር የማስመዝገብ እና የመመርመር ወይም
የመጠየቅ መብቱም ግዴታውም የተከራካሪ ወገኖች ነው፡፡ ፍርድቤቱ አስፈላጊ በሆነ ጊዜ በራሱ አነሳሽነት
ማስረጃ የማስቀረብና ራሱም ሆነ ተከራካሪ ወገኖች ያቀረቡአቸውን ምስክሮች የመጠየቅ ሥልጣን
ቢኖረውም ዋነኛው ግዴታ የሚወድቀው ግን በተከራካሪ ወገኖች ላይ ነው፡፡ ስለዚህ የኢትዮጵያ የወንጀል
ሥነ ሥርዓት ህግ የአንግሎ አሜሪካን የወንጀል ሥነ ሥርዓት አካሔድ (Adversarial Procedure)
የሚከተል ነው ማለት ይቻላል፡፡

5.2. ምስክሮች በተከራካሪ ወገኖች ፊት ቀርበው መመስከር የሚገባቸው ስለመሆኑ

ምስክሮች ቃላቸውን የሚሰጡበትና የሚመረመሩት ተከራካሪ ወገኖች ባሉበት መሆኑ የታወቀ ነው፡፡ ጉዳዩ
ወንጀልም ሆነ ፍትሐብሔር በመሠረቱ ልዩነት የለውም፡፡ ተከሳሹ በሌለበት ጉዳዩ አንዲሰማ የታዘዘ በሆነ
ጊዜ(የፍ/ብ/ሥ/ሥ/ሕ/ቁ.70(ሀ) እና የወ.መ.ህ.ሥ.ሥ.ቁጥር 161 ይመለከታል) ምስክሮች ተከሳሽ በሌለበት
ሊቀርቡ የሚችሉ ቢሆንም ነገር ግን ችሎት ቀርበው ቃላቸውን መስጠት ይኖርባቸዋል፡፡ ይህ የሆነበት
ምክንያትም አንድ ምስክር የሰጠው የምሰክርነት ቃል እውነተኛነት ወይም ሐሰተኛነቱ፣ እርግጠኛነቱ
ወይም
አጠራጣሪነቱ የሚፈተነው በሚቀርብለት መስቀልኛ ጥያቄ በመሆኑና ይህ ሊፈፀም የሚችለውም ምስክር
በችሎት የቀረበ ከሆነ ብቻ በመሆኑ ነው፡፡

47
በተጨማሪም በወንጀል ጉዳይ ሊመሠከሩበት የቀረቡበትን ምስክሮች መመርመር የተከሳሹ ህገ-
መንገሥታዊ መብት በመሆኑ ነው(የኢ.ፌ.ዴ.ሪ.ሕገ-መንግስት አንቀጽ 19(4))፡፡ ስለዚህ ምስከር ተከራካሪ
ወገን ባለበት ቀርቦ ማንነቱን አረጋግጦ የምስክርነት ቃሉን ሊሰጥ ይገባዋል፡፡

በሌላ በኩል ደግሞ በወንጀል ጉዳይ በዐቃቤ ህግ በኩል የተቆጠረ ምስክር በተከሳሹ ፊት ቀርቦ የምስክርነት
ቃሉን መስጠቱ ወይም የቀረበ ቢሆን እንኳ ማንነቱንና አድራሻውን በተከሳሹ ፊት መግለፁ ለደህንነቱ
አላስፈላጊ ሁኔታ የሚፈጥርበት ቢሆንሰ? ተከሳሹ ሳያየውና ማንነቱንና አድራሻውን ሳይገልፅ የምስክርነት
ቃሉን እንዲሰጥ ሊደረግ ይችላልን? የሚለው ጥያቄ ሊነሳ ይችላል፡፡ በዚህ ጭብጥ ላይ ሌሎች አገሮች
አዲስ አሠራር እየተከተሉ ይገኛሉ፡፡ በዚህም መሠረት በእንግሊዝ ህግ የዐቃቤ ህግ ምስክር ማንነቱን በግልፅ
ሳይናገር ወይም በአካል ችሎት ቀርቦ ሳይታይ የምስክርነት ቃሉን የሚሰጥበት ሁኔታ ያለ ሲሆን ይህም፡-

✓ ችሎት ቀርቦ ማንነቱንና አድራሻውን ተከሳሹ እየሰማ ከመናገር ይልቅ በጽሑፍ ለፍ/ቤቱ በመግለፅ፣
ወይም

✓ በተለየ ሁኔታ ደግሞ በችሎት ሳይገኝ የምስክርነት ቃሉን ሊሰጥ ይችላል(May ,p 433) ::

እንዲህ ዓይነት ምስክርነት እንዲሰጥ የመወሰን ስልጣኑ የፍ/ቤቱ ሆኖ ነገር ግን ትዕዛዝ ከመስጠቱ በፊት፡-

✓ ምስክሩ ተጨባጭ የሆነ ስጋት ያለበት መሆኑ፣

✓ ምስክሩ የሚሰጠው ቃል ለጉዳዩ አወሳሰን አግባብነት ያለውና የምስክርነት ቃሉን ሳይሰጥ ቢቀር ፍትህን
የሚያዛባ መሆኑን፣ እና

✓ ምስክሩ ችሎች ሳይቀርብ ምስክርነቱን ቢሰጥ በተከሳሹ ላይ ከባድ ተፅዕኖ የሚያሳድር አለመሆኑን
ማረጋገጥ አለበት (May p.433)
መወያያ ጥያቄዎች

48
1. በኢትዮጵያ ምስክር ችሎት ሳይቀርብ ወይም ቀርቦ ማንነቱን ሳይገልፅ የምስክርነት ቃሉን ሊሰጥ
ይችላል?
2. የማስረጃ አቀባበልን በተመለከተ የፍ.ብ.ሥ.ሥ.ሕ.ቁጥር 261(3) ድንጋጌ “ፍርድ ቤቱ በቂ ነዉ ሲል
መዝግቦ በሌላ ሁኔታ እንዲፈፀም ካላዘዘ በቀር ምስክሮች የምስክርነት ቃል የሚሰጡት በጽሁፍ ሳይሆን
በችሎት ፊት ቀርበዉ በግልጽና በቀጥታ ነዉ” ሲል ሊያስተላልፍ የፈለገው መልዕክት ምንድነው? ከቁጥር
121 አንፃር እንዴት ሊገናዘብ ይገባል?

5.3 ምስክሮች ስለሚመረምሩበት ሥነ ሥርዓት

5.3.1 ጭብጥን ስለመያዝ

ዉድ ሠልጣኞች በወንጀልም ሆነ በፍትሐብሔር ጉዳይ በማስረጃነት የሚቀርብ ማናቸውም ማስረጃ ውሳኔ

ስለሚሰጥበት ጉዳይ አግባብነት ሊኖረው እንደሚገባ በምዕራፍ 3 ላይ ተገልፆአል፡፡ ማስረጃው አግባብነት
እንዳለው ለመወሰን ደግሞ አስቀድሞ ውሳኔ የሚሰጥበት ተፈላጊውና አከራካሪው ፍሬ ነገር ተለይቶ
ሊታወቅ ይገባል፡፡ ይህ ውሳኔ ሊሰጥበት የሚገባው አከራካሪውና ይቀርባል የተባለው ማስረጃ ጭብጥ
በመባል የሚታወቅ ሲሆን ማስረጃው ከመቅረቡና ከመስማቱ በፊት አስቀድሞ መታወቅ አለበት፡፡ ይህ
በወንጀልም ሆና በፍትሐብሔር ጉዳይ መፈፀም ያለበት ሲሆን የጭብጥ አያያዝ መሠረቶችም በዚያው
በምዕራፍ 3 ላይ ተመልክተዋል፡፡

5.3.2 ለምስክሮች ስለሚደረግ ምርመራ

ምስክር ችሎት ሲቀርብ (በወንጀልም ሆነ በፍትሐብሔር) ማንነቱን እና አድራሻውን ካስመዝገበ እና መሃላ
ከፈፀመ ወይም እውነት ለመመስከር ካረጋገጠ በኋላ ጥያቄ፣ የሚቀርብለት ሲሆን የሚቀርቡለት
ጥያቄዎችም ዋና ጥያቄ፣ መስቀልኛ እና ድጋሜ ጥያቄ ናቸው፡፡ ከዚህ በተጨማሪ ፍ/ቤቱም አስፈላጊ ሆኖ
ካገኘው በማናቸውም ጊዜ

49
ምሰክሩን ሊጠይቀው ይችላል፡፡ ቀጥሎ ዋና ጥያቄ መስቀልኛ ጥያቄ እና ድጋሜ ጥያቄ ላይ መሠረዊ ነጥቦች
ይገልፃሉ፡፡

ሀ ዋና ጥያቄ

ዋና ጥያቄ የሚባለው ምስክሩን የአቀረበው ወገን በመጀመሪያ የሚያቀርበው ጥያቄ ነው፡፡ አላማውም
ምስክሩን የጠራው ወገን በክርክሩ ያለውን አቋም እንዲደግፍለት ማድረግ ሲሆን ምስክሩም በጭብጥ
ስለተያዘው ፍሬ ነገር በቀጥታም ሆነ ቀጥታ ባልሆነ መንገድ የሚያውቀውን ያስረዳል፡፡ ከዚህ አንፃር፣

✓ በምስክር ምርመራ ሂደት ዋና ጥያቄ ወሳኝ ወይም መሠረታዊ ነው፡፡ ዋና ጥያቄ ከሌለ መስቀልኛም ሆነ
ድጋሚ ጥያቄ አይኖርም፡፡
✓ በዋና ጥያቄ ላይ የመምራት ጥያቄ መጠየቅ አይቻልም፡፡

✓ እንዲሁም ምስክር አቅራቢው በመሠረቱ የራሱን ምስክር ዋና ጥያቄ ሲጠይቅ የማስተባበል ጥያቄ
ሊጠይቀው አይገባም፡፡
የመምራት ጥያቄ ሲባል

✓ ጥያቄ አቀራቢው እንዲመለስለት የሚፈልገውን መልስ የሚጠቁም፤ ወይም

✓ አስቀድሞ ምሰክሩ መልስ እንደተረጋገጠ በመቁጠር ለማመልከት ነው፡፡ ሰጥቶበት ያላረጋገጠውን ፍሬ
ነገር በዚህ ላይ በመመስረት የሚቀርብ ጥያቄ

በዋና ጥያቄ ላይ የመምራት ጥያቄ መጠየቅ ተገቢ የማይሆነው፣

✓ ምስክር አቅራቢው ወገን ምስክሩ ደግፎት ይመሠክራል ተብሎ የሚጠበቅ ስለሆነ እንዲመለሰለት
የሚፈልገውን መልስ በጥያቄ መልክ ለምስክሩ ካቀበለ ምስክሩ የሚያውቀውን ሳይሆን ምስክር አቅራቢው
የሚፈልገውን ምስክርነት እንዲሰጥ የሚያደርግ ስለሆነ፣

✓ ምስከሩ ያላረጋገጠውን ፍሬ ነገር እንደተረጋገጠ በመቁጠር ወይም በማስመሰል በማለፍ ወሳኝ የሆነ ፍሬ
ነገር መኖር
አለመኖሩ ሳይታወቅ መታለፍና ስህተት መፍጠር ስለሌለበት ነው(Hermann p-z)

50
የማስተባበያ ጥያቄ መጠየቅ በመሠረቱ የተከለከለውም ምስክር አቅራቢው ወገን ምስክሩን ያቀረበው _
ያስረዳልኛል በሚል በመሆኑና ያቀረበው ምስክር ደግፎት እንደሚመሠክር የሚጠበቅ ሲሆን ራሱ ያቀረበው
ምሰክር የሰጠው መልስ ትክክለኛ አለመሆኑን ወይም የሚያጠራጥር መሆኑን ወይም አስቀድሞ ከሰጠው
ቃል ጋር የሚጋጭ መሆኑን የሚያመለከት ጥያቄ መጠየቅ ምስክሩ ሲያቀርብ ከተገመተው ግምት ጋር
የሚጋጭ ነው፡፡ እውነት ይናገራል ብሎ ያቀረበውን ምስክር ሐሰተኛ መሆኑን እንዲገልፅ ማድረግ እርስ
በርሱ የሚጋጭ ነው፡፡ ሆኖም በተወሰኑ ሁኔታዎች የማሰተባበል ጥያቄ በዋና ጥያቄ ላይ የሚቀርብበት
ሁኔታ ይኖራል፡፡ ይኸውም

✓ ምስክሩ ለመመስከር ፈቃደኛ ያልሆነበት ሁኔታ ወይም

✓ አስጠቂ (hostile)በሆነ ጊዜ ነው፡፡

በወ/መ/ህ/ሥ/ሥ/ቁጥር 145 ምስክር በፖሊስ ምርመራ ጊዜ የሰጠው የምስክርነት ቃል ፍርድ ቤት

ሊመለከተውና ለትክክለኛ ፍርድ አሰጣጥ የሚጠቅም መስሎ ከታየው የተከሳሹ ቃል ግልባጭ ደርሶት
ምስክሩ የሰጠውን ቃል
ለማስተባበል እንደሚቻል ይደነግጋል፡፡ ስለሆነም ለምሳሌ አቃቤ ህጉ ለምስክርነት የጠራው ሰው
በሚመሰክርበት ጊዜ በፖሊስ ምርመራ ጊዜ ከተሰጠው ምስክርነት ጋር የማይጣጣም ከሆነ ይህ የምስክርነት
ቃል እንዲቀርብ በማድረግ ምስክሩን ተአማኒ እንዳልሆነ እራሱ አቃቤ ህጉ ጥያቄ እንዲጠይቅ ሊፈቅድ
እንደሚችል ያመለክታል፡፡ የፀረሙስና ሥነ ሥርዓትና የማስረጃ ሀግ አዋጅ ቁጥር 434/1997 አንቀጽ 40
ላይም ይህ ተደንግጐአል፡፡ እንዲህ ዓይነት ሁኔታ ሲፈጠር ምስክሩ መጀመሪያ ሲጠየቅ በሰጠው መልስና
በማስተባበያ ጥያቄ ጊዜ በሰጠው መልስ መካከል ልዩነት ቢፈጠር የትኛው ተቀባይነት ይኖረዋል? የሚለው
በማስረጃ ምዘና ወቅት የሚታይ ይሆናል (ምዕራፍ 7 ተመልከት)፡፡

ለ መስቀለኛ ጥያቄ
መስቀለኛ ጥያቄ ምስክሩን የአቀረበው ወገን ዋና ጥየቄ ጠይቆት እንደአበቃ ሌላኛው ወገን የሚያቀርበው
ጥያቄ ነው፡፡ ዓላማዎቹም

51
✓ ምስክሩ ለዋና ጥያቄ በሰጠው መልስ ውሰጥ ሐሰተኛ፣ የማይታመን ወይም አጠርጣሪ ቃል መኖሩን
መለየት፣

✓ እንዲሁም ከዚሁ ምስክር ላይ መሰቀለኛ ጥያቄ ጠያቂው ሌሎች ጠቃሚ የሆኑ መረጃዎችን ለማግኘት
ማስቻል ናቸው፡፡

መስቀለኛ ጥያቄን በተመለከተ የሚከተሉት ትኩረት ሊሰጥባቸው ይገባል፡፡ ✓ መስቀልኛ ጥያቄ ዋነኛ
ዓላማው በዋና ጥያቄ ላይ የተሰጠውን መልስ ሀሰተኛነት አጠራጣሪነት ወይም የማይታመነ መሆኑን
ማሳየት በመሆኑ የዋና ጥያቄ መኖርን ግድ ይላል፡፡ ምስከር አቅራቢው የራሱን ምስከር አልጠይቀውም፤
አልፈልገውም ያለ እንደሆነ መስቀልኛ ጥያቄ አይቀርብም፡፡

✓ በመስቀልኛ ጥያቄ ጊዜ የመምራት ጥያቄ መጠየቅ ይቻላል፡፡

✓ የመስቀልኛ ጥያቄ አግባብነት የሚለካው በዋና ጥያቄ ጊዜ ከተጠየቀ ጥያቄ ሳይሆን ለጥያቄው ከተሰጠው
መልስ አንፃር ነው፡፡

እንደ አጠቃላይ በዋና ጥያቄ ከሰጠዉ መልስ አንፃር ይጠየቃል፡፡

ሐ ድጋሚ ጥያቄ

ምስክሩን የአቀረበው ወገን ምሰክሩ መሰቀልኛ ጥያቄ ተጠይቆ ከአበቃ በኃላ የራሱን ምስክር ለሁለተኛ ጊዜ
የሚጠይቀው ጥያቄ ነው፡፡ ድጋሜ የተባለውም ምስክር የተነሳውን ነገር
ለማጣራት ነው፡፡ ድጋሚ ጥያቄን በተመለከተም

አቅራቢው ለሁለተኛ ጊዜ ምስክሩን ስለሚጠይቀው ነው፡፡ ዓላማውም በመስቀልኛ ጥያቄ

✓ መስቀልኛ ጥያቄ ያልተጠየቀ ከሆነ ድጋሚ ጥያቄ ሊቀርብ አይገባም፡፡

✓ የመምራት ጥያቄ ማቅረብ አይቻልም፡፡

✓ ለመስቀልኛ ጥያቄ ምስክሩ የሰጠውን መልስ ማጣራትን ብቻ የሚመለከት ነው፡፡

መወያያ ጥያቄዎች

በወንጀል ጉዳይ በዋና ጥያቄ ጊዜ የመምራት ጥያቄ እንዲቀርብ ዐቃቤ ህጉ በፍትሐበሔር ጉዳይ ደግሞ
ፍ/ቤቱ ሊፈቅዱ የሚችሉባቸው ሁኔታዎች ምንድናቸው?

52

ክፍል ሦስት
ማስረጃን ስለመመዘን
ምዕራፍ 6

የማስረጃ አስረጅነት መመዘኛ (ደረጃ)

ዝርዝር አላማዎች

ሰልጣኞች ይህንን ምእራፍ ሲያጠናቅቁ፣ ሠልጣኞች በወንጀልም ሆነ በፍታብሔር ጉዳይ ማስረጃን

የሚችሉበትን ክህሎት ያዳብራሉ ይህንን ክህሎት በሥራ ላይም ያዉላሉ፤ መመዘን

ዉድ ሠልጣኞች ይህንን ክፍል ከማንበባችሁ በፊት የሚከተሉትን ጥያቄዎች በግላችሁ ሞክሯቸዉ፡፡

ሀ. አስረጅነት መመዘኛዉ (standard of proof) መለኪያዉ ምንድነዉ? ለ. በአንድ ጉዳይ ላይ የቀረበ

ማስረጃ አስረድቷል የሚባለዉ በምን ያህል/ጥራት ሲያስረዳ ነዉ? (ወንጀል ? ፍታብሔር?)

6.1. ጠቅላላ
የሚቀርበው ማስረጃ ሊያስረዳው ወይም ሊያስተባብለው ለተፈለገው ፍሬ ነገር አግባብነት ያለው መሆኑ፤
እንዲሁም በህግ እንዳይቀርብ ክልከላ ያልተደረገበት መሆኑ ብቻውን ተፈላጊውን ፍሬ ነገር አስረድቷል
ወይም አስተባብሏል ለማለት አያስችልም፡፡ አግባብነት የአለው ማስረጃ ሊያስረዳ ከተፈለገው ፍሬ ነገር
ጋር ግንኙነት ሊኖረው እንደሚችል የታወቀ ነው፡፡ ምክንያቱም ምንም አግባብነት የሌለው ማስረጃ
አስቀድሞም አይቀርብምና፡፡ ይህ ማለት ግን ማስረጃው የተፈለጊውን ፍሬ ነገር መኖር አስረድቷል ወይም
አስተባብሏል ማለት ላይሆን ይችላል፡፡ እንዲሁም የቀረበው ማስረጃ ከተፈላጊው እና ውሰኔ ለመስጠት
ተገቢ ከሆነው ፍሬ ነገር ጋር የጠበቀ ግንኙነት ቢኖረውም እንኳን ይህንን ተፈላጊውን ፍሬ ነገር የግዴታ
አስረድቷል ወይም አስተባብሏል ማለት

53

አይደለም፡፡ ከተፈላጊው ፍሬ ነገር ጋር የደበዘዘ ግንኙነት ያለው ማስረጃ እንደሚቀርብ ሁሉ ግንኙነቱ ምን

ቢወፍር ደግሞ መቶ በመቶ በርግጠኛነት ያስረዳዋል ወይም ያረጋግጠዋል ለማለት አይቻልም፡፡ ከዚህ
አንፃር የቀረበው ማስረጃ ከተፈላጊው ፍሬ ነገር ጋር ያለው ግንኙነት እስከምን ድረስ ነው? ሊያስረዳው
የቀረበውን ፍሬ ነገር አስረድቷል ወይስ አላስረዳም? የሚሉትን ጥያቄዎች ለመመለስ ማስረጃን መመዘን
አስፈላጊ ነው፡፡
የቀረበው ማስረጃ ተፈላጊውን ፍሬ ነገር አስረድቷል ወይስ አላስረዳም? የሚለው ጥያቄ በማናቸውም
በፍ/ቤት ለተያዘና ማስረጃም ለቀረበበት ጉዳይ አግባብነት አለው፡፡ ይህንን ጥያቄ ለመመለስ ማስረጃን
ከመመርመር አልፎ ከተፈላጊው ፍሬ ነገር አንፃር ማገናዘብ ይጠይቃል፡፡ በተጨማሪም ማስረጃው ሲመዘን
የሚደረስበት መደምደሚያ አስረድቷል ወይም አላስረዳም የሚል ከመሆኑ አንፃር ማስረጃው አስረድቷል
ለማለት የሚቻለው ምን ሁኔታዎችን ሲያሟላ ነው? የሚለውም ወሳኝ ነጥብ ነው፡፡

ይህ ማስረጃው ተፈላጊውን ፍሬ ነገር አስረድቷል የምንልበት መስመር ወይም ደረጃ የአስረጅነት መመዘኛ
(Standard of proof) ይባላል፡፡ ማስረጃው አስረድቷል ወይም አላስረዳም ለማለት የሆነ መመዘኛ ወይም
መስመር ማበጀት የሚያስፈልግ ሲሆን ይህንን መመዘኛ የአሟላ ወይም የአለፈ ማስረጀ አስረድቷል
የሚባል ሲሆን ያላሟላ ከሆነ ደግሞ አላስረዳም ስለሚባል ይህንን መስመር ወይም መመዘኛ አስቀድሞ
መወሰን ያስፈልጋል፡፡
የአስረጅነት ደረጃ ወይም መመዘኛ የሚባለውም ይህንን ጽንሰ ሀሳብ የሚመለከት ነው፡፡ አስረጅነት
መመዘኛ (Standard of proof) ከዚህ አንፃር ሲታይ የሚኖረው ትክክለኛ ፍቺ “ከሳሽ (በወንጀል ጉዳይ
ከሆነ ዐቃቤ ህጉ) ረቺ ለመሆን እንዲያስችለው በክስ መሰማት ሂደት ሊያቀርብ የሚገባው
የማስረጃ መጠን ነው፡፡” (“The amount of evidence which a plaintiff (or prosecuting attorney in a
criminal trial) must produce in order to win …”) ማለት ነው፡፡ በዚህም መሠረት፡-

የአስረጅነት መመዘኛ ከሳሽ አሸናፊ ለመሆን የሚያስችለውን የማስረጃ መጠን የሚመለከት ነው፡፡ ወይም
ፍ/ቤቱን ለማሳመን

54
የ “ማስረጃ መጠን ሲባል ግን በቁጥር ደረጃን ለመግለፅ ሳይሆን (ማለትም ይህንን ያህል ምስክር፣ ይህንን
ያህል ገጽ ሰነድ በሚል ሳይሆን) የማስረጃውን ጥራት ወይም የማስረዳት ብቃት ደረጃ ለማመልከት ነው፡፡
ይህንን መጠን የአሟላ ከሳሽ አሸናፊ ወይም አስረድቷል ሲባል ካላሟላ ግን አስረድቷል አይባልም፡፡

የአስረጅነት መመዘኛ በሚመለከት በህግ የሚወሰደው አቋም እንደአገሩ የህግ ሥርዓት እና እንደ ጉዳዩ
ዓይነት የሚለያይ ነው፡፡ ማለትም የአንግሎ አሜሪካን የህግ ሥርዓት ተከታይ አገሮች ማስረጃን አስረድቷል
የሚሉበት መመዘኛ ከአህጉራዊው አውሮፖ የህግ ሥርዓት ተከታይ አገሮች የአስረጅነት ደረጃ ወይም
መመዘኛ የሚለይ ሲሆን እንዲሁም ይኸው የአንግሎ አሜሪካ የህግ ሥርዓት የአስረጅንት መመዘኛ እንደ
ጉዳዩ ወንጀል ወይም
ፍትሐብሄር መሆን የተለየ ነው፡፡ በዚህም መሠረት በዚህ ምዕራፍ ተከታይ ክፍሎች

➢ ማስረጃ አስረድቷል ለማለት ተፈላጊው የአስረጅነት ደረጃ ወይም መመዘኛ በሁለቱ የህግ ስርዓቶች
ስላለው ገፅታ እና

➢ የማስረጃ አስረጅት መመዘኛ በኢትዮጵያ ህግ ያለው ገፅታ ይገለፃል፡፡

6.2. የማስረጃ አስረጅነት መመዘኛን በሚመለከት የሌሎች አገሮች አቀራረብ

6.2.1. የአንግሎ አማሪካ የህግ ሥርዓት (Common Law) አቀራረብ

በአንግሎ አሜሪካ የህግ ሥርዓት ተከታይ አገሮች የማስረጃ አስረጅነት መመዘኛው ለፍትሐብሄርና
ለወንጀል ጉዳዮች ተመሳሳይ አይደለም፡፡ የአሜሪካንን (ዩናይትድ ስቴትስ) የማስረጃ ህግ ወስደን ጉዳዮን
ብንመረምር ሦስት ዓይነት የአስረጅነት መመዘኛዎች እንዳሉ መረዳት ይቻላል፡፡ እነዚህም፣

➢ ከምክንያታዊ ጥርጣሬ በላይ የማስረዳት መመዘኛ-ለወንጀል ጉዳዮች የሚያገለግል (Beyond

reasonable doubt Standard)
55
➢ ግልፅና አሳማኝ በሆነ ሁኔታ የማስረጃ መመዘኛ (Clear and Convincing

Evidence Standard) -ለተወሰኑ የፍትሐብሄር ጉዳዮች የሚያገለግል፡፡ ➢ በተሻለ ሁኔታ ማሳመን

የማስረዳት መመዘኛ (Preponderance of evidence) ለአብዛኛው የፍትሐብሄር ጉዳዮች የሚያገለግል
መመዘኛ ናቸው፡፡

ሀ. በወንጀል ጉዳይ የአስረጅነት ደረጃ /መመዘኛ/

በአንግሎ አሜሪካ የህግ ሥርዓት ተከታይ አገሮች በወንጀል ጉዳይ የአስረጅነት መመዘኛው “ከምክንያታዊ
ጥርጣሬ በላይ” ማስረዳት ነው፡፡ በወንጀል ጉዳይ ከሳሽ ዐቃቤ ህግ ተከሳሽ የተከሰሰበትን ወንጀል
ስለመፈፀሙ ምክንያታዊ ጥርጣሬ በማያስነሳ ሁኔታ የማስረዳትና ፍ/ቤቱን (በአብዛኛው ከህዝብ መካከል
የተመረጡ ዳኞች ነው በዚህ ላይ የሚወሰኑት) ማሳመን ይጠበቅበታል፡፡ ምክንያታዊ ጥርጣሬ ሲባል
“ጉዳዩን የሚመለከቱ ዳኞች” በዕለት ተዕለት የኑሮ ሂደት ውስጥ ወሳኝ በሆኑ ጉዳዮች ላይ የሚከሰትና
በውሳኔዎች ላይ በአንድ ወይም በሌላ መንገድ ተፅዕኖ ሊያሳድር የሚችል ጥርጣሬ ነው፡፡ (Ratanlal and
Dhirajlal, pp. 31-32)፡፡ ከዚህ አንፃር ዐቃቤ ህግ በወንጀል የተከሰሰ ሰው የተከሰሰበትን ድርጊት
ስለመፈፀሙ ምክንያታዊ ጥርጣሬ በማያስነሳ ሁኔታ ማስረዳት አለበት ሲባል የዐቃቤ ህጉን ማስረጃ
መሠረት በማድረግ ተከሳሹ ድርጊቱን ፈፅሟል ወይም አልፈፀመም ብለው ጥርጣሬ እንዲያድርባቸው
የሚያደርግ ሁኔታ ነው፡፡ ስለዚህም

➢ ጥርጣሬው ምክንያታዊ ሊሆን ይገባል፡፡

➢ የጥርጣሬው ምንጭም የዓቃቤ ህጉ ማስረጃ ወይም የተከሳሽ የመከላከያ ማስረጃ የፈጠረው ሊሆን
ይችላል፡፡

➢ ምክንያታዊ ጥርጣሬ መኖር አለመኖሩ ላይ ውሳኔ ለመስጠት መነሻው ከመደበኛ ባለሞያ ዳኞች
አመለካከት አንፃር ሳይሆን የሚለካው ተራ ሰው በኑሮ ልማድ ካለው አመለካከት በመነሳት ነው፡፡ ከህዝብ
መካከል የተመረጡ ዳኞች በዚህ ረገድ ውሳኔ እንዲሰጡ መደረጉ የዚህ ነፀብራቅ ነው፡፡

➢ በማናቸውም ሁኔታ ማስረጃው ምክንያታዊ ጥርጣሬን በማያስነሳ ሁኔታ ተከሳሹ ድርጊቱን

ስለመፈፀሙ የማያስረዳ ከሆነ ማለትም የዐቃቤ ህግ ማስረጃ ያስረዳው

56
ፍሬ ነገር አጠራጣሪ ሁኔታዎች ካሉና ጥርጣሬውም ምክንያታዊ ከሆኑ ተከሳሹ የጥርጣሬው ተጠቃሚ
መሆን ይገባዋል(Batanlal and Dhirajalal,p. 36)፡፡

በወንጀል ጉዳይ ተፈላጊው የአስረጅነት መመዘኛ ከምክንያቲዊ ጥርጣሬ በላይ ማስረዳት እንዲሆን
ያስፈለገው “በወንጀል የተከሰሰ ሰው ድርጊቱን መፈፀሙ በሚገባ እስኪረጋገጥ ድረስ ነፃ ሆኖ የመቆጠር
መብት አለው” የሚል መርህ ለማስፈፀም ነው፡፡ ስለዚህም ከሳሽ ዐቃቤ ህግ ይህንን “ነፃ ሆኖ
የመገመት/የመቆጠር መብት” ለማስቀረት ወይም ለማስተባበል ተከሳሹ የተከሰሰበትን ወንጀል
የሚያቋቁሙ ፍሬ ነገሮችን በሙሉ እርግጠኛ ለመሆን በሚጠጋ ሁኔታ ማስረዳትና ተከሳሹ ጥፋተኛ
መሆኑን ማሳመን ይጠበቅበታል፡፡ እንዲሁም በወንጀል ጉዳይ በማስረጃ ምዘና ወቅት በሚፈፀም ስህተት
ምክንያት ወንጀሉን ያልፈፀመ ሰው በስህተት ወይም ባልተረጋገጠ ማስረጃ ምክንያት ጥፋተኛ እንዳይሆን
መከላከል ነው፡፡ በአንግሎ አሜሪካ የህግ ሥርዓት መሠረት ወንጀል ያልፈፀመና ነፃ ሊባል የሚገባውን ሰው
በስህተት ጥፋተኛ ማድረግ የሚያስከትለው ኪሳራ ጥፋተኛ ሊባል ይገባ የነበረን ሰው በስህተት በነፃ
ማሰናበት ከሚያስከትለው ኪሳራ ሲነፃፀር እጅግ የከፋ ተደርጐ ይወሰዳል፡፡ “በስህተት ምክንያት አንድ ሰው
ከሚቀጣ አስር ወንጀለኖች በነፃ ቢለቀቁ ይመረጣል” እንደሚባለው ማለት ነው፡፡ (Clermont p. 16)፡፡
ሌላው ምክንያት ተብሎ የሚገለፀው ደግሞ ከምክንያታዊ ጥርጣሬ በላይ የአስረጂነት መመዘኛ ህብረተሰቡ
ለወንጀል ህግ አክብሮትና መተማመን እንዲኖረው ያደርጋል የሚል ነው፡፡ ማለትም ወንጀል ያልፈፀሙ
ሰዎች ጥፋተኛ ተደርገው ይቀጣሉ የሚል ስጋት እንዳይኖረው ያደርጋል የሚል አመለካከት አለ፡፡
(Clermont P. 16)

ለ. በፍትሐብሔር ጉዳይ የአስረጅነት ደረጃ /መመዘኛ/

ከላይ እንደተገለፀው የፍትሐብሔርን ጉዳይ ለማስረዳት የሚቀርብ ማስረጃ አስረድቷል ለማለት ተፈላጊ
የሆነው የአስረጂነት ደረጃ ወይም መመዘኛ ከወንጀል ጉዳይ የተለየ ነው፡፡ ከምክንያታዊ ጥርጣሬ በላይ
ማስረዳትን የሚፈልገው መመዘኛ ለፍትሐብሔር ጉዳዮች ተፈፃሚ አይሆንም፡፡ በአሜሪካ ህግ መሠረት
በፍትሐብሔር ጉዳይ የሚቀርብ ማስረጃ የአስረጂነት ደረጃ ወይም መመዘኛ ሁለት ሁለት መልክ አለው፡፡
እነዚህም፡-

57
➢ በተሻለ ሁኔታ በማሳመን የማስረዳት መመዘኛ (Preponderance) እና
➢ ግልፅና አሳኝ በሆነ ሁኔታ የማስረዳት መመዘኛ (Clear and Convincing Evidence) ናቸው

ከነዚህ መካከል በስፋት የሚታወቀውና እጅግ በሚበዙት የፍትሐብሔር ጉዳዮች ላይ ተፈፃሚነት ያለው
በተሻለ ሁኔታ በማሳመን የማስረዳት ደረጀ ወይም መመዘኛ ነው፡፡

የተሻለ አስረጅ በማቅረብ የማስረዳት መመዘኛ (Preponderance) ማለት በፍትሐብሔር ጉዳይ የማሳመን
ሽክም ያለበት ወገን (በአብዛኛው ከሳሹ ነው) የአቀረበው ማስረጃ ያስረዳል ተብሎ የቀረበበትን ፍሬ ነገር
መኖር ወይም አለመኖር በተመለከተ የማይመስል ከሚባል ይልቅ ይመስላል በሚል ደረጃ ማስረዳት
መቻሉን የሚመለከት ነው (More likely than not)፡፡ በዚህም መሠረት ክስ የአቀረበ ከሳሽ አቋሙን
ያስረዳልኛል በሚል የአቀረበው ማስረጃ አጠራጣሪ ሁኔታዎች ቢኖሩ እንኳን፣ እንዲሁም እነዚህ አጠራጣሪ
ሁኔታዎችም ምክንያታዊ ቢሆኑም እንኳን ከሳሹ የአቀረበው ማስረጃ ያስረዳዋል ከተባለው ጭብጥ አንፃር
ፍሬ ነገሩ የለም ከማለት ይልቅ አለ ያስብላል በሚባል ደረጃ ከደረሰ አስረድቷል ይባላል፡፡ ስለዚህ የዚህ
የማስረዳት መመዘኛ ማዕከላዊ ነጥብ አከራካሪ ከሆነው ጭብጥ የትኛውን የተሻለ (መኖሩን ወይም
አለመኖሩን) ያስረዳል? የሚለው ነው፡፡ ለምሳሌ ተወላጅነትን ለማስረዳት የቀረቡት ምስክሮች ከፊሉ
አመልካቹ በጋብቻ ውስጥ የተወለደ መሆኑን ሲመሰክሩ፣ ከፊሉ ደግሞ ሟች የተወለደ ጊዜ ተከሳሹ (አባት
ነው በሚል ክስ የቀረበበት ሰው) ከከሳሹ (አመልካቹ) እናት ጋር አብረው ይኖሩ እንደነበር ነገር ግን በጋብቻ
ውስጥ አለመሆኑን የመሠከሩ ቢሆን ማስረጃዎች የሰጡት ቃል በአንድ ላይ ሲመዘን “አመልካቹ በጋብቻ
ውስጥ
አልተወለደም ከማለት ይልቅ በጋብቻ ውስጥ የተወለደ መሆኑን በተሻለ ያስረዳል” ማለት ይቻላል፡፡
ከጥርጣሬ በላይ አስረድቷል? የሚል ጥያቄ ማቅረብ አያስፈልግም፡፡

በፍትሐብሔር ጉዳዩ ይህንን የመሠለ ቀለል ያለ የአስረጅት መመዘኛ ተመራጭ የሆነው በወንጀል
የተቀመጠው ከምክንያታዊ ጥርጣሬ በላይ የማስረዳት ግዴታ የተፈለገበት ምክንያት በፍትሐብሔር ጉዳይ
ቦታ ስለሌለው ነው፡፡ በፍትሐብሔር የተከሰሰ ሰው ኃላፊነቱ እስኪወሰን ድረስ ንፁህ ሆኖ ይገመታል የሚል
መርህ የለም፡፡ አንድ ሰው

58
ያለአግባብ ጥፋተኛ ቢሆን የሚፈጥረው ኪሳራ አስር ጥፋት የፈፀሙ ሰዎች በነፃ ቢለቀቁ ከሚደርሰው
ኪሳራ የከፋ ነው የሚል መርህ በፍትሐብሔር ጉዳዮች ላይ አግባብነት የለውም፡፡ በፍትሐብሔር ጉዳይ
በአንድ ሰው ላይ የሚደርስ ኪሣራ በሌላ ሰው ላይ ከሚደርስ ኪሳራ ጋር እኩል ክብደት አለው፡፡ ስለዚህ
ተገቢ የሚሆነው ማስረጃው የበለጠ ያስረዳው የትኛውን ፍሬ ነገር ነው? የሚለው መመዘኛ ነው፡፡

ግልፅና አሳማኝ ማስረጃ በማቅረብ የማስረዳት የአስረጅነት መመዘኛ (Clear and Convincing Evidence
Standard of Proof) ተቀባይነቱ (በአሜሪካ ህግ መሠረት ማለት ነው) በተወሰኑ ጉዳዮች ነው፡፡ ለምሳሌ
የአስተዳዳሪነትን ወይም
ሞግዚቱ ይህንን ተግባር ለማከናወን ብቃት እንደሌለው በግልፅና ፍ/ቤቱን በሚያሳምን ማስረጃ ማስረዳት
ይገባል እንደሚባለው ዓይነት ማለት ነው (Clermont, p.1)፡፡ ይህ ማለት ማስረጃው ተከሳሹ ለሞግዚትነት
ወይም ለአሳዳሪነት በቂ አለመሆኑን ከምክንያታዊ ጥርጣሬ በላይ እንዲያስረዳ አይጠበቅም፡፡ ተፈላጊው
ነገር ማስረጀው ተከሳሹ የሞግዚትነት ሥራውን ለመስራት አልቻለም ወይም አይችልም ለማለት በቂና
ፍ/ቤቱም እንዲያምን ማድረግ መቻሉ ነው፡፡

ይህ በቂና አሳማኝ ማስረጀ በማቅረብ የማስረዳት መመዘኛ መካከለኛ ደረጃ ወይም መመዘኛ
(ntemmediate Standard) ሊባልም ይችላል፡፡ ለዚህም ምክንያቱ ከምክንያታዊ ጥርጣሬ በላይ ከማስረዳት
ዝቅ ይላል፤ በይመስላል ወይም የትኛውን የበለጠ ያስረዳል (Preponderance) ከሚለው ደግሞ ከፍ ማለቱ
ነው፡፡

6.2.2 የሲቪል ህግ ሥርዓት አቀራረብ

ይህን የህግ ሥርዓት በሚከተሉ አሮች የማስረጀው የአስረጅነት ደረጀ ወይም መመዘኛ በወንጀልና
በፍትሐብሔር ጉዳዮች መካከል ልዩነት አይንፀባረቅም፡፡ በሁለቱም ጉዳዮች ማስረጃው እንዲያስረዳ
የሚጠበቀው የተፈለገው ፍሬ ነገር መኖሩን ወይም አለመኖሩን ከፍ ባለ ደረጃ ማስረዳቱ ነው፡፡ ማስረጃው
ምክንያታዊ ጥርጣሬ በማያስነሳ ሁኔታ እንዲያስረዳ
አይጠበቅበትም (በወንጀልም ሆነ በፍትሐብሔር ጉዳይ ማለት ነው)፡፡ እንዲሁም በተሻለ ደረጃ ያስረዳ
በሚልም የወረደ መመዘኛ አይቀበልም፡፡ መመዘኛው

59
የሚሆነው ማስረጃው በተቻለ መጠን ግልፅና አሳማኝ በሆነ ሁኔታ ተፈላጊው ፍሬ ነገር ስለመኖሩ ወይም
አለመኖሩ ሊያስረዳ ይገባል የሚለው ነው፡፡

በዚህም መሠረት የሲቪል ህግ ሥርዓት የማስረጃ አስረጂነት መመዘኛ ከአንግሎ አሜሪካ የህግ ስርዓት ጋር
ሲነፃፀር ከላይ ከተጠቀሰው የአሜሪካ ህግ በተወሰኑ የፍትሐብሔር ጉዳዮች ላይ የሚፈልገውን በቂና
አሳማኝ ማስረጀ የማቅረብ የማስረዳት መመዘኛ (Clear and Convincing Evidence standard of
proof) ጋር ተመሳሳይ ሲሆን ይህንን ለወንጀልም ሆነ ለፍትሐብሔር ጉዳዮች በተመሳሳይ ይጠቀማሉ፡፡
ለዚህ የህግ ስርዓት ጀርመንን፣ ፈረንሳይን እና ጃፖንን በምሳሌነት መጥቀስ ይቻላል፡፡ (Clermont, P. 2-
3,13-14)

6.23. ልዩነቱ ስለሚያስከትለው ዉጤት

ሁለቱ የህግ ሥርዓቶች የተለየ መመዘኛ መከተላቸው የተለያዩ ውጤቶችን የሚያስከትል ሲሆን እነዚህም፡-
በወንጀል ክስ የጥፋተኛነት ውሰኔ ከማስገኘት (Conviction Rate)

ወጪን ከመቀነስ (Cost minimization) እንዲሁም

ጥንቃቄ እንዲደረግ ከማበረታታት አንፃር (Providing Incentives) ሊገለፅ ይችላል፡፡

በወንጀል ክስ የጥፋተኛነት ውሳኔ ከማስገኘት አንፃር ሲታይ ከምክንያታዊ ጥርጣሬ በላይ የማስረዳት
የአስረጂነት መመዘኛ ከፍተኛ በመሆኑና በጥርጣሬ መነሻ ተከሳሾች በነፃ ሊለቀቁ የሚችሉበት ዕድልም
የሰፋ በመሆኑ በቂና አሳማኝ መመዘኛን ከሚጠቀሙ አገሮች ጋር ሲነፃፀር ክስ ከቀረበባቸው ተከሳሾች
መካከል ከፍተኛ ቁጥር ያላቸው በነፃ እንዲሰናበቱ ያደርጋል፡፡ ስለዚህ የጥፋተኛነት ውሳኔ የማሰጠት
መቶኛው የቀነሰ ነው፡፡

ወጪን ከመቀነስ አንፃር በማነፃፀሪያነት የሚታየው የፍትሐብሔር ጉዳይ ነው፡፡ ማስረጃው አስረድቷል
ለማለት ከፍ ያለ መመዘኛ የሚጠይቅ ስርዓት ተፈፃሚ የሚደረግ

60
ከሆነ ይህንን ደረጃ የሚያሟላ ማስረጃ ማቅረብ የሚያስፈልግ ሲሆን ለዚህም ተከራካሪ ወገን (በአብዛኛው
ከሳሹ) ማስረጃውን ለማሟላት ከፍተኛ ወጪ ያወጣል፡፡ በአንፃሩ የተሻለ
ወይም በይመስላል አስረጅነት ደረጀ ተፈፃሚ የሚደረግ ከሆነ ይህንን መመዘኛ የሚያሟላ ማስረጃ በቀላሉ
ማግኘት ስለሚቻል ማስረጃን ለመሰብሰብ የሚወጣውን ወጪ ይቀንሳል፡፡

ጥንቃቄ እንዲደረግ ከማበረታታት አንፃር ሊነፃፀር የሚችለውም በፍትሐብሔር ጉዳይ ሆኖ በተለይ

በቸልተኛነት ላይ የተመሠረተ ኃላፊነትን ከመወሰን ጋር ነው፡፡ የአስረጅነት መመዘኛው ከፍተኛ ነው ማለት
(እንደሲቪል ህግ ስርዓት ማለት ነው) ተከሳሹ በቸልተኛነት አጥፍቷል ለማስባልና ቸልተኛነት መኖሩን
ለማስረዳት ከሳሽ ያለውን እድል ያጠብበታል፡፡ ደካማ ማስረጃ በማቅረብ ቸልተኛነትን ማስረዳት አስቸጋሪ
ይሆናልና፡፡ ስለዚህም ከማስረጃው በቂ አለመሆን የተነሳ ጥፋት የፈፀሙ ሰዎች ከኃላፊነት
የሚያመልጡበትን እድል ስለሚያሰፋው ቸልተኛ ላለመሆን እንዳይተጉ ያደርጋል፤ ወይም ትጋታቸውን
ይቀንሳል፡፡ በሌላ በኩል ደግሞ ቀለል ባለ መመዘኛ (ለምሳሌ ቸልተኛነት ያለ ይመስላል የሚል) በመጠቀም
ቸልተኛነትን ማስረዳት የሚቻል ከሆነ ከሳሽ ቸልተኛነትን በቀላሉ እና ደከም ባለ ማስረጃ የማስረዳት
ዕድሉን ስለሚያሰፋለት ሰዎች ቸልተኛ እንዳይሆኑ እንዲጠነቀቁ ያበረታታል (Demalgin, P. 21
Clermont, p. 8)::

6.3. የአስረጅነት መመዘኛ ከኢትዮጵያ ህግ አንፃር

63.1. በወንጀል ጉዳይ

በወንጀል ጉዳይ የቀረበ የዐቃቤ ህግ ማስረጀ ተከሳሹ የተከሰሰበትን ወንጀል መፈፀሙን ያስረዳል ወይ?
የሚለውን ጥያቄ ለመመለስ የወ.መ.ህ.ሥ.ሥ.ቁ. 141 እና 142 ድንጋጌን አጣምሮ ማየት ያስፈልጋል፡፡
ቁጥር 141 ርዕሱ “ዐቃቤ ህጉ ክስን ባላስረዳ ጊዜ ስለተከሳሹ መለቀቅ” የሚል ሆኖ ዝርዝሩ ደግሞ “ዐቃቤ
ህጉ ማስረጃውን አሰምቶ ከጨረሰ በኋላ ማፍረሻ ማስረጃ ማቅረብ አስፈላጊ ሳይሆን ተከሳሹን ጥፋተኛ
የሚያደርገው ሆኖ ባልተገኘ ጊዜ እና ማስረጃው በቂ ሆኖ ሳያገኘው የቀረ እንደሆነ

61
ተከሳሹ በነፃ እንዲለቀቅ ፍርድ ቤቱ ያዝዛል” ይላል፡፡ ቁጥር 142/1/ ደግሞ ተከሳሹ ማስተባበያ (የመከላከያ)
ማስረጃ እንዲያቀርብ የሚታዘዘው “በቀረበበት ማስረጃ መሠረት የተመሠከረበት ከሆነ ነው ይላል፡፡
በዚህም መሠረት እነዚህ ሁለት ድንጋጌዎች ተጣምረው ሲታዩ፡-

➢ ተከሳሹ መከላከያ እንዲያቀርብ የሚታዘዘው ተከሳሹ “በቀረበበት ማስረጃ መሠረት

የተመሠከረበት ከሆነ ነው፡፡

➢ ተከሳሹ በቀረበበት ማስረጀ መሠረት ተመስክሮበታል

የሚባለው ይህ የዐቃቤ ህግ ማስረጃ “ተከሳሽን ጥፋተኛ የሚያደርገው ሆኖ የተገኘ እንደሆነ ነው፡፡ ➢
ማስረጃው ተከሳሹን ጥፋተኛ ሊያደርገው የሚችለው ደግሞ በፍ/ቤቱ አስተያየት
ተከሳሹን ጥፋተኛ ለማድረግ በቂ ሆኖ ሲገኝ ነው፡፡

ከዚህ የምንረዳው ማስረጃው ተከሳሹን ጥፋተኛ ለማድረግ በቂ ነው ወይስ አይደለም የሚለውን

የሚወስነው ፍ/ቤቱ መሆኑን ነው፡፡ ነገር ግን ይህ አባባል የተሟላ ስዕል አይሰጥም፡፡ ጥፋተኛ ሆኖ ለመገኘት
በቂ ማስረጃ እንደሚያስፈልግ ከመግለፅ አልፎ “በቂ” ነው ሲባል ምን ማለት እንደሆነ አይነግረንም “በቂ
ነው” ሲባል ምን ማለት ነው? ምክንያታዊ ጥርጣሬ በሚያስነሳ ሁኔታ ማስረዳት? ወይስ ግልፅና አሳማኝ
በሆነ ሁኔታ ማስረዳት? ወይም በተሻለ አስረድቷል በሚል መመዘኛ ማስረዳት?

የቁጥር 141 ድንጋጌን አተረጓጐም በተመለከተ የአገራችን ፍርድ ቤቶች በአብዛኛው የሚቀበሉት ጥርጣሬ
በማያስነሳ ሁኔታ ማስረዳትን ነው፡፡ በበርካታ የፍርድ ቤት ውሳኔዎች ላይ እንደሚታየው ዐቃቤ ህግ
በሚያቀርበው ማስረጃ ተከሳሹ ወንጀሉን ስለመፈፀሙ ጥርጣሬ በማያስነሳ ሁኔታ ማስረዳት እንደሚገባው
አቋም ይያዛል (ለምሳሌ
ሆኖም በወ/መ/ህ/ሥ/ሥ/ህ/ቁ. 141 ላይ የተደነገገው በቂ የሚለው ቃል ምንም ጥርጣሬ በማያስነሳ ሁኔታ
ማስረዳትን የሚመለከት አይደለም፡፡ በቂ የሚለው ቃል ፍፁም የተሟላ የሚለውን ያመለክታል ለማለት
አስቸጋሪ ነው፡፡ በዚህም መሠረት፡- ➢ በቁጥር 141 መሠረት በቂ ነው የሚለው መመዘኛ በአንግሎ አሜሪካ
የህግ ስርዓት

በወንጀል ጉዳይ ተፈላጊው የሆነውን “ከምክንያታዊ ጥርጣሬ በላይ የማስረዳት”

62
መመዘኛ ይመለከታል ለማለት አይቻልም፡፡ ከላይ እንደተጠቀሰው “ከምክንያታዊ ጥርጣሬ በላይ” ሲባል
የአስረጂነት ደረጃው ወደ መቶ በመቶ የተጠጋ እውነተኛነቱ የተረጋገጠን ማስረጃ የሚመለከት ሲሆን ይህ
ደግሞ ከበቂ በላይ እንጂ “በቂ ለማለት የማይቻል ነው፡፡ ቁጥር 141 ግን አስረጅነቱ በቂ እንዲሆን እንጂ
“ከበቂ በላይ” ይሁን በማለት አይናገርም፡፡ ከውሳኔ በፊት ጥፋተኛ ሆኖ ያለመቆጠር መብት በኢትዮጵያ ህግ
ውስጥም የተካተተ ቢሆንም ይህ ማለት ግን (ከኛ ህግ አኳያ) ከምክንያታዊ ጥርጣሬ በላይ ማስረዳትን
አይመለከትም፡፡

➢ እንዲሁም በቁጥር 141 መሠረት ማስረጃው በቂ ለመሆን በአንግሎ አሜሪካ የህግ ስርዓት ተከታይ
አገሮች ለአብዛኛው
የፍትሐብሔር ጉዳዮች አስረጅነት በመመዘኛነት የሚያገለግለውን በይመስላል ወይም በተሻለ አስረድቷል
(Balance of Probability or Preponderance) ያመለክታል ለማለት አይቻልም፡፡ ለወንጀል ጉዳይ እንዲህ
ዓይነት መመዘኛ የማይታወቅ ሲሆን ቁጥር 141 ላይ ይህን መመዘኛ ለማንፀባረቅ ተፈልጐ ቢሆን ኖሮ
“ማፍረሻ ማስረጃ ሳያስፈልግ ተከሳሹን ጥፋተኛ የሚያደርገው ሆኖ ባልተገኘ ጊዜ ተከሳሽ በነፃ እንዲለቀቅ
ፍ/ቤቱ ያዝዛል” ማለት ብቻ ይበቃ ... ነበር፡፡ ይህም ይበዛል፡፡ ህጉ ግን ከዚህ በተጨማሪ “… እና ማስረጃው
በቂ ሆኖ ሳያገኘው ሲቀር …” የሚል ጨምሮበታል፡፡ ስለዚህ ያስረዳ ይመስላል የሚል መመዘኛ መጠቀም
አንችልም፡፡

➢ ይልቁንም ቁጥር 141 የሚቀርበው በአንግሎ አሜሪካን የህግ ስርዓት ተከታይ አገሮች (ለምሰሌ _
በአሜሪካ) በጣም ለተወሰኑ የፍትሐብሔር ጉዳዮች ብቻ የሚውለው፤ በሲቪል ህግ ሥርዓት ደግሞ
ለፍትሐብሔርና ለወንጀል ጉዳዮችም ተመሳሳይ አገልግሎት ያለው ግልፅና አሳማኝ ማስረጃ በማቅረብ
የማስረዳት መመዘኛ ነው ለማለት ይቻላል፡፡ ስለዚህ በኛ አገር የወንጀል ጉዳይ የአስረጅነት ደረጃው ዐቃቤ
ህግ ተከሳሽ ወንጀሉን ስለመፈፀሙ ግልፅና ፍርድ ቤቱን የሚያሳምን ማስረጃ በማቅረብ ማስረዳት አለበት
የሚለው ነው፡፡
ይህ መመዘኛ በእኛ ህግ ተፈፃሚነት ካለው፣
➢ ዐቃቤ ህግ የአቀረበው ማስረጀ ተከሳሹ የተከሰሰበትን ወንጀል ለማቋቋም አስፈላጊ የሆኑን ነገሮች
ሁሉንም በበቂ ሁኔታ (ከላይ የተጠቀሰው መመዘኛ ማለት ነው)

63
ማስረዳት የሚጠበቅበት ሲሆን ከነዚህ መካከል አንዱን እነኳን ግልፅና አሳማኝ በሆነ ሁንታ ማስረዳት
ካልቻለ መመዘኛውን አላሟላም ማለት ነው፡፡

➢ ዐቃቤ ህግ ያቀረበው ምስክር በቀረበለት መስቀልኛ ጥያቄ ወይም በተከሳሽ መከላከያ ማስረጀ
አማካኝነት ክብደት ከአጣ (አሳማኝ ካልሆነ) ማስረጃው በቂ ነው ለማለት አይቻልም፡፡ ምክንያቱም
ክብደት የአጣ ማስረጃ በሚያሳምን ሁኔታ ሊያስረዳ

አይችልምና፡፡

➢ እንዲሁም ዐቃቤ ህጉ የአቀረበው ማስረጃ በግልፅ በሚታይ ሁኔታ የማይታመን በመሆኑ የተነሳ
የጥፋተኛነት ውሳኔ ለመስጠት የማያስችል ሲሆን (When the evidence adduced by the prosecution
is so manifestly unreliable...) nt ነው ለማለት አንችልም (Fisher, P. 310)፡፡

6.3.2. በፍትሐብሔር ጉዳይ

በኢትዮጵያ የፍትሐብሔርን ጉዳይ ለማስረዳት የቀረበ ማስረጃ አስረድቷል ለማለት መመዘኛው
ምንድነው? የሚለውን በተመለከተ የተቆረጠ መልስ ለማግኘት ያስቸግራል፡፡ የፍ/ብ/ሥ/ሥ/ህጉ
የሚደነግገው የማስረዳት ሸክም ያለበት ሰው አስቀድሞ ማስረጃውን ካቀረበ በኋላ ሌላኛው ተከራካሪ
ወገን ደግሞ በመቀጠል የሚያቀርብ መሆኑን እንጂ የማስረጃው አስረጅነት እስከምን ደረጃ መሆን
እንዳለበት አይደነግግም፡፡ ዞሮ ዞሮ ግን በፍትሐብሔር ጉዳይም ቢሆን የቀረበ ማስረጃ ሁሉ በደፈናው
አስረድቷል የማይባልና ይልቁንም የሚመዘን በመሆኑ ማስረጃው ተፈላጊውን ፍሬ ነገር አስረድቷል
ለማለት የሚቻልበትን መመዘኛ ማበጀት የማይቀር ነው፡፡

የማስረጃውን አስረጅት ለመወሰን የሚረዱ መመዘኛዎች ከፍትሐብሔር ህጉና ከሌሎችም ህጐች

ማግኘት ይችላል፡፡ ለምሳሌ በፍትሐብሔር ህግ ውስጥ ይህንን መመዘኛ የሚያመለክቱ ድንጋጌዎችን
ማግኘት ይቻላል፡፡ እነዚህ መመዘኛዎች ሲታዩም አንድ ወጥ ሳይሆኑ እንደተፈላጊው ፍሬ ነገር ሊለያዩ
የሚችሉ ናቸው፡፡ በዚህም መሠረት የሚቀጥለውን ማጠቃለያ ለመስጠት ይቻላል፡-

64
➢ ከፍ ያለ የአስረጅነት ደረጃን የሚጠይቁ ድንጋጌዎች የሚገኙ ሲሆን እነዚህም በህጉ ተለይተው
በተቀመጡ ጊዜ ተፈፃሚነት ይኖራቸዋል፡፡ በነዚህ ድንጋጌዎች ላይ የማስረጃው የአስረጅት
ደረጃ “እርግጠኛ በሆነ አይነት” (ቁጥር 161/1/፣ 878)፣ “በቂ በሆነ ሁኔታ” (በቁጥር 184/2/)፣ “ከፍ ያለ
አስረጅነት” (ቁጥር 1699/ለ/) ፣ “ግልፅ በሆነ ዓይነት በማስረዳት” (ቁጥር 756/2/) …ወዘተ በሚል
ተቀምጠዋል፡፡

➢ በሚመስል ሁኔታ ማስረዳት ብቻ በቂ መሆኑ በግልፅ የተነገረባቸው ድንጋጌዎችም አሉ፡፡ ለምሳሌ

በቁጥር 157/1/ አነጋገር አንድ ሰው ጠፍቷል በሚል ውሳኔ ለመስጠት የጠፋው ሰው የሞተ የሚመስል
መሆኑን የሚያስረዳ ማስረጃ ማግኘት በቂ ነው (ቁጥር 157/1/)፡፡ ህግ በዚህ አይነት ቋንቋ ማስረዳት
ይቻላል በሚል ሲያስቀምጥ በሚመስል ማስረዳት (Preponderance) በቂ ነው፡፡ ሌሎችም በቁጥር
862/1/፣ 2341/3/፣ 2342/3/፣ 2344/2/ መመልከት ይቻላል፡፡

➢ ድንጋጌዎች በግልፅ ቋንቋ “መስሎ ሲታይ” በሚል የማያስቀምጡ ቢሆን እንኳን ከፍ ያለ አስረጅነትን
የሚገልፅ የተለየ ድንጋጌ እስከሌለ ድርስ ለፍትሐብሔር ጉዳይ “በሚመስል ሁኔታ” ማስረዳት በቂ ነው፡፡

መወያያ ጥያቄዎች

1 በወንጀል ጉዳይ በዐቃቤ ህግ በኩል የቀረበ ማስረጃ ያስረዳው ተከሳሹ ፈፅሟል ተብሎ በክስ ማመልከቻው
ላይ የተጠቀሰውን ሳይሆን ሌላ ወንጀል ቢሆን ፍ/ቤቱ ምን ማድረግ
አለበት? የዐቃቤ ህግ ማስረጃ ተከሳሹ የተከሰሰበትን ወንጀል መፈፀሙን አላስረዳም በሚል በነፃ
እንዲሰናበት ይወስናል? ወይስ ማስረጀው ወደአስረዳው ሌላ ወንጀል ቀይሮ በዚሁ ላይ መከላከያ
እንዲያቀርብ ያዝዛል?

2. በወንጀል ጉዳይ ተከሳሹ ተመስክሮበታል በሚል መከላከያ እንዲያቀርብ ብይን

ከተሰጠ በኋላ መከላከያ ሳያቀርብ ቢቀርና በመጨረሻ ውሳኔ ሊሠራ መዝገቡ ሲመረመር ማስረጃው
ያላስረዳ መሆኑ ቢረጋገጥ ምን ይደረጋል? አንድ ጊዜ ተመስክሮበታል ተብሎ ውሳኔ ይሰጥበታል? ወይስ
አልተመሠከረበትም ተብሎ በነፃ ይሰናበታል?

3. ከሳሽ ለፍ/ቤት በአቀረበው ክስ “ከተከሳሹ ጋር በነበረን የጋብቻ ቤተሰብነት ምክንያት ከአሠሪዬ ኤል.ካ.
ከተባለ ዓለም አቀፍ ድርጅት ሊከፈለኝ የሚገባው

65
31,012.75 የአሜሪካ ዶላር በእንግሊዝ አገር ለንደን ከተማ በሚገኘው ባንክ ባለው የተከሳሽ ሂሳብ ገቢ
እንዲያደርግልኝ አመልክቼ ገንዘቡ በተከሳሹ ሂሳብ ገቢ ሆኖአል፡፡ ተከሳሽ ግን በርሱ ፈቃድ በባንክ ሂሳቡ
የገባውን የእኔን ገንዘብ እኔ ወደማውቀው የባንክ ሂሳብ እንዲያስገባልኝ ብጠይቀው ፈቃደኛ
አልሆነም፡፡ ስለዚህ ገንዘቡ ወደ ኢትዮጵያ ብር ተለውጦ /ተመንዝሮ ብር 155,063.80 እንዲከፈለኝ
ይወሰንልኝ” በማለት ጠይቋል ከክሱ ጋርም የተያያዙት ማስረጃዎች፡-

i. ከሳሹ ለኤ.ል.ካ ሠራተኛ አስተዳደር በፃፈው ደብዳቤ የጡረታ አበሉን በለንደን ሲቲ ባንክ በተከሳሽ ስም
ወደ ተከፈተው የባንክ ሂሳብ ቁጥር 1579290 እንዲያስተላልፍ መጠየቁን የሚያመለክተው፣

ü. በለንደን ሲቲ ባንክ 31012.76 የአሜሪካን ዶላር በኤ.ል.ካ አማካኝነት ወደ ሒሳቡ ገቢ የተደረገለት

ስለመሆኑ ለሂሳቡ ባለቤት ለተከሳሽ ባንኩ የፃፈው ደብዳቤ፣

ü ገንዘቡ በተከሳሹ ሂሳብ ገቢ የተደረገ መሆኑንና ይህንን ገንዘብ እንዲያዛውርለት ከሳሽ ለተከሳሽ የፃፈው
ደብዳቤ ናቸው፡፡ ወደ ሒሳቡ

እንዲሁም ከሳሽ ከተከሳሽ ጋር የጋብቻ ዝምድና እንዳለው (ማለትም የተከሳሽ እህት የከሳሽ ሚስት
መሆኗን) የሚያስረዳ ምስክር ያቀረበ ሲሆን ምስክሩም በዚሁ አይነት መስክሯል፡፡

ተከሳሽ በበኩሉ ለክሱ በሰጠው መልስ ክስ የቀረበበትን ገንዘብ እንድከፍል የሚያስገድደኝ የውልም ሆነ የህግ
ግንኙነት የለኝም፡፡ የእኔ ላይ ክስ ለመመስረትም ከሳሽ ምንም ዓይነት
በቂና ህጋዊ ምክንያት የለውም፡፡ በበኩሌ በለንደን ከተማ ውስጥ በሚገኘው ባንክ ሂሳብ የለኝም፡፡ ከሳሽ
ክሱን የመሠረተው በስመ ሞክሼ ሊሆን ከሚችል በስተቀር በለንደን ባንክ ሂሳብ አለኝ ብዬ የሰጠሁት
ማረጋገጫ የለም፡፡ ከሳሽ ከክስ ማመልከቻው ጋር አያይዞ ያቀረበው ማስረጃም የከሳሽ አሠሪና ባንክ
ያደረጉትን ግንኙነት ከሚያስረዳ በስተቀር ከተከሳሽ ጋር ግንኙነት መኖሩን አያሳይም” ብሏል፡፡ ነገር ግን
ተከሳሽ ያያየዘው ወይም ያቀረበው ማስረጃ የለም፡፡ (ከፌ/ጠ/ፍ/ቤት ፍ/ይ/ም/ቁ. 436/88 የተወሰደ)

66
ሀ. ከሳሹ ክሱን አስረድቷል ወይስ አላስረዳም?
ለ. ፍ/ቤቱ ጉዳዩን የበለጠ ለማጣራት ሊወስድ የሚገባው ምን ተጨማሪ እርምጃ አለ?

ምዕራፍ 7
የምስክሮችን ቃል አስረጅነት ስለመመዘን
ዝርዝር አላማዎች

ሰልጣኞች ይህንን ምእራፍ ሲያጠናቅቁ ፣

ቀጥተኛ እና ቀጥተኛ ያልሆነ ማስረጃ ምዘና መሠረታዊ ነጥቦችን ተገንዝበዉ ሥራ ላይ ማዋል ይችላሉ፤

ዕድልና አጋጣሚን መሠረት በማድረግ የምስክሮችን ቃል የመመዘን ክህሎት ያዳብራሉ፤

አንድነትና ልዩነት፣ ከፊል እዉነትነት ያላቸዉን፣ በማቅናት የተሰጡ ቃሎችና፣ ማጋነን የሚታይባቸዉን
ምስክርነቶችን፣ ተመሳሳይነት የሚታይባቸዉን፣ ጥቅም ያላቸዉ ምስክሮችን ቃል እና ልዩ መደብ
ያላቸዉን ምስክሮች ቃል የመመዘን ክህሎት ያዳብራሉ ሥራ ላይም ያዉላሉ፡፡

7.1 ጠቅላላ

ዉድ ሠልጣኞች የማስረጃ የመጨረሻ ግብ ሊያስረዳው የቀረበበትን ፍሬ ነገር መኖር ወይም አለመኖር

ማስረዳት መቻል ነው፡፡ ማስረጃው ሊያስረዳ የቀረበበትን ፍሬ ነገር መኖር ወይም አለመኖር አስረድቷል
የሚባለው መቼ ነው? የሚለው የማስረጃ አስረጅነት መመዘኛ (ወይም ደረጃን) የሚመለከት ሲሆን
ባለፈው ምዕራፍ ተገልፆአል፡፡ ያም ሆኖ ግን ማስረጃው አስረድቷል? ወይስ አላስረዳም? የሚለውን
ለመመለስ የቀረበውን ማስረጃ መመዘን ያስፈልጋል፡፡ ስለዚህም አስረድቷል? ወይስ አላስረዳም? የሚለውን
ለመወሰን የቀረቡ ማስረጃዎች ይመረመራሉ፤ ይገናዘባሉ፤ ይተቻሉ፡፡ በዚህ ሂደት
ድክመትና ጥንካሬያቸው ተጣርቶ ይወጣል፡፡ ከዚህ ሂደት የሚገኘው ውጤት

67
ደግሞ ማስረጃዎች አስረድተዋል ለማለት የሚያስፈልገውን መመዘኛ አሟልተዋል፤ ስለዚህም
አስረድተዋል፤ ወይም አላሟሉም ስለዚህ አላስረዳም የሚል መደምደሚያ ላይ ያደርሳል፡፡

የዚህና የተከታይ ሁለት ምዕራፎች ትኩረትም የቀረቡ ማስረጃዎችን በመመዘን ሂደት መሠረታዊ የሆኑና
ግምት ውስጥ ሊገቡ ስለሚገባቸው ጉዳዮች መግለፅ ይሆናል፡፡ የማስረጃ ምዘና ሂደት ፍሬ ነገርን ያስረዳል
ወይም ያስተባብላል በሚል በሚቀርበው የማስረጀ ዓይነት ላይ የሚመሠረት በመሆኑ ከቀረበው የማስረጀ
ዓይነት አንፃር ልዩነት ሊያሳይ ይችላል፡፡ በዚህም መሠረት በዚህ ምዕራፍ የምስክሮች ቃል ሲመዘን ግምት
ውስጥ ሊገቡ የሚገባቸው ጉዳዮች የሚገለፁ ሲሆን በተከታይ ሁለት ምዕራፎች ደግሞ የሰነድ፣
ኤግዚቢትና የዕምነት ቃል ማስረጃዎች ምዘናን የሚመለከቱ ጉዳዮች ይታያሉ፡፡
ወደ ማስረጃው አመዛዘን ዝርዝር ጉዳዮች ከመግባት አስቀድሞ የሚከተሉት ነጥቦች ትኩረት ሊሰጥባቸው
ይገባል፡፡ በመጀመሪያ ደረጀ ማስረጀው ያስረዳባቸዋል የተባሉ ፍሬ ነገሮች
ማስረጃው ከመቅረቡ በፊት በሚገባ ተለይተው መታወቅ አለባቸው፡፡ ማስረጃው ተፈላጊውን ፍሬ ነገር
አስረድቷል ወይስ አላስረዳም? ከማለት አስቀድሞ ማስረጀው ሊያስረዳው የተፈለገው ፍሬ ነገር በሚገባ
ተለይቶ ሊታወቅ ይገባል፡፡ ይህ ከጭብጥ አያያዝ ጋር ተያይዞ ተገልፆአል፡፡ በሁለተኛ ደረጃም
በፍትሐብሔርም ሆነ በወንጀል ጉዳዮች የምክንያትና የውጤት ግንኙነቶች ማስረጃን በመመዘን ረገድ
ትኩረት ሊሰጥባቸው ይገባል፡፡ ማለትም የቀረበው ማስረጃ ከሚገልፀው ፍሬ ነገር አንፃር ተከራካሪውን
ወገን የሚኖረው መብት ወይም ኃላፊነት ተጣርቶ ሊታወቅ ይገባል፡፡ በተለይ ብዙ ሰዎች በአንድነት ከሳሽ
ወይም ተከሳሽ በሆኑበት ሁኔታ የእያንዳንዱን ተከራካሪ ወገን መብትና ኃላፊነት መለየትና ከተገኘው
ውጤት ጋር ያለውን ግንኙነት ማገናዘብ አስፈላጊ ነው፡፡ ለምሳሌ በርካታ ሰዎች በአንድነት በተከሰሱበት
ጉዳይ የቀረቡት ማስረጃዎች ክሱን አስረድተዋል ወይስ አላስረዱም? የሚለውን ለመወሰን ማስረጃዎቹ
በሚመረመሩበት ወቅት፣

➢ ማስረጃዎች እያንዳንዱን ተከሳሽ በተመለከተ ፈፀመ ወይም ተሳተፈ በሚል ያስረዱት መለየትና
መመዘን አለበት፡፡

68
➢ እያንዳንዱ ተከሳሽ ፈፀመ ተብሎ በማስረጃ የተነገረበት ድርጊት ተፈላጊውን ውጤት ለማስከተል
ያለው ብቃት ወይም አስተዋጽኦ እስከምን ድረስ እንደሆነ ተለይቶ መታወቅና
መመዘን አለበት፡፡

7.2. ቀጥተኛ እና ቀጥተኛ ያልሆነ ማስረጃምዘና መሠረታዊ ነጥቦች

ከተፈላጊው እና በጭብጥ ከተያዘው ፍሬ ነገር ጋር ካለው ግንኙነት አንፃር ማስረጃ ቀጥተኛ ወይም ቀጥተኛ
ያልሆነ በሚል ሊፈረጅ እንደሚችል በምዕራፍ 1 ውስጥ ተገልፆአል፡፡ የማስረጃ ምዘናን በተመለከተ ጉዳዩ
ወንጀልም ሆነ ፍትሐብሔር (የአስረጅነት ደረጃው የሚያሳየው ልዩነት እንደተጠበቀ ሆኖ) ሁለቱም ዓይነት
(ማለትም ቀጥተኛም የሆኑ ቀጥተኛ ያልሆኑ ማስረጃዎች) አግባብነት እስካላቸው ድረስ እና አይቀርቡም
እስካልተባሉ ድረስ ቀርበው ይመዘናሉ፡፡

በሌላ በኩል ደግሞ ቀጥተኛ ማስረጀ ቀጥተኛ ካልሆነ ማስረጀ የተሻለ አስረጅነት አለው ብሎ መገመት
ስህተት ሊሆን ይችላል፡፡ በፍርድ ቤት የቀረበ የዓይን ምስክር (የሚያስረዳው ፍሬ ነገር ሲፈፀም ያየ) ወይም
ስለፍሬ ነገሩ ቀጥታ በሆነ ሁኔታ አውቃለሁ በሚል የሚመሰክር ምስክር አካባቢያዊ ሁኔታዎችን ገልፆ
ከሚያስረዳ ማስረጃ የተሻለ አስረጅነት አለው ብሎ መደምደምም አይቻልም፡፡ እንደዚህ ያለ ፍፁም የሆነ
መደምደሚያ ተገቢነት የለውም፡፡ ዋናው ቁም ነገር የቀረበው _ ማስረጃ ከብዙ አጋጣሚዎች አንፃር
ሲመዘን የሚኖረው የአስረጅነት ብቃት እንጂ ቀጥተኛ መሆን አለመሆን ላይ አይደለም፡፡

በዚህም መሠረት ማስረጃ ሲመዘን፣

➢ ድርጊቱ ሲፈፀም በአይን አየሁ የሚል የምስክርነት ቃል ፍሬ ነገሩን ለማስረዳት ብቸኛው ተዓማኒ
ወይም ሁልጊዜም የተሻለ አስረጂ ነው ለማለት አይቻልም፡፡ አይቻለሁ በሚል ምስክሩ የተናገረ ቢሆንም
ወረድ ብለን እንደምንመለከተው ምስክሩ በጉዳዩ አወሳሰን አንፃር ካለው የግል ፍላጐት፣ ድርጊቱን ለማየት
አጋጣሚውን ካገኘበት ሁኔታ አኳያ ሲመዘን እውነተኛ ላይሆን ይችላል፡፡ ስለዚህ ማስረጃው የአይን ምስክር
(ወይም በጠቅላላው አነጋገር ቀጥተኛ ማስረጃ መሆኑ) ተፈላጊው
69
ፍሬ ነገር መኖር ወይም አለመኖሩን በተመለከተ ለመድረስ የምንወስደውን ግምት (nference) ይቀንስልን
ወይም ያስወግድልን እንደሆን እንጂ በራሱ ከአካባቢያዊ ማስረጃ በላቀ ሁኔታ ሙሉ ለሙሉ እምነት
የሚጣልበት ነው አያሰኝም፡፡

➢ አካባቢያዊ ማስረጃን የተለየ የሚያደርገው ማስረጃው ሊያስረዳው ከተፈለገው ፍሬ ነገር አንፃር

ቀጥተኛ ግንኙነት የሌለው በመሆኑ ወደ ተፈላጊው ፍሬ ነገር መኖር ወይም አለመኖር የሚያመራን በቀጥታ
ሳይሆን በመገመት (nference) መሆኑ ነው፡፡ ነገር ግን አካባቢያዊ ማስረጀ
ዝቅተኛ ግምት የሚሰጠው ነው ሊባል አይገባም፡፡ በርካታ ወንጀሎች በባህሪያቸው የአይን ምስክር
በሌለበት ሁኔታ ሊፈፀሙ የሚችሉ መሆናቸው ሲታወቅ አካባቢያዊ ማስረጃ ጠቀሜታው ከፍተኛ መሆኑ
ሊታወቅ ይገባል፡፡ አካባቢያዊ ማስረጃም ይገመገማል፤ ይመዘናል፡፡ በምዘናው ሂደት ክብደት አጥቶ
እንደሚወድቅ ሁሉ አሳማኝ በሆነ ሁኔታ ሊያስረዳም ይችላል፡፡ ስለዚህ አካባቢያዊ ማስረጃ ቀጥተኛ
ማስረጃዎችን የመደገፍ ሚና ብቻ እንደሚጫወት የሚወስድ አቋም ትክክለኛ አይደለም፡፡

የሰሚ ሰሚ ማስረጃን በተመለከተ አግባብነት እስካለው ድረስ ባስረጀነት ሊቀርብ ይችላል (በህጋችን
ማለት ነው)፡፡ ነገር ግን ይህ ማስረጃ ሲመዘን ጥንቃቄ ማድረግ ያስፈልጋል፡፡ በፍትሐብሔር ጉዳይ የሰሚ
ሰሚ ማስረጀ ጥብቅ ምዘና ባይካሔድበትም የሚያስከትለው ጉዳት የተወሰነ ነው፡፡ በወንጀል ጉዳይ ግን
ጥፋተኛ ያልሆነ ሰው ጥፋተኛ ተብሎ ቢቀጣ ከሚያስከትለው ጉዳት አንፃር የሰሚ ሰሚ ማስረጃ በጥንቃቄ
መመዘን ይኖርበታል፡፡ በተለይ ደግሞ

➢ ዋናው ማስረጃ (ማለትም ድርጊቱ ሲፈፀም ያየ የሰማ…) ያልቀረበበትና የሰሚ ሰሚ ማስረጀ ተክቶት
እንዲቀርብ የተደረገበት ምክንያት በትክክል መታወቅ ይኖርበታል፡፡ ዋናው ቀጥተኛ ማስረጃ ሊቀርብ
እየቻለ እንዳይቀርብ ተደርጐ ትርጉም ያለው መስቀልኛ ጥያቄ የማይቀርብበት የሰሚ ሰሚ ማስረጃ
ቀርቦ ቢመሠክር ወይም የፍሬ ነገርን መኖር ወይም አለመኖር ቢገልፅ ለዚህ ቃል ክብደት መስጠት ተገቢ
አይደለም፡፡

➢ ለሰሚ ሰሚ ማስረጃው የመረጃ ምንጭ ሆኖ ያገለገለው ዋናው ወይም ቀጥተኛ ማስረጃ ፍሬ ነገሩን
ከማወቅ ረገድ ያለው ቅርብት፣ እድል፣ ወይም አጋጣሚ የሰሚ

70

ሰሚ ማስረጃን ለመመዘን አስፈላጊ ነጥብ ነው፡፡ ችሎት ለቀረበው የሰሚ ሰሚ ማስረጃ መረጀውን
የሰጠው የግል ተበዳይ ራሱ ወይም ደግሞ ሌላ ሰውም ሆኖ በነበረው አጋጣሚ መረጃውን ለማግኘት የቻለ
ከሆነ ለማስረጃው አስረጅነት የተሻለ ክብደት የሚሰጠውን ያህል የመረጃ ምንጭ የሆነው ሰው ለሰሚ ሰሚ
ማስረጃው መረጃ ለመስጠት የቻለበት ሁኔታ በሚገባ ካልታወቀ፤ ወይም ችሎት የቀረበው ምስክር ከሌላ
የሰሚ ሰሚ ማስረጀ መረጃውን ያገኘ ከሆነ ለዚህ ዓይነት ማስረጃ ክብደት ሊሰጥ አያገባም፡፡ የመረጃው
ምንጭ ከተፈላጊው ፍሬ ነገር ጋር ያለው ግንኙነት ቀጥተኛ ከመሆን በራቀ ቁጥር በሰሚ ሰሚ ማስረጃው
(ወይም ምስክሩ) የሚሰጠው ምስክርነት ወሬ የመሆን እድሉ እየሰፋ እንደሚሔድ ሊታወቅ ይገባል፡፡

7.3. ዕድልና አጋጣሚን መሠረት በማድረግ የምስክሮችን ቃል መመዘን

ምስክሮች የሰጡት ቃል ትክክለኛነት ከሚመዘንባቸው መስፈርቶች መካከል አንዱ ዕድልና አጋጣሚ ነው፡፡
ማለትም ምስክሩ ችሎት ቀርቦ የገለፀውን ፍሬ ነገር እሱ እንደሚለው ለማየት፣ ለመስማት… ወዘተ
እንዴት ቻለ? በሚል መጠየቅ ያስፈልጋል፡፡ ይህ ጥያቄ አግባብነቱ ለፍትሐብሔርና ለወንጀል ጉዳዮች ሲሆን
ከጊዜ፣ ከቦታ እና ድርጊቱ ሲፈፀም የነበረው የምስክሩ ባህርይን መሠረት በማድረግ ሊታይ የሚችል ነው፡፡

73.1 ድርጊት ከተፈፀመበት ቦታ አንፃር፣

ድርጊቱ የተፈፀመበት ቦታ ማስረጃን ለመመዘን ከፍተኛ ድርሻ አለው፡፡ በዚህም መሠረት፡-

➢ ማስረጃው (ምስክሩ) ያስረዳው ድርጊት የተፈፀመበት ቦታ ለመገኘት የቻለበት ዕድል ወይም አጋጣሚ
ሊመረመር ይገባል፡፡ ለምሳሌ በመኖሪያ ቤት ውስጥ ተፈፀመ የተባለን የወንጀል ድርጊት ያስረዳል በሚል
የቀረበ ምስክር ድርጊቱ ሲፈፀም አይቻለሁ የሚል ቢሆን በዚያ ቤት ውስጥ ሊገኝ የቻለበት ዕድል ወይም
አጋጣሚ 71
(ቤተሰብ፣ እንግዳ፣ ጩኸት ሰምቶ የደረሰ…) ሊመረመር እና ትክክለኛነቱ ሊመዘን ይገባል፡፡

➢ ማስረጃው ያስረዳበትን ፍሬ ነገር ለማወቅ የቻለው የተለየ የሥራ ግንኙነት በመኖሩ ሊሆን ይችላል፡፡
በዚህ ጊዜ ምስክሩ በዚያ ስፍራ ሊገኝና ሊያውቅ የቻለበት ምክንያት ሊመዘን ይገባል፡፡ የመንግስት ንብረት
ከመጋዘን ሲወሰድ አይቻለሁ የሚል ሰው ድርጊቱን ለመፈፀም የቻለበት ዕድል ወይም አጋጣሚ
የሚመረመር ሲሆን ገንዘብ ማጉደሉን አስረዳለሁ የሚል ምስክር የተከሳሹን ሂሳብ ለመመርመር ያለው
ዕድል ወይም አጋጣሚ መታወቅ አለበት፡፡ ይህ የሚጠቅመውም ምስክሩ የተናገረው በትክክል
የሚያውቀውን ወይም ግምቱን መሆኑን ለመለየት ያስችላል፡፡

7.3.2. ድርጊት ከተፈፀመበት ጊዜ አንፃር፣

ማስረጃው ያስረዳው ድርጊት የተፈፀመበት ጊዜን ማረጋገጥ በማስረጃ ምዘና የተለየ ቦታ ይኖረዋል፡፡ ከጊዜ
አንፃር ምስክሩ ድርጊቱ ተፈፀመ በተባለበት ቦታ ሊገኝ መቻል አለመቻሉን፤ የተገኘ ቢሆን እንኳን
ይጠቅማል፡፡ በዚህም መሠረት፡- መለየት መቻል _ አለመቻሉን ለማረጋገጥ

➢ ድርጊቱ የተፈፀመው በቀን ወይም በሌሊት መሆኑ የምስክሩን ቃል ለማመንም ሆነ ላለማመን መሠረት
ሊሆን ይችላል፡፡ በጨለማ የተፈፀመ ከሆነ የተለየ ሁኔታ ከሌላ በቀር
የድርጊቱን አፈፃፀም ዝርዝርና ድርጊት ፈፃሚውን ለመለየት መቻልን አጠራጣሪ እንደሚያደርገው ዓይነት
ማለት ነው፡፡ ጨለማ ከመሆኑ የተነሳ እዚያ ቦታ ለመገኘት የቻለበት ምክንያት አጥብቆ እንዲጠየቅ በር
ይከፍታል፡፡

➢ ድርጊቱ የተፈፀመበትን ጊዜ ማወቅ ምስክሩ ምስክርነት የሰጠበትን ፍሬ ነገር ለማወቅ

የተጠቀመባቸውን መንገዶች ተዓማኒነት ለመመዘን ከፍተኛ ቦታ አለው፡፡ ለምሳሌ ድርጊቱ የተፈፀመው
በሌሊት ሆኖ ምስክሩ ድርጊቱን የፈፀመውን ሰው ለመለየት የቻለው በድምፅ ነው ቢል ከዚህ ድምፅ ጋር
ያለው ትውውቅ፣ በጨረቃ ብርሐን ነው ቢል ምስክሩ ከነበረበትና ድርጊቱ ከተፈፀመበት ቦታ ርቀት አንፃር
በጨረቃ ብርሃን መለየት መቻል አለመቻሉን… ወዘተ መመርመር ያስፈልጋል፡፡

72
7.33. ያልተለመዱ ባህሪያት፣

ምስክሩ ያስረዳው ድርጊት ተፈፀመ በተባለ ጊዜና ቦታ የነበረና የተገለፀ የምስክር ባህሪይ ያልተለመደ
መሆን በማስረጃ ምዘና ጊዜ መጠቀም አዘውትሮ የሚሰራበት ነው (በተለይ ለወንጀል ጉዳይ)፡፡ አንዳንድ
ምስክሮች ከድርጊቱ አፈፃፀም አንፃር ከገለፁት ፍሬ ነገር በመነሳት ያንን ድርጊት በስፍራው ሆነው
መከታተል መቻላቸው ያልተለመደ ባህርይ (unnatural conduct) የሚባልበትና በዚህ የተነሳ ማስረጃው
እውነተኛ
አይደለም የሚል ዝንባሌን የሚፈጥር ሊሆን ይችላል፡፡ በመሠረቱ የዓይን ምስክር የነበረ ሰው ድርጊቱ
ሲፈፀም መሸሽ ወይም መጮህ ነበረበት በሚል ምክንያት ውድቅ ሊደረግ አይገባም (Ratanlal Dhirajlal
P. 50)፡፡ በዚህም መሠረት ምስክሩ ሳይሸሽ በስፍራው ሆኖ የድርጊቱን አፈፃፀም እስከ መጨረሻው
ተከታትየዋለሁ ማለቱ ያልተለመደና የማይጠበቅም በመሆኑ ቃሉ ሊታመን አይችልም በማለት ውድቅ
ማድረጉ ተገቢ አይደለም፡፡ ነገር ግን የምስክሩ ያልተለመደ ባህሪይ የሰጠውን ቃል ትክክለኛነት በጥንቃቄ
እንድንመረምር ያደርጋል፡፡ ማስረጃውን ከሌሎች ማስረጃዎች ጋር አገናዝበን መመርመር ይገባናል፡፡

መወያያ ጥያቄዎች
ዐቃቤ ህግ በተከሳሹ ላይ የአቀረበውን የሰው መግደል ወንጀል ክስ ያስረዳሉ በሚል አራት ምስክሮችን
የአቀረበ ሲሆን ምስክሮችም ተመሳሳይ በሆነ አገላለፅ፡-

“ድርጊቱ በተፈፀመበት ቀን ከምሽቱ ሁለት ሰዓት በሚሆንበት ጊዜ አባያ እርሻ ልማት 4 ኛ ካምፕ ውስጥ
ከሚገኘው ቤቴ ሽንት ቤት ወጥቼ ነበር፡፡ ሌሎችም ሠራተኞች እንዲሁ ወጥተው ውጭ እንዳለን ከኋላችን
የባትሪ መብራት ስናይ ወደየቤታችን ጥግ ሔደን ተሰበሰብን፡፡ ባለባትሪውን ስንመለከት ሟች ከኋላችን
ቀርቶ ስለነበረ እየጮኸ ወደራሱ ቤት ገባ፡፡ የቤቱን በር
ዘጋ፡፡ መብራት ከቤቱ ውስጥ ሲበራ ይታይ ነበር፡፡ ተከሳሹ ኤም ዋን ጠመንጃ በአንድ እጁ፣ ባትሪ በሌላ እጁ
ይዞ በመምጣት የሟች ቤት መዝጊያው ቆርቆሮ ስለሆነ በጠመንጃው ሰደፍ መትቶ በመብሳት በተባለው
ቀዳዳ መሳሪያውን ደግኖ አንድ ጥይት ተኩሶ ደረቱን መቶት መሞቱን ቤት ውስጥ ገብቶ በባትሪ ካረጋገጠ
በኋላ የመጣበት ተመልሶ ሄደ፡፡ እኔም መሞቱን ሔጄ አረጋገጥኩ፡፡ እኛ

73
ተከሳሹን ስለፈራን ለመያዝ አልሞከርንም፡፡ ድርጊቱን የፈፀመው ተከሳሽ መሆኑን ለእርሻ ልማት ሪፖርት
አድርገናል፡፡ ተሰውሮ ታይቶ ከ 20 ቀን በኋላ ጧት ሽጉጥ ይዞ በካምፕ ሲዘዋወር ከሌሎች ጋር ቁም ስንለው
በእኔ ላይ አንድ ጥይት ተኩሶ ስቶኝ እንደገና አምልጧል፡፡ ተከሳሹ ድርጊቱን መፈፀሙና የያዘውን መሳሪያ
መለየት የቻልነው ተከሳሹ በያዘው ባትሪ ነው” የሚል ሆኖ ኤግዚቢትም ሆነ የህክምና ማስረጃ
አልቀረበም፡፡

ጉዳዩን በይግባኝ ያየው ጠ/ፍ/ቤት ማስረጃውን ውድቅ በማድረግ ተከሳሹን በነፃ ያሰናበተ ሲሆን
ማስረጀውን ውድቅ ካደረገባቸው ምክንያቶች መካከል የሚከተሉት ይገኛሉ፡-

ሀ/ “የዐቃቤ ህግ ምስክሮች በተመሳሳይ ቃል ከምሽቱ 2 ሰዓት በሚሆንበት ጊዜ ከሟቹ ጋር ለሽንት ወጥተን

ነበር የማለታቸው ሁኔታ ሲታይ ከየቤታቸው ተጠራርተው በማታ ለሽንት አብረው
ይወጣሉ ለማለት አያስደፍርም፡፡”

ለ/ “ተከሳሹ ከኋላችን በአንድ እጁ ባትሪ ይዞ እያበራ በሌላ እጁ ደግሞ ኤም ዋን ጠመንጃ ይዞ ሲመጣ

አይተን ወደየቤታችን ጥግ ሄደን እርሱ በአበራው የባትሪ ብርሐን ስንመለከት ነበር ማለታቸው ፈፅሞ
የማይታመን ነው፡፡”

ሐ/ “ሟች ከእኛ ኋላ ቀርቶ ነበር ማለታቸውም አብረው ተጠራርተው ወጥተው ነበር ከተባለ እርሱ በዚያ
ምሽት ከነርሱ ኋላ የቀርበትና እነርሱ ትተውት የሚሔዱበት ምክንያት የለም”
መ/ “ድርጊቱ ተፈፀመ የተባለው በወታደሮች ካምፕ ውስጥ እንደመሆኑ መጠን ተከሳሹ ሟችን ሲያሳድድ፣
የቤቱን በር ሲሰብርና አነጣጥሮ ተኩሶ ሲገድል፣ መሞቱን ለማረጋገጥ ቤት ውስጥ ገብቶ በባትሪ መብራት
ተመልክቶ እስከሚሄድ፣ ድረስ ጩኸት አሰምተው ወታደሮችን ቀስቅሰው አስከብበው ለማስያዝ
የሚከላከላቸው ነገር ባልነበረበት ሁኔታ በርግጥ በስፍራው የነበሩ ቢሆኑ ከመጀመሪያ እስከመጨረሻ

74

76
የሚለው ነው፡፡ የአስረጅነት ደረጃው ፍትሐብሔር ወይም ወንጀል ከመሆኑ አንፃር ልዩነት ይኖረዋል፡፡ ነገር
ግን ሀሰተኛ ወይም የማይታመን ማስረጃ የአስረጅነት ደረጃውን እንደአሟላ ሊቆጠር አይቻልም፡፡ ከዚህ
አንፃር የምስክሮችን ቃል ልዩነት በመመርመር መመዘን የምስክርነት ቃሉ ሐሰተኛ ወይም የማይታመን
መሆን አለመሆኑን ለመወሰን ዋነኛው መሳሪያ ነው፡፡

ከዚህ በተጨማሪም ማስረጃ የሚታመን ወይም የማይታመን፤ እውነት ወይም ሐሰት መሆኑ ሲመዘንና
ሲወሰን የሰዎችን የግንዛቤ ደረጃ ግምት ውስጥ ማስገባት ያስፈልጋል፡፡ ስለዚህ በምስክሮች ቃል መካከል
ልዩነት መኖሩ አጠራጣሪ፣ ሐሰተኛ ወይም የማይታመን ነው ለማለት ግዴታን አያስከትልም፡፡ ሰዎች
ስለአንድ ነገር ያላቸው የግንዛቤ ደረጃ የተለያየ ስለሚሆን ልዩነት የሚጠበቅ ነው፡፡ ዋናው ቁም ነገር ልዩነቱ
ፍሬ ነገሩ መኖር አለመኖሩን በተመለከተ በሚወሰድ መመዘኛ ላይ የሚያሳድረው ትፅዕኖ ነው፡፡ (Ratanlal
and Dhirajilal P.28)፡፡ ስለዚህም በምስክሮች አመሠካከር መካከል የሚታዩ ልዩነቶች አንዳንዶቹ
መሠረታዊ በመሆናቸው የተነሳ የማይታመን፣ ወይም ሐሰተኛ ወደሚል መደምደሚያ ላይ ሊያደርሱ
የሚችሉ ሲሆኑ ሌሎች ደግሞ ቀላል (minor) ወይም የማይጐዱ (tolerable) ሊሆኑ ይችላሉ፡፡

በሌላ በኩል ደግሞ በምስክሮች መካከል ያለው ተቃርኖ ወይም ልዩነት መሠረታዊ መሆን ወይም ቀላል
ወይም የማይጐዳ መሆኑን መወሰን ቀላል አይደለም፡፡ ይህንን በርግጠኛነት ለመለየት የሚያስችል ሁሉንም
የሚያስማማ መፍቻ (Checklist) ለማዘጋጀት አይቻልም፡፡ ከዚህ በተጨማሪ የልዩነቱ ከባድነትና ቀላልነት
እንደ ጉዳዩ ዓይነት (ወንጀል ወይም ፍትሐብሔር)፣ እንደምስክሮች አቋም (ፍላጐት የሚያሳዩ ወይም
ገለልተኛ እንደመሆናቸው)ምስክሮች ለፍሬ ነገሩ እንዳላቸው ቅርበት (ቀጥተኛ ወይም ቀጥተኛ ያልሆነ)፣
እንደምስክሮች የግል ሁኔታ (ህፃናት ወይም አዋቂዎች) ሊወሰን የሚችል ነው፡፡ ስለዚህ እነዚህን ጉዳዮች
ግምት ውስጥ ማስገባት ያስፈልጋል፡፡

ከላይ የተገለፀው ሁኔታ እንደተጠበቀ ሆኖ የሚከተለው አጠቃላይ መርህ ተቀባይነት ይኖረዋል፡፡

76
➢ ምስክር በተናገራቸው ቃላት መከከል፣ ወይም የምስክሮች ቃል እርስ በርሱ ሲገናዘብ የሚታየው ልዩነት
ሊያስረዱበት ከመጡት ፍሬ ነገር አንፃር መሠረታዊ (Substantial) ከሆነ የማይታመን ሊሆን ይችላል፡፡
ለምሳሌ፡-

ሀ/ ምስክሩ ለዋና ጥያቄ በሰጠው መልስ “ተከሳሽ ድርጊቱን ሲፈፀም በስፍራው ሆኜ አይቻለሁ” ካለ በኋላ
“አንተ በዚያን ጊዜ ወህኒ ቤት አልነበርክም ወይ?” በሚል ለቀረበለት መስቀልኛ ጥያቄ በሰጠው መልስ
“አይቻለሁ ያልኩት በስህተት
ነው፡፡ ዛሬ ከእኔ ጋር ምስክር ሆኖ የቀረበው ሰው ነግሮኝ ነው” ቢል ልዩነቱ መሠረታዊ ነው፡፡ ምክንያቱም
አይሰጥምና፡፡ ተከሳሹ ድርጊቱን ፈፅሟል የሚለውን መደምደሚያ
ለ/ ምስክሩ ለዋና ጥያቄ በሰጠው መልስ “ተከሳሹ ድርጊቱን ሲፈፅም በስፍራው ሆኜ አይቻለሁ፡፡” ከአለ
በኋላ “በጭለማ አንተ በዚያ ቦታ ምን ታደርጋለህ?” በሚል ለቀረበለት ጥያቄ “እኔ መግደሉን ያወቅኩት
በዚያን ዕለት ቀን ላይ ዛሬ ማታ ዋጋውን እሰጠዋለሁ እያለ ሲዝት በመስማቴ ነው” የሚል መልስ ቢሰጥ
ይህ ልዩነት መሠረታዊ ነው፡፡ ምክንያቱም ምስክሩ አይቻለሁ በሚል በቀጥተኛ ምስክርነት ከሰጠ በኋላ
ደረጃውን ወደ አካባቢያዊ ማስረጃ የለወጠ ሲሆን ተከሳሹ ገድሏል በሚል ለመደምደም አያስችልም፡፡

ሐ/ 1 ኛ ምስክር ሆኖ የቀረበ ሰው በሰጠው የምስክርነት ቃል “ድርጊቱ ሲፈፀም በስፍራው የነበርኩና ያየሁ

እኔ ብቻ ነኝ፡፡ ሌላ ሰው ባለመኖሩ ተከሳሹን ማስያዝ አልቻልኩም” የሚል መልስ የሰጠ ሆኖ በዚሁ ጉዳይ
የቀረበ 2 ኛው ምስክር ደግሞ “ድርጊቱ ሲፈፀም በቦታው የነበርኩት እኔ ብቻ ነበርኩ፤” ቢል ወይም “1 ኛው
ምስክር በስፍራው አልነበረም፤ እኔ ቤቱ ሔጄ ቀስቅሼው መጣ እንጂ ተከሳሹ ድርጊቱን በፈፀመ ጊዜ
አልነበረም” ቢል በሁለቱ ምስክሮች ቃል መካከል ያለው ልዩነት መሠረታዊ ነው፡፡ ምስክሮቹ በስፍራው
የነበሩና የተመለከቱ ናቸው ለማለት አያስችልም (Ratanlal and Dhirajilal p. 28)
በዚህ ዓይነት በርካታ ምሳሌዎችን መጥቀስ ይቻላል፡፡ ዋናው ልዩነት ተፈላጊውን ፍሬ ነገር መኖር ወይም
አለመኖር ለማረጋገጥ የማያስችል መሆኑ ነው፡፡ መሠረታዊ ያልሆነ ልዩነትን በተመለከተም ለምሳሌ፡-

77
☞ የአይን ምስክር ሆኖ የቀረበ ሰው ለዐቃቤ ህግ ዋና ጥያቄ በሰጠው መልስ እያንዳንዱ ተከሳሽ ስለፈፀመው
ድርጊት ሲያስረዳ “1 ኛ ተከሳሽ በዱላ ጀርባው ላይ ደጋግሞ መታው፤ 2 ኛው ተከሳሽ በድንጋይ እግሩ ላይ
ደጋግሞ መታው፤ 3 ኛው ተከሳሽ በጩቤ አንገቱ ላይ ደጋግሞ ወጋው” በሚል ከመሰከረ በኋላ ለመስቀልኛ
ጥያቄ በሰጠው መልስ “1 ኛው ተከሳሽ በዱላ እግሩ ላይ ደጋግሞ መታው፣ 2 ኛው ተከሳሽ በድንጋይ
ጀርባው ላይ 1 ጊዜ መታው፤ 3 ኛው ተከሳሽ በጩቤ አንድ ጊዜ አንገቱን ወጋው” ቢል ይህ ልዩነት
መሠረታዊ ነው ለማለት አያስችልም ይህ ልዩነት በሁለት ምስክሮች ቃል መካከል ቢከሰትም እንዲሁ
መሠረታዊ ነው ለማለት አያስችልም፡፡ ምክንያቱም 3 ቱም ተከሳሾች በድርጊቱ ተሳታፊ እንደነበሩ፣ እና
ከያዙዋቸው መሳሪያዎች ጭምር ተመሳሳይነት በመኖሩ ነው፡፡

ቀላል ልዩነቶች የሚታለፍበት ምክንያት የአንድን ድርጊት አፈፃፀም በሚመለከቱ ዝርዝር ጉዳዮች ላይ
በሰዎች መካከል የመታዘብ (observation) የማስተዋል (Perception) እና
የማስታወስ (memory) ልዩነት በመኖሩና ይህም ተፈጥሮአዊ በመሆኑ ነው፡፡ (Ratanlal and Dhirajilal p.
38)፡፡ የሆነ ሆኖ በጥንቃቄ ሊመረመር የሚገባው ጉዳይ ነው፡፡

ሊ ከፊል እዉነት ያላቸው የምስክር ቃሎች (Partial Truth)

ምስክር የሰጠው ቃል እርስ በርሱ ሲመረመር ልዩነት የሚታይበት ሆኖ ነገር ግን አንድነት የሚታይበትና
ሊታመን የሚችል ቃልን ያቀፈ ሊሆን ይችላል፡፡ ወይም በአንድ ፍሬ ነገር ላይ የቀረቡ ምስክሮች የሰጡት
የምስክርነት ቃል ልዩነት የሚታይበት ሆኖም እያለ ስምምነት የሚታይባቸውና ሊታመኑ የሚችሉ
ቃሎችም ይኖራሉ፡፡ ነገር ግን ልዩነቱ ሲመዘን መሠረታዊ ሆኖ የታየውን ስምምነት የሚያናጋ ከሆነ
(ለምሳሌ ከላይ መሠረታዊ ልዩነት ነው በሚል በተገለፁት ምሳሌዎች ላይ ያለው ልዩነት ምስክሮች
በስፍራው አልነበሩም የሚል መደምደሚያ ላይ እንደአደረሰው ዓይነት ማለት ነው) መሠረታዊ ልዩነት
በመሆኑ ይመሳሰላሉ የሚባሉት ፍሬ ነገሮችም አብረው ይጣላሉ፡፡ ነገር ግን ምስክሮች በቦታው ላይ
እንደነበሩ የሚታወቅ ሆኖ አንዱ በጀርባው በኩል ተኮሰበት ቢልና ሌላኛው በደረቱ በኩል ተኮሰበት ቢሉ
በየት በኩል ተኮሰ በሚለው ላይ ልዩነት ቢኖርም በሌሎች ፍሬ ነገሮች ላይ የሰጡት ምስክርነት በስፍራው
ነበሩ

78
የሚያስብላቸው ከሆነ ማስረጃው ሙሉ በሙሉ ውድቅ ሊደረግ አይገባም፡፡ እውነተኛ የሆኑትን ፍሬ ነገሮች
መሠረት በማድረግ፣ ከድርጊቱ አፈፃፀም አካባቢያዊ ሁኔታ ጋር እና ከሌሎች ደጋፊ ማስረጃዎች (ለምሳሌ
የህክምና ማስረጃ) ጋር በማገናዘብ መመዘን ያስፈልጋል፡፡

ሐ. በማቅናት የተሰጠ የምስክርነት ቃል (mprovement)

አንድ ምስክር ለዋና ጥያቄ መልስ መስጠት ሲጀምር የተናገረው ቃል ጠያቂውን ያላረካው በመሆኑ
ለሚያቀርብለት ቀጣይ ጥያቄ ቀደም ሲል የሰጠውን መልስ የሚያርም ወይም የሚያስተካክል መልስ ሊሰጥ
ይችላል፡፡ እንዲሁም ለመስቀልኛ ጥያቄ መልስ መስጠት ጀምሮ ለዋና ጥያቄ የሰጠው መልስ የተበላሸበት
መስሎ ሲሰማው በማስተካከል መልስ የሚሰጥበት ሁኔታ ይኖራል፡፡ ወይም ደግሞ ለድጋሚ ጥያቄ
በሚሰጠው መልስ ለመስቀልኛ ጥያቄ የሰጠውን መልስ የሚያርም ወይም የሚያስተካክል መልስ ሊሰጥ
ይችላል፡፡ እንዲህ ዓይነቱ የምስክርነት ቃል በማቅናት የተሰጠ (|mprovement) ይባላል፡፡ ከማስረጃ ምዘና
አንፃር የሚፈጥረው ችግር ተፈላጊውን ፍሬ ነገር ከማስረዳት አኳያ መጀመሪያ የተሰጠው መልስ እና
ተቃንቶ የተሰጠው መደምደሚያ ላይ ሊያደርሱ የሚችሉበት ዕድል ሊኖር መቻሉ ነው፡፡ መልስ የተለያዩ

በመሠረቱ ይህ በማቅናት መልስ መስጠቱ በራሱ ምስክርነቱን

ውድቅ አያደርገውም፡፡ እንዲህ ዓይነት ሁኔታ ሲፈጠር ምስክሩ ቃሉን ለማቅናት የቻለበት ምክንያት
ሊመረመር ይገባዋል፡፡ ማለትም፣

➢ በአነጋገር የተሳሳተውን ለማስተካከል መሆኑ፣ ወይም

➢ ጥያቄውን በሚገባ ሳይረዳ የሰጠውን መልስ ለማስተካከል መሆኑ ከታወቀ ተቀባይነት እንዲኖረው
ማድረግ የሚቻል ሲሆን በሌላ በኩል ደግሞ በማቅናት መልሱን የሰጠው ትክክለኛውን ነገር ለመሰወር ከሆነ
ወይም ለማቅናት ምክንያት የሆነው ነገር የማይታወቅ ከሆነ መጀመሪያ የሰጠው ቃል ይወሰዳል (Rtanlal
and Dhirajilal p. 39)::

መ ማጋነን የሚታይበት የምስክርነት ቃል (Exaggeration)

79
አንዳንድ ምስክሮች የሚሰጡት የምስክርነት ቃል ሊያስረዱበት ከቀረቡበት ፍሬ ነገር አፈፃፀም አንፃር
የተጋነነ ሊሆን ይችላል፡፡ በተመሳሳይ ጉዳይ ለማስረዳት የቀረቡት ምስክሮች ከገለፁት በተለየ የድርጊቱን
አፈፃፀም ወይም የተከሳሽ ተሳትፎን በማጋነን የምስክርነት ቃል ሊሰጡ ይችላሉ፡፡ ሌሎች ደግሞ
ምስክርነታቸው እንዲታመንላቸው ሲሉ የመገንዘብ ችሎታቸውን ከፍ በማድረግ ወይም በማጋነን
ይገልፃሉ፡፡ ሊመሠከርበት
የመጣው ጉዳይ በጨለማ የተፈፀመ በሆነበት ሁኔታ ጨለማም ቢሆን የማየት ብቃት እንዳለው
ለማስመሰል “በሌሊት ጥበቃ ሥራ የረጅም ጊዜ ልምድ ስላለኝ ከጨለማ ጋር ተለማምጃለሁ” እንደሚል
ምስክር ዓይነት ማለት ነው፡፡

የተጋነነው የምስክርነት ቃል የሚኖረው ዋጋ የሚለካው ከተያዘው ጉዳይ አንፃር እየታየ (Case by case)
ሲሆን ማስረጃው ሲመዘንም ከሌሎች ጋር ያለው ዝምድና ወይም ግንኙነት በጥንቃቄ እየተፈተሸ መሆን
አለበት፡፡ የተጋነነውን ነጥሎ ማውጣት አስፈላጊ ይሆናል፡፡ እንዲሁም ምስክሩ ሊያስረዳበት የመጣው ፍሬ
ነገር አፈፃፀምና አካባቢያዊ ሁኔታዎች ግምት ውስጥ ሊገቡ ይገባል፡፡

መወያያ ጥያቄዎች

1. ዐቃቤ ህግ በሦስት ተከሳሾች ላይ የአቀረበው ክስ በሰው ጤና ላይ የአካል ጉዳት ለማድረስ አስበው ‹ሀ›
የተባለውን የግል ተበዳይ መኖሪያ ቤቱ ድረስ በመሔድ ሦስቱም ድንጋይ ወርውረው መላ ሰውነቱን
በመምታትና የግራ ዓይኑን በማጥፋት ከባድ የአካል ጉዳት አድርሰዋል የሚል ሲሆን ምስክሮች በሰጡት
የምስክርነት ቃል፡

1. 1 ኛ ምስክር የግል ተበዳይ ሲሆን “ሦስቱም አንዳንድ ድንጋይ ወርውረው

አንዱ ድንጋይ አይኔን ሌላው ማጅራቴን ሌላው ደግሞ ትከሻዬን መቱኝ” 2. 2 ተኛ ምስክር “ሦስቱም
ድንጋይ ወርውረውበታል፡፡ አንዱ የግል ተበዳይን ሲመታ የቀሩት ደግሞ መሬት ወድቀዋል፡፡ አልመቱትም”

3. 3 ተኛ ምስክር “1 ኛው ተከሳሽ የወረወረው ድንጋይ የተበዳዩን አይን፣ 2 ኛው ተከሳሽ የወረወረው

የተበዳይን ጭን፣ 3 ኛው ተከሳሽ የወረወረው ድንጋይ

80
የተበዳይን ትከሻ መታው” ብለዋል፡፡ ምስክሮች የተከሳሾቹ ጐረቤት መሆናቸውን ጠቅሰው ድርጊቱ
የተፈፀመው ከምሽቱ 3 ሰዓት ላይ መሆኑን ጭለማ እንደነበር “አንተ ቦጅቧጃ ዶሮ አናቂ” በማለት የግል
ተበዳይን ሲሰድቡት ሰምተው እንደለዩዋቸው መስክረዋል፡፡ (ከጠ/ፍ/ቤት ወ/ይ/መ/ቁ. 4/80 የተወሰደ፡፡)

የምስክሮች ቃል ሲታይ ክሱን አስረድተዋል ማለት ይቻላልን?

2 በአንድ የወንጀል ክስ ጉዳይ ተከሳሹ በተለያዩ ጊዜያት ሁለት ወንጀሎችን ፈፅሟል ተብሎ ለቀረበበት ክስ
ሁለቱንም ክሶች ያስረዳሉ በሚል የቀረቡት ምስክሮች የመሠከሩ ሲሆን (ድርጊቱን ፈፅሟል ብለዋል)
ተከሳሹ ባቀረበው የመከላከያ
ማስረጃ ሁለተኛው ድርጊት ተፈፀመ በተባለበት ጊዜ በወህኒ ቤት ታስሮ እንደሚገኝ የሰነድ ማስረጀ _
አቅርቦአል፡፡ (ከጠ/ፍ/ቤት የወ/ይ/መ/ቁ. 112/80 ላይ የተወሰደ፡፡)

ምስክሮች በሁለተኛው ድርጊት ላይ የሰጡት ምስክርነት ሀሰተኛ መሆኑ በመጀመሪያው ድርጊት ላይ

የሰጡትን የምስክርነት ቃል ውድቅ ያደርገዋልን?

7.4.2. የምስክሮች ቃል ተመሳሳይነት ስለሚያስከትለው ዉጤት

የምስክሮች ቃል ዕርስ በርስ ሲገናዘብ ሙሉ ለሙሉ ወይም በከፍተኛ ደረጃ ተመሳሳይ መሆኑ የሚደገፍ
ነው፡፡ ነገር ግን ምስክሮች የሰጡት የምስክርነት ቃል ሙሉ ለሙሉ መመሳሰል የምስክሮች ቃል ምንም
የማይወጣለት እውነት ነው ብሎ በርግጠኛነት መደምደም አይቻልም፡፡ ስለዚህም ማስረጃው ተመሳሳይ
ሆኖ ቢገኝ እንኳን መገምገምና መመዘን አስፈላጊ ነው፡፡

የአገራችን ፍ/ቤቶች ማስረጃ ተመሳሳይ በሆነ ጊዜ የሚወሰዱት አቋም ሲታይ በአብዛኛው የማስረጃው
ግምገማ የሚያተኩረው በመከላከያ ማስረጃዎች የምስክርነት ቃል ላይ ነው፡፡ የዐቃቤ ህግ ምስክሮች ቃል
ተመሳሳይ ሲሆን “ልዩነት በሌለው ሁኔታ አስረድቷል”
81
የሚል መደምደሚያ ሲሰጡ፤ የመከላከያ ማስረጃ ቃል ተመሳሳይ ሲሆን ደግሞ “የመከላከያ ምስክሮች
የሰጡት ቃል ተመሳሳይነት ቢኖረውም በጥናት ላይ የተመሠረተ ነው” በማለት ውድቅ ሲያደርጉት
ይስተዋላል፡፡ ይህ እንደአቋም መወሰድ የሌለበት ነው፡፡ የምስክርነት ቃሉ ተመሳሳይነት ቢኖረውም የተለያዩ
የመመዘኛ ስልቶችን በመከተል እውነትነቱ ሊጣራ የሚገባው መሆኑ እንደተጠበቀ ሆኖ ምዘናው ግን የዐቃቤ
ህግንም ሆነ የመከላከያ ማስረጃን የሚያጠቃልል ነው፡፡ በዚህም መሠረት እንዲህ ዓይነት የምስክርነት ቃል
ሲመዘን፡

✓ የምስክሮቹ ቃል ትክክለኛነት ሊያስረዱ ከቀረቡበት ጭብጥና ከተከሰተበት ጊዜና ቦታ አንፃር ሊመዘን

ይገባል፡፡ ምስክሮች በዚያ ጊዜና ቦታ ለመገኘት ያላቸው አጋጣሚ ይመረመራል፡፡

✓ ምስክሮች ያስረዱበታል የተባለው ድርጊት ተከሰተ በተባለበት እና ምስክሮቹ ችሎት ቀርበው

በመሰከሩበት ጊዜ መካከል ያለው ርቀት ግምት ውስጥ ሊገባ ይገባል ልዩነቱ-ሰፊ በሆነ መጠን በተመሳሳይ
ሁኔታ የማስታወስ ዕድል እየጠበበ ይሄዳል፡፡
✓ ማስረጃው ሊያስረዳ የቀረበበት ፍሬ ነገር ዓይነት ግምት ውስጥ ሊገባ ይችላል

(አደጋን፣ ሐይማኖታዊ በዓላትን በሚገባ በማስተዋል ከረጅም ጊዜ በኋላም

ለማስታወስ የሚቻል ሲሆን ተራ ክስተቶችን ግን ብዙ ሰዎች በተመሳሳይ ሁኔታ

ከረጅም ጊዜም በኋላም ለማስታወስ ይከብዳቸዋል)፡፡ ✓ ምስክሮች የመሠከሩበትን ፍሬ ነገር አንድ ላይ
ሆነው እንዴት ለመከታተል እንደቻሉ መመርመር አለበት፡፡

✓ ምስክሮች ከምስክር አቅራቢው ሰው (የዐ/ህግ ምስክር ከሆነ ከግል ተበዳይ) ጋር ያላቸው የግል ወይም
ማህበራዊ ግንኙነቶች ሊታዩ ይገባል፡፡ በዝምድና፣ በወዳጅነት የሚተሳሰሩ ምስክሮች ከማይተዋወቁ
ምስክሮች የተሻለ የመጠናናት ዕድልና ፍላጐት ሊኖራቸው ይችላልና፡፡

7.5. ሳይጠቀሱ የታለፉ ፍሬ ነገሮች (0missions) የሚያስከትሉት ዉጤት

ስለ አንድ ፍሬ ነገር መኖር ወይም አለመኖር ለማስረዳት የቀረቡ ምስክሮች በቂና የተሟላ መረጃ ቢሰጡ
ምስክሮች የሰጡት ቃል
የአስረጅነት መመዘኛውን ማሟላት

82,
አለሟሟላቱን ለመወሰን የበለጠ እንደሚረዳ የሚታወቅ ነው፡፡ ሆኖም የቀረቡት ምስክሮች ሳይጠየቁ
በመቅረታቸው፣ ወይም ተጠይቀውም ማስታወስ ባለመቻላቸው ምክንያት ያልተጠቀሱ ነገሮች ይኖራሉ፡፡
ከዚህ አንፃር ሳይጠቀሱ የታለፉ ነገሮች በማስረጃ ምዘና ላይ የሚያሳድሩት ተፅዕኖ ትኩረት ሊሰጠው
ይገባል፡፡ ጉዳዩ ወንጀል ወይም ፍትሐብሔር መሆኑ ልዩነት ሊፈጥር የሚችል ቢሆንም ሳይጠቀሱ የሚታለፍ
ፍሬ ነገሮች በሁለቱም ጉዳዮች ላይ ተፅዕኖ ሊያስከትሉ እንደሚችሉ ማወቅ ይገባል፡፡

ሳይጠቀሱ ወይም ሳይገለፁ ወይም ሳይቀርቡ የሚታለፉ ፍሬ ነገሮች በመሠረቱ ምስክሮች በሰጡት ቃል
ውስጥ የሚንፀባረቁ ቢሆኑም ከዚህ አልፎም ሌሎች ማስረጃዎችንም ሊመለከቱ ይችላሉ፡፡ ከዚህ አንፃር
አስተማማኝ መደምደሚያ ለመስጠት የሚያስችሉ ሌሎች ማስረጃዎች አለመቅረብም አብሮ ሊታየ
የሚገባው ነው፡፡ በዚህም መሠረት፡-

✓ ድርጊቱን ለመፈፀም ያነሳሳ ምክንያት (motive) ሳይገለፅ ቢቀር፣

✓ ድርጊቱ መፈፀሙን ወይም ተፈፅሞም ከሆነ የምክንያትና

ውጤት ግንኙነትን

ለማረጋገጥ የሚያስችል ማስረጃ አለመቅረብ (የህክምና ማስረጃ አለመቅረብ) ✓ ድርጊት የተፈፀመበት

መሳሪያ አለመቅረብ ወይም አለመታወቅ ✓ ጊዜና ቦታው አለመገለፅ አዘውትረው የሚያጋጥሙ ሲሆኑ ዋና
ዋናዎቹ (ማለትም መነሻ ምክንያት አለመገለፅ፣ የሀኪምና ማስረጃ አለመቅረብና ድርጊቶች የተፈፀሙበት
መሳሪያ አለመቅረብ) የምስክሮችን ቃል በመመዘን ረገድ የሚያስከትለውን አስተዋጽኦ ቀጥሎ ይገለፃል፡፡

7.5.1. ድርጊትን ለመፈፀም ያነሳሳ ምክንያት (motive) አለመገለፅ

ማስረጃ ሊያስረዳበት የቀረበው ጭብጥ ወይም ፍሬ ነገር አንድ አድራጐትን የሚመለከት የሆነ እንደሆነ
ይህንን ድርጊት ለመፈፀም ያነሳሳ ምክንያቶች መታወቅ ከፍተኛ ጠቀሜታ አለው፡፡ በተለይ በወንጀል ጉዳይ
ላይ ይህ መታወቁ አስፈላጊነቱ ከፍተኛ ነው የጥፋተኛነት ውሳኔን ከማስገኘት አንፃር ወንጀሉን
የሚያቋቁመውን የሀሳብ ክፍል ለማረጋጥ ድርጊቱን ለመፈፀም ያነሳሳው ምክንያት መታወቅ ከፍተኛ
አስተዋጽኦ አለው፡፡
83
በሌላ በኩል ደግሞ የቀረበው ማስረጃ ድርጊቱን መፈፀሙን ቢያስረዳም ለመፈፀም ምክንያት የሆነውን
ፍሬ ነገር
አለመጥቀሱ ማስረጃውን ሁል ጊዜም ሚዛን ያሳጠዋል ለማለት አይቻልም፡፡ በብዙ የወንጀል ጉዳዮች ላይ
ድርጊቱን ለመፈፀም ያነሳሳ ምክንያት ከሀሳብ ክፍሉ ጋር የማይገናኝ ሊሆን እንደሚችል መታወቅ _
አለበት፡፡ _ ለምሳሌ በቸልተኛነት ለሚፈፀም ወንጀል የሀሳብ ክፍሉ ተገቢ ጥንቃቄ አለማድረግ ስለሚሆን
ከዚህ አልፎ ድርጊቱን ለመፈፀም ያነሳሳው ምክንያት (motive) መረጋገጥ አለበት የሚል አቋም መውሰድ
አይገባም፡፡ በተጨማሪም የድርጊቱን አፈፃፀም የሚያስረዳ ማስረጃ እግረ መንገዱን ምክንያቱን
ለማረጋገጥ ሊረዳ ይቻላል፡፡ ከባለቤቱ ፈቃድ ውጭ የሰው ቤት ዘው ብሎ ገብቶ ዕቃ ወስዶ የተገለገለበት
እንደሆነ ንብረቱን የወሰደው “ተገቢ ያልሆነ ብልፅግና ለራሱ ለማግኘት በማሰብ” መሆኑን ድርጊቱ ራሱ
ያረጋግጥልናል፡፡ ስለዚህም፡-

✓ ድርጊቱን ለመፈፀም መነሻ ምክንያት መጠየቅ አስፈላጊ መሆኑን አስቀድሞ መመርመር ያስፈልጋል፣

✓ ድርጊቱን ለመፈፀም ምክንያቱ ከድርጊቱ አፈፃፀም ሊታወቅ የሚችልበት ሁኔታ

ሊኖር እንደሚችል ማወቅ ያስፈልጋል፡፡

✓ ይኸው ምክንያት አስፈላጊ መሆኑ ተረጋግጦ ነገር ግን የቀረበው ማስረጃ ላይ ያልተገለፀና ከተጠቀሰው
የማስረጃ
ቃልም የማይገኝ ከሆነ በውሳኔ አሰጣጥ ላይ የሚያስከትለውን ውጤት ከድርጊቱ አፈፃፀም አካባቢያዊ
ሁኔታዎች ጋር በማገናዘብ መመርመር ያስፈልጋል፡፡

7.5.2 የህክምና ማስረጃ አለመቅረብ

በአካል ወይም በህይወት ላይ በደረሰ ጉዳት ምክንያት ለሚቀርብ የወንጀል ወይም የፍትሐብሔር የጉዳት
ካሳ ክስ ጉዳይ የህክምና ማስረጃ መቅረቡ የሚሰጠው አገልግሎት ከፍተኛ ነው፡፡ ይህ ማስረጃ መቅረቡ፡-

✓ በምክንያትና በውጤት መካከል ያለውን ግንኙነት ለማረጋገጥ ያስችላል፣

84
✓ የተከሰሰው ሰው ፈፀመው የተባለውና በምስክሮች የተናገረው ድርጊት (ግድያ፣ ወይም አካል ማጉደል)
በርግጥም የተፈፀመ መሆኑን ለማረጋገጥ ✓ የጉዳቱን ደረጃና መጠን ለማወቅ (በወንጀል ከባድ የአካል
ጉዳት ነው ወይስ ቀላል የሚለውን ለማወቅ፤ በፍትሐብሔር ደግሞ የጉዳቱን ደረጃና የካሳውን መጠን
ለመወሰን) ያገለግላል፡፡

በሌላ በኩል ደግሞ ተፈላጊው ፍሬ ነገር መኖሩን ወይም አለመኖሩን ለማረጋገጥ የህክምና ማስረጃ የግዴታ
መቅረብ
አለበት መባል የለበትም፡፡ ሰው ሲሞት ወይም የአካል ጉዳት ሲደርስበት በሐኪም መመርመር አለበት የሚል
አስገዳጅ ደንብ በሌለበት ሁኔታ፤ ህክምና ለማግኘት የማይቻልበት በርካታ ምክንያት መኖሩ እየታወቀ ፍሬ
ነገሩ መኖሩ ወይም አለመኖሩ በህክምና ማስረጃ አልተረጋገጠም፤ ወይም አልተደገፈም በሚል ምክንያት
የምስክሮችን ቃል ማጣጣል ተገቢ አይደለም፡፡ የህክምና ማስረጃ ሊቀርብ ያልቻለበትን ምክንያት መጠየቅ
ተገቢ ይሆናል፡፡ ነገር ግን ይህ ማስረጃ ባይኖርም ምስክሮች የሰጡትን ቃል መመዘንና ይኸው ቃል በራሱ
ፍሬ ነገሩ መኖሩን የሚያረጋግጥ ከሆነ ወደዚህ መደምደሚያ ላይ መድረስ ይገባል፡፡ ስለዚህ ጠንካራ መሠረት
ያለው የምስክርነት ቃል በህክምና ማስረጃ አልተደገፈም ተብሎ ውድቅ ሊደረግ አይገባም፡፡

7.5.3. ሌሎች ያልተገለጹ ፍሬ ነገሮች ወይም ማስረጃዎች

በወንጀል ጉዳይ ወንጀል የተፈፀመበት መሳሪያ ወይም የወንጀል ውጤት የሆነ ነገር በማስረጃነት ሳይቀርብ
ሊታለፍ ይችላል፤ ወይም ምስክሮች ሳይገልፁት ሊያልፉ ይችላሉ ወይም ቀርቦ እያለ ምስክሮች ለይቶ
ለማመልከት ሊቸገሩ ይችላሉ፡፡ ወይም ድርጊቱን ፈፀመ በሚል ስሙን የገለፁትን ሰው እንዲያሳዩ ሲጠየቁ
ማሳየት ሊያቅታቸው ይችላል፡፡ ይህ በምስክሮች ቃል ምዘና ላይ የሚያስከትለው ተፅዕኖ ምንድ ነው?
የሚለው በጥንቃቄ መታየት የሚገባው ነው፡፡
ወንጀል የተፈፀመበት መሳሪያ ወይም የወንጀል ፍሬ የሆነ ዕቃ በኢግዚቢትነት ያለመቅረቡ ማስረጃውን
ውድቅ ያደርገዋል በሚል መደምደም አይቻልም፡፡ ኤግዚቢቱን

85
በማየት ፍ/ቤቱ የተሻለ ግንዛቤ መውሰድ ይችል የነበረውን ዕድል ያስቀርበታል፡፡ ነገር ግን የምስክርነት ቃሉን
ራሱን ችሎ እንዳይመዘን ከማድረግ አይከለከልም፡፡

ምስክሩ ድርጊቱ የተፈፀመበትን መሳሪያ ሳይገልፅ ቢያልፍ ወይም ድርጊቱ ያስገኘውን ዕቃ ሳይገልፅ ቢቀር
ይህ ጉድለት የሚለካው የክስን መሠረታዊ ፍሬ ነገሮች ለማረጋገጥ ካለው ድርሻ አንፃር ነው፡፡ ሰርቋል
የተባለውን ንብረት ምስክሩ ሳይገልፅ ከቀረ የስርቆት ወንጀል ተፈፅሟል ለማለት አያስችልም፡፡ ገድሏል
ተብሎ ለቀረበ ክስ ድርጊቱ የተፈፀመበት መሳሪያ ሊገለፅ ይገባዋል፡፡ ይህ መሠረታዊ ነገር ነው፡፡ ነገር ግን
በጠመንጃ መሆኑ ተገልፆ ባለበት ሁኔታ “የጠመንጃውን አይነት ለይቶ አልገለፀም በሚል” “ገድሏል”
የሚለውን የምስክርነት ቃል ውድቅ ማድረግ አይቻልም፡፡

ችሎት የቀረበው ምስክር የምስክርነት ቃሉን ከሰጠ በኋላ

ድርጊቱን ፈፅሟል፡፡ በሚል የጠቀሰውን ሰው ወይም ፈፅሞበታል ያለውን መሳሪያ እንዲያሳይ ሊጠየቅ
ይችላል፡፡ ይህ የሚያስከትለው ውጤት ግን በጥንቃቄ ሊመዘን ይገባዋል፡፡ በዚህም መሠረት፡-

✓ ምስክር ድርጊቱን ፈፀመ በማለት በስም የጠቀሰውን ሰው እንዳያሳይ ወይም እንዲለይ ተጠይቆ ማሳየት
ቢያቅተው ይህ ሁኔታ በማስረጃ ምዘና ላይ ከሚያስከትለው ተፅዕኖ አንፃር ሊፈተሽ ይገባዋል፡፡ ድርጊቱን
ፈፅሟል የተባለውን ሰው በጊዜው እንዴት አወቀው? ስሙን ማን ነገረው? አሁንስ እንዴት ማሳየት
አቃተው? የሚሉት ጥያቄዎች ሊቀርቡና ማስረጃው ለነዚህ ጥያቄዎች በሚሰጠው ምላሽ መሠረት
ሊመዘን ይገባል፤

✓ ማስረጃውን ወይም ዕቃውን ማሳየት አለመቻልም እንዲሁ ምስክሩ ድርጊቱ ሲፈፀም ከነበረው ቅርበት፣
ከጊዜው ሁኔታ .. አንፃር መለካት አለበት፡፡ (Batanlal and Dhirajilal p. 38)

መወያያ ጥያቄዎች
ዐቃቤ ህግ 3 ተከሳሾች ሆን ብለው ሰውን ለመግደል በማሰብ ሟች በ የተባለውን ገበያ ውሎ ወደ ቤቱ
ሲመለስ ከኋላው ተከታትለው ደርሰው በዱላ

86
ደብድበውና በጩቤ በመውጋት ጨካኝና ነውረኛ በሆነ ሁኔታ ገድለውታል በሚል ላቀረበባቸው ክስ
የቀረቡት ምስክሮቹ በሰጡት ቃል “(እኛ) ምስክሮች ከሟች ጋር ገበያ ውለን ስንመለስ ተከሳሾች ውሃ
ከበላው ጉድባ መሬት ላይ ተነሱና ወደ እኛ መጡ፡፡ ከዚያም ፊትና ኋላ ሆነን ስንሄድ በመካከላችን ያለውን
ሟች በዱላ መትተው እና በጩቤ ወግተው ጣሉት፡፡ ከዚያ ወድቆ ሞተ፡፡ ተከሳሾች እና ሟች ይተዋወቃሉ፡፡
በመካከላቸው ፀብ ይኑር አይኑር አናውቅም” በማለት የመሠከሩ ሲሆን ፍ/ቤቱ ማስረጃው በተከሳሾች ላይ
አላስረዳባቸውም በማለት በነፃ ሲያሰናብታቸው ከሰጣቸው ምክንያቶች ውስጥ “ለድርጊቱ መፈፀም
ምክንያት የሆነው ነገር ባልተገለፀበት ሁኔታ በዱላ ደብድበውና በጩቤ ወግተው ገደሉት ተብሎ የተሰጠው
የምስክርነት ቃል ለጥርጣሬ የተጋለጠ ነው የሚለው ይገኝበታል፡፡ (ከጠ/ፍ/ቤት የወ/ይ/መ/ቁ 67/80
የተወሰደ)፡፡

ፍ/ቤቱ የሰጠው ምክንያት ተገቢ ነውን?

7.6. ጥቅም ያላቸው ምስክሮች የምስክርነት ቃል ምዘና

በወንጀልም ሆነ በፍትሐብሔር ጉዳይ (የአስረጅነት ደረጃው እና በማስረጃ ምዘና ሂደት የሚሰጠው ክብደት
የተለያየ ቢሆንም) በምስክርነት የሚቀርቡ ሰዎች በሚመሠከሩበት ጉዳይ አወሳሰን ላይ የተለየ ጥቅም
ወይም ፍላጐት ሊኖራቸው ይችላል፡፡ ተከራካሪ ወገኖች በራሳቸው ጉዳይ ምስክር በመሆን
(በወንጀል ጉዳይ የግል ተበዳዩን ይጨምራል)፣ ወይም ምስክሮቹ ከተከራካሪ ወገኖች ጋር ባላቸው ፀብ፣
ዝምድና ወይም የተለየ የጥቅም ተጋሪነት ወይም ወዳጅነት መነሻ ወገንተኛነት በማሳየት በጉዳዩ አወሳሰን
የተለየ ፍላጐት ሊኖራቸው ይችላል፡፡ ወይም ደግሞ አብረው በግብረ አበርነት ከተከሰሱት መካከል ወይም
በፍትሐብሔር ጉዳይ ተጣምረው ከከሰሱት መካከል አንደኛው በሌላኛው ላይ ወይም ሌላኛው ምስክር
ሆነው ሊቀርቡ ይችላሉ፡፡ በዚህ ሁኔታ ግንኙነት ያላቸው እና ወገንተኛ ይሆናሉ ተብለው የሚጠረጠሩ
ሰዎች የተለየ ጥቅም ያላቸው ምስክሮች (nterested witnesses) የሚባሉ ሲሆን የምስክርነት ቃላቸው
ሲመዘን ጥንቃቄ ማድረግ አስፈላጊ ነው፡፡ በዚህ ክፍል እንደነዚህ ዓይነት ምስክሮች የሚሰጡት ቃል
ሲመዘን ግምት ውስጥ ማስገባት የሚገቡ ነገሮች በአጭሩ ይገለፃሉ፡፡

87

7.6.1. ፀብ ወይም ዝምድና

ምስክሮች ከተከራካሪ ወገኖች ጋር ፀብ ወይም ዝምድና ቢኖራቸውም ከመመስከር ሊከለከሉ አይችሉም፡፡

ሆኖም ፀብ ወይም ዝምድና መኖሩ ከታወቀ የምስክርነት ቃላቸው እውነተኛ መሆኑ ወይም ደግሞ በዚህ
ፀብ ወይም ዝምድና መነሻ የተፈጠረ፣ የተጋነነ ወይም የተምታታ መሆኑ በጥንቃቄ ሊመዘን
ይገባዋል፡፡

ፀብ ወይም ዝምድና መኖሩ አስቀድሞ ሊረጋገጥ የሚገባው ነገር ነው፡፡ ዝምድና ትርጉሙ ሊሰፋም
ሊጠብም የሚችል መሆኑ መታወቅ አለበት፡፡ በጐሳ ላይ የተመሠረተ ዝምድና ሊጠቀስ የሚችለውን ያህል
ቅርብ የሥጋ ወይም የጋብቻ ዝምድናም ከዝምድና የማይቆጠርበት ሁኔታ ሊኖር ይችላል፡፡ ፀብን
በተመለከተም ማናቸውም ዓይነት አለመግባባት ፀብ ያሰኛል ማለት አይቻልም፡፡ የሆነ ሆኖ ፍ/ቤቱ
የምስክርነት ቃሉን ሲመዝን ይመሠክሩበታል ከተባለው ፍሬ ነገር ወይም ጭብጥ አካባቢያዊ ሁኔታ አንፃር
ማየትና የተሰጠው የምስክርነት ቃል እውነተኛ መሆኑን፣ ወይም ለመጥቀም ወይም ለመጉዳት በማሰብ
የተቀነባበረ፣ የተጋነነ ወይም የወረደ መሆኑን ግምት ውስጥ ማስገባት ይኖርበታል፡፡

7.62 የተከራካሪ ወገን ምስክርነት

በወንጀልም ሆነ በፍትሐብሔር ተከራካሪ ወገኖች በራሳቸው ጉዳይ የምስክርነት ቃል ሊሰጡ ይችላሉ፡፡
በወንጀል ጉዳይ የግል ተበዳዩ (በከሳሽ ዐቃቤ ህግ በኩል) እና ተከሳሹ፤ በፍትሐብሔር ጉዳይ ደግሞ ከሳሽና
ተከሳሽ ለራሳቸው ጉዳይ ምስክር መሆን ይችላሉ፡፡

በሌላ በኩል ደግሞ እነዚህ ምስክሮች በጉዳዩ አወሳሰን የተለየ

ፍላጐት ሊኖራቸው እንደሚችልና እንደሚጠበቅም መታወቅ አለበት፡፡ ከዚህ አንፃር፡፡

88
☞ ከግል ተበዳይ ውጭ ያሉ ከሳሽም ሆነ ተከሳሽ የሚሰጡት ቃል ክርክራቸውን የሚያጠናክር በመሆኑ
ምስክርነታቸው ክብደት ሊሰጠው አይገባም፡፡

☞ በወንጀል ጉዳይ የግል ተበዳይ ምስክር ሆኖ በራሱ ላይ ስለአደረሰው ጉዳት የሚሰጠው የምስክርነት ቃል
እውነተኛነቱ ተፈፀመ ከተባለው ድርጊት ከባድነት እና ከአፈፃፀሙ አካባቢያዊ ሁኔታ አንፃር ሊገመገም
ይችላል፡፡ ከባድ የአካል ጉዳት የደረሰበትና (ለምሳሌ አይን መጥፋት) ይህንን ለማስረዳት የመጣ የግል
ተበዳይ አይኑ መጥፋቱ እስከተረጋገጠ ድረስ አይኑን ያጠፋውን ሰው ትቶ ሌላ ሰው ይወነጅላል ለማለት
አዳጋች ሊሆን ይችላል፡፡ በዚህ ጊዜ ዋናው መመዘኛ ምስክሩ ድርጊቱን የፈፀመው ተከሳሽ መሆኑን
ሊያረጋግጥ የቻለበት ሁኔታ ነው፡፡ በሌላ በኩል ቀላል ጉዳት ወይም የእጅ እልፊት ወይም ስም ማጥፋትን
ለማስረዳት የሚቀርብ የግል ተበዳይ የሚሰጠው የምስክርነት ቃል ከሆነ እውነቱ በከፍተኛ ጥንቃቄ
ሊመረመር ይገባል (Ratanlal and Dhirajlal ገፅ 22)፡፡

☞ እንዲሁም አንዳንድ ወንጀሎች በባህሪያቸው ከግል ተበዳይ

ሌላ ማስረጃ ሊገኝ የማይችልባቸው፤ ወይም የግል ተበዳይ በርግጥ ካልተፈፀመበት በስተቀር አደባባይ
የማያወጣቸው ሊሆኑ ስለሚችሉ ይህም በማስረጃ ምዘና ግምት ውስጥ ሊገባ ይገባል፡፡ ለምሳሌ
በአብዛኛው የመድፈር ወንጀል የሚፈፀመው ከግል ተበዳይ ውጭ ሌላ ሰው በሌለበት ሁኔታ ሲሆን
ተደፍራለች የተባለችው ሴትም መደፈርዋ እርግጥ ካልሆነ በስተቀር (አንዳንዴ ተደፍሬያለሁ የሚባልበት
የተለየ ምክንያት ቢያጋጥምም) ተደፍሬያለሁ ብላ አደባባይ ስለማትወጣ ማስረጃው ክብደት ሊሰጠው
ይገባል፡፡ በሌላ ደጋፊ ማስረጃ አላስረዳህም በሚል ውድቅ ማድረግም አይገባም፡፡

76.3. የግብረ አበር ምስክርነት

በመሠረቱ ግብረ አበር የሆነ ሰው አብሮት በተከሰሰው ላይም ሆነ ለዚሁ ሰው ምስክር እንዳይሆን
የሚከላከል ህግ የለም፡፡ በፍትሐብሔር ጉዳይ በጣምራ የከሰሱ ወይም የተከሰሱ ሰዎችም አንደኛው
ለሌላኛው ሊመሰክሩ ይችላሉ፡፡ ያም ሆኖ ግን አብሮት ለከሰሰው ወይም ለተከሰሰው ሰው በመርዳት ወይም
ኃላፊነቱን ከራሱ አውርዶ አብሮት የተከሰሰው ሰው ኃላፊነቱን እንዲሸከም በማድረግ ዓላማ በመጉዳት
የምስክርነት ቃሉን

89
ሊሰጥ ይችላል፡፡ ስለዚህ የምስክርነት ቃላቸው ሲመዘን በዋናነት ለመመስከር የተነሳሱበት ምክንያት ግምት
ውስጥ መግባት አለበት፡፡

7.7. ልዩ መደብ ያላቸው ምስክሮች ቃል ምዘና

7.7.1. የህፃናት ምስክርነት ቃል ምዘና
ህፃናት የሚጠየቁትን ጥያቄ መገንዘብና መልስ መስጠት እስከቻሉ ድረስ በምስክርነት ከመቅረብ
እንደማይከለከሉ አስቀድሞ ተገልፆአል፡፡ ነገር ግን የሚሰጡት የምስክርነት ቃል በጥንቃቄ ሊመዘን
ይገባዋል፡፡ በጥንቃቄ ሊመዘን ይገባል የተባለውም “ህፃናት ማስረጃ ስለሚሆኑበት ጉዳይ በሌሎች ሰዎች
ተፅዕኖ ስር በቀላሉ ሊወድቁ ስለሚችሉና ሊደለሉም ስለሚችሉ ከተገነዘቡት ፍሬ ነገር ውጭ በሰዎች
ግፊት ትክክለኛ ያልሆነ ምስክርነት ይሰጣሉ” የሚል ስጋት ስላለ ነው፡፡ (May, p. 462)፡፡

በዚህም መሠረት የህፃናት የምስክርነት ቃል ሲመዘን፦-

☞ ዕድሜያቸው ግምት ወስጥ ሊገባ ይገባል፡፡ ዕድሜያቸው ትንሽ በሆነ መጠን የመደለል ወይም በሌላ
ተፅዕኖ ሥር የመውደቅ ዕድላቸው የሰፋ ሊሆን ይችላል፡፡
☞ የሰጡት የምስክርነት ቃል ከሌሎች ማስረጃዎች ጋር ያለው አንድነትና ልዩነት መገናዘብ ይኖርበታል፤

☞ ይመሠከሩበታል የተባለው ፍሬ ነገር በተከሰተበትና ቀርበው በመሠከሩበት ጊዜ መካከል ያለው ልዩነት

ግምት ውስጥ ሊገባ ይገባል፡፡ ጊዜው ሰፊ በሆነ ቁጥር የማስታወሱ ሁኔታ እየደከመ ይሄዳል ተብሎ
ይገመታል (May, p. 463)::

7.7.2. በዕድሜ የገፋ፣ የአካል ወይም አዕምሮ ጉድለት ያለባቸው ምስክሮች ቃል ምዘና

በማስረጃነት የቀረቡት ምስክሮች የዕድሜ መግፋት የተነሳ የማስታወስ ችሎታቸው የጠፋ ባይሆንም
የደከመ ሊሆን ይችላል፡፡ ወይም በአዕምሮ ወይም በአካል ጉዳት የተነሳ

90

ምስክርነታቸው የተሟላ ላይሆን ይችላል፡፡ ያም ሆነ ይህ በምስክርነት እስከቀረቡና ቃላቸውን እስከሰጡ

ድረስ የሰጡት የምስክርነት ቃል ሊመዘን ይገባዋል፡፡ እነዚህ ምስክሮች የሰጡት የምስክርነት ቃልም በሌላ
ደጋፊ ማስረጃ መታገዝ አለመታገዙን
ማረጋገጥ ጠቃሚ ነው፡፡

7.7.3. የኤክስፐርት ማስረጃ ምዘና

ኤክስፐርቶች ወይም ልዩ አዋቂዎች ችሎት ቀርበው የምስክርነት ቃላቸውን በሚሰጡበት ጊዜ

ምስክርነታቸው ሳይመዘን በቀጥታ አስረጅነትን ያገኛል ማለት አይቻልም፡፡ ኤክስፐርት የሰጠው
ምስክርነት ነው ስለተባለ ፍ/ቤቱ እንዳለ በጥሬው መቀበል አይገባውም፡፡ ከሌሎች ማስረጃዎች የተለየ
ክብደት ይሰጠዋል ማለትም አይደለም፡፡ (አለማየሁ ኃይሌ፣ ገፅ 63)፡፡

ስለዚህም ፍርድ ቤቶች የኤክስፐርት ማስረጃን እንዳለቀ ነገር አድርገው ለመቀበል የማይገደዱ ሲሆን
ይህንን ማስረጃ ፡-

☞ ስለተሰጠው የኤክስፐርት አስተያየት ትክክለኛነት የቀረቡ ማረጋገጫዎችን

☞ ኤክስፐርቱ አስተያየቱን ወይም መደምደሚያውን የሰጠው የራሱን እውቀትና ምርመራ ተጠቅሞ
ወይም ሌላ ባለሞያነቱን ፍ/ቤቱ ያላረጋገጠውን ሰው ጠይቆ ያገኘውን መረጃ መሠረት በማድረግ መሆኑን፣
☞ ኤክስፐርቱ በተያዘው ጉዳይ ላይ ያለውን ገለልተኛነት (ማለትም ኤክስፐርቱ የተጠራው በማን ወገን
ነው፣ ከጉዳዩ ጋር ያለው የግል ግንኙነትስ ምን ይመስላል ከሚሉት ጥያቄዎች አንፃር)፣
☞ ኤክስፐርቱ እንዲያረጋግጥ ወይም አስተያየት እንዲሰጥ ከተሰጠው መመሪያ ወይም ጥያቄ ጋር የሰጠው
አስተያየት ያለውን ግንኙነት…ወዘተ

መሠረት በማድረግ ሊገመግመው ይገባል፡፡ (ዓለማየሁ ኃይሌ ገፅ 63)፣ (የጠ/ፍ/ቤት ፍ/ይ/መ/ቁ. 201/77፡፡)

91
ምዕራፍ 8
የሰነዶችንና ኤግዚቢት ማስረጃዎችን አስረጂነት ስለመመዘን
ዝርዝር አላማዎች

ሰልጣኞች ይህንን ምእራፍ ሲያጠናቅቁ ፣

ማስረጃዉን ለመስጠት ያላቸዉን ብቃትና ቅርበት መሠረት አድርገዉ የጽሁፍ ማስረጃዎችን የመመዘን
ክህሎት ያገኛሉ፤
የፅሁፍ ሰነዶች በሚቃረኑበት ጊዜ እንዴት ማስረጃን መመዘን እንዳለባቸዉ በቂ

ግንዛቤ ያገኛሉ ተግባር ላይም ያዉላሉ፣

• በኦዲት ማስረጃዎች ላይ የሚቀርቡ መቃወሚያዎችን በአግባቡ በማስተናገድ መመዘን ይችላሉ፤

• የህትመት ዉጤቶችን፣ የቴፕና የቪዲዮ ካሴቶችን፣ የፎቶግራፍ ማስረጃዎችንና

የኤግዚቢት ማስረጃዎችን የመመዘን ክህሎት ይረዳሉ ተግባር ላይም ያዉላሉ፤

81. ጠቅላላ

ዉድ ሠልጣኞች በፍትሐብሔርም ሆነ በወንጀል ጉዳይ ፍሬ ነገርን ለማስረዳት ወይም ለማስተባበል

ሰነዶችና ኤግዚቢቶች በማስረጃነት ሊቀርቡ እንደሚችሉ፤ በማስረጃነት ሲቀርቡ ግን አግባብነት
እንዳላቸውና መቅረባቸውን የሚከላከል ህግ አለመኖሩ ሊረጋገጥ እንደሚገባ በምዕራፍ 3 ላይ ተጠቅሶአል፡፡
የአንዳንድ ፍሬ ነገሮችን መኖር ለማረጋገጥ ወይም ለማስተባበል የሰነድ ማስረጃዎች ብቻ ሊቀርቡ
እንደሚገባ ህግ የሚደነግግበት ሁኔታ መኖሩን ተመልክቶአል፡፡
ዉድ ሠልጣኞች እነዚህን ጥያቄዎች በግላችሁ ሞክሯቸዉ፡- ሀ. የጽሁፍ ማስረጃዎች እንዴት ሊመዘኑ
ይችላሉ?

92
ለ. ቴፕ፣ ቪዲዮ ካሴት፣ እና ፎቶግራፍ ማስረጃዎችን ስንመዝን ማድረግ ያለብን

ጥንቃቄ ምን ይመስላችኋል? በዚህ ምዕራፍ የምንመለከተው የሰነድ ማስረጃዎች ወይም ኤግዚቢቶች

ማስረጃ ሆነው ከቀረቡ በኋላ የሚመዘኑበት ሁኔታ ነው፡፡ ማለትም የሰነድ ማስረጃ ወይም ኢግዚቢት

የተፈለገውን ፍሬ ነገር መኖር ማስረጃነቱን ወይም ማስተባበሉን ለመወሰን የማስረጃ

ምዘና ተግባር ሲከናወን ግምት ውስጥ ሊገቡ ስለሚገባቸው ጉዳዮች ትኩረት ይሰጣል፡፡
ወደ ዝርዝር ጉዳዮች ከመገባቱ አስቀድሞ ግን የሚከተለው ሐሳብ በማስታወሻነት ሊያዝ ይገባዋል፡፡
ይኸውም ሰነዶችና
ኤግዚቢቶች አግባብነት አላቸው የተባሉትን ፍሬ ነገሮች ከማስረዳት አንፃር አስተማማኝ ቢመስሉም ነገር
ግን በጥልቀት ሲመረመሩ እና ሲመዘኑ አስተማማኝነታቸው ከምስክሮች ቃል የተሻለ ላይሆን ይችላል፡፡
የጽሁፍ ሰነድ፣ ወይም ካሴት፣ ወይም ፎቶ ግራፍ. ወዘተ ቀረበ ስለተባለ ከምስክር ቃል የበለጠ
በአስተማማኝነት የሚያስረዳ መስሎ ቢታይም ነገር ግን አስተማማኝነቱን ሊሸረሸሩ ለሚችሉ በርካታ
ጥያቄዎች የተጋለጠ ነው፡፡

ምስክሮች የፈለገ ተዘጋጅተው ቢቀርቡ ችሎት ላይ ከሚከናወን መስቀልኛ ጥያቄ ጋር ፊት ለፊት

ስለሚጋፈጡ የሰጡት መልስ እውነተኛነት፣ ወይም ሐሰተኛነት፣ ተአማኒነት ወይም አጠራጣሪነት በቀላሉ
ሊታወቅ ይችላል፡፡ ችሎት የምስክሮች እውነተኛነትና ሐሰተኛነት ማረጋገጫ መድረክ ነው፡፡ በሰነድ ላይ
የተገለፀ ፍሬ ነገር ግን ከችሎት ውጭ የተፈጠረ እንደመሆኑ ማን እንደፈጠረው፣ መቼ እንደፈጠረው እና
ለምን ዓላማ እንደፈጠረው ሰነዱ ራሱ አይናገርም፤ ወይም ቢናገርም አስተማማኝነቱ ጥያቄ ሊያስነሳ
የሚችል ነው፡፡ እነዚህን ለመሠሉ ጥያቄዎች የሚሰጠው መልስ በሌላ ደጋፊ ማስረጃ ላይ የተመረኮዘ ነው፡፡
ስለዚህ የሰነድ ማስረጃ ቀረበ ማለት በሰነዱ ላይ የተገለፀው ፍሬ ነገርን ባለቀለት ሁኔታ አስረዳ ማለት
አይደለም፣ በሚገባ ሊመዘን ይገባዋል፡፡

ከላይ ከተገለፀው በተጨማሪም የሰነድ ወይም ኤግዚቢት

ማስረጃዎች ምዘና በማስረጃው አይነት የተነሳ የተለየ ምዘና ሂደት የሚከተል ቢሆንም ከምስክሮች ምዘና
ጋር በተያያዙ የተገለፁት፡-

93
☞ ማስረጃው ያስረዳቸዋል የተባሉትን ፍሬ ነገሮች በሚገባ የመለየት፣
☞ በምክንያትና በውጤት መካከል ያለውን ግንኙነት በሚገባ የመለየት፣
☞ እንዲሁም ቀጥተኛና ቀጥተኛ ያልሆነ ማስረጃ ምዘና

ዘዴዎች በሰነድና ኤግዚቢት ማስረጃ ምዘና ላይም እንደ አግባብነታቸው ተፈፃሚ ይሆናሉ፡፡

አስቀድሞ እንደተገለፀው የዚህ ምዕራፍ ትኩረት የሰነድ እና ኢግዚቢት ማስረጃዎች ምዘና ነው፡፡ ከዚህ
አንፃር የሰነድ ማስረጃ ምዘና የሚመለከታቸው በጽሁፍ የቀረቡ ሰነዶች፣ የቴፕና የቪዲዮ ካሴቶች፣ የፎቶ
ግራፍ ማስረጃዎች ወዘተ ሲሆኑ ኤግዚቢቶች ተብለው የሚገለፁት ደግሞ ፍሬ ነገርን ያስረዳሉ ተብለው
የቀረቡ ነገሮች (ዕቃዎች፣ መሳሪያዎች …) ናቸው፡፡ በዚህ ምዕራፍ ትኩረት የሚሰጥባቸውም በሥራ
አጋጣሚ አዘውትረው በማስረጃነት ሲቀርቡ የሚስተዋሉት በጽሁፍ
የተደረጉ ሰነዶች እና የቴፕና የቪዲዮ ካሴት እንዲሁም የፎቶግራፍ ማስረጃዎች ሲሆኑ በምዕራፉ
የተገለፁት ሀሳቦች ከፍርድ ውሳኔዎችና ከሌሎች አገሮች ህጐች (ወይም ጽሁፎች) እንዲስማሙ ተደርገው
የተወሰዱ ናቸው፡፡ ገለፃውም በአጠቃላይ ነጥቦች ላይ ብቻ የሚያተኩር ነው፡፡

8.2. የጽሁፍ ሰነድ ማስረጃዎች ምዘና

8.2.1. ብቃትንና ቅርበትን መሠረት ያደረገ ምዘና

የሰነድ ማስረጃ ሲመዘን ትኩረት ሊደረግባቸው ከሚገቡ ጉዳዮች አንዱ ማስረጃውን ያዘጋጀው ወይም
የሰጠው አካል ይህንን ለመፈፀም ያለው ብቃት ወይም ቅርበት ነው፡፡ የጽሑፍ ሰነዱ ያዘለው ፍሬ ነገር
ውሳኔ ለመስጠት አስፈላጊ የሆነውን ፍሬ ነገር ያስረዳ ይሆናል፡፡ ነገር ግን ፍሬ ነገሩ ተፈላጊውን ፍሬ ነገር
ወይም ጭብጥ ያስረዳል ስለተባለ ብቻ ክብደት ይሰጠዋል ማለት አይቻልም፡፡ ሟች የሞተበትን ምክንያት
ለማወቅ የህክምና ማስረጃ አስፈላጊ የመሆኑን ያህል፤ በማስረጃነት የቀረበው ሰነድም ሟች

94

የሞተበትን ምክንያት የመግለፁን ያህል ይህንን ያረጋገጠው ሰው ወይም ድርጅት ማስረጃውን ለመስጠት
የሙያ ብቃት ከሌለው
በሰነዱ ላይ ለተጠቀሰውና ስለሟች ሞት ምክንያት ለሚናገረው ክብደት ሊሰጠው አይችልም ስለዚህም
የሰነድ ማስረጃ ሲመዘን፡

☞ ማስረጃ ሰጭው ተፈላጊውን ማስረጃ ለመስጠት ሥልጣን አለው ወይ?

☞ ማስረጃ ሰጭው ተፈላጊውን ማስረጃ ለመስጠት የሙያ ብቃት አለው ወይ?
☞ ማስረጃ ሰጭው በሰነዱ ላይ የተገለፀውን ፍሬ ነገር የማወቅ ቅርበት አለው ወይ?

የሚሉትን ጥያቄዎች መሠረት በማድረግ መመርመር ያስፈልጋል፡፡

ከላይ የተገለፀውን የበለጠ ለማብራራት ያህል፡-

☞ የባህል ሐኪም ነኝ የሚል ሰው ሟች የሞተው በዚህ ምክንያት ነው የሚል ማረጋገጫ ቢሰጥ ክብደት
ሊሰጠው ይገባል ወይ? ☞ የፍቺ ማስረጃ መስጠት የሚችለው ፍ/ቤት ነው የሚል ህግ እያለ

የቤተዘመድ ሽምግልና ዳኞች የሰጡት የፍቺ ወረቀት ፍቺን ለማረጋገጥ ብቃት አለው ወይ?
☞ የሬሳ ምርመራ ውጤት ከአንድ አነስተኛ የጤና ኬላ ቢቀርብልንና ማስረጃውን የሰጠው ሰው “ጤና
ረዳት” በሚል የገለፀ ቢሆን ክብደት ሊሰጠው ይገባል ወይ? ወዘተ በማለት መጠየቅ ይኖርብናል፡፡ ---

መወያያ ጥያቄዎች

ከሳሽ ባቀረበው ክስ ንብረቱ የሆነችው ሚኒ ባስ መኪና ለደረሰባት አደጋ ኢንሹራንስ እንዲከፍለው

ተከሳሹን (የኢንሹራንስ ድርጅት ነው) ሲጠይቀው “አሠርቼ እሰጥሀለሁ” በሚል ተከሳሹ መኪናዋን
መረከቡን፤ ነገር ግን መኪናዋን ከተረከበ 3 ዓመት ያለፈው መሆኑን ጠቅሶ የመኪናዋን ዋጋ ብር 60,000፤
ለሦስት ዓመት ያለሥራ በመቆሟ የቀን ገቢ በብር 300 ታስቦ ብር 329,500 በጠቅላላው ብር 389,000
እንዲከፍለው የጠየቀ

95
ሲሆን፣ ስለ ቀን ገቢ ያስረዳል በማለት አባል የሆነው የትራንስፖርት ባለንብረቶች ማህበር የሰጠውንና
የተጣራ የቀን ገቢዋ ብር 300 መሆኑን የሚገልፀውን ደብዳቤ አያይዟል፡፡ ተከሳሹ ስለቀን ገቢዋ የተሰጠው
ደብዳቤ ሊታመን እንደማይገባ ገልፆ ይከራከራል፡፡ (ከ.ደ.ክ.ጠ.ፍ.ቤት.ይ.መ.ቁ. 119/92)
የተወሰደ፡፡

☞ ፍ/ቤቱ የቀን ገቢዋን በሚመለከት የቀረበውን ማስረጃ ተቀብሎ በዚህ መሠረት ሊወሰን ይገባል?

8.2.2. የፅሁፍ ሰነዶች በሚቃረኑበት ጊዜ ስለሚፈፀም የማስረጃ ምዘና

በማስረጃነት የቀረቡት የጽሁፍ ሰነዶች እርስ በርስ ሊቃረኑ ወይም ልዩነት ሊፈጥሩ ይችላሉ፡፡ ወይም
ደግሞ በሰነድ ማስረጃ ላይ የተገለፀው ፍሬ ነገር ምስክር ከሰጠው ምስክርነት ጋር የተለያየ ሊሆን ይችላል፡፡
ለማስረዳት ያህል፡-

☞ ከላይ በጥያቄ መልክ የተጠቀሰው የቀን ገቢን አስመልክቶ ከትራንስፖርት ባለንብረቶች ማህበር
የተፃፈለት ደብዳቤ እና ተከሳሹ በበኩሉ ከአገር ውስጥ

ገቢ መ/ቤት ስለከሳሽ የቀን ገቢ ያቀረበው ደብዳቤ፣ ☞ ስለአንድ የገንዘብ ጉድለት ጉዳይ የተሰሩ የተለያዩ
የኦዲት ሪፖርቶች የተለያየ የገንዘብ ጉድለትን የሚያመለክቱ ቢሆኑ፣

☞ ስለ አንድ ንብረት ሽያጭ የተደረጉ ሁለት ወይም ከዚያ በላይ ውሎች (አንዱ ውል ላይ ቤቱን ለከሳሽ
የተሸጠ መሆኑ ሲገለፅ በሌላው ላይ ደግሞ ቤቱ ለተከሳሽ የተሸጠ መሆኑን
የተገለፀበት)

☞ ስለ ሟች አሟሟት ምክንያት በምስክሮችና በህክምና ምርመራ ሪፖርት መካከል የሚታይ ልዩነት

ሊጠቀስ ይችላሉ፡፡

እንደነዚህ አይነት ሁኔታዎች ሲያጋጥሙም ፍ/ቤቱ የሚከተሉትን መሠረት በማድረግ መመዘን ይቻላል፡፡

☞ ልዩነት ወይም ቅራኔ መኖሩን በመጀመሪያ ደረጃ መረጋገጥ ያስፈልጋል፡፡

96
☞ ልዩነት ወይም ቅራኔ ያለ ቢመስልም መሠረታዊ መሆን አለመሆኑን ማረጋገጥ ያስፈልጋል፡፡
☞ ልዩነት ወይም ግጭት በማስረጃዎች መካከል ሲፈጠር ጉዳዩን ወንጀል ወይም ፍትሐብሔር ከሆኑ አንፃር
ለይቶ መመዘን ያስፈልጋል፡፡
☞ ማስረጃውን ያወጣው ወይም የሰጠው ሰው ማስረጃውን ለማውጣት ያለውን
ብቃት ወይም ቅርበት መመርመር ያስፈልጋል፡፡
☞ ማስረጀውን የሰጠው ወይም ያወጣው ሰው ከተከራካሪ ወገን ጋር ያለው ግንኙነት (ገለልተኛ ነው ወይስ
አይደለም ከሚለው አንፃር) መመርመር ያስፈልጋል፡፡
☞ ማስረጃ የሰጠውን ወይም ያወጣውን ሰው አስቀርቦ መመርመር ይቻላል፡፡ (Batanlal and Dhirajilal,
p. 15)

መወያያ ጥያቄዎች
1. ከላይ በጥያቄ ቁጥር
8.1 ላይ ለተገለፀው ጉዳይ የመድን ድርጅት (ተከሳሹ) ያቀረበውና ከአገር ውስጥ ገቢ የተስጠው ደብዳቤ
“ተከሳሹ ለግብር አከፋፈል ከሚያስታውቀው ገቢው ማረጋገጥ እንደተቻለው መኪናዋ የምታስገባው
የተጣራ የቀን ገቢ ብር 15 መሆኑን እናስታውቃለን” የሚል ቢሆን ፍ/ቤቱ የቀን ገቢውን እንዴት መወሰን
አለበት?

2 ምስክሮች ተጎጂ ነው ብለው የጠቀሱት ስም “ምህረት ኃ/ማሪያም” የሚል ሲሆን የህክምና ማስረጃው
ደግሞ “ምህረት ገ/ስላሴ” የሚል ቢሆን ፍ/ቤቱ የሚደረሰው መደምደሚያ ምን መሆን አለበት?

8.23 የኦዲት ሰነዶች ምዘናን የሚመለከቱ ተጨማሪ ሐሳቦች

የገንዘብ ወይም የንብረት ጉድለትን ለማስረዳት የኦዲት ምርመራ ውጤቶች በማስረጃነት የሚቀርቡበት
አጋጣሚ በርካታ ነው፡፡ ከዚህ ጋር በተያያዘ የሚከተሉት ሀሳቦች ትኩረት ሊሰጥባቸው ይገባል፡፡

97
☞ የኦዲት ሰነዶች ላይ የተጠቀሱት ፍሬ ነገሮች (መተማመኛዎች ጭምር)

እንዳለቁ የለባቸውም፡፡ ይችላል፡፡ ማስረጃዎች (Conclusive አስረጅታቸው evidence) ይመዘናል፡፡

ተደርገው ማስተባበያም መወሰድ ሊቀርብባቸው ☞ የኦዲት ሰነዶቹ ከፍርድ ቤት ውጪ የተሰሩ
እንደመሆናቸው በደጋፊ

ማስረጃዎች መጠናከራቸው (ኦዲተሮች፣ ታዛቢዎች) ለአስተማማኝነታቸው ክብደት እንዲሰጥ ያደርጋል፡፡

የኦዲት ሰነዶች በማስረጃነት ሲቀርቡ ተከሳሾች ከሚያነሷቸው መከራከሪያዎች መካከል

☞ ሂሳቡ የተሰራው ትክክለኛ የሂሳብ አሠራር ደንብን ተከትሎ አይደለም፣ ☞ ሂሳቡ የተሠራው በሌለሁበት
በመሆኑ ፍ/ቤቱ ማስረጃ አድርጐ ሊወሰደው አይገባም

☞ የገቢና የወጪ ማመዛዘኛዎችን የፈረምኩ ቢሆንም የጉድለት መተማመኛው ባለመፈረሙ ማስረጃነቱ

የተሟላ አይደለም፣
☞ መተማመኛ ልፈርም የቻልኩት በግዴታ ነው፣
☞ በቀረቡ መተማመኛዎች ላይ የፈረምኩ ቢሆንም ቅሬታ (Reservation) እንዳለኝ በዚያው ላይ
አስቀምጫለሁ… የሚሉት ይገኙበታል፡፡

በዚህም መሠረት ፍ/ቤቱ ማስረጃውን ሲመረምርና ሲመዝን የጉዳዩን አይነት ግምት ውስጥ ማስገባት
(ወንጀል ወይም ፍሐብሔር) የሚጠበቅበት ከመሆኑ በተጨማሪ የመቃወሚያ ነጥቦቹ የኦዲት ሪፖርቱ ላይ
የሚያስከትሉትን ውጤት ማጤን ያስፈልገዋል፡፡ ከዚህ አንፃር ተከሳሹ ለመቃወሚያነት የሚያቀርባቸውን
ነጥቦች ለማስረዳት ያቀረበውን ማስረጃ፤ እንዲሁም ሂሳቡን የመረመሩት ሰዎች የሰጡትን የምስክርነት
ቃል መሠረት በማድረግ ማስረጃውን መመርመር አለበት፡፡
8.24. የህትመት ውጤቶች አሰረጅነት ምዘና
98
ታትመው የወጡ ጽሁፎች (ጋዜጦች፣ መጽሔቶች፣መጽሐፎች…) በማስረጃነት የሚቀርቡበት አጋጣሚ
በርካታ ነው፡፡ እነዚህ ጽሁፎች ውስጥ የተጠቀሱትና ማስረጃ ናቸው የተባሉት ፍሬ ነገሮች የስብሰባዎች
ቃለ ጉባዔዎች፣ ማስታወቂያዎች፣ ዜናዎች፣ ቃለ መጠይቆች የስብሰባ መግለጫዎች ወዘተ ሊሆኑ
ይችላሉ፡፡ እነዚህ በማስረጃነት በቀረቡ ጊዜ አስረጂነታቸው የሚመዘነው ከምን አንፃር ነው? የሚለው
መመለስ የሚገባው ጥያቄ ነው፡፡

የህትመት ውጤቶች የአስረጅነት ብቃት የሚለካው ማስረጃው አግባብነት አለው ተብሎ ከቀረበበት
ጭብጥና ይመለከተዋል ተብሎ ከተከሰሰው ሰው አንፃር ነው፡፡ በዚህም መሠረት የቀረበው ክስ (ወንጀልም
ይሁን ፍትሐብሔር) በህትመት መሠረት የተፈፀመ ወንጀልን ወይም የካሳ ክስን መሠረት ያደረገ ከሆነ
(አትሞ በማውጣት ማለት ነው) ለምሳሌ በጽሁፉ ስም ማጥፋት… እና የተከሰሰው ሰው አሳታሚው
ወይም አዘጋጁ ከሆነ የህትመት ውጤቱ ክሱን በቀጥታ የማስረዳት ብቃት ይኖረዋል (የተፃፈው ነገር ስም
ማጥፋት እስከሆነ ድረስ ማለት
ነው)፡፡ እንዲያውም ለእንደዚህ ዓይነት አትሞ ማውጣትን ለሚመለከት ክስ ሰነዱ ብቸኛ ማስረጃ ነው
ለማለት ይቻላል፡፡ (Ratanlal and Dhirjilal, p. 392)::

እንዲሁም የማስረጃው አግባብነት ታትሞ መውጣትን ለማስረዳት ከሆነ (ለምሳሌ የንግድ ማህበር
መመስረቻ ጽሁፍ ታትሞ መውጣቱን፣ የሥራ ቦታ ማስታወቂያ ወይም የሀራጅ ሽያጭ ማስታወቂያ
ታትሞ መውጣቱን) የህትመት ውጤቱ ታትሞ መውጣቱ እስከተረጋገጠ ድረስ ይህንን የሚገልፀው
የህትመት ውጤት ከፍተኛ አስረጅነት አለው፡፡

በሌላ በኩል ግን ክሱ አትሞ ማውጣትን፣ ወይም ታትሞ መውጣትን ሳይሆን በህትመት የተገለፀ ዜናን፣
የስብሰባ ቃለ ጉባኤ፣ ቃለ መጠይቅ…ወዘተ የሚመለከት ከሆነ በጋዜጣ ላይ የተነገረው ዜና “እንዲህ አለ፣
እንዲህ አደረገ” በሚል የገለፀውን ሰው፣ በጋዜጣ ወይም በሌላ የህትመት ውጤት ላይ በቃለ ጉባኤ ተወሰነ
ተብሎ የተነገረውን ወሰኑ በተባሉት ሰዎች ላይ ወይም ቃለ መጠይቅ ላይ መልስ የሰጡትን ሰዎች (ተናጋሪ-
Author) በሚመለከት የህትመት ውጤቱ አስረጅነት ክብደት ሊሰጠው አይችልም፡፡

99
ተናጋሪውን፣ ወይም ውሳኔ ሰጠ የተባለውን ሰው በተናገረው ወይም በወሰነው ውሳኔ ለመክሰስ ውሳኔውን
ወይም ንግግሩን ያስረዳል በማለት የህትመት ውጤት በማስረጃነት ሲቀርብ (ተናጋሪው ራሱ አዘጋጅ
ወይም አሳታሚ ካልሆነ በቀር) በአንግሎ አሜሪካ የህግ ስርዓት ተከታይ አገሮች በሰነድነት የቀረበ የሰሚ
ሰሚ ማስረጃ (Documentary hearsay) በሚል በማስረጃነት አይቀበሉትም (Hatanlal and Dhirijilal,
p. 392)

በኢትዮጵያ የስሚ ሰሚ ማስረጃ እንዳይቀርብ የሚከለከል ህግ ስለሌለ ተናጋሪውን ለማስጠየቅ የሚቀርብ

የህትመት ውጤትን አንቀበልም ማለት አይቻልም፡፡ ነገር ግን ማስረጃው በሚገባ መመርመርና መመዘን
አለበት፡፡ ተናጋሪው -ተናገረው፣ -ወሰነው፣ አደረገው የተባለውን ንግግር፣ ውሳኔ፣ ድርጊት በርግጥ
የተናጋሪውን ይሁን የህትመት ውጤቱን የፃፈው ሰዉ ያዘጋጀው ወይም ያሳተመው የፈጠረው፣ ወይም
አቃንቶ ያቀረበው ይሁን ሰነዱን በማየት ብቻ ማወቅ አይቻልም፡፡ ስለዚህ እንዲህ አይነቱ ማስረጀ
አይቀርብም ማለት ባይገባም አስረጅነቱን ፍ/ቤቱ ክሱን በሌላ ማስረጃ ማረጋገጥ ይገባዋል፡፡

8.3. የቴፕ እና ቪዲዮ ካሴቶች አስረጅት ምዘና

በቴፕ ወይም በቪዲዮ ካሴቶች የተቀረፁ ወይም የተቀዱ ንግግሮች ወይም በቪዲዮ ካሴት የተቀዱ
ምስሎች
በማስረጃነት የሚቀርቡበት አጋጣሚ ይኖራል፡፡ እነዚህ ማስረጃዎች “እንዲህ አለ”፣ “እንዲህ አደረገ”
ወይም “እንዲህ ተደረገ” የሚለውን ፍሬ ነገሮች ለማስረዳት አግባብነት ሊኖራቸው ይችላል፡፡ ነገር ግን
አግባብነት አላቸው ማለት አስረድተዋል ማለት ላይሆን ይችላል፡፡

የማስረጃው ተፈላጊነት በፍትሐብሔር ጉዳይ ከሆነ ምዘናው ጥብቅ ላይሆን ይችላል፡፡ አንድም የከሳሽ
ማስረጃ ከተከሳሹ ማስረጀ ጋር አብሮ ሊመረመርና ሊገናዘብ ይችላል፡፡ በተጨማሪም የአስረጅነት ደረጃው
“በተሻለ ይመስላል”የሚል በመሆኑ ነው፡፡ ጉዳዩ የወንጀል ከሆነ ግን ማስረጃው በበርካታ ጥያቄዎች
የተወጠረ ነው፡፡ በዚህም መሠረት ፍ/ቤቱ ማስረጃውን፡-

100
☞ ቴፑን የቀዳው ወይም የቀረፀው ሰው፣ ወይም የተቀዳው ወይም የተቀረፀው ንግግር ወይም ድርጊት
ሲፈፀም በስፍራው የነበረው ሰው ከሚሰጠው ምስክርነት ጋር በማገናዘብ፣

☞ ማስረጃው ተመሳስሎ ሊሠራ (Fabricated)፣ ወይም ተቆራርጦ የቀረበ (Reenacted) ወይም

የተቀነባበረ (Reconstructed) የመሆን ዕድሉ የሰፋ በመሆኑ አስረጅነቱ
ሲመዘን ከተቀዳው ወይም ከተቀረፀው ድምፅ ወይም ምስል ሙሉ ይዘት፣ የንግግሩ ወይም ድርጊቱ ዓላማ፣
አንፃር በማገናዘብ መመዘን ያስፈልጋል፡፡ (May, p. 26-27)

8.4. የፎቶ ግራፍ ማስረጃዎች አስረጅነት ምዘና

ፎቶ ግራፍ የአንድን ሰው ማንነት (dentity)፣ ወይም የተጐጂውን የአካል ጉዳት ወይም የተሰረቀውን
ንብረት ወይም ወንጀል የተፈፀመበትን ቦታ የሚመለከት ሊሆን ይችላል፡፡ ያም ሆኖ ግን የፎቶግራፍ
ማስረጃ ሲመዘን ጥንቃቄ ማድረግ ይገባል፡፡

በመሠረቱ ስለቴፕና ቪዲዮ ካሴቶች ከላይ የተገለፁት ለፎቶ ግራፍ ማስረጃዎች ምዘናም አግባብነት
አላቸው፡፡ በተጨማሪም በማስረጃነት የቀረበው ፎቶግራፍ የታተመው ከመጀመሪያው ምንጭ
(Negative) መሆኑን ማረጋገጥ ተገቢ ይሆናል (May, p. 16)፡፡ በአጠቃላይም የህትመት ውጤቶችን፣
የቴፕና የቪዲዮ ካሴቶችን፣ እና ፎቶግራፎችን አስረጅነት ለማረጋገጥ የሚደረግን ጥብቅ የማስረጃ ምዘናን
(በተለይ በወንጀል ጉዳይ) ፍ/ቤቱ የሚከተለው “ፍርድ ቤት እውነትን ይገልፃል ብሎ በማያምንበት ማስረጃ
ላይ በመመስረት ውሳኔ መስጠት የለበትም፤ የቀረበው ማስረጃ በተቻለ መጠን እውነቱን የሚያረጋግጥ
መሆን አለበት” በሚለው ምክንያት መነሻ ነው፡፡ (May, p. 27)፡፡
8.5. የኤግዚቢት ማስረጃ አስረጅነት ምዘና

የኤግዚቢት ማስረጃ ዋነኛ አስተወጽኦው አካባቢያዊ ማስረጃ በመሆን ስለተፈለገው ፍሬ ነገር መኖር
ወይም አለመኖር ግንዛቤ እንዲወስድ ማድረግ ነው፡፡ ስለዚህ የኤግዚቢት

101
ማስረጃ በሌላ ማስረጃ የተነገረውን በመደገፍ (corroboration) ማገልገል እንጂ ሌላ ማስረጃ በሌለበት
በራሱ ተፈላጊው ፍሬ ነገር መኖሩን ወይም አለመኖሩን ያረጋግጣል ማለት አዳጋች ነው፡፡ ያም ሆኖ ግን
ሌሎች ማስረጃዎችን የማጠናከር አስተዋጽኦው ከተፍተኛ ነው፡፡ ለምሳሌ በወንጀል ጉዳይ ተሰረቀ
የተባለውን ዕቃ በማየት በምስክሮች “ቤት ገብቶ ዕቃውን ካወጣ በኋላ ተሽክሞ ሲሮጥ አይቻለሁ” በሚል
ከተነገረው ቃል ጋር በማገናዘብ ዕቃውን ሰው ተሸክሞት ሊሮጥ የሚችል መሆን አለመሆኑን ፍ/ቤቱ
ሊረዳው ይችላል፡፡ ግድያ ለመፈፀም አገልግሎት ላይ የዋለ ነው በሚል የቀረበን ዱላ በማየት ዱላው ሰው
መግደል የሚያስችል መሆን አለመሆኑን ለመገንዘብና ተከሳሹ ደበደበ በሚል በተናገሩት ቃሎችና ሞተ
በተባለው ሰው ሞት መካከል የምክንያትና የውጤት ግንኙነት እንዳለና እንደሌለ ለመገመት ያስችላል፡፡
በአጠቃላይ የኤግዚቢት ማስረጃ ምዘና በሌላ ማስረጃ የተናገረውን ፍሬ ነገር ትክክለኛነትን ወይም
ተዓማኒነት
በመገንባት ወይም በማፍረስ ላይ ያተኮረ መሆኑ ሊታወቅ ይገባል፡፡

ምዕራፍ 9
የእምነት ቃል አስረጂነትን ስለመመዘን
ዝርዝር አላማዎች

ሰልጣኞች ይህንን ምእራፍ ሲያጠናቅቁ ፣

• በፍርድ ቤት እና ከፍርድ ቤት ውጪ የሚሰጡ የእምነት ቃሎችን ይለያሉ፡፡ • የእምነት ቃል አስረጅነት

በፍትሀብሄርና በወንጀል ጉዳይ መመዘን ክህሎት ያዳብራሉ፡፡

9.1. ጠቅላላ

በምዕራፍ 2 ላይ “ማስረጃ ማቅረብ ስለማያስፈልጋቸው ፍሬ ነገሮች” በሚል ርዕስ ስር ከተጠቀሱት

ጉዳዮች መካከል “የታመኑ ፍሬ ነገሮች” እንደሚገኙበት፣ የታመኑ ፍሬ ነገሮችን “ከፍ/ቤት ውጪ” እና
“ከፍ/ቤት ውስጥ” በሚል ከፋፍሎ ማየት እንደሚቻል፣ ከነዚህ ውስጥም “ከፍ/ቤት ውጪ” የታመኑ
ፍሬነገሮች ተፈላጊውን ፍሬ ነገር በተመለከተ በራሳቸው ማስረጃዎች ሲሆኑ፣ ነገር ግን ማስተባበያ
ማስረጃ
ሊቀርብባቸው

102
እንደሚችል፣ “በፍ/ቤት ውስጥ የታመኑ ፍሬ ነገሮች” የሚባሉት ደግሞ በፍትሐብሔር ጉዳይ ማስተባበያ
ማስረጃ ሳይቀርብባቸው ለታመነው ፍሬ ነገር መኖር ማረጋገጫ ተደርገው ሊወሰዱ የወንጀል ጉዳይ ከሆነ
ግን እንደሁኔታው በከሳሽ ማስረጃነት ከመቆጠር እና በሌላ ማስረጃ ከመደገፍ አልፈው ማስተባበያ ማስረጃ
ሊቀርብባቸው እንደሚችል፤ ወይም እንዳለቁ ፍሬ ነገሮች ተቆጥረው ማስተባበያ ማስረጃ ማቅረብ
ሳያስፈልግ የጥፋተኛነት ውሳኔ ሊያሰጡ እንደሚችሉ ተገልፆአል፡፡

በሌላ በኩል ደግሞ “የታመኑ ፍሬ ነገሮች ላይ ማስረጃ ማቅረብ አያስፈልግም” ቢባልም እንዲህ ዓይነት
መደምደሚያ ላይ ለመድረስ” “ፍሬ ነገሮቹ በርግጥ ታምነዋል ወይ?” በሚል መጠየቅ ያስፈልጋል፡፡ ፍሬ
ነገሮቹ የታመኑ ናቸው፤ ስለዚህ ማስረጃ ማቅረብ አያስፈልጋቸውም ለማለት አስቀድሞ መታመናቸውን
ማረጋገጥ ያስፈልጋል፡፡ ይህ ደግሞ ተከሳሹ (በወንጀልም ሆነ በፍትሐብሔር) የሰጠውን ቃል ከክሱ ጭብጥ
ጋር ማገናዘብን የሚጠይቅ ነው፡፡ በዚህም መሠረት ማስረጃ በቀረበ ጊዜ ማስረጃው አስረድቷል ወይስ
አላስረዳም የሚለውን ለመወሰን መመዘን እንደሚያስፈልግ ሁሉ በጭብጥ የተያው ፍሬ ነገር ታምኗል
ወይስ አልታመነም ለማለት የተሰጠውን ቃል መመዘን አስፈላጊ መሆኑን ያመለክታል፡፡ ስለዚህም ታመነ
የተባለው ፍሬ ነገር የታመነ መሆኑን ለማረጋገጥ “በርግጥ የዕምነት ቃል ነው ወይ?” በሚል መጠየቅና
መመዘን ተገቢ ነው፡፡
ከዚህ አንፃር በተከሳሽ የተሰጡ ቃሎች ላይ ላዩን ሲታዩ የታመኑ ፍሬ ነገሮችን የሚመለከቱ ቢመስሉም
ነገር ግን ከተፈላጊው ጭብጥ ወይም ፍሬ ነገር አንፃር ሲገናዘቡ ታምኗል የማያስብሉ ይሆናሉ፡፡ “ተከሳሹ
ሾፌር ሆኖ ሳለ ከሙያው አንፃር ተገቢውን ጥንቃቄ ማድረግ ሲገባው በቸልተኛነት ሰው ገጭቶ ገድሏል”
በሚል ለቀረበበት ክስ በሰጠው ቃል “መስመሬን ጠብቄ እየነዳሁ እያለ ሟች መኪና ተከልሎ በድንገት
ገብቶብኝ ሊገጭ ችሏል” ቢል ይህ በግርድፉ ሲታይ የአመነ ቢመስልም ነገር ግን ጠበቅ ተብሎ ሲመረመር
ድርጊቱ የተፈፀመው በቸልተኛነት ይሁን በአጋጣሚ ለመለየት አያስችልም፡፡ ስለዚህም ይህንን ቃል
በእምነት ቃልነት ከመውሰድ ይልቅ ድርጊቱ ስለተፈፀመበት አካባቢያዊ ሁኔታ (ማለትም የተከሳሹን
ፍጥነት መጠንና፣ የተፈቀደውን የፍጥነት መጠን፣ ሟች ተከልሎበታል የተባለው መኪና

103
እይታን የሚከላከል መሆን አለመሆኑ ሟች ወደ መኪና መንገድ የገባበት ሁኔታ) በማስረጃ ሊረጋገጥ
ይገባዋል፡፡ የዚህ ምዕራፍ ትኩረትም የተቀባይነትን መመዘኛ የአሟላ የዕምነት ቃል ነው
የተባለ ቃል በርግጥም የዕምነት ቃል መሆኑ ወይም አለመሆኑን የሚመዘንበትን መሠረታዊ ነጥቦች መግለፅ
ነው፡፡

በመጨረሻም ወደ ዝርዝር ነጥቦች ከመግባት አስቀድሞ የታመነ ፍሬ ነገር ነው የተባለ ቃል አመዛዘን

ከወንጀልና ከፍትሐብሔር ጉዳዮች አንፃር ያለው ልዩነት ሊታወቅ ይገባል፡፡ በምዕራፍ 2 ስር እንደተጠቀሰው
አንድ ፍሬ ነገር ታምኗል የሚባልበት መመዘኛና የሚያስከትለውም ውጤት እንደጉዳዩ ፍትሐብሔር
ወይም ወንጀል መሆን የሚለያይ በመሆኑ በዚህ ምዕራፍ ስለታመኑ ፍሬ ነገሮች አስረጅነት የሚገለፀውም
ይህንን መሠረት በአደረገ ሁኔታ ይሆናል፡፡

9.2. በወንጀል ጉዳይ የታመኑ ፍሬ ነገሮች አስረጅነትምዘና

በወንጀል ጉዳይ የታመኑ ፍሬ ነገሮች ብለን የምንመድባቸው በወ/መ/ህ/ሥ/ሥ/ቁ. 27/2/ እና ወይም በቁጥር
35 መሠረት ለመርማሪ ፖሊስ ወይም በምርመራ ጊዜ ቃል ለተቀበለ ፍ/ቤት የተሰጡ ቃሎች እና ከቁጥር
132-134 ላይ በተደነገገው መሠረት ክስ ችሎት ቀርቦ ተነብቦ ተከሳሹ እምነት ክህደት ሲጠየቅ የሰጠው
ቃል ናቸው፡፡ የመጀመሪያው (በቁጥር 27 እና ወይም 35 መሠረት የተሰጠው) ቃል የዕምነት ቃል ነው
በሚል ከመደምደምና ክሱን አስረድቷል ከማለት በፊት፣

☞ ወንጀሉን የሚያቋቁሙትን ፍሬ ነገሮች (ድርጊቱና የሀሳብ

ክፍሉን) እንዲሁም አስፈላጊ በሆነ ጊዜ ድርጊቱን ለመፈፀም ያነሳሳ ምክንያት (Motive) ተሟልቶ የታመነ
መሆኑን፣

☞ ተፈላጊው የምክንያትና ውጤት ግንኙነት የተሟላ መሆኑን፣ ☞ የተሰጠው ቃል የመከላከያ ጭብጥ

የሌለበት መሆኑን፣ ማረጋገጥ ያስፈልጋል፡፡

በተጨማሪም ቃላቸውን በተሞክሮ እንደሚታየው ሰዎች ወንጀል እንዲሰጡም ባልተገደዱበት ሁኔታ

በተለያዩ መፈፀማቸውን ምክንያቶች- አምነው ለምሳሌ

104
የምርመራውን ትክክለኛ አቅጣጫ ለማሳትና ሌሎች ሰዎችን በወንጀል ከመጠየቅ ለማዳን፣ ወይም
የገንዘብ ጥቅም ለማግኘት፣ ማህበራዊ ተቀባይነትን ለማግኘት ወይም ከማይፈልጉት ግዴታ ለመዳን
ያልፈፀሙትን ወንጀል ፈፅመናል በማለት ቃላቸውን ሊሰጡ ይችላሉ (መዝገቡ ምትኬ ገፅ 50-52)፡፡
በዚህም መሠረት ምንም እንኳን የሰጡት ቃል የዕምነት ቃል የሚያስብል ቢሆንም፤ ቃል ለመስጠት
የተገደዱ ባይሆኑ እንኳን የሰጡትን ቃል ከሌሎች ደጋፊ ማስረጃዎች ጋር በማገናዘብ የተሰጠው ቃል
በትክክልም የዕምነት ቃል መሆኑን ማረጋገጥ ተገቢ ነው፡፡ እንዲሁም ተከሳሹ የመከላከያ ማስረጃ የአቀረበ
ከሆነ የዕምነት ቃሉ እና የመከላከያ ማስረጃዎቹ የገለፁዋቸው ፍሬ ነገሮች ተገናዝበው ሊመረመሩ ይገባል፡፡
የዕምነት ቃሉ የተሰጠው በፍ/ቤት ክሱ ተነብቦ ካበቃና ተከሳሹ እንዲረዳው ከተደረገ በኋላ ለተጠየቀው
የዕምነት ክህደት በመልስነት ተከሳሹ ያስመዘገበው ከሆነም ከላይ በመግቢያዉ የተጠቀሱት የመመዘኛ
ነጥቦች ተፈፃሚነት አላቸው፡፡ የ/ወ/መ/ህ/ሥ/ሥ/ቁ. 134/1/ ላይ እንደተገለፀው ተከሳሹ አመነ ለመባል
“በክሱ ማመልከቻው ላይ የተዘረዘረውን ወንጀል ለመስራቱ በሙሉ ያመነ” መሆኑ መረጋገጥ አለበት፡፡
ስለዚህ፡-

☞ በከፊል የሚሰጥ የዕምነት ቃል የሚባል ነገር የለም፡፡ በክሱ ማመልከቻው ላይ የተገለፀውን በሙሉ
ሊያምን ይገባልና፡፡

☞ ተሰጠ በተባለው የዕምነት ቃል ውስጥ ከፊሉን ማለትም ተከሳሹን የሚያስጠይቀውን ብቻ ነጥሎ ወስዶ
ጥፋተኛ ነህ ማለት አይገባም፡፡ የሚጐዳውም የሚጠቅመውም ቃል አንድ ላይ ተወስዶ ከቀረበው ክስ
አንፃር የዕምነት ቃል ነው ለማለት ያስችላል? ወይም አያስችልም? የሚለው መወሰን አለበት፡፡

እነዚህ የመመዘኛ ነጥቦች ከችሎት ውጭ ለተሰጠ የዕምነት ቃልም በመመዘኛነት ያገለግላሉ፡፡

መወያያ ጥያቄዎች

105
1. ለፖሊስ ወይም በምርመራ ጊዜ ለፍ/ቤት የተሰጠ የዕምነት ቃል ብቻውን ተከሳሹ የተከሰሰበትን ወንጀል
ለመፈፀሙ ሊያስረዳ ይችላል? ወይስ በሌላ ማስረጃ መደገፍ ይኖርበታል?

2. መርማሪ ፖሊስ ከተከሳሹ የዕምነት ቃል ሲቀበል በቦታው ሆነን ሰምተናል

የሚሉ ምስክሮች (በተለምዶ የደረጃ ምስክሮች የሚባሉ) የሚሰጡት የምስክርነት

ቃል የዕምነት ቃሉን አስረጂነት ከመመዘን አኳያ አስረጅነቱ ምን ያህል ነው? 3 በአንድ ጉዳይ ተከሳሽዋ
በ 1949 ዓ.ም በወጣው የወ/መ/ህ/ቁ. 522/1/ /ሀ/ ላይ የተመለከተውን በመተላለፍ ጨካኝና ነውረኛ በሆነ
ሁኔታ ባልዋን በመጥረቢያ ቆራርጣ ገድላለች በሚል ለቀረበባት ክስ የዕምነት ክህደት ስትጠየቅ በሰጠችው
ቃል “ሟች ባለቤቴ የገበሬው ማህበር ልብስ ሰፊ በመሆኑ ገቢ ስለነበረው ዘወትር እየጠጣ ሲገባ
ይረብሸኛል፡፡ ቤት አቃጥላለሁ እያለ እሳቱን በውሐ ሳጠፋበት በጨለማ ይደበድበኛል፡፡ በየካቲት ወር 1978
የአምስት ወር እርጉዝ ሳለሁ እንደተለመደው ሰክሮ በመግባት ሲደበድበኝ በሆዴ ያለው ጽንስ አስወረደኝ
በዚህ ምክንያት ወደ 3 ወራት ያህል ታምሜ ተኝቻለሁ፡፡ የአሁኑ ድርጊት በተፈፀመ ዕለት እንደተለመደው
ሰክሮ መጥቶ ቀደም ብዬ ለገበሬው ማህበር ስለስካሩ ከስሸው ስለነበረ እየተንገዳገደ መጥቶ ሊመታኝ
ሲጠጋ እኔ እንደተለመደው እሳቱን በውሃ አጠፋሁት፤ ምክንያቱም ጨለማ ከሆነ አያየኝም ብዬ ነበር፡፡
ከዚያ የት ትገቢያለሽ ብሎ ከበሩ አጠገብ የእንጨት መፈለጫ መጥረቢያ በእጁ ይዞ ስለነበር ጨለማ
ቢሆንም መፎከርና መሳደቡን ስላልተወ ጓዳ ገብቼ ተደብቄ ከነበርኩበት ወጣሁና ይዞት የነበረውን
መጥረቢያ ነጥቄ ከግንባሩ ላይ በስለቱ መታሁት፤ ወደቀ፡፡ በንዴት ላይ ስለነበርኩ ስንት ጊዜ እንደመታሁት
አላውቅም፡፡ ግን መትቼዋለሁ፡፡ ስለሞተም ሟች ለቀንበር መቅበሪያ በጓዳ ውስጥ ቆፍሮት ከነበረው
ጉድጓድ ውስጥ ከትቼው አፈር አለበስኩት፡፡ ለብሶት የነበረውን ልብስም አውልቄ በነጠላ ሸፍኜ ነው
የቀበርኩት፡፡ ድርጊቱን በንዴት የፈፀምኩት ስለሆነ ፍርድ ቤቱ ይቅርታ ያድርግልኝ ብላለች (ከጠ/ፍ/ቤት
ወ/ይ/መ/ቁ. 927/79 የተወሰደ)፡፡
ተከሳሽዋ የሰጠችው ቃል ወንጀሉን መፈፀምዋን አምናለች ለማለት ያስችላል? 4. በወንጀል ጉዳይ ተከሳሹ
ክሱ ተነቦለት የዕምነት ክህደቱን ሲጠየቅ አምኖ ያስመዘገበ ቢሆንም ፍ/ቤቱ ግን ዐቃቤ ህጉና ተከሳሹ _
ማስረጃዎቻቸውን

106
እንዲያቀርቡ ሊያዝዝ ይችላል (የወ/መ/ህ/ሥ/ሥ/ቁ 134/2/)፡፡ በዚህ ትዕዛዝ መሠረት የቀረበው የዐቃቤ ህግ
ማስረጃ ተከሳሹ ከሰጠው የዕምነት ቃል በተለየ ያስረዳ ቢሆን (ለምሳሌ ተከሳሹ ሆን ብሎ መፈፀሙን
አምኖ ቃሉን ሲሰጥ
የዐቃቤ ህግ የምስክሮች ግን በመከላከል ነው የተፈፀመው በሚል ቢያስረዱ) ፍ/ቤቱ ውሳኔ ለመስጠት ምን
የመመዘኛ ስልቶችን መጠቀም አለበት?

9.3. በፍትሐብሔር ጉዳይ የታመኑ ፍሬ ነገሮች አስረጅት ምዘና

በፍትሐብሔር ጉዳይ የዕምነት ቃል ሊሰጥባቸው የሚችሉባቸው ሁኔታዎች በምዕራፍ 2 ላይ

ተመልክተዋል፡፡ ከዚህ አንፃር የመጀመሪያው እርምጃ ፍሬ ነገሮቹ የታመኑ መሆናቸውን ማረጋገጥ ሲሆን
ይህም በአቤቱታ ላይ የተገለፀውን ፍሬ ነገር መሠረት በማድረግ ተከሳሹ ከሚሰጠው መልስ ጋር በማገናዘብ
መመርመርን ይጠይቃል፡፡ በዚህም መሠረት፡-

☞ በአቤቱታ ጽሁፎች እና በችሎት ክርክሮች ተከሳሹ (ወይም የተከሳሽ ከሳሽ

ክስ ካለ ከሳሹ) የገለፃቸው ፍሬ ነገሮች ተለይተው መታወቅ አለባቸው፣ ☞ በዚህም መሠረት በግልፅ

አምኖአል ለማለት ተከሳሹ (ወይም የተከሳሽ ከሳሽ ክስ ካለ የከሳሹ) በከሳሹ (ወይም በተከሳሽ ከሳሹ)
አቤቱታ የተገለፀውን በግልፅ

መቀበሉ መረጋገጥ አለበት፡፡

☞ በዝምታ ታምኖአል ለማለትም በክስ ወይም በተከሳሽ ከሳሽ ክስ አቤቱታ ላይ የተገለፁት ፍሬ ነገሮችን
በማመን ወይም በማስተባበል መልስ ያልተሰጠባቸው መሆኑን ማረጋገጥ ያስፈልጋል፡፡

☞ እንዲሁም ከችሎት ውጪ የታመነ ፍሬ ነገር ከሆነ የታመነው ፍሬ ነገር ከተከሳሹና መከላከያ

ማስረጃዎች አንፃር መመዘን አለበት፡፡

☞ በመጨረሻም ታምኖአል ወይም አልታመነም በሚል ለመወሰን የታመነ ነው በሚል የተሰጠው ቃል

አስረጅነት በተያዘው የፍትሐብሔር ጉዳይ የአስረጅት መመዘኛ (ደረጃ) አንፃር መታየት አለበት፡፡

107
መወያያ ጥያቄዎች

1. በፍ/ብ/ሥ/ሥ/ህ/ቁ. 235/2/ ላይ በግልፅ የተካደ ባይሆንም በአነጋገሩ ስልት እንደተካደ የሚቆጠር ከሆነ
እንዳልታመነ ተቆጥሮ ማስረጃ እንደሚቀርብ ተደንግጐአል፡፡ “በአነጋገር ስልት እንደተካደ የሚቆጠር ሲባል
ምን ማለት ነው?

2. በዚሁ በቁጥር 235/2/ ላይ “ፍርድ ቤቱ አስፈላጊና ተገቢ ሆኖ ሲያገኘው እንደታመኑ በተቆጠሩት ነገሮች
ላይ ማስረጃ
እንዲሰማባቸው ለማዘዝ ይችላል” ተብሎአል፡፡ ከዚህ አንፃር፡-

☞ እንደታመኑ ተቆጥረው እያለ ማስረጃ ሊሰማባቸው የሚቻለው በምን ዓይነት መንገድ የታመኑትን
ነው? በግልፅና በዝርዝር በታመኑት ላይ? በዝምታ በታለፉት ላይ? በመሸሽ የተስተባበሉት ላይ? ወይስ
በሁሉም ላይ?

☞ በፍ/ቤቱ ማስረጃ መሰማት አስፈላጊና ተገቢ ሆኖ የሚያገኘው መቼ ነው?

ማጣቀሻዎች

1. አለማየሁ ኃይሌ “የኤክስፔርት ማስረጃ በኢትዮጵያ ህግ -በማነፃፀር የቀረበ”

2. Black, H. Campbell, Black's Law Dictionary, 6th ed. West Publishing Co.St. Louis, Minn.
USA(1990)

3. Clermont, Kevin M. Standard of Proof in Japan and the United States, Cornell Law School
Working Paper series, http://15r.nellco.ors/cornell/clsops/papers/5 Paper 5 (2003)
4. Demougin, D and Claude Fluet, Preponderace of evidence: Tort Rules and the Efficient
Standard of proof (July, 2000)

5. Fisher, S.Z. Ethiopian Criminal procedure; A Source Book, Faculty of Law, HSIU(1969)

108

2 4 Hordhac
Ujeedada guud ee casharka
Qaybta koowaad
Fahamka guud ee caddaynta
Cutubka
1 Fikradda caddaynta, muhiimadda iyo noocyada
1.1. Fikradda caddaynta
1.2 Noocyada caddaynta
Cutubka
2. Miraha aan caddayn u baahnayn
Qaybta labaad oo ku saabsan u soo bandhigida caddaynta maxkamadda
Cutubka
3. Ku saabsan ogolaanshaha caddaynta
Cutubka
4. Soo bandhigida caddaynta
Cutubka
5. Ku saabsan baaritaanka markhaatiyada
5.1. Wadarta
5.2. In marqaatiyadu hor yimaadaan dhinacyada oo ay ku marag furaan
Qaybta saddexaad
Ku saabsan miisaamidda caddaynta
Cutubka
6. Heerka caddaynta
Cutubka
7. Ku saabsan miisaamidda markhaatifurka
7.5. Cawaaqib xumada ka dhalan karta
7.6. Qiimaynta marqaatiyada waxtarka leh
Cutubka
8. Ku saabsan qiimaynta caddaynta dukumentiyada iyo bandhigyada
8.2. Qiimaynta caddaynta dokumentiga ah‥
Cutubka
9 ee ku saabsan qiimaynta dhaarta

Hordhac

Waxa la odhan karaa dhammaan dacwadaha laga doodayo ee maxkamaddu waxay keenaan
su'aalo ku saabsan caddaynta si uun ama si kale. Sida la wada ogsoon yahay xitaa haddii
arrimaha lagu go’aaminayo ay sharci yihiin, in ay wax ka qaban doonaan arrimaha la taaban
karo inta aysan gaarin heerka sharciga. Mawduucyada la taaban karo waxaa lagu xaqiijiyay
ama lagu taageeraa caddayn.

Dhanka kale, lama odhan karo cadeymo kasta oo la soo bandhigo si loo caddeeyo ama loo
beeniyo jiritaanka xaqiiqo ama saxnaanta gabagabada ayaa caddaynaysa ama beeninaysa.
Dhibaatada ugu weyn ee habka shaqada waa arrinta miisaanka caddaynta.

Caddaynta la bixiyay waxaa laga yaabaa inaysan run ama sax ahayn; Ama xitaa haddii ay run
tahay ama been tahay, waxaa laga yaabaa inaysan sharxin ama beenin nuxurka ama
gunaanadka la gaaray heerka la rabo. Haddaba, maxkamadda aqbasha cadaymaha waxay
hoos imanaysaa masuuliyadda qiimaynta caddaymaha loo soo bandhigay. Waxa la
miisaamayna waa in la hubiyo in nuxurka caddayntu run yahay iyo in kale. Taasi waa, si loo
xaqiijiyo ama loo diido jiritaanka walaxda khuseysa si go'aan looga gaaro, walaxda loo soo
bandhigay caddayn ahaan waa la hubiyaa iyadoo lagu salaynayo su'aasha "Ma runbaa mise
maya?" Dhanka kale, haddii fariinta la sheegay ay run tahay ama ay sax tahay, waxay hubisaa
inay sharaxdo ama beeninayso nuxurka ama mawduuca la rabo heerkii loo baahnaa si go'aan
loo gaadho. Haddaba, maxkamadda waxaa looga baahan yahay inay samayso qiimayn
caddayn ah si ay uga jawaabto su'aasha ah "Caddaynta ma la keenay heerkii loo baahnaa mise
lama horkeen?"

Diiradda ugu weyn ee diyaarinta maqaalkani waa in la ogaado noocyada caddaynta iyo in kor
loo qaado qodobbada aasaasiga ah ee ay tahay in la tixgeliyo marka la qiimeeyo caddaynta
kiisaska dembiyada iyo madaniga ah inta lagu jiro shaqada, ballaarinta fahamka ardayda.

Aasaaska sida wax loo ururiyo ayaa la sharxi doonaa. Qaybta saddexaad iyo tan ugu weyn ee
maqaalku waxay ka hadlaysaa qiimaynta caddaynta, afarta cutub ee ugu horreeya ee lagu soo
koobay qaybtan (cutubka 6) waxay qeexaysaa heerka caddaynta loo baahan yahay ee ay
tahay in la buuxiyo si loo sheego caddaynta loo soo bandhigay caddaynta dembiilaha. iyo
dacwadaha madaniga ah oo la caddeeyo, sida noocyada kala duwan ee caddaynta loo
miisaamayo iyo arrimaha la tixgelinayo marka la miisaamayo caddaynta ayaa la sharaxay.

Su’aalo laga soo qaatay qodobo kala duwan oo sharci iyo dacwado maxkamadeed ayaa qeyb
kasta lagu soo daray, waxaana ujeeddadoodu ay tahay in ka qeyb galayaasha tababarka ay
sameeyaan doodo kooxeed iyo khibrad is dhaafsi iyagoo ka duulaya su’aalahan.

Ujeedada guud ee tababarka,

Ujeedada koorsadu waa in la horumariyo faham ku filan iyo xirfado ku jihaysan ficilka
sharciga caddaynta ee xirfadlayaasha u adeega garsoorayaasha iyo dacwad-oogayaasha
nidaamka cadaaladda Marka la dhammeeyo tababarka:

Waxay yeelan doonaan faham ku filan oo ku saabsan fikradda sharciga caddaynta;

Waxaad heli doontaa aqoon kugu filan oo ku saabsan oggolaanshaha, ku habboonaanta iyo
soo bandhigida caddaynta kiisaska dembiyada iyo madaniga;

Kobcinta xirfado ku haboon sida loo miisaamo noocyada kala duwan ee xirida kiisaska
dambiyada iyo madaniga ah;

Ujeedooyinka faahfaahsan

Aqoonso noocyada, kala duwanaanshaha iyo muhiimadda caddaynta;

Waxay cadeeyaan arrimaha muhiimka ah si ay u keenaan caddaynta iyo arrimaha aan

muhiimka ahayn, waxayna ku dhejiyaan shaqada;

In aan fahamno sida dalalka leh nidaamyada sharci ee kala duwan ay u miisaamaan
caddaynta oo ay ula xidhiidhiyaan waxqabadka dalkeenna;

Ku filan
2. Waa in ay si dhib la'aan ah u gutaan waajibaadkooda marka ay gelayaan. Waxaa la filayaa
in ardaydu ay dhibco badan kala hadlaan tababarayaashooda ugu dhow. Haddaba, marka la
miisaamayo caddaymaha, waa maxay qodobbada ay tahay in la tixgeliyo si loo xaqiijiyo run
ahaanshiyaha ama saxnaanta caddaynta marka la eego nooca dacwadda, iyo weliba heerka
caddaynta la xidhiidha kiiska, marka ay ku filnaato. in la sheego in caddaynta la bixiyay ay
sharraxday nuxurka loo baahan yahay, iyadoo lagu saleynayo diiwaannada maxkamadda iyo
waayo-aragnimada Waa la sharixi doonaa.

Barnaamijku wuxuu u qaybsan yahay saddex qaybood iyo sagaal cutub. Labada cutub
(cutubyada 1 iyo 2) ee qaybta kowaad waxay bixinayaan faham guud oo caddaynaya. Maxaa
caddaynaya, sababta loogu baahan yahay, noocyadeeda, waxyaabaha lagama maarmaanka ah
ee aan loo baahnayn in la keeno caddayn ahaan xaaladaha gaarka ah ayaa si kooban loo
sharxi doonaa. Saddexda cutub ee lagu soo daray qaybta labaad (Cutubyada 3-5) waxay ka
hadlayaan soo bandhigida caddaynta, iyo nooca caddaynta loo soo bandhigi karo
maxkamadda, cidda iyo sida loo soo bandhigayo, iyo nuxurka caddaynta lagu soo bandhigay
dacwadda.
Xitaa haddii ay lagama maarmaan tahay in la keeno caddaynta kiisaska dembiyada ama
madaniga ah, kaliya caddayn la xidhiidha oo la aqbali karo waa in la soo bandhigaa.

Waxay yaqaaniin cidda, goorta iyo sida loo bixiyo caddaynta labada dacwadaha dembiga iyo
madaniga ah. Waxay qaban karaan shaqo la taaban karo. Adigoo ku dhaqma si waafaqsan

Ogow heerarka caddaynta iyo farqiga u dhexeeya halbeegyada kiisaska madaniga ah iyo
kuwa dembiyada; Shuruudahan waxaa loo isticmaali doonaa ficil ahaan. Gaar ahaan marka la
miisaamayo caddaynta lagu soo bandhigay kiisaska dembiyada iyo madaniga ah

Waxay yaqaanaan mabaadi'da aasaasiga ah ee u baahan in la tixgeliyo;

Markhaatiyaasha dacwadaha madaniga ah iyo kuwa dambiyada labadaba
Horumarinta xirfadaha gorfaynta;

Waxay miisaami karaan noocyada kala duwan ee caddaynta arrimaha dembiyada ama
madaniga ah waxayna aqoonsan karaan macquulnimadooda.

Qaybta koowaad
Fahamka guud ee caddaynta Cutubka 1aad Fikradda caddaynta, muhiimadda iyo noocyada
Ujeedooyinka faahfaahsan
Marka ardaydu dhammeeyaan cutubkan,
Faham fikradda caddaynta;
Waxay si fiican u ogyihiin muhiimada ay leedahay kala soocida noocyada caddaynta ee
khibradda nidaamyada sharciga;

• Hubi waxqabadka dhabta ah ee wadankeena oo samee taxadar ku haboon shaqada.

1.1. Aragtida caddaynta
Waa maxay caddaynta Tababarayaasha Wood? Ma jiraa farqi u dhexeeya caddaynta iyo
macluumaadka? Shuruucda dalkeena ayaan jawaab cad ka bixin su'aashan. Inkasta oo ay
jiraan dhawr qodob oo sharciyadeenna ka hadlaya arrinta caddaynta; Laakiin caddayn ma
fasiraan. Sidaa darteed, waxa ay noqonaysaa qasab in la baadho ilo kale si loo helo macnaha
erayga caddaynta.

Marka loo eego qaamuuska, caddaynta waxa lagu qeexaa inay tahay "Wax kasta oo la
doonayo inay saamayn ku yeelato ka dhaadhicinta go'aan-gaadhka jiritaanka ama jiritaan
la'aanta xaqiiqo ama mawduucyo." Waxa ka mid ah maqaallada laga qoray caddaymaha
dalkeenna, maqaalkiisa ciwaankiisu ahaa "Caddaynta Khabiirka ee Sharciga Itoobiya - Bogga
56", wuxuu caddaynta ku tilmaamay "Maxkamadda." Waa nidaam gaadhay heer qiyaas lagu
samayn karo qodobadaas oo lagu samayn karo go’aamo ku salaysan malo-awaal, sidoo kale
qorayaal ajanabi ah ayaa yidhi (Richard May) waa xog la bixiyay si loo caddeeyo ama loo
beeniyo xaqiiqada dhabta ah. kuwaas oo la qabtay.
Haddaba, waxyaabaha ugu waaweyn ee aynu ka fahmi karno qeexitaannadan caddaynta loo
bixiyey waxa ka mid ah:

✓ Caddeyntu waa macluumaadka loo soo bandhigo maxkamadda macluumaadkanina waxa

uu ku saabsan yahay nuxurka.
✓ Macluumaadka ku saabsan nuxurkan waa caddayn sababtoo ah waxay gacan ka
geysaneysaa in la caddeeyo runta ama saxnaanta nuxurka ama gabagabada ay maxkamaddu
haysato ( Cadaynta xaqiiqda arrinta ama gunaanadka) ama beeninta wax kasta oo xaqiiqo ah
oo ku saabsan mawduuca ama gabagabada ee aan run ahayn ama sax ahayn.

Sidaas awgeed, waxa habboon in la xuso arrimaha soo socda ee la xidhiidha nooca
caddaynta. Marka hore waa muhiim in la fahmo in caddayntu lafteedu ay tahay nuxurka,
xitaa haddii loo soo bandhigo si loo caddeeyo ama loo beeniyo nuxur ama gunaanad. Taas
macnaheedu waa in caddaynta la soo bandhigay si loo caddeeyo ama loo beeniyo jiritaanka
xaqiiqo ama gunaanad, maaha in la caddeeyo ama lagu beeniyo arrin sharci ah.
Lama heli karo Muranka sharci waxaa lagu go'aamiyaa in sharciga la baaro, ee maaha in la
keeno caddayn. Caddeynta lama aqbali karo si loo caddeeyo dood sharci.
Marka labaad, caddayntu waxay u baahan tahay in la kala saaro hababka aan u isticmaalno si
aan u sharaxno. Sida kor ku xusan, caddayntu waa walxo la horgeeyo maxkamadda si loo
caddeeyo ama loo beeniyo jiritaanka walax ama sax ahaanshaha gabagabada. Nuxurka waxa
maxkamadda lagu sharraxay ama ay maxkamaddu aragtay oo ay fahmeen (ereyada uu ku
hadlay markhaatiga, ama nuxurka ama farriinta dukumeentiga, ama fahamka ay maxkamaddu
qaadatay ka dib markay aragtay walxaha la soo bandhigay) waa caddayn. iyo marqaatiyada,
dukumeentiyada ama shayyada la soo bandhigay si ay caddayntan uga dhigaan mid aan
maxkamadi garanayn... iwm. Hababka waxaa loo yaqaan caddayn. Xeerarka Ingiriisida,
Ameerika iyo Hindida ee caddaynta, waa wax caadi ah in caddaynta si gooni ah loo
isticmaalo caddaynta, shuruucda waddankeennana waxaa ku jira qodobbo u muuqda inay
tixgelinayaan farqigaas. tusaale
Xeerka Habka Ciqaabta ee No. 147, Ciwaanka "Qoritaanka caddaynta diiwaanka" wuxuu
dhigayaa in erayada markhaatiyadu ay ku qoran yihiin diiwaanka caddayn ahaan. Waxaa jira
qodobo kale oo badan oo tilmaamaya farqiga. Si kastaba ha ahaatee, iyadoo la tixgelinayo
dhaqanka maxkamadaha iyo xafiisyada xeer ilaalinta, waxaa caadi ah in ereyga "caddayn"
loo isticmaalo si isku mid ah si loo qeexo nuxurka iyo habka loo isticmaalo.

Maqaalkan, waxa ay sii socotaa in si is beddel ah loogu isticmaalo qaabkii caadiga ahaa,
waxaana si fudud loo kala saari karaa macnaha ereyga.

1.2. Noocyada caddaynta

Caddeynta waxaa loo qaybin karaa oo loo fahmi karaa siyaabo kala duwan iyadoo lagu
salaynayo xidhiidhka caddaynta nuxurka ama gabagabada loo baahan yahay si loo caddeeyo
ama loo beeniyo jiritaanka nuxur ama saxnaanta gabagabada. Marka la eego habka aan u
isticmaalno si aan u sharaxno nuxurka, caddayntu waxay u qaybsan tahay caddaynta
maragga, caddaynta dukumentiga iyo caddaynta sharraxaysa.
Waxa loo qaybin karaa caddaynta Muujinta.

Sidoo kale, caddaynta waxa loo qaybin karaa caddayn toos ah iyo caddayn dadban marka la
eego xidhiidhka ka dhexeeya nuxurka caddaynta iyo nuxurka ama gunaanadka la doonayo in
lagu sharraxo.

1.2.1. Noocyada caddaynta ee hababka lagu sharxi karo

Marqaati
Marqaatigu waa hab ay dadku ugu yimaadaan maxkamada si shaqsi ah ayna u bixiyaan
macluumaadka dhageysiga. (Si kastaba ha ahaatee, hadba sida ay xaaladdu tahay,
markhaatiyaasha waxaa lagu soo bandhigi karaa luqadda dhegoolaha oo uu u tarjumo khabiir
ku takhasusay maxkamadda.) Nuxurka waxa ay dadkani ku sifeeyeen qoraalkan, ma arag
ereyga "markhaati" Alemahehu Haile Bogga 56.
Waxaa lagu qeexaa sida, taas oo ah ka sokow hadalka
ama soo koobo hadalka midhaha uu falku bixiyay.

b. Dukumentiyada
Caddeynta dukumeentigu waa waxa lagu qoro, la sawiro, ama nooc kasta oo calaamad ah,
ama cod la duubay ama cod iyo muuqaal la duubay, waxa ku jira caddayn ahaan loo soo
bandhigay waa qoraalka qoran, sawirka, ama fiirsashada la sameeyay, ama cod la duubay
ama la duubay ama wax la mid ah ama wax kale. Sidaas awgeed, caddayn qoraal ah (tusaale,
qandaraasyada, jeegaga, dhaarta la siiyo booliiska ama maxkamadda, shaybaadhka qoran ama
natiijooyinka baadhista caafimaadka) waa caddayn caddayn ah. Ilaa xad ay yihiin caddayn
dukumeenti ah.
Waa in la ogaadaa in caddayntu ay tahay caddayn dokumenti ah, ma aha warqad, cajalad,
ama sawir. Waxa ka dhigan dukumeenti waa xaqiiqda ah in uu ku yaal warqadan, cajalad,
iwm, oo la rabo in la horgeeyo maxkamadda oo ay maxkamaddu u aragto caddayn. Sidaa
darteed, qodobka ugu muhiimsan ee caddaynta dukumeentigu waa nuxurka caddaynta
(ereyga qoran, calaamadda la duubay, sawirka la sawiray, codka la duubay).
ama sawirka) ayaa ku jira warqadda, cajaladda, shayga...iwm.

C caddayn tilmaame ah
Kuwani waa waxyaabo ay maxkamaddu awoodi doonto inay aragto oo ay fahmaan. Tusaale
ahaan, hantida lagu helo fal-dembiyeedka, ama qalab loo isticmaalo fal-dembiyeedka, waxaa
loo yaqaan caddayn ka-saarid. Adeeggu waa inuu awood u siiyo maxkamadda inay eegto oo
ay qaadato faham la mid ah. Haddii mindida uu eedaysanuhu dilka ku geystay loo soo
bandhigo caddayn ahaan, maxkamaddu way tixgalin doontaa tan oo waxay go'aamin doontaa
haddii hubku uu awood u leeyahay inuu keeno dhaawaca la sheegay iyo go'aaminta
eedaysanaha: iwm.
Waxay qaadan doontaa tixgelin. Haddii shay la xado la horgeeyo maxkamadda, waxaa
faa'iido leh in la fahmo in shayga meelba meel loogu wareejin karo qof gacantiisa, sida ay
qabaan dacwad-oogaha iyo markhaatiyada.

Su'aalaha doodda
1. Maritaanka dhulka uu qofku leeyahay
Si loo xaqiijiyo in ay lagama maarmaan tahay in la maro hantida eedaysanaha ee
dacwooduhu marka uu jiro waajibaad uu ku bixiyo, iyo in loo ogolaado garsooraha in uu
go'aan ka gaaro iyada oo la ilaalinayo faa'iidooyinka kala duwan ee khilaafka isticmaalka
biyaha, garsoorayaashu waxay awoodaan bal u fiirso xaalada dhulka iyo biyaha oo ah meesha
muranka ka dhashay shakhsi ahaan. Caddaynta habkan loo helay ayaa lagu kala saarayaa
caddaynta noocyada aan kor ku soo sheegnay?
2. Faa'iido intee le'eg bay leedahay qaybinta iyo fahamka caddaynta sida kor lagu tilmaamay
waxay bixisaa marka la eego qiimaynta caddaynta?

1.2.2. Noocyada caddaynta marka la eego xidhiidhka nuxurka ee la doonayo in la sharaxo

A. caddayn toos ah
Caddaymaha waxa la sheegaa inay toos yihiin marka la soo bandhigo si ay si toos ah u
caddeeyaan ama u beeniyaan jiritaanka qodob mawduuca ama gunaanadka. Halkaa marka
laga eego, marqaati waa la hor keenaa, wuxuuna ka marag kacayaa inuu garanayo jiritaanka
ama jiritaan la'aanta mawduuca isagoo adeegsanaya dareenkiisa isagoo arkaya, urinaya,
dhadhaminaya, maqlaya ama taabtay, waxaana loo yaqaan caddayn toos ah. Qof goobjooge
ahaa kiis uu soo bandhigay xeer ilaalintu oo qof lagu dilay ayaa yiri “ Toogto
Hadduu ku marag furo isagoo leh, "Waxaan arkay isagoo dilaya"; Magaca hadalka waad
baabiisay Sida laga soo xigtay Mill, haddii markhaatiga xeer ilaalintu uu ka marag furo kiis
ka dhan ah eedaysanaha in uu "maqlay eedaysanaha oo ku hadlaya aflagaadada dhibbanaha
gaarka ah," waxaa loo yaqaan caddayn toos ah.

Qaabka caddaynta dokumentiga ah, dukumeentiga loo soo bandhigay caddayn ahaan waxaa
loogu yeeraa caddayn toos ah haddii la soo gudbiyo in dukumeentiga laftiisa uu si toos ah u
caddaynayo ama u diidayo jiritaanka nuxurka mawduuca ama in gabagabada la gaaray ay sax
tahay. Tusaale ahaan, haddii uu dacwooduhu u soo gudbiyo jeegga caddayn ahaan kiis lagu
soo oogay eedaysanaha si uu lacag u saxiixo iyo soo saaro jeeg iyada oo aan la haynin qodob
ku filan, waxaa loo yaqaan caddayn toos ah sababtoo ah eedaysanuhu ma saxiixo oo jeeggu
wuxuu si toos ah uga hadlayaa lacagta. . Haddii, halkii jeegga, la soo bandhigay dukumeenti
kale oo leh, "Waxaan xaqiijineynaa in eedaysanaha uu saxiixay jeegga", ma aha caddayn toos
ah.

b. Caddeyn dadban
Caddaynta ayaa la sheegay inay tahay mid aan toos ahayn marka la eego laba shuruudood.
Midi waa marka isha caddayntu ay lafteedu garanayso nuxurka waxa la yidhi si loo sharaxo,
ee aan la garanayn waxa ay cid kale ka heshay ama ka fahantay. Marqaati ayaa furi doona
Dareenku si toos ah uma fahmaan, laakiin waxa la yidhi qof kale ayaa u sharraxay, waxaana
loo yaqaan 'Hearsay Evidence'. Sida ku cad tusaalaha sare ee soo saarista jeeg aan ogaysiis ku
filan lahayn, haddii eedaysanuhu sheego in jeegga la saxeexay oo qaddarka lacagtu aanay
ahayn jeegga laftiisa, dukumeentigu maaha mid toos ah, laakiin waxa la yidhi waa
Documentary Hearsay. Caddeyn. Waxa caddaynta maqalka ka dhigaya mid aan toos ahayn
waa in caddayntu aanay si toos ah u sheegin nuxurka arrinka, balse ay tahay in qof kale laga
maqlay ama laga akhriyey dukumeenti. Caddaymaha dukumentiga ah, nuxurka ugu
muhiimsan ee dukumeentiga loo soo bandhigay caddayn maqal ahaan waa in uu diyaariyay
qof kale oo sheegtay inuu garanayo waxa ku jira.

Nooca labaad ee caddaynta dadban waa caddayn duruufeed. Caddeynta duruuftu si toos ah
noogama sheegto joogitaanka ama maqnaanshaha mawduuca.
Halkii, joogitaanka ama maqnaanshaha midhaha qaarkood
Markaan hubinno, waxaan ku gaari karnaa isla gabagabada ku saabsan nuxurka mawduuca.
Cadeymaha loo soo gudbiyay xeer ilaalinta ee ah in uu qof ku toogtay qoriga lagu soo oogay
ayaan lagu cadeyn in eedeysanaha uu toogtay oo uu dilay, balse waxaa la sheegay in
eedaysanaha uu khilaaf soo kala dhexgalay marxuumka, in eedeysanaha uu iibiyey Lo’,
qorina uu iibsaday wax yar ka hor. Marxuunku wuu dhintay, in eedaysanuhu meesha ka
dhuuntay oo ay booliisku qabteen ka dib markii la sheegay in la dilay marxuumka. :: Waxay
ka hadlaan deegaanka. Caddaymahan, iskood ama kuwa kale, waxay noo oggolaanayaan
inaan sawirno nooc ka mid ah fikradda ku saabsan joogitaanka ama maqnaanshaha walxaha
go'aan qaadashada. Isku soo wada duuboo, waxa caddaynta gudaha ka dhigaya mid dadban
waa in nuxurka caddayntu aanu si toos ah uga hadlin ama u sifayn nuxurka dulucda ku jira,
balse marka la qeexo nuxurka kale, waxa ay keenaysaa malo-awaal ku saabsan nuxurka ku
jira mawduuca in la qaato.

Maxaa loogu baahan yahay in caddaynta loo qaybiyo mid toos ah iyo mid aan toos ahayn?
Su'aal ayaa iman karta. Wadamada raacaya nidaamka sharciga Anglo-Maraykanka,
cadaymaha hadalka (markhaatiyada ama dukumentiyada) lama aqbali karo marka laga reebo
xaalado gaar ah. Si kastaba ha ahaatee, marka laga eego dhinaca sharciga Itoobiya
Waxaa loo gudbin karaa caddayn ahaan. Xeerka Habka Ciqaabta ee No. 137(1) iyo Xeerka
Habka Ciqaabta. Qodobka 263(1) wuxuu dhigayaa in caddaynta hadalka la keeni karo
caddayn.

Xeerka Habka Ciqaabta ee No. 137(1) in lagu soo gudbiyo su'aasha ugu muhiimsan
Su'aalaha la keeno madaxa-gudoomiyaha waa in ay la xiriiraan oo keliya xaqiiqooyinka la
xiriira arrimaha la go'aamin doono iyo xaqiiqooyinkaas oo kaliya

maraggu wuxuu leeyahay aqoon toos ah ama mid dadban. Xeerka Habka Madaniga ah ee
tirsigiisu yahay 263(1) "Markuu maraggu bixiyo bayaankiisa ugu horreeya, su'aasha la
weydiinayaa waxay la xiriirtaa mawduuca iyo si toos ah ama si kale.
Waa in lagu saleeyaa waxa uu yaqaan ama garan karo.'
Su'aalaha la keeno madaxa-gudoomiyaha waa in ay la xiriiraan oo kaliya xaqiiqooyinka la
xiriira arrimaha la go'aamin doono oo kaliya xaqiiqooyinkaas oo kale
markhaatigu wuxuu leeyahay aqoon toos ah ama mid dadban.

Si kastaba ha ahaatee, waxaa muhiim ah in la fahmo in nooca caddayntu ay saameyn ku

yeelan karto marka la qiimeynayo caddaynta. Marka la miisaamayo caddaynta, “saxdeeda,
xaqiijinteeda, run-sheegnimadeeda” (Xeerka Habka Madaniga ah ee Lr. 263(3)) waxaa lagu
hubiyaa su’aalo isweydarsi ah, sidaas darteed waa in la tixgeliyo toosnaanta ama hadalka
caddaynta marka la miisaamo. Sidoo kale marka daliilka la miisaamayo ma aha oo kaliya
saxnimadeeda, shakigeeda iyo xaqiiqadeeda, balse waxa kale oo ay awood u leedahay in ay
caddayso ama beeniso jiritaanka nuxurka dulucda (yacni haddii ay run tahay, ma ku filan
tahay in la sharaxo) waa. arrin muhiimad weyn leh, haddaba haddii ay caddayntu toos tahay
iyo in ay duruuf tahay waa arrin muhiimad weyn leh.

Su'aalaha doodda
Waxa kale oo cad sababta in la kala saaro si toos ah iyo si dadban kuwan soo socda. Waa
maxay gunaanad sharci ah?
A. DNA-da laga soo qaaday muunadda dhiigga ilmaha ee dacwad madani ah si loo caddeeyo
aabbanimada DNA-da laga qaaday muunadda dhiigga qofka lagu dacweeyay aabbanimada

Ku dhawaaqida natiijada shaybaarka in ay isku mid tahay/qoraal ahaan lagu bixiyay/b.

Warbixin lagu daabacay wargeys ayaa soo xigtay hadal uu eedaysanaha lagu eedeeyay
sumcad-dilista uu gudbiyay dacwad sumcad dil ah. Xaqiiqda ah in eedaysanuhu laftiisu
yahay tifaftiraha wargeyska wax isbeddel ah ma ku keenaysaa nooca caddaynta?
Cutubka 2aad
Miraha aan caddayn u baahnayn
Ujeedooyinka faahfaahsan
Marka ardaydu dhammeeyaan cutubkan,

Kiisaska dambiyada iyo kuwa madaniga ah labadaba, waxay badbaadiyaan waqti, maal iyo
tamar iyagoo tilmaamaya waxyaabo aan caddayn u baahnayn. Aqbalaadda dhaarta gudaha
iyo dibadda maxkamadda
Waxay horumariyaan faham ku filan waxayna isticmaalaan xeelado ku habboon marka ay
shaqeynayaan.

2.1 Wadarta
Tababarayaasha alwaaxdu waxay ku arkeen cutubkii hore in qof kasta oo ku doodaya
jiritaanka nuxur ama saxnaanta gabagabada isagoo sheegaya ama diidaya waa inuu keenaa
caddayn si uu u sharaxo. Weligaa ma ku fikirtay inay jiri karto kiis aan caddayn u baahnayn
habka dooda? Xaaladodee ayaad sheegtay inay suurtogal tahay in la go'aamiyo iyada oo aan
loo baahnayn caddayn? Asal ahaan, waxaa suurtagal ah in la caddeeyo jiritaanka ama jiritaan
la'aanta shay iyadoo la bixinayo caddayn. Laakiin waxaa jira waxyaabo ka reeban mabda'a
aasaasiga ah. Taasi waa, waxaa jira xaalado aan loo baahnayn in la soo bandhigo caddayn
sababtoo ah ma jirto sifo ama arrin lagu doodi karo xaqiiqooyinka. Kuwaas

❖ Wacyigelinta Maxkamaddu waa arrin; Sidoo kale miraha la qaadan karo ama la soo dejin
karo
❖ Waa waxyaabaha uu ku tiirsan yahay qolyaha is haya ee dacwadda maxkamadda.
Fahamka arrimahan marka hore waa muhiim in si sax ah loo go'aamiyo kiiska gacanta ku
jira. Maxkamaddu waa inay tixgelisaa joogitaanka ama maqnaanshaha walxaha khuseeya
go'aaminta kiiska iyada oo aan loo baahnayn in la aqbalo caddaynta; Mise wuxuu ku
qasbanaaday inuu qabto xilka uu ku aamini karo sababo kala duwan dartood

ma tahay. Ugu horrayn, macnaha caddaynta laga helayo shay la yaqaan ama shay lagu ogaan
karo marka la eego caddaynta aan muran lahayn.
Sababtoo ah ma jiri doonto. Iyadoo si fudud loo xaqiijin karo iyadoo lagu salaynayo
caddaymo si guud loo garanayo ama aan muran lahayn, haddana waxaa diidi kara dadka is
khilaafsan. Tan lama diidi karo. Si kastaba ha ahaatee, waydiinta dhinacyada inay soo
bandhigaan caddaymo iyada oo maxkamadda lafteedu ay awood u leedahay in ay go'aan ka
gaarto ilo lagu kalsoon yahay, taas oo la fahmi karo, maahan wax kale oo aan ahayn waqti
lumis iyo lacag. Sidoo kale, ma jiro adeeg lagu qirto caddaynta halka joogitaanka ama
maqnaanshaha weedha ama saxnaanta gabagabada ay ku tiirsan yihiin dood ama bayaan lagu
sameeyay maxkamadda. Cadeymo loo soo bandhigi doono dhinacyada is haya
Waxa la fahamsan yahay in waxa aynu u naqaano dulucda nuxurka lagu hayo oo aan nuxurka
la dafirin; Ma jirto wax lagu sharraxo xitaa haddii caddaynta la soo bandhigo mawduuc
la'aan. Ma jirto wax faa'iido ah oo aan ahayn kharash iyo waqti lumis.

Kuwani waa xaaladaha gaarka ah ee lagu sharxi doono cutubkan. Si kastaba ha ahaatee, ka
hor intaanan faahfaahinta gelin, waxaa lagama maarmaan ah in la sameeyo qoraal kooban oo
ku saabsan male-awaalka sharciga, maadaama la sheegay in caddaynta 3aad aan loo
baahnayn in lagu soo bandhigo inta badan qoraallada sharciga caddaynta. Marka uu sharcigu
qeexayo in shay lagama maarmaan ah lagu caddeeyo male sharci, waxaa la og yahay in
arrinta muhiimka ah aan lagu caddayn sida male-awaalka sharcigu go'aamiyo. Sidaas
awgeed,

❖ Sharcigu waxa uu qeexi karaa in saxnaanta xaqiiqo kale oo asaasi ah ama gabagabo ah
(Resumed fact) in loo qaato iyadoo lagu salaynayo hal xaqiiqo oo aasaasi ah oo la hubiyay,
laakiin qofka ay khusayso malo-awaalkani waxa uu burin karaa isagoo soo bandhigaya
cadaymo liddi ku ah. Tan waxa loo yaqaan male la diidi karo.

❖ Sidoo kale, iyadoo laga duulayo hal xaqiiqo oo aasaasi ah, xaqiiqo kale oo asaasi ah ayaa
la filayaa.
Xaqiiqda) in saxnaanta la qaato iyo in male-awaalka sharcigan aan lagu beenin karin iyadoo
la keenayo caddayn liddi ku ah
Sharci ayaa la qori karaa. Tan waxa loo yaqaan malo-awaal aan la soo celin karin.
Lama odhan karo waxaa jirta xaalad aan loo baahnayn in la keeno caddayn haddii nuxurka
tixgelinta si qoto dheer loo eego. Dabcan, caddaynta lama soo bandhigin si loo caddeeyo
jiritaanka goobta ama saxnaanta gabagabada. Si kastaba ha ahaatee, caddaynta waa in la soo
bandhigaa si loo sharaxo xaqiiqda aasaasiga ah ee saldhigga u ah tixgelinta sharciga. Tusaale
ahaan xeerka madaniga ah ee tirsigiisu yahay 3(1) waxa uu dhigayaa in "muddada rimidda
ubadka la tiriyaa laga bilaabo saddex boqol oo maalmood ka hor dhalashada ilmaha." Wuxuu
yidhi. Sidaas awgeed, waxaa suurtogal ah in la go'aamiyo taariikhda ilmaha uurka leh iyada
oo lagu salaynayo caddaynta la bixiyay si loo sharaxo taariikhda dhalashada ilmaha. Waa
muhiim in la keeno caddaynta taariikhda dhalashada ilmaha. Tani waa aasaaska lagu qiyaaso
wakhtiga uurka ee ilmaha. Marka laga eego dhinacan, inkasta oo aan caddayn loo soo
bandhigin si loo sharaxo taariikhda ilmaha, waxaa jira caddayn lagu sharraxayo taariikhda
dhalashada.
Waa qasab inay timaado. Haddaba, mar haddii la soo bandhigay caddaymo lagu sharraxayo
nuxurka saldhigga u ah in la qiyaaso jiritaanka nuxurka, mala-awaalkaasi ma aha mid iskeed
isu taagi kara, sidaa awgeed meel la taaban karo lagama siin cutubkan, ee lagu xusay
“Nuxurkii la caddeeyey. iyada oo aan caddayn u baahnayn". Iyadoo taas laga duulayo, waxay
tixgelin doontaa maxkamaddu. Waxaana lagu macneeyay midhaha iimaanka.

Su'aalaha doodda

Waxa soo socdaa waxa uu dhigayaa xeerka madaniga ah ee lambarkiisu yahay 184.

1. Marka uu macaamiilku isku deegaan yahay, waxa loo malaynayaa in uu ku talo jiro in uu
ku noolaado meel uu deggan yahay.

2. Haddii ay jirto fikrad liddi ku ah oo uu soo bandhigay qofkaas la sheegay, haddii fikraddu
aanay si waafi ah u kala duwanayn, natiijaduna ay noqoto xaalad mustaqbalka la gaadhi karo
iyadoo la eegayo xaaladda macmiilka, haddii aanay ahayn tiro ahaan, macaamiilku wuu iman
doonaa.
Aragtida lidka ku ah ee ah in arrimuhu dhammaadaan si dhab ah looma qaato.

Sidaas awgeed
A. Waa maxay nuxurka caddayntu? b. Waa maxay nuxurka tixgelintu?
c. Qodobbada soo socda kee baa ku habboon in la beeniyo mala-awaalka?
d. Ilaa intee ayay tahay in caddaynta beeninaysa mala-awaalka lagu sharraxo?
e. Kuwa soo socda keebaa aan khusayn si loo beeniyo mala-awaalka?

2.2 Fahamka midhaha

Nuxurka waxa fahmi kara maxkamadu oo waxa la yidhaa lagama maarmaan in la keeno
cadaymo sababtoo ah nuxurka waa la wada garanayaa (Aqoon guud) ama waxa lagu xaqiijin
karaa in la eego ilo la aqbali karo (Tixraaca form authoritative sources) (May, p. 25).
Joogitaanka ama maqnaanshaha walxaha qaarkood waa laga doodi karaa, si aad ah loo
yaqaan in garsoorayaashu ay ogaan karaan iyaga. "Addis Ababa waa caasimadda Itoobiya"?
"Libaaxu waa dugaag."
Waxa ay sheegayaan waa wax aan dood ka keenin Itoobiya. Marka waxyaabahan oo kale ay
lagama maarmaan u yihiin in go'aan laga gaaro, maxkamaddu waa in ay aqbashaa iyada oo
aan loo baahnayn in la keeno caddayn. Si kastaba ha ahaatee, garsoorayaashu waxay qaadan
karaan mawqif ah inaan loo baahnayn in la keeno caddaymo lagu sharraxayo ama lagu
burinayo jiritaanka iyo jiritaan la'aanta shay, iyagoo sheegay in la og yahay in uusan kicin
khilaaf, oo aan ku saleysneyn aqoontooda gaarka ah. , balse laga duulayo in ay bulshada
deegaanku si weyn u garanayaan.
Intaa waxaa dheer, xitaa haddii aan si weyn loo aqoon qaybaha qaarkood, go'aanka waxaa
lagu gaari karaa in la eego ilo awood leh iyada oo aan loo baahnayn in la keeno caddayn
caddaynaysa ama beeninaysa jiritaanka walxahaas. Tusaale ahaan, haddii uu dacwooduhu ku
andacoonayo inuu bixiyo lacagta jeegga ku qoran sababtoo ah wuxuu saxeexay jeeg aan
lahayn gunno ku filan, haddii eedaysanuhu uu soo gudbiyo diidmo isagoo leh, "dacwadda
waxaa la gudbiyay hal maalin ka dib wakhtiga xaddidan ee sharcigu dhigayo xereynta.
dacwadii way dhaaftay, markaa waa la joojinayaa.” Haddii uu caddeeyo inaan loo tirin karin
fasax guud, dulucda “maalinta ka horreysa maalinta la xaraynayey dacwaddu waa fasax guud
iyo in kale” la go'aansado, laakiin si taas loo caddeeyo, maxkamaddu waa inaanay ku khasbin
dacwoodaha inuu keeno caddaynta. tan
❖ Waa in lagu go'aamiyaa iyadoo la eegayo jadwalka la aqbalay, ama
❖ iyadoo la eegayo ogeysiisyada ciidaha guud.

Waxa kale oo jira xaalado uu sharcigu si cad u qeexayo waxyaabaha lagama maarmaanka u
ah in la fahmo iyada oo aan loo baahnayn in la qirto caddaynta. Tusaale ahaan, sannadkii
1934-kii, Xeerkii Aasaaska Wargeyska Negarit ee No. 1 wuxuu dhigayaa in ku dhawaaqid,
wareegto, sharci, xeer, go’aan, amar, ogeysiis, magac, shaqo iyo saxiix kasta oo mas’uul loo
magacaabo shaqo kasta oo dowladeed lagu soo daabaco wargeyska Negarit. maxkamad
kastana waa in ay aqbashaa. Baaqa No. 3/1987 ee Federal Negarit Gazette ee soo baxay 1987
waxa kale oo uu dhigayaa in maxkamaduhu aqbalaan waxyaabaha lagu daabacay Faderaalka
Negarit Gazette. Haddaba, waxaa lagama maarmaan ah in la xaqiijiyo in nuxurka ugu weyn
ee khilaafku ku soo baxay wargeyska Negarit iyo in kale, iyadoo la eegayo wargeyska
Negarit. Arrin kale oo lagu xaqiijinayo saxnaanta nuxurka lagu sheegay wargeyska Negarit
Caddayn looma baahna. Waa in la fahmo kaliya marka la eego wargeyska.

Su'aalaha doodda
Sababtoo ah waxay jabisay heshiiskii ballan qaadka sabab la’aan, sida uu qabo dhaqanka
dalka, waa eedaysane kiiskii uu dacwooduhu ku soo oogay eedaysanaha meherkii ay ka
heshay oday. Arrinkaas, haddii eedaysanuhu diido in odayaashu aqbaleen, sida cad-cad lagu
yaqaanno dhaqanka waddanku, odaygii meherka qaatay waxa uu u dhiibaa qofka meherka
mudan, si uu ugu macneeyo. odayaashii ayaa meherkii siiyey eedaysanaha.
Suurtagal ma tahay in la go'aansado in aad bixinayso adoon keenin caddayn? (Waxaa laga
soo xigtay Amarka Maxkamadda Sare ee lambar 274/79 ee sare)

2.3 Xaqiiqooyinka dacwada

2.3.1 Fikradda
Jiritaanka iyo jiritaan la’aanta walaxda waxa la sheegaa in ay rumaystaan dhinacyada is haya
marka jiritaanka iyo jiritaan la’aanta walaxdaasi uu mid ka mid ah dhinacyadu caddeeyey,
dhinaca kalena uu qirto ama muujiyo heshiiska. Sidan oo kale, waxa ay saamayn ku leedahay
in qofka la aamini karo uu u isticmaalo caddayn ahaan, ama in nuxurka ay maxkamaddu
xaqiijiso iyada oo aan loo baahnayn caddayn.
Marka laga hadlayo bixinta dhaarta, waxay noqon kartaa qirasho caddayn ah oo lagu bixiyo
meel ka baxsan maxkamadda, ama dhaarin la bixiyo maxkamadda ka dib markay
maxkamaddu bilowdo.

Waraaqaha dhaarta ee laga bixiyo maxkamadda waa la aqbali karaa caddayn ahaan si loo
sharaxo nuxurka arrinta. (Waxay la macno tahay ilaa ay ka soo baxayaan qawaaniinta la
xidhiidha oggolaanshaha caddaynta.) Waxaa ka mid ah
Bayaannada iimaanka ee uu eedaysanuhu siiyo booliiska baadhista ama maxkamadda helaysa
caddaynta kiis dembiyeed,
❖ Kiisaska madaniga ah, dhaarta ka baxsan maxkamadda ayaa caddayn ahaan loo isticmaali
karaa. Laakiin qofka la sheegay in uu rumaysnaa waxa uu ku beenin karaa isagoo
caddaynaya.

Waraaqaha dhaarta ee maxkamaddu waxay leeyihiin noocyo kala duwan. Tusaale ahaan:-
❖ Marka eedaysane lagu soo oogay dacwad oo maxkamadda la keeno ka dib marka loo
akhriyo oo la fahmo, marka la waydiiyo inuu bixiyo qiraalkiisa, qirashada dembiga;
❖ Warqadda dhaarta ee uu af ama qoraal ku bixiyay qofka lagu soo oogay dacwad madani ah
oo uu kaga jawaabayo maxkamadda, ama habka khilaafka; Qoraalkiisa dhaarta ayaa la soo
xigtay.

Caddaymaha lagu sameeyo maxkamadda waa caddayn ama caddayn sida ay xaaladdu noqon
karto
Waxay leedahay saamayn ah in la iska qaato iyada oo aan loo baahnayn in la soo bandhigo.

Inta aan kor ku soo xusnay waxa laga fahmi karaa in ay tahay caqiido lagu sameeyay
maxkamadda oo saamayn ku yeelan karta in nuxurka arrinka la xaqiijiyo lana qaato iyada oo
aan loo baahnayn caddayn. Caqiidada lagu sameeyay meel ka baxsan maxkamada, si kastaba
ha ahaatee, kuma jiraan cutubkan, sababtoo ah waxaa loo soo bandhigay caddayn ahaan iyo
caddaynta diidmada ayaa la soo bandhigi karaa. Cutubkan, dhaarta ay maxakamaddu
samaysay ayaa lagu soo bandhigay waxaana muhiim ah in si gaar ah loo eego sababtoo ah
waxay leedahay waxqabadyo kala duwan oo ku saabsan kiisaska madaniga ah iyo kuwa
dembiyada.

2.3.2. Miraha kalsoonida kiisaska dembiyada

Kiis dembiyeedka, aad bay u adag tahay in xaqiiqooyinka la rumaysan yahay ee maxkamad
sharciga loo tixgeliyo in la caddeeyey iyada oo aan loo baahnayn caddaynta. Sida ku cad
Xeerka Ciqaabta No. 134, xaqiiqooyinka waa la xaqiijiyay Waxa la qaadayaa haddii
"eedaysanuhu uu si buuxda u qirto inuu galay dembiga ku qoran eedda." Tan la xiriirta,
kiisaska dembiyada,
❖ waa eedaysanaha kan la sheegay inuu dhaariyay iimaanka. Kiis madani ah, dacwoodaha
( eedaysanuhu waxa laga yaabaa inuu rumaysto waxa dacwooduhu ku sheegay jawaabta) ama
ilaaliyaha qareenka;
Sida naftayda,...iwm, ma bixin karaan dhaarin sababtoo ah waa lagu eedeeyay.

❖ Si eedaysanaha loogu sheego inuu qirtay, waa in la caddeeyaa inuu qirtay inuu galay
dembiga ku qoran codsiga. Sida dacwadda madaniga ah, lama odhanayo inuu aamusnaan ku
qirtay asalkiisa, ama aanu si cad oo tafatiran u beeninin (tixgeli qodobada Xeerka Habka
Ciqaabta ee Xeer Lr. 133-134 ee Xeerka Habka Madaniga ah ee Xeer Lr. 73 (Xeer 133-134).
1), 83, 234, 235, 241).

❖ Iyadoo eedaysanuhu laftiisu "uu qirtay dembiga ku qoran eedda ilaa xad", maxkamadda
"marka loo arko lagama maarmaan, waxay ku amri kartaa xeer-ilaaliyaha inuu soo bandhigo
caddaynta caddaynaysa eedda oo u ogolaato eedaysanaha inuu keeno caddaynta difaaca."
(Sharciga Habka Ciqaabta) 134(2)

Si kastaba ha ahaatee, haddii ereygaas loo arko inuu yahay mid dhammaystiran oo ay
maxkamaddu u aragto inay lagama maarmaan tahay inay aqbasho caddaynta xeer-ilaalinta
iyo difaaca, waxaa loo qaadanayaa in nuxurka caqiidada la caddeeyey oo go'aan lagu gaaro.
Taas macnaheedu waa

❖ Waxay ka dhigaysaa mid aan loo baahnayn in la keeno caddayn si loo sharaxo qodobka;
Sidaa darteed, xeer-ilaaliyaha iyo eedaysanuhu midkoodna ma soo bandhigi doono caddayn.
❖ Lama ogola in laga dacwoodo waxyaabaha dembiga ka dhigaya, marka laga reebo
xukunka (Nidaamka Ciqaabta Lr. 185(1)).
2.3.3. Waxyaabaha lagu tiirsado kiisaska madaniga ah;
Inta badan kiisaska madaniga ah waxaa loo isticmaali karaa in waxyaabaha lagu tiirsado
maxkamadaha ay go'aan ka gaaraan iyada oo aan loo baahnayn caddayn. Affidavits oo la
sheegay in lagu bixiyay dacwad madani ah: - Dhinacyada is haya

Codsiyada ay soo gudbiyaan, iyo sidoo kale dhinacyadan

Waxay muujin karaan jawaabaha aad ka bixiso dood afka ah oo maxkamadda dhexdeeda ah.
In sidan

Taasi waxay ka dhigaysa ereyada la siiyay erey rumaysad.

❖ in dhinacyada is haya ama wakiiladoodu ay si cad u rumaystaan;
❖ Aamusnaanta ku dhaaftay, ama
❖ Waxa laga yaabaa inay rumaystaan hadalka ama qaabka odhaahda oo ay keenaan in la
qaato (Sharciga Garsoorka Xeer Lr. 73(1): 83 234 235 241...).

Intaa waxaa dheer, dacwadda madaniga ah waxay la mid tahay dacwad ciqaabeed
Ma aha wax dalbanaya. Sidaas darteed, caqiidada,

❖ Dhammaan waxyaalaha la rumeysan yahay si bareer ah, si daahsoon, ama nooc kasta oo
hadal ah uma baahna in la caddeeyo; Ama sababtoo ah
❖ Qaybta la aaminsan yahay in qayb ahaan lagu rumaysto aamusnaanta ama odhaahda
Waxaa suurtagal ah in go'aan la gaaro iyada oo aan loo baahnayn caddayn.

Su'aalaha doodda
Kiis dembiyeedka, marka eedaysanuhu qirto inuu galay dhammaan dembiyada ku qoran
codsiga, waa maxay arrimaha ay maxkamaddu amarto caddaynta?

Cutubka 3aad ee caddaynta u gudbinta maxkamadda Ku saabsan ogolaanshaha caddaynta

Ujeedooyinka faahfaahsan
Marka ardaydu dhammeeyaan cutubkan,
Faham ku filan oggolaanshaha iyo ku habboonaanta caddaynta kiisaska dembiyada iyo
madaniga labadaba
Waxaad ku dhaqan gelin kartaa adiga oo fahma.
Waxay kobcin doonaan awoodda ay ku kala sooci karaan kuwa la aqbali karo iyo caddaynta
aan la aqbali karin.

3.1 Wadarta
Tababarayaasha Wood, marka laga reebo kiisas gaar ah oo gaar ah sida ku xusan cutubyadii
hore, qofka ku doodaya maxkamad isagoo tixraacaya jiritaanka walax ama qof ku doodaya in
gabagabada la gaarayo, waa inuu sharaxaa jiritaanka weedha ama ansaxnimada gunaanadka
iyadoo la bixinayo caddayn. Qofka yiraahda nuxurka la sheegay ma jiro ama gabagabada la
sheegay maaha mid sax ah waa inuu caddeeyaa mawqifkiisa diidmada isagoo caddaynaya.

Tababarayaasha alwaaxdu waxay siinayaan macnaha labada eray ee soo socda marka la eego
mabda'a caddaynta, waxayna sharaxaan xiriirkooda.

Ogolaanshaha ku habboonaanta
Jiritaanka walax ama ansaxnimada gabagabada
Macnuhu maaha in caddaynta la doonayo in lagu caddeeyo ama lagu beeniyo in loo soo
bandhigo si aan sharci ahayn ama kaliya sababtoo ah bixiyaha caddaynta ayaa raba.
Caddaynta waxa la soo bandhigi karaa oo keliya marka la aqbalo. Caddeyn aan la aqbali
karin lama soo bandhigi karo.

Ogolaanshaha caddaynta waxaa lagu go'aamiyaa laba siyaabood. Xeerka ugu horreeya ee
oggolaanshaha caddayntu waxa uu khuseeyaa ku habboonaanta caddaynta. Taasi waa,
cadaymaha la codsaday in la soo gudbiyo waa in ay noqdaan kuwo khuseeya nuxurka waxa
la sheegay in la sharaxo. Gudaha Lambarka 137 (1) "Su'aalaha lagu soo bandhigay su'aasha
ugu muhiimsan waa kuwa khuseeya nuxurka go'aanka iyo nuxurka uu markhaatigu si toos ah
ama si dadban u garanayo." Marka la qeexayo "kuwa ku habboon"
Waxay la macno tahay in nuxurka maraggu uu yahay mid khuseeya nuxurka go'aanka.
Erayga “kaliya” waxa uu ka dhigan yahay in sharcigu ku kooban yahay in la aqbalo oo kaliya
kuwa ay khusayso iyo kuwa aan khusayn Wuuna tilmaamayaa go'aan ah inaan la aqbalin.
263(1) ee Xeerka F/B/S/S, ee ka soo baxay W.M.H.S.S. Waxay la mid tahay bixinta. Haddii
qodobadani tixraacayaan markhaatiyaasha, nooca caddayntu waa dukumeenti
Cadaymo kale oo aan khusayn lama horgeyn doono maxkamada. Ujeedadan awgeed, 33 (3)
iyo qodobbada Xeer Garsoorka ee lambar 138 iyo 146 waa la arki karaa.

Dhanka kale, xitaa haddii ay caddayntu khusayso in go'aan laga gaaro, lama soo bandhigi
doono haddii ay jirto mamnuucid sharci ah oo ka hortagaysa in la soo bandhigo. Caddeynta
waxaa la soo bandhigi karaa ma aha oo kaliya sababtoo ah waxay khusaysaa nuxurka
go'aanka la samaynayo, laakiin sidoo kale sababtoo ah maaha mid sharcigu mamnuucayo.
Haddaba, caddaynta uu sharcigu mamnuucayo in la soo bandhigo lama soo bandhigi karo
xataa haddii ay khusayso. Sidaas awgeed, waxaa laga fahmi karaa fikradaha kor ku xusan ee
ku saabsan oggolaanshaha caddaynta.

✓ Cadaymo kasta waxa la soo bandhigi karaa marka la caddeeyo in ay khusayso nuxurka
waxa la yidhi si loo sharaxo.
✓ Intaa waxa dheer, caddaynta waa la soo bandhigi karaa haddii aanu sharcigu mamnuucin.

In kasta oo arrinta ku saabsan oggolaanshaha caddayntu aanay ahayn mid keliya, haddana
waxa la odhan karaa waa xeer aasaasi ah oo sharciga caddaynta ah. Tani waxay ku salaysan
tahay sababo ku filan. Caddayn aan la isku raacsanayn waa in aan la soo bandhigin sababtoo
ah uma adeegayso go'aaminta dooda ama mawduuca gacanta lagu hayo. Sidaa darteed, in la
joojiyo soo bandhigida caddaynta aan khusayn

Si kastaba ha ahaatee, shay kasta oo aan loo baahnayn waxaa loo celin doonaa qofka laga
qaatay isagoo helaya warqad caddayn ah.
3 Maxkamaddu mar kasta way mamnuuci kartaa soo bandhigida dukumeenti kasta oo aan
khusayn khilaafka ama aan la xidhiidhin arrinta. Marka uu tan go'aansado, waa inuu sababta
ku caddeeyaa diiwaanka."Waxay sidoo kale khuseysaa walxaha la taaban karo ee loo soo
bandhigay caddayn ahaan.'
Ma aha oo kaliya in ay badbaadiso wakhtiga iyo kharashka maxkamadda iyo dhinacyada is
haya, balse waxa ay ka dhigaysaa habka dacwaddu u socoto si habsami ah, waxana ay ka
hortagtaa in go’aan-qaadashadu noqoto mid adag, sababtoo ah ururin caddaymo aan faa'iido u
lahayn mawduuca gacan. Intaa waxaa dheer, xitaa haddii caddayntu ay khuseyso, caddaynta
ayaa laga yaabaa in la aqbalo sharciga sababo kala duwan. Tusaale ahaan, sababtoo ah waxaa
jira cadaymo kale oo si fiican u sharaxaya nuxurka (haddii ay jirto caddayn dukumeenti ah,
waxay u sharraxaysaa si ka wanaagsan markhaatiga) ama sababtoo ah waxay ka hortagtaa
xukun miisaaman (go'aan kale oo dembi ah oo la bixiyo ka hor intaan lagu xukumin kiis
dembi) ama waa lid ku ah mabda'a sharciga ah ee aasaasiga ah ama xuquuqda aadanaha
(hadal caqiido ah oo aan si xor ah loo helin) Taasi waxay noqon kartaa sababta.

Dalkeena, xeerarka ku saabsan oggolaanshaha caddaynta ee sharciyada kala duwan

Way kala firdhiyeen. Halkaa marka laga eego, • Caddaymaha aan khusayn waxaa lagu kala
saaraa xidhiidhka ka dhexeeya walaxda la doonayo in daliil ahaan loo caddeeyo iyo nuxurka
ama gabagabada la sheegay in lagu sharraxayo ama lagu beeninayo.

Caddaymaha aan sharciga loo gudbin waxa lagu helaa marka la eego sharciyada.

Sida ficil ahaan loo arki karo, doodaha ku saabsan oggolaanshaha caddaymaha waxaa lagu
soo bandhigaa kiisas badan oo madaniga ah iyo kuwa dembiilayaasha ah, maxkamaduhu waa
inay baaraan oo ay bixiyaan xukun ku habboon. Iyo sharciyada

3.2 Muhiimadda caddaynta

3.2.1 Fikradda
Tababarayaasha Alwaax Sida kor lagu sheegay, ku habboonaanta caddaynta waxaa lagu
go'aamiyaa xiriirka ka dhexeeya laba walxood. Mirahaas ayaa daliil u ah
Waxay sharraxaysaa waxay sharraxayso oo caddayntu waxay sharraxaysaa ama beeninaysaa.
Marka dhankaas laga eego, qodobbada ay tahay in fiiro gaar ah loo yeesho waxaa ka mid ah.
✓ Muhiimadda caddaynta waxaa lagu go'aamiyaa xaqiiqda ah in nuxurka caddaynta la
sheego si loo sharaxo iyo nuxurka caddayntu rabto inay sharaxdo ama beeninayso waxay ku
salaysan tahay xiriirka macquulka ah ee walxaha ama xiriirka uu abuuray sharciga tusaale
ahaan, nuxurka taariikhda dhalashada in loo maleeyo in ilmaha la uuray waa tan ka dib).
✓ Xaqiiqda ah in caddayntu sharaxdo ama ogolaato malo-awaalka in la qaato ama la beeniyo
waa xaqiiqo jirta oo ka jirta doodda maxkamadda ama
Waxay noqon kartaa xaqiiqo kale oo la xiriirta xaqiiqada arrinta. (Ratanlal iyo Dhirajlalp....)
✓ Adeegga ay bixiso maaddada loo bixiyey caddayn ahaan ama loo baahan yahay in la
bixiyo waa in la caddeeyo ama la beeniyo jiritaanka ama jiritaan la'aanta dhabta ah, ama in la
suurtogeliyo male-awaalka jiritaanka ama jiritaan la'aanta wax isku mid ah (taas oo keenaysa
in ay suurtogal tahay jiritaanka. ama xaqiiqa jirta oo aan jirin)) waxay noqon kartaa.

3.2.2 Ku habboonaanta caddaynta kiisaska dembiyada

Caddeymaha lagu soo bandhigo dacwadaha ciqaabta waa in ay la xiriiraan nuxurka go'aanka,
sida uu dhigayo xeerka ciqaabta. Qodobka khuseeya ma khuseeyo oo keliya caddaynta ay soo
bandhigtay xeer ilaalintu laakiin sidoo kale caddaymaha uu soo bandhigay difaacu. Haddii
caddaynta la soo bandhigayo ay khusayso nuxurka waxa la go’aaminayo waxay ku xidhan
tahay xidhiidhka ama xidhiidhka ka dhexeeya labada nuxur iyo in la xaqiijiyo jiritaanka
xidhiidhkan.

Sida uu dhigayo xeerka ciqaabta ee ku xusan codsiga oo la ansixiyay

Qodobbada qawaaniinta ka kooban dembiga waa in la baadho.

Waxay naga caawiyaan fahamka nuxurka dulucda. Nuxurka caddaynta waxa laga fahmi
karaa odhaah ay soo saareen dhinacyada iska soo horjeeda (Xeer-ilaaliyaha iyo eedaysanaha)
ee ku saabsan nooca caddaynta iyo nuxurka caddaynta. (Tirooyinka 136 iyo 142 (2) ee
Xeerka Habka Ciqaabta) Kadib markay dhegeysato bayaankan, maxkamaddu waa inay si sax
ah u go'aamisaa ka hor intaysan aqbalin caddaynta. ✓
Marka la go'aaminayo ku habboonaanta caddaymaha kiis ciqaabeed, waxa muuqata in laga
eego dhinaca dulucda ama qodobbada ku xusan xeerka ciqaabta iyo qodobbada la sheegay in
ay caddaynayaan dembiga lagu soo eedeeyay ee uu galay eedaysanaha iyo canaasirta lagu
sheegay dacwada. Laakiin waa qalad in lagu soo gabagabeeyo in caddaynta la soo
bandhigayo ay qasab tahay in ay xiriir toos ah la yeeshaan arrimahan. in la bixiyo
Xitaa haddii caddaynta la raadinayo aysan si toos ah ula xiriirin mawduuca, waxay noqon
kartaa mid khuseeya haddii ay sharraxayso duruufaha ku xeeran samaynta dembiga.
Cadaymahan sida tooska ah iyo kuwa aan tooska ahaynba ma sharxi karaan mawduuca marka
si gaar ah loo tixgeliyo, laakiin marka si wadajir ah loo tixgeliyo way awoodaan. Sida aan kor
ku soo xusnay, ku habboonaanta caddayntu waxa lagu cabbiraa la xidhiidha nuxurka dulucda
ama nuxurka la sheegay in ay khuseeyaan nuxurkan. Waddamada ay ka mid yihiin Ingriiska
iyo Hindiya, sababaha ay caddayntu u khusayso kiis dembiyeedka waxaa ka mid ah kuwan
soo socda:

✓ Miraha hal qayb ama qayb ah

✓ Walxaha dhaca, sababa ama saameeya
✓ Miraha abuuray xaalado wanaagsan
✓ Waxaa jira sifooyin dhiirigeliya, muujiya u diyaarsanaan, oo soo muuqda ka hor iyo ka dib
falka (May P) oo laga yaabo in lagu dabaqo waddankeena.

3.2.3 Ku habboonaanta caddaynta kiisaska madaniga ah

Shuruudda aasaasiga ah ee lagu go'aaminayo ku-habboonka caddaynta kiisaska madaniga ah
waa xidhiidhka ama xidhiidhka ka dhexeeya nuxurka caddaynta iyo nuxurka mawduuca.
Iyada oo ay taasi jirto, waxa kale oo jirta xaalad uu sharcigu go’aamin karo. Sharcigu waxa
uu go'aamiyaa muhiimadda caddaynta:

✓ Sharciga ayaa go'aamin kara xiriirka ka dhexeeya midhaha. Tusaale ahaan, goorma ayuu
ilmuhu uuraysan yahay? Si taas loo sharraxo, waxaa la raray in taariikhda dhalashada la
sharraxo Waxayna ka dhigan tahay inuu xiriir ka dhexeeyey taariikhda dhalashadiisa. Waxa
jira dhawr qodob oo curaartaas lagu dawayn karo.

✓ Waxaa jirta xaalad uu sharcigu qeexayo in xubno gaar ah oo kaliya ay khuseeyaan si loo
sharaxo jiritaanka ama maqnaanshaha curiye. F.B.H. Sida ku xusan lambarka 1696, waxay ka
dhigan tahay jujuub, qalad iyo khiyaano. Sidaa darteed, caddaymaha la soo bandhigay waa
inay sharaxaan jiritaanka jujuub, khalad ama khiyaamo.

✓ Sidoo kale, sharcigu ma khuseeyo si uu u sharaxo jiritaanka ama jiritaan la'aanta walxaha
qaarkood
Waxa kale oo jiri doona xaalado uu caddaynta ka saaray. Sida ku cad F.B.H.Nr. 826,
magdhowga la bixiyay dhimashada ma aha qayb ka mid ah dhaxalka, No. 837 da'da dhaxalka
wax isbeddel ah kuma samaynayo dhaxalka, lama yeeli doono, lambarka 1171 ee khuseeya
maalgashiga carruurta xoolaha macneheedu waxa weeye in maalgashigu raacayo dheddigga
iyo wixii la mid ah.

Nuxurka waxa daliilku doonayo in uu sharaxo iyo waxa la sheegay in lagu macneeyo waxa
aad ka heli kartaa qoraalka codsigii xisbiyada, waxyaabihii ay ku macneeyeen garabka bidix
ee dooddu socotay
Caddeyn
Cadeymaha la soo bandhigayo waa la baarayaa.
Tilmaanta ay ka bixinayaan nuxurkeeda

3.3 Xaaladda aan caddaynta la aqbali karin

Mabda'a ugu horreeya ee aasaasiga ah ee ku saabsan oggolaanshaha caddayntu waa in
caddayntu ay tahay in la aqbalo haddii aan si gaar ah sharcigu u mamnuucin. Sidaas awgeed,
way khusaysaa oo aan ansax ahayn oo keliya haddii sharcigu mamnuuco. Waxaa ka mid ah
xaaladaha caddaynta aan la aqbali karin marka loo eego Sharciga caddaynta ee Hindiya iyo
England:

✓ Caddaynta dhegeysiga
✓ Ku dhawaaqida iimaanka ee qasabka ah
✓ Caddeyn marag ah
✓ Caddeynta sifada
✓ Waxa jira caddaymo la xidhiidha sirta guurka iyo shaqada (Maay bogga 6-9).

Laakin wadankeena ma jiro sharci diidaya in cadeymo iyo marqaati ka dhan ah xaaska in loo
soo bandhigo cadeyn ahaan. Marka la eego caddaymaha uu bixiyo markhaatiga, inkasta oo
aanay jirin wax caddaynaya in aan la horgeyn karin, mar haddii markhaatiga la keenay oo
keliya in la caddeeyo xaqiiqada, lama soo bandhigi doono haddii aanay maxkamaddu si gaar
ah u amrin in la keeno. caddayn khabiir. Iyadoo taasi jirto, marka la eego qodobada
sharcigeena:

✓ Nooca caddaynta ku habboon in lagu muujiyo qodobka;

✓ Nuxurka (caddaynta) lafteeda looma soo bandhigin maxkamadda ama
✓ Caddeymaha waxaa laga yaabaa inaan la aqbali karin sababtoo ah habka aan habboonayn
ee caddaynta loo helay.
3.3.1 Xagga nooca caddaynta
Qodobada Xeerka Madaniga ah waxa uu dhigayaa in dukumentiyada la soo gudbiyo si loo
caddeeyo ama loo beeniyo xaqiiqooyinka qaarkood iyo in aan marqaatiyaasha la soo gudbin
karin.
✓ Waxaa lagu qeexay in aan heshiiska lagu sharixi karin markhaati ama tixgalin damiir leh
ilaa la caddeeyo in heshiiska la xaday ama la waayay marka sharcigu farayo in qandaraasku
qoran yahay. Sidaa darteed, marka qandaraasku uu sharcigu uga baahan yahay inuu ahaado
qoraal, heshiiska waxaa lagu macnayn karaa iyadoo la soo bandhigayo dukumeenti qoran.
Haddii aanu jirin qoraal, laguma caddayn karo marqaati. Haddii heshiis qoraal ah la galo,
suurtogal maaha in la keeno markhaati ilaa la caddeeyo in heshiiska la xaday ama la
lunsaday. Waa suurtogal in la sharaxo xaqiiqooyinka dukumeenti qandaraaska ah ee lagu soo
bandhigay caddayn ahaan kaliya dukumeentiga laftiisa.
✓ Dhinaca dardaaranka, waa suurtogal in la sharaxo haddii uu jiro dardaaran lagu sameeyay
qaab cad ama qoraal ah iyo in erayada ku qoran dardaaranka lagu sharxi karo oo keliya
dukumeentiga dardaaranka (No. 896-897).

Su'aalaha doodda
1. Sida ku cad F.B.H.Nr. 1727 (2) in heshiis qoraal ahi aanu ansaxayn haddaan lagu xaqiijin
laba markhaati hortooda; Sidoo kale, waxaa isla sharcigaas ku cad in haddii dardaaranka lagu
xaqiijin waayo afar qof oo ku markhaati furaya in uu buray. Marka la eego in qandaraas
qoraal ah ama dardaaran ah uusan caddayn karin markhaati, maxay tahay faa'iidada
markhaatiyada?
2. Ma jiri doontaa xaalad dukumeenti kaliya la aqbali doono si loogu sharaxo kiis dembi?
3. Haddii nuqulka dukumeentiga loo soo bandhigay caddayn ahaan, ee aan ahayn kii asalka
ahaa, ma la aqbali karaa?
4. Bal u fiirso dacwadan soo socota ee maxkamada la keenay (ka soo baxay maxkamada sare
ee lambar 1730/80) koobiga jeeggii uu dacwooduhu u soo gudbiyay si ay u caddeeyaan
dacwada iyo dacwada ciqaabta ah ee loo keenay cadaynta dacwada eedaysanaha. jeeg uu
saxeexay oo uu bixiyay lacag la’aan, asalkana waa la gudbiyay oo lagu lifaaqay gal-
baadhiseed, balse waxa uu lumay markii dambe ee la raadiyay, markaa waa warqaddii uu
xeer ilaalinta u soo qoray ee wada shaqaynta laga rabay. Eedaysanaha ayaa jawaabtiisa ku
sheegay inuu diiday saxeexa jeegga, waxaanu codsaday in asalka uu soo saaro oo uu
xaqiijiyo diiwaan-hayaha. Go’aanka maxkamadda:
A/ "Marka nuqul ka mid ah dukumeenti loo soo bandhigo caddayn ahaan, haddii asalka
asalka ah aan la soo bandhigin oo aan la caddaynin, nuqul ka mid ah looma aqbalin caddayn
ahaan."
B/ "Caddaynta asalka ah waxaa lala barbar dhigi karaa nuqul ka mid ah oo la xaqiijin karaa
oo la xaqiijin karaa si waafaqsan Sharciga Federaalka No. 230(b) kaliya Diiwaanhayaha"
C/ "Qof- dacwooduhu (dacwooduhu) ma xarayn karaan dacwad haddii aanu haysan
dukumeenti jeeggii asalka ahaa."
D/ "Sheegashada uu xeer ilaaliyuhu i siiyay caddaynta ah in aan arkay jeeggii asalka ahaa iyo
khasaarihii ka dhashay sharcigu ma taageero."
Sababaha ay maxkamaddu soo bandhigtay ma yihiin kuwo lagu qanci karo oo la aqbali karo?
3.3.2 Mamnuucidda soo bandhigida walaxda (caddaynta).
Qodobka 138-aad ee xeerka ciqaabta Itoobiya, waxa uu dhigayaa, haddii aanu si gaar ah
sharcigu u oggolaan, in caddaynta in eedaysanaha lagu soo oogay dembi, lana ciqaabay aan la
hor keenin ka hor inta aan go’aan laga gaadhin. Qodobkani wuxuu xaqiijinayaa in mawqifka
sharciga Itoobiya ee ku saabsan diiwaanka dembiilaha hore uu u dhow yahay sharciga
caddaynta nidaamka sharciga Anglo-American. Sidan oo kale ma jiraan wax ka hor istaagaya
in diiwaankii hore ee dacwadda lagu soo oogay maxkamadda ka hor, sababtoo ah ma
khusayso, xitaa haddii la yidhaahdo way khusaysaa, waa laga saarayaa dacwadda.

Iyadoo meesha laga saarayo qodobkii dastuuriga ahaa ee ahaa in aan dembi hore loo arkin,
waa in laga hor istaago garsoorayaasha xilka uu hayo ee ah in uu galay dambiga lagu soo
eedeeyay iyo in ay si cadaalad ah cadeymaha u eegaan. .

Qodobka ah in aan dambi hore la shaacin ka hor inta aan la horgeyn maxkamadeyntu waxay
khusaysaa isku ekaanshaha ama farqiga u dhexeeya dembiga eedaysanaha hadda lagu soo
eedeeyay iyo dembigii hore ee lagu soo oogay ee lagu helay.
Waa in la ogaadaa in aan la tixgelin. Sidan oo kale, waa in laga hortago in la soo bandhigo
dembigii hore loogu xukumay iyada oo aan la eegin dambiga uu hadda ku jiro mid la mid ah
ama mid ka duwan.

Si kastaba ha ahaatee, ma jiraan mamnuucid noocaas ah arrimaha madaniga ah. Waxa

muhiimka ah waa ku habboonaanta caddaynta. F.B.H. No. 2149, namoota 2149 ta’uu
danda’u, akkasumas namoota agarsiisa, rakkoon maxakamtoota akka ta’e ibsaniiru. Tani
maaha mid lagaga hortagayo in xukun hore la horgeeyo, balse waa in la caddeeyo in
maxkamaddu ay go’aan ka gaadhi karto in dembi lagu galay kiis madani ah iyo in kale iyada
oo aan lagu qasbin go’aan ciqaabeed isla kiis la mid ah. Gabagabadii, go'aanka laga gaaro
dacwad ciqaabeed waxaa lagu soo bandhigi karaa dacwad madani ah haddii ay habboon
tahay. Taas macneheedu waxa weeye in lagu soo oogay dembi iyo in lagu helo dembi ay
sidoo kale waxba ka jirin dacwadaha madaniga ah. Xaqiiqda ah in ay xor tahay qasab maaha
in ay horseeddo gabagabada ah in aan lagu burburin doonin ficil madani ah. Laakiin
caddayntu way miisaan tahay.

Su'aalaha doodda
Xukunkii hore ee waafaqsan Qaybta 138(1) ee Xeerka Ciqaabta
Kiiskaas lagu jiro, waa mamnuuc in go’aan la soo gudbiyo ka hor inta aan la xukumin,
laakiin waa la soo gudbin karaa haddii sharcigu si cad u oggolaado. Ma jiraan xaalado
sharcigu si gaar ah u ogolyahay? Maxaad u malaynaysaa in loo oggolaaday in uu yimaado
maxkamadda ka dib?

3.3.3 Haddii caddaynta la helo Mamnuucida wadada

Marka la eego qaabka cadeymaha loo helay, waxaa la is weydiinayaa in la aqbali karo, marka
la is weydiiyo sharci ahaanshaha dhaarta lagu sheegay meel ka baxsan jaamacadda iyo
caddeymaha kale ee laga soo ururiyay arrintaas. Horay ayaa loo sheegay in dhaarta laga
bixiyo maxkamadda dibadda aan loo gudbin karin caddayn ahaan ilaa inta ay khusayso.
Marka caddaynta noocaan ah la soo bandhigo, si kastaba ha ahaatee, waa in lagu bixiyaa
ogolaansho bilaash ah. Sida ereyga iimaanku uu yahay in si xor ah loo bixiyo, way ku
habboon tahay in lagu qasbo arrimaha madaniga ah iyo kuwa dembiyada, laakiin waxay
muhiim u tahay arrimaha dembiyada, sidaas darteed fiiro gaar ah ayaa la siiyay.

Isagoo qiranaya in fal-dembiyeed la galay, hadalka uu eedaysanuhu siiyay booliiska

baadhista ama maxkamadda aqbashay hadalkiisii intii baadhistu socotay looma soo bandhigi
karo caddayn ahaan xeerka ciqaabta ee Lr.
27(2) si cad, iyo aayadda 35 si dadban. Laakin hadalka caqiidada ee la siiyay bilayska
baadhista waa in si xor ah loo bixiyaa. Sidaas awgeed, si loo aqbalo dhaarta:

✓ Eedeysanaha waa inaan lagu qasbin inuu marqaati furo. Saamayn ama waajibaad ayaa lagu
tilmaamaa marka lagu helo garaacid, hanjabaad, hanjabaad, laaluush, ballan-qaad, iyadoo la
cabbo ama daroogo. Waraaqaha dhaarta lagu helo habkan sidoo kale lama aqbali karo.

✓ In eedaysanuhu si xor ah hadalka u bixiyay waa in lagu xusaa caddaymaha dhaarta la

horkeenay, iyo in eedaysanuhu qirtay inay xaq u leedahay in aanu ballanta bixin oo loo
sheegay in hadalka xorta ah loo soo bandhigi doono. cadaymaha maxkamada mustaqbalka
waa in lagu qoraa dhaarta. (Faylka kaydinta bogga 48)

Intaa waxaa dheer, waxaa jira jago sheegaya in qirashada ay tahay in la siiyo qofka loo oggol
yahay inuu qirto dembi baarista. (Bogga 48-49 ee kaabta diiwaanka). Iimaanka sida lagu
arkay kiisaska maxkamadda qaarkood
Balanqaadkaas waa in aan caddayn ahaan loo gudbin ururka beeralayda Kebele, ee looma
gudbin hay’ad sharcigu u fasaxay inay baadhista samayso. (Eeg P/F/Bet.Y.M.No. 3281)
Dhanka kale, ilaa inta hadalka iimaanka la siinayo qof awood u leh inuu aqbalo odhaahda
sharciga (Booliska/Maxkamadda), hadalka iimaanka. waa in si xor ah loo bixiyaa si loo
aqbalo, xaqana maaha in lagu qasbo, in la wargeliyay oo la fahmay oo la siiyay waa in lagu
sheegaa rumaysadkiisa.
Waa in sidoo kale la ogaadaa in eedaysanuhu xaq u leeyahay in uu sharaxo in aanu ku siin
bayaankiisa rumaysadka ogolaanshaha xorta ah, sida lagu arkay dhowr go'aano
maxkamadeed oo dhinacan ah:

✓ Eedaysanuhu markii uu hadalka qaatay oo uu ku soo noqday qolka baadhista, ayaa

jidhkiisa laga arkay Bixinta caddaynta waxyeelada, ✓ farqiga u dhexeeya wakhtiga la xidhay
iyo wakhtiga qirashada dembiga;
✓ Si isdaba joog ah ayuu u bixiyay oo beddelay eraygii eedaysanaha
Xaaladda la duubay (sida lagu arkay diiwaannada qaarkood, waxaa jirta xaalad uu
eedaysanuhu markii hore dafiray oo uu ereygiisa bixiyey, ka dibna beddelay hadalkiisii
asalka ahaa oo uu bixiyey ballan rumaysad.)
✓ Haddii uu ku soo laabtay saldhigga ka dib markii uu dhaar ka bixiyay maxkamadda,
waxaan fahamsanahay in ay jirto xaalad ay ku beenin karaan xaqiiqda ah in dhaarinta si xor
ah loo bixiyay iyagoo soo bandhigay caddaynta in dhaarinta aan si xor ah loo bixin.

Arrimaha dembiyada, sida ku cad qodobka 19(5) ee Dastuurka Federaalka, waxa uu dhigayaa
in qiraal lagu helay qasab aan caddayn ahaan loo aqbalin. Asal ahaan tan

❖ Xaqa eedaysanaha in aan loo qaadan dembiile ka hor inta aan la maxkamadayn;
❖ Sidoo kale waxay xaq u leeyihiin eedaysanuhu inuusan naftiisa dembi gelin.

Waa arrin ay ka doodaan culimada sharciga haddii ay tahay kalimadda iimaanka oo lagu helo
qasab, saameyn ama qancin, ama khiyaano, ama haddii ay jiraan caddayn kale oo lagu helay
natiijada ereygan iimaanka. Diiditaanka ereyga iimaanka iyo ereygan iimaanka
Waxaa jira kuwa ku doodaya in aqbalaadda caddaynta laga helay aasaaska ay tahay mid ka
tarjumaysa fikradda ah in sharciga "dhammaadka uu xaq u leeyahay macnaha" (dhammaadka
ayaa caddaynaya macnaha) uu doonayo inuu baabi'iyo, sidaas darteed ma aha oo kaliya
ereyga rumaysadka. taasi waa in la diidaa, laakiin sidoo kale cadaymo kale oo laga helay
goobtan (diiwaanka). Sida uu qabo dastuurka, dadka la xiray loogama baahna inay bixiyaan
dhaarin ama ay rumaystaan wax caddayn ah oo naftooda lid ku ah. Wuxuu go’aamiyay in aan
la aqbali doonin cadeymaha lagu helo qasab. Runtii waxaa haboon oo sax ah in dastuurku si
cad u qeexo in aan la aqbali doonin qirashada qasabka ah sababtoo ah way adkaan doontaa in
la caddeeyo xaqiiqadeeda. Si kastaba ha ahaatee, diidmada caddaymaha sharaxaya samaynta
fal-dembiyeedka lagu helay qirashada eedaysanuhu waxay u oggolaanaysaa dembiilaha inuu
baxsado inkasta oo la aqoonsanayo oo la caddeeyey in dembigu dhacay. Sidaa darteed,
waxay noqon doontaa mid ku habboon in la qaato caddayn kale oo aan ahayn hadalka
caqiidada, haddii sarkaalka ama fulinta ee geystay falka khasabka ah lagu waydiiyo falkaas.

Su'aalaha doodda
1. Marka la eego bayaanka dembiga ee lagu sheegay baaritaanka:
A. Warqad dhaarin ah oo la siiyay maxkamadda degmada oo ay goobjoog ka ahaayeen
bilayska baadhista ee dacwadda
b. Warqadda lagu codsanayo in booliiska dambi-baarista ah ay aqbalaan hadalka eedaysanaha
ee maxkamadda, oo sheegaya in "eedaysanuhu uu xaqiijin doono hadalka caqiidada ee ay
bixisay saldhigga".
c. Ma noo ogolaatay in aan nidhaahno ka dib markii eedaysanuhu qirtay qirashadiisa
maxkamada, uu ku soo laabtay saldhiga halkii uu ka noqon lahaa guriga?
2. Bal u fiirso kiiskan soo socda: “Dambi lagu tuhunsan yahay eedaysanaha inuu guri dab
qabadsiiyey, booliiska baadhayaashu way awoodi waayeen inay keenaan caddaymo
xidhiidhinaya eedaysanaha. Booliiska ayaa si been abuur ah u sheegay eedaysanaha iyo
qareenkiisa in faraha laga helay dhalo shidaal oo dabka agtiisa laga helay ay la mid tahay
faraha eedaysanaha. Eedeysanaha ayaa isla markiiba dhalada ka soo shubay shidaal, wuxuuna
la diyaariyay saaxiibkii
Wuxu bixiyay eraygiisii isagoo aaminsan inay guriga la gubeen. (Waxaa laga soo xigtay He
V Mason (1987) 3 ALLER 481 (CA)).
Suurtagal ma tahay in la yiraahdo hadalkan iimaanka si xor ah ayaa loo bixiyaa?
Cutubka 4-aad
Ku saabsan soo bandhigida caddaynta
Ujeedooyinka faahfaahsan
Marka ardaydu dhammeeyaan cutubkan,

Aqoonso oo ku dabaq doorarka dacwoodayaasha ee ku saabsan soo bandhigida caddaynta.

Waxay cadeeyaan goorta, sida iyo cidda ay tahay in caddaynta lagu soo bandhigo labada
dacwadaha dembiyada iyo kuwa madaniga ah, oo ay ku shaqeeyaan oo ay saxaan dhaqamada
khaldan.

4.1 Wadarta
Waxaan ku aragnay cutubka _ hore in cadaymaha la soo bandhigay si loo caddeeyo ama loo
beeniyo nuxurka tababarayaasha Wood inay buuxiyaan shuruudaha oggolaanshaha. shay
Laakiin xaqiiqda ah in caddaynta la codsaday kaligeed la aqbali karo kama jawaabto
dhammaan su'aalaha ku saabsan caddaynta. Su'aasha ku saabsan oggolaanshaha caddayntu
waxay noo sheegaysaa nooca caddaynta ay tahay iyo inaan la soo bandhigin. Laakiin intaas
wixii ka baxsan, nama sheegayso cidda ay tahay inay soo bandhigto caddaynta la aqbali karo
iyo sida iyo goorta aan la soo bandhigin. Ujeedada cutubkani waxay noqon doontaa ka
jawaabista su'aalahan.

Wood wuxuu sharraxay xiriirka ka dhexeeya waajibaadka caddaynta iyo culeyska qancinta.
Wadankeena, waxaan ka helnaa xeerar ku saabsan su'aalahan sharciyo kala duwan. Qaar ka
mid ah waxay ku jiraan Xeerka Habka Madaniga ah ee soo baxay 1952 (oo ku saabsan
su'aasha cidda keenta) iyo kuwo kale oo ku jira Xeerarka Dambiyada iyo Habka Madaniga ah
ee soo baxay 1954 iyo 1958 siday u kala horreeyaan.

(Marka la eego su'aalaha yaa? sidee? iyo goorma?) waxaan aragnaa iyaga oo kala daadsan.
Waxay ku nool yihiin sharciyo kale sidoo kale.

Dalkeena ayay ka dhacday

Soo bandhigida caddaynta laga helay sharciyada dalalka kale Marka sharciyada codsiga la
sawiro,

❖ Iyadoo ku xiran nooca kiis (dambi ama madani),

❖ Sida ku cad habka caddaynta (markhaati, dukumeenti, ama caddayn kale Ja) ❖ Sidoo kale,
marka loo eego sharciyadooda habraaca, waxay muujinayaan kala duwanaanshiyaha
falsafada qaabdhismeedka (Nidaamka sharci ee Anglo-American ama nidaamka sharciga
Yurub ee qaaradda).

Marka la eego nooca kiiska, habka caddaynta ee dacwad dembiyeedku waxay la mid tahay
habka caddaynta ee kiiska madaniga ah, laakiin waxay ku kala duwan yihiin siyaabo badan.
Tusaale ahaan, sida aan hoos ku arki karno (haddii aan xukun dembi lagu helin iyada oo aan
loo baahnayn in la keeno caddayn ku salaysan dhaarta uu eedaysanuhu bixiyay), culayska soo
bandhigida iyo sharraxaadda caddaynta had iyo jeer waa xeer-ilaaliyaha. Asal ahaan, ma jirto
xaalad uu culayska caddayntu u wareego eedaysanaha (marka laga reebo waxa ka muuqda
caddaynta ka-hortagga musuqmaasuqa iyo xeer No. 434/97 ee wax laga beddelay) laga
bilaabo eedaysanaha ilaa eedaysanaha. Kiisaska madaniga ah, si kastaba ha ahaatee, culayska
caddayntu wuxuu asal ahaan saaran yahay dacwoodaha, laakiin waxa laga yaabaa inuu u
wareego eedaysanaha.
Marka laga hadlayo habka ama nooca caddaynta, soo bandhigida caddaynta iyo su'aalaha la
xidhiidha waxay raaci karaan sharciyo kala duwan oo ku xiran nooca caddaynta. Haddii
caddaynta la doonayo in la soo bandhigo ay tahay markhaatiyaal, dukumeenti ama nooc kale
ayaa laga yaabaa inay wax ka beddelaan bandhigga caddaynta. Marka uu marag ka yahay,
waa in la tixgaliyaa kartida markhaatiga uu u leeyahay in uu fahmo oo uu fahmo arrinta.
Dukumeentiyada iyo bandhigyada, si kastaba ha ahaatee, waxaa laga yaabaa inaanay ku
habboonayn sida (xaalad maskaxeed, xaalad jireed) shuruudaha looga baahan yahay in la
fahmo oo loo sharaxo waxa la doonayo.

Marka saddexaad, waa in la ogaadaa in soo bandhigida caddaynta iyo su'aasha ku saabsan
baarista caddaynta la soo bandhigay (oo si faahfaahsan looga hadli doono cutubka soo socda)
ay ku kala duwan yihiin nidaamka sharciga. Marka la eego soo bandhigida caddaynta,
nidaamyada sharcigu waxay raacaan nidaamka sharci ee Anglo-Maraykanka, sida England,
America, India, iwm. Habka iskahorimaadku wuu ka duwan yahay habka dembiilayaasha
qaaradda Yurub dhinacyo badan. Sifooyinka guud ee nidaamka madaniga ah inta badan waa
isku mid labada nidaam, iyo dhinacyada aasaasiga ah ee caddaynta lagu soo bandhigay
kiisaska dembiyada
Kala duwanaanshiyaha ayaa ka muuqda. Sidaas awgeed:

❖ Marka la eego doorka dawladda, dawladdu waxay baartaa kiis u gaar ah oo ku jira
Nidaamka Cadawga Anglo-American; Waxa uu soo ururiyaa cadaymaha, waxa uu soo
bandhigayaa kiiskiisa maxkamada, isaga laftiisu waxa uu baadhayaa cadaymaha,
eedaysanuhuna waxa uu soo bandhigayaa cadaymo u gaar ah oo uu baadho. Nidaamka
baadhista ee Yurub, dawladdu waxay baadhaysaa caddaymadeeda iyo ta eedaysanaha;
Dacwo ayuu ka gudbiyay. Wuxuu maxkamada horkeenayaa cadaymaha isaga iyo
eedaysanaha. Wuu baadhaa oo go'aan ka gaadhaa.

❖ Nidaamka cadaalada danbiyada ee Anglo-American, xaqiiqada dhabta ah ee ku saabsan

dembiga waxaa lagu soo bandhigi karaa dood iyo su'aalo iyadoo la marayo caddaymaha ay
soo bandhigeen labada dhinac ee ku tartamaya dacwadda, halka nidaamka cadaaladda
dembiyada ee Yurub, runta aan la shaacin maxkamad, laakiin habka baadhista dembiyada.

Kiis gaar ah, marka loo eego qawaaniinta Anglo-American ee nidaamka dembiilaha,
waajibka soo bandhigista caddaynta dhageysiga, waajibaadka su'aalaha markhaatiyaasha lagu
soo bandhigay dhageysiga, iyo xaqa ay u leeyihiin inay go'aan ka gaaraan marqaatiyada.
Waa dhinaca qof kasta oo is haysta. Doorka qareenka difaaca ayaa sidoo kale muhiim ah.
Marka loo eego xeerarka iyo caddaynta habraaca dembiyada qaaradda Yurub

Waa waajib garsooraha in uu u yeedho, soo bandhigo, waxna waydiiyo iyo sidoo kale in uu
go'aan ka gaadho markhaatiyaasha dacwad-oogaha iyo eedaysanaha labadaba. Doorka
qareenku waa xaddidan yahay. Sidan oo kale, inkasta oo hadafka aasaasiga ah ee labada
xafladoodba ay isku mid yihiin (taas oo ah, ciqaabta dembiilaha oo keliya iyada oo la
caddeeyo runta iyo in dembiilaha laga saaro), waxay raacaan siyaabo kala duwan si ay u
gaaraan hadafkan.

Su'aalaha doodda
Marka la eego labada nooc ee hab-socodka ciqaabeed ee aan kor ku soo xusnay, nidaamka
dembiyada Itoobiya ayaa loo kala saari karaa midkee?

4.2 Waajibka bixinta caddaynta

Waajibaadka bixinta caddayntu waa qayb ka mid ah fikradda "culayska caddaynta".
"Sharaxaad asal ahaan waxay ka kooban tahay laba fikradood waxayna kala yihiin.
❖ Waajib ku ah in loo gudbiyo caddaynta maxkamadda (Cullayska Wax-soo-saarka) iyo

Culayska qancinta Cutubkan, waxaynu ku eegaynaa culayska wax-soo-saarka, culayska

labaad ee qancinta waxa lagu sharraxay cutubka 6, oo ka hadlaya qiimaynta caddaynta.

Waajibka bixinta caddaynta Yaa looga baahan yahay inuu keeno caddayn? Waxay khusaysaa
su'aasha. Tan waxaa haga mabda'a guud ee soo socda. Haddii si kale loo dhigo, haddii aan
caddaynta la keenin, cidda caddaynta u baahan tahay waa cidda dooda ku khasaartay. Kiis
dembiyeedka, waajibka bixinta caddayntu waxay ku dhacaysaa dacwad oogaha (taasi waa,
haddii aan loo baahnayn in la keeno caddayn ku salaysan caqiido). Eedeysanaha waxaa lagu
qasbayaa inuu keeno cadeymo, haddii uu xeer-ilaaliye ku qanciyo isagoo keenaya cadeymo
maxkamadduna ay soo gebagebeysay inuu si waafi ah u sharraxay. Kiis dembiyeedka

Odhaahda "marka uu xeer-ilaaliyuhu furto kiiska" ee ku jira Sharciga Nidaamka No. 136(1),
iyo sidoo kale lambarka 141 "
"Ka dib markii uu xeer ilaaliyuhu dhammeeyo soo bandhigidda caddaynta" ayaa taas
xaqiijinaya.

Kiisaska dembiyada, had iyo jeer waa waajibaadka xeer-ilaaliyaha inuu marka hore keeno
caddaynta. Kiis dembiyeedka, culayska caddayntu uma wareego eedaysanaha. Gaar ahaan,
xaaladda culeyska caddaynta loo leexiyo eedaysanaha (taas oo ah, kiis ciqaabeed) waxay ku
caddahay Xeerka Nidaamka Ka-hortagga Musuqmaasuqa ee Federaalka ee caddaynta Lr.
286/93.

Mabda'a aan kor ku soo sheegnay ee xukuma waajibaadka bixinta caddaynta kiisaska
madaniga ah ayaa lagu dabaqi karaa. Asal ahaan, waa xisbiga u baahan inuu sharaxo isagoo
bixinaya caddayn marka hore. Marka la eego cidda caddaynaysa, waxaan ka heli karnaa
qodobbo ku baahsan meel kasta oo ka mid ah F.B.H. Tusaale ahaan, waxaa suurtagal ah in la
eego qodobada No. 5, 196(2), 896, iyo 2001. Tusaale ahaan, qolo sheeganaysa in uu haysto
dardaaran waxa saaran culays ah in uu sharaxo jiritaanka dardaarankaas iyo waxa ku jira.
Qolada tidhaahda heshiis baa jira culays bay ku tahay inay sharaxdo jiritaanka heshiiska.
Intaa waxaa dheer, dacwooduhu had iyo jeer wuxuu qaadaa culayska caddaynta ee kiis
madani ah
Waa wax aan macquul aheyn in la yiraahdo. Sidaas awgeed

❖ Hadii eedaysanuhu uu qirto eedaymaha uu soo bandhigay eedaysanuhu balse uu soo

bandhigay difaac sharci, culayska bixinta cadaymaha waxa loo wareejinayaa eedaysanaha
(Habka madaniga ah) Xeer Lr.258 (1).
❖ Culayska caddayntu waxa uu saaran yahay eedaysanaha kiiska eedaysanaha oo qiranaya
dacwadda oo xaraynaya codsiga xallinta (haddii aanu dacwooduhu aqbalin codsiga dejinta).
❖ Haddii dacwooduhu diido in caddayntu ay gacanta ku hayso balse uu diido inuu keeno,
culayska caddayntu isagay u wareegaysaa.

4.3 Waqtiga iyo xaaladaha soo gudbinta caddaynta

4.3.1 Soo bandhigida markhaatiyada
Guud ahaan, marag-furka markhaatiyada lagu soo bandhigayo caddayntu waa mawduuc;
ama awood u leh inuu ka marag furo arrin kasta oo kale oo arrintan khuseeya. Suurtagal
maaha in la yiraahdo sababaha kala duwan ee ka jira wadamada raacaya nidaamka sharciga
Anglo-American ayaa si toos ah loogu dabaqi karaa waddankeena. Waxa muhiimka ahi waa
awoodda markhaatigu u leeyahay inuu fahmo mawduuca iyo su'aasha la waydiinayo. Waa uu
marag furi karaa ilaa uu maskaxiyan hoos u dhac ku yimaado, oo aanu fahmi karin dhaawac
jidheed awgeed, ama aanu awoodin in uu muujiyo nuxurka la rabo (awood u lahaanshaha in
uu ku muujiyo hadal ama tilmaamo). Sidaa darteed, si joogto ah ayuu u mudaaharaaday
gaajaysan tahay
❖ Waa inaysan marqaati furin sababtoo ah waa caruur (arrimaha doonista iyo dardaaranka
waa la ilaaliyaa).
❖ Diidmada aan u qalmin inaan markhaati furno maadaama nalagu soo eedeeyay cashuur
lunsi lama aqbalayo. Iyadoo diidmadani ay door ka ciyaaraan miisaamidda caddaynta (oo
aynu kaga hadli doono cutubka 7), looma isticmaali karo in lagu doodo in caddayntu ay tahay
mid aan karti lahayn.
Iyadoo ay jirto hadalkan guud, waa in fiiro gaar ah loo yeesho qodobadan soo socda ee
sharcigeenu qeexayo.

❖ Sida uu dhigayo sharciga ciqaabta, haddii qofka lagu helo dembi, marka laga reebo
ciqaabta caadiga ah ee ay maxkamaddu go'aamiso, waxaa la laali karaa xaqa uu u leeyahay
inuu marqaati furo.
❖ Haddii dadka markhaatiga loo tiriyo ay leeyihiin aqoon gaar ah (khabiiro), waxay marqaati
ahaan u istaagi karaan marka la caddeeyo inay leeyihiin aqoontii loo baahnaa. Waxa la odhan
karaa haddii caddayntu ay caddayso in heerkooda aqooneed ay gaadhayso heerka ugu
hooseeya, khabiirku uma qalmo in uu marag ka noqdo haddii aanu caddayn khibrad u lahayn
nuxurka waxa uu yahay. sharax ama ra'yiga ay tahay inuu sharaxo.

Jawaabta su'aasha ah marka marqaati la horkeeno dacwadaha ciqaabta iyo madaniga ahba
waa isku mid. Kiis ciqaabeed, xeer ilaaliyuhu waa inuu ku soo lifaaqaa liiska magacyada
markhaatiyaasha la filayo inay ku marag furaan marka kiiska la soo bandhigayo.
Waxaa la filayaa in dacwadda madaniga ah, marka uu dacwooduhu soo gudbiyo dacwadda,
uu soo gudbiyo liiska magacyada markhaatiyaasha oo ku lifaaqan kiiska. Sidoo kale, marka
eedaysanuhu soo gudbiyo jawaabta, waa inuu keenaa liiska magacyada marqaatiyada uu
doonayo inuu sharaxo lifaaqa jawaabta ah. (Xeerka Habka Ciqaabta No. 124, Xeerka Habka
Madaniga ah No. 222-223, 234). Haddaba, marka laga reebo xaalado gaar ah oo uu sharcigu
oggol yahay (Xeerka Madaniga ah ee Xeer Lr. 256(1) iyo Xeerka Ciqaabta Lr. 143), waa in
aan la hor keenin markhaatiyaasha liiskooda hore aan loo gudbin maxkamadda. Haddii aan
soo koobo, kiisku ha ahaado mid dembiyeed ama mid madani ah;

❖ Liiska waa in loo gudbiyaa maxkamadda ka hor inta aan la dhegaysan caddaynta.
❖ Marka arrinta la maqlo (waa maalinta la ballansan yahay in caddaymaha la dhegeysto)
garabka bidix waa in uu u yeedhaa markhaatiyaashii ay tiriyeen oo ay horgeeyaan.
❖ Markhaatiyaasha loo yeedho ee aan iman waxa lagu qasbi doonaa inay yimaadaan oo ay
ka marag furaan sida uu qabo amarka maxkamadda.
❖ Xaqa aad u leedahay in aad soo bandhigto marqaati aan liiska lagu sheegin
Suuragal maaha in la is weydiiyo waxaana la ogolaan karaa oo keliya haddii ay maxkamaddu
rumaysato inay lagama maarmaan u tahay xukun sax ah.

Su'aalaha doodda
1. Baadh oo ka faallooda arrinta soo socota;
“Xeer Ilaalintu waxay marqaati u noqotay 7-ruux oo eedeysanayaasha loo heystay si xaqdaro
ah, waxaana maalintii la balansanaa in marqaatiyada la horkeeno labo ka mid ah oo ku
marqaati furay oo yiri “Ma joogin markii uu falka dhacayay. , ma garanayno." Xeer
Ilaaliyaha ayaa codsaday in maadaama aanan helin inta kale, in nala siin doono taariikh kale,
waxaana uu amray in aan soo bandhigno. Sida la sheegay amar ayaa lagu amray in aan la
keenin marqaatiyaasha ka harsan balanta dib loo dhigay, balse lama horkeenin marqaati ka
mid ah marqaatiyaasha dib loo balamay. (Waxaa laga soo xigtay Maxkamadda Sare ee
W.Y.M. No.).

Amarka maxkamaddu waa maxay?

2. Waxa uu xeerka madaniga ah ee tirsigiisu yahay 1729 ku cad in dadka loo doortay in ay
markhaati ka noqdaan arrinka qandaraaska in ay da'doodu qaan-gaar tahay oo aan la
xaddidin, sidoo kale waxa uu dhigayaa isla xeer Lr. 892 oo ku saabsan dardaaranka. Maxay
tani ka dhigan tahay? Carruurta da'doodu ka yar tahay 18 jir ee qoray oo saxeexay inay
markhaati ka noqdaan qandaraaska ama aan awood u lahayn inay markhaati ka noqdaan
kiiska qandaraaska ama doonistooda?

4.3.2 Soo bandhigida dukumeentiyada iyo bandhigyada

Sida la ogsoon yahay hab dhaqanka caadiga ah ee Maxkamadaha Dalkeenna, waxaa

Maxkamadda la horkeenaa Dukumentiyo iyo Cadeymo kale oo la xiriira kiis dembiyeedka
kadib marka la dhageysto marqaatiyaasha. Marka xeer ilaaliyaha la weydiiyo cadeymaha
dukumeentiyada ah, wuxuu sharxayaa cidda soo bandhigi doonta marka la dhageysto
marqaatiyaasha, marka la weeydiiyo cadeymaha sarkaalkii hore wuxuu uga digayaa inuu
amar ku siiyo booliska inaan la horgeyn karin. booliska.
Waxaa la arkayaa in booliisku ay marar badan amar ku bixiyeen in aysan keenin bandhigyo
sidii lagu amray. Tani ma caddaynta soo bandhigid liidata? Waa lagama maarmaan in la
baaro waxa uu yidhi ee la xidhiidha sharciga.

Sida ku qeexan Xeerka Ciqaabta No. 124, maalinta dhageysiga, dhammaan macluumaadka
(muujinta) waa in la horgeeyaa maxkamadda. Xagee laga soo adeegaa? Aayadda 97 ayaa ka
jawaabaya. Lambarka 97 wuxuu dhigayaa in macluumaadka (bandhigyada) iyo bayaannada
eedeymaha iyo marag-furka loo gudbinayo diiwaanka maxkamadda, diiwaan-gelinta waa in
ay helaan, lambariyaan oo calaamadiyaan, ka dibna waa in lagu hayaa meel ammaan ah oo ka
mid ah diiwaanka maxkamadda, iyo waa in lagu sii daayo amar maxkamadeed oo keliya.
Lambarka 97(1)(b) waxa ay tilmaamaysaa tirada macluumaadkan ee la bixiyay laguna
duubay diiwaanka dembiyada. Sidaas awgeed

❖ Haddii dukumentiyada dib loo dhigo, waa in si wadajir ah loo soo bandhigaa oo lagu
hayaa diiwaanka marka codsiga kiiska la horgeeyo maxkamadda.

Dalabka waa la dalaci doonaa

❖ Bandhigayaasha waxaa la horgeyn doonaa maxkamadda horraantii
Waa in meel lagu hayaa, marka ay daliil rabaanna halkaas ayaa laga soo bandhigayaa.
Dacwadaha madaniga ah, dhinacyada is haya waa in ay ku soo lifaaqaan dukumeenti ay u
arkaan in ay faa'iido u yeelan doonaan ama ay u sharxi karaan (Sharciga Habka Madaniga ah
No. 137(1), 223(1)(b), 234(1)). Lama daahi karo ilaa ay maxkamaddu u ogolaato in lagu
xereeyo xaalado gaar ah (Qodobka 256(1), 145(1), 115, 119 264). Haddii cadaymaha la
waayo gacanta, waxaa suurtogal ah in laga codsado maxkamadda inay ku soo saarto amar
(No. 145), laakiin maxkamadda waa inay amartaa soo saarista caddayntan ka hor intaanay u
yeedhin eedaysanaha. Haddii uu yahay eedaysanaha kan codsaday in la keeno amarka,
xukunka ka hor inta aan la bixin jawaabta
Goluhu waa inuu amar ka bixiyaa oo ka codsadaa inuu keeno caddaynta. Waxaa la filayaa in
maxkamaddu ay bixiso amar ah in cadeymaha loo soo bandhigo si waafaqsan.

Cutubka 5aad
Ujeedooyinka faahfaahsan ee baaritaanka markhaatiyada
Marka ardaydu dhammeeyaan cutubkan,
Waxay helaan aqoon ku filan oo ku saabsan baaritaanka markhaatiga oo ay ku shaqeeyaan.

Waxay horumariyaan aqoon ku filan oo ku saabsan nidaamka lagu baaro markhaatiga oo ay

ku dhaqmaan. Waxay fahmeen taxaddarrada la qaadayo marka ay baarayaan markhaatiyada
oo ay adeegsadaan.

Su'aalaha muhiimka ah, su'aalaha isdhaafsiga iyo dib-u-celinta ayaa loo adeegsadaa si loo
ogaado nidaamka su'aalaha lagu soo bandhigo laguna waydiiyo.

5.1. Wadarta

Cutubka ugu dambeeya, tababarayaasha Wood waxay ku qeexeen xaaladda caddaynta sharxi
karta qodobka muhiimka ah ee go'aanka loo soo bandhigi doono maxkamadda. Waxa kale oo
lagu xusay cidda ay tahay inay keento caddaynta, sida iyo goorta. Tan
Cutubku wuxuu kaloo qeexayaa sida caddaynta la soo bandhigay loo baaro, taas oo ah, sida
loo sharxo nuxurka loo baahan yahay maxkamadda. Asal ahaan, ma aha oo kaliya
markhaatiyaasha ayaa la soo bandhigay si ay u sharxaan nuxurka, laakiin sidoo kale
dukumentiyada iyo caddaynta kale ee caddaynta, laakiin nidaamka baarista markhaatiyadu
waa mid gaar ah, sidaas darteed cutubkani wuxuu diiradda saarayaa xaaladda soo dhaweynta
markhaatiyada. Markhaatiyada marka maxkamada la keeno si cadeymo ah, waa hadalka ay
ka soo saareen dacwadda, waana hadalka uu marqaatigu bixiyo marka la eego go'aanka.

Si kastaba ha ahaatee, ka hor inta aan loo gelin arrinta ugu muhiimsan, si kastaba ha ahaatee,
labada qodob ee soo socda waa in la xuso.

❖ Xataa dembiga
Inkastoo ay jiraan kala duwanaansho ku aadan qaabka loo baaro marqaatiyada kiisaska
madaniga ah, hadana waxaa la dhihi karaa inta badan waa isku mid. Labada xaaladoodba,
marqaatiyada si madax ah ayaa loo baaraa, waa la su'aalay, dib ayaana loo baarayaa.
Garsoorayaashu waxay kaloo waydiin karaan markhaatiyada kiisaska madaniga ah iyo kuwa
dembiyada marka loo baahdo.
❖ Marka loo eego shuruucda ciqaabta iyo habraaca madaniga ah ee Itoobiya, waxaa xaq iyo
waajib ku ah dhinacyada is haya in ay keenaan markhaatiyada, in la qoro caddaymaha
marqaatiyada lana baadho ama la weydiiyo. In kasta oo ay maxkamaddu awood u leedahay in
ay iskeed u soo bandhigto caddaynta marka loo baahdo, isla markaana ay su’aalo waydiiso
markhaatiyaasha ay soo bandhigaan iyada iyo dhinacyada is haya, haddana waajibka ugu
weyni waxa uu saaran yahay dhinacyada is haya. Sidaa darteed, waxa la odhan karaa Xeerka
Habka Dambiyada ee Itoobiya wuxuu raacayaa Hannaanka Dambiyada Anglo-American
(Adversarial Procedure).

5.2. In marqaatiyadu hor yimaadaan dhinacyada oo ay ku marag furaan

Sida la wada ogsoon yahay marqaatiyaasha ayaa marqaati ka ah oo su’aalo la weydiiyo
iyadoo ay goob joog ka yihiin dhinacyada is haya. Ma jiro wax farqi ah in kiisku yahay mid
dambiile ama mid madani ah. Marka dacwadda la amro in la dhegeysto eedaysanaha maqan
yahay (waxaa loola jeedaa lambar 70(a) ee xeerka habraaca ciqaabta iyo lambarka 161 ee
Xeerka Habka Ciqaabta), waxa dhici karta in marqaatiyadu yimaadaan marka uu maqan
yahay eedaysanuhu. , laakiin waxay ka soo muuqan doonaan dhegeysiga oo markhaati
furaan, waa inay bixiyaan. Sababta tani waa runta ama been-abuurka markhaatifurka, hubaal
ama
Shakiga waxaa lagu tijaabiyaa su'aalo isweydaar ah, tanna waxaa la samayn karaa oo keliya
haddii markhaatiga la keeno maxkamadda.

Sidoo kale, waa xaq dastuuri ah in eedaysanuhu uu eego markhaatiyaasha loo keenay inay ku
marag furaan dacwad ciqaabeed (Qodobka 19(4) ee Dastuurka E.F.D.R. Haddaba, waa in
markhaatigu ka soo baxaa goobta uu ku sugan yahay qolada is haysa, oo uu caddeeyo cidda
uu yahay, markhaatigiisana ka bixiyo.

Dhinaca kale, haddii ay dhacdo dacwad ciqaabeed, haddii markhaati uu xeer-ilaalintu

tixgeliyo uu hor yimaado eedaysanaha oo uu bixiyo marag-furkiisa, ama xataa haddii la
horkeeno uu tuso cidda uu yahay iyo ciwaanka eedaysanaha hortiisa, waxay abuurtaa xaalad
aan loo baahnayn. ammaankiisa? Eedaysanaha ma la furi karaa isagoon la arag oo aan la
sheegin haybtiisa iyo ciwaankiisa? Su'aasha ayaa iman karta. Wadamada kale waxay
raacayaan dhaqamo cusub oo ku saabsan mawduucan. Sidaa awgeed, sharciga Ingiriiska,
waxa jirta xaalad uu markhaatiga xeer ilaalintu bixiyo marag-furkiisa isagoon si cad u
sheegin aqoonsigiisa ama qof ahaan uga soo hor muuqan maxkamadda, taasoo ah:

✓ Dhageysiga, aqoonsiga iyo ciwaanka eedaysanaha ayaa qoraal loogu siidaayaa maxkamada
halkii laga hadli lahaa, ama
✓ Kiis gaar ah, wuxuu bixin karaa marag furkiisa isagoon goobjoog ka ahayn dhegeysiga
(May, p 433).
Waa awooda maxkamada inay amarto marag furkaas, laakiin ka hor intaanad amrin:
✓ Xaqiiqda ah in markhaatigu leeyahay khatar dhab ah;
✓ In marag-furka uu bixiyay ay la xiriirto go’aan ka gaarista dacwadda oo haddii uusan
marqaatigiisa bixin ay caddaalad-darro ku noqonayso.
✓ Haddii markhaatigu bixiyo marag-furkiisa isaga oo aan soo bandhigin caddayn, waa in uu
hubiyaa in aanay saamayn culus ku yeelan eedaysanaha (May p.433).

Su'aalaha doodda
1. Itoobiya, marag ma furi karaa isaga oo aan maxkamad la soo taagin ama aan la sheegin
aqoonsigiisa?
2. Dhinaca qaabilaadda caddaymaha, qodobbada Xeerka Habka Ciqaabta ee Xeer Lr.261(3)
"Haddii aanay Maxkamaddu ku caddayn inay ku filan tahay oo ay amarto in si kale loo
fuliyo, farriinta ay markhaatiyadu ku markhaati furayaan maaha mid qoraal ah. , laakiin
maxkamadda horteeda si cad oo toos ah." waa maxay Sidee loo tixgalinayaa marka la eego
aayadda 121?

5.3 Habka baarista markhaatiyada

5.3.1 Ku saabsan qabashada mawduuc
Waxaa lagu sheegay cutubka 3 in cadaymo kasta oo lagu soo bandhigo caddayn ahaan
kiisaska dembiyada ama madaniga ah ee ay bixiyaan tababarayaasha Wood ay tahay inay la
xiriiraan kiiska go'aan laga gaarayo. Si loo go'aamiyo in caddayntu ay khusayso iyo in kale,
waa in la caddeeyaa shayga la doonayo iyo midka lagu muransan yahay ka hor inta aan
go'aan laga gaarin. Go’aankan waxaa loo yaqaanaa arrinta la isku hayo iyo caddeymaha la
soo bandhigayo, waana in la sii ogaadaa cadeymaha ka hor inta aan la horgeyn oo la
dhageysan. Tani waa in lagu sameeyaa labada dacwadood ee dambiyada iyo kuwa madaniga
ah, iyo aasaaska mawduuca waxaa looga hadlay cutubka 3 ee isla.

5.3.2 Imtixaanka marqaatiyada

Marka markhaatiga la keeno maxkamad (dambi ama madani) ka dib marka uu diiwaangaliyo
aqoonsigiisa iyo ciwaankiisa oo uu dhaariyo ama uu caddeeyo inuu si run ah u markhaati
furo, waa la waydiin doonaa. Taas waxaa dheer, mar kasta oo ay maxkamaddu u aragto
lagama maarmaan

Waxa laga yaabaa inuu waydiiyo markhaatiga. Marka xigta, su'aasha ugu muhiimsan, is-
weydiin iyo dib-u-eegis ayaa lagu sharixi doonaa.

Su'aal muhiim ah
Su'aasha guud waa su'aashii ugu horreysay ee markhaatigu weydiiyo. Ujeeddadu waxay
tahay in qolyihii markhaatiga u yeedhay uu ku taageero mawqifkiisa doodda, markhaatiguna
wuxuu si toos ah iyo si dadbanba u garanayaa nuxurka mawduuca. Dareenkan,

✓ Inta lagu jiro nidaamka baaritaanka markhaatiga, su'aasha ugu muhiimsan waa muhim ama
aasaas. Haddii aysan jirin su'aal muhiim ah, ma jiri doonto su'aal is-weydiin ah ama dib-u-
wareysi.
✓ Su'aasha hormuudka ah laguma weydiin karo su'aasha muhiimka ah.
✓ Sidoo kale, marka markhaatigu asal ahaan weydiinayo su'aasha ugu weyn ee
markhaatigiisa, waa inuusan weydiin su'aal diidmo ah.

Sababtoo ah su'aasha hoggaanka

✓ waxay tilmaantaa jawaabta uu su'aaluhu rabo in laga jawaabo; Ama
✓ Waa in la tilmaamo in jawaabta markhaatiga loo tixgeliyo in horay loo sii xaqiijiyay.
Su'aal ku salaysan xaqiiqda uusan xaqiijin Ma habboona in la waydiiyo su'aal horseed u ah
su'aasha ugu muhiimsan;
✓ Mar haddii markhaatiga laga filayo in uu ku markhaati furo markhaatiga, haddii
markhaatigu helo jawaabta uu rabo in loogu jawaabo qaab su'aal ah, waxay ka dhigaysaa
markhaatiga inuu bixiyo markhaatiga uu doonayo ee ma aha wuxuu markhaatigu garanayo.
✓ Jiritaanka xaqiiqo muhiim ah iyadoo la tixgelinayo ama la iska dhigayo si loo caddeeyo
xaqiiqada inuusan maraggu caddayn.
Maqnaanshaheeda waa sababta oo ah waa inaan la iska indha tirin oo khaladaad la sameeyo
(Hermann p-z).
Weydiinta su'aalaha diidmada asal ahaan waa mamnuuc sababtoo ah markhaatigu wuxuu soo
bandhigay markhaatiga isagoo ku sababeynaya inuu aniga / iyadu ii sharxi doono,
markhaatiga soo bandhigayna waxaa laga filayaa inuu ku markhaati furo. Waa khilaaf in
marqaati sheeganaya inuu run sheegayo inuu been yahay. Si kastaba ha ahaatee, xaaladaha
qaarkood, mooshin diidmo ayaa laga yaabaa in lagu sameeyo mooshinka ugu weyn. Kuwaas
oo kala ah

✓ Xaaladda uu maraggu diido inuu markhaati furo ama

✓ Markay col tahay.

145 ka mid ah hadalka markhaatiga inta lagu guda jiro baaritaanka booliska, maxkamaddu
waxay eegi doontaa waxayna heli doontaa nuqul ka mid ah qoraalka eedaysanaha iyo hadalka
uu bixiyay markhaatiga.
Waxay qeexaysaa in la diidi karo. Sidaas darteed, tusaale ahaan, haddii marag-furka qofka uu
u yeeray xeer ilaaliyuhu aysan u dhigmin marag-furka la bixiyay inta lagu guda jiro
baaritaanka booliiska, tani waxay la macno tahay in xeer ilaaliyuhu uu marqaatiga weydiisto
inuu su'aalo weydiiyo markhaatiga isagoo ah mid aan la isku halleyn karin. Taas waxa ku cad
qodobka 40aad ee habraaca iyo cadaymaha la dagaalanka musuqmaasuqa ee Xeer
Lr.434/1997. Marka ay xaaladu sidan oo kale ah dhacdo, haddii ay kala duwan yihiin
jawaabtii uu marqaatigu markii ugu horraysay la waydiiyay iyo jawaabtii uu ka bixiyay
su'aashii diidmada ahayd, keebaa la aqbalayaa? Tani waxay muuqan doontaa inta lagu jiro
qiimeynta caddaynta (eeg cutubka 7).

Su'aalo-is-weydiin
Isweydiintu waa su'aal ay dhinaca kale iswaydiiyaan ka dib su'aalaha ugu muhiimsan ee
markhaatiga. Ujeedooyinka
✓ Jawaabta markhaatiga su'aasha ugu muhiimsan waa been, lama difaaci karo Aqoonsiga
joogitaanka ereyada ama odhaahyada shakiga leh;
✓ Sidoo kale, su'aalo-wayddiinta isla markhaatiga ayaa u sahlaysa su'aallaha inuu helo
macluumaad kale oo muhiim ah.
Kuwa soo socda waa in la xuso oo ku saabsan su'aalo-is-weydiin.
✓ Ujeedada ugu weyn ee su'aasha isdhaafsiga ah waa in la muujiyo in jawaabta laga bixiyay
su'aasha ugu muhiimsan ay tahay been abuur, shaki ama aan la isku halleyn karin, markaa
waa lagama maarmaan in la helo su'aal muhiim ah. Markhaatigu ma waydiin markhaatigiisa.
Wax su'aalo ah lama samayn doono.

✓ Su'aal hormood ah ayaa la is weydiin karaa xilliga su'aalaha la weydiinayo.

✓ Muhiimadda su'aasha isdhaafsiga laguma cabbiro su'aasha la waydiiyay inta lagu jiro
su'aasha ugu muhiimsan, laakiin waxaa lagu qiyaasaa jawaabta la siiyay su'aasha.
Su'aal guud ahaan, waxaa la iswaydiiyaa iyadoo laga duulayo jawaabta laga bixiyay su'aasha
ugu muhiimsan.

C mar kale su'aal

Qolada soo bandhigtay markhaatiga waa kan mar labaad waydiiya marqaatiga ka dib markii
la su'aalay markhaatiga. Muxuu mar kale yiri markhaatiga
Si loo hubiyo. Mar labaad oo ku saabsan su'aasha

Sababtoo ah soo-jeediyaha ayaa mar labaad weydiinaya markhaatiga.

Ujeedada dagaalka saliibiga ah
✓ Haddii aan su'aalo la waydiin, dib-u-eegis laguma samaynayo.
✓ Suurtagal maaha in la gudbiyo codsi tixraac ah.
✓ Waxay ku saabsan tahay oo keliya xaqiijinta jawaabta uu markhaatigu ka bixiyo su'aasha
iskutallaabta ah.

Su'aalaha doodda
Waa maxay shuruudaha uu xeer ilaalintu ogolaan karo in mooshin lagu maamulo inta lagu
guda jiro su'aasha ugu weyn ee kiis ciqaabeed iyo maxkamadda kiis madani ah?

Qaybta saddexaad
Ku saabsan miisaamidda caddaynta
Cutubka 6aad Heerka caddaynta

Ujeedooyinka faahfaahsan
Marka cutubkan la dhammeeyo, tababarayaashu waxay kobcin doonaan xirfadaha ay ku
qaadan karaan caddaynta dacwadaha dembiyada iyo kuwa madaniga ah labadaba waxayna ku
dabaqi doonaan xirfadahan shaqada; Miisaanka

A. Waa maxay heerka caddayntu?

B. Caddeynta lagu soo bandhigay kiis ayaa la sheegay in lagu macneeyay inta/tayada?
(Dambiile? Madani?)
6.1. Wadarta
Xaqiiqda ah in caddaynta la soo bandhigayo ay la xiriirto nuxurka waxa la doonayo in la
sharaxo ama la beeniyo; Sidoo kale, in aan sharcigu mamnuucin macnaheedu maaha inay
sharaxday ama diiday nuxurkii loo baahnaa. Waxaa la og yahay in caddaynta ku habboon ay
la xiriirto walaxda la doonayo in la sharraxo. Sababtoo ah wax caddayn ah oo aan khusayn
horay looma soo bandhigin. Taas macnaheedu maaha in caddayntu ay caddaynayso ama
beeninayso jiritaanka walaxda la rabo. Sidoo kale, xitaa haddii caddaynta la soo bandhigay ay
xiriir dhow la leedahay nuxurka loo baahan yahay oo ku habboon in la soo gunaanado, waa in
ay sharraxdaa ama diiddaa nuxurkan muhiimka ah.

ma ahan. Macquul maaha in la yidhaahdo xidhiidhku si kasta oo uu dhumuc u leeyahay,

waxa uu si hubaal ah 100% u macnayn doonaa ama u xaqiijin doonaa, sida la soo bandhigay
caddaymo xidhiidh la leh nuxurka la doonayo. Marka dhinacan laga eego, ilaa xad intee la eg
ayaa caddaynta la soo bandhigay la xidhiidha walaxda la rabo? Ma u sharaxay nuxurka waxa
uu isku dayay in uu sharaxo iyo in kale? Miisaanka caddaynta waa muhiim si looga jawaabo
su'aalahan.
Caddaynta ma bixisay nuxurka la rabo mise maya? Su'aashu waxay khusaysaa kiis kasta oo
lagu qabto maxkamadda iyo caddaynta la soo bandhigo. Ka jawaabista su'aashan waxay u
baahan tahay ma aha oo kaliya in la baaro caddaynta, laakiin sidoo kale loo tixgeliyo marka
la eego walaxda la rabo. Midda kale, marka la miisaamo caddaymaha, gunaanadka la
gaadhay waa in caddayntu xaq tahay iyo in kale, maxaa shuruudo ah oo la odhan karaa? Waa
qodob muhiim ah.

Sadarkan ama heerkan aynu ku odhan karno caddayntu waxay sharaxday nuxurka la rabo
waxa loo yaqaan heerka caddaynta. Waxaa lagama maarmaan ah in la qeexo halbeeg ama
xariiq in la yiraahdo caddayntu waa xaq iyo in kale, haddii halbeeggaas la buuxiyo ama la
dhaafo waxaa la yiraahdaa waa xaq.
Waxa loogu yeero heerka caddaynta ama halbeegga ayaa tixraacaya fikraddan. Qeexida
saxda ah ee halbeegga caddaynta marka laga eego aragtidan waa "dacwooduhu ( kiis
dembiyeed, xeer ilaaliye) waa inuu soo bandhigaa inta lagu jiro maxkamadaynta si uu ugu
qanco."
Waa baaxadda caddaymaha.” ("Qaddarka caddaymaha ee dacwooduhu (ama qareenka
dacwad oogayaasha) ay tahay inuu keeno si uu u guuleysto...") macnaheedu waa. Sidaas
awgeed:

Heerka caddayntu waxa uu tilmaamayaa caddaymaha caddaymaha ay tahay in uu

dacwooduhu keeno si uu ugu guulaysto. ama si loo qanciyo maxkamada

Erayga "caddaynta caddaymaha" loolama jeedo in lagu qeexo heerka nambarada (taas oo ah,
ma aha markhaatiyaal badan, bogag badan oo dukumeenti ah), laakiin si loo muujiyo tayada
caddaynta ama heerka awoodda sharaxaadda. Hadduu dacwooduhu buuxiyo lacagtaas, waxa
la odhanayaa wuu guulaystay ama wuu sharraxay, haddiise uu buuxin waayo lama odhanayo
wuu sharraxay.

Mawqifka sharci ee ku saabsan halbeegga caddayntu wuu kala duwan yahay iyadoo loo
eegayo nidaamka sharciga ee dalka iyo nooca dacwadda. Taas macnaheedu waa, heerka
caddaynta ee wadamada raacaya nidaamka sharciga Anglo-American waa ka duwan yahay
heerka caddaynta ee wadamada raacaya nidaamka sharciga qaaradda Yurub, iyo halbeegga
caddaynta isla nidaamka sharciga Anglo-American waa ka duwan yahay iyadoo ku xiran
tahay. in kiisku yahay dambi ama
Muwaadinnimadu way ka duwan tahay. Sidaa awgeed, qaybaha soo socda ee cutubkan

➢ Si loo yiraahdo caddaynta waa la caddeeyey, heerka caddaynta ama halbeegga loo baahan
yahay wuxuu ku saabsan yahay sifooyinka labada nidaam sharci iyo
➢ Heerka caddaynta ee sharciga Itoobiya waa la sharaxay.

6.2. Habka wadamada kale ee ku saabsan heerka caddaynta

6.2.1. Habka sharciga Anglo-American (Common Law) habka
Wadamada raacaya nidaamka sharciga Anglo-American, heerka caddayntu isku mid maaha
kiisaska madaniga ah iyo kuwa dembiyada. Haddii aan qaadno sharciga Mareykanka
(Mareykanka) ee caddaynta oo aan baarno arrinta, waxaa la fahmi karaa inay jiraan saddex
nooc oo heerarka caddaynta ah. Kuwaas,

➢ Ka baxsan Heerka Shakiga Macquulka ah - oo loo isticmaalo kiisaska dambiyada (Ka

baxsan heerka shakiga macquulka ah)
➢ Halbeegga caddaynta si cad oo lagu qanci karo ( cad oo qancin Heerka caddaynta) - Loo
isticmaalo kiisaska madaniga ah qaarkood.
➢ Ka-hortagga caddayntu waa heerka loo isticmaalo inta badan kiisaska madaniga ah.

A. Heerka caddaynta kiisaska dembiyada

Wadamada raacaya nidaamka sharciga ee Anglo-American, heerka caddaynta ee kiisaska
dambiyada waa "ka baxsan shaki macquul ah". Kiis dembiyeedka, dacwad-oogaha dacwad-
oogaha waxaa looga baahan yahay inuu si aan shaki ku jirin u sharraxo in eedaysanuhu uu
dembiga galay oo uu ku qanciyo maxkamadda (inta badan garsoorayaal laga soo xulay
dadweynaha ayaa go'aan ka gaaraya arrintan). Shakiga macquulka ah waa shakiga
"garsoorayaasha eegaya arrinta" ay ka qabaan nolol maalmeedka arrimaha muhiimka ah
waxayna saameyn ku yeelan karaan go'aamada si uun ama si kale. (Ratanlal iyo Dhirajlal,
bogga 31-32). Marka dhankaas laga eego, xeer ilaaliyuhu waa in uu caddeeyaa in qofka
dambiga lagu soo eedeeyay uu ku kacay falkii lagu soo eedeeyay si aan shaki macquul ah u
gelin. Sidaa darteed

➢ Tuhunku waa inuu ahaadaa mid macquul ah.

➢ Isha shakigu waxay noqon kartaa caddaynta xeer ilaalinta ama caddaynta difaaca
eedaysanaha.
➢ Meesha laga bilaabayo go'aan ka gaarista jiritaanka shaki macquul ah kama aha dhinaca
garsoorayaasha khabiirka ah ee caadiga ah, laakiin dhinaca qofka caadiga ah ee ku salaysan
caadooyinka nolosha. Laga soo bilaabo dadweynaha Arintaan ayaa ah mid muujineysa in
garsoorayaasha laga soo dhex xulay garsoorayaasha loo fasaxay inay go’aan ka gaaraan
arrintan.

Si kastaba ha ahaatee, haddii caddayntu aysan keenin shaki macquul ah in eedaysanuhu uu

geystay falka, tusaale ahaan caddaynta xeer ilaalinta.

Guntii iyo geba-gebadii haddii ay jiraan duruufo tuhun ah oo tuhunku yahay mid caqli-gal ah,
eedaysanuhu waxa uu mudan yahay in laga faa’iidaysto shakiga (Batanlal iyo Dhiirajalal,
bogga 36).

Dacwooyinka dembiyada, halbeegga caddaynta ee loo baahan yahay waa in laga saaro shaki
macquul ah si loo hirgeliyo mabda'a ah "Qofka dambiga lagu soo oogay wuxuu xaq u
leeyahay in loo tixgeliyo inuu xor yahay ilaa si fiican loo caddeeyo inuu dembi galay."
Haddaba, si looga fogaado ama loo diido “xaqa in lagu tixgaliyo/la tix-geliyo in uu xor
yahay”, waxaa xeer-ilaaliye looga baahan yahay inuu si hubaal ah u sharraxo dhammaan
qodobbada caddaynaya dembiga lagu soo eedeeyay eedaysanaha iyo inuu ku qanciyo
eedaysanaha inuu isagu yahay. dambiile. Sidoo kale waa in laga hortago in qof aan dembi
gelin lagu helin dembi khalad ah ama caddayn aan la hubin sababtoo ah khalad uu galay intii
lagu jiray qiimaynta caddaynta kiis ciqaabeed. Marka loo eego nidaamka sharci ee Anglo-
American, waayida si khalad ah oo lagu xukumo qof aan dembi gelin oo ay tahay in la sii
daayo ayaa aad uga sii daran lumitaanka si khalad ah oo lagu sii daayo qof ay ahayd in lagu
helo dembi. Horaa loo yidhi, "In hal qof qalad lagu ciqaabo waxaa ka wanaagsan in toban
dembiile la sii daayo." (Clermont bogga 16). Sababta kale ayaa ah in halbeegga caddaynta ee
ka baxsan shakiga macquulka ah uu bulshada ka dhigo mid ixtiraam iyo kalsooni ku qabta
sharciga dembiyada. Yacni kuwa aan dambi gelin
Waxaa jirta aragti ah in dadku aysan ka walwalin in dambi lagu helo oo la ciqaabo.
(Clermont bogga 16)

b. Heerka Caddeynta ee Arrimaha Madaniga ah

Sida kor ku xusan, heerka caddaynta loo baahan yahay si loo caddeeyo caddaynta kiiska
madaniga ah waa ka duwan yahay kiis dembiyeed. Heerka u baahan caddayn ka baxsan shaki
macquul ah maaha mid lagu dabaqi karo kiisaska madaniga ah. Marka loo eego sharciga
Mareykanka, heerka caddaynta ee kiiska madaniga ah wuxuu leeyahay laba qaab. Kuwani
waa:
➢ Ka fiirsi iyo qancin
➢ Waa caddayn cad oo lagu qanci karo
Kuwaas waxaa ka mid ah, kuwa ugu caansan oo lagu dabaqi karo inta badan kiisaska
madaniga ah waa heerka ama heerka sharaxaadda lagu qanci karo.

Ka hor-tagga macneheedu waxa weeye qolada culayska caddaynta leh ee dacwad madani ah
(inta badan dacwoodaha) ayaa awood u leh inay sharaxaan jiritaanka ama jiritaan la'aanta
nuxurka waxa caddaynta la soo bandhigay ayaa la sheegay inay ka badan tahay maya ). Sidan
oo kale, xitaa haddii ay jiraan duruufo tuhun ah oo ku jira caddaymaha uu soo bandhigay
dacwooduhu isagoo sheeganaya inuu mawqifkiisa sharraxayo, iyo xataa haddii duruufahaas
tuhunku yihiin kuwo caqli-gal ah, marka la eego dulucda caddaynta uu soo bandhigay
dacwooduhu waa la yidhi; hadday gaadho in la yidhaahdo nuxurku waa jiraa halkii la odhan
lahaa ma jiro, waxa la yidhi wuu sharraxay. Haddaba qodobka udub-dhexaadka u ah hal-ku-
dhigyadan sharraxaadda ayaa ah kee ka wanaagsan mawduuca la isku haysto? Taasi waa
waxa ay leedahay. Tusaale ahaan, markii qaar ka mid ah marqaatiyaashii la soo bandhigay si
ay u sharxaan waalidnimada ay ku marag fureen in codsaduhu uu ku dhashay guur, qaarna ay
caddeeyeen in eedaysanuhu (qofka lagu eedeeyay aabaha) uu la noolaa hooyada dacwoodaha
(codsade) wakhtiga bakhti, laakiin may ahayn guur, codsaduhu waa guursaday
Waxa la odhan karaa guur buu ku dhashay ayaa ka roon in la yidhaahdo ma dhalan. Shaki
la'aan ma lagu sharaxay? Looma baahna in la waydiiyo.

Halbeeg fudud oo caddayn ah oo tan ku salaysan ayaa la door bidaa kiiska madaniga ah
sababtoo ah dembiga waajibkiisa inuu caddeeyo si ka baxsan shaki macquul ah boos kuma
laha kiiska madaniga ah. Ma jiro mabda’ ah in eedaysanaha madaniga ah loo maleeyo in aan
dambi lahayn ilaa lagu caddeeyo dambiga. Qof

Mabda'a ah in khasaaraha ka dhashay xukun khalad ah uu ka daran yahay khasaaraha ka

dhashay toban qof oo dambiile lagu sii daayo ma khuseeyo dacwadaha madaniga ah. Kiis
madani ah, qof qof ku lumiyo wuxuu la mid yahay miisaanka qofka kale. Haddaba, waa
maxay dhibicda caddayntu sida ugu fiican u sharraxayso? Taasi waa halbeegga.

Heerka caddaynta cad oo lagu qanci karo ee caddaynta waa la aqbali karaa (marka loo eego
sharciga Maraykanka) xaaladaha qaarkood. Tusaale ahaan, maamulka ama
Macnaheedu waxa weeye in macalinku si cad oo qancin leh ugu sharaxo maxkamada in aanu
u qalmin qabashada hawshan (Clermont, p.1). Tani waxay ka dhigan tahay in caddaynta aan
loo baahnayn si loo caddeeyo si ka baxsan shaki macquul ah in eedaysanuhu aanu karti u
lahayn mas'uuliyadda ama mas'uuliyadda. Waxa loo baahan yahay waa in la caddeeyo in
eedaysanuhu aanu awoodin ama aanu doonayn inuu guto waajibaadkiisa mas’uuliyadda iyo
in maxkamadda lagu qancin karo.

Tan waxaa lagu magacaabi karaa heerka dhexe ee bixinta caddayn ku filan oo lagu qanci
karo. Sababta tani waxay ka gaabinaysaa sharraxaad ka baxsan shaki macquul ah; Way ka
sarraysaa waxa la sheegay inay la mid yihiin ama wax ka sii sharraxaya (preponderance).

6.2.2 Habka sharciga madaniga ah

Heerka ama halbeegga caddaynta kiisaska raacaya nidaamkan sharci kama tarjumayso faraqa
u dhexeeya dacwadaha dembiyada iyo madaniga ah. Labada xaaladoodba, caddaynta ayaa la
filayaa inay muujiso joogitaanka ama maqnaanshaha walaxda la rabo heer sare. Caddaynta
waa in lagu caddeeyaa si ka baxsan shaki macquul ah
Looma baahna (haddii ay tahay dacwad ciqaabeed ama mid madaniga ah). Sidoo kale, ma
aqbali doono heer hoose xitaa haddii ay si fiican u sharaxdo. Halbeegga
Maxaa dhacaya waa in caddayntu ay u sharaxdo jiritaanka ama jiritaan la'aanta walaxda la
rabo si cad oo macquul ah.
Sidaa darteed, heerka caddaynta nidaamka sharciga madaniga ah marka la barbar dhigo
nidaamka sharciga Anglo-Maraykanku wuxuu la mid yahay heerka caddaynta cad oo lagu
qanci karo ee looga baahan yahay sharciga Maraykanka ee kor ku xusan kiisaska madaniga
ah qaarkood, waxayna u isticmaalaan tan labadaba dembiilayaal. iyo dacwadaha madaniga
ah. Tusaalooyinka nidaamkan sharci waa Jarmalka, Faransiiska iyo Japan. (Clermont, P. 2-
3,13-14)

6.23. Natiijada farqiga

Xaqiiqda ah in labada nidaam sharci ay raacaan heerar kala duwan waxay keenaysaa
natiijooyin kala duwan, kuwaas oo ah:
Heerka Xukunka
Kharash dhimista sidoo kale Waxaa lagu sharxi karaa dhinaca dhiirigelinta taxaddarka
( Bixinta Dhiirigelinta).
Marka la eego in lagu heli karo xukun dembiile ah, mar haddii heerka caddaynta ee aan shaki
ku jirin uu sarreeyo, suurtogalnimada in eedaysanayaasha lagu sii daayo tuhunku sidoo kale
waa ballaadhan yahay, marka loo eego wadamada isticmaala ku filan oo lagu qanci karo.
heerka, tiro badan oo ka mid ah eedaysanayaasha waa la sii daayaa. Sidaa darteed,
boqolleyda xukunnada dambiyada waa la dhimay.

Marka la eego dhimista kharashka, waa kiis madani ah. Nidaam u baahan halbeeg sare si loo
yiraahdo caddayntu waa xaq

Haddii ay sidaas tahay, waa lagama maarmaan in la keeno caddayn buuxisa heerkan Dhinaca
muranku (sida caadiga ah dacwoodaha) waxay ku kacaysaa kharashyo la taaban karo si loo
dhamaystiro caddaynta. Dhanka kale, ka sii fiican
Ama, haddii lagu fuliyo caddaynta farsamada, caddaynta buuxisa heerkan si fudud ayaa loo
heli karaa, sidaas darteed hoos u dhigista kharashka ururinta caddaynta.

Marka la eego taxadarka dhiirigelinta, waxaa la barbar dhigi karaa go'aaminta mas'uuliyadda
kiiska madaniga ah, gaar ahaan ku saleysan dayacaad. Heerka sare ee caddaynta (sida uu
qabo nidaamka sharciga madaniga ah) ayaa xaddidaya awoodda dacwad-oogaha inuu ku
dacwoodo in eedaysanuhu uu dayacan yahay iyo inuu caddeeyo jiritaanka dayacaad. Way
adkaan doontaa in la caddeeyo dayacaad iyadoo la bixinayo caddayn daciif ah. Haddaba,
sababta oo ah caddayn la'aanta, waxay kordhisaa suurtagalnimada in dadka dembi galay ay ka
baxsadaan mas'uuliyadda, sidaas darteed waxay ka ilaalisaa inay dayacaan; ama ay yareeyaan
dadaalkooda. Dhanka kale, haddii ay suurtagal tahay in lagu macneeyo dayacaad iyadoo la
adeegsanayo halbeeg fudud (tusaale, inay u muuqato dayacaad), waxay kordhin doontaa
fursadda uu dacwooduhu ku sharxi karo dayacaad caddaymo fudud oo daciif ah, sidaas
darteed dadka ku dhiirigeliya ka digtoonow inaad dayacaad noqon (Demalgin, P. 21
Clermont, p. 8).

6.3. Heerka caddaynta sida uu qabo sharciga Itoobiya

63.1. Kiis dembiyeed
dhaarta xeer ilaaliye ee dacwad ciqaabeed ma caddaynaysaa in eedaysanuhu galay dambiga
lagu soo oogay? Si aad uga jawaabto su'aasha, 141 iyo 142 waa in la isku daraa. No. 141,
cinwaanku waa "Arrinta ku saabsan sii daynta eedaysanaha marka xeer ilaaliyuhu uusan
sharraxin kiiska" faahfaahintuna waa "Marka uu xeer-ilaaliyaha dhammeeyo dhegeysiga
caddaynta, looma baahna in la keeno caddaynta diidmada.
"Maxkamadu waxay amar ku bixin doontaa in eedaysanayaasha la sii daayo." No. 142/1/
waxa kale oo uu leeyahay eedaysanaha waxaa lagu amray in uu keeno caddaynta diidmada
(difaaca) "haddii lagu caddeeyo si waafaqsan caddaynta la soo bandhigay." Haddaba, marka
labadan qodob la isla eego:

➢ Eedaysanaha waxaa lagu amray in uu keeno difaac sida ku cad caddaymaha la soo
bandhigay

Haddii la shahaado.

➢ Eedaysanaha waa la caddeeyey sida ku cad dhaarta la soo bandhigay

Waxa la sheegay in caddaymahan xeer ilaalinta lagu helay "in lagu xukumo eedaysanaha." ➢
Caddaynta waxay ka dhigi kartaa eedaysanaha dembiga sida ay u aragto maxkamadda

Marka la ogaado inay ku filan tahay in lagu xukumo eedaysanaha.

Halkaa waxa aynu ka fahmaynaa in maxkamaddu ay go’aan ka gaadho in caddayntu ku filan
tahay in lagu xukumo eedaysanaha iyo in kale. Laakiin hadalkani ma bixinayo sawir
dhammaystiran. Nooma sheegayso waxa loola jeedo "ku filan" oo aan dhaafsiisnayn in la
sheego in loo baahan yahay caddayn ku filan si dembi lagu helo. Si ka baxsan shaki macquul
ah u sharax? Mise si cad oo lagu qanci karo u sharax? Ama u sharax in uu si fiican u
sharaxay?

Marka la eego tafsiirrada qodobbada 141-aad, maxkamadaha dalkeennu waxay inta badan
aqbalaan sharraxaadda iyada oo aan wax shaki ah la gelin. Sida lagu arki karo dhowr go'aano
maxkamadeed, waxaa loo haystaa in caddaynta uu soo bandhigay xeer ilaaliyuhu ay tahay
inay caddeeyaan si aan shaki ku jirin in eedaysanuhu uu galay dambiga (tusaale.
Si kastaba ha ahaatee, in Erayga "ku filan" ee qaybta 141 kama tixraacayo sharraxaadda ka
baxsan shaki macquul ah. Way adag tahay in la yidhaahdo ereyga ku filan macnihiisu waa
dhammaystiran yahay. Sida ku cad tan:- ➢ Marka loo eego lambarka 141, shuruudaha in ay
ku filan tahay nidaamka sharciga Anglo-American

"Caddaynta ka baxsan shaki macquul ah" ayaa looga baahan yahay kiis dembiyeed.
Suurtagal maaha in la yidhaahdo waxay khusaysaa heerarka. Sida kor ku xusan, "ka baxsan
shaki macquul ah" waxaa loola jeedaa caddayn ku dhow 100% run, tani waa wax ka badan oo
ku filan, maaha "ku filan". Laakiin aayadda 141 ma odhanayso caddayntu waa inay ku filan
tahay, laakiin "in ka badan ku filan". Xaqa ah in aan loo aqoonsan dambiile ka hor go'aanku
sidoo kale wuxuu ku jiraa sharciga Itoobiya, laakiin tani macnaheedu maaha (sida uu
sharcigu dhigayo) in lagu macneeyay shaki macquul ah.

Sidoo kale, sida ku cad qodobka 141, caddayntu waxay ku filan tahay inta badan wadamada
raacaya nidaamka sharciga Anglo-American
Suurtagal maaha in la yiraahdo caddaynta kiisaska madaniga ah waxaa loo isticmaalaa
halbeeg ama si ka sii wanaagsan loo sharraxay (Balance of Probability or Preponderance).
Shuruudaha noocaan ah looma yaqaan kiisaska dembiyada, haddii la doonayo in lagu
muujiyo qodobkan 141, waxay ku filnaan lahayd in la yiraahdo "marka la waayo in
eedaysanuhu uu yahay dambiile iyada oo aan loo baahnayn caddayn been ah. maxkamaddu
waxay amartay in eedaysanaha la sii daayo." Tani way kordhin doontaa. Laakiin sharciga
waxaa sidoo kale ka mid ah "... iyo marka caddaynta lagu waayo in ay ku filan tahay..." Sidaa
darteed, ma isticmaali karno shuruudaha ay u muuqato inay sharraxayso.

➢ Taa bedelkeeda, lambarka 141 waxaa lagu bixiyaa wadamada raacaya nidaamka sharciga
Anglo-American (tusaale, Maraykanka) waxaana loo isticmaalaa kaliya kiisaska madaniga ah
ee gaarka ah; Nidaamka sharciga madaniga ah, waxa la odhan karaa waa halbeegga
sharraxaadda marka la keeno caddaymo cad oo lagu qanci karo, kaas oo leh adeeg isku mid
ah kiisaska madaniga iyo dembiyada. Haddaba, halbeegga caddaymaha ee dacwadaha
dembiyada ee dalkeenna ka jira waa in xeer-ilaalintu u keentaa caddaymo cad oo lagu qanci
karo maxkamadda in eedaysanuhu dembiga galay.

Haddii qodobkan lagu dabaqi karo sharcigayaga,

➢ Caddaynta uu bixiyay xeer ilaaliyuhu waxay si waafi ah u dejiyay dhammaan waxyaabaha
lagama maarmaanka u ah si loo caddeeyo dembiga eedaysanaha lagu soo oogay (shuruudaha
kor ku xusan).
Waxaa loo baahan yahay in uu sharaxo, oo haddii uu si cad oo lagu qanci karo u sharxi karin
mid ka mid ah, markaa ma buuxinayo shuruudaha.

➢ Suurtagal maaha in la yidhaahdo caddayntu waa ku filan tahay haddii markhaatiga uu soo
bandhigay xeer ilaaliyuhu lumiyo miisaan (oo aan lagu qancin) iyada oo loo marayo su'aalo
isweydaar ah ama is-difaaca eedaysanaha. Sababtoo ah caddaynta miisaanka luminta ayaa si
qancin leh loo sharaxay waayo ma awoodo.

➢ Sidoo kale, ma odhan karno caddaynta ay soo bandhigtay xeer ilaalintu waa mid aan la
isku halayn karin... (Fisher, P. 310).

6.3.2. Kiis madani ah

Itobiya, maxay tahay halbeegga lagu odhan karo caddaymaha la soo bandhigay si loo sharaxo
dacwadda madaniga ah ayaa la sharraxay? Way adag tahay in jawaab sax ah la helo. Xeerka
Garsoorku waxa uu dhigayaa in qofka culayska leh uu marka hore keeno caddaymaha,
dhinaca kale ee is hayana uu marka dambe keeno, balse ma caddaynayo heerka caddaynta
caddayntu noqonayso. Guntii iyo gebagebadii, xataa kiis madani ah, caddaymo kasta oo la
soo bandhigo lama odhan karo waa la soo gunaanaday, balse waa la miisaamay, sidaa awgeed
waa lama huraan in la dejiyo halbeegga sheegaya in caddayntu ay tahay mid dhammaystiran.

Shuruudaha lagu go'aaminayo oggolaanshaha caddaynta waxaa laga heli karaa Xeerka
Madaniga ah iyo sharciyada kale. Tusaale ahaan, qodobbada tilmaamaya heerkan waxa laga
heli karaa xeerka madaniga ah. Shuruudahani maaha kuwo isku mid ah laakiin way kala
duwanaan karaan iyadoo ku xidhan waxa la rabo. Sidaa darteed, gabagabada soo socota ayaa
la gaari karaa:

➢ Qodobbada u baahan caddaynta heerka sare waa la heli karaa waxaana lagu dabaqi doonaa
marka sharcigu qeexo. Caddeynta qodobadan
Heerka "run ahaantii" (No. 161/1/, 878), "ku filan" (No. 184/2/), "caddayn sare" (No.
1699/b/), "si cad u sharraxaya" (No. 756/2). /) waxa loo qoray sida ...iwm.

➢ Waxa kale oo jira qodobbo si cad loogu sheegay in sharraxaad keliya ay ku filan tahay.
Tusaale ahaan, sida ku cad lambarka 157/1/, si go'aan looga gaaro in qof maqan yahay, qofka
maqan waxaa loo maleynayaa inuu dhintay.
Waa ku filan tahay in la helo caddayn in ay tahay L (No. 157/1/). Ka-hortagga ayaa ku filan
marka sharcigu sheegayo in lagu sharxi karo luqadda noocaas ah. Kuwa kale waxaa lagu arki
karaa lambarada 862/1/, 2341/3/, 2342/3/, 2344/2/.

➢ Xataa haddii aysan qodobadu si cad u sheegin inay "loo malaynayo inay soo baxayso",
haddii aanay jirin qodob gaar ah oo caddaynaya heer sare oo caddayn ah, waa ku filan tahay
in la sharaxo qoraalka "malaha" kiis madani ah.

Su'aalaha doodda
1 Kiis dembiyeedka, maxaa la gudboon maxkamaddu haddii caddaynta uu soo bandhigay
xeer-ilaaliyuhu aanay ahayn dembiga lagu sheegay codsiga, balse ay tahay dembi kale?
waa in Caddaynta xeer ilaalintu miyay go'aansatey in eedaysanaha la sii daayo sababtoo ah
ma uusan sharaxin dambiga lagu soo eedeeyay? Mise xeer ilaalintu waxay u bedeli doontaa
dambi kale oo waxay ku amri doontaa inuu keeno difaac ka dhan ah?

2. Kiis dembiyeedka, eedaysanuhu waa inuu ku marag furo difaac ahaan

Maxaa la yeelayaa hadduusan soo bandhigin difaac ka dib markii la bixiyay, oo marka
diiwaanka la baaray si go'aan kama dambays ah loo helo, la ogaado in caddayntu aysan ahayn
mid lagu qanci karo? Ma la go'aamin doonaa in mar la caddeeyey? Mise waa la eryi doonaa
isagoo aan shahaado la hayn?

3. Kiiska uu dacwooduhu u soo bandhigay maxkamadda, “Xiriirka guur ee naga dhexeeya

eedaysanaha awgeed, waxa la iga saaray cidda aan u shaqaynayo ee L.K. Waa in lacag la iga
qaataa urur caalami ah

Waxaan codsaday in lacag dhan 31,012.75 US dollar lagu shubo eedaysanaha akoonkiisa
bangi ee ku yaala magaalada London ee cariga Ingiriiska, lacagtana waxa lagu shubay
akoonka eedaysanaha. Si kastaba ha ahaatee, haddii aan ka codsado eedaysanaha inuu ku
wareejiyo lacagtayda ku shubtay akoonkiisa bangi akoon bangi oo aan ogahay, wuu ogol
yahay.
Ma dhicin. Markaa waa in la go’aamiyaa in lacagtaas loo beddelo Bir Itoobiya oo la igu
bixiyo Bir 155,063.80.

i. Warqadda uu dacwooduhu u qoray maamulka ALCA, waxa uu ku codsaday in uu ku

wareejiyo lacagta hawlgabka xisaabta bangiga lambarkiisu yahay 1579290 ee ka furmay
magaca eedaysanaha oo ku yaal bangiga magaalada London.

ü Warqad uu u qoray qofka akoonkiisa haya oo uu qoray Bankiga Eedaysanaha oo uu ku

sheegayo in 31012.76 USD uu ku shubay akoonka London City Bank iyada oo loo sii
marinayo ALCA;

ü Warqad uu dacwooduhu u qoray eedaysanaha oo uu ku sheegayo in lacagta lagu shubay

akoonka eedaysanaha oo uu lacagtan ugu shubo. Xisaabta Waxa kale oo uu caddeeyay in
dacwooduhu uu xidhiidh la leeyahay eedaysanaha xagga guurka (yacni eedaysanaha
walaashii waa xaaska dacwoodaha) markhaatiguna sidaas oo kale ayuu ku markhaati furay.

Dhanka kale, ma lihi wax heshiis ama xidhiidh sharci ah oo igu qasbaya in aan bixiyo lacagta
uu eedaysanuhu ku bixiyay jawaabta dacwadda. Nooc dacwoonaya oo i dacwayn kara
Ma jirto sabab ku filan oo sharci ah. Kuma lihi xisaab bangi magaalada London. Ma bixin
wax caddayn ah oo sheegaya in aan xisaab ku leeyahay bankiga London, marka laga reebo in
dacwooduhu uu magaca Moqshe ku gudbiyay dacwadda. Caddaynta uu soo gudbiyay
dacwooduhu ee ku lifaaqan codsiga ma muujinayaan jiritaanka xidhiidh lala leeyahay
eedaysanaha marka laga reebo xidhiidhka ka dhexeeya loo shaqeeyaha dacwoodaha iyo
bangiga,” ayuu yidhi. Laakiin ma jiraan wax caddaynaya in eedaysanuhu uu amray ama soo
bandhigay. (Waxaa laga soo qaatay Wasaaradda Waxbarashada iyo Dhaqanka No. 436/88)

A. Dacwooduhu miyuu dacwooday mise ma qiran?

b. Maxaa kale oo ay tahay in maxkamaddu ay qaado si ay arrinta u sii baarto?

Cutubka 7aad
Ku saabsan miisaamidda markhaatifurka
Ujeedooyinka faahfaahsan
Marka ardaydu dhammeeyaan cutubkan,
Faham oo ku dabaq aasaaska qiimaynta caddaynta tooska ah iyo tan aan tooska ahayn;

Waxay kobciyaan xirfadda qiimaynta markhaatifurka ku salaysan fursad iyo fursad;

Waxay kobcin doonaan xirfadaha qiimaynta midnimada iyo kala duwanaanta, runta
badhkeed, weedhaha marin habaabinta, buunbuuninta, isku midka ah, markhaatiyaal faa'iido
leh, iyo markhaatiyaal gaar ah.

7.1 Wadarta
Tababarayaasha alwaax in hadafka ugu dambeeya ee caddayntu uu yahay inay awoodaan
inay muujiyaan jiritaanka ama jiritaan la'aanta walaxda loogu talagalay in lagu muujiyo.
Goorma ayaa la sheegay in caddayntu ay sharraxday jiritaanka ama jiritaan la'aanta walaxda
loogu talagalay in lagu sharaxo? Waxay tilmaamaysaa halbeegga (ama heerka) caddaynta
waxaana lagu sifeeyay cutubkii hore. Laakiin caddayntu miyay sharraxaysaa? Mise lama
sharaxin? Waa lagama maarmaan in la miisaamo caddaymaha la soo bandhigay si taas looga
jawaabo. Markaa wuu sharaxay? Mise lama sharaxin? Caddaynta la soo gudbiyay waa la eegi
doonaa si loo go'aamiyo in; Way fahmeen. Way dhaliilaan. Habkan
daciifnimadooda iyo meelaha ay ku fiican yihiin waa la sifeeyaa. Natiijada habkan

Waxayna buuxiyeen halbeeggii looga baahnaa inay sheegaan in caddayntu ay sharraxday;

Markaa bay sharaxeen. Mise way fulin waayeen, markaa waxay ku soo gabagabaynaysaa in
aanay sharaxin.

Dulucda qodobkan iyo labada cutub ee soo socda ayaa noqon doona in la sharaxo arrimaha
aasaasiga ah ee ay tahay in la tixgeliyo habka qiimaynta caddaymaha la soo bandhigay.
Habka qiimaynta caddayntu waxay ku salaysan tahay nooca caddaynta la soo bandhigay si
loo sharaxo ama loo beeniyo nuxurka arrinta, si ay u muujiso kala duwanaansho xagga nooca
caddaynta la soo bandhigay. Haddaba, cutubkan waxa lagu sharxi doonaa arrimaha ay tahay
in la tixgeliyo marka la qiimaynayo markhaatifurka, iyadoo labada cutub ee soo socdana lagu
soo bandhigi doonaa arrimo la xidhiidha qiimaynta dukumentiyada, bandhigyada iyo dhaarta.

Inta aan loo gelin tafaasiisha miisaanka caddaynta, waa in la xuso qodobbada soo socda.
Marka hore, midhaha la sheegay in la sharxay
Caddeynta waa in si sax ah loo gartaa ka hor inta aan la soo bandhigin. Caddaynta ma
gudbisaa walaxda la rabo mise maaha? Inta aan la dhihin waa in si cad loo gartaa macnaha
hadalka. Tan waxaa lagu sharaxay iyada oo la xiriirta maareynta mawduuca. Marka labaad,
kiisaska madaniga ah iyo kuwa dembiyada labadaba, sababaha iyo xidhiidhka saamaynta waa
in la tixgeliyo marka la miisaamayo caddaynta. Si kale haddii loo dhigo, waa in la go'aamiyaa
xaqa ama mas'uuliyadda cidda is haysa iyada oo la eegayo nuxurka caddaynta la soo
bandhigay. Waxa si gaar ah muhiim u ah in la ogaado xuquuqda iyo waajibaadka dhinac
kasta oo is haya iyo in la tixgeliyo xidhiidhka natiijooyinka la helay, gaar ahaan kiisaska ay
dad badani yihiin dacweeyayaal ama eedaysanayaal wadajir ah. Tusaale ahaan, kiis dhowr
qof lagu soo oogay, ma cadaymo caddaynaya kiiska mise maya? Marka la baarayo caddaynta
si loo go'aamiyo iyo in kale,

➢ Caddaynta waa in la aqoonsadaa oo la qiimeeyaa ee ku saabsan eedaysane kasta oo galay

ama ka qaybqaatay.
➢ Aqoonsiga ilaa inta uu le'eg yahay awoodda eedaysane kasta ama wax ku biirinta si uu u
keeno natiijada la rabo ee falka la sheegay in lagu sameeyay caddaynta iyo
Waa in la miisaamaa.

7.2. Qodobbada aasaasiga ah ee qiimeynta caddaynta tooska ah iyo kuwa aan tooska ahayn
Waxaa lagu sharraxay cutubka 1 in caddaynta loo kala saari karo si toos ah ama si dadban
iyadoo ku xidhan xidhiidhka ay la leedahay waxa la doonayo iyo mawduuca. Marka la eego
qiimaynta caddaynta, dacwaddu ha noqoto mid dembiyeed ama mid madani ah (iyadoon loo
eegayn kala duwanaanshiyaha heerka caddaynta), labada noocba (tusaale, caddayn toos ah
iyo mid dadban) waa la soo bandhigayaa oo la qiimaynayaa inta ay khusayso oo aan la soo
bandhigin.

Dhanka kale, waxaa laga yaabaa inay khalad tahay in loo qaato in caddaynta tooska ah ay
caddayn ka fiican tahay caddaynta tooska ah. Lama soo koobi karo in goobjoogaha
maxkamadda la horkeenay (oo arkay nuxurka waxa uu sharaxayo oo la samaynayo) ama
markhaati ka markhaati furaya in uu nuxurka si toos ah u garanayo, uu haysto caddayn ka
wanaagsan caddaymaha qeexaya oo sharraxaya dadka deegaanka. duruufaha. Gebogebada
noocaas ah waa mid aan loo baahnayn. Qodobka ugu muhiimsan waa in caddaynta la soo
bandhigay lagu miisaamo marar badan, oo aan si toos ah loo eegin.

Sidaas awgeed, marka la miisaamo caddaynta.

➢ Lama odhan karo marag furka aan ku arkay ficilka indhihiisa ayaa ah midka kaliya ee la
isku halayn karo ama mar walba caddaynta ugu wanaagsan ee lagu macnayn karo nuxurka
arrinka. In kasta oo uu markhaatigu sheegay in uu arkay, haddana sida aynu hoos ku arki
karno, waxa laga yaabaa in aanay run ahayn danta gaarka ah ee markhaatigu ka leeyahay
go’aanka dacwadda, iyo duruufaha uu fursad u helay in uu arko tallaabadaas. Sidaa darteed,
caddayntu waa markhaati (ama caddayn toos ah guud ahaan) loo baahan yahay

Macnuhu maaha inay yarayso ama meesha ka saarayso fikradda aynu qaadanayno ee ah
inaynu ku gaadhno jiritaanka ama jiritaan la'aanta nuxurka, balse waa mid la isku halayn karo
marka loo eego caddaynta gudaha.

➢ Waxa caddaynta maxaliga ah ka dhigaysa mid ka duwan in caddayntu aanay xidhiidh toos
ah la lahayn walaxda ay doonayso inay sharaxdo, waxayna inoo horseedaysaa joogitaanka
iyo maqnaanshaha walaxda la rabo maahan mid toos ah, ee waa mid ku salaysan. Laakin
gabowga deegaanka
Waa inaan la dhayalsan. Marka la ogaado in dambiyo badan ay dhici karaan marka ay maqan
yihiin markhaatiyaal, waa in la ogaadaa in muhiimada caddaynta gudaha ay tahay mid sare.
Cadeymaha maxaliga ah ayaa sidoo kale la qiimeyn doonaa; Way miisaanaysaa. Waxa kale
oo si lagu qanci karo loo sharxi karaa in ay lumiso miisaanka habka qiimaynta. Sidaa darteed,
sax maaha in loo qaato in caddaynta duruuftu ay ciyaarayso oo keliya doorka taageerada
caddaynta tooska ah.

Ilaa hadda marka la eego caddaynta maqal-ku-sheegga, waxa laga yaabaa in lagu soo
bandhigo (sharcigeenna). Si kastaba ha ahaatee, taxaddar ayaa loo baahan yahay marka la
miisaamayo caddayntan. Kiis madani ah, xitaa haddii aysan jirin qiimeyn adag oo caddaynta
maqalka ah, dhaawaca uu keeno waa hubaal. Si kastaba ha ahaatee, kiisaska dembiyada,
caddaymaha dhegeysiga waa in si taxadar leh loo miisaamaa waxyeelada ka dhalan karta
haddii qof aan waxba galabsan lagu xukumo. Gaar ahaan

➢ Sababta caddaynta ugu weyn (yacni, yaa arkay falka la sameeyay, la maqlay...) aan la soo
bandhigin, sababta loo soo bandhigay marag-furka hadalka waa in si cad loo ogaado.
Caddaynta dhegeysiga halka caddaynta tooska ah ee ugu weyn la soo bandhigi karo laakiin
aan la soo bandhigin oo aan la soo bandhigin su'aalo-is-weydaarsi macno leh
Ma haboona in ereygan miisaan la saaro haddii la soo bandhigo oo la caddeeyo ama la sheego
joogitaanka iyo maqnaanshaha midhaha.

➢ U dhawaanshaha, fursada, ama fursada dhagaystaha si uu u ogaado nuxurka caddaynta

asaasiga ah ama tooska ah ee u adeegay isha macluumaadka ee dhegeystaha.

Waa qodob muhiim u ah miisaamidda caddaynta hadalka. Haddii dhibbanaha gaarka ah ee

xogta siiyey caddaymaha dhegeysiga ee lagu soo bandhigay dacwadda uu isagu yahay ama
qof kale oo awood u lahaa inuu helo xogta, inta culayska caddayntu la siinayo caddaynta,
haddii duruufaha qofku ku jiro. kan yaa hiika warra namoota adda addaa adda addaa adda
addaa adda addaatiin ta’uu danda’a; Ama haddii markhaatigu uu xogta ka helay markhaatiga
dhegeyste kale, caddaynta noocaas ah waa in aan la siin miisaan. Waa in la ogaadaa in inta
xidhiidhka ka dhexeeya isha macluumaadka iyo nuxurka la doonayo uu ka fog yahay toos, ay
sii badanayso suurtogalnimada in markhaatifurka ay bixiyaan caddaynta maqalka (ama
markhaatiga) uu noqon doono mid maqal ah.

7.3. Miisaanka ereyada markhaatiga oo ku salaysan fursad iyo fursad

Mid ka mid ah shuruudaha lagu cabbiro runnimada weedhaha ay bixiyeen markhaatiyadu
waa fursad iyo fursad. Si kale haddii loo dhigo, sidee ugu suurtagashay inuu arko, maqlo,
iwm. waxa markhaatigu ka sheegay dacwadda? Waa lagama maarmaan in la is weydiiyo.
Su'aashani waxay khusaysaa dacwadaha madaniga ah iyo kuwa dambiyada waxaana la arki
karaa iyadoo lagu saleynayo wakhtiga, goobta iyo habdhaqanka markhaatiga.

73.1 Xagga meesha falku ka dhacay.

Meesha falku ka dhacay ayaa kaalin mug leh ka ciyaarta miisaamidda caddaynta. Sidaas
awgeed:

➢ Caddaynta (markhaati) waa in la baaraa si loo helo meesha falka lagu sharraxay. Tusaale
ahaan, haddii markhaati loo keeno si uu u sharaxo dembi lagu soo oogay guri uu ku
andacoodo in uu arkay dambiga la galay, waxaa jirta fursad ah in laga heli karo gurigaas.
(qoys, shisheeyaha, oo yimid ka dib markii ay maqleen qaylada...) waa in la baaro oo la
qiimeeyaa saxnimadeeda.
➢ Waxa dhici karta in xidhiidh shaqo oo ka duwan dartii uu u awooday in uu barto nuxurka
caddaynta. Waqtigaan waa in la qiimeeyaa sababta uu marqaatigu goobtaas joogo oo uu
garanayo. Qofka sheegta inuu arkay hanti dawladeed oo bakhaar lagala baxayo waa inuu
fursad u helaa, markhaatiga sheega inuu lacag lunsadayna waa in la baadho. Tani waxay
faa'iido u leedahay in la go'aamiyo in markhaatigu sheegay waxa uu dhab ahaantii ogaa ama
qiyaasay.

7.3.2. Dhanka waqtiga ficilka,

Dejinta wakhtiga marka falka ay cadaymadu sharaxday uu dhacay waxa uu yeelan doonaa
meel ka duwan qiimaynta caddaynta. Marka la eego waqtiga, in markhaatiga laga heli karo
goobta la sheegay in falku ka dhacay; Xitaa haddii la helo, waxay noqon doontaa mid waxtar
leh. Sida tan: - si loo aqoonsado _ si loo xaqiijiyo

➢ Haddii falku dhacay maalintii ama habeenkii waxay saldhig u noqon kartaa rumaynta ama
diidmada markhaatifurka. Haddii mugdi lagu sameeyo, waa xaalad ka duwan
Waxay ka dhigan tahay in tafaasiisha waxqabadka ficilka iyo awoodda lagu aqoonsan karo
hawl-fuliyaha ficilku ay shaki ku jiraan. Aad bay mugdi u tahay oo waxay albaabka u
furaysaa su'aalo aad u daran oo ku saabsan sababta uu u awooday inuu halkaas joogo.

➢ Ogaanshaha wakhtiga falka ayaa meel fiican ku leh qiimaynta kalsoonida hababka uu
maraggu u isticmaalo si loo ogaado nuxurka maraggiisa. Tusaale ahaan, haddii falku dhacay
habeenimo, markhaatigu wuxuu awood u lahaa inuu qofka falka geystay ku garto cod,
hadduu yaqaan codkan, hadduu yiraahdo waa iftiin dayaxa waa lagama maarmaan. si loo
baadho bal inuu qofka ku garan karo iftiinka dayaxa marka la eego fogaanta uu joogo
markhaatiga iyo goobta falku ka dhacay...iwm.
7.33. sifooyin aan caadi ahayn,
Xaqiiqda ah in marqaatigu joogo goobta iyo goobta falka lagu eedeeyay iyo nooca aan
caadiga ahayn ee maragfurka ayaa inta badan loo adeegsadaa qiimeynta caddaynta (gaar
ahaan kiisaska dembiyada). Iyadoo laga duulayo nuxurka ay qaar ka mid ah markhaatiyada
ku macneeyeen marka la eego waxqabadka falka, waxa loo yaqaan hab-dhaqan aan dabiici
ahayn in falkaas goobta laga eego, taasina ay keentay in caddayntu ay dhab tahay.
Waxay noqon kartaa u janjeera in la yidhaahdo maya. Asal ahaan, waa in aan la diidin qofka
markhaatiga indhaha ka ahaa iyada oo loo eegayo in uu cararay ama qayliyey markii falka
lagu kacay (Ratanlal Dhirajlal P. 50). Sidan oo kale waa wax aan caadi ahayn oo lama filaan
ah in markhaatiga uu sheego in uu daba socday fulinta falkaas ilaa dhamaadkii isaga oo aan
ka cararin, sidaas darteed ma haboona in la diido hadalkiisa oo aan la isku halayn karin.
Laakiin dabeecadda aan caadiga ahayn ee markhaatigu waxay naga dhigaysaa inaan si
taxadar leh u baarno runnimada ereygiisa. Waa in aan ka baarno caddaynta caddaymo kale.

Su'aalaha doodda
Xeer Ilaaliyaha ayaa soo bandhigay afar marqaati oo ku marqaati furaya eedeysanayaasha loo
heysto kiiska dilka ah.

“Maalintii uu falkani dhacay, laba saac oo maqribnimo ayaan ka soo baxay suuliga gurigayga
oo ku yaalla xerada 4-aad ee horumarinta beeraha Abaya. Shaqaale kale ayaa iyaguna soo
baxay, markii aanu aragnay tooshka gadaashiisa, waxaanu tagnay geesta gurigayaga oo aanu
isku nimi. Markii aanu aragnay baytarigii, marxuumku wuu naga daba tagay, markaas buu
isagoo qaylinaya galay gurigiisii. albaabka guriga
Aamus Iftiin ayaa laga arki karay gudaha guriga. Eedeysanaha oo lagu magacaabo M Wan
ayaa la yimid qori uu gacanta ku sitay iyo gacan kale oo batari ah, waxaana maadaama daarta
guriga marxuumka ay ka sameysan tahay daasad uu ninka dhintay ku toogtay qoriga oo uu ka
toogtay godka. Waan tagay oo xaqiijiyay inuu dhintay. Anaga

Iskuma dayin inaan xidhno eedaysanaha sababtoo ah waanu baqaynay. Waxaanu u sheegnay
Horumarinta Beeralayda in falkaasi uu ahaa Eedaysanayaasha. 20 maalmood ka dib markii la
arkay isaga oo dhuumanaya, ayuu subaxdii xerada ku dhex wareegayey qori. Waxaa noo
suurta gashay in aan soo bandhigno eedeysanaha falka geystay iyo hubkii uu watay Lama soo
bandhigin bandhig ama caddayn caafimaad.

Maxkamada sare oo dhageysatay dacwada racfaanka ayaa diiday cadeymahaasi, waxa ayna
sii daysay eedeeysanayaasha.
A/ “Marqaatiyaasha xeer ilaalinta ayaa si isku mid ah u sheegay in aanu u baxnay inaan
marxuumka la kaadino 2-dii habeenimo.
Waa nabad in la yidhaahdo way baxayaan”.

B/ “Waxay sheegeen in aanu aragnay eedaysanaha oo gadaal naga soo socda oo gacan
tooshka ku haysta, qoriga M1-na uu ku jiro.

C/ "Haddii la yiraahdo marxuumka waa naga tagay oo waa la wada baxay, ma jirto sabab uu
habeenkaas ugu haray oo ay isaga tageen."

D/ “Sida falkaasi ka dhacay Xerada Ciidamada ayaa markii Eedeysanaha uu ceyrsaday

Marxuumka, waxa uu ka jabiyay Albaabka Guriga, kadibna uu ku toogtay, ilaa uu ka soo
galay Guriga, si uu u xaqiijiyo in uu dhintay, kadibna uu eegay. Toosh ayay ku qayliyeen oo
askartii ku soo toosiyeen si ay u hareereeyaan.

Taasi waa waxa ay leedahay. Heerka caddayntu way kala duwanaan doontaa iyadoo ku
xidhan haddii ay tahay madani ama dembi. Si kastaba ha ahaatee, caddayn been ah ama aan
la isku halayn karin looma tixgelin karo inay buuxiso heerka caddaynta. Marka la eego
dhinacan, qiimeynta kala duwanaanshaha weedhaha markhaatiga ayaa ah aaladda ugu weyn
ee lagu go'aamiyo in maraggu uu been yahay iyo in kale.

Waxa intaa dheer in caddayntu tahay mid la isku halayn karo iyo in kale; Waxa loo baahan
yahay in lagu xisaabtamo heerka wacyiga dadku leeyahay marka la miisaamayo ee la
go'aaminayo inay run tahay iyo inay been tahay. Sidaa darteed, farqiga u dhexeeya
maragfurka maraggu ma keenayo waajib ah in la yiraahdo waa shaki, been ama aan la isku
halleyn karin. Kala duwanaansho ayaa la filayaa maadaama dadku ay leeyihiin heerar kala
duwan oo faham ah oo ku saabsan shay. Qodobka ugu muhiimsan waa saameynta kala
duwanaanshuhu ku leeyahay shuruudaha jiritaanka nuxurka. (Ratanlal iyo Dhiirajilaal P.28).
Haddaba, kala duwanaanshaha marag-furka markhaatigu wuxuu noqon karaa mid aasaasi ah
oo keeni kara in aan la isku hallayn karin, ama been ahayn, halka kuwa kalena ay noqon
karaan kuwo yaryar ama loo dulqaadan karo.

Dhanka kale, ma fududa in la go'aamiyo in is burinta ama farqiga u dhexeeya markhaatiyadu

uu yahay aasaas ama mid fudud ama aan waxyeello lahayn. Suurtagal maaha in la sameeyo
liiska hubinta hal-cabbir-ku habboon-dhan si loo go'aamiyo tan si hubaal ah. Sidoo kale, sida
ay u kala daran tahay iyo sida ay u sahlan tahay waxaa lagu go’aamin karaa nooca dacwadda
(dambi ama madani), heerka marqaatiyadu ( dan ama dhexdhexaad ah), u dhawaanshaha
markhaatiyada dembiga (si toos ah ama si dadban), iyo xaaladda shakhsi ahaaneed ee
markhaatiyada (carruurta ama dadka waaweyn). Haddaba, arrimahan ayaa u baahan in laga
fiirsado.

Iyadoo la raacayo kuwa kore, mabda'a guud ee soo socda waa in la aqbalaa.
➢ Ka hor imanaysa erayada markhaatiga, ama faraqa u dhexeeya erayada markhaatiga, waxa
laga yaabaa in aan la isku halayn karin haddii ay tahay mid la taaban karo marka la eego
waxa ay isku dayayaan in ay sharaxaan. tusaale -

J/ Ka dib markii uu markhaatigu ku yidhi jawaabtii su'aashii ugu waynayd, "Anigu waan
joogay markii eedaysanuhu falka geystay" wuxuu waydiiyay "miyaanad markaas xabsiga ku
jirin?" Isaga oo ka jawaabaya su'aasha iskutallaabta ah, "Wixii aan idhi waxaan arkay waa
khalad
ma tahay. Qofkii maanta ila soo muuqday oo marqaati ah ayaa ii sheegay in farqigu uu asaas
u yahay. Sababtoo ah ma bixiso. Gabagabadii in eedaysanuhu uu falka geystay

B/ Marqaatigii oo ka jawaabaya su’aasha ugu weyn waxa uu yiri “waxaan arkay eedaysanaha
oo falka geystay aniga oo meesha jooga”. Ka dib markii uu yidhi, "Maxaad ka qabanaysaa
meesha mugdiga ah?" Haddii uu ka jawaabay su'aasha, "Waan ogaa in uu i dilay maalintaas
sababtoo ah waxaan maqlay isaga oo ku faqaya inaan caawa isaga bixin doono," farqigani
waa aasaas. Sababtoo ah marqaatigu wuxuu heerka u bedelay caddayn duruufeed ka dib
markii uu si toos ah u markhaati furay inuu arkay, mana dhici karto in la soo gabagabeeyo in
eedaysanaha uu dilay.

C/ Marqaatigii uu bixiyay qofkii marqaatiga 1-aad ka soo muuqday wuxuu yiri “Aniga oo
kaliya ayaa meesha joogay oo arkay falka”. "Ma xiri karin eedaysanaha sababtoo ah ma jirin
qof kale oo joogay." Bill ama “Marqaatiga 1aad ma joogin; "Waxaan aaday gurigiisa oo aan
soo kiciyey, laakiin ma dhicin markii eedaysanuhu uu falka geystay." Suuragal maaha in la
yidhaahdo maragti ayaa joogay oo arkay (Ratanlal iyo Dhiirajilaal p. 28).
Tusaalayaal badan oo tan ah ayaa la soo qaadan karaa. Farqiga ugu weyni waa in aysan
suurtagal ahayn in la xaqiijiyo joogitaanka ama maqnaanshaha nuxurka la rabo. Marka la
eego kala duwanaanshaha aan aasaasiga ahayn, tusaale ahaan:

☞ Goobjooge, ayaa isaga oo ka jawaabaya su'aasha ugu weyn ee xeer-ilaaliyaha, waxa uu

sharaxay falka eedaysane kasta, isagoo leh, "Eedaysanaha 1aad ayaa marar badan dhabarka
kaga dhuftay ul; Eedeysanaha 2aad ayaa si isdaba joog ah lugta uga dhuftay dhagax; Ka dib
markii uu caddeeyey in Eedeysanaha 3-aad uu Mindi qoorta kaga dhuftay dhowr jeer, isagoo
ka jawaabaya Su’aasha, Eedeysanaha 1-aad ayaa marar badan Lugta uga dhuftay Ul,
Eedeysanaha 2-aadna hal mar ayuu dhabarka kaga dhuftay Dhagax. ; Haddii eedaysanaha
3aad uu hal mar qoorta kaga dhuftay mindi, farqigaas lama odhan karo waa aasaas xataa
haddii uu farqigani u dhexeeyo weedhaha laba markhaati, lama odhan karo waa aasaas.
Sababtu waxa ay tahay in dhammaan 3-da eedaysane ay ku lug lahaayeen dhacdada, hubkii
ay wateenna uu isku mid ahaa.

Sababta kala duwanaanshiyaha fudud loo ilduufay waa fiirsiga, garashada, iyo
Sababtoo ah waxaa jira farqi xagga xusuusta ah oo waa dabiici. (Ratanlal iyo Dhiirajilaal
bogga 38). Si kastaba ha ahaatee, waa arrin mudan in si taxadar leh looga fiirsado.

Markhaatigyada Runta ee Qaybka Lee

Marqaatigu waxa uu ka koobnaan karaa kelmad marka mid mid loo baaro loo arki karo in uu
ka duwan yahay, balse joogto ah oo la isku halayn karo. Ama waxaa jira kala duwanaansho
maragfurka markhaatiyada arrin gaar ah, laakiin waxaa jira erayo heshiis lagu arki karo oo
lagu kalsoonaan karo. Si kastaba ha ahaatee, haddii farqiga loo arko inuu yahay mid aasaasi
ah oo wax u dhimaya heshiiska (tusaale ahaan, farqiga u dhexeeya tusaalooyinka kor ku
xusan oo ah farqiga aasaasiga ah wuxuu la mid yahay gabagabada in markhaatiyadu aysan
joogin), waa aasaas. kala duwanaanshiyaha iyo canaasiirta la sheegay inay isku mid yihiin
ayaa la isku tuurayaa. Laakin waxaa la og yahay in goobta ay ku sugnaayeen marqaatiyaal,
haddii mid ka mid ah uu sheegay in dhabarka laga toogtay, kan kalena xabadka looga
dhuftay, xitaa haddii ay kala duwan yihiin dhinaca laga toogtay, marag-ma-doonkooda ayaa
ah mid kale. canaasiirta ayaa meesha ku jiray.

Haddii ay danaynayaan, caddaynta waa inaan gebi ahaanba la burin. Waxay u baahan tahay
in lagu miisaamo xaqiiqada, macnaha guud ee falka iyo caddaynta kale ee taageeraya (tusaale
caddayn caafimaad).

c. Affidavit of Hagaajinta
Markhaatigu marka uu bilaabo inuu ka jawaabo su'aal muhiim ah, hadalkiisa kuma qanciyo
qofka su'aasha ah, sidaas darteed waxaa laga yaabaa inuu ka bixiyo jawaab su'aal danbe oo
sax ah ama saxaysa jawaabtiisii hore. Sidoo kale, waxa iman doonta in isaga oo ka jawaabaya
su’aal isweydarsanaysa, uu ku saxo jawaabtiisa su’aasha ugu weyn marka uu dareemo in ay
jabtay. Ama waxa laga yaabaa in uu bixiyo jawaab uu ku saxo ama wax ka beddelo
jawaabtiisa su’aasha ku jirta jawaabta uu ka bixiyey dib-u-eegista.
Marqaatiga noocaas ah waxaa loo yaqaan horumar. Mushkiladda ka dhalata marka la eego
qiimaynta caddaymaha ayaa ah inay suurtogal tahay in jawaabta la bixiyo marka hore iyo
gunaanadka si fudud loo bixiyo ay keeni karto nuxurka la doonayo. Jawaabtu way ka duwan
tahay

Asal ahaan, jawaabtan tooska ah waa marag lafteeda

Isagu ma diidi doono. Marka ay xaalad noocan oo kale ahi timaado, waa in la baadho sababta
uu markhaatigu u saxay hadalkiisa. taasi waa,

➢ Si loo saxo khaladka hadalka, ama

➢ Hadii la ogaado in jawaabta uu bixiyay isagoon fahmin su'aasha ay tahay in la saxo
su'aasha waa la aqbali karaa, dhanka kale haddii uu jawaab sax ah ka bixiyo isaga oo saxaya
si uu u qariyo runta ama haddii sababta loo saxayo. su'aasha lama yaqaan, ereygiisa ugu
horreeya ayaa la qaadan doonaa (Rtanlal iyo Dhirajilaal p. 39).

Buunbuuninta
Marqaatiyada qaar ayaa laga yaabaa in la buunbuuniyo marka la eego waxqabadka walaxda
ay isku dayayaan inay sharaxaan. Sidoo kale, marqaatiyaasha la horkeenay si ay u marag
furaan ayaa laga yaabaa in ay buunbuuniyaan waxqabadkii falka ama ka qaybgalka
eedaysanaha si ka duwan sida ay sheegeen. Qaar kale waxay buunbuuniyaan ama
buunbuuniyaan awoodooda garashada si ay u helaan kalsooni. In ay marag ka tahay
Waxay la mid tahay markhaatiga oo leh, "Waxaan khibrad dheer u leeyahay shaqada
habeennimada, sidaas darteed waxaan la qabsaday mugdiga" si uu isaga dhigo inuu awood u
leeyahay inuu wax arko xitaa mugdiga.

Marqaatiga la buunbuuniyay qiimaha ay leedahay waxa loo eegayaa xaalad kasta, marka
caddaynta la miisaamo waa in si taxadar leh loo baadho xidhiidhka uu la leeyahay dadka
kale. Waxay noqon doontaa muhiim in la takooro kuwa la buunbuuniyey. Sidoo kale,
waxqabadka iyo xaaladaha deegaanka ee nuxurka waxa markhaatigu u yimid si uu u sharaxo
waa in la tixgeliyaa.

Su'aalaha doodda

1. Dacwada ay xeer ilaalintu ku soo oogtay saddexda eedaysane ayaa ah in ay tageen guriga
dhibanaha gaarka ah ee lagu magacaabo ‘’A’’ kadibna ay ku tuureen dhagxaan oo ay jirkiisa
oo dhan kaga dhufteen isha bidixna ka burburiyeen.

1. Markhaatigii 1aad waa dhibane gaar ah “Saddexdooduba dhagax bay tuureen

Dhagax ayaa isha igaga dhacay, midna maskaxda ayuu igaga dhacay, midna garabka ayuu
igaga dhacay." Mid ka mid ah ayaa ku dhacay qof gaar ah, inta kalena waxay ku dhaceen
dhulka. Iyagu may garaacin.

3. Marqaatiga 3-aad “Eedeysanaha 1-aad waxa uu dhagxaan ku tuuray Indhaha dhibanaha,

Eedeysanaha 2-aad waxa uu dhagax ka tuuray bowdada dhibanaha, Eedeysanaha 3-aad waxa
uu ku tuuray Dhagax.

Wuxuu ku dhuftay garabka dhibbanaha." Goobjoogayaal ayaa xusay in eedeysanayaasha ay

daris yihiin, waxaana ay sheegeen inay maqleen iyagoo aflagaadeynaya dhibanaha gaarka ah
iyagoo leh “Adiga Bojbaja Doro Anaqi”, wuxuuna falkan dhacay 3-dii habeenimo. (Waxaa
laga soo qaatay Xafiiska No. 4/80.)

Ma la odhan karaa way sharaxeen eedaha lagu soo oogay markii la arkay maragfurkii
markhaatiyada?
2 Hal kiis oo dembi ah, eedaysanuhu wuxuu galay laba dembi waqtiyo kala duwan.
Waxa uu soo bandhigay cadeymo muujinaya in uu xabsiga ku jiray xilliga falkii labaad ee
lagu eedeeyay. (Waxaa laga soo qaatay xafiiska madaxa fulinta ee lambar 112/80.)

Xaqiiqda ah in marqaatiyadu ay ku marag fureen falkii labaad miyay burinaysaa

markhaatigoodii falkii kowaad?

7.4.2. Natiijada isku ekaanshaha ereyga markhaatiga

Waa la aqbali karaa in hadallada markhaatiyadu, marka midba midka kale la tixgeliyo, ay
gebi ahaanba ama isku mid yihiin. Si kastaba ha ahaatee, si dhab ah looma soo afjari karo in
marag-furka markhaatiyadu uu yahay mid isku mid ah oo marag-furka markhaatiyadu uu
yahay mid run ah. Sidaa darteed, xitaa haddii caddayntu isku mid tahay, waa muhiim in la
qiimeeyo oo la miisaamo.

Marka la arko in maxakamadaha dalkeenu ay qaataan jagada marka ay isku mid yihiin
cadaymaha, qiimaynta cadaymaha inta badan waxa ay diiradda saaraan maragfurka
caddaymaha difaaca. Erayada marqaatiyaasha xeer ilaalinta ayaa la mid ahaa oo "lagu
macneeyey iyada oo aan laga reebin".

Markay gunaanadka ka bixiyaan; Erayga caddaynta difaacu waa isku mid, waxaana la
arkayaa in ay diidaan iyaga oo leh "Marqaatiga ay bixiyaan markhaatiyaasha difaaca ayaa la
mid ah, laakiin waa mid ku salaysan cilmi-baaris." Tani waa inaan loo qaadan boos. Inkasta
oo maraggu uu la mid yahay, xaqiiqadiisa waa in la hubiyaa iyada oo la raacayo habab
qiimayneed oo kala duwan, laakiin qiimayntu waxa ku jira dacwad oogista iyo caddaynta
difaaca labadaba. Sidaas awgeed, marka la miisaamayo maragga sida:
✓ Runnimada weedhaha markhaatiga waa in lagu qiimeeyaa mawduuca iyo wakhtiga iyo
goobta shilku ka dhacay. Waa la baari doonaa marqaatiyada wakhtigaas iyo goobtaas.
✓ Fogaanta u dhaxaysa marka falka lagu eedeeyay dhacay iyo marka markhaatiyadu ku
marag fureen maxkamada waa in la tixgeliyo.
✓ Nooca walaxda caddaynta la soo jeediyay si loo sharaxo waa la tixgelin karaa

(Xitaa wakhti dheer ka dib, iyadoo la fahmayo khatarta, ciidaha diinta

Waa suurtagal in la xasuusto dhacdooyinka caadiga ah, laakiin dad badan oo isku xaalad ah
Way ku adagtahay inay xasuustaan xitaa wakhti dheer ka dib).
✓ Waa in la baaro sida markhaatiyadu u awoodeen inay si wada jir ah u dhawraan nuxurka
markhaatifurkooda.
✓ Xidhiidhka shakhsi ahaaneed ama bulsho ee markhaatiyada iyo markhaatiga (haddii ay
dhacdo markhaati dacwad-ku qaadid, dhibane gaar ah) waa in la muujiyaa. Sababtoo ah
marqaatiyada ku xiran xiriirka iyo saaxiibtinimada waxaa laga yaabaa inay ka helaan fursad
iyo xiisaha shukaansiga marka loo eego markhaatiyada aan is aqoon.

7.5. Cawaaqibta ka dhalan karta miraha la seegay (0missions) iyadoon la sheegin

Haddi marqaatiyada ay soo xaadiraan si ay u sharxaan joogitaanka iyo maqnaanshaha
walaxda ay bixiyaan xog ku filan oo dhamaystiran, maragfurka ay bixiyeen markhaatiyadu
Buuxi shuruudaha shahaadaynta

Waxaa la og yahay in ay aad waxtar u leedahay go'aaminta ku filnaan la'aanteeda. Si kastaba

ha ahaatee, waxaa jiri doona waxyaabo aan la sheegin sababtoo ah markhaatiyaashii la soo
bandhigay lama waydiin, ama in la waydiiyay oo ay xasuusan waayeen. Marka laga eego
dhinacan, waa in la tixgeliyo saamaynta ay ku leeyihiin arrimaha aan lagu xusin qiimeynta
caddaynta. Kiisku ha ahaado mid dambiile ama mid madani ah ayaa isbedel keeni kara,
laakiin waa in la ogaadaa in arrimaha la iska indho tiro ay saamayn ku yeelan karaan labada
kiisba.

Xaqiiqooyinka meesha laga saaray iyada oo aan la sheegin ama la sharaxin ama la soo
bandhigin waxay asal ahaan ka muuqdaan markhaatifurka ay bixiyeen markhaatiyada, laakiin
waxay sidoo kale tixraaci karaan caddayn kale. Marka laga eego dhinacan, la'aanta caddaynta
kale ee keeni karta gabagabo la isku halleyn karo waa in sidoo kale la arkaa. Sidaas awgeed:

✓ Haddi aan la sharaxin sababta keentay falka,

✓ Haddii falka la sameeyay ama haddii la sameeyay, sababta Xiriirka natiijada

Soo bandhigid la'aan caddayn si loo xaqiijiyo (soo bandhigid la'aan caddayn caafimaad) ✓
Soo bandhigid la'aan ama aqoonsi la'aan qalabkii falka lagu sameeyay shaacin la'aanta
sababta asaasiga ah, soo bandhigid la'aanta dhakhtarka iyo caddaynta, iyo soo bandhigid
la'aanta qalabka lagu sameeyay falalka) ayaa lagu sharxi doonaa xiga.

7.5.1. Ku guuldareysiga in la sharaxo sababta falka

Aad bay muhiim u tahay in la ogaado sababaha loo sameeyo falkan haddii dulucda ama
nuxurka caddayntu uu la xidhiidho fal. Gaar ahaan marka laga hadlayo fal-dambiyeedka,
muhiimadda ay leedahay in arrintan la ogaado ayaa ah mid aad muhiim u ah, marka laga
hadlayo helitaanka go’aanka dembiga, ogaanshaha sababta falka loo geystay ayaa wax weyn
ku soo kordhinaysa caddaynta qaybta fikradda dembigu ka kooban tahay.
Dhinaca kale, waxaa madasha lagu soo bandhigay Mas Inkasta oo Reja uu sharaxay in uu
sameeyay falka, nuxurka sababta uu u sameeyay
Lama odhan karo haddii aan la soo xigan la'aantu waxay had iyo jeer ka tuurtaa caddaynta
dheelitirka. Waa in la ogaadaa in kiisas badan oo dembiilayaal ah sababta falku aanay
xidhiidh la lahayn ujeeddada. _Tusaale ahaan, dambiga lagu galay dayacaad, looma baahna
in la qaato mawqif ah in la caddeeyo sababta falka loo geystay, sababtoo ah qodobka fekerku
maaha mid taxaddar leh. Intaa waxaa dheer, caddaynta sharraxaysa waxqabadka ficilku
waxay kaa caawin kartaa caddaynta sababta jidka. Falka laftiisa waxa uu xaqiijinayaa in uu
galay guriga qofka isaga oo aan ogolaansho ka haysan mulkiilaha, waxna qaatay oo
isticmaalay, hantidiina qaatay “iyada oo ujeedadu tahay in uu naftiisa ku helo hanti aan
munaasib ahayn”. Sidaa darteed:

✓ Waxaa lagama maarmaan ah in horay loo sii baaro haddii ay lagama maarmaan tahay in la
weydiiyo sababta bilawga ah ee loo fulinayo falka.
✓ Sababta ficilka loo sameeyo waxaa laga garan karaa waxqabadka ficilka

Waa lagama maarmaan in la ogaado inay jiri karto.

✓ Waxaa la xaqiijiyay in sababtu ay muhiim tahay, laakiin laguma sheegin caddaynta oo
laguma xusin caddaynta
Haddii kelmad aan la heli karin, waa lagama maarmaan in la baaro saameynta go'aan
qaadashada iyadoo la tixgelinayo xaaladaha deegaanka ee fulinta ficilka.

7.5.2 Ku guuldaraysiga bixinta caddaynta caafimaadka

Bixinta caddaynta caafimaadka kiis magdhow dembi ama dhaawac rayid ah oo ay sabab u
tahay dhaawaca jidhka ama nafta waa adeeg weyn. Soo bandhigida caddayntan:

✓ Waxay ogolaataa in la xaqiijiyo xidhiidhka ka dhexeeya sababta iyo saamaynta.

✓ Waxaa loo isticmaalaa in lagu xaqiijiyo in falka (dilka, ama naafaynta) eedaysanaha la
sheegay in uu geystay iyo waxa markhaatiyadu yiraahdeen (dil, ama naafayn) run ahaantii la
sameeyay.

Dhanka kale, soo gudbinta khasabka ah ee caddaynta caafimaadka si loo xaqiijiyo

joogitaanka ama maqnaanshaha walaxda la rabo
Miyaan la odhan. Haddii uusan jirin sharci qasab ah oo ah in qofka uu baaro dhakhtar marka
uu dhinto ama uu dhaawac gaaro; Waxaa la og yahay in ay jiraan sababo badan oo aan
suurtagal ahayn in la helo daaweyn, laakiin xaqiiqda ah in ay jirto iyo in kale laguma xaqiijin
caddayn caafimaad. Ma haboona in la sumcad xumeeyo marqaatiyada marqaatiyada sababo
la xiriira in aan la xaqiijin karin. Way ku habboonaan lahayd in la waydiiyo sababta
caddaynta caafimaadka loo soo gudbin waayay. Si kastaba ha ahaatee, xitaa haddii aysan jirin
caddayn noocaas ah, haddii erayada markhaatiyada la qiimeeyo oo ereygan laftiisa uu
caddeeyo jiritaanka nuxurka, markaa waa lagama maarmaan in la soo gabagabeeyo. Sidaa
darteed, marag-fur adag oo ku salaysan waa in aan la burin maadaama aanay caddayn
caddayn caafimaad.

7.5.3. Xaqiiqooyin kale oo aan la sharraxin ama caddayn

Kiis dembiyeedka, agabka loo isticmaalo fal-dembiyeedka ama wax-soo-saarka dambiga
waxa laga yaabaa in laga tago caddayn ahaan; Ama markhaatiyada ayaa soo ag mara iyaga oo
aan sheegin, ama markhaatiyadu way ku adkaan kartaa in ay aqoonsadaan marka la soo
bandhigayo. Ama waxaa laga yaabaa inay ku guuldareystaan inay tusaan qofka ay
magacaabeen inuu yahay dembiilaha. Saamayn noocee ah ayay tani ku yeelanaysaa
qiimaynta hadallada markhaatiga? Waa in si taxadar leh looga fiirsado.
Lama soo gabagabeyn karo in bandhig la'aanta hubka loo adeegsaday fal-dembiyeedka ama
wax-soo-saarka dambigu ay burinayso caddaynta. Bandhiga

85
Marka la eego, maxkamaddu waxay qaadan kartaa faham wanaagsan. Laakin looma diidin in
uu maraggiisa si madaxbanaan u miisaamo.

Haddii markhaatigu dhaafo isaga oo aan sheegin qalabkii falku ku kacay ama uu ku guul
daraystay in uu caddeeyo shayga uu falku helay, cilladdan waxa lagu cabbiraa doorka ay ku
leedahay caddaynta waxyaabaha aasaasiga ah ee dacwadda. Haddii markhaatigu aanu soo
bandhigin hantida la sheegay in la xaday, lama odhan karo dembiga xatooyada waa la galay.
Eedeynta dilka ah, waa in la soo bandhigaa hubkii falka lagu fuliyay. Tani waa aasaas. Si
kastaba ha ahaatee, xaaladda lagu sheegay in uu ahaa qori, ma dhici karto in la diido maragga
uu "dilay" sababtoo ah ma uusan sheegin nooca qoriga.
Ka dib markii markhaatiga maxkamadu uu bixiyo maraggiisa
Falkii wuu sameeyay. Waxaa laga yaabaa in la weydiiyo inuu tuso qofka uu tilmaamayo ama
hubka uu sheeganayo inuu geystay. Saamaynta arrintani, si kastaba ha ahaatee, waa in si
taxadar leh loo miisaamaa. Sidaas awgeed:
✓ Haddii markhaatiga laga codsado in aanu tusin ama aqoonsan qofka uu sheegay in uu falka
geystay oo uu muujin waayo, xaaladdan waa in laga eego saamaynta ay ku leedahay
qiimaynta caddaynta. Sidee ayuu ku ogaaday qofka la sheegay in uu falkaas geystay? Yaa u
sheegay magaciisa? Hadda sidee buu u tusi waayay? Waa in la soo bandhigaa su'aalahan soo
socda, caddaynta waa in loo miisaamaa sida jawaabaha su'aalahan;
✓ Awood la'aanta in la muujiyo caddaynta ama shayga waa in sidoo kale lagu cabbiraa u
dhawaanshaha markhaatiga markii falka la fuliyay, iyo wakhtiga. (Batanlal iyo Dhiirajilaal
bogga 38)

Su'aalaha doodda
Xeer Ilaaliyaha oo ahaa 3 Eedeysane oo damacsanaa in ay qof dilaan, ayaa markii uu Suuqa
ka soo laabtay daba galay Marxuumka, waxayna ku garaaceen Ul.
Sida lagu sheegay marag-furka ay marqaatiyaasha u soo bandhigeen eedda ah in ay si
naxariis darro ah oo sharaf-darro ah u dileen oo ay garaaceen iyo tooreyda ay ku dhufteen,
“Marqaatiyaal naga soo noqday oo ka soo dukaamaysanay marxuumka, eedaysanaha ayaa ka
soo kacay marxuumka. bohol biyo la’aan ah oo noo yimi”. Dabadeedna waxay ku garaaceen
ninkii dhintay ee naga dhex jiray oo mindiyo ku dhufteen annagoo hore iyo dib u soconnay.
Dabadeed wuu dumay oo dhintay. Eedaysanaha iyo kuwii dhintayba waa la soo bandhigay.
“Ma garanayno inuu dagaal dhex maray iyo in kale,” ayuu ku marqaati furay, waxayna
Maxkamaddu sii deysay eedaysanayaasha, iyadoo sheegtay inaysan caddayn caddaymaha loo
haysto, waxaana ka mid ah sababaha uu falkaas u dhacay oo aan la sharraxin. oo maraggii loo
sheegay inay ul ku garaaceen oo ay tooriyeeyeen ayaa shaki ku jiraa.” (Waxaa laga soo
qaatay Xafiiska Xoghayaha Dawladda No. 67/80).

Sababta ay maxkamaddu sheegtay ma habboon tahay?

7.6. Qiimaynta marqaatiyada waxtarka leh

Kiisaska dembiyada iyo kuwa madaniga ah labadaba (in kasta oo heerka caddaynta iyo
miisaanka lagu bixiyo habka qiimaynta caddayntu ay kala duwan yihiin), markhaatiyadu
waxay yeelan karaan dano kale ama dano ka duwan go'aanka kiiska ay ka marag kacayaan.
Dhinacyada is haya ayaa markhaati ka ah kiiskooda
(waxaa ku jira dhibbanaha gaarka ah ee kiis dambiyeed), ama markhaatiyadu waxay yeelan
karaan dano ka duwan go'aanka kiiska iyagoo muujinaya eex ku salaysan cadaawaddooda,
xiriirkooda ama wadaaga gaarka ah ee danaha ama saaxiibtinimada dhinacyada is haya. Ama,
kuwa sida wadajirka ah loogu eedeeyay dacwad madani ah, ama ka mid ah kuwa si wadajir
ah loogu eedeeyay kiis madani ah, mid iyaga ka mid ah ayaa ka soo horjeeda kan kale ama
mid kale oo markhaati ah. Xaaladdan oo kale, dadka ay qaraabo yihiin iyo kuwa lagu
tuhunsan yahay inay eex yihiin ayaa loogu yeeraa markhaatiyaal daneynaya, waxaana
muhiim ah in laga taxadaro marka la miisaamayo markhaatifurkooda. Qaybtani waxay si
kooban u qeexaysaa arrimaha la tixgelinayo marka la miisaamayo maragfurka
markhaatiyadaas.

7.6.1. Khilaaf ama xiriir

Markhaatiyaasha lagama hor istaagi karo inay markhaati furaan xataa haddii ay cadaawad
ama xidhiidh la leeyihiin dhinacyada. Si kastaba ha ahaatee, haddii la ogaado in uu jiro
cadaawad ama xiriir, waa in si taxadar leh loo qiimeeyaa in maraggoodu run yahay iyo in la
abuuray, la buunbuuniyay ama lagu wareersan yahay cadaawadan ama xiriirkan.
u qalantaa.

Jiritaanka cadaawad ama qaraabo kiil waa shay u baahan in la dhiso ka hor. Waa in la
ogaadaa in macnaha qaraabanimada la ballaarin karo ama la yareyn karo. Waxaa dhici karta
in ay dhacdo in xiriirka dhow ee jireed iyo midka guurka aan lagu tirin qaraabonimo inta la
xusi karo qaraabo ku saleysan qabiil. Xagga cadhada, ma aha wax aan macquul aheyn in la
yiraahdo nooc kasta oo khilaaf ah ayaa keena xanaaq. Si kastaba ha ahaatee, marka la
miisaamayo maragga, maxkamaddu waa inay tixgelisaa nuxurka nuxurka ama dulucda
maragga oo ay eegtaa in marag-furka la bixiyay uu run yahay, ama uu faa'iido ama waxyeello
leeyahay.
Waa in ay ka fiirsato in la soo maleegay, la buufiyay ama la fidiyay iyada oo la damacsan in
la waxyeeleeyo.

7.62 Caddaynta dhinacyada is haya

Kiisaska dembiga iyo madaniga ah labadaba, dacwoodayaashu waxay ka markhaati furi
karaan kiiskooda. Kiis dembiyeedka, dhibbanaha gaarka ah (iyada oo loo marayo qareenka
dacwad-oogayaasha) iyo eedaysanaha; Dacwadaha madaniga ah, dacwoodayaasha iyo
eedaysanayaashu waxay markhaati u noqon karaan kiisaskooda.

Dhinaca kale, marqaatiyaashan ayaa ku kala aragti duwanaa go’aanka dacwada

Waa in la ogaadaa inay baahi qabaan oo la filayo. Marka laga eego dhinacan.

☞ Marqaatida dacwad-oogaha iyo eedaysanaha, marka laga reebo dhibbanaha, way xoojisaa
doodooda, markaa maraggoodii yaan la siin miisaan.
☞ Kiis dembiyeedka, runnimada marag-furka uu dhibbanaha gaarka ahi ka marag kacday
waxyeelada uu naftiisa u geystay, waxa lagu qiimayn karaa halista falka lagu soo eedeeyay
iyo duruufaha deegaanka ee fulinta. Dhibbanaha gaarka ah ee uu soo gaaray dhaawac halis ah
oo jirka ah (tusaale, isha oo ka go'day) oo u yimid si uu u sharaxo arrintan waxaa laga yaabaa
inay ku adkaato in la yiraahdo waxaan ka tagayaa qofka isha ka lumay oo eedayn qof kale
ilaa laga xaqiijiyo in isha lumay. Xaaladdan oo kale, qodobka ugu weyn waa xaqiiqda ah in
markhaatigu awood u leeyahay inuu caddeeyo in eedaysanaha uu yahay qofka falka geystay.
Dhanka kale, haddii ay tahay marag uu bixiyo dhibbanaha gaarka ah si uu ugu caddeeyo
dhaawac fudud ama weerar ama sumcad dil, runta waa in si taxadar leh loo baadho (Ratanlal
iyo Dhirajlal bogga 22).

☞Sidoo kale, dambiyada qaar ayaa dabeecad ahaan shakhsi ahaan u leh
Halka aan caddayn kale laga hayn; Ama dhibbanaha gaarka ahi uma soo bandhigi karo
dadweynaha ilaa ay dhab ka tahay mooyaane, markaa tani waa in la tixgeliyo marka la
qiimaynayo caddaynta. Tusaale ahaan, dembiga kufsiga waxaa inta badan loo geystaa iyadoo
ay maqan tahay cid kale oo aan ahayn qofka la kufsaday, islaanta la sheegay in la kufsadayna
ma soo baxdo oo ay sheegto in la kufsaday run mooyaane (inkastoo mararka qaarkood ay
jirto sabab kale oo ka duwan. isagoo leh waa la kufsaday), markaa caddaymaha waa in
miisaan la siiyaa. Waa inaan la diidin sababo la xiriira inaan lagu sharraxin caddaymo kale oo
taageeraya.

76.3. Markhaati wada shaqayneed

Asal ahaan, ma jiro sharci u diidaya dembiilaha inuu markhaati ka noqdo qofka la dacweeyey
ama isla qofkaas. Kiis madani ah, eedaysanayaasha ama eedaysanayaasha ayaa waliba isku
markhaati furi kara. Si kastaba ha ahaatee, isaga oo caawinaya qofka la eedaysanaha ah ama
eedaysanaha, ama isaga oo ka qaadaya mas'uuliyadda naftiisa oo uu ka dhigo eedaysanaha
inuu qaado mas'uuliyadda, wuxuu damacsan yahay inuu waxyeello u geysto markhaatigiisa.
waa la siin karaa. Sidaa darteed, dhiirigelintooda inay marag furaan waa in la tixgeliyo marka
la miisaamayo markhaatifurkooda.

7.7. Qiimaynta ereyga markhaatiyada oo leh fasal gaar ah

7.7.1. Qiimaynta markhaatiga carruurta
Horay ayaa loo sheegay in aan carruurta laga hor istaagi doonin in ay marag furaan ilaa inta
ay awoodaan in ay fahmaan oo ay ka jawaabaan su'aalaha la weydiiyo. Laakiin maragfurka
ay bixinayaan waa in si taxadar leh loo miisaamaa. Waxaa la yiri waa in si taxadar leh loo
miisaamaa, sababtoo ah waxaa jirta cabsi ah in "carruurtu ay si fudud ugu dhici karaan
saameynta dadka kale oo ay been sheegi karaan, waxayna bixin doonaan marag aan sax
ahayn iyadoo ay dadku cadaadisayaan." (Maay, bogga 462).

Iyadoo taas laga duulayo, marka la tixgelinayo marag-furka carruurta:-

☞ Da'dooda waa in la tixgeliyaa. Markay da'doodu yaraadaan, waxay u badan tahay inay u
badan tahay in loo cagajugleeyo ama si kale loo saameeyo.
☞ Midnimada iyo kala duwanaanshiyaha maragfurka iyo cadaymaha kale waa in la
tixgeliyaa;
☞ Farqiga u dhexeeya wakhtiga uu dhacay waxa ugu weyn ee lagaa rabo inaad ka markhaati
furto iyo markaad goob joog ka ahayd oo aad markhaati furaysay. Mar kasta oo wakhtigu sii
dheeraado, waxa sii yaraanaya xusuusta (May, p. 463).

7.7.2. Qiimaynta markhaatifurka dadka da'da ah, jir ahaan ama maskaxiyan naafada ah
Markhaatiyaasha loo soo bandhigay caddayn ahaan waxa laga yaabaa in aanay xasuustooda
ka waayin gabow dartiis, balse waxa laga yaabaa in ay daciiftay. ama dhaawac maskaxeed
ama jireed awgeed
Aqoonsigoodu waxa laga yaabaa inaanay dhammaystirnayn. Arrintu si kastaba ha ahaatee,
mar haddii ay markhaati ka yihiin oo ay hadalkooda dhiibtaan waa in maraggooda la
miisaamaa. Markhaatifurka ay bixiyeen marqaatiyaashan waxaa lagu taageeray cadeymo kale
oo taageeraya
Xaqiijinta waa muhiim.

7.7.3. Qiimaynta caddaynta khabiirka

Lama odhan karo marka khubarada ama khubarada gaarka ahi ay ka soo muuqdaan tijaabo oo
ay maragfurkooda bixiyaan, maraggoodii si toos ah looma miisaami doono. Mar haddii la
yidhi waa markhaatiga uu bixiyey khabiir, waa in aanay maxkamaddu si dhab ah u aqbalin.
Lama siiyo miisaan ka duwan caddaynta kale. (Alemayehu Haile, bogga 63).

Sidaa darteed, maxkamaduhu kuma qasbana inay aqbalaan caddaynta khubarada ah arrin
dhab ah, iyo caddayntan:

☞ Caddeymo la bixiyay oo ku saabsan saxnimada ra'yiga khabiirka

☞ In khabiirku uu ra'yigiisa ka dhiibto ama gabagabo ku salaysan xogta la helay isagoo
adeegsanaya aqoontiisa iyo baadhistiisa ama uu waydiiyo qof kale oo aan khibraddiisa
maxkamaddu xaqiijin.
☞ Dhexdhexaadnimada khabiirka arrinka taagan (taas oo ah, marka laga eego dhinaca
su'aasha ah cidda khabiirka loogu yeeray, waa maxay xiriirka shakhsi ahaaneed ee uu la
leeyahay arrinta).
☞ Xiriirka ra'yiga khabiirka iyo tilmaamaha ama su'aalaha la siiyay si loo xaqiijiyo ama loo
dhiibo ra'yi.iwm

Waa in lagu qiimeeyaa taas. (Alemahehu Haile bogga 63), (F/F/Bet F/Y/D/No. 201/77.)

Cutubka 8aad
Qiimaynta caddaynta dukumentiyada iyo bandhigyada
Ujeedooyinka faahfaahsan

Marka ardaydu dhammeeyaan cutubkan,

Waxay heli doonaan xirfado ay ku qiimeeyaan caddaynta qoran iyadoo lagu salaynayo
kartidooda iyo u dhawaanshaha ay ku bixinayaan caddaynta.
Ku filan sida loo miisaamo caddaynta marka dukumentiyada qorani ay is khilaafayaan
Waxay kasbadaan isfaham iyo ficil.

• Waxaad awood u leedahay inaad si sax ah u xalliso diidmada caddaynta xisaabinta;

• Daabacaad, cajalado iyo cajalado, caddayn sawir, iwm

Waxay caawin doonaan oo ay ku dhaqmi doonaan xirfadaha qiimaynta caddaynta.

8.1. Wadarta

Tababarayaasha alwaaxdu waxay soo gudbin karaan dukumeentiyo iyo bandhigyo caddayn
ahaan si ay u caddeeyaan ama u beeniyaan xaqiiqooyinka madaniga ama dembiyada; Waxa
lagu sheegay cutubka 3aad in marka caddayn ahaan loo soo bandhigo in la caddeeyo inay
khusayso oo aanu jirin sharci ka hor istaagaya soo bandhigidooda. Waxa uu u kuur galay in
ay jirto xaalad uu sharcigu dhigayo in la keeno cadeymo dukumeenti ah oo kaliya si loo
caddeeyo ama loo beeniyo jiritaanka xaqiiqooyin gaar ah.
Tababarayaasha alwaaxdu isku day inaad laftaadu su'aalahan: a. Sidee caddayn qoraal ah loo
qiimeyn karaa?

b. Waxa ay tahay in aan samayno marka la miisaamayo cajalad, cajal muuqaal ah, iyo
caddayn sawireed

Maxaad u malaynaysaa taxaddar? Cutubkan, waxa aanu ka hadlaynaa xaaladda caddaynta

dukumentiga ah ama bandhigyada lagu miisaamo ka dib marka caddayn ahaan loo soo
bandhigo. Taasi waa, caddaynta dukumeenti ama bandhig

Caddeyn lagu go'aaminayo in la caddeeyo ama la beeniyo jiritaanka walaxda la doonayo

Waxaa xoogga la saaray arrimaha ay tahay in la tixgeliyo marka qiimeynta la sameynayo.

Si kastaba ha ahaatee, ka hor inta aan faahfaahinta, si kastaba ha ahaatee, qodobka soo socda
waa in la xuso. Taasi waa, dukumentiyada
Bandhigyadu waxa laga yaabaa inay u muuqdaan kuwo lagu kalsoonaan karo si loo sharaxo
waxyaabaha la xidhiidha, laakiin marka la eego oo la miisaamo, isku halaynta ayaa laga
yaabaa inaanay ka fiicnaan markhaatifurka markhaatiyada. Dukumeenti qoran, ama cajalad,
ama sawir. iwm, waayo waxaa la sheegaa in la soo bandhigo, inkastoo ay u muuqato mid la
isku halleyn karo marka loo eego hadalka marqaatiga, balse waxaa soo ifbaxaya su’aalo
badan oo meesha ka saari kara kalsoonideeda.

Haddii marqaatiyada la diyaariyo, waxa ay wajihi doonaan su'aalo la weeydiin doono marka
maxkamad la soo taagayo, waxaana si fudud loo ogaan karaa runta ama been abuurka,
kalsoonida ama shakiga jawaabahooda. Dhagaysigu waa gole lagu xaqiijiyo saxnimada iyo
been abuurka markhaatiyada. Miro la diiwaangeliyay laakiin lagu xalliyay meel ka baxsan
maxkamadda Maadaama uu ur yahay, dukumeentiga laftiisa ma sheegayo cidda abuurtay,
goorta la abuuray iyo ujeedada loo abuuray; Ama xitaa haddii uu sameeyo, kalsoonidiisa ayaa
la is weydiinayaa. Jawaabaha su'aalahan waxay ku xiran yihiin caddaymo kale oo taageeraya.
Sidaa darteed, soo gudbinta caddaynta dokumentiga macnaheedu maaha in nuxurka
dukumeentiga lagu sharraxay si dhammaystiran, waa in si taxadar leh loo miisaamaa.

Marka lagu daro kuwa kore, dukumeentiga ama bandhigga

Inkasta oo qiimaynta caddayntu ay raacdo hannaan qiimayn oo kala duwan oo ku xidhan
nooca caddaynta, kuwan soo socda ayaa lagu sifeeyaa marka la eego qiimaynta
markhaatiyada:

☞ Aqoonsiga waxyaabaha muhiimka ah ee caddayntu ay tahay inay sharaxdo,

☞ Si loo aqoonsado xidhiidhka ka dhexeeya sababta iyo saamaynta;
☞ iyo qiimaynta caddaynta tooska ah iyo kuwa aan tooska ahayn

Hababka ayaa sidoo kale lagu dabaqi karaa qiimeynta dukumentiga waxayna soo bandhigaan
caddaynta sida ugu habboon.

Sidii horeyba loo sheegay, diiradda cutubkani waa qiimeynta dukumentiga iyo muujinta
caddaynta. Marka dhinacan laga eego, qiimaynta caddaynta dukumentiga ah waxa loola
jeedaa dukumeenti qoran, cajalado iyo cajalado muuqaal ah, caddayn sawir ah, iwm., waxa
lagu qeexaa inay yihiin wax-soo-saarku waa waxyaabo (qalab, qalab, iwm) loo soo bandhigo
si loo sharaxo nuxurka. . Cutubkan, fiiro gaar ah ayaa loo leeyahay kuwa si joogto ah loogu
soo bandhigo caddayn ahaan qoraal ahaan
Dukumentiyada iyo cajaladaha iyo cajaladaha fiidiyooga ah iyo caddaynta sawirada, iyo
fikradaha lagu sheegay cutubka ayaa loo qaaday si ay ula socdaan xukunnada iyo sharciyada
(ama qoraallada) dalalka kale. Sharaxaaddu waxay diiradda saaraysaa oo keliya qodobbada
guud.

8.2. Qiimaynta caddaynta qoraalka ah

8.2.1. Qiimaynta ku salaysan kartida iyo isu soo dhawaanshaha
Mid ka mid ah arrimaha ay tahay in la tixgeliyo marka la miisaamayo caddaynta
dukumentiga ah waa kartida ama u dhawaanshaha qofka caddaynta diyaariyey ama keenay.
Nuxurka dukumeentiga qoran ayaa sharxi kara waxa ku jira lagama maarmaanka u ah go'aan
qaadashada. Laakiin sababtoo ah nuxurka ayaa la sheegay inuu sharraxayo nuxurka ama
mawduuca la rabo, lama odhan karo miisaan ayaa la siinayaa. Sida caddaynta caafimaadku
lagama maarmaan u tahay in la go'aamiyo sababta dhimashada; Dukumeentiga loo soo
bandhigay caddayn ahaan sidoo kale wuu dhintay

Haddii qofka ama hay'adda taas xaqiijisay aysan u qalmin inay keento caddaynta inta la la'eg
sababta dhimashada Wax miisaan ah lama siin karo waxa lagu sheegay dukumeentiga iyo
waxa uu ka sheegayo sababta dhimashada.Sidaa darteed, marka la miisaamayo caddaynta
dokumentiga ah:

☞ Bixiyaha caddayntu ma leeyahay awood uu ku bixiyo caddaynta loo baahan yahay?

☞ Bixiyaha caddayntu ma leeyahay shahaadooyin xirfadeed si uu u bixiyo caddaynta loo
baahan yahay?
☞ Caddayn-bixiye ma leeyahay aqoon dhow ee nuxurka dukumeentiga? Waa lagama
maarmaan in la baaro su'aalaha.

Si aad u sii sharaxdo arrimaha kore:

☞ Haddii qof sheeganaya dhaqtar dhaqameed uu caddeeyo in marxuumku u dhintay arrintan,
ma in miisaan la siiyaa? ☞ Iyadoo uu jiro sharci ay maxkamaddu bixin karto caddaynta
furiinka

Warqadda furiinka ee ay soo saareen garsoorayaasha dhexdhexaadinta qoysku ma awood u

leeyahay inay xaqiijiyaan furriinka?
☞ Haddii natiijadii baaritaanka meydka naloogu soo bandhigo xarun caafimaad oo yar oo
qofka caddaynta bixiyay lagu tilmaamo "kaaliye caafimaad", ma in la siiyaa miisaan? iwm
waa in aan weydiinaa. ---

Su'aalaha doodda
Kiiska uu dacwooduhu soo gudbiyay, markii uu ka codsaday eedaysanaha (shirkad caymis
ah) inay bixiso caymiska baska yar ee hantidiisa ah, eedaysanuhu wuxuu la wareegay
gaadhigii isagoo leh, waan hagaajinayaa oo ku siinayaa. " Balse waxa uu xusay in 3 sano ay
ka soo wareegtay markii uu gaadhigaasi helay, isla markaana uu qiimihiisu yahay Bir 60,000;
Maadaama ay shaqo la’aan ahayd muddo saddex sano ah, waxa loo malaynayay in dakhliga
soo gala uu yahay 300 Birr, waxaana la waydiistay in la siiyo Birr 329,500 oo isu geyn ah Bir
389,000.

Waxa uu ku lifaaqay warqada uu siiyay Iskaashatada Gaadiidlayda ee uu xubinta ka yahay oo

uu ku sheegay in dakhligiisa maalinlaha ahi yahay 300 oo Birr. Eedaysanuhu wuxuu ku
dooday in warqadda la siiyay ee ku saabsan dakhligeeda maalinlaha ah aan la aamini karin.
(De.K.F.F.Bet.Y.M.No. 119/92)
La qaatay.

☞ Maxkamaddu ma aqbashaa caddaynta la soo bandhigay ee ku saabsan dakhligeeda

maalinlaha ah oo ay go'aansato si waafaqsan?

8.2.2. Qiimaynta caddaynta marka dukumentiyada qoran la khilaafo

Dukumentiyada qoran ee la soo gudbiyay caddayn ahaan way is khilaafi karaan ama way ka
duwanaan karaan midba midka kale. Ama nuxurka dukumeentigu wuu ka duwanaan karaa
maragfurka markhaatiga. Si aad u sharaxdo:

☞ Warqada ka soo baxday ururka mulkiilayaasha gaadiidka ee ku saabsan dakhliga

maalinlaha ah ee kor ku xusan oo ah qaab su'aal ah iyo eedaysanaha dalka

Warqadda uu soo gudbiyay Xafiiska Dakhliga ee ku saabsan dakhliga maalinlaha ah ee

dacwoodaha, ☞ Haddii warbixino xisaabeed oo kala duwan oo laga sameeyay isla kiis
la'aanta maaliyadeed ay muujiyaan cillado maaliyadeed oo kala duwan,

☞ Laba heshiis ama ka badan oo hal hanti ah (Hal qandaraas ayaa sheegaya in guriga laga
iibiyay dacwoodaha, halka kan kalena uu sheegayo in guriga laga iibiyay eedaysanaha).
cayiman)
☞ Farqiga u dhexeeya xisaabaadka markhaatiga iyo warbixinnada baadhista caafimaadka ee
ku saabsan sababta dhimashada waa la ogaan karaa.

Marka ay la kulmaan xaaladahan oo kale, maxkamaddu waxay ku xukumi kartaa arrimaha

soo socda.
☞ Waa lagama maarmaan in la xaqiijiyo jiritaanka farqi ama is burinaya marxaladda
koowaad.
☞ Xataa haddii ay u muuqato in uu jiro farqi ama is burinaya, waa lagama maarmaan in la
hubiyo in ay aasaas u tahay iyo in kale.
☞ Marka uu jiro kala duwanaansho ama khilaaf u dhexeeya caddaynta, waxaa lagama
maarmaan ah in kiiska si gooni ah loo eego haddii ay tahay dembi ama madani.
☞ Qofka soo saaray ama bixiyay caddaynta wuxuu awood u leeyahay inuu soo saaro
caddaynta
Kartida ama isku dhawaanshaha ayaa loo baahan yahay in la baaro.
☞ Waxaa lagama maarmaan ah in la baaro xiriirka qofka dhiibtay ama soo saaray dhaarta uu
la leeyahay qolada is haysa (marka la eego in uu dhexdhexaad yahay iyo in kale).
☞ Qofka bixiyay ama keenay caddaynta waa la hor keeni karaa oo la baadhi karaa. (Batanlal
iyo Dhiirajilaal, bogga 15)

Su'aalaha doodda
1. Su'aasha sare ee maya
Kiiska lagu qeexay 8.1, haddii warqadda ay soo gudbisay shirkadda caymiska (eedaysanaha)
oo ay bixiso dakhliga maxalliga ah ay akhrido, "Inta suurtogalka ah in la xaqiijiyo dakhliga
uu ku dhawaaqay eedaysanaha ee bixinta canshuurta, waxaan ku ogeysiineynaa in dakhliga
saafiga ah ee maalinlaha ah ee baabuurka uu yahay 15 Birr”, sidee ayay maxkamadu ku
ogaanaysaa dakhliga maalinlaha ah?
Haddii magaca ay 2 markhaati ku sheegeen dhibbanaha uu yahay “Mhret H/Mariam”
cadaymaha caafimaadkuna yahay “Mhret G/Salse”, maxaa la gudboon maxkamaddu?

8.23 Tixgelinta dheeraadka ah ee ku saabsan qiimaynta dukumentiyada hantidhawrka

Waxaa jira marar badan marka natiijada hantidhawrka loo soo bandhigo caddayn ahaan si loo
caddeeyo yaraanta maaliyadeed ama hantida. Arrintaas, waa in la tixgeliyo qodobbada soo
socda.

☞ Walxaha lagu sheegay dukumeentiyada hanti dhawrka (ay ku jiraan dammaanad qaadka)
Ma aha in la dhammeeyo. karaa Caddaynta la dhammeeyey waa la miisaamay. ☞ Sida
dukumeentiyada hantidhawrku ay ka sameeyeen meel ka baxsan maxkamada by taageeruhu

Xaqiijinta caddaynta (Hanti-dhawrayaasha, goobjoogayaasha) ayaa culayska siiya isku

halayntooda.

Waxaa ka mid ah doodaha ay soo bandhigeen eedaysanayaashu marka dukumentiga

hantidhawrka la keeno caddayn ahaan
☞ Koontada looma samayn si waafaqsan xeerarka hab-dhaqanka xisaabinta saxda ah, ☞
Koontada waxa la sameeyay aniga oo maqan, markaa maxakamaddu waa in aanay u qaadan
caddayn ahaan.

☞In kastoo aan saxiixay hadhaaga dakhliga iyo kharashaadka, caddayntu ma dhammaystirna
maadaama aan la saxeexin shahaadada yaraanta.
☞ Waxa aan awooday in aan saxiixo dhaarta si qasab ah.
☞ Waxaa jira kuwa dhahaya in kastoo aan saxiixay ammaanada la soo bandhigay, waxaan
haystaa boos celin.

Sidaas awgeed, maxkamadda waxaa laga filayaa inay tixgeliso nooca dacwadda (dambi ama
madani) marka ay baadhayso oo ay miisaamayso caddaynta, sidoo kale waxay u baahan tahay
inay tixgeliso saamaynta qodobbada diidmadu ku yeelanayaan warbixinta hantidhawrka.
Marka dhinacan laga eego, caddaymaha uu eedaysanuhu soo bandhigay si uu ugu macneeyo
qodobbada uu soo bandhigayo ee ah diidmada; Sidoo kale, hagayso caddaynta ku salaysan
maragfurka ay bixiyeen dadkii baadhay xisaabta Waa inuu hogaamiyo.

8.24. Qiimaynta shahaadaynta natiijooyinka daabacaadda

Waxa jira marar badan oo maqaallada la daabacay (wargeysyada, joornaalada, buugaagta...)
lagu soo bandhigi karo caddayn ahaan. Waxyaabaha lagu xusay maqaalladan oo la sheegay
inay caddayn u yihiin waxay noqon karaan qodobbada kulanka, ogeysiisyada, wararka,
wareysiyada, bayaannada kulanka, iwm. Marka kuwaas caddayn ahaan loo soo bandhigo,
xaggee laga eegayaa caddayntooda? Taasi waa su'aal mudan in laga jawaabo.

Tayada caddaynta ee natiijooyinka la daabacay waxaa lagu cabbiraa mawduuca caddaynta

loo soo bandhigay iyo qofka lagu eedeeyay inuu eegayo. Sidaas awgeed, haddii eedda
(hadday tahay dembi ama mid madani) ay salka ku hayso fal-dambiyeed la daabacay (taas oo
ah daabacaad), tusaale ahaan, sumcad-dilid maqaalka... iyo haddii eedaysanuhu yahay
daabacaha ama tafatiraha, Natiijooyinka daabacaadda waxay awood u yeelan doonaan inay si
toos ah u caddeeyaan eedeynta (ilaa inta qoraalka qoran yahay sumcad-dilid).
ma tahay). Dhab ahaantii, dukumeentiga waxaa la odhan karaa waa caddaynta kaliya ee
kharashka daabacaadda. (Ratanlal iyo Dhirjilaal, bogga 392).

Sidoo kale, haddii ku habboonaanta caddayntu ay tahay in la caddeeyo daabacaadda (tusaale

ahaan, daabacaadda qodobbada ka mid noqoshada ururrada ganacsiga, daabacaadda
xayaysiinta shaqada ama daabacaadda iibka xaraashka), ilaa inta daabacaadda la caddeeyo
Daabacaada, daabacaadda sheegaysa tani waa caddayn aad u weyn.

Dhinaca kale, haddii aanay eeddadu ahayn daabacaad, ama daabacaad, balse ay tahay war la
daabacay, qodobbo shir, waraysi, iwm., warkii wargeyska lagu sheegay ee ahaa “ayuu yidhi,
sidaas buu yeelay” waa. Marka la eego dadka go'aamiyay waxa la sheegay ama dadka
jawaabaha ka bixiyay wareysiga (hawlwadeen-qoraa), caddaynta daabacaadda lama siin karo
miisaan.

Si loo dacweeyo af-hayeenka, ama qofka la sheegay inuu go’aanka qaatay, marka daabacaad
caddayn ahaan loo soo bandhigo (haddii uusan afhayeenka laftiisu ahayn soo-saare ama
madbacad), waddamada nidaamka sharci ee Anglo-Maraykanku ma aqbalaan. dhokumentari
ah (Hatanlal) iyo Dhirijilaal, b. 392).

Itobiya ma jiro sharci mamnuucaya in la soo gudbiyo caddaymo maqal ah, markaa lama
odhan karo ma aqbali doono natiijada daabacaadda loo soo gudbiyay si wax looga weydiiyo
guddoomiyaha baarlamaanka. Laakiin caddaynta waa in si taxadar leh loo baadho oo loo
miisaamaa. Lama ogaan karo in hadalka, go’aanka iyo ficilka uu ku dhaqaaqay afhayeenku –
uu yidhi, – go’aansaday, ama sameeyey, in uu yahay kii af-hayeenka, ama cidda daabacaadda
qortay, ama curisay, ama si fudud u soo bandhigay, iyada oo la eegayo uun. dukumeentiga.
Sidaa darteed, looma baahna in la yiraahdo caddaynta noocaan ah lama soo bandhigin,
laakiin maxkamaddu waa inay ku xaqiijisaa kiiska caddayn kale.

8.3. Qiimaynta caddaynta cajaladaha iyo cajaladaha

Khudbado la duubay ama lagu duubay cajalado ama cajalado fiidiyoow ah ama sawirro lagu
duubay cajalado muuqaal ah
Waxaa jiri doona fursad lagu soo bandhigo caddayn ahaan. Caddayntani waxa laga yaabaa
inay khusayso si loo sharaxo nuxurka "wuu yidhi," "wuu sameeyey," ama "waa la sameeyey."
Laakiin sababtoo ah inay khuseeyaan macnaheedu maaha in la sharraxay.

Haddii baahida caddayntu ay tahay kiis madani ah, qiimayntu ma noqon karto mid adag. Wax
kasta oo caddaynaya dacwoodaha waa la baari karaa oo waa la tixgelin karaa iyada oo ay
weheliso caddaynta eedaysanaha. Sidoo kale, heerka xaqiijinta waa sababta oo ah waxay
leedahay "waxay u egtahay mid ka sii fiican". Laakiin haddii kiisku yahay dembi, caddayntu
way ku adag tahay su'aalo badan. Sida ku cad, maxkamaddu waxay heshay caddaymaha:
☞ Iyadoo la tixgalinayo marag-furka qofka cajaladda duubay ama duubay ama goob-joog ka
ahaa markii hadalka la duubay ama la duubay uu dhacay.

☞ Caddaynta waxay u badan tahay in la been-abuuro, dib loo habeeyo, ama dib loo dhiso.
Marka la miisaamayo, waxaa lagama maarmaan ah in la tixgeliyo nuxurka buuxa ee codka la
duubay ama la duubay, ujeedada hadalka ama ficilka. (Maay, bogga 26-27)

8.4. Qiimaynta caddaynta sawirka

Sawirku wuxuu muujin karaa aqoonsiga qofka, ama dhaawaca jidheed ee dhibbanaha ama
hantida la xaday, ama goobta dembiga. Si kastaba ha ahaatee, taxaddar waa in la sameeyaa
marka la qiimeynayo caddaynta sawirka.

Asal ahaan, waxa kor laga sheegay cajaladaha iyo cajaladaha ayaa sidoo kale khuseeya
qiimaynta caddaynta sawirka. Waxa kale oo ay ku habboonaan lahayd in la xaqiijiyo in
sawirka loo soo gudbiyay caddayn ahaan laga soo daabacay isha asalka ah (Negative) (May,
bogga 16). Guud ahaan, qiimayn adag oo caddayn ah oo lagu sameeyay daabacaado, cajalado
iyo cajalado muuqaal ah, iyo sawiro (gaar ahaan kiisaska dambiyada) waxay u baahan yihiin
maxkamaddu inay sheegto "maxkamaddu waa inaanay go'aan ku gaadhin caddayn ku
salaysan caddayn aan rumaysnayn inuu run yahay; Cadaymaha la soo bandhigay waa inay
noqdaan kuwo run ah intii suurtogal ah. (Maay, bogga 27).
8.5. Qiimaynta caddaynta bandhigga
Ujeedada ugu muhiimsan ee caddaynta la soo bandhigay waa in la bixiyo fahamka
joogitaanka ama maqnaanshaha walaxda la doonayo iyada oo la noqonayo caddayn
duruufeed. Markaa bandhigga

Way adag tahay in la yiraahdo caddayntu waxay u adeegtaa sida caddaynta waxa lagu
sheegay caddayn kale, laakiin haddii la waayo caddayn kale, waxay caddaynaysaa jiritaanka
ama jiritaan la'aanta walaxda la rabo. Si kastaba ha ahaatee, ka qayb qaadashada xoojinta
caddaynta kale waa mid dhexdhexaad ah. Tusaale ahaan marka la eego dacwad ciqaabeed,
maxkamaddu waxay fahmi kartaa inay suurtogal tahay in qofku alaabtaas sido oo uu cararo
iyadoo tixgalinaysa ereyada ay markhaatiyadu ku yiraahdeen, "Waxaan arkay isagoo guriga
soo galay oo alaabtii ka soo saaray. " Marka la eego ul la sheegay in loo adeegsaday dilka,
waxaa la fahmi karaa in ushaasi ay awood u leedahay in ay qof disho iyo in la ogaado in uu
jiro iyo in kale xiriir sabab iyo saameyn ah oo ka dhaxeeya erayada uu yiri Eedeysanaha inuu
garaacay isaga iyo dhimashada qofka la sheegay inuu dhintay. Guud ahaan, qiimaynta
caddaynta bandhiggu waa saxnaanta ama isku hallaynta nuxurka caddaynta Waa in la
ogaadaa in ay xooga saarayso dhisidda ama duminteeda.

Cutubka 9-aad
Ku saabsan miisaamidda kalsoonida dhaarta
Ujeedooyinka faahfaahsan

Marka ardaydu dhammeeyaan cutubkan,

• Kala saar warqadaha dhaarta ee maxkamadda dhexdeeda iyo kuwa ka baxsan. Waxay
kobcin doonaan xirfadaha garsooridda dhaarta ee kiisaska madaniga iyo dembiyada.

9.1. Wadarta
Cutubka 2-aad oo ciwaankiisu yahay “Caddaynta aan loo baahnayn in la keeno, waxa lagu
sheegay in kiisaska la sheegay ay ka mid yihiin “waxyaabo la isku halleyn karo” iyo in ay
suurtogal tahay in waxyaabaha la aamini karo loo qaybiyo “ka baxsan jaamacadda” iyo
“gudaha gudaha jaamacad" "Dibadda" marka canaasiirta la isku halayn karo ay is-caddeyn u
yihiin walxaha la rabo, laakiin caddaynta diidmada
in loo soo bandhigo

Haddii ay suurtogal tahay, waxa loogu yeero "waxyaabaha muhiimka ah ee la aaminsan

yahay maxkamadda" waxaa loo tixgelin karaa inay caddayn u tahay jiritaanka qodobka la
aaminsan yahay ee kiis madani ah iyada oo aan la soo bandhigin caddayn diidmo ah. Ama,
waxaa la sheegay inay bixin karaan go'aan dembi ah iyada oo aan loo baahnayn inay keenaan
caddayn diidmo ah, oo loo arko inay yihiin walxo dhammaatay.

Dhanka kale, xitaa haddii la yiraahdo, " Looma baahna in la keeno caddayn ku saabsan
xaqiiqda la rumeysan yahay," si loo gaaro gabagabadaas, "Xaqiiqooyinka ma la rumeysan
yahay?" Waa lagama maarmaan in la is weydiiyo. Nuxurku waa la aamini karo. Sidaa
darteed, waxaa lagama maarmaan ah in la caddeeyo in hore loo rumaysnaa si loo yiraahdo
uma baahna inay keenaan caddayn. Tani waa ballan-qaadkii uu bixiyay eedaysanuhu
(labadaba dambiilayaasha iyo kuwa madaniga ah) oo leh dulucda kiiska Waxay u baahan
tahay tixgelin. Haddaba, marka caddaynta la soo bandhigo, sida ay lagama maarmaan u tahay
in la miisaamo, si loo ogaado in caddayntu ay tahay mid lagu qanci karo iyo in kale, waxay
ka dhigan tahay in loo baahan yahay in la miisaamo ereyga la bixiyay si loo sheego in
nuxurka mawduuca la rumaysan yahay iyo in kale. Sidaa darteed, si loo xaqiijiyo in nuxurka
waxa la rumaysan yahay la rumaysan yahay, "Run ahaantii ma hadal rumaysad?" Waxaa
haboon in la is weydiiyo oo la qiimeeyo.

Marka dhinacan laga eego, in kasta oo erayada uu eedaysanuhu sheegay ay u muuqdaan

kuwo dusha laga rumaystay, laakiin marka la eego mawduuca ama nuxurka la doonayo lama
rumaysna. "Eedaysanuhu wuxuu ahaa darawal, waxayna ahayd inuu si fiican uga taxadaro
xirfaddiisa, laakiin si taxadar leh ayuu qof u dilay," ayuu yidhi, "Anigoo ku sii socda
wadadayda, ayaa baabuur dhintay si lama filaan ah u soo galay oo igu dhuftay." lama kala
saari karo. Haddaba, halkii eraygan loo qaadan lahaa mid caqiido ah, deegaankii uu falku ka
dhacay (sida xawliga eedaysanaha, xawaaraha la oggol yahay, gaadhigii uu marxuumku
watay).

Haddi ay hor istaagto aragga iyo in kale (duruufaha uu marxuumku ku galay waddada) waa
in lagu caddeeyaa. Ujeeddada cutubkani waa heerka aqbalaadda
Waa in la qeexo qodobada aasaasiga ah ee kelmad lagu qiimeeyo in uu run ahaantii yahay
eray iimaan iyo in kale.

Ugu dambeyntii, inta aan tafaasiisha loo gelin, waa in la ogaadaa farqiga u dhexeeya
macnaha ereyga la sheegay in uu yahay nuxurka kalsoonida marka loo eego dacwadaha
dembiyada iyo madaniga ah. Sida ku xusan cutubka 2, shuruudaha shay la rumaysan karo iyo
cawaaqibka ka dhalanaya way kala duwan yihiin iyadoo ku xidhan haddii kiisku yahay mid
madani ah ama mid dembiyeed.

9.2. Qiimaynta caddaynta xaqiiqooyinka la rumaysan yahay kiis dembiyeedka

Waxa aan u kala saarno waxyaabo la isku halayn karo marka ay dhacaan kiisaska dembiyada
27/2/ iyo ama sida ku cad lambarka 35, erayada la siiyay booliiska baadhista ama
maxkamadda oo aqbashay hadalka intii baadhistu socotay, iyo sida ku cad qodobka 132-134,
hadalka uu eedaysanuhu bixiyay markii eedaysanuhu. ayaa la waydiistay inuu iimaankiisa
khiyaamo. Ka hor inta aan la soo gabagabeyn in ereyga ugu horreeya (oo la siiyay sida ku cad
aayadda 27 ama 35) uu yahay erey rumaysad oo sharraxaya eedda.

☞ Cunsuriyada ka kooban dembiga (falka iyo fikradda

qaybta) iyo in ujeeddada fulinta ficilka marka loo baahdo la fuliyo lana rumaysto;

☞ Waa lagama maarmaan in la hubiyo in sababta iyo xidhiidhka saamaynta loo baahan yahay
uu dhammaystiran yahay, ☞ In ereyga la bixiyay aanu lahayn mawduuc difaac ah.
Intaa waxaa dheer, waayo-aragnimadu waxay muujisay in dadku ay dembi galaan xitaa
marka aan lagu qasbin sababo kala duwan - rumayso, tusaale ahaan.

Waxa laga yaabaa inay qirtaan dambiga aanay galin si ay u marin habaabiyaan baadhista oo
ay uga badbaadiyaan dadka kale dacwad oogista, ama ay u helaan faa'iido dhaqaale, aqbalaad
bulsho, ama waajibaad aan loo baahnayn (Record Backup pp. 50-52). Sidaas awgeed, xataa
haddii ereyga aad bixisay loo tixgaliyo eray rumaysad; Xitaa haddii aysan ku xirneyn ballan,
waxaa habboon in la xaqiijiyo in ballan-qaadka la bixiyay uu dhab ahaantii yahay ballan
iyadoo la tixgelinayo caddaymo kale oo taageeraya. Sidoo kale, haddii eedaysanuhu soo
bandhigay caddaymo difaac ah, waa in la tixgeliyo oo la falanqeeyaa waxa ku jira hadalka
caqiidada iyo caddaynta difaaca.
Haddii dhaarta dhaarta la bixiyo ka dib marka dacwadda maxkamadda la akhriyo oo
eedaysanaha laga codsado inuu caawiyo, haddii eedaysanuhu diiwaangeliyo isaga oo ka
jawaabaya dhaarta la codsaday, shuruudaha ku xusan hordhaca sare ayaa lagu dabaqi karaa.
Maya Sida ku cad qodobka 134/1/, si eedaysanaha loo qirto waa in la caddeeyaa inuu “ qirtay
inuu galay dambiga ku qoran eedda. si ay u -

☞ Ma jiro wax la yiraahdo ballan qaybeed. Waa inuu rumaystaa dhammaan waxa lagu
sheegay fulinta eedda.

☞ Waa inaadan qaadan oo keliya qayb ka mid ah hadalka caqiidada, taas oo ah, waxa
eedaysanuhu ku weydiiyo, oo aad tidhaahdo waxaad tahay dembiile. Ma la odhan karaa
erayada dhibka iyo faa’iidada leh ee la isku soo wada ururiyey waa erayo iimaan leh marka la
eego nuxurka dacwada? Ama maya? Waa in la go'aansadaa.

Shuruudahan ayaa sidoo kale loo isticmaalaa sidii shuruudo qirasho ka baxsan maxkamadda.

Su'aalaha doodda
1. dhaarta dhaarta la siiyo booliiska ama maxkamada inta lagu gudo jiro baadhista oo kali ah
ma caddayn kartaa in eedaysanuhu uu galay dambiga lagu soo oogay? Mise waa in lagu
taageero caddaymo kale?

2. Waxa aanu joognay oo aanu maqalnay markii ay booliiska baadhistu heleen qoraalka
iimaanka ee eedaysanaha

Markhaatiyada markhaatiyada (badanaa loo yaqaan marqaati heersare ah).

Marka la eego caddaynta ereyga rumaysadka, intee in le'eg ayaa caddayntu? 3 Hal kiis,
eedaysanaha, oo la soo saaray 1949kii 522/1//A/, bayaankii ay sheegtay markii laga codsaday
in ay qirato eedda ah in ay ninkeeda faas ku dishay si naxariis darro ah oo aan sharaf lahayn,
“Ninkaygii dhintay waxa uu dhaqaale ka heli jiray ururka beeralayda. maxaa yeelay waxa uu
lahaa dhar badan, sidaas darteed had iyo jeer way i dhibtaa marka uu soo galo khamriga."
Wuxuu yidhi guri baan gubi doonaa, markaan dabkii biyo ku damiyey ayuu mugdi igu
garaacay. February 1978-kii, aniga oo uur shan bilood ah, ayuu sidii caadada ii ahayd ii soo
galay oo igu garaacay, uurjiifkii calooshayda ku jirayna waa uu dhacay. Maalintii ay arrintu
dhacaysay ayuu sidii caadada u ahayd isagoo sakhraansan yimid, oo mar hore ayuu ururkii
beeralayda u sheegay isagoo sakhraansan, ayuu ii yimi isaga oo gariiraya oo igu dhuftay.
Markii ay soo dhawaatay ayaan dabkii ku damiyey sidii caadada ahayd; Sababtoo ah waxaan
u maleeyay inuusan i arki doonin haddii ay mugdi tahay. Waxa uu weydiiyey, “Xaggee ka
timid?” Albaabka agtiisa waxa uu ku sitay faashad qori-jare ah, in kasta oo ay mugdi ahayd,
haddana faan iyo habaar ma joojin. Wuu dhacay. Ma garanayo inta jeer ee aan ku dhuftay
isaga sababtoo ah aad ayaan u xanaaqay. Laakiin waan ku dhuftay. Oo markuu dhintay ayaan
geliyey godkii uu maqsinka ka qoday oo harqood lagu aasayay, oo waxaan ku daboolay ciid.
Waxaan iska siibay dharkii uu xidhnaa oo aan maro qudha ku xidhay oo aan aasay. Waxay
tidhi maxkamaddu waa inay i cafiso, sababtoo ah waxaan falkaas u sameeyay caro darteed
(waxaa laga soo qaatay xafiiska maxkamadda sare ee lambar 927/79).

Hadalka ay sheegtay eedaysanuhu ma ka dhigayaa in la yidhaahdo waxay qiratay inay

dembiga gashay? 4. Kiis ciqaabeed ah, eedaysanaha markii loo akhriyay eedaha lagu soo
oogay wuu qirtay, waxaana laga dalbaday inuu qirto, balse maxkamaddu uma oggolaan xeer
ilaalinta iyo eedaysanaha inay soo bandhigaan caddayntooda.

waxa uu ku amri karaa in ay soo gudbiyaan (wasaaradda waxbarashada iyo dhaqanka ee

tirsigiisu yahay 134/2/). Haddii caddaynta xeer-ilaaliyaha ee lagu soo bandhigay amarkan ay
u sharraxdo si ka duwan hadalka rumaysadka ee eedaysanaha (tusaale, marka eedaysanuhu
qirtay inuu falka u geystay si ula kac ah oo uu u bixiyo bayaankiisa
Haddii marqaatiyaasha xeer ilaalintu ay sharxaan in lagu sameeyay difaac, waa maxay
shuruudaha ay tahay in maxkamaddu isticmaasho si ay go'aan uga gaarto?

9.3. Qiimaynta caddaynta ee walxaha lagu tiirsaday kiiska madaniga ah

Duruufaha dhaarta lagu bixin karo dacwad madani ah ayaa lagaga hadlay cutubka 2. Marka
dhankaas laga eego, tallaabada ugu horreysa waa in la xaqiijiyo in xaqiiqadu tahay mid la
isku halleyn karo, taas oo u baahan baaritaan ku saleysan xaqiiqda ku xusan cabashada iyo
jawaabta uu ka bixiyo eedaysanaha. Sidaas awgeed:

☞ Dacwadaha iyo dooda maxkamadda, eedaysanaha (ama dacwoodaha

(haddii ay jirto dacwo, dacwoodaha) waa in la aqoonsadaa, ☞ si waafaqsan, in la yiraahdo
eedaysanaha (ama eedaysanaha, haddii ay jirto kiis, dacwoodaha) si cad ayaa loogu sheegay
codsiga dacwad-oogaha (ama eedaysanaha)

Ogolaanshaha waa in la xaqiijiyaa.

☞ Si loo yiraahdo waan rumaysnaa aamusnaanta, waxaa lagama maarmaan ah in la xaqiijiyo
in xaqiiqooyinka lagu sheegay dacwadda ama dacwadda eedaysanaha aan looga jawaabin
qirasho ama diidid.

☞ Waxa kale oo la rumaysan yahay haddii nuxurka la rumaysto meel ka baxsan maxkamadda
Walaxda waa in lagu miisaamaa caddaynta eedaysanaha iyo difaaca.

☞ Ugu dambeyntii, si loo go'aamiyo in la rumaysan yahay iyo in kale, caddaynta ereyga la
aaminsan yahay waa in la tixgeliyaa marka la eego heerka caddaynta (heerka) ee kiiska
madaniga ah.

Su'aalaha doodda
1. Gudaha F/B/S/S/H/No. 235/2/, haddii aan si cad loo beenin, haddiise loo arko in lagu
diiday qaabka loo wada hadlay, waxa loo qaadanayaa inaan la rumaysanin, cadaymona la
horkeeni doono. "Maxay ka dhigan tahay in la yiraahdo waxaa loo arkaa in la diidayo marka
la eego hadallada?
2. Isla lambarka 235/2/,"Caddaynta waxyaabaha loo arko in la aamino marka ay
maxkamaddu u aragto lagama maarmaan iyo ku habboon"Wuxuu amri karaa in iyaga la
maqlo." Marka laga eego dhinacan:

☞ Qaab noocee ah ayay suurtogal u tahay inay maqlaan caddaynta iyadoo loo arko in lagu
kalsoon yahay? Maxaad ka aaminsan tahay si cad oo faahfaahsan? On kuwa aamusan? Kuwii
diiday inay cararaan? Mise haba yaraatee?

☞ Goorma ayay maxkamaddu lagama maarmaan u tahay oo ay ku habboon tahay inay

dhegaysato caddaynta?

Tixraacyo

1. Alemayehu Haile "Caddaynta khabiirka ee sharciga Itoobiya - oo loo soo bandhigay si

barbar dhig"

2. Black, H. Campbell, Qaamuuska Sharciga Black, meeriska 6aad. West Publishing Co.St.
Louis, Minn. USA (1990)

3. Clermont, Kevin M. Heerka caddaynta ee Japan iyo Maraykanka, Cornell Law School
taxanaha warqadda, http://15r.nellco.ors/cornell/clsops/papers/5 Paper 5 (2003).
4. Demougin, D iyo Claude Fluet, Kahortagga caddaynta: Xeerarka Jirdilka iyo heerka
caddaynta ee hufan (Julaay, 2000)

5. Kalluumeysatada, S.Z. Habka dambiyada Itoobiya; Buug Isha, Kulliyadda Sharciga,

HSIU(1969)

108