‫تاریخ عمومی نقاشی ‪3‬‬

‫نازنین شعائی‬
‫زمستان‪1400‬‬
‫تاریخ نقاشی ایران‬
‫هنرایران قبل از اسالم‬

‫دوره پارینه سنگی و نوسنگی‬ ‫•‬

‫هخامنشیان‬ ‫•‬
‫پارتها (اشکانیان)‬ ‫•‬
‫ساسانیان‬ ‫•‬
‫– مانوی‬
‫– سغدی‬
 ‫هنر نقاشی در مفهوم ساده آن کاربست رنگ بر روی سطح دو بعدی برای‬
‫خلق تصاویر است‪.‬‬
‫دوره پارینه سنگی‬
‫نخستین نمونه های تصویری در ایران مربوط به دوره پارینه سنگی است که‬
‫بصورت صخره نگاره هستند‪ .‬این تصاویر در پناهگاههای صخره ای همیان‬
‫(هومیان)‪ ،‬غار میر مالس در منطقه کوهدشت وغار دوشه درلرستان کشف‬
‫شده ‪.‬مک برنی ) ‪ (mc Burney‬قدمت این تصاویر را از دوره پارینه سنگی‬
‫تا نوسنگی یعنی از ‪ 6000‬تا ‪ 4000‬پیش از میالد تخمین زده است‪.‬‬
‫در این صخره نگاری ها تصاویری از جنگ و شکار با تیروکمان وچهارپایانی‬
‫نظیر اسب‪ ،‬گوزن‪ ،‬روباه‪ ،‬بزکوهی و سگ دیده میشود‪ .‬این تصاویر بصورت‬
‫ابتدایی و ساده با رنگ های سیاه‪ ،‬زرد و اخرایی کشیده شده اند‪ .‬انسان در این‬
‫تصاویر گاه تمام رخ و گاه پهلونما است اما حیوانات بصورت پهلونما هستند‪.‬‬
‫صخره نگاره همیان‬
‫غار میرمالس‬
‫غار دوشه‬
 ‫مناطق نوسنگی‬
‫گوران ‪ ،‬گنج دره‪ ،‬علی کش‪ ،‬مناطق زاگرس (جامو‪ ،‬سراب)‪،‬‬
‫تپه سبز خوزستان‪ ،‬حاجی فیروز آذربایجان‪ ،‬گودین تپه در شمال شرقی لرستان‪،‬‬
‫تپه سیلک در حاشیه کویر نمک و تپه یحیی در جنوب شرق‬

‫نمونه اثراز حفریات تپه سراب کرمانشاه پیکره های گلین بصورت انسان انتزاعی‬
‫و حیواناتی نظیر گراز و سگ بصورت واقعگرایانه‬
 ‫شروع سفال نگاری در فالت ایران به هزاره هفتم پیش از میالد بر میگردد‪.‬‬
‫در ابتدا خطوط موازی و زیکزاکی و اغلب لوزی کشیده میشد اما به مرور زمان‬
‫پیشرفت چشمگیری در سفال نگاری بوجود آمد مخصوصا از هزاره چهارم پیش از‬
‫میالد‪.‬‬
‫سفالینه های تپه سیلک‬
 ‫مهرهای باستان‬
‫مهر های این دوران هم پا به پای سفالینه ها در نمایش طراحی ها و تصویر‬
‫پردازی ها از هزاره پنجم قبل از میالد به بعد نقش چشمگیری داشتند‪ .‬بر روی این‬
‫مهر ها نقوش هندسی‪ ،‬پیکره و نقوش مرکب انسان و حیوان ترسیم شده است‪.‬‬
‫مهر استوانه ای از جنس سنگ آهک در ستایش شمش‬
‫• هزاره دوم پیش از میالد به لحاظ آثار مکشوفه در مناطق مختلف پرمایه و غنی‬
‫است‪.‬از نمونه این آثار میتوان آثار تپه سیَلک کاشان‪ ،‬مارلیک‪ ،‬تپه حسنلو‪،‬‬
‫گنجینه مفرغ های لرستان و گنجینه زیویه سقز را نام برد‪.‬‬

‫جام زرین مارلیک‬

 ‫• انسان و حیوان اشکال دایره و مربع و نقشمایه هایی همچون کوه‪ ،‬آب مواج‪،‬‬
‫خورشید و ماه از رایج ترین ماد تصویری سفال نگاری در ایران باستان بود‪.‬‬
‫هنرمند در این سفال نگاری ها به طبیعت وفادار نبوده و جزئیات را نقش نمی‬
‫زد بلکه با عالئم‪ ،‬نشانه ها و چکیده نگاری به بیان مفهوم ذهنی خود می‬
‫پرداخته‪ .‬انتزاع از ویژگیهای اصلی این تصاویر است‪.‬‬
 ‫• امپراتوری هخامنشی‬
‫تاسیس در حدود ‪ 550‬ق‪.‬م‬
‫حمایت شاه از هنر و صنعت‬
‫ایجاد هنری درباری‬
‫نمایش عظمت و اقتدار شاهان‬
‫فلزکاری‪ ،‬نقش برجسته‪ ،‬مهر‪ ،‬سفال نگاری‪ ،‬قالی بافی‪ ،‬پیکره تراشی انسانی و‬
‫حیوانی از نمونه هنرهای این زمان است‪.‬‬
‫تکوک یا ریتون بز کوهی از دوره هخامنشی‬
‫تکوک یا ریتون از دوره هخامنشی‬
‫نقش برجسته آجر لعابدار‪،‬سربازان سپاه جاویدان‬
‫دوره هخامنشی‬
‫سکه هایی از دوره سلوکی‬
 ‫• اشکانیان‬
‫پارتیان اقوام چادر نشین آریایی بودند که در شمال شرق ایران استقرار داشتند بعد‬
‫از بیرون راندن سلوکیان و گسترش سرزمینهای خود تیسفون را به عنوان پایتخت‬
‫انتخاب کردند‪.‬‬
‫با روی کار آمدن پارتیان(اشکانیان) دو رویکرد در هنر پدیدلر شد‪:‬‬
‫‪ -2‬یونانی ستیزی‬ ‫‪ -1‬یونانی دوستی‬
‫از دوره پارتی در دونقطه دیوار نگاره هایی بدست آمده‬
‫‪ -1‬دورااوروپوس در بین النهرین‬
‫‪ -2‬کوه خواجه در سیستان‬
‫دیوار نگاره دورااوراپوس‪ ،‬پارتیان‪ ،‬سده نخست میالدی‬
‫دیوار نگاره کوه خواجه‪،‬پارتیان‬
 ‫• امپراتوری ساسانی‬
‫اساس هنر ساسانی را عناصر کهن ایران و آسیای غربی تشکیل می دادند‪ .‬تلفیقی‬
‫از سنتهای هخامنشی و عناص یونانی – رومی برای نشان دادن عظمت و اقتدار‬
‫شاهان‪.‬‬
‫موضوعات آثار بجا مانده از دوره ساسانی‬
‫بازنمایی هیئت پادشاه در حاالت مختلف چون؛ جنگ‪ ،‬شکار‪ ،‬دیهیم گیری(تاج‬
‫گذاری) از اهرا مزدا‪ ،‬جلوس بر تخت و ‪....‬به همراه بکار بردن نقشمایه های‬
‫گیاهی و جانوری با معانی نمادین‬
‫این موضوعات و نقشمایه ها بارها در مقیاس خیلی بزرگ بر روی صخرها و در‬
‫اندازه های کوچکتر بر روی دیوار کاخ‪ ،‬سطح ظروف سیمین‪ ،‬مهرهای سنگی و‬
‫پارچه تصویر می شدند‬
 ‫نقش برجسته ساسانی‬

‫دیهیم گیری اردشیر بابکان از اهورا مزدا بعد از پیروزی‬

‫بر اردوان پنجم‪ ،‬نقش رستم‬
‫پیروزی شاپور پسر اردشیر بر امپراتوری روم‪ ،‬نقش رستم‬
‫موزاییک دوره ساسانی ‪ ،‬کاخ شاپور‬
‫نقش برجسته تاق بستان‬
‫ظروف سیمین ساسانی‬
‫نقش پارچه از دوره ساسانی‬
‫تعدادی مهر ساسانی‪ ،‬موزه محسن مقدم‪ ،‬تهران‬
 ‫نقاشی ساسانی‬

‫ازدوره ساسانی دیوار نگاره کاملی باقی نمانده است و بیشتر قطعات بجا‬
‫مانده در افقانستان قرار دارند‪ .‬در خرابه های کاخ تیسفون و همچنین در‬
‫شوش نیز میتوان آثاری از این دوره مشاهده کرد‪.‬‬
‫دیوار نگاره شوش عظیم و متعلق به اوایل سده چهارم میالدی است‪ .‬در این‬
‫نگاره دو نفر سوار بر اسب گله ای از گرازها و آهوان را برای شکار‬
‫تعقیب می کنند‪.‬‬
‫پیکره ها با خطوط سیاه مشخص شده و رنگها بدون سایه روشن و بصورت‬
‫تخت هستند‪ ،‬اثری از حجم نمایی دیده نمی شود‪.‬‬
 ‫نقاشی ساسانی‬

‫دیوارنگاره‪ ،‬نخجیرگاه‪ ،‬شوش‪ ،‬سده چهارم میالدی‬

 ‫نقاشی مانوی‬

‫نقاشی برای مانویان یک وسیله تعلیم و تیلیغ بود و غالبا مفاهیم نمادین را‬
‫بیان می کرد‪.‬‬
‫خصوصیات نگاره ها‬
‫نگاره ها بطرزی خالصه با خطوط موزون و رنگهای درخشان می‬
‫ساختند و با نقوش انتزاعی تزیین می کردند‪ .‬پالت رنگی آنها متشکل بود‬
‫از رنگ الجوردی‪ ،‬آبی روشن‪ ،‬نارنجی‪ ،‬سبز و سرخ‪.‬‬
‫همیشه یک رنگ یکدست (آبی‪ ،‬سبز یا سرخ) را در پس زمینه تصویر به‬
‫کار می بردند‪ .‬برای اجرای هر طرح ابتدا خطوط اصلی را با رنگ قرمز‬
‫یا سیاه بر روی صفحه صاف و صیقلی می کشیدند بعد درون شکلها را با‬
‫رنگ یا طال ویا نقره می پوشاندند و در آخر بعضی از قسمتها را‬
‫قلمگیری می کردند‪.‬‬
‫نقاشی مانوی‬
 ‫نقاشی سغدی همزمان با ساسانی‬

‫در دوران پیشا اسالمی به نواحی بخارا و سمرقند سغد (سغدیانا) می گفتند‪.‬‬
‫مهمترین آثار مکتب سغدی در پنجیکنت (حوالی سمرقند) افراسیاب (سمرقند) و‬
‫ورخشا( نزدیک بخارا) کشف شده است‪.‬‬
‫تکامل نقاشی دیواری از سده چهارم تا هشتم میالدی را میتوان در پنجیکنت پی‬
‫گیری کرد‪.‬‬
‫موضوعات این نقاشی ها‪ :‬مذهبی‪ ،‬حماسی‪ ،‬تاریخی‪ ،‬روزمره و عامیانه‬
‫نگاره های قهرمانی و حماسی غالبا در باریکه های ممتد تصویر شده اند به‬
‫نحوی که بیننده میتواند روایت تصویر را بطور افقی روی دیوار دنبال کند‪.‬‬
‫نقاشی دیواری پنجیکنت‪ ،‬موزه آرمیتاژ‬
‫بخشی از دیوار نگاره؛ حماسه رستم‪ ،‬پنجیکنت‪ ،‬سده هفتم میالدی‬
 ‫تماس نزدیک مانویان با بوداییان باعث نفوذ عناصربودایی در هنر مانوی‬
‫شد‪.‬‬
‫تلفیق این دو هنر را میتوان درقزل غارهای بودایی مشاهده کرد ‪.‬‬
‫عنصر هندی در ترکیب بندی موضوعات متداول بودایی‪ ،‬تمثال آرام و موقر‬
‫بودا دید در حالی که جزئیات تصویری جامگان‪ ،‬تاج و زینتها و تمایل به‬
‫قرینه سازی منشا ساسانی دارند‪.‬‬
‫بازنمایی خطی پیکره ها‪ ،‬پس زمینه تخت و نقشدار‪ ،‬رنگهای سرد و‬
‫درخشان از ویژگیهای بارز سبک هندی ایرانی است‪.‬‬
‫نقاشی دیواری درقزل غارهای بودایی‬
‫عصر ساسانی شاهد مرحله ای با اهمیت از تحول زیبایی شناسی ایرانی‬
‫بود‪.‬دستاوردهای هنر این دوره از غرب تا آتالنتیک و از شرق تا چین‬
‫نفوذ کرد و تا دیر زمانی بعد از انقراض سلسله ساسانی پایدار ماند‪.‬‬
‫سنتهای ساسانی نه تنها از طریق آثار هنری بلکه به واسطه متونی چون‬
‫خداینامه به دوره اسالمی رسید‪.‬‬