‫‪www.jgk.imamreza.ac.

ir‬‬

‫دوره ‪ ،14‬شماره ‪ ،51‬تابستان ‪1402‬‬

‫‪ISC | MSRT | ICI‬‬

‫شاپا الکترونیکی‪2717-1671 :‬‬ ‫شاپا چاپی‪2251-6131 :‬‬
‫مقاله پژوهشی‬

‫قراولخانه در دشت مشهد‪ :‬منزلگاهی در کنار راه باستانی آسیای مرکزی به فالت ایران‬
‫* (ب)‬
‫علیاکرب عشقی ( الف )‪ ،‬رضا مهرآفرین‬
‫الف) دانشجوی دکرتی‪ ،‬گروه باستانشناسی‪ ،‬دانشکده هرن و معامری‪ ،‬دانشگاه مازندران‪ ،‬ایران (‪)Eshghiaali@gmail.com‬‬

‫ب) استاد‪ ،‬گروه باستانشناسی‪ ،‬دانشکده هرن و معامری‪ ،‬دانشگاه مازندران‪ ،‬ایران‬

‫چکیده‬ ‫تاریخ دریافت‪1400/06/05 :‬‬

‫دشت مشهد در شامل رشقی ایران‪ ،‬به دلیل موقعیت طبیعی و خاص خود‪ ،‬یکی ازمسیرهای‬ ‫تاریخ پذیرش‪1401/05/22 :‬‬
‫تأثیرگذار در تجارت بین آسیای مرکزی و فالت ایران بوده است‪ .‬در کنار بیابانهای بیآب و علف و‬ ‫شامره صفحات‪1-22 :‬‬

‫کوه های مرتفع آسیای مرکزی‪ ،‬دشت مشهد مسیر مناسبی برای عبور کاروانهای تجاری در این‬
‫واژگان کلیدی‪:‬‬
‫منطقه بود‪ ،‬اما اطالعات باستانشناسی محدودی از این منطقه در اختیار داریم‪ .‬محوطه باستانی‬
‫دشت مشهد‪ ،‬قراولخانه‪ ،‬سفال‪،‬‬
‫قراولخانه در رشق دشت مشهد‪ ،‬یکی از محوطههای مهم و کلیدی در بسرت دشت است که بر روی‬
‫دوره مفرغ‪ ،‬اشکانی‪ ،‬ساسانی‪.‬‬
‫تپهای مرتفع طبیعی‪،‬مرشفبه کشفرود‪ ،‬در کنار راه باستانی آسیای مرکزی به فالت ایران واقعشده‬
‫است‪ .‬هدف این پژوهش که با استفاده از مطالعات کتابخانهای و میدانی صورت گرفته پاسخی بر‬ ‫استناد به مقاله‪:‬‬
‫این پرسش است که یافتههای فرهنگی محوطه شامل چه دورههای استقراری است و محوطه ازنظر‬ ‫عشقی‪ ،‬علیاکرب؛ مهرآفرین‪ ،‬رضا‪.‬‬

‫کارکردی بر چه اساسی شکلگرفته است؟ یافتهها در بررسی میدانی با روش منونهبرداری پیشامدی‬ ‫(‪« .)1402‬قراولخانه در دشت‬
‫مشهد‪ :‬منزلگاهی در کنار راه باستانی‬
‫جمعآوری و سپس مطالعه و مقایسه نسبی روی آنها صورت گرفت‪ .‬در مطالعه یافتههای سطحی‬
‫آسیای مرکزی به فالت ایران»‪.‬‬
‫این محوطه‪ ،‬چهار گونۀ سفالی و سه دورۀ استقراری شامل مفرغ‪ ،‬اشکانی و ساسانی شناسایی شدکه‬
‫پژوهشنامه خراسان بزرگ‪.14 .‬‬
‫به نحوی نشاندهنده ارتباط بیشرت دشت مشهد بافرهنگهای آسیای مرکزی (بهویژه نواحی جنوب‬
‫(‪.22-1 ،)51‬‬
‫رشقی ترکمنستان) نسبت به فالت ایران است‪ .‬شواهد نشان میدهد در هر دوره که بسرت مناسبی‬
‫برای ارتباط میان آسیای مرکزی و فالت ایران بهویژه ازنظر تجاری فراهم میشد‪ ،‬شاهد شکلگیری‬
‫محوطههای باستانی از نوع قلعهها و کاروانرساها در این مسیر‪ ،‬جهت تأمین امنیت هستیم‪.‬‬

‫‪DOI: https://doi.org/10.22034/JGK.2023.308606.0‬‬
‫‪URL: https://jgk.imamreza.ac.ir/article_179920.html‬‬

‫از دستگاه خود برای اسکن و خواندن‬

‫‪Journal of Great Khorasan by Imam Reza International University is licensed under a Creative Commons‬‬
‫‪Attribution 4.0 International License.‬‬ ‫مقاله به صورت آنالین استفاده کنید‪.‬‬

‫نویسنده مسئول مکاتبات‪)Reza.mehrafarin@gmail.com( :‬‬


‫پیشینه پژوهش‬
‫بخش عمدهای از سوابق پژوهشی دشت مشهد را نخست‬
‫باید مرهون اطالعات مسافران و گزارشنویسانی دانست که‬
‫از این منطقه یا پیرامون آن عبور و یادداشتهایی از خود‬
‫بهجای گذاشتهاند‪ .‬یکی از قدیمیترین گزارشنویسان‪،‬‬
‫ایسیدور خاراکسی است که فهرستی از منزلگاههای اشکانی‬
‫را درگذر از غرب به رشق امپراتوری اشکانی به ثبت رسانده‬
‫است (خاراکسی‪ .)1392 ،‬در حقیقت‪ ،‬توصیفات و‬
‫مشاهدات عینی ایسیدور از بناها و راههای اشکانی‪ ،‬پس از‬
‫گذشت قرنها‪ ،‬در درون ویرانههای باستانی امروزی نهفته‬
‫شده است‪ .‬جدا از گزارش ایسیدور‪ ،‬بهعالوه در دوران‬
‫اسالمی‪ ،‬جغرافینگاران و سیاحان متعددی ضمن بازدید از‬
‫این منطقه‪ ،‬به رشحی مخترص از برخی مکانهای تاریخی آن‬
‫پرداختهاند‪ ،‬برای منونه درقرون اخیر سفرنامههای فراوانی در‬
‫زمینۀ سیاسی‪ ،‬زمینشناسی‪ ،‬نقشهبرداری و جغرافیایی در‬
‫دست است که غالبا ً متمرکز بر روابط و فعالیتهای ایران با‬
‫روسیه در مرزهای شاملی خراسان و با محوریت شهر مشهد‬
‫صورت گرفته است (محسنیانراد‪ .)189 :1366 ،‬مطالعه‬
‫این سفرنامهها مطالب ارزشمندی از آثار باستانی منطقه در‬
‫اختیار قرار میدهد‪ ،‬اما بهطور کلی اولین فعالیتهای‬
‫قابلذکر باستانشناسی در دشت مشهد با مطالعات‬
‫ارنست هرتسفلد آغاز شد و آثاری از مشهد ونواحی پیرامون‬
‫آن مورد بررسی قرارگرفت (‪Herzfeld,1942:18‬؛‬
‫لبافخانیکی‪ .)138 :1391 ،‬در ‪1319‬ش آندره گدار طی‬
‫سفری‪ ،‬جهت مرمت مسجد گوهرشاد به بررسی برخی آثار‬
‫در دشت مشهد و پیرامون آن پرداخت (گدار و همکاران‪،‬‬
‫‪ .)175 :1366‬در ‪1342‬ش‪ ،‬چارلز مک برنی‪ ،‬بررسی‬
‫گسرتدهای در مازندران و خراسان انجام داد و کاوشهایی در‬
‫برخی مناطق ازجمله غار مغان در جنوب مشهد باهدف‬
‫بررسی توالی فرهنگهای پارینهسنگی منطقه صورت داد‬
‫(‪ .)Jones,1966:29‬مدتی بعد در ‪1345‬ش‪ ،‬عزتالله‬
‫نگهبان‪ ،‬به بررسی برخی نواحی دردشت مشهد و نقاط دیگر‬
‫خراسان پرداخت و آثار دارای ارزش ثبتی را معرفی منود‬
‫(نگهبان و همکاران‪ .)1345 ،‬بررسی و کشف ابزارهای‬
‫پارینهسنگی در حوزه کشفرود توسط آریایی و تیبو ازجمله‬
‫فعالیتهای شناختهشده در پیش از انقالب (‪1353‬ش) در‬
‫قراولخانه در دشت‪...‬‬
‫مقدمه‬
‫دشت مشهد در بخش شاملی استان خراسان رضوی‬
‫واقعشده و از دیدگاه باستانشناسی اهمیت خاصی در‬
‫شاملرشق ایران دارد‪ .‬بخشهای رشقی این دشت در‬
‫‪1378‬ش در برنامهای میدانی به رسپرستی محمود بختیاری‬
‫گرفت‬ ‫قرار‬ ‫باستانشناسی‬ ‫موردبررسی‬
‫(بختیاریشهری‪ )1378،‬که نشان میدهد در ادوار مختلف‪،‬‬
‫محوطههای فراوانی در ارتباط بافرهنگهای آسیای مرکزی در‬
‫این دشت وجود دارد‪ .‬پژوهشهای بعدی نشان داده این‬
‫ارتباط در دورههای پیش از تاریخ آغاز و در دوره مفرغ شاهد‬
‫رشد نسبی آن هستیم (حبیبی و همکاران‪ .)9 :1394 ،‬در‬
‫دوره تاریخی‪ ،‬دشت مشهد بخشی از ساتراپی پارت محسوب‬
‫میشده که شاهد تحوالت مهم سیاسی و شکلگیری‬
‫حاکمیت اشکانی در این گسرته جغرافیایی هستیم‪ .‬همچنین‬
‫دشت میانکوهی مشهد از نظر شبکه راههای باستانی‪،‬‬
‫بخشی از شاهراه خراسان محسوب میشده که آسیای مرکزی‬
‫را به فالت ایران متصل میمنوده است (بختیاریشهری‪،‬‬ ‫تابستان ‪ 1402‬شماره ‪51‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .)171 :1381‬بنابراین ماهیت شکلگیری برخی از‬
‫محوطههای باستانی این دشت را به نحوی میتوان به وجود‬
‫راههای باستانی مرتبط ساخت‪ .‬وضعیت جغرافیایی دشت‬
‫مشهد در متام سطح آن یکسان نیست و بخشهای رشقی‬
‫دشت مشهد از نظر وضعیت آب و هوا‪ ،‬قابلمقایسه با‬
‫مناطق مرکزی و غربی نیست (عشقی‪ .)344 :1397 ،‬در‬
‫حال حارض روستاهای مناطق رشقی دشت‪ ،‬دارای تراکم‬
‫کمرتی نسبت به مناطق مرکزی و غربی هستند و کمبود منابع‬
‫زیستی نیز درشکلگیری محوطههای باستانی در گذشته مؤثر‬
‫بوده است‪.‬محوطه باستانی قراولخانه در ‪ 35‬کیلومرتی رشق‬
‫دشت مشهد قرارگرفته و به دلیل وجود آثار ارزشمند آن در‬
‫دوره پیش از تاریخ و تاریخی‪ ،‬انجام یک پژوهش مستقل بر‬
‫روی آن‪ ،‬جهت شناخت هرچه بیشرت محوطههای باستانی‬
‫دشت مشهد و کاوشهای احتاملی‪ ،‬رضوری به نظر می‪-‬‬
‫رسید‪ .‬این محوطه در ‪1378‬ش در بررسی محمود بختیاری‬
‫شناسایی (بختیاریشهری‪ )5 :1378 ،‬و در ‪1384‬ش با‬
‫شامره‪ 12946‬به ثبت آثار ملی رسیده است (شکوهی و‬
‫دلآرامی‪.)3: 1384 ،‬‬
 ‫قراولخانه در دشت‪...‬‬
‫قوچان تا کوههای مزداوند را در بر میگرفت که به شناسایی‬
‫چند محوطه جدید منجر شد (عشقی‪ .)345 :1397 ،‬در‬
‫‪1398‬ش‪ ،‬حبیبی به بررسی محوطههای پیش از تاریخ دشت‬
‫مشهد (از نوسنگی تا مفرغ جدید) پرداخت که یافتههای‬
‫ارزشمندی به همراه داشت‪( 1‬حبیبی و حصاری‪:1399 ،‬‬
‫‪.)13‬‬
‫روش پژوهش‬
‫وضعیت باستانشناختی شاملرشقی ایران‪ ،‬به دالیل‬
‫مختلفی تاکنون از فعالیتهای میدانی جامع جهت‬
‫شناخت آثار پیشازتاریخ و تاریخی بینصیب مانده است‪.‬‬
‫محوطه باستانی قراولخانه‪ ،‬ازنظر دورههای فرهنگی اهمیت‬
‫ویژهای برای دوره پیشازتاریخ و تاریخی دشت مشهد بهویژه‬
‫در بخشهای رشقی دشت دارد و انجام یک پژوهش مستقل‬
‫و معرفی آثار شاخص بهدستآمده از محوطه با توجه به‬
‫تخریبهای گسرتده بر محوطه‪ ،‬رضوری میمنود‪ .‬این‬
‫پژوهش با استفاده از مطالعات میدانی و کتابخانهای باهدف‬
‫تابستان ‪ 1402‬شماره ‪51‬‬ ‫شناخت دورههای استقراری و پاسخ به این پرسش است که‬
‫‪3‬‬ ‫محوطه قراولخانه‪ ،‬ازنظر کارکردی بر چه اساسی شکلگرفته؟‬
‫و دورههای استقراری در محوطه با چه مناطقی در پیرامون‬
‫خود در ارتباط بوده است؟ مهمترین ماده فرهنگی‬
‫مورداستفاده در این پژوهش‪ ،‬سفال است که جمعآوری آن بر‬
‫اساس منونهبرداری پیشامدی است‪ .‬این منونهبرداری با‬
‫‪2‬‬
‫معرفی‬
‫استفاده از روشهای آماری انجام میشود تا هرگونه تبعیض‬
‫و متایل فردی باستانشناس را درگردآوری دادهها بزداید‬
‫(علیزاده‪ .)190 :1383 ،‬برخالف معنی ظاهری‪،‬‬
‫«پیشامدی» در علم آمار به این معناست که احتامل و قوانین‬
‫حساب احتامالت برای زدودن خطای حاصل از تبعیض‬
‫انسانی به کار گرفته شود (طایفهقهرمانی‪.)229 :1388 ،‬‬
‫‪.2‬برای تجزیه و تحلیل مواد باستانی با روشهای آماری‪ ،‬گامن بر این‬
‫است که اگر منونه موردمطالعه بهگونهای پیشامدی (تصادفی)‬
‫گردآوری شود‪ ،‬همه مواد پراکنده در سطح تپههای باستانی‪ ،‬شانس‬
‫منایندگی در مجموعه را خواهند داشت‪ .‬درواقع‪ ،‬این روش متایل‬
‫باستانشناس را برای گردآوری اشیا خاص مانند سفالهای منقوش‪،‬‬
‫سکه‪ ،‬سفالهای لعابدار و یا هر ماده چشمگیر دیگر را کاهش می‪-‬‬
‫دهد (علیزاده‪.)191:1383 ،‬‬
‫بخشهای رشقی دشت در مناطق بَغبَغو و آبروان است‬
‫(آریایی و تیبو‪.)120 :1375 ،‬‬
‫فعالیتهای باستانشناسی پس از انقالب در دشت‬
‫مشهددر ‪1362‬ش‪ ،‬با فعالیت فائق توحیدی ادامه یافت‪.‬‬
‫او عالوه بر بررسی آثار‪،‬در ارتباط بابرخی راهها و رباطهای‬
‫اطراف مشهد نیز یادداشتهایی بر جای گذاشته است‬
‫(وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی‪ .)147 :1362 ،‬پس از‬
‫وقفهای نسبتا ً طوالنی در پژوهشهای باستانی‪ ،‬محمود‬
‫بختیاری شهری در ‪1378-1377‬ش بررسی بخشهایی از‬
‫شهرستان مشهد را آغاز منود (بختیاریشهری‪ .)1378 ،‬بین‬
‫‪1381-1379‬ش‪ ،‬محمود طغرایی به مدت سه فصل در توس‬
‫کاوش منود (طغرایی و نامی‪ .)60 :1399 ،‬در زمستان‬
‫‪1380‬ش‪ ،‬حسین عباسزاده به بررسی بخش مرکزی‬
‫شهرستان قوچان پرداخت و بیش از ‪ 100‬اثر را شناسایی‬
‫منود(عباسزاده‪ .)1380،‬در ‪1391‬ش‪ ،‬باصفا اقدام به‬
‫گامنهزنی در تپه چناران منود (‪and iRezaei, 2014: 10‬‬
‫‪ .)Basafa‬میرزایی در ‪1395‬ش مجددا ً شهرستان قوچان را‬
‫بررسی و‪ 170‬اثر باستانی را معرفی منود (میرزایی‪:1397 ،‬‬
‫‪ )415‬و عالوهبراین اقدام به گامنهزنی در یکی از محوطههای‬
‫این شهرستان در دشت مشهد منود‪ .‬مزاری مقدم نیز در‬
‫همین سال چند محوطه عرص آهن در حوزه شهرستان مشهد‬
‫پایاننامهکارشناسیارشد‬ ‫قالب‬ ‫در‬ ‫را‬
‫منود(مزاریمقدم‪ .)1395 ،‬در ‪1395‬ش‪ ،‬داوری نیز در قالب‬
‫پایاننامه کارشناسیارشد‪ ،‬برخی محوطههای پیش از تاریخ‬
‫حوضه کشف رود (حوزه سیاسی شهرستان مشهد) را‬
‫موردمطالعه قرارداد (داوری‪ .)1395 ،‬در اواخر ‪1396‬ش‪،‬‬
‫عشقی بررسی محوطههای اشکانی دشت مشهد بر مبنای‬
‫حوضه آبریز کشفرود رابه انجام رساند که محدودهای از رشق‬
‫‪ .1‬عالوه بر فعالیتهای یادشده‪ ،‬پژوهشهایی در خصوص معرفی‬
‫برخی محوطهها صورت گرفته که میتوان به بررسی روشمند تپه نادری‬
‫مشهد (حبیبی و همکاران‪ )1394 ،‬و تپه اسامعیلآباد در رشق دشت‬
‫مشهد اشاره کرد‪ .‬مطالعه یافتههای سطحی تپه اسامعیلآباد بیانگر‬
‫استقرار محوطه در دوره میانی و اواخر عرص آهن در منطقه است که‬
‫بهنوعی به دلیل چالشهای سیاسی منطقه در اواخر عرص آهن‪ ،‬برخی‬
‫اشکال سفال به تداوم در دوره اشکانی نیز منتسب شدهاند (داوری‬
‫و همکاران‪.)87 :1397 ،‬‬

‫یک حائل میان فالت مرکزی ایران و دشتهای باز آسیای‬
‫مرکزی‪ ،‬بهویژه جنوب ترکمنستان یادکرد‪ .‬بررسی هوایی‬
‫ناهمواریهای منطقه با استفاده از گوگل ارث نشان‬
‫میدهد‪ ،‬رشتهکوههای هزار مسجد به دلیل شکل خاص‬
‫کوههایش‪،‬گذر از آنها مشکل بوده و تنها ازبخشهای‬
‫مشخصی تردد قابل انجام است‪ .‬بخش رشقی دشت به‬
‫کوههای مزداوند که تداوم رشتهکوههای هزار مسجد و پیچش‬
‫آن به جنوب رشقی است‪ ،‬ادامه مییابد ودسرتسی به دشت‬
‫رسخس بهصورت گذراز بخشهای خاص از گردنههای‬
‫مزدآوند یا عبور از فروافتادگی کشفرود امکانپذیر است که‬
‫در نزدیکی اتصال به هریرود وارد دشت رسخس و سپس‬
‫ترکمنستان میشود‪ .‬بخش جنوبی دشت مشهد را عمدتا ً‬
‫رشتهکوههای شاهجهان و بینالود (معروف به بام خراسان)‪،‬‬
‫دربرگرفته است (عارفزاده و همکاران‪.)7 :1394 ،‬‬
‫بخشهای غربی این دشت نیز تا نزدیکی قوچان امتداد‬
‫داشته و به دشت قوچان و حوضه آبریز اترک مرتبط‬
‫میشودکه یک مسیر شناختهشده به بخشهای غربی‬
‫(شیروان‪ ،‬بجنورد و دشت گرگان) از طریق جلگه اترک است‪.‬‬
‫دشت مشهد در نواحی غربی دارای عرضی در حدود ‪15‬‬
‫کیلومرت است که در نواحی رشقی دشت به ‪ 40‬کیلومرت نیز‬
‫میرسد (عشقی‪ .)344 :1397 ،‬ارتفاع دشت در نزدیکی‬
‫قوچان درحدود ‪ 1330‬مرت و در نواحی رشقی دشت به کمرت‬
‫از ‪ 800‬مرت میرسد‪ ،‬غالب مناطق این دشت از رسوبات‬
‫آبرفتی دوره کواترنر به ضخامت ‪ 150‬تا ‪ 200‬مرت پوشیده شده‬
‫است‪ .‬بافت این آبرفتها در کنارهها و مناطق پایکوهی‬
‫درشتدانه و بهتدریج با نزدیک شدن به مرکز دشت‪،‬ریزدانه‬
‫میشود (عالیی‪ .)180 :1381 ،‬در نواحی رشقی دشت‬
‫مشهد وضعیت زمینشناسی دشت دارای وضعیت‬
‫متفاوتی است و برخی آثار دوره پلیستوسن در شکلگیری‬
‫چهره زمین نقش دارند که درالیههای آبرفتی در ناحیه آبروان‬
‫قابلمشاهده هستند (آریایی و تیبو‪ ،)1375 ،‬این مناطق در‬
‫رشق دشت مشهد به دلیل وجود بسرت زمینشناسی‬
‫متفاوت‪ ،‬دارای خاک کلروره و همچنین آبشورمیباشد‬
‫(نرش سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح‪ )79 :1384 ،‬و‬
‫اقلیم نسبتا ً متفاوتی با مناطق مرکزی و غرب دشت‬
‫دارد‪.‬کاروانهایی که درگذشته نیز از این منطقه گذشتهاند‪ ،‬به‬
‫قراولخانه در دشت‪...‬‬
‫بخش عمدهای از یافتههای فرهنگی محوطه قراولخانه را‬
‫سفال تشکیل میدهدکه یکی ازعمدهترین دستساختهها‬
‫درزندگی انسان است‪ .‬این ماده فرهنگی از الیههای کهن‬
‫محوطههای باستانی پس ازگذشت چندین هزارسال بیرون‬
‫میآیند‪ ،‬بدون آنکه شکل کلی آنها تغییرچندانی کرده باشد‪.‬‬
‫اغلب سفالها قابل بازیافت نیستند و شکل‪ ،‬رنگ وحتی‬
‫تزیینات پایدارشان را تا به امروزحفظ کرده وآسیب چندانی‬
‫ندیدهاند‪ .‬ساکنین باستانی این پهنه خاکی هریک بر اساس‬
‫کاربردی که این ظروف برای آنها داشته اقدام به تولید آن‬
‫میمنودهاند‪ .‬این کاالی بادوام‪ ،‬از ابتدای تولید تاکنون دچار‬
‫دگرگونی‪ ،‬تنوع وتغییرات گسرتدهای شده که ازطریق مطالعۀ‬
‫ابعاد و ادوار مختلف تولید سفال‪ ،‬میتوان به آن پی برد‬
‫(‪ .)Rice,1987: XXII‬بنابراین از سفال میتوان بهعنوان‬
‫یکی از مهمترین دادههای باستانشناسی حاصل بررسی‬
‫سطحی در محوطههای باستانی جهت تاریخگذاری نسبی و‬
‫روابط فرهنگی‪-‬تجاری میان محوطهها در مناطق پیرامون‬
‫استفاده منود‪ .‬از میان ‪ 80‬قطعه سفال شاخص بهدستآمده‬ ‫تابستان ‪ 1402‬شماره ‪51‬‬
‫‪4‬‬
‫از بررسی سطحی محوطه‪ ،‬تعداد ‪ 38‬قطعه سفال شاخص‪،‬‬
‫یک ظرف کامل و یک ُمهر در این پژوهش مورداستفاده قرار‬
‫گرفت که پس از طراحی ومقایسه نسبی‪ ،‬دورههای مذکور در‬
‫پژوهش‪ ،‬در این محوطه مورد شناسایی قرارگرفت‪.‬‬
‫جغرافیای طبیعی دشت مشهد‬
‫رشتهکوههای شاملرشقی ایران از دو رشتهکوه با روند موازی‬
‫هم تشکیلشدهاندکه توسط فروافتادگی اترک‪-‬کشفرود از‬
‫هم جدا میشوند‪ .‬حدفاصل میان رشتهکوههای هزار مسجد‬
‫(کپهداغ) در شامل و بینالود در جنوب‪ ،‬دشت مشهد‬
‫واقعشده است‪ .‬این دشت میانکوهی در استان خراسان‬
‫رضوی در شاملرشقی ایران قرارگرفته وکشفرود از غرب‬
‫(قوچان) به رشق (رسخس)‪ ،‬درمیانه دشت جریان دارد‬
‫وزهکشی این حوزه را برعهده دارد‪ .‬این منطقه باوجود‬
‫رشتهکوههایی با ارتفاع بیش از سه هزار مرت‪،‬آب کافی و بسرت‬
‫مناسبی برای جوامع انسانی فراهم میمنوده است‪.‬‬
‫رشتهکوههای هزار مسجد (کپهداغ)‪ ،‬دشت مشهد را از‬
‫جانب شاملی با صحرای قرهقوم و رشتهکوههای بینالود این‬
‫دشت را در بخش جنوبی از فالت مرکزی مجزا منوده و به‬
‫عبارتی رسزمینی میان دوکویر است که میتوان از آن بهعنوان‬
 ‫قراولخانه در دشت‪...‬‬

‫معرفی محوطه‬ ‫شوری آب در بخشهای مختلف اشاره دارند (مکگرگر‪،‬‬

‫محوطه قراولخانه با ‪ 860‬مرت ارتفاع از سطح آبهای آزاد‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫‪31 :1368‬؛ لشگرنویس‪ .)83 :1356 ،1‬میانگین بارشها در‬
‫درحدود ‪ 3‬کیلومرتی شامل روستای مرتوکه خاننائب‪ ،3‬بر‬ ‫این منطقه حاکی از پایین بودن میزان بارش در مناطق رشقی‬
‫روی یک تپه طبیعی در ‪ 35‬کیلومرتی رشق شهر مشهد‬ ‫دشت نسبت به بخشهای غربی آن است (جعفری‪:1376 ،‬‬
‫(تصویر ‪ ،)1‬در کنار کشفرود جای گرفته است‪ .‬این محوطه‬ ‫‪ ،)63‬بهگونهای که حداکرث میزان بارشها در بخشهای غربی‬
‫با نامهای محلی قُلِئورخانه‪ ،‬تپه قُلنورخانه (شکوهی و دل‪-‬‬ ‫تا ‪ 500‬میلیمرت و این میزان در رشق دشت مشهد حداقل به‬
‫آرامی‪ )5 :1384 ،‬یا قُلورخانه شناختهشده است که برداشتی‬ ‫کمرت از ‪ 200‬میلیمرت میرسد (قنربزاده و جعفرپور‪:1383 ،‬‬
‫از کلمه قراولخانه است‪ .‬در توصیف قراولخانه آمده است‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ .)68‬بررسی جغرافیایی‪ ،‬تفاوتهای چشمگیری میان رشق و‬
‫«پاسگاه‪ ،‬مکانی باشد بلند‪ ،‬یکفرسخ از شهر دور و جمعی‬ ‫غرب دشت را به دنبال داردکه در نحوه پراکنش و ماهیت و‬
‫از حارسان روز و شب باالی آن چشمبهراه باشند که اگر‬ ‫کارکرد محوطههای میتواند تأثیرگذار باشد‪.‬‬
‫سیاهی از دور ببینند برای اخبار مردم درون شهر آتشی برکنند‬
‫و حارسان مذکور را درفارسی دیدهبان گویند هرچند به معنی‬
‫مطلق نگهبان است» (دهخدا‪.)17493/11 :1377 ،‬‬

‫تابستان ‪ 1402‬شماره ‪51‬‬

‫‪5‬‬

‫تصویر ‪ :1‬موقعیت محوطه قراولخانه در شاملرشقی ایران (مأخذ‪)URL 1 :‬‬

‫‪ . 4‬هوتوم شیندلر در سفرنامه خود در دوره قاجار به مشهد‪ ،‬از ‪14‬‬ ‫‪ . 1‬سید محمد لشکرنویس نوری در گزارش سفر دوره قاجار خود‬
‫چاپارخانه دولتی که نقش حیاتی اطالعرسانی رسیع بین پایتخت و‬ ‫(سفرنامه مرو)‪ ،‬هنگام عبور‪ ،‬منطقه را اینگونه توصیف میکند‬
‫میکند‬ ‫روایت‬ ‫داشت‬ ‫عهده‬ ‫بر‬ ‫را‬ ‫مرزی‬ ‫شهرهای‬ ‫«حرکت اردو از کنار رودخانه مشهور و معروف به کشفرود بودکه آب‬
‫(شیندلر‪.)205:1356،‬قراولخانه و چاپارخانه واژههایی یادگار مانده‬ ‫آن بالذات اندکی طعم شور بود‪ ،‬لکن به تفاوت زمینهای ممر که‬
‫ازارتباط رسزمینهایی است که درگذشته ارتباط فرهنگی‪ ،‬تجاری‬ ‫گاهی زمین شورهزار اتفاقمیافتاد شوری آب بیشرت میشد»‪ .‬در‬
‫آسیای مرکزی را با فالت ایران شکل میدادهاند و با برقراری مرزهای‬ ‫ادامه مسیر پس از ورود به آق دربند از چشمههای آب شیرین آن‬
‫سیاسی جدید و جدایی این بخشها از ایران‪ ،‬این مکانها اهمیت‬ ‫سخن میگوید که در نزدیکی گردنههای مزداوند قرار دارد‪.‬‬
‫خود را از دست دادند‪.‬‬ ‫‪2 . UTM:40sN:4009897E:769604‬‬
‫‪ . 3‬روستای خاننائب در دهستان آبروان از توابع بخش رضویه‪،‬‬
‫درشهرستان مشهد واقعشده است‪.‬‬

‫دسرتسی از شامل‪،‬جنوب و غرب محوطه به دلیل ساختار‬
‫طبیعی آن آسان نبوده و تنها بخش رشقی این محوطه‬
‫مناسبترین مسیربرای رسیدن به بخشهای مرتفع آن است‪.‬‬
‫با توجه به وضعیت زمینشناسی منطقه‪ ،‬خاک این منطقه‬
‫نسبتا ً شور است و تحقیقات محلی نیز نشاندهنده شوری‬
‫آب قنات روستای اطراف محوطه است‪ ،‬کشفرود نیز‬
‫درست از شامل این محوطه میگذرد‪ .‬شوری خاک و آب در‬
‫پوشش گیاهی منطقه نیز اثرگذار بوده‪ ،‬بهنحویکه گیاهان‬
‫مقاوم به شوری در سطح منطقه روییدهاند‪ .‬در سطح این‬
‫محوطه پراکندگی فراوان سفال و استخوان بیش از سایر مواد‬
‫قابلمشاهده است‪ .‬بقایای معامری‪ُ ،‬مهر و غیره نیز از دیگر‬
‫مواد فرهنگی قابلذکر در این محوطه است‪.‬‬
‫مناطق رشق‪ ،‬شامل و غرب محوطه قابلمشاهده است‪.‬‬
‫قراولخانه در دشت‪...‬‬
‫این محوطه از دوبخش تشکیلشده (تصویر ‪ ،)2‬قسمتی از‬
‫محوطه بر روی یک ارتفاع طبیعی قلعه مانند (ارتفاعی در‬
‫حدود ‪ 30‬مرت) و بخش دیگر محوطه در ارتفاع پایینتر‪،‬‬
‫همسطح زمینهای اطراف واقع شده است‪ .‬قراولخانه بیش‬
‫از پنج هکتار وسعت دارد که بخش مرتفع در حدود یک هکتار‬
‫و بخشهای پایینتر بیش از چهارهکتاررا شامل میشود‬
‫(تصویر ‪ .)3‬حفاریهای غیرمجاز گسرتده در سطح محوطه‬
‫عالوه بر منایش بیش از دو مرتی نهشتههای باستانی در‬
‫بخش مرتفع محوطه‪ ،‬آثار معامری در دو بخش مرتفع و اطراف‬
‫آن را آشکار ساخته است‪ .‬بخشهای مرتفع این محوطه (با‬
‫احتساب عوارض طبیعی) ارتفاعی در حدود ‪ 30‬مرت دارند‪،‬‬
‫بهنحویکه با ایستادن بر سطح آن فضای دید چشمگیری بر‬

‫تابستان ‪ 1402‬شماره ‪51‬‬

‫‪6‬‬

‫تصویر ‪ :2‬الف‪ :‬محوطه قراولخانه دید از جنوب‪ .‬ب‪ :‬دید از رشق‪ .‬ج‪ :‬دید از شامل رشق از بسرت کشفرود‪ .‬د‪ :‬دید از شامل غرب (مأخذ‪:‬‬
‫نگارندگان)‪.‬‬

‫تصویر ‪ :3‬راست‪ :‬نقشه ساختار ناهمواریها در محوطه قراول خانه برگرفته از (آرشیو میراث فرهنگی خراسان رضوی)‪.‬چپ‪ :‬تصویر ماهوارهای از‬
‫محوطه برگرفته از (نرم افزار گوگل ارث)‪.‬‬
 ‫قراولخانه در دشت‪...‬‬
‫بافت سفال عالوه بر این‪ ،‬گاهی ذرات گیاهی که در اثر پخت‬
‫سفال بهصورت نقاط سیاه درآمدهاند‪ ،‬دیده میشود‪ .‬سطح‬
‫خارجی سفال دارای پوشش گِلی به رنگ قرمز و متفاوت از‬
‫جنس خمیره است که در بیشرت موارد‪ ،‬پوشش قرمز باگذشت‬
‫زمان ریخته و بافت اصلی سفال دیده میشود‪ .‬بیشرت‬
‫قطعات سفالی مشاهدهشده در اینگونه دارای ضخامت‬
‫کم و باظرافت ساخته شدهاند و مهمترین شاخصه ظاهری‬
‫تشخیص اینگونه‪ ،‬استفاده از لکههای سیاه دودزدگی است‬
‫که محتمل عامدانه‪ ،‬در هنگام تولید سفال در کوره‪ ،‬بهطور‬
‫نامنظم و کنرتل نشده‪ ،‬درسفال قرمز و خمیره آن‪ ،‬لکههایی‬
‫سیاه تا خاکسرتیرنگ‪ ،‬ایجادشده است (لوح شامره ‪.)1‬‬
‫اینگونه فاقد تزئینات خاص و بهطورعمده شکلهای کاسه‬
‫مانند و دهانهباز در این محوطه مشاهده شده است (عکس‬
‫سفال در تصویر ‪ .)5‬همچنین از چند محوطه در خراسان‪،‬‬
‫ازجمله تپه دامغانی سبزوار یافت شده و به دوره منازگاه ‪IV‬‬
‫یا دوره مفرغ قدیم تاریخگذاری میشوند (وحدتی و‬
‫تابستان ‪ 1402‬شماره ‪51‬‬ ‫فرانکفورت‪ .)28 :1389 ،‬اینگونه سفالی در چند محوطه‬
‫‪7‬‬ ‫باستانی در استان خراسان رضوی تاکنون بهدستآمده که در‬
‫دشت مشهد حداقل در سه محوطه ازجمله تپه نادری طرق‬
‫(حبیبی و همکاران‪ )12 :1394 ،‬وجود داشته است‪.‬‬
‫همچنین‪ ،‬گونه سفالی شامره ‪ ،25‬در تپه برج نیشابور (دانا و‬
‫همکاران‪ )56 :1391 ،‬از دیگر محوطههای باستانی منطقه‬
‫است که اینگونه در آن بهدستآمده است‪.‬‬
‫قابلمشاهده بافت آن‪ ،‬کمرت از یک میلیمرت ابعاد دارند‪ .‬در‬
‫لوح ‪ :1‬گونه شامره یک‪ ،‬طرح شامره ‪( 1‬ماخذ‪ :‬نگارندگان)‬
‫دورهبندی و گونهشناسی یافتههای محوطه‬
‫پژوهش بر روی یافتههای فرهنگی محوطه‪ ،‬نشاندهنده‬
‫استقرار محوطه در دورههای مفرغ قدیم‪ ،‬بلخی‪-‬مروی‪ ،‬دوره‬
‫اشکانی و ساسانی است‪ .‬یافتهها با استفاده ازمقایسه‬
‫نسبی صورت گرفته‪،‬در درجه اول بر اساس فرم سفالها‬
‫وسپس بافت سفال و موضوعات فنی ساخت در‬
‫گونهشناسی لحاظ گردیدکه درمجموع چهار گونه سفالی‬
‫بهصورت کلی شناسایی شد که دو گونه سفالی متعلق به‬
‫عرص مفرغ‪ ،‬یکگونه اشکانی و یکگونه ساسانی مشخص‬
‫گردید که توصیف آنبه رشح ذیل است‪.‬‬
‫دوره مفرغ‬
‫با توجه به پژوهشهای صورت گرفته در خصوص عرص مفرغ‬
‫در دشت مشهد‪ ،‬پیش از این دربررسی و شناسایی رشق‬
‫مشهد (بختیاریشهری‪ ،)1378 ،‬پرونده ثبتی (شکوهی‬
‫ودلآرامی‪ ،)1384 ،‬پژوهشهای موردی دشت مشهد‬
‫(حبیبی و حصاری‪1399 ،‬؛ باصفا و داوری‪ )1399 ،‬به دوره‬
‫مفرغ قدیم آن‪ ،‬هزاره دوم پ‪.‬م و فرهنگ بلخی‪-‬مروی اشاره‬
‫شده است‪ .‬سفالهای این دوره را بهطورکلی میتوان به‬
‫دودسته کلی تقسیم منود‪:‬‬
‫گونه یک (مفرغ)‬
‫سفال قرمز‪-‬قهوهای دودزده‪ :‬این سفالچرخساز‪ ،‬با خمیرۀ‬
‫ُرسی قرمز‪-‬قهوهای همراه با سنگریزههای غالبا ً تیرهرنگ و‬
‫بهندرت دارای سنگهای سفید است که درمجموع ذرات‬

‫کاوشهای صورت گرفته در این محوطه یافتههای فراوانی از‬
‫دوره مفرغ را آشکار منوده که یافتههای سفالی بخش عمده‪-‬‬
‫ای از دادههای مکشوفه را شامل میشود‪ .‬این سفالها به‬
‫گونههای متفاوتی تقسیمبندی شدهاند ( ‪Sarianidi,‬‬
‫‪ )2007: 57‬و از نظر شکل ظاهری و فرم‪ ،‬با سفالهای‬
‫قابلمقایسه‬ ‫قراولخانه‬ ‫محوطه‬ ‫در‬ ‫موردمطالعه‬
‫هستند‪.‬اینگونه در نواحی رشق و جنوبرشق ترکمنستان‬
‫است‬ ‫رایج‬ ‫جدید‬ ‫و‬ ‫میانی‬ ‫مفرغ‬
‫(‪ .)Hibert,1992:84‬عالوه بر محوطه قراولخانه‪،‬از هفت‬
‫محوطه دیگر در دشت مشهد نیز آثار مشابه این دوره‪،‬‬
‫بهدستآمده است (حبیبی و حصاری‪ .)4 :1399 ،‬باوجود‬
‫این‪ ،‬پراکندگی یافتهها نشان میدهد که آثار مشابه‪ ،‬در سطح‬
‫گسرتدهای در شامل رشق و رشق بهدستآمدهاندکه میتوان‬
‫به خراسان شاملی (وحدتی و بیشونه‪ ،)324 :1393 ،‬نیشابور‬
‫شهرک فیروزه (باصفا‪ ،)34 :1400 ،‬تپه برج (دانا و همکاران‪،‬‬
‫‪ ،)57 :1391‬اشاره منود‪.‬‬
‫لوح‪ :2‬گونه دو‪ ،‬طرحهای ‪( 2-7‬ماخذ‪ :‬نگارندگان)‬
‫بافت سفال قطعات ریز سنگهای قهوهای‪-‬سیاه کوچکتر‬
‫از یک میلیمرت بهصورت پراکنده و نه مرتاکم قابلمشاهده‬
‫است‪ .‬برخی قطعات سفال نیز از خمیره بسیار ریز و‬
‫یکنواخت بهره میبرد که با چشم غیرمسلح قابلمشاهده‬
‫نیست‪ .‬از دیگر ویژگیهای آن میتوان به پخت کافی و خمیره‬
‫نسبتا ً فرشده اشاره کرد‪.‬خمره‪ ،‬کاسه‪ ،‬کوزههای گردندار‬
‫قراولخانه در دشت‪...‬‬
‫گونه دو (مفرغ)‬
‫سفال کرم‪-‬قهوهای تا قرمزرنگ‪ :‬اینگونه سفال چرخساز‪،‬‬
‫دارای طیف رنگ قهوهای‪-‬قرمز روشن تا کرمرنگ است‪ .‬این‬
‫سفال دارای خمیرهای معدنی استکه برخی سفالها دارای‬
‫خمیرهای پاک و کامالً فرشده و فاقد تخلخل و حفره است و‬
‫بهخوبی ورز و حرارت دیدهاند‪ .‬همچنین ذرات خاصی در‬
‫بافت آن با چشم غیرمسلح قابلمشاهده نیست و برخی‬
‫دردوره‬ ‫دیگر ازخمیرهای نهچندان فرشده‪ ،‬دارای ترکیبات معدنی‬
‫تیرهرنگ که بهطور پراکنده درخمیره سفال مشهود‬
‫است‪.‬اینگونه دارای سفالهای فاقد پوشش وهمچنین‬
‫پوششدار‪ ،‬از جنس خمیره سفال است و در شکلهای‬
‫مختلف ظروف پایهدار‪ ،‬کاسههای مخروطی‪ ،‬کوزهها با‬
‫لبههای بیرونبرگشته و بدنه کروی و غیره که عمدتا ً شاخصه ‪-‬‬
‫های سفالی فرهنگ بلخی‪-‬مروی را یادآوری میکند (لوح ‪2‬‬
‫و جدول ‪ ،)1‬طرحهای ‪ . 2-7‬یکی از شاخصترین محوطههای‬
‫باستانی معروف فرهنگ بلخی‪-‬مروی‪ ،‬محوطه باستانی گنور‪،‬‬
‫در دلتای رودخانه مرغاب در جنوب رشقی ترکمنستان است‪.‬‬ ‫تابستان ‪ 1402‬شماره ‪51‬‬
‫‪8‬‬
‫گونه سه(اشکانی)‬
‫سفال قهوهای‪-‬نخودی‪ :‬اینگونه بهصورت چرخساز و طیف‬
‫رنگ آن بین قهوهای روشن تا کرم قابلشناسایی است‪ ،‬غالبا ً‬
‫فاقد تزیینات خاص (داغ‪ ،‬صیقل‪ ،‬نقش) و سطح خارجی‬
‫سفال گاهی دارای پوشش کرم از جنس خمیره است‪ .‬خمیره‬
‫سفال فاقد هرگونه ترکیبات گیاهی است و بیش از همه در‬
 ‫قراولخانه در دشت‪...‬‬
‫محوطه‪ ،‬از نظر مقایسه نسبی با موارد مشابه در رسخس‬
‫ترکمنستان (‪ ،)kaim,2008:133‬دژ مهردادکرت (نسا) در‬
‫جنوب ترکمنستان (‪ ،)Celerino,2008:296‬بخشهای‬
‫مرکزی ترکمنستان (‪ )Пилипко,2015:195‬و با محوطه‪-‬‬
‫هایی در دشت اسفراین (‪،)Vahdati,2018: 265‬‬
‫قابلسنجش هستند‪.‬‬
‫تابستان ‪ 1402‬شماره ‪51‬‬
‫‪9‬‬
‫لوح ‪ :3‬گونه سه‪ ،‬طرحهای ‪( 8-24‬ماخذ‪ :‬نگارندگان)‬
‫مشابه رنگ سطح داخلی و خارجی سفال است و برخی‬
‫قطعات دارای پوشش کرم در سطح خارجی و بخش باالیی‬
‫سطح داخلی ظروف هستند‪ .‬پخت مناسب و خمیره نسبتا ً‬
‫فرشده از دیگر ویژگیهای سفالی این دوره است‪ .‬تغار‪ ،‬کوزه‬
‫گردندار (دهانهبسته)‪ ،‬خمره و کاسه‪ ،‬رایجترین شکلهای‬
‫سفالی دوره ساسانی محوطه هستند و کف ظروف عمدتا ً به‬
‫شکل ساده و تخت است که طرحهای‪ 301‬تا ‪( 39‬لوح ‪ )4‬بر‬
‫اساس فرم سفال را شامل میشودکه با شهر مرو در‬
‫ترکمنستان (‪ ،)Puschnigg, 2006:161‬شامل رشق ایران‬
‫(لباف‪ )151 :1387 ،‬و محوطههای باستانی در دشت گرگان‬
‫(‪ )Pristman,2013: 470‬قابلمقایسه هستند‪.‬‬
‫(دهانگشاد و دهانبسته) و تغار از شکلهای رایج سفال‪-‬‬
‫های اینگونه در محوطه قراولخانه است که به دوره اشکانی‬
‫تاریخگذاری نسبی شدهاند‪ .‬طرحهای ‪ 8‬تا ‪( 23‬لوحه ‪ ،)3‬به‬
‫اینگونه نسبتا ً همگن اختصاصیافته است‪ .‬بااینوجود‪ ،‬طرح‬
‫شامره ‪ 24‬بر اساس شکل سفال طبقهبندیشده و تکنیک‬
‫ساخت آن از اینگونه متفاوت است‪ .‬یافتههای دوره اشکانی‬
‫گونه چهار(ساسانی)‬
‫سفال قرمز‪ ،‬قهوه ای‪-‬نخودی‪ :‬اینگونه سفالی بر اساس‬
‫مقایسه نسبی به دوره ساسانی تعلق دارد‪ .‬چرخساز و دارای‬
‫طیف رنگ قهوهای‪-‬قهوهای روشن‪ ،‬قرمز تا کرم میباشد و‬
‫بهطورکلی فاقدصیقل و داغ هستند‪ ،‬اما نقوش کنده‪ ،‬کنده‬
‫شیاری و مواج از رایجترین تزیینات ظروف است‪ .‬الزم به ذکر‬
‫است‪ ،‬بیشرت قطعات فاقد تزیین خاص و موارد یادشده تنها‬
‫تزیینات مشاهدهشده در ظروف سفالی است‪ .‬بافت سفال‬
‫از خمیره معدنی تشکیلشده و در برخی قطعات سفالی‪،‬‬
‫بهصورت پراکنده هامنند سفالهای دوره اشکانی‪ ،‬سنگ‪-‬‬
‫ریزههای قهوهای‪-‬سیاه مشاهده میشود‪ .‬رنگ بافت سفال‬
‫‪ .1‬طرحهای شامره ‪ 25‬تا ‪ 29‬طرحهای مشابه سفال دوره ساسانی‬
‫و اشکانی را داراست و به همین دلیل اشکانی‪-‬ساسانی معرفی‬
‫شدند‪.‬‬

‫لوح ‪ :4‬طرحهای ‪( 25-39‬ماخذ‪ :‬نگارندگان)‬
‫تزییناتی در اطراف دایرهای که صورت شاه را در بر گرفته‪،‬‬
‫مشاهده میشودکه در سکههای یزدگرد در تصویر‬
‫قابلمشاهده است‪ .‬نقش خورشید در دوره اشکانی دارای‬
‫اهمیت طالعبینی و فرجامشناسی بوده و فراوانی منادهای‬
‫خورشید و ماه در هرنساسانی اهمیت آنها را در فرهنگ کل‬
‫این دوره نشان میدهد‪ .‬خورشید اهمیت باستانی خودرا‬
‫بهعنوان ایجاد کننده نور‪،‬گرما و رشد‪ ،‬حفظ کرده و بهعنوان‬
‫عامل اصلی اورمزد درتوزیع وسایل رونق وتحت کنرتل گرفنت‬
‫خلقتهای اهریمنی قلمداد میشد ( ‪Brunner,1978:‬‬
‫‪ .)128‬بنابراین‪ ،‬با توجه به استفاده فراگیر از این مناد در دوره‬
‫اشکانی و ساسانی‪ ،‬این احتامل وجود دارد که این مناد‪،‬‬
‫بهنوعی نشان خاندانهای سلطنتی یا از مضامین مذهبی‬
‫دوره اشکانی و ساسانی بهحساب آید‪.‬‬
‫قراولخانه در دشت‪...‬‬
‫ُمهر‬
‫تابستان ‪ 1402‬شماره ‪51‬‬
‫در کنار قطعات سفالی یافتشده‪ ،‬یک مهر سنگی نیز‬ ‫‪10‬‬
‫بهدست آمد که از نظر نوع ساخت با منونههای دوره تاریخی‬
‫قابلمقایسه است‪ .1‬این مهر‪ ،‬از جنس سنگ جاسپر‪ 2‬قرمز‬
‫(یشب) ساخته شده است‪ .‬نقش داخل این مهر شامل ماه‬
‫و خورشید (ستاره) است که خورشید به نحوی در داخل‬
‫هالل ماه قرارگرفته است (تصویر ‪ .)4‬مناد ماه و خورشید‪ ،‬به‬
‫فراوانی در سکههای دوره اشکانی و ساسانی بهکاررفته‬
‫است‪ ،‬اما وجود خورشید در درون هالل ماه در طرحهای‬
‫سکه در دوره اشکانی در روی سکهها و در اطراف متثال‬
‫پادشاه‪ ،‬بهویژه بر روی برخی سکههای ارد دوم و فرهاد چهارم‬
‫(سلوود‪ )220 :1393 ،‬و برخی شاهان دیگر قابلشناسایی‬
‫است‪ .‬در دوره ساسانی نیز این نقش در سکهها بهصورت‬

‫‪ .2‬یشب‪.Jasper ،‬‬ ‫‪ .1‬موارد مشابهی از این مهر از نظر نوع ساخت با منونههای مکشوفه‬
‫از مرو در دوره تاریخی (‪ )Кошеленко,1977: 140‬قابلمقایسه‬
‫است‪.‬‬
 ‫قراولخانه در دشت‪...‬‬

‫تصویر‪ .1 :4‬نقش ُمهر از محوطه قراولخانه (مأخذ‪ :‬نگارندگان) ‪ .2‬نقش ماه و خورشید‪-‬ستاره در فرهنگ دوره ساسانی (‪.3 )Brunner,1978: 129‬‬
‫نقش ماه و خورشید در پالک مکشوفه از تیسفون (‪ .4 )Ibid: 124‬نقش ماه وخورشید در حاشیه سکه یزدگرد سوم ساسانی (‪ .5 )URL 2‬نقش‬
‫خورشید و ماه در سکه فرهاد چهارم اشکانی (‪)URL 3‬‬

‫تابستان ‪ 1402‬شماره ‪51‬‬

‫‪11‬‬

‫تصویر ‪ :5‬یافتههای سفالی محوطه قراولخانه به ترتیب شامره طرحهای سفال (مأخذ‪ :‬نگارندگان)‬
 ‫قراولخانه در دشت‪...‬‬
‫جدول ‪ :1‬توصیف سفالهای محوطه قراولخانه (مأخذ‪ :‬نگارندگان)‬
‫دوره‬ ‫منبع مقایسه‬ ‫سطح‬ ‫(بخش‪،‬‬ ‫یافته‬ ‫توصیف‬ ‫شامره‬
‫پیشنهادی‬ ‫خارجی‪،‬خمیره )‬
‫‪1‬‬
‫سفال‬
‫مفرغ قدیم‬ ‫‪Hibert, 1992: 104. Fig. 4, 2. 5.‬‬ ‫لبه‪ ،‬پوشش قرمز‪ -‬قهوهای دارای‬ ‫‪1‬‬
‫قهوهای‬ ‫سوختگی‪،‬خمیره‬ ‫لکههای‬
‫روشن نرم‬
‫بلخی‪-‬مروی‬ ‫باصفا‪.7 ،31 :1400 ،‬‬ ‫پایه‪ ،‬پوشش کرم‪،‬خمیره قهوهای روشن‬ ‫‪2‬‬
‫‪Hibert, 1992: 128. Fig. 4, 20. 4.‬‬ ‫نرم‬
‫بلخی‪-‬مروی‬ ‫سید سجادی‪6 ،7 .639 :1396 ،‬؛ عنانی و بهرامی‪.179 :1400 ،‬‬ ‫لبه‪ ،‬کرم‪،‬خمیره قرمز روشن نرم‬ ‫‪3‬‬
‫بلخی‪-‬مروی‬ ‫‪Hibert, 1992: 120. Fig. 4, 10. 5.‬‬ ‫لبه‪ ،‬کرم‪،‬خمیره قرمز روشن نرم‬ ‫‪4‬‬

‫بلخی‪-‬مروی‬ ‫‪Vahdati, 2018: 265, fig. 5, 11; Hibert, 1992: 86. Fig. 3,‬‬ ‫لبه‪،‬کرم‪ ،‬خمیره قهوهای نرم‬ ‫‪5‬‬
‫‪7. 30‬‬
‫سید سجادی‪.39 ،631 : 1396،‬‬
‫بلخی‪-‬مروی‬ ‫‪Sarianidi, 2007: 58. 48; Hibert, 1992: 284. Fig. 6. 28.‬‬ ‫لبه‪،‬کرم‪ ،‬خمیره کرم نرم‬ ‫‪6‬‬
‫‪6.‬‬
‫بلخی‪-‬مروی‬ ‫‪Sarianidi, 2007: 58. 48.‬‬ ‫لبه‪،‬کرم‪ ،‬خمیره کرم نرم‬ ‫‪7‬‬
‫اشکانی‬ ‫هرینک‪ ;2 ،231 :1376 ،‬هامن‪2:121،‬؛‬ ‫لبه‪ ،‬کرم‪ ،‬قهوهای روشن نرم‬ ‫‪8‬‬
‫عالی و خرسوزاده‪ ،90 :1389 ،‬طرح ‪ .2‬شامره ‪.6‬‬ ‫تابستان ‪ 1402‬شماره ‪51‬‬
‫محمدیفر و فالح‪.1 .12: 1394 ،‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪Kaim, 2008: 132; Boucharlat, lecomte, 1987: planche‬‬
‫‪3. 46, 8 ; Houal, 2016: 475. 1; Lyonnet (2012)150:‬‬
‫اشکانی‬ ‫‪Cellerino, 2008: 296, 64.‬‬ ‫لبه‪،‬کرم‪ ،‬قرمز روشن خشن‬ ‫‪9‬‬

‫اشکانی‬ ‫‪Boucharlat, lecomte, 1987:planche45, 7.‬‬ ‫لبه‪ ،‬کرم‪ ،‬قرمز روشن نرم‬ ‫‪10‬‬

‫اشکانی‬ ‫هرینک ‪6 ،61 :1376 ،‬‬ ‫لبه‪ ،‬پوشش کرم‪ ،‬کرم نرم‬ ‫‪11‬‬

‫اشکانی‬ ‫‪Vahdati, 2018: 265, fig. 12, 11.‬‬ ‫لبه‪ ،‬کرم‪ ،‬کرم نرم‬ ‫‪12‬‬

‫اشکانی‬ ‫;‪Trinkaus,1986 : 59,4 ; Vahdati,2018: 265, fig. 12, 9‬‬ ‫لبه‪،‬کرم‪ ،‬قهوهای نرم‬ ‫‪13‬‬
‫‪Гаибов, Кошеленко, Требелева, 2008:66, 2‬‬
‫‪; Пилипко, 2001: 184, 123; Cellerino, 2008: 295, 42.‬‬
‫اشکانی‬ ‫هرینک ‪3 ،120 :1376 ،‬‬ ‫لبه‪ ،‬پوشش نخودی‪ ،‬قهوهای روشن نرم‬ ‫‪14‬‬
‫‪9. , Пилипко, 2015: 195‬‬
‫اشکانی‬ ‫‪.2Houal, 2016: 478, 5.‬‬ ‫لبه‪،‬پوشش کرم‪ ،‬کرم نرم‬ ‫‪15‬‬
‫بهروزی فر و همکاران‪123 :1399 ،‬‬

‫متوسط و اگر ترکیبات از ‪ 1‬میلیمرتبزرگتر باشد‪ ،‬بافت آن خشن‬ ‫‪ .1‬در توصیف اندازه ترکیبات بهکار رفته در داخل بافت سفال از سه‬
‫نامیده شده که برداشتی از کتاب سفال در باستانشناسی است‬ ‫تعریف نرم‪ ،‬متوسط و خشن استفاده شده است‪ ،‬چنانچه ترکیبات‬
‫)‪.(Orton, etal, 2007: 240‬‬ ‫کمرت از ‪ ./5‬میلیمرت باشد نرم‪ ،‬اگر در حدود ‪ 1‬میلیمرت باشد به آن‬
 ‫قراولخانه در دشت‪...‬‬

‫اشکانی‬ ‫‪; Пилипко, 1. 44Boucharlat, lecomte, 1987, planche:‬‬ ‫لبه‪،‬پوشش کرم‪ ،‬قرمز نرم‬ ‫‪16‬‬
‫‪1978:19, 31.‬‬
‫اشکانی‬ ‫هرینک ‪12 ،199 :1376 ،‬‬ ‫لبه‪ ،‬پوشش کرم‪ ،‬قهوهای روشن نرم‬ ‫‪17‬‬
‫‪Пилипко, 2015: 86. 8.‬‬
‫اشکانی‬ ‫‪5; Boucharlat, lecomte, 1987, Riccardi, 1980:67, k.‬‬ ‫لبه‪ ،‬پوشش کرم‪ ،‬قهوهای روشن نرم‬ ‫‪18‬‬
‫‪;8. 44planche:‬‬
‫خرسوزاده و همکاران ‪.175 :1394 ،‬‬
‫اشکانی‬ ‫;‪Lyonnet, 2013: fig, 92. 11; Kaim, 2008: 133, 3‬‬ ‫لبه‪ ،‬پوشش کرم‪ ،‬قهوهای روشن نرم‬ ‫‪19‬‬
‫‪ Cellerino, 2008: 296, 62,‬افشاری و نقشینه‪،‬‬
‫‪ ،118 :1393‬طرح ‪.3 ،4‬‬
‫اشکانی‬ ‫‪; Lyonnet, 91, 8; Cellerino, 2008: 294Kaim, 2008: 133,‬‬ ‫لبه‪ ،‬پوشش کرم‪ ،‬کرم متوسط‬ ‫‪20‬‬
‫‪2013: fig. 86. 6.‬‬
‫اشکانی‬ ‫مافی‪ :1388 ،‬لوح ‪.2 ،14‬‬ ‫لبه‪ ،‬پوشش کرم‪ ،‬قهوهای روشن متوسط‬ ‫‪21‬‬

‫اشکانی‬ ‫‪; Trinkaus, 1986 :69, 14 ;2.2Houal, 2016: 475,‬‬ ‫لبه و کف‪ ،‬کرم‪ ،‬کرم خشن‬ ‫‪22‬‬
‫‪.484, 46 Wheeler, 1962: fig.‬‬
‫اشکانی‬ ‫خرسوزاده و همکاران ‪11 ،178 :1394 ،‬‬ ‫لبه‪ ،‬پوشش کرم‪ ،‬کرم خشن‬ ‫‪23‬‬
‫نامی و موسوینیا‪249 ،30 :1398 ،‬‬
‫‪Wheeler, 1962: fig. 19, 91.‬‬
‫تابستان ‪ 1402‬شماره ‪51‬‬
‫اشکانی‬ ‫‪.262, 30Wheeler, 1962: fig.‬‬ ‫لبه‪ ،‬پوشش قهوهای روشن‪ ،‬قرمز خشن‬
‫‪13‬‬
‫‪24‬‬

‫اشکانی‪-‬‬ ‫‪Azarnoush, 1994: fig, 184, f.‬‬ ‫لبه‪ ،‬پوشش کرم‪ ،‬قهوهای تیره نرم‬ ‫‪25‬‬
‫ساسانی‬ ‫خرسوزاده و همکاران ‪.4 ،175 :1394 ،‬‬
‫اشکانی‪-‬‬ ‫هرینک ‪ ; 6 ،61 :1376 ،‬چهری و همکاران‪ :1395 ،‬طرح ‪1 ،2‬‬ ‫لبه‪ ،‬کرم‪،‬قهوهای روشن متوسط‬ ‫‪62‬‬
‫ساسانی‬ ‫‪Azarnoush, 1994: fig, 173, k.‬‬
‫اشکانی‪-‬‬ ‫‪; Wenke, 1975: 387, 401.37, 44Wheeler, 1962: fig. 4‬‬ ‫لبه‪ ،‬قهوهای روشن‪ ،‬قهوهای روشن نرم‬ ‫‪27‬‬
‫ساسانی‬
‫اشکانی‪-‬‬ ‫خرسوزاده و همکاران‪2.169 :1394 ،‬‬ ‫لبه‪ ،‬پوشش کرم‪ ،‬قهوهای نرم‬ ‫‪28‬‬
‫ساسانی‬ ‫‪5. 11.5; Boucharlat, lecomte, 1987, planche:‬‬
‫اشکانی‪-‬‬ ‫هرینک ‪ 6 .54 :1376 ،‬؛‬ ‫لبه‪ ،‬پوشش کرم‪ ،‬کرم نرم‬ ‫‪29‬‬
‫ساسانی‬ ‫‪.0puchnigg, 2006: 16‬‬
‫ساسانی‬ ‫; ‪Pristman,2013:470, I ; Riccard, 1980:67, k.5‬‬ ‫لبه‪ ،‬پوشش کرم‪ ،‬قهوهای روشن نرم‬ ‫‪30‬‬
‫‪Boucharlat, lecomte, 1987, planche: 69, 5.‬‬
‫ساسانی‬ ‫‪, e.5Pristman, 2013: 47‬‬ ‫لبه‪ ،‬پوشش کرم‪ ،‬قهوهای نرم‬ ‫‪31‬‬

‫ساسانی‬ ‫‪Vahdati, 2018: 266, 15.‬‬ ‫لبه‪ ،‬کرم‪ ،‬کرم نرم‬ ‫‪32‬‬

‫ساسانی‬ ‫‪puchnigg, 2006: 161.‬‬ ‫لبه‪ ،‬پوشش کرم‪ ،‬قهوهای روشن نرم‬ ‫‪33‬‬

‫ساسانی‬ ‫‪4.20puchnigg, 2006:‬‬ ‫دسته‪ ،‬کرم‪ ،‬قهوهای روشن نرم‬ ‫‪34‬‬

‫ساسانی‬ ‫خرسوزاده و عالی‪ :1383 ،‬طرح‪.9 .10‬‬ ‫لبه‪ ،‬پوشش کرم‪ ،‬قهوهای روشن نرم‬ ‫‪35‬‬
 ‫قراولخانه در دشت‪...‬‬
‫‪Keall, 1981:fig.10,2.‬‬

‫ساسانی‬ ‫‪; . 853Boucharlat, lecomte, 1987, planche:‬‬ ‫لبه‪ ،‬کرم‪ ،‬کرم خشن‬ ‫‪36‬‬
‫‪puchnigg, 2006: 208.‬‬
‫ساسانی‬ ‫عشقی‪ 2 .90 :1388 ،‬؛ لباف‪.151 :1387،‬‬ ‫لبه‪ ،‬کرم‪ ،‬کرم متوسط‪ ،‬دارای تزیینات‬ ‫‪37‬‬
‫‪.13. 317Пилипко, 2015:‬‬ ‫کنده‬
‫ساسانی‬ ‫‪Boucharlat,lecomte, 1987:planche. 85, 11.‬‬ ‫لبه‪،‬کرم‪ ،‬قهوهای روشن نرم‬ ‫‪38‬‬

‫ساسانی‬ ‫;‪puchnigg, 2006: 207, 209‬‬ ‫ظرف کامل‪،‬قهوهای روشن‪ ،‬قهوهای‬ ‫‪39‬‬
‫‪Boucharlat, lecomte, 1987, planche:47,8.‬‬ ‫نرم‪،‬دارای تزیینات کنده شانهای‬

‫شبکه آبی سطحی و بهویژه مرتبط با مسیر رودخانه‬ ‫تجزیه و تحلیل‬

‫قابلسنجش است (‪.)Salvatori, 1998: 47‬‬
‫اشیا و یافتههای مربوط به این فرهنگ‪ ،‬شامل مجموعهای از‬
‫اشیا تجملی همچون عصای قدرت‪ ،‬ستونهای مینیاتوری‪،‬‬
‫سنگ وزنهها‪ ،‬پیکرکهای سنگی ترکیبی از زنان نشسته با‬
‫لباس پشمی سومری (کوناکس)‪ ،‬ظروف مرمری و مجموعهای‬
‫از ظروف نقره و طال با نقوش برجسته ویژه است که همگی‬
‫نشاندهنده صنعتگری تخصصی و اقتصاد مبادالتی در این‬
‫فرهنگ است (وحدتی‪ .)45 :1394 ،‬این فرهنگ از یک‬
‫مجموعه محوطههای استقراری که در حوزه جغرافیایی‬
‫جنوبغرب‬ ‫افغانستان‪،‬‬ ‫شامل‬ ‫ایران‪،‬‬
‫تاجیکستان‪ ،‬جنوب ازبکستان و جنوب ترکمنستان گسرتده‬
‫شدهاند‪ ،‬شکلگرفته است‪ .‬ارتباط فرامنطقهای این فرهنگ‬
‫بهویژه با فالت ایران‪ ،‬میانرودان و جنوب رشقی ایران‪،‬‬
‫گسرتش دادوستد با مناطق یادشده را نشان میدهد‬
‫(‪ )Sarianidi, 2007: 14‬و درنهایت‪ ،‬بنا به دالیلی در‬
‫جنوب ترکمنستان شاهد کاهش قابلتوجه جمعیت در‬
‫حدود ‪ 1800‬پ‪.‬م‪ .‬هستیم (‪.)Biscione, 1977: 114‬‬
‫یکی از مهمترین تحوالت در حوزه جغرافیایی این فرهنگ‬
‫استفاده از ظروف سفالی با شباهت ساخت بسیار باال در‬
‫نقاط مختلف این دوره است‪ ،‬بهطوریکه سفالهای‬
‫یافتشده از این فرهنگ در ترکمنستان در بسیاری جهات با‬
‫منونههای مشابه در شاملرشق ایران‪ ،‬یافتههای سفالی‬
‫بررسی سطحی و مطالعه سفالهای محوطه قراولخانه‪،‬‬
‫چهار گونه سفالی را برای ما روشن میسازد‪ .‬بنابراین‪ ،‬رشوع‬
‫دوره سکونت در محوطه را باید از ابتدای عرص مفرغ‬
‫دانست‪ .‬این دوره در آسیای مرکزی منایانگر تحوالت فراوانی‬
‫در معامری‪ ،‬صنایع فلزی‪ ،‬شیوههای آبیاری‪ ،‬زراعت‪،‬‬
‫سفالگری و غیره است‪ .‬در دوره مفرغ‪ ،‬جنوب ترکمنستان به‬
‫تابستان ‪ 1402‬شماره ‪51‬‬
‫رشد و شکوفایی بینظیری میرسدکه باگسرتش جامعه‬ ‫‪14‬‬
‫شهری در کوهپایههای هزارمسجد طی دوره مفرغ‬
‫(منازگاه‪ ،)V‬به شکلگیری پدیدۀ فرهنگی برجستهای منجر‬
‫شاملرشق‬ ‫میشود که باستانشناسان آن را مجموعه باستانشناختی‬
‫بلخی‪-‬مروی مینامند‪ .1‬این مجموعه که متدن آمودریا هم‬
‫نامیده شده‪ ،‬حدود ‪ 2200‬پ‪.‬م در چندین استقرار مهم‬
‫شهری در آسیای مرکزی بهویژه در شامل کوههای کپهداغ‬
‫شکل گرفت که مهمترین آنها گنور‪ ،‬ت ُغلُق‪ ،‬منازگاه‪ ،‬آلتین و‬
‫آنو است (وحدتی‪ .)45 :1394 ،‬به نظر میرسد این فرهنگ‬
‫ادامه فرهنگهایی است که در محوطههای قدیمتر منطقه‪،‬‬
‫درکوهپایههای شامل خراسان وجود داشته و پس از یک دوره‬
‫استحاله به این شکل جدید ظاهرشدهاند (سجادی‪:1396 ،‬‬
‫‪ .)720‬رودخانههای تجن‪ ،‬مرغاب‪ ،‬جیحون و سیحون و‬
‫شاخههایی که به این رودخانهها میریزند‪ ،‬نقش مهمی در‬
‫توسعه فرهنگی این متدن داشتهاند که در متام مناطق‬
‫خشک‪ ،‬پویایی جمعیت و فعالیتهای اقتصادی توسط‬

‫خراسان و نواحی پیرامون آن باعث شده نامهای مختلفی برایاین‬ ‫‪ .1‬این اطالق برداشتی است از اصطالح ‪Bactria–Margiana‬‬
‫متدن درنظر گرفته شود که میتوان از جیحون ( ‪Francfort, 1994:‬‬ ‫)‪ Archaeological Complex(BMAC‬گسرتدگی جغرافیایی آثار‬
‫‪ )406‬و متدن خراسان بزرگ نام برد‪.‬‬ ‫فرهنگی این متدن در بخش وسیعی از آسیای مرکزی‪ ،‬استانهای‬
 ‫قراولخانه در دشت‪...‬‬
‫ارنی هرینک در توصیف سفالهای دوره اشکانی‪ ،‬یک‬
‫منطقهبندی نُهگانه فرهنگی از دوره اشکانی را ارائه منوده که‬
‫منطقه شاملرشق را یکی از این مناطق ذکر منوده که شامل‬
‫دشت گرگان‪ ،‬حوزه رشق تهران و دره اترک است(بخش‬
‫ششم)‪ .‬هرینک در منطقه شاملرشق چهار گونه سفالی از‬
‫دوره اشکانی را شناسایی منوده که شامل سفالهای آوایی‪،‬‬
‫خاکسرتی‪-‬سیاه‪ ،‬سفال با پوشش کرم و سفال صیقلی قرمز‪-‬‬
‫قهوهای است (هرینک‪ .)213-198 :1376 ،‬از این میان‪،‬‬
‫گونه سفال کرمرنگ در تقسیمبندی هرینک‪ ،‬بیشرتین‬
‫شباهت را با سفالهای اشکانی محوطه قراولخانه نسبت‬
‫به سایر گونهها نشان میدهد‪ ،‬این شباهت هم از نظر رنگ‪،‬‬
‫تکنیک ساخت‪ ،‬اشکال ظروف و شکل دستهها قابلمقایسه‬
‫است‪ .‬بنابرمطالعات هرینک‪ ،‬تولید این سفال در عرصآهن‬
‫در دشت گرگان تولید منیشده و با توجه به اینکه اینگونه در‬
‫نواحی دامغان بیشرت بهدستآمده است (هامن‪،)202 :‬‬
‫بهاحتامل فراوان این سفال در نواحی رشقی دامغان بهویژه دره‬
‫تابستان ‪ 1402‬شماره ‪51‬‬ ‫اترک و کشفرود نیز مورداستفاده قرار میگرفته است‪.‬‬
‫‪15‬‬ ‫درجریان بررسی دشت مشهد توسط نگارنده اول‪ ،‬در‬
‫محوطههای اطراف قراولخانه تعدادی سفال آوایی‬
‫بهدستآمده و با توجه به این نکته که تولید سفال آوایی‬
‫درمنطقه شاملرشق در سده اول میالدی منسوخشده‬
‫(هامن‪ ،)211 :‬این احتامل وجود دارد که سفالهای اشکانی‬
‫محوطه قراولخانه به اوایل این دوره تعلق نداشته باشند‪.‬‬
‫عالوه براین مقایسه نسبی سفالهای این محوطه نشان می‪-‬‬
‫دهد سفال این منطقه بیش از همه با سفالهای مشابه‬
‫درشاملرشق‪ ،‬آسیای مرکزی بهویژه جنوبرشق ترکمنستان و‬
‫واحه مرو قابلمقایسه است‪.‬‬
‫ویژگیهای سفالی دوره اشکانی و ساسانی از نظر ساخت‬
‫شباهت فراوانی با یکدیگر دارند و در بررسی سطحی با‬
‫بررسی شکلهای ظروف میتوان به تفاوت دو دوره آگاهی‬
‫یافت‪ .‬عالوه براین‪ ،‬از محوطه هیچگونه سفال لعابداری به‬
‫دست نیامده که نشان میدهد در دورههای موردمطالعه‬
‫محوطه‪ ،‬بهویژه دوره اشکانی و ساسانی ساخت سفال‬
‫وعالوه بر وجود شواهد سفالی مشابه با دوره مفرغ‪ ،‬شواهد‬
‫معامری چهارگوش دژگونه بلخی‪-‬مروی را نشان میدهد‪.‬‬
‫محوطه قراولخانه در دوره مفرغ‪ ،‬قابلمقایسه با بسیاری از‬
‫مناطق کاوش شده در ترکمنستان مانند آلتین تپه‬
‫)‪ ،(Masson, 1988: 15‬گنور (‪،)Sarianidi, 2007: 14‬‬
‫تغلق (‪ ،)Hibert, 1992:36‬شامل رشق ایران (وحدتی و‬
‫بیشونه‪324 :1393 ،‬؛ طهامسبی و ایروانی‪105 :1394 ،‬؛‬
‫ایروانی و همکاران‪ )12 :1396 ،‬و رشق کویر مرکزی (عنانی و‬
‫ایروانی‪ )179 :1400 ،‬قابلمقایسه است‪ .‬این یافتهها بیش‬
‫از هر چیز با توجه به پراکنش یافتهها در پهنه دشت مشهد‪،‬‬
‫ارتباط و یکپارچگی فرهنگی دشت دردوره مفرغ را با نواحی‬
‫رشق و جنوب رشق ترکمنستان و در مقیاس وسیع با آسیای‬
‫مرکزی آشکار میکند‪ .‬عالوه بر شباهت یافتههای سفالی‪،‬‬
‫در بررسی دشت مشهد‪ ،1‬برخی از محوطهها نشان از وجود‬
‫معامری مشابه دوره مفرغ با منونههای مشابه همدوره در‬
‫ترکمنستان را در خود دارند که تاکنون در منطقه موردمطالعه‬
‫بهدست نیامده است‪.‬‬
‫در بررسی یافتههای سطحی محوطه قراولخانه‪ ،‬تنها یک‬
‫قطعه سفال شاخص از دوره آهن (یاز‪ )I‬مشاهدهشده که‬
‫احتامل استفاده از محوطه در یک دوره کوتاهمدت‪،‬‬
‫قابلتصور است‪ .‬شواهد عرص آهن اولیه بهحدی اندک‬
‫است که در مطالعات میدانی که تاکنون صورت گرفته به این‬
‫دوره نیز اشارهای نشدهاست (باصفا و داوری‪59 :1400 ،‬؛‬
‫حبیبی و حصاری‪ .)40 :1399 ،‬از دورههای بعدی عرص آهن‬
‫تاکنون یافتهای مشاهده نشده و با توجه به بررسیهای اخیر‬
‫نگارنده اول‪ ،‬احتامالً سکونت درازمدت دوره آهن در این‬
‫منطقه در محوطههای اطراف قراولخانه مانند تپه گاش‬
‫شکلگرفته و پس از یک وقفۀ طوالنی‪ ،‬دوباره محوطه در دوره‬
‫اشکانی و سپس ساسانی مورداستفاده قرارگرفته است‪.‬‬
‫اطالعات ما از سفال دوره اشکانی در منطقه شاملرشق‬
‫باوجود فعالیتهای صورت گرفته در حوزه اترک‪ ،‬نیازمند‬
‫شناخت در بخشهای مختلف این منطقه است‪ .‬باوجود این‬
‫نظریات‪ ،‬هرینک در مورد سفال دوره اشکانی به مناطق‬
‫مختلف این حوزه فرهنگی‪ ،‬بهعنوان یکی ازمنابع مطالعه‬
‫سفال دوره اشکانی‪ ،‬مورداستفاده است‪.‬‬
‫‪ . 1‬محوطه باستانی دیزاب دررشق مشهد در بررسی به رسپرستی‬
‫نگارنده اول در ‪1397‬ش شناسایی شد (عشقی‪)345 :1397 ،‬‬

‫وجود رشتهکوههای کپهداغ در جنوب آسیای مرکزی باعث‬
‫ایجاد مرزی میان صحرای قرهقوم و بخشهای جنوبی این‬
‫کوهها شد که دشتهای میانکوهی رودخانههای کشفرود‬
‫و اترک در آنجا قرار دارند‪ .‬این رشتهکوهها به دلیل شکل خاص‬
‫وشیب تندشان‪ ،‬مسیرهای ارتباطی اندکی را برای ارتباط‬
‫جوامع آسیای مرکزی با مناطق جنوبی در اختیار قرار‬
‫میدهند‪ .‬یکی از نزدیکترین راههای دسرتسی این مناطق‪،‬‬
‫مسیر مرو‪ ،‬رسخس‪ ،‬دشت مشهد به نیشابور و عبور از‬
‫مناطق جنوبی کوههای الربز برای دسرتسی به فالت ایران‬
‫است که از گذشته تابهحال‪ ،‬موردتوجه بوده است‪.2‬‬
‫بخشهای حاصلخیزآسیای مرکزی نیزکه قابلسکونت و‬
‫یکجانشینی است‪ ،‬غالبا ًتوسط چمنزارهای ضعیف ورشایط‬
‫اقلیمی سختی احاطهشده است‪ .‬این اوضاع رشایط زندگی‬
‫صحرانوردان و کوچروان در این مناطق را سخت منوده که‬
‫تقابل با یکجانشینان را فراهم میسازد‪ .‬ایجاد مراکز نگهبانی‪،‬‬
‫بخشی از زنجیره دفاعی حفاظت از رسزمینها و راهها و به‬
‫طبع آن ایجاد امنیت کافی برای رهگذران‪ ،‬تجار و کاروانیانی‬
‫است که از مناطق واحهای و خشک آسیای مرکزی به درون‬
‫فالت ایران و بالعکس گذر میکنند‪ .‬بررسی یافتههای‬
‫سطحی‪ ،‬سه دوره سکونت در دوره مفرغ‪ ،‬اشکانی و ساسانی‬
‫در این محوطه را نشان میدهد که آثار یافت شده با موارد‬
‫مشابه در مناطق مختلف آسیای مرکزی‪ ،‬بهویژه جنوب رشق‬
‫ترکمنستان قابلمقایسه است و مجموعه واحدی را منایان‬
‫میسازد‪ .‬آثار بهدستآمده از سکونت در این محوطه نشان‬
‫میدهد‪ ،‬هر دورهای که با رشد شهرهای جنوبی آسیای‬
‫مرکزی (بهویژه مرو‪ )3‬مواجه هستیم‪ ،‬راههای ارتباطی به فالت‬
‫منطقه نیز به چشم میخورد بهگونهای که برخی محوطهها بهاشتباه‬
‫دو هزار سال عقبتر تاریخگذاری شدهاند‪.‬این مهم‪ ،‬اهمیت بررسی‬
‫روشمند و کاوش در این مناطق را میرساند که بسیار مورد بیتوجهی‬
‫قرار گرفتهاند‪.‬‬
‫‪ .2‬پناه گرفنت یزدگردسوم به مرو نزد ماهویه مرزبان (ثعالبی‪:1368 ،‬‬
‫‪ )474‬و همچنین مسیر حرکت امام رضا(ع) (نظری و نیکزاد‪،‬‬
‫‪ )114 :1392‬به مرو نیز از منونهای از اهمیت عبور و مرور در مسیر‬
‫دشت مشهد (توس) است‪.‬‬
‫‪ .3‬شهرهای جنوبی آسیای مرکزی‪ ،‬بهعنوان شهرهای مهم در دفاع از‬
‫مناطق قابل سکونت در برابر اقوام کوچرو مهاجم و همچنین به دلیل‬
‫موقعیت جغرافیایی‪ ،‬پذیرای کاروانهای تجاری بسیاری هستند‪.‬‬
‫قراولخانه در دشت‪...‬‬
‫لعابدار در این مناطق رایج نبوده است‪ .‬برای منونه‪ ،‬در‬
‫کاوشهای بگرام و شمشیر غار در افغانستان نیز شواهدی از‬
‫وجود سفال لعابدار حداقل ازدوره اشکانی گزارش نشده‬
‫است (‪ .)Dupree, 1958: 208‬در دوره ساسانی نیز‬
‫استفاده از لعاب در ساخت یا بهکارگیری در تزیینات ظروف‬
‫سفالی از مرو گزارش نشده است ( ‪Puschnigg,‬‬
‫‪ .)2006:39‬شواهد سطحی بهدستآمده در دوره تاریخی‬
‫محوطه نیز با شواهدیافت شده در جنوب ترکمنستان‬
‫(‪ ،)Kaim, 2008: 133‬چارسدا در پاکستان ( ‪Wheeler,‬‬
‫‪ )262, 301962: fig.‬و باالحصار بلخ در افغانستان‬
‫(‪ )Houal, 2016: 475‬قابلمقایسه است‪ ،‬بهویژه آنکه یکی‬
‫از مهمترین شهرها در جنوبرشقی ترکمنستان شهر مرو بود‬
‫که حداقل از دوره مفرغ شاهد گسرتده شدن تجمعات در این‬
‫واحه هستیم (سیدسجادی‪ .)13:1383 ،‬مطالعات بر روی‬
‫سفالهای محوطه قراولخانه نشان میدهد که ساخت‬
‫سفال در این محوطه و مناطق پیرامون بسیار تأثیرپذیر از‬
‫فرهنگ سفالگری شاملرشق ایران و آسیای مرکزی است‪.‬‬ ‫تابستان ‪ 1402‬شماره ‪51‬‬
‫‪16‬‬
‫باوجود گذشت بیش از هزار سال از پایان دوره مفرغ تا رشوع‬
‫فرمانروایی اشکانی‪ ،‬بسیاری از سنتهای سفالگری دوره‬
‫مفرغ (فرهنگ بلخی‪-‬مروی) دردوره اشکانی و ساسانی‬
‫مورداستفاده قرار گرفتند که میتوان به ادامه ساخت سفال‬
‫کرمرنگ و برخی فرمهای رایج و حتی برخی تزئینات اشاره منود‬
‫که تشخیص سفال دورۀ مفرغ از دوره تاریخی را با مشکل روبرو‬
‫میسازد‪.1‬‬
‫نتیجهگیری‬
‫‪ .1‬بخشهای شامل رشقی ایران بهویژه بخشهای وسیعی از‬
‫خراسان‪ ،‬فاقد بررسیهای باستانشناسی منسجم است و بسیاری‬
‫از مناطق موردبررسی کامل قرار نگرفته است‪ .‬سوای نقص بررسی‪-‬‬
‫ها‪ ،‬میزان کاوشها با توجه به وسعت منطقه بسیار پایین است و‬
‫متأسفانه این امر موجب عدم شناخت کافی از یافتههای موجود‬
‫میگردد‪ .‬تداوم سنت های تولید سفال نیز بر پیچیدگی موضوع‬
‫افزوده‪ ،‬بهگونهای که برخی فرمها و گونههای سفال در دوره مفرغ‬
‫(فرهنگ بلخی‪-‬مروی) و دوره اشکانی و ساسانی شباهت‬
‫چشمگیری با یکدیگر دارند که این شباهت ممکن است تاریخگذاری‬
‫نسبی محوطهها را با خطا روبرو سازد‪ .‬این شباهت در مورد سفال‪-‬‬
‫های منقوش عرص آهن یک با طرح نقوش سفال دوره مس و سنگ‬
 ‫قراولخانه در دشت‪...‬‬

‫ارزشمندشان و خانم موسیتبار جهت طراحی یافتهها‪ ،‬کامل‬
‫تشکر را داریم‪.‬‬
‫فهرست منابع‬
‫‪ .1‬آریایی‪ ،‬علی‪ ،‬و کلودتیبو‪« .)1375( .‬جزئیات تازهای‬
‫پیرامون ابزار دیرینهسنگی ساختهشده از قلوهسنگ‬
‫بهدستآمده در خراسان»‪ .‬ترجمه آ‪ .‬همپارتیان‪ .‬اثر‪( .‬شامره‬
‫‪.131-120 ،)26-27‬‬
‫‪ .2‬افشاری‪ ،‬لیال‪ ،‬و امیر صادق نقشینه‪.)1393( .‬‬
‫«توصیف‪ ،‬طبقهبندی و تحلیل گونهشناختی سفالهای دوره‬
‫اشکانی گورستان سنگ شیر همدان»‪ .‬پژوهشهای‬
‫باستانشناسی ایران‪( .‬شامره ‪.113-132 ،)7‬‬
‫‪ .3‬ایروانیقدیم‪ ،‬فرشید و همکاران‪« .)1396(.‬فرهنگ‬
‫بلخی‪-‬مروی و دشت گرگان»‪.‬پژوهشنامه خراسان بزرگ‪.‬‬
‫(شامره ‪.1-14 ،)27‬‬
‫باقیزاده و حامد طهامسبی جهت مطالعه مقاله و راهنامیی‬
‫ایران نیز مورد اهمیت قرار میگیرند و بهتبع آن شکلگیری و‬
‫سکونت مجدد محوطهها در این مسیرها را شاهد هستیم‪.1‬‬
‫موقعیت و توپوگرافی محوطه قراولخانه یک امتیاز نسبی را‬
‫در اختیار ساکنین آن قرار میدهد تا با استفاده از بلندی‬
‫نسبی آنکه در کنار رودخانه کشفرود قرارگرفته‪ ،‬مسلط بر‬
‫دشت باشند و شیب تند صخرهها کمک شایانی به ساکنین‬
‫برای دفاع در برابر مهاجمین را فراهم میکند‪ .‬این وضعیت‬
‫طبیعی امتیازی است که ساکنین محوطه در دوره مفرغ‪،‬‬
‫اشکانی و ساسانی بهخوبی از آن بهره بردهاند‪.‬‬
‫قدردانی‪ :‬از پژوهشکده باستانشناسی کشور و اداره کل‬
‫میراث فرهنگی‪ ،‬گردشگری و صنایعدستی خراسان رضوی که‬
‫در زمینۀ صدور مجوز و همکاری در جریان بررسی‪ ،‬یاریرسان‬
‫بودند‪ ،‬سپاسگزاریم‪ .‬همچنین از جواد خدادوست و سید‬
‫خلیل حبیبی جهت همراهی در مطالعات میدانی و از سعید‬

‫تابستان ‪ 1402‬شماره ‪51‬‬ ‫تاریخی نشان میدهد چین دردوره سلسله هان‪ ،‬به دلیل اهمیت‬ ‫واحه مروکه همواره بخشی از خراسان بزرگ قلمداد میشده‪ ،‬توسط‬
‫‪17‬‬ ‫روابط تجاری مستقیم با نواحی غربی‪ ،‬سفیری به نام ژانگ کیان‬ ‫صحرای قرهقوم احاطه شده است‪ .‬در جنوب این واحه‪،‬‬
‫جهت جمعآوری اطالعات از این مناطق اعزام منود (تائو‪:1392 ،‬‬ ‫رشتهکوههای کپهداغ درشامل رشقی ایران و در شامل آن رودخانه‬

‫‪ .)143‬این مهم در زمان مهرداد دوم روی داد و منجر به گسرتش روابط‬ ‫جیحون واقعشده و بهطورکلی سکونت در این واحه از دوره مفرغ آغاز‬
‫و به یکی از مراکز مهم تجاری و کشاورزی در دورههای مختلف تبدیل‬
‫تجاری گردید که شاملرشقی ایران سهم بسزایی در رونق آن داشت‬
‫میشود‪ .‬یافتههای مشابه فرهنگ بلخی‪-‬مروی در مرو و اطراف آن‪،‬‬
‫که دارای شبکه پیچیدهای از راهها در بود‪ .‬یکی از این راهها‪ ،‬مسیر‬
‫در سطح گسرتدهای پخش شدهاند و در ایران ازخراسان جنوبی و‬
‫کشفرود بودکه به نحوی اتصال مرو‪-‬رسخس و هرات را به دشت‬
‫جاجرم در خراسان شاملی شواهد مشابه این فرهنگ‬
‫توس مرتبط میساخت (بیکرمان وهمکاران‪ .)176 :1393 ،‬استفاده‬
‫بهدستآمدهاند(وحدتی و بیشونه‪ .)324 :1393 ،‬این واحه‪ ،‬از مراکز‬
‫از انحصار تجارت بین رشق و غرب به دوره اشکانی ختم نشد و در‬
‫مهم تولید سفال و پارچه بهویژه در دوره اشکانی و ساسانی نیز‬
‫دوره ساسانی نیز‪ ،‬شاملرشق و مسیرهای تجاری آن بسیار موردتوجه‬ ‫محسوب می شده و نقش مهمی در گسرتش مبادالت تجاری میان‬
‫بود‪ ،‬شهر مرو در زمان ساسانیان‪ ،‬تالش برای تضعیف امپراتوری‬ ‫فرارودان و فالت مرکزی ایران داشت و در دوره تاریخی بهویژه دوره‬
‫بیزانس درجریان بودو از نظر اقتصادی‪ ،‬پارسها مبادرت به افزایش‬ ‫اشکانیان از شهرهای مرزی مهم منطقه بهحساب میآمد‬
‫میزان حجم مبادالت تجاری بهویژه ابریشم منیکردند‪ ،‬بلکه‬ ‫(‪ )Olbrycht, 2015: 123‬و به دلیل ویژگیهای جغرافیایی خاص‬
‫میخواستند قیمت کاالها را باال بربند که بهاینترتیب بتوانند از‬ ‫منطقه‪ ،‬مرو از جایگاه خاصی جهت پذیرش مسافران بهویژه تجار را‬
‫بیزانس پول بیشرتی دریافت کنند‪ .‬افزایش مبادله برای ایران بهرصفه‬ ‫داشت که برای انتقال کاالی خود به سمت آسیای مرکزی و چین به‬
‫نبود‪ ،‬زیرا بیزانس افزایش قیمتها را از گران فروخنت آن در بازار اروپا‬ ‫ایران و بالعکس بایست در این شهر توقف منایند (مرادنژاد‪:1399 ،‬‬

‫جربان میکرد و به بیزانس کمک میکرد امکانات نظامی خود را‬ ‫‪ .)78‬با گسرتش شهر مرو از دوره مفرغ و گسرتش تجارت فرامنطقهای‬
‫و تداوم آن در دورههای تاریخی و اسالمی را شاهد هستیم‪.‬‬
‫افزایش دهد‪ .‬به این دلیل‪ ،‬ایران با دقت تجارت ابریشم را با قیمت‪-‬‬
‫‪.1‬سهم شاملرشق در تجارت فرامنطقهای به دوره مفرغ منتهی نشد‬
‫گذاری باال و نیز محدودسازی حجم کاالیی که به غرب حمل میشد‪،‬‬
‫و اشکانیان نیزپس از گسرتش و تثبیت حاکمیت تالش فراوانی برای‬
‫کنرتل میکرد (قومیلیو‪.)67 :1395 ،‬‬
‫برقراری راههای تجاری منودند و کسب عوارض گمرکی حاصل از‬
‫تجارت یکی از منابع مهم درآمد آنان محسوب میشد‪ .‬شواهد‬
 ‫قراولخانه در دشت‪...‬‬
‫‪ .15‬حبیبی‪ ،‬سید خلیل‪ ،‬و مرتضی حصاری‪.)1399( .‬‬ ‫‪ .4‬باصفا‪ ،‬حسن‪ ،‬و محمدصادق داوری‪.)1399( .‬‬
‫«بررسی و مطالعه بقایای متدن خراسان بزرگ در حوضه آبریز‬ ‫«رهیافت باستانشناسی چشمانداز بهمنظور تبیین الگوی‬
‫رودخانه کشفرود»‪ .‬پژوهشنامه خراسان بزرگ‪( .‬شامره ‪،)40‬‬ ‫استقراری و فرهنگی حوضه کشفرود (دشت مشهد) از‬
‫‪.18-1‬‬ ‫دوره نوسنگی تا مفرغ میانی»‪ .‬پژوهه باستانسنجی‪( .‬شامره‬
‫‪ .16‬خاراکسی‪ ،‬ایسیدور‪ .)1392( .‬منزلگاههای اشکانی‪.‬‬ ‫‪.155-141،)2‬‬
‫ترجمه علیاصغر میرزایی‪.‬تهران‪ :‬ماهی‪.‬‬ ‫‪ .5‬باصفا‪ ،‬حسن‪« .)1400( .‬تبیین و تحلیل سفالگری دوره‬
‫‪ .17‬خرسوزاده‪ ،‬علیرضا‪ ،‬و ابوالفضل عالی‪.)1383( .‬‬ ‫مفرغ خراسان‪ :‬مطالعه موردی محوطه شهرک فیروزه‬
‫«توصیف‪ ،‬طبقهبندی و تحلیل گونهشناختی سفالهای‬ ‫نیشابور»‪ .‬مطالعات باستانشناسی‪( .‬شامره ‪.21-37 ،)4‬‬
‫دوران اشکانی و ساسانی منطقه ماهنشان (زنجان)»‪ .‬هامیش‬ ‫‪ .6‬بختیاریشهری‪ ،‬محمود‪.)1378( .‬گزارش مقدماتی‬
‫بیناملللی باستانشناسی ایران حوزه شامل غرب‪ .‬بهکوشش‬ ‫بررسی و شناسایی آثار تاریخی شهرستان مشهد (مرحله‬
‫مسعود آذرنوش‪ .‬پژوهشکده باستانشناسی‪.45-70،‬‬ ‫دوم)‪ .‬سازمان میراث فرهنگی‪ ،‬گزارش منترشنشده‪.‬‬
‫‪ .18‬خرسوزاده‪ ،‬علیرضا‪ ،‬و همکاران‪« .)1394( .‬برهمکنش‬ ‫‪ .7‬بختیاریشهری‪ ،‬محمود‪« .)1381( .‬راههای باستانی‬
‫فرهنگی بخشهای غربی ایران با شامل و جنوب بینالنهرین‬ ‫توس به نیشابور و آثار تاریخی مجاور آنها»‪ .‬اثر‪(.‬شامره ‪-33‬‬
‫در دوره اشکانی بر اساس طبقهبندی و گونه شناسی سفال‬ ‫‪.346-319 ،)34‬‬
‫اشکانی بهدستآمده از فصل اول کاوشهای قلعه یزدگرد»‪.‬‬ ‫‪ .8‬بهروزیفر‪ ،‬داوود‪ ،‬وهمکاران‪« .)1399( .‬ارزیابی عوامل‬
‫مجموعه مقاالت اولین هامیش بیناملللی میراث مشرتک‬ ‫محیطی در شکلگیری استقرارهای اشکانی دشت رسخس»‪.‬‬
‫ایران و عراق‪ .‬ج‪ .22‬بهکوشش سید صادق حسینی اشکوری‪.‬‬ ‫پژوهه باستانسنجی‪( .‬شامره ‪.107-126 ،)2‬‬ ‫تابستان ‪ 1402‬شماره ‪51‬‬
‫‪18‬‬
‫قم‪ :‬مجمع ذخایر اسالمی‪.141-187 ،‬‬ ‫‪ .9‬بیکرمان‪ ،‬یوزف‪ ،‬و همکاران‪ .)1393( .‬تاریخ ایران کمربیج‪:‬‬
‫‪ .19‬دانا‪ ،‬محسن‪ ،‬و همکاران‪« .)1391( .‬منونهبرداری نظام‪-‬‬ ‫از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان‪ .‬ج‪ .3‬بخش دوم‪.‬‬
‫مند طبقهبندیشده در تپه برج نیشابور‪ ،‬خراسان»‪ .‬پیام‬ ‫ترجمه حسن انوشه‪ ،‬تهران‪ :‬امیرکبیر‪.‬‬
‫باستانشناس‪( .‬شامره ‪.49-68 ،)18‬‬ ‫‪ .10‬تائو‪ ،‬وانگ‪« .)1392( .‬پارت در چین»‪ .‬بازبینی اسناد‬
‫‪ .20‬داوری‪ ،‬محمدصادق‪« .)1395( .‬تبیین گاهنگاری‬ ‫تاریخی در شاهنشاهی اشکانیان‪ .‬نوشتۀ وستا رسخوش‬
‫نسبی و مطالعات سنجش از راه دور بهمنظور تحلیل‬ ‫کرتیس و سارا استیوارت‪ .‬ترجمه مانی صالحی‪ .‬تهران‪ :‬بنگاه‬
‫و‬ ‫فرهنگی‬ ‫چشمانداز‬ ‫ترجمه و نرش کتاب پارسه‪.‬‬
‫جغرافیایی محوطههای پیشازتاریخ حوضه کشفرود‬ ‫‪ .11‬ثعالبی‪ ،‬ابومنصور‪ .)1368( .‬تاریخ ثعالبی‪ .‬ترجمه‬
‫(شهرستان مشهد) از دوره نوسنگی تا مفرغ پایانی»‪.‬‬ ‫محمد فضایلی‪ .‬تهران‪ :‬نقره‪.‬‬
‫پایاننامه کارشناسیارشد‪ .‬نیشابور‪ :‬دانشگاه نیشابور‪.‬‬ ‫‪ .12‬جعفری‪ ،‬عباس‪ .)1376( .‬گیتاشناسی ایران‪ .‬ج‪.2‬‬
‫‪ .21‬داوری‪ ،‬محمدصادق‪ ،‬و همکاران‪« .)1397( .‬تبیین‬ ‫تهران‪ :‬سازمان جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی‪.‬‬
‫شاخصههای سفالی اوایل دوره پارتی در حوضه کشفرود‪:‬‬ ‫‪ .13‬چهری‪،‬رامین‪ ،‬و همکاران‪« .)1395( .‬بررسی و مطالعه‬
‫بر اساس گونهشناسی سفالهای تپه اسامعیلآباد مشهد»‪.‬‬ ‫سفالهای اشکانی شهرستان هرسین‪ ،‬بخش مرکزی»‪ .‬پیام‬
‫مطالعات باستانشناس‪( .‬شامره ‪.75-94 ،)1‬‬ ‫باستانشناس‪( .‬شامره ‪.69-87 ،)25‬‬
‫‪ .22‬دهخدا‪ ،‬علیاکرب‪ .)1377( .‬لغتنامه دهخدا‪ .‬ج‪.11‬‬ ‫‪ .14‬حبیبی‪ ،‬سید خلیل‪ ،‬و همکاران‪« .)1394( .‬شواهد‬
‫تهران‪ :‬دانشگاه تهران‪.‬‬ ‫فرهنگهای پیش از تاریخی آسیای مرکزی در منطقه شامل‪-‬‬
‫‪ .23‬سلوود‪ ،‬دیوید‪« .)1393( .‬سکههای اشکانی»‪ .‬تاریخ‬ ‫رشقی فالت ایران بر اساس بررسی روشمند تپه نادری‬
‫ایران کمربیج (جلد سوم‪ ،‬بخش دوم‪ :‬از سلوکیان تا فروپاشی‬ ‫مشهد»‪ .‬دومین هامیش ملی باستانشناسی ایران‪ .‬بهاهتامم‬
‫حسن هاشمی زرجآباد‪ .‬مشهد‪ :‬بینا‪.1-19 ،‬‬
 ‫قراولخانه در دشت‪...‬‬
‫‪ .35‬علیزاده‪ ،‬عباس‪ .)1383( .‬تئوری و عمل در‬
‫باستانشناسی با فصلهایی در زیستشناسی تحولی و‬
‫معرفتشناسی‪ .‬تهران‪ :‬وزارت فرهنگ و ارشاد و سازمان‬
‫میراث فرهنگی کشور‪.‬‬
‫‪ .36‬عنانی‪ ،‬بهرام‪ ،‬و فرشید ایروانیقدیم‪.)1400( .‬‬
‫«شواهدی از متدن خراسان بزرگ (بلخی‪-‬مروی) در رشق‬
‫کویر مرکزی‪ ،‬با استناد به محوطه بکندا‪ -‬طبس»‪ .‬مطالعات‬
‫باستانشناس‪( .‬شامره ‪.172-191 ،)3‬‬
‫‪ .37‬قنربزاده‪ ،‬هادی‪ ،‬و زینالعابدین جعفرپور‪.)1383( .‬‬
‫«بیالن آب اقلیمی و تعیین تیپهای آب وهوایی در حوضه‬
‫آبریزکشفرود»‪ .‬جغرافیایی رسزمین‪( .‬شامره ‪.64-78 ،)3‬‬
‫‪ .38‬قومیلیو‪ ،‬ال‪ .)1395( .‬تاریخ ترکهای باستان‪ .‬با‬
‫همکاری کامارو‪ .‬ترجمه بیوک سلطانی‪ ،‬تهران‪ :‬امیرکبیر‪.‬‬
‫‪ .39‬گدار‪ ،‬آندره‪ ،‬و همکاران‪ .)1366( .‬آثار ایران‪ .‬ج‪ .2‬ترجمه‬
‫ابوالحسن رسوقد مقدم‪ .‬مشهد‪ :‬بنیاد پژوهشهای اسالمی‬
‫آستان قدس رضوی‪.‬‬
‫تابستان ‪ 1402‬شماره ‪51‬‬ ‫‪ .40‬گرگر‪ ،‬مک‪ .)1368( .‬رشح سفری به ایالت خراسان و‬
‫‪19‬‬ ‫شامل غربی افغانستان‪ .‬ج‪ .2‬مشهد‪ :‬آستان قدس رضوی‪.‬‬
‫‪ .41‬طایفه قهرمانی‪ ،‬نرسین‪ .)1388( .‬باستانشناسی‬
‫میدانی‪ .‬تهران‪ :‬طهوری‪.‬‬
‫‪ .42‬طغرایی‪ ،‬محمود‪ ،‬و حسن نامی‪« .)1399( .‬معرفی و‬
‫بررسی مسجد جامع تابران توس با تکیهبر نتایج کاوشهای‬
‫باستانشناسی»‪ .‬مطالعات باستانشناسی دوره اسالمی‪.‬‬
‫(شامره ‪.60-68 ،)1‬‬
‫‪ .43‬طهامسبیزاوه‪ ،‬حامد‪ ،‬و فرشید ایروانیقدیم‪.)1394( .‬‬
‫«تپه حصار دامغان و فرهنگ بلخی‪-‬مروی»‪ .‬پژوهشنامه‬
‫خراسان بزرگ‪( .‬شامره ‪.73-106 ،)21‬‬
‫‪ .44‬لبافخانیکی‪ ،‬میثم‪« .)1387( .‬سفالهای ساسانی‬
‫شامل رشق ایران طبقهبندی‪ ،‬مقایسه و تحلیل بر اساس‬
‫ویژگیهای شکلی»‪ .‬دانشکده ادبیات و علوم انسانی‬
‫دانشگاه تهران‪( .‬شامره‪.143-177 ،)186-4‬‬
‫‪ .45‬لبافخانیکی‪ ،‬رجبعلی‪« .)1391( .‬مرور فعالیتهای‬
‫باستانشناختی خراسان از آغاز تاکنون»‪ .‬مجموعه مقاالت ‪80‬‬
‫سال باستانشناسی ایران‪ .‬ج‪ .1‬بهکوشش حسنزاده و میری‪.‬‬
‫تهران‪ :‬پازینه‪.137-169 ،‬‬
‫دولت ساسانیان)‪ .‬ترجمه حسن انوشه‪ .‬تهران‪ :‬امیرکبیر‪،‬‬
‫‪.186-155‬‬
‫‪ .24‬سیدسجادی‪ ،‬سید منصور‪ .)1383( .‬مرو؛ بازسازی‬
‫جغرافیای تاریخی یک شهر بر پایه نوشتههای تاریخی و‬
‫شواهد باستانشناسی‪ .‬تهران‪:‬پژوهشگاه سازمان میراث‬
‫فرهنگی کشور‪.‬‬
‫‪ .25‬سید سجادی‪ ،‬سید منصور‪ .)1396(.‬باستانشناسی‬
‫آسیای مرکزی‪ .‬ج‪ .2‬تهران‪ :‬سمت‪.‬‬
‫‪ .26‬سیدی‪ ،‬مهدی‪ ،‬و ارشف السادات میرکاملی‪.)1383( .‬‬
‫مرشق کمفروغ‪ .‬مشهد‪:‬آهنگ قلم‪.‬‬
‫‪ .27‬شکوهی‪ ،‬نعیمه‪ ،‬و زهرا دلآرامی‪ .)1383( .‬تپه‬
‫قلئورخانه‪ .‬آرشیو سازمان میراث فرهنگی گردشگری خراسان‬
‫رضوی‪ .‬گزارش پرونده ثبتی‪ ،‬منترشنشده‪.‬‬
‫‪ .28‬شیندلر‪ ،‬هوتوم‪ .)1356( .‬سفرنامه خراسان‪ ،‬بخشی از‬
‫کتاب سه سفرنامه (هرات‪ ،‬مرو‪ ،‬مشهد)‪ .‬بهاهتامم‬
‫قدرتالله روشنی‪ .‬تهران‪:‬توس‪.‬‬
‫‪ .29‬عارفزاده‪ ،‬محمدامین‪ ،‬و همکاران‪.)1394( .‬‬
‫استانشناسی خراسان رضوی‪ .‬تهران‪ :‬رشکت چاپ و نرش‬
‫کتابهای درسی ایران‪.‬‬
‫‪ .30‬عالی‪ ،‬ابوالفضل‪ ،‬و علیرضا خرسوزاده‪« .)1389( .‬قلعه‬
‫قشالق؛ محوطه بزرگ اشکانی در ماهنشان زنجان»‪ .‬پژوهش‪-‬‬
‫های باستانشناسی مدرس‪( .‬شامره ‪.76-92 ،)3‬‬
‫‪ .31‬عباسزاده‪،‬حسین‪ .)1380( .‬گزارش مقدماتی بررسی و‬
‫شناسایی آثار تاریخی شهرستان قوچان (بخش مرکزی)‪.‬‬
‫معاونت پژوهشی میراث خراسان‪ ،‬گزارش منترشنشده‪.‬‬
‫‪ .32‬عشقی‪ ،‬علیاکرب‪« .)1388( .‬کارگاه کاوش قرهدیب‬
‫دیوار بزرگ گرگان‪ :‬گونهشناسی و تحلیلهای آماری سفال»‪.‬‬
‫پایاننامه کارشناسیارشد‪ .‬تهران‪ :‬دانشگاه آزاد اسالمی‪.‬‬
‫‪ .33‬عشقی‪ ،‬علیاکرب‪« .)1397( .‬مطالعه و بازنگری‬
‫باستانشناختی دشت مشهد بر اساس تأثیرمؤلفههای‬
‫زیستی در نحوه پراکنش محوطههای باستانی»‪ .‬گزارش‬
‫شانزدهمین گردهامیی ساالنه باستانشناسی ایران (مجموعه‬
‫مقاالت کوتاه ‪ .)1396‬بهکوشش روحالله شیرازی‪.343-346،‬‬
‫‪ .34‬عالییطالقانی‪ ،‬محمود‪ .)1381( .‬ژئومورفولوژی ایران‪.‬‬
‫تهران‪ :‬قومس‪.‬‬
 ‫قراولخانه در دشت‪...‬‬
‫‪ .56‬نگهبان‪ ،‬عزتالله‪ ،‬و همکاران‪ .)1345( .‬گزارش‬ ‫‪ .46‬لشکرنویس‪ ،‬سید محمد‪ .)1356( .‬سفرنامه مرو‪،‬‬
‫بررسیهای شامل رشقی ایران‪ .‬آرشیو سازمان میراث‬ ‫بخشی از کتاب سه سفرنامه (هرات‪ ،‬مرو‪ ،‬مشهد)‪ .‬بهاهتامم‬
‫فرهنگی‪ ،‬منترشنشده‪.‬‬ ‫روشنی زعفرانلو‪ .‬تهران‪ :‬توس‪.‬‬
‫‪ .57‬وحدتی‪ ،‬علیاکرب‪ ،‬و رافائل بیشونه‪«.)1393( .‬گزارش‬ ‫‪ .47‬مافی‪ ،‬فرزاد‪ ،‬و همکاران‪« .)1388( .‬توصیف‪،‬‬
‫مخترص فصل دوم کاوش در تپه چلو‪ ،‬دشت جاجرم‪،‬شامل‪-‬‬ ‫طبقهبندی و گونه شناسی سفال دوره اشکانی شهرستان قروه‬
‫رشقی ایران»‪ .‬گزارشهای سیزدهمین گردهامیی ساالنه‬ ‫(کردستان)»‪ .‬پیام باستانشناس‪( .‬شامره ‪.85-104 ،)12‬‬
‫باستانشناسی ایران‪ .‬تهران‪ :‬بینا‪.320-324 ،‬‬ ‫‪ .48‬محسنیانراد‪ ،‬مهدی‪« .)1366(.‬سفر سیاحان به‬
‫‪ .58‬وحدتی‪ ،‬علیاکرب‪ ،‬و پل فرانکفورت‪« .)1389( .‬گزارش‬ ‫خراسان»‪ .‬مشکات‪( .‬شامره ‪.183-195 ،)16‬‬
‫مقدماتی گامنهزنی در تپه دامغانی سبزوار‪ ،‬بهار ‪.»1387‬‬ ‫‪ .49‬محمدیفر‪ ،‬یعقوب‪ ،‬و مهدی فالحمهنه‪.)1394( .‬‬
‫باستانشناسی و تاریخ‪( .‬شامره ‪.17-36 ،)2‬‬ ‫«دوره اشکانی در شامل رشق ایران؛ محوطههای نویافته‬
‫‪ .59‬وحدتی‪ ،‬علیاکرب‪« .)1394( .‬عرص مفرغ و آهن در‬ ‫دشت درگز»‪ .‬دومین هامیش ملی باستانشناسی ایران‪.‬‬
‫خراسان (‪3000‬تا ‪500‬پ م)»‪ .‬گذری بر باستانشناسی‬ ‫بیرجند‪ :‬چهاردرخت‪.1-16،‬‬
‫خراسان‪ .‬بهکوشش میثم لبافخانیکی‪ ،‬نرش میراث فرهنگی‪.‬‬ ‫‪ .50‬مرادنژاد‪ ،‬رحیم بردی‪« .)1399( .‬ماهیت دگرگونی‬
‫‪ .60‬وزارت فرهنگ و آموزش عالی‪ .)1362( .‬گزارش‬ ‫شهری در شهر تاریخی مرو»‪ .‬پژوهشنامه خراسان بزرگ‪.‬‬
‫فعالیتهای پژوهش‪ ،‬حفظ واحیا میراث فرهنگی در سال‬ ‫(شامره ‪.73-90 ،)38‬‬
‫‪ .1362‬بیجا‪ :‬وزارت فرهنگ و آموزش عالی‪.‬‬ ‫‪ .51‬مزاریمقدم‪ ،‬حسین‪« .)1395( .‬تحلیل چشم انداز‬
‫‪ .61‬هرینک‪ ،‬ارنی‪ .)1376( .‬سفال ایران در دوره اشکانی‪.‬‬ ‫فرهنگی و الگوهای استقراری عرص آهن حوضه آبریز کشف‬ ‫تابستان ‪ 1402‬شماره ‪51‬‬
‫‪20‬‬
‫ترجمه حمیده چوبک‪ .‬تهران‪ :‬میراث فرهنگی‪.‬‬ ‫رود (شهرستان مشهد)» ‪.‬پایاننامهکارشناسی ارشد‪.‬‬
‫‪62. Azarnoush, M. (1994). The Sassanian‬‬ ‫نیشابور‪ :‬دانشگاه نیشابور‪.‬‬
‫‪manor house at Hajiabad, Iran. Firenze, (Le‬‬
‫‪lettere).‬‬ ‫‪ .52‬میرزایی‪،‬آزیتا‪« .)1397( .‬بررسی باستانشناختی‬
‫‪63. Basafa, Hassan and Rezaei, Mohammad‬‬ ‫شهرستان قوچان»‪ .‬گزارش شانزدهمین گردهامیی ساالنه‬
‫‪Hossein. )2014(. Evidence of Cheshmeh Ali‬‬
‫‪Culture‬‬ ‫‪in‬‬ ‫‪Chenaran‬‬ ‫‪Plain‬‬ ‫باستانشناسیایران (مجموعه مقاالت کوتاه ‪.)1395‬‬
‫‪(Northeastern Iran). Archaeology, 10-15.‬‬ ‫بهکوشش روحالله شیرازی‪ .‬تهران‪ :‬پژوهشگاه میراث فرهنگی‬
‫‪64. -Biscione, Raffaele. (1977). ‘The crisis of‬‬
‫‪central Asian urbanization in II millennium BC‬‬ ‫و گردشگری‪.415-420،‬‬
‫‪and villages as an alternative system”.‬‬ ‫‪ .53‬سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح‪ .)1384( .‬فرهنگ‬
‫‪LePlateau Iranian Et L'Asie Centrale‬‬
‫‪Desoriginrs a La Conquete Lslanique. Paris:‬‬ ‫جغرافیایی رودهای کشور حوضه آبریز رشق ایران و قرهقوم‪.‬‬
‫‪Editions Ducentre National De Recherche‬‬ ‫تهران‪ :‬سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح‪.‬‬
‫‪Scientifique. 113-127.‬‬
‫‪65. -Boucharlat, R, and Olivier lecomte.‬‬ ‫‪ .54‬نامی‪ ،‬حسن‪ ،‬و سید مهدی موسوینیا‪.)1398( .‬‬
‫‪(1987). Fouilles de Tureng Tepe (les periodes‬‬ ‫«بررسی باستانشناسی محوطههای اشکانی شهرستان‬
‫‪sasanides et islamiques). Paris: center de‬‬
‫‪recherches archeoloiques.‬‬ ‫درگز‪ ،‬شامل رشق ایران»‪ .‬مطالعات باستانشناسی‪( .‬شامره‬
‫‪66. -Brunner, Christopher. (1978).Sasanian‬‬
‫‪.252-233 ،)1‬‬
‫‪stamp seals in the Metropolitan museum of‬‬
‫‪art.New York.‬‬ ‫‪ .55‬نظری‪ ،‬فرهاد‪ ،‬و ذاتالله نیکزاد‪.)1392( .‬‬
‫‪67. Cellerino, A. (2008). “La ceramic”. Nisa‬‬
‫«بازشناسی مسیر هجرت امام رضا(ع) در ایران بر اساس آثار و‬
‫‪partica. Ricerche nel compleso monumentale‬‬
‫‪68. Arsacide. Monografie di Mesopotamia IX.‬‬ ‫اماکن تاریخی»‪ .‬اثر‪( .‬شامره ‪.107-123 ،)62‬‬
‫‪Invernizzi, A., Lippolis, C. (Eds.) Le Lettere,‬‬
‫‪Firenze, 269–316.‬‬
 ...‫قراولخانه در دشت‬
85. -Пилипко В. Н. (2001).“ Итоги
разведывательного изучения поселения
аршакидского времени Янык-депе (Южный
Туркменистан)”. ПИФК. Вып. (vol 11), 178-
192.
86. -Пилипко.В, Н.
(2015).СТАНОВЛЕНИЕ И РАЗВИТИЕ
ПАРФЯНСКОЙ КУЛЬТУРЫНА
ТЕРРИТОРИИ ЮЖНОГО
ТУРКМЕНИСТАНА.,Санкт-
Петербург:РОССИЙСКАЯ АКАДЕМИЯ
НАУК
87. ИНСТИТУТ АРХЕОЛОГИИ.
88. -Priestman, S. (2013). “Sasanian Ceramics
from the Gorgan Wall and Other Sites on the
Gorgan Plain”. Persia's Imperial Power in
Late Antiquity, The Great Wall of Gorgan and
frontier landscapes of Sasanian Iran. British
Institute of Persian Studies Archaeological
Monograph Series II, Oxbow: Oxford, 447-
534.
89. -Puschnigg, G. (2006). Ceramic of Merv
oasis: recycling the city. California: left coast
press.
90. -Ricciardi.R, v. (1980). “Archaeological
51 ‫ شماره‬1402 ‫تابستان‬
survey in the upper Atrak valley (Khorasan,
21 Iran): preliminary report”. Mesopetamia, (vol
XV), 51-72.
91. -Rice,P. (1987). Pottery analysis. Chicago:
The University of Chicago press.
92. -Salvatori, S. (1998). “The bronze age in
Margiana, in the Archaeological Map Of The
Murghab Delta; Preliminary Reports 1990-
95”. edited Gubaev, Kushelenco, Tosi, Roma,
47-55.
93. -Sarianidi, Victor. (2007). Necropolis of
Gonur. Athens: Kapon editions.
94. -Trinkaus, Kathryn. (1986). “Pottery from
the Damghan plain, Iran:choronology and
variability from the Parthian to the early
Islamic periods”. Studia iranica, 23-88.
95. -Vahdati, A, A. (2018). “Reliminary report
on the Archaeological Survey in Esfarayen
county, Northeastern Iran”. AMIT, 253-279.
96. -Wenke, Robert John. (1975). “Imperial
investments a and agricultural developments in
Parthian and Sasanian Khuzestan: 150 B.C. to
A.D. 640”. Ph.D thesis. Michigan: University
of Michigan.
97. -Wheeler, sir Mortimer. (1962). Charsada:
a metropolis of the north-west frontier.
Oxford: Oxford university press.
98. URL 1:
https://www.arcgis.com/index.html
69. -Dupree, Louis. (1958). Shamshir Ghar:
historic cave site in Kandahar province,
Afghanistan. (vol46), part 2. New York:
American museum of natural history.
70. -Гаибов В.А, Кошеленко Г.А,
Требелева. Г.В. (2008). ЮГО-ЗАПАДНЫЙ
РАЙОН МЕРВСКОГО ОАЗИСА
(ПАРФЯНСКИЙ И САСАНИДСКИЙ
ПЕРИОДЫ) ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИИ,
ФИЛОЛОГИИ, КУЛЬТУРЫ. МОСКВА.
71. -Francfort, Henri Paul. (1994). “The
Central Asian dimension of the symbolic
system in Bactria and Margiana”. Antiquity.
(vol 259), 406-418.
72. -Hertzfeld, E. (1942). “Damascus: studies
in architecture”. Arts Islamica, (vol 9), 1-53.
73. -Hiebert, Fredrik. (1992). “Bronze age
oasis settlements of central Asia”. Ph.D thesis,
Harvard University.
74. -Houal, Jean. (2016). “The Hellenistic
period through the ceramic of the Termez
(Uzbekistan) and Balkh (Afghanistan)”.
IARPotHP, edit: jap and kogler, 465-478.
75. -Jones, Rhys. (1966). “Reconstructing the
Rural Economy of a Medieval Site in N.E. Iran;
A Report on the Mammalian Remains from the
Great Cave of Moghan”. Iran. (vol. 4), 29-33.
76. -Kaim,Barbara. (2008). “The Parthian
settlements in the Serakhs oasis”.
PARTHICA,129-134.
77. -Keall, E,J, and Keall. )1981(. “The Qaleh-
I Yazdgird pottery: A statistical approach”.
Iran. (XIX). London 33-80.
78. -Кошеленко.Г.А. (1977). Родина
парфян здательство,Советский
художник..
79. -Lyonnet, B. (2012). “Questions on the
Date of the Hellenistic Pottery from Central
Asia (Ai Khanoum, Marakanda and Koktepe)”.
Ancient Civilizations from Scythia to Siberia
18. 143-173.
80. -Lyonnet,B. (2013). “La céramique de la
maison du quartier sud-ouest d’Aï Khanoum”.
Fouilles d ’Ai Khanoum. Lecuyot,
Guy,IX,Paris.
81. -Masson, V,M. (1988). Altyn-Depe.
translated: Henry Michael, Philadelphia:
university of Pennsylvania.
82. -Olbrycht, M. (2015). “Parthian Cities and
Strongholds in Turkmenistan”. international
journal of Eurasian studies. (vol.II), 117-125.
83. -Orton ,C, and et al. (2007). Pottery in
archaeology. Cambridge university press.
84. -Пилипко В. (1978). “Ярык-депе:.КДX”.
Вып, (vol 7), 14-31.
 ...‫قراولخانه در دشت‬
99. URL 2:
https://en.wikipedia.org/wiki/Yazdegerd_III
100. URL 3:
http://malekmuseum.org/files/artifacts/search/
1428555287.jpg

51 ‫ شماره‬1402 ‫تابستان‬
22