‫ﺳﻴﻤﺎي ﺻﺎدق‬

‫ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‬

‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ‬

‫ﺗﺄﻟﻴﻒ‪:‬‬

‫‪‬א‪‬א‪ ‬‬
‫ﻣﻬﺎﺑﺎد‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺒﻠﻪ‬
 ‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻮﻟﻒ ﻛﺘﺎب‪:‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ ارﺟﻤﻨﺪ‪ ،‬داﺷﻨﻤﻨﺪ ﻓﺎﺿﻞ و ﻣﺤﻘﻖ وارﺳﺘﻪ ﺟﻨﺎب ﺣﺎج ﻣﻼ ﻋﺒـﺪاﷲ اﺣﻤـﺪﻳﺎن در ﺳـﺎل‬
‫‪1319‬ﻫـ ‪.‬ش در ﺧﺎﻧﻮاده ﺷﺮﻳﻒ و ﻣﺘﺪﻳﻦ در ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﻣﻬﺎﺑﺎد دﻳﺪه ﺑﻪ ﺟﻬـﺎن ﮔﺸـﻮد ﻋﻠـﻮم‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ را ﻧﺰد ﻋﻠﻤﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮاي اداﻣﻪ ﺗﺤﺼـﻴﻞ و ﻛﺴـﺐ داﻧـﺶ و ﻛﻤـﺎل‪ ،‬از‬
‫اﺳﺎﺗﻴﺪ ﺑﺰرﮔﻮاري ﭼﻮن ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻼﻋﺼﺎم اﻟﺪﻳﻦ ﺷﻔﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻣﺮﺣـﻮم ﻋﻼﻣـﻪ ﻣـﻼ ﺑـﺎﻗﺮ ﺑﺎﻟـﻚ و‬
‫ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻼ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰﻟﺠـﻲ‪ -‬رﺿﻮان اﷲ ﺗﻌﺎل ﻋﻠﻴﻬﻢ اﺟﻤﻌﻴﻦ‪ -‬ﻛﻪ از ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪ و ﺑـﺎرز‬
‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻬﺮهﻫﺎي ﻓﺮاوان ﺑﺮد و در ﻧﻬﺎﻳﺖ از ﻣﺤﻀﺮ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻼ ﻋﻠـﻲ وﻟـﺰي ﺑـﻪ اﺧـﺬ‬
‫اﺟﺎزه اﻓﺘﺎء و ﺗﺪرﻳﺲ ﻧﺎﻳﻞ ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در آزﻣﻮن ﺳﻄﺢ روﺣﺎﻧﻴﺎن اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﻛﻪ از ﻃﺮف داﻧﺸﻜﺪه اﻟﻬﻴﺎت و ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﻲ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺑﺮﮔﺰار ﮔﺮدﻳﺪ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ اﺧﺬ درﺟﻪ دﻛﺘﺮي ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﺸﺎن در ﻛﻨﺎر ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻣﻮﺛﺮ در ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﻣﺤﺎﻓﻞ و اﻳﺮاد وﻋـﻆ و ﺧﻄﺎﺑـﻪ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻔﺎي وﻇﻴﻔﻪ دﻳﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ در ﺟﻬﺖ آﺷﻨﺎ ﻛﺮدن ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻳﻞ اﻋﺘﻘـﺎدي و اﺣﻜـﺎم دﻳﻨـﻲ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ و ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺗﺪرﻳﺲ در ﻣﺪارس ﺣﻮزوي و ﻛﻼﺳﻴﻚ ﺑﻪ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﺴـﻞ ﺟـﻮان ﻫﻤـﺖ‬
‫ﮔﻤﺎرد و ﺑﻪ ﻣﺪت ﻫﺸﺖ ﺳﺎل ﺗﻬﻴﻪ و اﺟﺮاي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي دﻳﻨﻲ رادﻳﻮ ﻣﻬﺎﺑﺎد را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪.‬‬
‫وﺟﻮد ﻣﺸﻜﻼت و ﻛﻤﺒﻮدﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي و ﺗﻀﻴﻴﻘﺎت و ﻣﻮاﻧﻊ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻛﻪ ﺑـﺎ آن روﺑـﺮو ﺑـﻮده‪،‬‬
‫ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺧﻠﻠﻲ در روﺣﻴﻪ ﻣﻘﺎوم اﻳﺸـﺎن اﻳﺠـﺎد ﻛـﺮده و ﺳـﺪ راه ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬـﺎي اﺻـﻼح‬
‫ﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ و ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﺎﻧﻪ وي ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ آﺛﺎر ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﻪ و ﻣﻔﻴﺪ اﻳﺸﺎن ﻛﻪ اﻛﺜﺮاً ﺑﻪ زﻳﻮر ﻃﺒﻊ آراﺳﺘﻪ ﮔﺮدﻳﺪهاﻧـﺪ ﺑـﻪ ﺷـﺮح زﻳـﺮ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻗﺮآن ﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫‪ -2‬ﺣﺪﻳﺚ ﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫‪ -3‬ﺳﻴﻤﺎي ﺻﺎدق ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‬
‫‪ -4‬ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ اﻣﺎم ﺷﺎﻓﻌﻲ‬
‫‪ -5‬ﺗﺮﺟﻤﻪ رﺳﺎﻟﺔ اﻟﺘﻮﺣﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪه‬
‫‪ -6‬ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﻘﻬﻲ و ﻛﻼﻣﻲ‬
‫‪ -7‬ﻗﺒﻠﻪ ﻣﺤﻤﺪي‬
‫‪ -8‬ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﻛﻼم اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‬
 ‫‪ -9‬ﻛﻼم ﺟﺪﻳﺪ‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎن ﻛﺮدي‬ ‫ﻧﻔﺴﻴﺮ ﺳﻮره ﺣﻤﺪ‬ ‫‪-10‬‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎن ﻛﺮدي‬ ‫ﻫﻪ ﺳﺖ و ﻫﺎوار‬ ‫‪-11‬‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎن ﻛﺮدي‬ ‫ﮔﻪ ﻟﺤﻮ‬ ‫‪-12‬‬
‫ﺑﺴﻮي ﺟﻬﺎن ﺟﺎوﻳﺪان‬ ‫‪-13‬‬
‫در ﻧﻬﺎﻳﺖ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻬﺮﺑﺎن ﻣﺴﺎﻟﺖ دارﻳﻢ ﻛﻪ ﻋﺰت وﺗﻮان ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳـﺘﺎد ﮔﺮاﻧﻘـﺪر و‬
‫اﻣﺜﺎل اﻳﺸﺎن ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ان ﺷﺎءاﷲ‬
 ‫ارﻣﻐﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺷﻤﻮﻟﻲ ﻗـﺮآن و‬
‫ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺷﻤﻮﻟﻲ اﺳﻼم اﻋﺘﻘﺎد ﻛﺎﻣﻠﻲ دارﻧـﺪ‬
‫و ﺟﻮﻳﻨــﺪﮔﺎن ﺗﻌﻠــﻴﻢ ﻋــﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤــﺎﻋﻲ و‬
‫ﭘﻮﻳﻨﺪﮔﺎن راه ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﻲ و ﻣـﺮدم دوﺳـﺘﻲ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ﻛﺘﺎب‬

‫»ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺆﻟّﻒ ﺑﺮ ﭼﺎپ ﭘﻨﺠﻢ« ‪1 ......................................................................................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬از ﺗﻮﻟﺪ ﺗﺎ اﺳﻼم ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ‪30 ..................................................‬‬

‫ﺗﻮﻟﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ‪30..................................................................................................................‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﻧﻮﺟﻮاﻧﻲ در ﺻﺤﺮاﻫﺎي ﻣﻜﻪ ‪31................................................................................................‬‬
‫ﺣﻀﻮر ﻋﻤﺮ در ﺑﺎزارﻫﺎي ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﻋﺮب‪32........................................................................................‬‬
‫ﻫﻮﻳﺖ و ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ‪34............................................................................................‬‬
‫ﻋﻤﺮ در ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺧﺎﻧﻮاده داده اﺳﺖ ‪38.................................................................‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺷﺌﻮﻧﺎت ﻣﻠﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻲدﻫﺪ ‪40..................................................................‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﭘﺴﺘﻬﺎي ﻣﻬﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را اداره ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪41....................................................................‬‬
‫در ﻋﻤﺮ ﻋﻼﻳﻢ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﺎﺑﻐﻪﻫﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد ‪43......................................................................‬‬
‫ﻋﻤﺮ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ دﻳﻦ اﺳﻼم ﻣﻄﺮح ﻣﻲﮔﺮدد ‪45..................................................................................‬‬
‫ﻋﻤﺮ اول ﺑﻪ ﺷﻜﻨﺠﻪ و آزار زﻧﺎن و ﻛﻨﻴﺰﻛﻬﺎ ﻣﻲﭘﺮدازد‪47.....................................................................‬‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ،‬در ﺣﺎل ﻛﻔﺮ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪص ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻮدﺑﺎﻧﻪ دارد ‪48...................................................................‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل داﻣﺎدش و ﺧﻮاﻫﺮش ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪52............................................................................‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺷﺪﻳﺪ آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻳﻤﺎن ﻣﻲآورد ‪54.........................................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬از اﺳﻼم ﻋﻤﺮ ﺗﺎ ﺳﺎل دوم ﻫﺠﺮي ‪59 ...............................................‬‬
‫ﻋﻤﺮ در ﺧﺎﻧﻪ ارﻗﻢ ‪59.....................................................................................................................‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﻣﺒﺎرزه ﺧﻮد را ﻋﻠﻴﻪ ﻛﻔﺮ ﻣﺴﺘﺒﺪ ﻣﻜﻪ آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪60...................................................................‬‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﻋﻤﺮ ﺑﻪ درﮔﻴﺮي ﺳﺨﺘﻲ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ‪61..............................................................................‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ در ﭘﻨﺎه ﻛﻔﺮ ﺑﺮاي اﺳﻼم ﻣﺒﺎرزه ﻛﻨﺪ‪63....................................................................‬‬
‫ﻋﻤﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺪرت ﺑﺎ زور ﺑﺎزو‪ ،‬ﺣﻖ آزادي ﻋﻘﻴﺪه را ﻣﻲﮔﻴﺮد ‪64.....................................................‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺒﺎرزه و درﮔﻴﺮﻳﻬﺎي ﺧﻮد را ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪65.................................................................‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﻧﻤﺎز و ﺗﻼوت ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻗﺮﻳﺶ ﻣﻲﺑﺮد ‪66..............................................................‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺒﻠﻴﻎ دﻳﻦ و ﺷﻌﺎﻳﺮ اﺳﻼﻣﻲ ﻋﻠﻨﻲ ﮔﺮدد ‪66..................................‬‬
‫ﺷﻌﺎر ﻛﻮﺑﻨﺪه ﻋﻤﺮ‪ :‬اﺳﻼم دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻋﻠﻨﻲ اﺳﺖ ‪67.........................................................................‬‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻋﻤﺎل ﻣﺘﻬﻮراﻧﻪ ﻋﻤﺮ در ﺟﻬﺖ ﻋﻠﻨﻲ ﻛﺮدن ﺷﻌﺎﻳﺮ دﻳﻦ اﺳﻼم ‪70..................................................‬‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﻗﺮﻳﺶ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺪرت ﻧﻤﺎﻳﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ‪72........................................................‬‬
‫ﻓﺎروق آﺷﻜﺎرا از ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻫﺠﺮت ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪73.............................................................................‬‬
‫ﻋﻤﺮ در ﻗﺒﺎ در اﻧﺘﻈﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ‪76.................................................................................................‬‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺧﺎﻧﻮاده و ﺧﻮﻳﺸﺎن ﻓﺎروق ‪78...........................................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق در ﺷﻬﺮ آزادﻳﻬﺎ )ﻣﺪﻳﻨﻪ( ‪79...................................................................................................‬‬

‫ﻫﺠﺮت ﺑﻪ ﺷﻬﺮ آزادﻳﻬﺎ‪79......................................................................................‬‬

‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﺮﻳﻦ ﺟﻮﻻﻧﮕﺎه ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ دﻳﻨﻲ ﻓﺎروق ‪82............................................................................‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ ﺑﺮادر ﺧﻮاﻧﺪه ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ ‪82............................................................‬‬
‫رؤﻳﺎي ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﻓﺎروق درﺑﺎره اذان‪83..............................................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق‪ ،‬ﺑﺎزرﮔﺎن ﻣﻜﻪ‪ ،‬در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻛﺎر ﻛﺸﺎورزي ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪84...................................................................‬‬
‫ﺳﺎل اول ﻫﺠﺮي‪ :‬و آراﻣﻴﻬﺎي ﻗﺒﻞ از ﻃﻮﻓﺎن! ‪85................................................................................‬‬

‫»ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ ،‬ﻓﺎروق در رﻛﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﺗﻤﺎم ﻏﺰوهﻫﺎ« ‪88 ..........................‬‬

‫ﻓﺎروق در ﻏﺰوه ﺑﺪر ‪88..................................................................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق‪ ،‬در ﻣﺤﻞ ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ و ﮔﺎرد ﻣﺤﺎﻓﻆ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ‪89...........................................................‬‬
‫ﻓﺎروق داﻳﻲ ﺧﻮد را در ﺑﺪر ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ ‪91...............................................................................‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﻓﺎروق درﺑﺎره اﺳﻴﺮان ﺑﺪر‪94.....................................................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ ﺧﺮد ﻛﺮدن دﻧﺪاﻧﻬﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻛﺮده اﺳﺖﺧﻄﺄ! اﻹﺷﺎرة‬
‫اﻟﻤﺮﺟﻌﻴﺔ ﻏﻴﺮ ﻣﻌﺮّﻓﺔ‪.‬‬
‫ﻓﺮاﺳﺖ ﻓﺎروق ﺧﻄﺮﻧﺎﻛﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ را ﻛﺸﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪96......................................................................‬‬
‫ازدواج ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﺎ ﺣﻔﺼﻪ دﺧﺘﺮ ﻓﺎروق‪98....................................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ‪99.................................................................................................................‬‬
‫ﺧﺒﺮي ﻛﻪ ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ ﻋﻘﺮﺑﻪ زﻣﺎن را ﻣﺘﻮﻗﻒ! و ﻓﺎروق را ﺑﻴﺤﺲ و ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪101 ..........................‬‬
‫ﭘﺎﺗﻚ ﻓﺎروق در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮاﻧﻪ ﺧﺎﻟﺪ ‪102 ............................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق ﺳﺨﻨﮕﻮي اﺳﻼم در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﭙﺎه ﻗﺮﻳﺶ ‪103 ...........................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق ﻫﻤﺮاه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺳﻮء ﻗﺼﺪ واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪104 ...........................................................‬‬
‫ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﻓﺎروق در ﺟﻨﮓ اﺣﺰاب ‪105 ...........................................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق در ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﻔﺮ ‪106 ...............................................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﻫﺪف ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎم اﺳﺘﻌﻔﺎ ﻣﻲدﻫﺪ ‪107 .....................................‬‬
‫ﻓﺎروق‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ ﻗﻬﺮ و ﺧﺮوش و اﻳﻤﺎن‪ ،‬از اﺣﺴﺎس ذﻟﺖ ﺑﻪ ﻫﻴﺠﺎن ﻣﻲآﻳﺪ ‪109 ......................................‬‬
‫ﻓﺎروق اوﻟﻴﻦ ﺳﻨﮓ ﺑﻨﺎي ﻣﻮﻗﻮﻓﻪﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ را ﻛﺎر ﻣﻲﮔﺬارد‪112 .....................................................‬‬
‫ﻓﺎروق ﺣﺎﻣﻞ ﻧﺎﻣﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ه ﺧﺴﺮو ﭘﺮوﻳﺰ ‪113 ............................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق ﻋﻨﺼﺮ ﻗﻬﺮ و ﺧﺮوش و اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﻣﻮرﭼﮕﺎن ﻫﻢ ﺑﺎ ﻛﻔﺎر ﻣﻲﺟﻨﮕﺪ‪114 ......................‬‬
‫ﻫﻴﺠﺎن ﻓﺎروق از اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻓﺮﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ ‪117 .........................................‬‬
‫ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻓﺎروق ﮔﻮﻳﻨﺪه ‪ :‬زﻧﺪه ﺑﺎد ﻫﺒﻞ !! ‪117 ................................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪120 ..............................................................................‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺎروق را ﺑﺮاي ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻗﻀﻴﻪ ﻫﻮازن ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ ‪121 ..........................................‬‬
‫ﺛﺒﺎت و ﭘﺎﻳﺪاري ﻓﺎروق در ﺟﻨﮓ ﺣﻨﻴﻦ ‪123 ...................................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق ﺣﺮﻛﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از ﻃﺮف ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﻋﻼن ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪124 .......................................................‬‬
‫ﻓﺎروق ‪ :‬ﻛﻴﻔﺮ ﺟﺴﺎرت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصرا ﻛﺸﺘﻦ ﻣﻲداﻧﺪ ‪125 .......................................................‬‬
‫ﻓﺎروق در ﺟﻬﺎد ﻣﺎﻟﻲ ﻓﺪاﻛﺎري ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪126 ......................................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق در ﻳﻚ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ اﻋﺰاﻣﻲ ﺟﻨﮕﻲ ‪127 ...................................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق ﻣﺮز ﻓﺮﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪127 ................................................................................‬‬

‫»ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﻮاﻓﻘﺎت ﻋﻤﺮ و ﻧﻬﺎﻳﺖ ادب او در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص« ‪128 .........‬‬
‫دﻋﺎي ﻓﺎروق درﺑﺎره ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺷﺮاب ‪129 ...........................................................................................‬‬
‫ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺷﺮاب ‪130 ...............................................................................................‬‬
‫ﺗﺄﻳﻴﺪ رأي ﻓﺎروق درﺑﺎره اﺳﻴﺮان ﺑﺪر ‪132 ........................................................................................‬‬
‫ﺗﺄﻳﻴﺪ رأي ﻓﺎروق درﺑﺎره ﺣﺠﺎب‪133 ..............................................................................................‬‬
‫ﺗﺄﻳﻴﺪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻓﺎروق درﺑﺎره ﻣﻘﺎم اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪134 ..................................................................................‬‬
‫دﻋﺎي ﻓﺎروق درﺑﺎره ﻛﺴﺐ اﺟﺎزه ورود ‪134 ....................................................................................‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ ﻋﻠﻴﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ‪135 ........................................................................................‬‬
‫ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻨﻄﻖ ﻗﺎﻃﻊ ﻓﺎروق در رد اﻓﺘﺮا‪139 .........................................................................................‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺟﺎﻳﺰهﻫﺎ و ﺗﺸﻮﻳﻖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﺎروق ﺑﻪ آن ﻧﺎﻳﻞ ﻣﻲﮔﺮدد ‪141 .......................................................‬‬
‫ادب ﻓﺎروق ‪143 ...........................................................................................................................‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﻬﺎﻳﺖ ادب و ﺧﻀﻮع ﻓﺎروق ‪144 ...........................................................................................‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ دﻳﮕﺮ از ادب و اﺣﺘﺮام ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ‪145 ....................................‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﺷﻨﻴﺪن ﻫﺸﺪار ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻧﻤﺎز را ﻗﻄﻊ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪148 ............................‬‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ‪150........‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪ :‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در روزﻫﺎي آﺧﺮ ﺣﻴﺎت‬
‫رواﻳﺖ روﻳﺪاد روزﻫﺎي ﺑﻴﻤﺎري ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ‪150 ..............................................................................‬‬
‫ﻧﻈﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺘﺄﺧﺮ درﺑﺎره اﻳﻦ رواﻳﺖ ‪152 ...................................................................................‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه درﺑﺎره اﻳﻦ رواﻳﺖ ‪154 ................................................................................................‬‬
‫دﻻﻳﻞ ﻋﺪم ﺻﺤﺖ اﻳﻦ رواﻳﺖ‪156 ..................................................................................................‬‬
‫اﺷﺎرهﻫﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص در آﺧﺮﻳﻦ روزﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ ‪158 ....................................................................‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻋﺒﺎس را‪ ،‬در ﻣﻮرد ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ‪ ،‬رد ﻛﺮد‪160 ................................................ .‬‬
‫ﭼﺮا ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻔﺮﻣﻮد ‪162 .................................................................................‬‬
‫دوﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬روز وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ‪163 ...............................................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﻮان ﻗﺒﻮل ﺧﺒﺮ وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻧﺪارد‪165 ...................................................‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ دﻻﻳﻞ ﻗﺎﻃﻊ وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص را اﻋﻼم ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪167 ......................................‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﻴﻢ درﺑﺎره ﺗـﺪﻓﻴﻦ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص ﺑـﻪ اﺗـﺎق‬
‫ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲروﻧﺪ ‪168 ................................................................................................‬‬
‫ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را از ﺧﺎرج اﺗﺎق ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺻﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪169 .....................‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را وادار ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﻘﻴﻔﻪ‪ ،‬ﺑﺮوﻧﺪ‪170 ....‬‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ زﻣﺎﻣﺪاري ‪ :‬آﮔﺎﻫﻲ‪ ،‬ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري و ﻧﻔﻮذ و اﻋﺘﺒﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ ‪174 .......................................‬‬
‫در ﺳﻘﻴﻔﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺮ ﺑﻪ اوج ﺧﻮد ﻣﻲرﺳﺪ‪176 ........................................................................................‬‬
‫ﻳﻚ اﻗﺪام ﺿﺮﺑﺘﻲ‪ ،‬در ﺟﻬﺖ اﺗﺤﺎد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ‪177 .............................................................................‬‬
‫ﺗﺮاﻛﻢ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﻴﻌﺖﻛﻨﻨﺪﮔﺎن اﻧﺼﺎر ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪179 .......................................................‬‬
‫ﻓﺮداي روز وﻓﺎت‪،‬وﻫﻢ ﺑﻴﻌﺖ ﻋﺎم‪180 ............................................................................................ ،‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﻔﺮﻗﻪاﻧﺪازي را ﺷﺪﻳﺪاً ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪182 ................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ ‪ :‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در زﻣﺎن اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪186 .................................‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در راه اﺟﺮاي ﻓﺮﻣﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺧﻮد ‪188 ...........................................................‬‬
‫ﮔﺰارش ﺷﻮرشﻫﺎ و آﺷﻮبﻫﺎ ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪190 ..................................................‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﭘﺮداﺧﺖ زﻛﺎت ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪192 .................... .‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ‪196 ...............................................................................................................‬‬
‫ﻣﺠﺪداً ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻋﺰل ﺧﺎﻟﺪ را ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪199 ...........................................................‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﺸﻮﻳﻖ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﻟﺪ را ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪205 .......................................‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺻﺮار دارد ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺟﻤﻊ ﺷﻮد‪214 ............................................‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را در ﺷﻜﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدن ﺛﺮوتﻫﺎ رد ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪216‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪217 ...........................‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ رأي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪221 ...........................................‬‬
‫ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﻲ از ﻣﺮدم درﺑﺎره ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪222 ......................................................................‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﺑﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻋﺘﺮاض ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪224 .......................................................................‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﺻﺤﺎب ﺑﺎ ﻧﻈﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻮاﻓﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪228 ...........................................................‬‬

‫ﻋﻨﻪ(‪231.........................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ ‪ :‬آﻏﺎز ﺧﻼﻓﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ‬

‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺳﻴﺮان ﻋﺮب را آزاد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪233 ....................................................................‬‬
‫دﻟﻴﻞ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در زﻣﺎن اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪235 ..........................................‬‬
‫ﺳﺨﺖﮔﻴﺮي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﺘﻤﮕﺮان ‪235 ..............................................................‬‬
‫ﺷﺮح وﻇﺎﻳﻒ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻣﺮدم ‪236 .............................................................................‬‬
‫ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻣﻨﻴﺖ داﺧﻠﻲ‪239 ................................................................................................................‬‬
‫ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻋﻴﺴﻮﻳﺎن ﻧﺠﺮان ‪240 .............................................................................................................‬‬
‫ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺧﻴﺒﺮ ‪241 ................................................................................................................‬‬
‫ﺑ‪‬ﻌﺪﻫﺎي ﻧﺒﻮغ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪243 ......................................................................‬‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﺮﻳﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﺮﻳﻊ اﺳﻼم ‪245 .......................................................................‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﻓﻜﺮي و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﺮﻳﻊ اﺳﻼم در ﺟﻬﺎن ‪246 ..........................................................................‬‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺑﺪﻧﻲ و ﺟﺴﻤﻲ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﺮﻳﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ‪247 ................................................................‬‬
‫آﻳﺎ اﺗﻔﺎﻗﺎت ﺳﺒﺐ ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﮔﺮدﻳﺪ؟! ‪252 ..........................................................................‬‬
‫اﻋﻼﻣﻴﻪﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪260 ................................................................................‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﻧﻤﺎرق ‪266 .........................................................................................................................‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﺳﻘﺎﻃﻴﻪ )ﻛﺴﻜﺮ(‪267 ............................................................................................................‬‬
‫ﺟﻠﻮهاي از رﻋﺎﻳﺖ ﺑﺮاﺑﺮي و ﻣﺴﺎوات ‪267 .......................................................................................‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﻣ‪‬ﺮْو‪‬ﺣﻪ رﻣﻀﺎن ‪ 13‬ﻫﺠﺮي‪268 .............................................................................................‬‬
‫ﻣﺘﺎﻧﺖ و ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﻌﺪ از ﺷﻜﺴﺖ ‪272 ..............................................................................................‬‬
‫ﻣﺘﺎﻧﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪273 ..........................................................................................‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﻮﻳﺐ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ‪ 14‬ﻫﺠﺮي ‪275 .....................................................................................‬‬
‫ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺻﺤﻨﻪ ﻣﺴﺎوات واﻗﻌﻲ ‪276 ...............................................................................................‬‬
‫در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل )ﺷﺎم( ‪277 .............................................................................................................‬‬
‫ﻓﺘﺢ ﺷﻬﺮ دﻣﺸﻖ ‪279 .....................................................................................................................‬‬
‫آزادي ‪ :‬ﻗﺮآن و اﻧﺠﻴﻞ در ﻛﻨﺎر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪280 ........................................................... .‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﻴﺴﺎن و ﻓﺤﻞ ‪280 ...............................................................................................................‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮﻗﻲ ﺟﺒﻬﻪ ﻋﺮاق ‪282 .............................................................................................‬‬
‫ﮔﺰارشﻫﺎﻳﻲ از ﻣﺪاﺋﻦ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان‪282 ........................................................................‬‬
‫ﺧﺒﺮي از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺟﻨﮓﻫﺎي رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ اﺳﻼم ‪283 ....................................................‬‬
‫ﻫﻴﺌﺖ اﻋﺰاﻣﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ درﺑﺎر اﻳﺮان‪285 ....................................................................................‬‬
‫ﻣﺬاﻛﺮه رﺳﺘﻢ ﺑﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ‪290 ...........................................................................................‬‬
‫ﻟﺤﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻳﺰدﮔﺮد و رﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﭼﻘﺪر ﻓﺮق دارد!!‪291 .............................................‬‬
‫ﺳﭙﺎه اﻳﺮان در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ‪292 ....................................................................................................‬‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ‪295 ...................................................................................................‬‬
‫ﻟﺤﻈﺎت آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ‪296 .....................................................................................................‬‬
‫روز اول ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ )ارﻣﺎث(‪298 ...............................................................................................‬‬
‫روز دوم ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ )اَﻏﻮاث( ‪299 ..............................................................................................‬‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﺘﻔﺎوت دو ﺳﭙﺎه ﺑﺎ ﻣﻘﺘﻮﻟﻴﻦ و زﺧﻤﻲﻫﺎ ‪300 ............................................................................‬‬
‫روز ﺳﻮم ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ )ﻋ‪‬ﻤﺎس( ‪301 .............................................................................................‬‬
‫)ﻟَﻴ‪‬ﻠَﻪ‪ ‬اﻟﻬ‪‬ﺮﻳﺮ( ﺷﺐ ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻪ ﻫﺮﻳﺮ ‪303 .............................................................................................‬‬
‫آﺧﺮﻳﻦ روز ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ‪305 .......................................................................................................‬‬
‫ﺗﻠﻔﺎت ﺟﺎﻧﻲ و ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕﻲ در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ‪307 ...........................................................................‬‬
‫اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻨﺪر ﻻذﻗﻴﻪ ‪311 .................................................................................................................‬‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮاﻧﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪313 ....................................................................................................‬‬
‫ﻗ‪‬ﻨﱠﺴ‪‬ﺮﻳﻦ و اﻫﻤﻴﺖ آزاد ﻛﺮدن آن‪314 ...............................................................................................‬‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﻬﺮ ﻗ‪‬ﻨﱠﺴ‪‬ﺮﻳﻦ‪315 .............................................................................................................‬‬
‫ﻗﻨﺴﺮﻳﻦ آزاد ﻣﻲﮔﺮدد ‪316 .............................................................................................................‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ را ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪317 .................................................................‬‬
‫ﺷﻬﺮ ﺣﻠﺐ آزاد ﻣﻲﮔﺮدد ‪318 .........................................................................................................‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ ﺷﻬﺮ ﺧﺎﻃﺮهﻫﺎ و ﻗﺪاﺳﺖﻫﺎ‪319 ...............................................................................‬‬
‫اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ ﺷﻬﺮ ﻗﺪاﺳﺖﻫﺎ ‪321 ............................................................................................................‬‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﺳﻼم و وداع ﻫﺮﻗﻞ از ﺷﺎم )ﺳﻮرﻳﻪ( ‪322 ..............................................................................‬‬
‫داﺳﺘﺎن ﺟﺒﻠﺔ اﻻﻳﻬﻢ ‪323 ................................................................................................................‬‬
‫ﺑﺎر دﻳﮕﺮ در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق )ﻋﺮاق(‪326 ...............................................................................................‬‬
‫ﺑﺎﺑﻞ ﺷﻬﺮ اﺳﻄﻮره ﻫﺎ در ﺗﺼﺮف ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪327 ...............................................................................‬‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﺸﺘﺮك ﻓﻴﻞ ﻗﺎدﺳﻴﻪ و ﺷﻴﺮ ﺳﺎﺑﺎط ‪329 .............................................................................‬‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﻬﺮ ﺑ‪‬ﻬ‪‬ﺮﺳ‪‬ﻴﺮ ‪330 ..............................................................................................................‬‬
‫ﻳﺰﮔﺮد ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺻﻠﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪331 ....................................................................................................‬‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺮوه ﺟﺎنﻧﺜﺎري داوﻃﻠﺐ ‪333 .............................................................................................‬‬
‫از ﻋﺠﺎﻳﺐ ﻛﺎرﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﺟﻨﮓﻫﺎي رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ ‪335 ................................................................‬‬
‫ﺗﻴﺴﻔﻮن ﻳﺎ ﻣﺪاﻳﻦ ‪336 ....................................................................................................................‬‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗﺎص در ﻛﺎخ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان‪336 ..................................................................................‬‬
‫ﻓﺮش ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن در ﻃﺎق ﻛﺴﺮي‪337 ................................................................................................‬‬
‫ﺳﻌﺪ )ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم( در ﻛﺎخ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ ‪338 .....................................................................‬‬
‫ﻟﻴﺴﺖ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻣﺪاﻳﻦ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻳﺮان‪341 .............................................................................................‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻣﺎﻧﺖ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم را از ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲداﻧﺪ ‪345 .................‬‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻗﻮاره ﻛﺴﺮي در ﻣﺪﻳﻨﻪ ‪345 .................................................................................................‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺟﺎي ﻏﺮور اﺣﺴﺎس ﺷﺮﻣﻨﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪346 .........................................‬‬
‫ﻗﺎﻟﻲ ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن ‪347 .......................................................................................................................‬‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻗﺎﻟﻲ ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن ‪348 ..............................................................................................................‬‬

‫»ﻓﺼﻞ دﻫﻢ ‪ :‬ﭘﻴﺸﺮوي در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل و ﺷﺮق ﺗﺎ ﻓﺘﺢ ﺑﻴﺖاﻟﻤﻘﺪس و ﺷﻮﺷﺘﺮ« ‪350 ....‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﺧﻮﻧﻴﻦ ﺟﻠﻮﻻ ‪350 ...............................................................................................................‬‬
‫آزاد ﻛﺮدن ﺣ‪‬ﻠﻮان )ﻗﺼﺮ ﺷﻴﺮﻳﻦ( ‪351 ..............................................................................................‬‬
‫ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺟﻨﮓ ﺟﻠﻮﻻ و ﺣﻠﻮان ‪352 ...................................................................................................‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻃﻼ و ﺟﻮاﻫﺮات ﺑﻪ ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻲاﻓﺘﺪ ‪353 .....................................‬‬
‫ﺗﻜﺮﻳﺖ و ﻣﻮﺻﻞ آزاد ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪354 .............................................................................................. .‬‬
‫ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي ﻧﻴﻨﻮا و ﻣﻮﺻﻞ ‪355 .............................................................................................‬‬
‫ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ ‪356 ....................................................................................................‬‬
‫ﻗﺮﻗﻴﺴﺎ ﺑﻌﺪ از ﻣﺎﺳﭙﺬان آزاد ﻣﻲﮔﺮدد‪356 ....................................................................................... .‬‬
‫ﺗﻮﻗﻒ ﺟﻨﮓ در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق )اﻳﺮان( ‪357 ..........................................................................................‬‬
‫اﻫﺪاف ﺟﻨﮓ رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ اﺳﻼم ‪358 ..............................................................................................‬‬
‫ﻋﺮاق آزاد ﺷﺪه راه ﺗﺮﻗﻲ را ﭘﻴﺶ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪358 ............................................................................... .‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻮدﺟﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺳﺪﻫﺎ و ﺑﻘﻴﻪ ﻛﺎرﻫـﺎي ﻋﻤﺮاﻧـﻲ را از ﭼـﻪ‬
‫ﻣﺤﻠﻲ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﺮد؟ ‪359 ..................................................................................................................‬‬
‫ﻋﻠﻴﺮﻏﻢ ﺗﻤﺎﻳﻞ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﻨﮓﻫﺎ اداﻣﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ ‪361 ..............................................‬‬
‫ﺳﻮق اﻫﻮاز آزاد ﻣﻲﮔﺮدد ‪361 ........................................................................................................‬‬
‫ﻫﺮﻣﺰان ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ را ﭘﺎﻳﻤﺎل ﻛﺮد‪362 ............................................................................................‬‬
‫ﻫﺮﻣﺰان ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ را ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪363 ............................................................................‬‬
‫ﻫﺮﻣﺰان ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ را ﺷﻜﺴﺘﻪ ‪364 ...................................................................................‬‬
‫ﺷﻮﺷﺘﺮ ﻧﻴﺰ آزاد ﮔﺮدﻳﺪ‪367 ............................................................................................................‬‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل ‪369 ......................................................................................................‬‬
‫ﻃﺮح اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻘﺪﻣﻪ آزادي ‪371 ........................................................................‬‬
‫ﺟﻨﮓ اﺟﻨﺎدﻳﻦ‪372 .......................................................................................................................‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﻨﮓ اﺟﻨﺎدﻳﻦ ‪373 ..............................................................................................................‬‬
‫اﻳﻠﻴﺎ )ﻗﺪس( ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻣﻲﮔﺮدد ‪374 .................................................................................................‬‬
‫ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ ‪374 .......................................................................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺗﺠﻤﻞﮔﺮا را ﺳﻨﮓﺑﺎران ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪375 ................................................‬‬
‫ﻫﻴﺌﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ اﺳﻘﻒ )ﺻﻔﺮﻧﻴﻮس( ﺑﺮاي ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺻﻠﺢ ‪378 .............................................................‬‬
‫ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺑﺮﻧﺪه ﺑﺮگ ﭘﻴﺮوزي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ‪380 .........................................................................................‬‬
‫ﺗﺼﻮر ﻣﺮدم اﻳﻠﻴﺎ از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪381 ........................................................................‬‬
‫ورود اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ اﻳﻠﻴﺎ )ﻗﺪس( ‪382 .....................................................................‬‬
‫ده روز اﻗﺎﻣﺖ در ﺑﻴﺖاﻟﻤﻘﺪس اﺳﺘﻘﺒﺎل اﺻﺤﺎب از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪384 ............................‬‬
‫ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي ﻓﺮوﻧﺸﺎﻧﺪن ﺷﻮرش ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺎم ‪387 ...................‬‬

‫»ﻓﺼﻞ ﻳﺎزدﻫﻢ ‪ :‬زﻧﮓﻫﺎي ﺧﻄﺮ داﺧﻠﻲ« ‪389 ..................................................‬‬

‫ﺳﻮاﺑﻖ درﺧﺸﺎن ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ ‪393 .................................................................................................‬‬
‫اﺧﻄﺎر اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪ ‪394 ..............................................................................‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻋﺰل و ﻣﺠﺎزات ﺧﺎﻟﺪوﺑﻼل ﻣﺄﻣﻮر اﺟﺮاي ﻓﺮﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪396 .....................‬‬
‫ﻓﺮﺟﺎم ﻛﺎر ﺧﺎﻟﺪ ‪400 .....................................................................................................................‬‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻋﺼﺮ ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪402 .............................................‬‬
‫ﺧﻄﺮ ﺑﺰرگ ﻗﺤﻄﻲ ‪403 .................................................................................................................‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺻﻒ ﺗﻮدهﻫﺎي ﮔﺮﺳﻨﻪ و ﻗﺤﻄﻲزده ‪404 .............................................‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻲﺧﻮرد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻓﻘﻴﺮي ﺑﻪ آن دﺳﺘﺮﺳﻲ دارد ‪409 ...........................‬‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﺻﻞ ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺳﺮاﻳﺖ اﻣﺮاض ﻣﺴﺮي ‪416 ....................................................‬‬
‫ﺷﻬﺎدت ﺳﺮدار ﻛﻢﻧﻈﻴﺮ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ‪419 ............................................................................................‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﺗﺪاﺑﻴﺮ داﻫﻴﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮد آﻣﺎر ﺗﻠﻔﺎت وﺑﺎي ﻋﻤﻮاس ‪420 .............................‬‬
‫ﻋﻠﺖ ﭘﻴﺪاﻳﺶ وﺑﺎي ﻋﻤﻮاس ‪421 ....................................................................................................‬‬
‫ﺧﺒﺮ اﺧﺘﻼف ﺷﺪﻳﺪ اﻫﻞ ﺷﺎم ‪425 ...................................................................................................‬‬
‫وﻗﻮع آﺗﺶﻓﺸﺎﻧﻲ در ﻛﻨﺎر ﻣﺪﻳﻨﻪ ‪426 ..............................................................................................‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﺎﻣﻪ ﻛﻬﻦ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﺗﺎزه دﻳﮕﺮان ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ ‪428 ..................‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺷﻬﺮ ﺟﺎﺑﻴﻪ ‪428 ...............................................................................‬‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي درﺑﺎره آزادﻛﺮدن ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ ‪430 .................................................................................‬‬
‫اذان ﺑﻼل ﺧﺎﻃﺮهاﻧﮕﻴﺰﺗﺮﻳﻦ اذانﻫﺎ ‪433 ............................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوازدﻫﻢ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص در راه آزاد ﻛﺮدن ﻣﺼﺮ ‪435 ...............................‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺼﺮ آزاد ﻣﻲﮔﺮدد‪436 ........................................................................................‬‬
‫ﺧﺎﻃﺮهاﻧﮕﻴﺰﺗﺮﻳﻦ ﺟﺎدهﻫﺎي ﺟﻬﺎن ‪437 ............................................................................................‬‬
‫ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎن ﺷﻬﺮ ﻓﺮﻣﺎء ‪438 ........................................................................................................‬‬
‫ﺳﭙﺎه روم ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺷﺒﻴﺨﻮن ﻣﻲزﻧﺪ ‪440 ...................................................................................‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ رﻋﺐآور و ﺧﺎﻃﺮهاﻧﮕﻴﺰ! ‪441 ................................................................................................‬‬
‫ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎن امدﻧﻴﻦ‪442 ..............................................................................................................‬‬
‫ﻣﺎﻧﻮر ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ‪442 ...................................................................................................‬‬
‫وﺻﻮل ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﺪادي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪444 .................................................................‬‬
‫ﻋﻴﻦﺷﻤﺲ ﺷﻬﺮ ﻋﻠﻢ و ﻧﻮر آزاد ﻣﻲﮔﺮدد‪444 ...................................................................................‬‬
‫اﻫﻤﻴﺖ ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن ‪445 ............................................................................................................‬‬
‫ﻏﺮور ﻛﺎذب دﺷﻤﻦ ﺳﺒﺐ ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﻲﺷﻮد ‪447 ................................................................‬‬
‫ﻣﻘﻮﻗﺲ در ﺟﺰﻳﺮه روﺿﻪ ﺑﺎ ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﺗﻤﺎس ﻣﻲﮔﻴﺮد ‪449 .............................................................‬‬
‫ﻧﻔﻲ ﺗﺒﻌﻴﺾ ﻧﮋادي در دﻳﻦ اﺳﻼم‪450 ..............................................................................................‬‬
‫ﻣﻘﻮﻗﺲ زﻣﻴﻨﻪ ﺻﻠﺢ را آﻣﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪452 .........................................................................................‬‬
‫واﻗﻊﮔﻮﻳﻲ ﻣﻘﻮﻗﺲ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻜﻨﺠﻪ و ﺗﺒﻌﻴﺪ او ﮔﺮدﻳﺪ ‪455 ..................................................................‬‬
‫ﻣﺠﺪداً ﺟﻨﮓ آﻏﺎز ﻣﻲﮔﺮدد ‪456 .....................................................................................................‬‬
‫زﺑﻴﺮ ﺑﻦ ﻋﻮام ﭘﻴﺸﺘﺎز ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﺷﻮد ‪456 ..........................................................................................‬‬
‫ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن ‪457 .............................................................................................‬‬
‫ﺑﻴﻤﺎري ﺗﻮﻫﻢ ﻋﻈﻤﺖ از ﻇﺎﻫﺮ اﺷﺨﺎص! ‪459 ...................................................................................‬‬
‫ﻗﺒﻄﻲﻫﺎ ﻗﺪرت ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد را ﻧﺪارﻧﺪ ‪460 .............................................................‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهاي ﻛﻪ زﺑﺎﻧﺶ از ﺷﻤﺸﻴﺮ دﻳﮕﺮان ﺑﺮﻧﺪهﺗﺮ اﺳﺖ ‪464 ................................................................‬‬
‫ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﻳﻚ ﺑﻴﻤﺎري رواﻧﻲ‪465 .......................................................................................................‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ‪468 .................................................................................................................‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﺳﻴﻠﻲ ﻛﻪ ﺟﺎن ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص را ﻧﺠﺎت ﻣﻲدﻫﺪ ‪469 .................................................................‬‬
‫اﻧﺠﺎم دادن ﻧﻤﺎز ﺧﻮف و ﺳﻘﻮط ﻛﺮﻳﻮن ‪471 .....................................................................................‬‬
‫ﺧﺒﺮي از درﺑﺎر روم ‪472 ...............................................................................................................‬‬
‫ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﻘﻮﻗﺲ در ﺻﺤﻨﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدد ‪474 ...................................................................‬‬
‫آﺷﻔﺘﮕﻲ درﺑﺎر روم‪475 .................................................................................................................‬‬
‫ﻓﺮﻳﺎد ﻗﻬﺮآﻣﻴﺰ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻣﺮﻛﺰ! ‪477 ..................................................................‬‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ‪478 ..........................................................................................................‬‬
‫ﺻﻠﺢ ﺑﺎ اﻫﻞ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‪479 ............................................................................................................‬‬
‫ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺖ ﺷﻬﺮ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ‪482 ...............................................................................................‬‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺷﻬﺮ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ‪483 ..........................................................................................................‬‬
‫ﺑﻨﺎي ﺑﺮ ﻣﺰار ارﻣﻴﺎي ﻧﺒﻲ ‪485 ..................................................................................................‬‬
‫ﺷﺐﻫﺎي ﺷﻬﺮ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ‪486 .........................................................................................................‬‬
‫اﻣﺎﻛﻦ ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰ ﺷﻬﺮ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ‪486 ............................................................................................‬‬
‫ﻓﺎﻧﻮس درﻳﺎﻳﻲ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻳﻜﻲ از ﻋﺠﺎﻳﺐ ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ ﺟﻬﺎن‪489 .........................................................‬‬
‫ﻓﺮﺟﺎم ﻣﻨﺎره ﻓﺎروس‪490 ...............................................................................................................‬‬
‫ﻋﺎدي ﺷﺪن اوﺿﺎع در ﺷﻬﺮ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ‪491 ......................................................................................‬‬
‫ﮔﺰارش ﻓﺘﺢ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪492 ...............................................................‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻴﺪار ‪493 .................................................................................‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑ‪‬ﺮْﻗﻪ ‪494 .........................................................................................................................‬‬
‫ﻃﺮاﺑﻠﺲ آزاد ﻣﻲﮔﺮدد ‪494 ............................................................................................................‬‬
‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺗﻌﺠﺐاﻧﮕﻴﺰ ﻧﻴﻞ‪496 .....................................................................................................‬‬
‫ﻋﻠﺖ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي رود ﻧﻴﻞ ‪497 .......................................................................................................‬‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﺮدم ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ‪500 ......................................................................................‬‬
‫آراء داﻧﺸﻤﻨﺪان درﺑﺎره ﻋﺮوس ﻧﻴﻞ ‪502 ...........................................................................................‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪504 ...........................................................................................................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻴﺰدﻫﻢ ‪ :‬ﻓﺘﺢ اﻟﻔﺘﻮح )ﻧﻬﺎوﻧﺪ( ‪506 .........................................................‬‬

‫ﭼﻨﺪ ﺧﺒﺮ از ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق )اﻳﺮان( ‪506 ...............................................................................................‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﺰﻳﻤﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ اﺳﺖ ‪510 ...............‬‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺷﻬﺮ ﻧﻬﺎوﻧﺪ ‪514 ............................................................................................‬‬
‫ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻘﺮن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ آﻣﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪519 ...............................................................‬‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان در ﻧﻬﺎوﻧﺪ‪520 ..................................................................................‬‬
‫ﮔﺎﻫﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم و ﮔﺎﻫﻲ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻲﺷﻮد ‪522 ...................................................................‬‬
‫ﺷﻜﺴﺖ ﻗﻄﻌﻲ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ‪523 ........................................................................................................‬‬
‫ﻓﺮﺟﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان در ﻧﻬﺎوﻧﺪ ‪524 ....................................................................................‬‬
‫ﺷﻬﺪاي ﮔﻤﻨﺎم از ﻧﻈﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ‪530 ............................................................................................‬‬
‫در ﻧﻈﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﺳﻜﻪﻫﺎي ﻃﻼ ﺟﻤﺮهﻫﺎي آﺗﺶ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ‪531 ......................................................‬‬
‫ﻓﺘﺢ اﻟﻔﺘﻮح‪ :‬ﭘﻴﺮوزي در ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺎوﻧﺪ ‪532 .......................................................................................‬‬
‫اﻋﺰام ﭼﻨﺪ ﺳﭙﺎه دﻳﮕﺮ ﺑﻪ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ‪543 ..........................................................................................‬‬
‫ﺑﺎب اﻻﺑﻮاب ‪545 ..........................................................................................................................‬‬
‫د‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺷﻤﺎل ﺷﺮق اﻳﺮان‪548 ..................................................................................................‬‬
‫اﻋﺰام اﺣﻒ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺮاﺳﺎن ‪549 ...................................................................................................‬‬
‫ﻓﺮار ﻳﺰدﮔﺮد ﺑﻪ ﺧﺎرج اﻳﺮان ‪550 ....................................................................................................‬‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺧﺎﻗﺎن روﺑﺮو ﻣﻲﺷﻮد ‪552 ..................................................................................‬‬
‫ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻓﺮار ﻳﺰدﮔﺮد ﺑﻪ ﺧﺎرج اﻳﺮان ‪553 .......................................................................................‬‬

‫»ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪:‬ﻧﻮع ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺳﻴﺴﺘﻢ اﻗﺘﺼﺎدي ﻓﺎروق« ‪556 .........................‬‬

‫ﻧﻮع ﺣﻜﻮﻣﺖ در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق ‪557 ..................................................................................................‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﺟﻤﻌﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن درﺑﺎره ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓﺎروق ‪558 ......................................................................‬‬
‫وﺳﻴﻠﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻳﻜﻨﻮع ﺣﻜﻮﻣﺖ ‪558 ..............................................................................................‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺎﻧﻮن در زﻣﺎن ﻓﺎروق ‪559 ....................................................................................................‬‬
‫ﺷﻮراﻫﺎي ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق ‪561 ..........................................................................................‬‬
‫ﻧﺒﻮغ ﻓﺎروق در ادراه ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺮﻛﺰي‪564 .....................................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬ﮔﺴﺘﺮش ﺑﻌﺪ اﻗﺘﺼﺎدي ‪565 .....................................................................................................‬‬
‫‪ 1‬ـ زﻣﻴﻦ ‪566 ..............................................................................................................................‬‬
‫زﻣﻴﻦﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺳﭙﺎه اﺳﻼم درآﻣﺪﻧﺪ ‪566 .............................................................................‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﻨﮕﺮه اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﻲ در ﺟﻬﺎن ‪569 ................................................................................‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻃﺮح ﺗﻘﺴﻴﻢ اراﺿﻲ ‪572 ....................................................................................................‬‬
‫‪ 2‬ـ آب ‪575 ................................................................................................................................‬‬
‫ﻃﺮح آﺑﻲ ﻛﺮدن زﻣﻴﻦﻫﺎي دﻳﻤﻲ در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق ‪576 .......................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق رؤﻳﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( را ﺑﺎ ﭘﻴﺎده ﻛﺮدن اﻳﻦ ﻃﺮح ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ‪578 .............................................‬‬
‫‪ 3‬ـ ﭘﻮل و ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي ﻓﺎروق‪579 ..............................................................................................‬‬
‫ﻣﻮازﻧﻪ درﻫﻢ و دﻳﻨﺎر ﻗﺪﻳﻢ ‪580 .......................................................................................................‬‬
‫‪ 4‬ـﺗﺠﺎرت ﺧﺎرﺟﻲ و ﺗَﻌ‪‬ﺮِﻓَﻪ ﮔُﻤ‪‬ﺮُﻛﻲ ‪581 ........................................................................................‬‬
‫‪ 5‬ـ ﻣﻌﺎدن ﭼﻪ ﺳﻄﺤﻲ و ﭼﻪ ﻋﻤﻘﻲ ‪582 ..........................................................................................‬‬
‫‪ 6‬ـ دو ﻧﻮع ﻣﺎﻟﻴﺎت ‪583 ................................................................................................................‬‬
‫‪ 7‬ـ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل )ﺧﺰاﻧﻪ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ( ‪590 ...............................................................................................‬‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰﻳﻬﺎي ﻓﺎروق ‪594 .............................................................................................................‬‬
‫آﻣﺎرﮔﻴﺮي و اﻳﺠﺎد دﺑﻴﺮﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ‪594 .................................................................................................‬‬
‫‪ 1‬ـ ﺑﻴﻤﻪ ﻛﺮدن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و اﺗﺒﺎع ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ ‪595 ..........................................................‬‬
‫ﭘﺲاﻧﺪاز ﻛﺮدن ﺑﺮاي ﻧﻮزادان در ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل ‪602 ................................................................................‬‬
‫ب ـ ﭘﺮوژهﻫﺎي ﻋﻤﺮان و آﺑﺎدي‪603 ...............................................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ را ﺑﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ اﻓﺮاد ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ ‪605 .......................................................‬‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ و ﭘﻮﺷﺎك ﻛﻌﺒﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﺲ ﺑﻬﺘﺮ ‪605 .........................................................................................‬‬
‫‪ 6‬ـ ﻧﺼﺐ ﺳﺘﻮﻧﻬﺎي ﺳﻨﮕﻲ در ﻣﺮز ﺣﺮم ‪606 ...................................................................................‬‬
‫‪ 7‬ـ ﻓﺎروق ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ‪607 ...............................................................................‬‬
‫‪ 8‬ـ ﭘﺮوژهﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﺳﺎزي ﻓﺎروق‪608 ............................................................................................‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬ﺷﻬﺮﺑﻨﺪري ﺑﺼﺮه )ﺷﻬﺮ ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮي( ‪608 ................................................................................‬‬
‫ب‪ :‬ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻨﺎ ﻣﻲﮔﺮدد ‪610 .......................................................................................................‬‬
‫ج‪ :‬ﺷﻬﺮ ﻣ‪‬ﻮ‪‬ﺻ‪‬ﻞ ‪613 ......................................................................................................................‬‬
‫د ـ ﺑﻨﺎي ﺷﻬﺮ ﻓﺴﻄﺎط در ﻣﺼﺮ ‪613 ................................................................................................‬‬
‫ﻫـ ﺑﻨﺎي ﺷﻬﺮ ﺟﻴﺰه در ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ ‪615 ...........................................................................................‬‬
‫ﺗﻌﻤﻴﻦ ﭘﺮوژهﻫﺎي ﻋﻤﺮان وآﺑﺎدي ‪616 ..............................................................................................‬‬

‫»ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ :‬ﺗﺸﻜﻴﻼت اداري در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق«‪616 ...................................‬‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻛﺸﻮري در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق ‪616 ...........................................................................................‬‬
‫ﻋﺰل و ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻣﺎﻣﻮرﻳﻦ ‪624 ............................................................................................................‬‬
‫ﻳﺞ ـ آزادﺗﺮﻳﻦ ﺟﻠﺴﻪ داوري و دﻓﺎع ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺎﺿﻲ اﻳﻦ ﺟﻠﺴﻪ اﺳﺖ ‪643 ....... :‬‬

‫»ﻓﺼﻞ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ‪ :‬آﻣﻮزش و ﭘﺮورش«‪650 ......................................................‬‬

‫ﺗﻮﺳﻌﻪ آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪650 .........................................................‬‬
‫ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ﻗﺮآن و ﺳﻮادآﻣﻮزي اﺟﺒﺎري ‪650 .................................................................................‬‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻗﺮآن اﺣﺎدﻳﺚ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ‪654 .............................................................................................‬‬
‫اﻋﺰام ﻫﻴﺌﺖﻫﺎي ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﺣﺪﻳﺚ ‪655 .............................................................................................‬‬
‫ﺷﺮوط اﻃﻤﻴﻨﺎنﺑﺨﺶ ﻗﺒﻮل رواﻳﺖ ﺣﺪﻳﺚ ‪656 .................................................................................‬‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ﻓﻘﻪ و اﺣﻜﺎم دﻳﻦ‪659 .......................................................................................‬‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ادﺑﻴﺎت ‪663 .....................................................................................................‬‬
‫ﻧﻴﺮوي ﺣﻴﺮتاﻧﮕﻴﺰ ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي! ‪664 ..........................................................................................‬‬
‫ﺑ‪‬ﻌﺪ ﺳﺎزﻧﺪﮔﻲ و ﺑﻌﺪ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي ‪665 ..............................................................................‬‬
‫اﻟﻒ ‪ :‬ﺗﺮوﻳﺞ اﺷﻌﺎر و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﻌﻠﻢ ﺷﻌﺮ ‪666 ......................................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﻨﺒﻪ ﺗﺨﺮﻳﺒﻲ ﺷﻌﺮ را از ﺑﻴﻦ ﻣﻲﺑﺮد‪670 ..........................................................‬‬
‫ﭘﺎﻛﺴﺎزي اﺷﻌﺎر از ﻣﺪاﺣﻲ و ﻫﺠﻮ و ﻋﻴﺐﺗﺮاﺷﻲ‪674 ........................................................................‬‬
‫آﻣﻮزش ﻫﻤﺮاه ﭘﺮورش ‪678 ...........................................................................................................‬‬

‫»ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺪﻫﻢ ‪ :‬ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ« ‪682 ..............................................‬‬

‫ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ‪682 .......................................................................................................‬‬
‫ﻣﻌﻨﻲ ﻋﺪاﻟﺖ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ‪683 .......................................................................................................‬‬
‫ﺳﻄﺢ ﮔﺴﺘﺮده ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در اﺳﻼم ‪683 ..................................................................................‬‬
‫اﺻﻞﻫﺎي ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ‪684 ......................................................................................................‬‬
‫ﺟﻠﻮهﻫﺎﻳﻲ از ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﻼﻣﻲ ‪685 .....................................................................................‬‬
‫ﻣﺤﻞ ﺗﺄﻣﻴﻦ زﻧﺪﮔﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪700 ........................................................................‬‬
‫ﺣﻘﻮق ﺷﺨﺼﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪702 ..............................................................................‬‬
‫اﻳﺜﺎر اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻮد ‪705 ..........................................................‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در وﻇﻴﻔﻪ ﺷﻬﺮداري ‪705 .......................................................................‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﺎر ﭘﺴﺖﺧﺎﻧﻪ را ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪708 ................................ .‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در وﻇﺎﻳﻒ ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ‪708 .......................................................................‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻧﮕﻬﺪاري از اﻣﻮال ﻣﺮدم )ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل( ‪717 ............................................‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻴﭻ اﻣﺘﻴﺎزي ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺸﺪ‪721 ....................................‬‬
‫آزادي ﺑﻲﺣﺪ و ﺣﺼﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻧﺘﻘﺎد از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪730 .....................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻫﺠﺪﻫﻢ ‪ :‬ﻧﺒﻮغ اﺧﻼﻗﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( »ﺗﻮاﺿﻊ« ‪739 ............‬‬
‫ﻫﻴﺒﺖ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺧﺎرج ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ‪743 ..........................................................................‬‬
‫ﻫﻴﺒﺖ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در داﺧﻞ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ‪744 ...........................................................................‬‬
‫ﺗﻔﺎوت ﻫﻴﺒﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺒﻞ از ﺧﻼﻓﺖ و ﺑﻌﺪ از آن ‪747 .........................................‬‬
‫ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺳﺨﺖﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﺮد ‪753 ..........................................................‬‬
‫ﺗﺮﺣﻢ و ﻋﻄﻮﻓﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﻧﺰدﻳﻜﺎن‪754 ....................................................................‬‬
‫ﺗﺮﺣ‪‬ﻢ و ﻋﻄﻮﻓﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺧﺎرج از ﺧﺎﻧﻮاده ‪757 .....................................................‬‬
‫ﺗﺮﺣ‪‬ﻢ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻋﻴﻦ اﺟﺮاي ﻋﺪاﻟﺖ ‪759 ..................................................................‬‬
‫ﻣﻬﻠﺖ ﺑﺮاي ﭘﺸﻴﻤﺎن ﺷﺪن ﻣﺠﺮم از ﺟﺮم ارﺗﺪاد ‪760 ..........................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﺟﺮاي ﺣﺪود اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﻣﻘﺮرات را ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺴﻲ اﺟﺎزه ﻧﻤﻲدﻫﺪ ‪761 .............‬‬
‫ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ﻣﻮﻗﺖ و داﺋﻢ از اﺟﺮاي ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻲ‪762 ............................................................................‬‬
‫آﻳﺎ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دﺧﺘﺮش را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر و ﭘﺴﺮش را ﻛﺸﺘﻪ اﺳﺖ؟ ‪762 ................................‬‬
‫ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ و ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲاﻓﺘﺎدﻧﺪ ‪772 .............................................‬‬

‫»ﻓﺼﻞ ﻧﻮزدﻫﻢ ‪ :‬ﻋﺒﺎدتﻫﺎ«‪776 .....................................................................‬‬

‫ﻋﺒﺎدتﻫﺎ و ﺷﺪت ﺗﻤﺴﻚ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ ص ‪776 ....................................‬‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ درﺑﺎره او‪‬ﻟﻴﺎت ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪785 ................................................................................‬‬
‫اﻟﻒ ‪ :‬زﻛﺎة در ﮔﻠﻪ اﺳﺒﺎن ‪788 .........................................................................................................‬‬
‫ب ‪ :‬آﻳﺎ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺣﻜﻢ وﻗﻮع ﻃﻼقﻫﺎي ﺛﻼﺛﻪ را ﺻﺎدر ﻛﺮد؟‪789 ...................................‬‬
‫ج ‪ :‬ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺗﺮاوﻳﺢ ‪798 ..........................................................................................................‬‬
‫د ‪ :‬ﺗﻤﺘﻊ در ﻋ‪‬ﻤﺮه در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪800 .....................................................................‬‬
‫ﻫـ ‪ :‬ﺟﻮ ﺗﺠﻮﻳﺰ و ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻣﺘﻌﻪ )ﻧﻜﺎح ﻣﻮﻗﺖ( ‪804 .............................................................................‬‬
‫اﻳﻦ دو ﻓﻘﺮه ﺗﺠﻮﻳﺰ ﭼﺮا در ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ و ﻫﺸﺘﻢ ﺑﻮدهاﻧﺪ؟ ‪806 ..............................................................‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻣﺘﻌﻪ را ﭼﻪ وﻗﺖ اﻋﻼم ﻛﺮد ‪812 ..........................................................‬‬
‫اوج وﺳﻌﺖ ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﺣﻜﺎم دﻳﻦ ‪816 .................................................‬‬
‫ﻓﺮازﻫﺎﻳﻲ از درك و ﻓﺮاﺳﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪817 ...................................................................‬‬
‫ﻓﺮازﻫﺎﻳﻲ از درك و ﻓﺮاﺳﺖ ﺣﻴﺮتاﻧﮕﻴﺰ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪818 ..................................................‬‬
‫ﺗﻀﺮع و زاري ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺗﺮس ﺧﺪا ‪823 ...................................................................‬‬
‫ﺷﺪت ﻋﻼﻗﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و راز و ﻧﻴﺎز ﺑﺎ ﺧﺪا ‪824 ..................................................‬‬
‫ﺷﺪت ﻋﻼﻗﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‪826 ....................................................................‬‬
‫ﻋﺒﺎدتﻫﺎي ﻣﺎﻟﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪827 ...................................................................................‬‬

‫ﻋﻨﻪ(‪832...............................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺘﻢ ‪ :‬ﺧﺎﻧﻮاده ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ‬

‫ﺧﺎﻧﻮاده ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪832 ................................................................................................‬‬
‫ﺑﺮادران و ﺧﻮاﻫﺮان ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪832 ................................................................................‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺮان ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪834 ..............................................................................................‬‬
‫ﻫﻤﺴﺮان ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ‪834 ............................................................................‬‬
‫ﻫﻤﺴﺮان ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از ﺗﺸﺮّف ﺑﻪ اﺳﻼم‪835 ...............................................................‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دﺧﺘﺮان و ﭘﺴﺮان ‪839 .......................................................................‬‬
‫دﺧﺘﺮان ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪846 ................................................................................................‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ ‪ :‬آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺎهﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪848 .............................................‬‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﺳﻔﺮ ﺣﺞ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪848 ...................................................................................‬‬
‫وﺿﻊ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺳﻔﺮﻫﺎ ‪849 ........................................................................‬‬
‫ﻋﺮض و ﻃﻮل ﻣﺮزﻫﺎي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ‪850 .........................................................................................‬‬
‫رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﺎﻳﺖﻫﺎ و اﻗﺪام ﺑﻪ ﻋﺰل و ﻧﺼﺐﻫﺎ ‪853 .......................................................................‬‬
‫آﺧﺮﻳﻦ آرزوي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪861 ......................................................................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و دوم ‪ :‬ﺷﻬﺎدت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﺣﻮادث ﺑﻌﺪي ‪861 ...........‬‬
‫در ﻣﻨﺰل ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪863 ...............................................................................................‬‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﺄﺳﻒ ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر از وﻗﻮع اﻳﻦ ﻓﺎﺟﻌﻪ ‪864 ...................................................................‬‬
‫اﻋﻼﻣﻴﻪ ﺷﻮراي ﭘﺰﺷﻜﻲ درﺑﺎره ﻣﺮگ ﻗﻄﻌﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪865 ..............................................‬‬
‫اول ام ﻛﻠﺜﻮم و ﺑﻌﺪ زﻧﺎن دﻳﮕﺮ ﮔﺮﻳﻪ ﻛﺮدﻧﺪ ‪865 ................................................................................‬‬
‫اﻫﺪاف زﻧﺪﮔﻲ در ﻧﻈﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪866 ............................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺗﻘﻮا و ﭘﺎرﺳﺎﺋﻲ ﺑﺎز از ﻋﺬاب ﺧﺪا ﻣﻲﺗﺮﺳﺪ ‪868 ...............................‬‬
‫وﺻﻴﺖﻫﺎي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪870 ...........................................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﺳﻢ ﺗﻌﻴﻴﻦ وﻟﻴﻌﻬﺪ را ﺑﺎﻃﻞ اﻋﻼم ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪873 ..................................................‬‬
‫اﻋﻀﺎي ﺷﻮراي اﻧﺘﺨﺎب ﺑﺮاي ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ‪873 ......................................................................................‬‬
‫ﻗﺎﻃﻊﺗﺮﻳﻦ راه ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از اﺧﺘﻼف ‪876 ........................................................................‬‬
‫آﺧﺮﻳﻦ وﺻﻴﺖﻫﺎي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪879 ................................................................................‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( روي ﺑﺮ ﺧﺎك ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﺪا ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ‪879 .....................................................‬‬
‫اوﻟﻴﻦ آرزو و آﺧﺮﻳﻦ آرزوي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪881 ..................................................................‬‬
‫ﺷﺪت ﻫﻮل و ﻫﺮاس ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از وﻓﺎت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪883 ...................................................‬‬
‫ﻣﺮﺛﻴﻪ ﻋﺎﺗﻜﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪885 ............................‬‬
‫ﺻﺪاي زﻧﮓ ﺧﻄﺮ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺎﺟﻌﻪ ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪886 ......................................‬‬
‫رﻳﺨﺘﻦ ﺧﻮنﻫﺎي ﻧﺎﺑﻪﺣﻖ!! ‪886 ......................................................................................................‬‬
‫ﺗﺴﺮﻳﻊ در ﻛﺎر اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ‪888 ..........................................................................................................‬‬

‫ﺧﺎﺗﻤﻪ‪ :‬ﻛﻠﻤﺎت ﻗﺼﺎر ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪893 .....................................‬‬

‫‪2‬ـ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎ در ﻣﻮرد اﻣﺎرت و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖﻫﺎ ‪895 ................................................................................‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎ درﺑﺎره ﻗﻀﺎوت و داوري ‪901 ......................................................................................‬‬
‫‪4‬ـ در ﻣﻮرد ارزش ﻛﺎر ﻛﺮدن و زﻧﺪﮔﻲ آﺑﺮوﻣﻨﺪاﻧﻪ ‪904 .....................................................................‬‬
‫‪5‬ـ درﺑﺎره ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺧﺎﻧﻮاده و رواﺑﻂ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ ‪909 ..........................................................................‬‬
‫‪6‬ـ درﺑﺎره اﻧﺘﺨﺎب دوﺳﺖ و ﻫﻤﻨﺸﻴﻦ ‪912 .......................................................................................‬‬
‫‪7‬ـ درﺑﺎره ﺳﻼﻣﺘﻲ و ﺣﻔﻆ اﻟﺼﺤﻪ ‪914 ............................................................................................‬‬
‫‪8‬ـ درﺑﺎره اﺧﻼق ﻧﻴﻜﻮ و اﺧﻼق ﺑﺪ ‪916 ..........................................................................................‬‬
‫‪9‬ـ در ﻣﻮرد ﺗﻘﻮي و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري ‪923 .............................................................................................‬‬
‫‪10‬ـ درﺑﺎره اﻫﺪاف زﻧﺪﮔﻲ ‪926 ......................................................................................................‬‬
 ‫»ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺆﻟّﻒ ﺑﺮ ﭼﺎپ ﭘﻨﺠﻢ«‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻋﺰﻳﺰ! ﺧﺪا را ﺷﻜﺮﮔﺰارم ﻛﻪ ﻛﺘﺎب »ﺳﻴﻤﺎي ﺻﺎدق ﻓـﺎروق اﻋﻈـﻢ« ﻋﻤـﺮ ﺑـﻦ‬
‫ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از ﺑﺎرﻫﺎ ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎر آن در ﺗﻴﺮاژﻫﺎي ﺑﺎﻻ‪ ،‬اﻳﻨﻚ ﺑﺎر دﻳﮕـﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤ‪‬ﺖ آﻗﺎي ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﻤﺪي ﺑﺎ ﺣﺮوف ﭼﻴﻨﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻇﺮﻳﻒ و زﻳﺒـﺎ‪ ،‬و ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﺑـﺎ ﻫﻤـﺎن‬
‫ﭼﺎﭘﻬﺎي ﻗﺒﻠﻲ )ﺑﺪون ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺴﺮ و اﺿﺎﻓﻪ(‪ ،‬ﻣﺠﺪداً ﭼﺎپ ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬و در ﻣﻘﺪﻣـﻪ ﭼـﺎپ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻫﺪاف ﻛﻠّﻲ از ﺗﺎﻟﻴﻒ اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب را ﺑﻴـﺎن ﻧﻤـﻮدهام‪ ،‬و در ﻣﻘ‪‬ﺪﻣـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﭼـﺎپ‬
‫ﻣﻴﺨﻮاﻫﻢ دو ﻧﻜﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ را درﺑﺎره راﻫﻨﻤﺎﻳﻲﻫﺎي اﺳﻨﺎد اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺧﺎرج‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و ﭘﻴﺎمﻫﺎي ﺷﻴﻮه ﻧﻮﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ داﺧﻞ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻴﺎن ﻧﻤﺎﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ او‪‬ل‪ :‬اﺳﻨﺎد اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺧﺎرج ﺟﻬﺎن اﺳﻼم آﺷـﻜﺎرا ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ‬
‫اﻧﺘﺸﺎر دﻳﻦ اﺳﻼم در ﻧﻴﻢ ﻗﺮن اول ﻫﺠﺮي‪ ،‬در ﻗﺎرهﻫﺎي آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘـﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ از راه )ﺑـﻼغ‬
‫ﻣﺒﻴﻦ( و ﺗﺒﻠﻴﻎ و ﺗﺒﻴﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ واﺧﻼق و اﺣﻜﺎم اﻳﻦ دﻳﻦ وﺣﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬و‬
‫ﺗﻤﺎم ﺟﻨﮕﻬﺎ ﻳﺎ دﻓﺎﻋﻲ ﻳﺎ از ﻧﻮع ﺟﻨﮕﻬﺎي رﻫﺎﻳﻲ ﺑﺨﺶ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻤﻨﻈﻮر ﻓﺮوﭘﺎﺷـﻲ‬
‫ﻗﺪرﺗﻬﺎي زورﻣﻨﺪ‪ ،‬و آزاد ﻛﺮدن ﻣﻠﺘﻬﺎ از ﻓﺸﺎر ﺗﺤﻤﻴﻞ اﻋﺘﻘﺎدﻫﺎ‪ ،‬و ﻣﺨﺘﺎر ﻧﻤﻮدن ﻫﻤﻪ اﻗـﻮام‬
‫و ﻣﻠﺘﻬﺎ در رد‪ ‬و ﻗﺒﻮل ﻫﺮ دﻳﻨـﻲ ﻛـﻪ ﻣﺎﻳـﻞ ﺑﺎﺷـﻨﺪ )ﭼـﻪ اﺳـﻼم و ﭼـﻪ ﻏﻴﺮاﺳـﻼم( ﺑﺮﭘـﺎ‬

‫ﮔﺮدﻳﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻧﺺ‪ ‬ﺻﺮﻳﺢ آﻳﻪ { ‪ z ÕÔ Ó Ò Ñ‬اﻟﺒﻘﺮة‪ 256 :‬ﻫﻴﭻ ﻓﺮد و ﻫـﻴﭻ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻫﻴﭻ ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ را در ﻗﺒﻮل ﻋﻘﺎﻳﺪ و اﻋﻤﺎل دﻳﻨﻲ ﻣﺠﺒﻮر ﻧﻜـﺮدهاﻧـﺪ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ‬
‫ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ )ج‪ 1‬ص‪ (492‬ﻧﻮﺷﺘﻪ‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﺑﻨـﺪر ﻣﻬـﻢ ﻻذﻗﻴـﻪ‪ ،‬در ﻛﻨـﺎر‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ ﻣﺴـﺎﺟﺪي را ﺑﺮاﻳـﻲ ﺧـﻮد ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ و ﻣﺘﻌـﺮّض ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﻋﻴﺴـﻮﻳﺎن ﻧﺸـﺪﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻋﻴﺴﻮﻳﺎن در ﻛﻨﺎر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﻲ ﺧـﻮد را اﻧﺠـﺎم ﻣﻴﺪادﻧـﺪ‪ ،‬و اﻟﺒﺪاﻳـﻪ و‬
‫اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ﻧﻴﺰ در )ج‪ 7‬ص‪ (23‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫»ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ دﻣﺸﻖ ﻃﺒﻖ ﻣﺎدهاي از ﻣﻘﺮرات ﺟﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﺷـﻬﺮ )ﻛﻠﻴﺴـﺎي‬
‫ﻳﻮﺣﻨّﺎ( ﺑﻪ دو ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮدﻳﺪ ﻳﻚ ﻗﺴﻢ آن ﺑﻌﻨﻮا ﻣﺴﺠﺪ اﺳﻼﻣﻲ ﻗﺮآن در آن ﺗـﻼوت‬
‫ﻣﻴﮕﺮدﻳﺪ و ﻗﺴﻤﺖ دﻳﮕﺮ ﺑﻌﻨﻮان ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻧﺠﻴﻞ در آن ﺧﻮاﻧﺪه ﻣـﻲﺷـﺪ و ﻫﺸـﺘﺎد‬
‫ﺳﺎل ﺗﻤﺎم اﻳﻦ وﺿﻊ اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻋﻴﺴﻮﻳﺎن در زﻣﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ﻧﺼﻒ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﻣﻴﻞ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻌﺎوﺿﻪ ﻛﺮدﻧﺪ« و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان )ج‪ 1‬ص‪ (129‬و ﻓﺘﻮح‬
‫اﻟﺒﻠﺪان )‪ (221‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑـﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم در ﺟﺒﻬﻪﻫﺎي اﻳﺮان اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻄﻮر ﻣﻮﻛّﺪ و ﻣﺘﻌﺪد دﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﺗُﻬـﺪم‪ ‬ﺑﻴـﺖ‪‬‬
‫ﻧﺎرٍ« آﺗﺸﻜﺪهﻫﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﻋﻤﻮﻣﺎً در اﻧﺠﺎم داده آداب و ﻣﺮاﺳﻢ ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﺧـﻮد‬
‫ﺑﺎﻳﺪ آزاد ﺑﺎﺷﻨﺪ« و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن )ج‪ 2‬ص‪ (99‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم‬
‫ﺗﺴﻠّﻂ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ اﻳﺮان ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن زردﺷﺘﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﺳﺎﺑﻖ در ﺟﻬﺖ ﺗﺮوﻳﺞ آﻳﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ‪،‬‬
‫آزاداﻧﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻴﻜﺮدﻧﺪ و ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از آﺗﺸﻜﺪهﻫﺎ ﺑﻌﺪ از ﺗﺴﻠﻂ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﺮ اﻳـﺮان‪،‬‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﺳﺎﺑﻖ ﺷﻌﻠﻪﻫﺎي آﺗﺶ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻌﺪ از دهﻫﺎ ﺳﺎل ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻣﻴـﻞ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آن آﺗﺸﻜﺪهﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮔﺮدﻳﺪ«‪.‬‬
‫»ﺟﺰﻳﻪ« ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﭘﻮل اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻮد و ﻓﻘﻂ از ﻣﺮدا ﺟﻮان و ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻛﺎرزار‪ ،‬درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻴﮕﺮدﻳـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻌﻨﻮان »ﺣﻖ اﻟﺤﻤﺎﻳﻪ« و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ آﻧﻬﺎ از ﺧﺪاﻣﺎت ﺳﺮﺑﺎزي و ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻜﺮدن آﻧﻬـﺎ‬
‫در ﺟﻨﮕﻬﺎﻳﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﭼﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﺪاﺳﺖ آن ﺟﻨﮕﻬﺎ اﻋﺘﻘـﺎد ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺘﻢ ﻧﺎرواﻳﻲ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬و ﻣﻨﺎﻓﻲ ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﻲﺑﻮده ﻛﻪ دﻳـﻦ‬
‫اﺳﻼم ﻣﻨﺎدي ﮔﺴﺘﺮش آن در ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن و در ﺑﻴﻦ ﺗﻤﺎم اﻗﻮام و ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺗﺮدﻳﺪي در اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم در ﻧﻴﻢ ﻗـﺮن اول در ﻗـﺎرهﻫـﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ از راه‬
‫)ﺑﻼغ ﻣﺒﻴﻦ( و ﺗﺒﻠﻴﻎ و ﺗﺒﻴﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ و اﺧﻼق و اﺣﻜﺎم آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻛﺴـﺎﻧﻲ راه اﻳـﻦ‬
‫)ﺑﻼغ ﻣﺒﻴﻦ( را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ )ﻳﻌﻨﻲ اﺻﺤﺎب و ﺗـﺎﺑﻌﻴﻦ( ﻛـﻪ ﺧـﻮد ﺗﺠﺴـﻤﻲ از اﺳـﻼم و‬

‫‪2‬‬
‫ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ اﺻﻞ و ﻋﻘﺎﻳﺪ واﺧﻼق و اﺣﻜﺎم اﻳﻦ دﻳﻦ ﻣﺒﻴﻦ ﺑﻮده‪ ،‬و در ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻌﻠﺖ ﻛﺜﺮت رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ و وﺳﺎﻳﻞ ﻣﻬﻢ ارﺗﺒﺎط ﺟﻤﻌﻲ‪ ،‬اﻣﻜﺎﻧﺎت ﮔﺴـﺘﺮش دﻳـﻦ اﺳـﻼم از راه‬
‫)ﺑﻼغ ﻣﺒﻴﻦ( و ﺗﺒﻠﻴﻎ و ﺗﺒﻴﻴﻦ اﻳﻦ دﻳﻦ وﺣﻴﺎﻧﻲ از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﮔﺴﺘﺮش‬
‫ﻛﺎﻣﻞ اﺳﻼم و ﻣﺎﻧﻊ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺷﺪن آن اﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ در ﻋﺼﺮ ﻣـﺎ‬
‫ﺧﻮد ﺗﺠﺴﻤﻲ از اﺳﻼم واﻗﻌﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﺴﺨﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ اﺻﻞ ﻋﻘﺎﻳـﺪ و اﺧـﻼق و اﺣﻜـﺎم‬
‫اﻳﻦ دﻳﻦ ﻣﺒﻴﻦ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﻤﻴﻦ ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ ﺑﺎ اﺻﻞ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻛﻼم و ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫در ﻟﺰوم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ وﺟﻮد ﻋﻴﻨﻲ و وﺟﻮد ﻟﻔﻈﻲ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ در ﺿﺮورت ﺗﺎﺛﻴﺮ رواﻧﻲ‬
‫ﻋﺪم ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻗﻮل و ﻋﻤﻞ و رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدار‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻛﻮﺷﺸﻬﺎ را در راه )ﺑﻼغ ﻣﺒﻴﻦ( و ﺗﺒﻠﻴـﻎ و‬
‫ﺗﺒﻴﻴﻦ اﻳﻦ دﻳﻦ وﺣﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻳﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻋﺪم ﮔﺴـﺘﺮش دﻳـﻦ‬
‫اﺳﻼم در ﺳﻄﺢ وﺳﻴﻊ ﺟﻬﺎن و ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻧﮕﺸﺘﻦ آن ﻓﻘﻂ ﻣﺸﻜﻞ داﺧﻠﻲ ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﻼﻣﻲ دارد‪،‬‬
‫ﻧﻪ ﻣﺸﻜﻞ ذاﺗﻲ اﺳﻼم و ﻧﻪ ﻣﺸﻜﻞ ﺧﺎرج ﺟﻬﺎن اﺳـﻼم و ﺑـﺮ ﻣﻘﺎﻣﻬـﺎي ﻣﺴـﺌﻮل در ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﻼﻣﻲ واﺟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از اﺣﻴﺎي اﺧﻮت اﺳﻼﻣﻲ )ﻛﻪ در ﻧﻜﺘﻪ دوم راﻫﻲ ﺑﺮاي‬
‫آن ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮔﺮدﻳﺪه( ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺎﻋﻲ ﺧﻮد را در ﺟﻬﺖ ﺣﻞّ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ داﺧﻞ ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم‬
‫ﻣﺒﺬول ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ دوم‪ -‬ﺷﻴﻮه ﻧﻮﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راﻫﻲ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ وﺣﺪت ﺟﻮاﻣﻊ اﺳـﻼﻣﻲ‬
‫و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از اﺣﻴﺎي ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺳﺮد و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺳﻮزان ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺎﻟﻪ ﺗﺎرﻳﺦ از ﺷـﺪت درد‬
‫آﻧﻬﺎ‪ ،‬در ﭘﺸﺖ ﻗﺮون و اﻋﺼﺎر‪ ،‬ﻫﻤﻮاره آراﻣﺶ ﻓﻜﺮي دﻟﺴﻮزان دﻳﻦ اﺳﻼم را‪ ،‬ﺑﻬﻢ ﻣﻲزﻧﺪ‪،‬‬
‫واﻳﻦ ﺷﻴﻮه ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺒﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻠﻢ را در دﺳﺖ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪات ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺬﻫﺐ ﺧﻮد را ﻫﻤـﺮاه اﺳـﻨﺎد ﺗﺮدﻳـﺪ ﻧﺎﭘـﺬﻳﺮ ﺗـﺎرﻳﺦ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺪارك ﻋﻘﻠﻲ و ﻧﻘﻠﻲ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺣﺮف دل ﺧﻮدش را ﻣﻴﺰﻧﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺬاﻫﺐ دﻳﮕﺮ را ﺧﺪﺷﻪدار ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﻘﺪ‪‬ﺳﺎت ﭘﻴﺮوان ﻫﻴﭻ ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﺣﻤﻠـﻪ‬

‫‪3‬‬
‫ﻧﻤﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و راه را ﺑﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان ﻣﺬاﻫﺐ دﻳﮕـﺮ ﻧﻴـﺰ ﻣﺎﻳـﻞ ﺑﺎﺷـﻨﺪ اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻣﻄﺎﻟﺒﺶ را ﻫﻢ ﻗﺒﻮل ﻧﻜﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ از آن رﻧﺠﻴـﺪه ﺧـﺎﻃﺮ ﻧﺸـﻮﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻧﻔﺮﺗﻲ در ﻓﻜﺮ آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺪا ﻧﮕﺮدد‪ ،‬و ﻏﺒﺎري ﺑﺮ دل آﻧﻬﺎ ﻧﻨﺸﻴﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺷﻴﻮه از ﻧﮕﺎرش ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ ﺗﺒﻴﻴﻦ اﻋﺘﻘﺎدات‪ ،‬از ﺗﻔـﺮّق و ﻓﺮﻗـﻪ ﮔﺮاﻳـﻲ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺟﺎذﺑﻪﻫﺎ را اﺑﻘﺎ و داﻓﻌﻪﻫﺎ را ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راﻫﻲ اﺳﺖ ﺑﺮاي‬
‫اﺣﻴﺎي اﺧﻮت اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻨﺪرج در آﻳﻪ »اﻧﲈ اﳌﻮﻣﻨﻮن اﺧﻮة« ﻳﺎ ﻻاﻗﻞ ﻧﻴﻞ ﺑﻪ )اﺗﺤﺎد ﻣﺜﺒﺖ( و‬
‫راﻫﻲ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺣﻞّ اﻛﺜﺮ ﻣﺸﻜﻼت داﺧﻞ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﻔـﺮق و اﺧﺘﻼﻓﻬـﺎ و‬
‫ﺑﺮوز ﻋﻮارض ﻓﺮﻗﻪ ﮔﺮاﻳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ ﻻاﻗﻞ »اﺗﺤﺎد« و ﮔﻔﺘﻢ آﻧﻬﻢ »ﻣﺜﺒﺖ« ﻣﻨﻈﻮرم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﻦ ﻣﺒﻴﻦ اﺳﻼم از ﭘﻴﺮوان‬
‫ﺧﻮد ﻳﻚ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﺑﺴﻴﺎر واﻻﺗﺮ و ﻣﻮﺛﺮﺗﺮ از اﺗﺤـﺎد را ﺧﻮاﺳـﺘﻪ اﺳـﺖ ﻳﻌﻨـﻲ اﺧـﻮ‪‬ت و‬
‫ﺑﺮادري ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺎﻻﺗﺮ و واﻻﺗﺮ از اﺗﺤﺎد و ﺑﺮاﺑﺮي اﺳﺖ و در ﺻﻮرت دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ آن‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺎﻻ و ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻛﺮدن ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮي از آن ﻳﻌﻨﻲ »اﺗﺤﺎد« ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻘﻴﻦ داﺷﺖ ﻛـﻪ‬
‫آﻧﭽﻪ ﻣﻮﺛﺮ و ﻣﻔﻴﺪ و ﻛﺎرﺳﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ »اﺗﺤﺎد ﻣﺜﺒـﺖ« اﺳـﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻣـﺬاﻫﺐ اﺳـﻼﻣﻲ در‬
‫ﻧﺼﻮص ﺻﺮﻳﺢ و اﺻﻮل ﻗﻄﻌﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﻖ و در ﺑﺮداﺷـﺖ و اﺳـﺘﻨﺒﺎطﻫـﺎي ﻓـﺮوع ﻇﻨّـﻲ‬
‫)ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎﻳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ( ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺷﻌﻮر و ﺗﻔﻜﺮ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ را‬
‫ﻣﺤﺘﺮم ﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ ،‬و از ﻫﻤﻴﻦ راه ﺟﺎذﺑﻪﻫﺎ را ﺑﻴﺸﺘﺮ و داﻓﻌﻪﻫﺎ را ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻣﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬و اﻣﺎ »اﺗﺤـﺎد‬
‫ﻣﻨﻔﻲ« ﻛﻪ ﺟﻤﻌﻲ از ﻣﺬاﻫﺐ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﺧﻴـﺎل اﻳﺠـﺎد اﺗﺤـﺎد‪ ،‬ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﻣـﺬﻫﺒﻲ دﻳﮕـﺮان را‬
‫ﺧﺪﺷﻪدار و ﻧﺎدرﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ و ﻫﺮ ﻳﻚ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﺎص ﺧﻮد را ﺻﺤﻴﺢ و ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل‬
‫ﺑﺪاﻧﻨﺪ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑﻘﻴﻪ را ﻣﺮدود و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﺑﺸﻤﺎر آورﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻘﺪﺳـﺎت ﭘﻴـﺮوان ﻣـﺬاﻫﺐ‬
‫دﻳﮕﺮ را ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اول ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺬاﻫﺒﻲ در راه اﺗﺤﺎد ﭘﺎ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا اﺗﺤـﺎد دو اﻣـﺮ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ﺑﻘﺎي ﻫﺮ دوي آﻧﻬﺎ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺎﻟﺖ دﻓﻊ و ﻧﻔﺮت ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺟﺬب و ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ و‬

‫‪4‬‬
‫ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ؛ و اﻧﺘﻘﺎي ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دو اﻣﺮ و ﻓﻘﻂ ﺑﻘـﺎي ﻳﻜـﻲ از آﻧﻬـﺎ – ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ در‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺬﻛﻮر اﺳﺖ‪ -‬از ﻣﻘﻮﻟﻪ اﺗﺤﺎد ﺑﺸﻤﺎر ﻧﻤﻲآﻳﺪ ﺑﻠﻜﻪ از ﻣﻘﻮﻟﻪ »ﻛﻮن و ﻓﺴـﺎد«‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺑﺬل ﻣﺴﺎﻋﻲ در راه اﺗﺤﺎد ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺎ ﺧﺪﺷﻪدار ﻛﺮدن ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣـﺬاﻫﺐ دﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺮوز ﺗﺮدﻳﺪﻫﺎﻳﻲ در آن ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﻲﮔﺮدد ﻧﻪ ﺟﻠﺐ و ﺟﺬب آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻘﻴـﺪه دﻳﮕـﺮ؛ و‬
‫ﺑﺮوز ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺮدﻳﺪﻫﺎﻳﻲ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ اﺳﻼم وﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻴﺮوي اﻋﺘﻘﺎدي را‬
‫ﺑﻐﺎﻳﺖ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺑﺪون ﺑﻨﺎ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻋﻮاﻗﺐ ﺑـﺲ وﺧﻴﻤـﻲ دارد‪،‬‬
‫ﺛﺎﻟﺜﺎً ﻛﻮﺷﺶ در راه ﭘﻴﺸﺒﺮد اﺗﺤﺎد ﻣﻨﻔﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ دﻳﮕﺮان را ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدي ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺣﺎﻟﺘﻲ از دﻟﻬﺮه و رﻋﺐ و ﻫﺮاس را در اﻓﻜﺎر آﻧﻬﺎ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲآورد‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮﺟﺐ اﺗﺤﺎد و‬
‫ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻤﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﻳﺠﺎد ﺷﻜﺎﻓﻬﺎي ﺑﺲ ﻋﻤﻴـﻖ و ﻫﻮﻟﻨـﺎك‬
‫ﻫﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻓﺮﻗﻪ ﮔﺮاﻳﻲ را راﻳﺞﺗﺮ واﺧﺘﻼف ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﻼﻣﻲ را ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ و ﺣﻞّ ﻣﻌﻀﻼت‬
‫داﺧﻞ ﺟﻬﺎن را ﺑﺴﻲ ﻣﺸﻜﻠﺘﺮ و ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮ ﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻗﻠﻢ و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ درﺑﺎره دﻳﻦ ﻣﺒـﻴﻦ اﺳـﻼم ﻧﮕـﺮش ﺟﻬـﺎﻧﻲ‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺣﻞّ ﻣﻌﻀﻼت داﺧﻞ ﺟﻬﺎن اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺼﻠﺤﺖ اﺳـﻼم و ﻣﺴـﻠﻤﻴﻦ‬
‫را ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻫﺮ ﺗﻤﺎﻳﻞ و آرزوﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ در ﺷﻴﻮه ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻋﻘﺎﻳﺪ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬اﺣﻴﺎي اﺧﻮت اﺳﻼﻣﻲ را ﻧﻴﺰ ﻣﻨﻈـﻮر ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ‪ ،‬و ﺗﻨﻬـﺎ در راه اﺗﺤـﺎد ﻣﺜﺒـﺖ ﮔـﺎم‬
‫ﺑﺮدارﻧﺪ و از ﻋﺒﻮر ﺑﻪ راه اﺗﺤﺎد ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻴﺰاري ﺟﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﻴـﺪ رﺳـﻴﺪن روزي ﻛـﻪ اﺧـﻮت‬
‫اﺳﻼﻣﻲ اﺣﻴﺎ‪ ،‬و ﺗﻤﺎم ﺟﻮاﻣﻊ اﺳﻼﻣﻲ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ اﺻﻞ ﻋﻘﺎﻳﺪ و اﺧـﻼق و اﺣﻜـﺎم‬
‫اﺳﻼم ﮔﺸﺘﻪ و اﻳﻦ دﻳﻦ وﺣﻴﺎﻧﻲ ﮔﺴﺘﺮش ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬و ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺖ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺗﺠﺪﻳـﺪ‬
‫ﮔﺮدد و ﻫﻤﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن در ﺗﻤﺎم ﻗﺎرهﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ داراي ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﺘﻲ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ رﺳﻮل اﷲص آﻧﺎن را در ﺣﺎل ﭘﻴﺮوي از اﻳﻦ دﻳﻦ وﺣﻴﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده‬
‫و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺆﻣﻨﺎن از ﺣﻴﺚ ﻣﻮ‪‬دت و ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﺗﺮﺣﻤﻲ ﻛـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻫـﻢ‬

‫‪5‬‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺒﻴﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﻳﻚ ﺑﺪن زﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﮔـﺎه ﻳﻜـﻲ از آن اﻧـﺪاﻣﻬﺎ از دردي‬
‫ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآورد‪ ،‬ﺳﺎﻳﺮ اﻧﺪاﻣﻬﺎ ﺑﺎ زﺑﺎن ﺗﺐ و ﺑﻴﺪاري ﺑﺎ او ﻫﻤﺼﺪا ﺷﻮﻧﺪ« و اﻣﻴـﺪوارم آن روز‬
‫ﭼﻨﺪان دور ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻬﺎﺑﺎد‪ 81/10/20-‬ﻋﺒﺪاﷲ اﺣﻤﺪﻳﺎن‬

‫‪6‬‬
 ‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‬
‫اﻷﻧﺴـﺎن‪ ,‬و اﻟﺼـﻠﻮ ُة و اﻟﺴـﻼم ْعی ﺧـﺎﺗ ِﻢ َاﻧْﺒِﻴ ِﺎﺋ ِ‬‫ِ‬ ‫ﳊ ْﻤﺪُ ﷲِ ا ّﻟﺬی َاوﺣﯽ اِﻟﯽ َاﻧْﺒﻴ ِﺎﺋ ِﻪ َﺳﻌﺎ َد َة‬
‫ـﻪ‬ ‫ﱠ ُ َ‬ ‫َ ﱠ‬ ‫َا َ‬
‫ﺴﺎن َو َﻋﻠﯽ آﻟِ ِﻪ َو َاﺻﺤﺎﺑِ ِﻪ ِﻣـ ْﻦ َا ُﳌﻬـﺎﺟﺮﻳ َﻦ َواأﻧﺼـﺎر‬
‫ُﳏَﻤ ٍﺪ ﺑ ﱠﻠ َﻎ ﻣﺎ َاوﺣﯽ اﷲُ َﻗﻠﺒِ ِﻪ ﺑِ َﺎ ْﻓﺼ ِﺢ اﻟ ﱢﻠ ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ﱠ َ‬
‫ﺣﺴﺎن َر ِﺿﯽ اﷲُ َﻋﻨﻬﻢ و َر ُﺿﻮا َﻋﻨْ ُﻪ‪.‬‬ ‫ٍ‬ ‫واﻟﺬﻳﻦ ا ﱠﺗﺒﻬﻮﻫﻢ ﺑِﺎِ‬
‫َ َ ُ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫و ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺳﻴﻤﺎي ﺻﺎدق ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ« در دﺳﺘﺮس ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻋﺰﻳﺰ‬
‫ﻗﺮار ﻣﻴﮕﻴﺮد‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﺳﻨﺎد ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻧﻤﺎﻳـﺎﻧﮕﺮ ﺳـﻴﻤﺎي واﻗﻌـﻲ ﺷﺨﺼـﻴﺖ‬
‫ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺳﻴﻤﺎ‪ ،‬ﭼﻪ از ﺣﻴﺚ اﺣﻮال ﻓـﺮدي‪ ،‬و‬
‫ﭼﻪ از ﺣﻴﺚ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻻزم اﺳﺖ اﻣﺎ از ﺟﻨﺒﻪ ﻓـﺮدي ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻋﻠﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺟﻤﻠﻪ اﻓﺮاد ﻣﻌﺪودي ﺑﻮده‪ ،‬ﻛﻪ در ﺳـﺎﻟﻬﺎي اول‬
‫ﺑﻌﺜﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻧﺰول آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن‪ ،‬از ﻳﻚ ﻓﻀﺎي ﺗﺎرﻳﻚ ﻛﻔـﺮ و ﺟﻬﺎﻟـﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻳﻚ ﻓﻀﺎي روﺷﻦ اﻳﻤﺎن و آﮔﺎﻫﻲ ﭘﺎ ﻧﻬـﺎده اﺳـﺖ‪ ،‬و زﻳـﺮ ﺗﺮﺑﻴـﺖ ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ و ﻣﺴـﺘﻤﺮ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻫﺮ ﭼﻪ ﻏﻴﺮ از اﺳﻼم ﺑﻮده‪ ،‬از آن دوري ﺟﺴﺘﻪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﭼﻪ از اﺳﻼم ﺑﺸﻤﺎر آﻣﺪه‪،‬‬
‫ﺑﻪ آن ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪) 1‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدار و اﺧﻼق و ﻣﻌﺘﻘﺪات اﻳﻦ ﺻﺤﺎﺑﻲ ﺑﺰرﮔـﻮار و‬
‫اﻳﻦ دوﻣﻴﻦ‪ 2‬وزﻳﺮ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﺑﻲ ﮔﻤﺎن ﻳﻜﻲ از ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي اﺻﻴﻞ اﺳﻼم ﻋﺼـﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺠﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺧﻂ اﺳﻼم ﮔﺮاﺋـﻲ‪ ،‬و ﺑﻌﻨـﻮان ﻳـﻚ اﻟﮕـﻮ و‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺳﻼم راﺳﺘﻴﻦ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮرا ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ از ﺟﻨﺒﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺻـﺤﺎﺑﻲ ﺑﺰرﮔـﻮار‪ ،‬در دوران اﻣـﺎرﺗﺶ‪ ،‬و در‬
‫ﺟﻬﺖ ﮔﺴﺘﺮش ﺑﻌﺪﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اداري و ﺗﻌﻤﻴﻢ داوري دﻳﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﺎت‬

‫‪ - 1‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.87‬‬

‫‪ - 2‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ واﻟﻨﻬﺎﻳﻪ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.134:‬‬

‫‪7‬‬
‫ﻣﺤﻴﺮ اﻟﻌﻘﻮﻟﻲ ﻣﺒﺎدرت ورزﻳﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺮرﺳﻲ ﺿﻮاﺑﻂ و ﻋﻮاﻣﻞ اﻳـﻦ ﻣﻮﻓﻘﻴﺘﻬـﺎ‪،‬‬
‫وﻇﻴﻔﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻗﺘﻀﺎي آﻳﻪﻫﺎي ﺻﺮﻳﺢ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﺸﻤﻮﻟﻲ دﻳﻦ اﺳـﻼم(‬
‫اﻋﺘﻘﺎد راﺳﺦ دارﻧﺪ و ﻫﻤﻮاره آرزوي ﺗﺤﻘﻖ آن را در دل ﺧﻮد ﻣﻲﭘﺮوراﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اول در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﺑﻌﺪ ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻮاﻫﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺘﻮاﺗﺮ اﻳﻦ ﺻﺤﺎﺑﻲ ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬در‬
‫راس ﻳﻚ ﺳﭙﺎه ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي‪ ،‬و ﻛﻤﺘﺮ از ﭘﺎدﮔﺎن‪ 1‬ﺷﻬﺮي از ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺑﻴﺸـﻤﺎر اﻳـﺮان و‬
‫روم‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ در ﻳﻚ زﻣﺎن‪ ،‬دو ارﺗﺶ ﻣﺠﻬﺰ و ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان و اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم‬
‫را‪ ،‬از ﻗﻠﻤﺮو اﻧﺘﺸﺎر دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﺮاﻧﺪازد و ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم را ﺑـﺮ ارﺗﻔﺎﻋـﺎت دو ﻗـﺎره آﺳـﻴﺎ و‬
‫اﻓﺮﻳﻘﺎ ﺑﺎﻫﺘﺰار در آورد‪ 2،‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﮔﺎه در ﻫﺮ ﻋﺼﺮي – ﻃﺒﻖ اﻋﺘﻘـﺎد ﺑـﻪ ﺟﻬﺎﻧﺸـﻤﻮﻟﻲ‬
‫دﻳﻦ اﺳﻼم‪ -‬ﺷﺪﻳﺪاً ﺗﺸﻨﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ‪ :‬آﻳﺎ ﻓـﺎروق ﻃﺒـﻖ ﭼـﻪ ﺿـﻮاﺑﻂ و‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﻓﺮﻣﻮﻟﻬﺎي اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬از ﻳﻚ ﺳﭙﺎه ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي‪ ،‬دﺳـﺘﮕﺎه اﻫـﺮم ﭼﻨـﺎن‬
‫ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪي را ﺑﺴﺎزد ﻛﻪ ﺑﺮاﺛﺮ ﻓﺸﺎر ﺑﺮ دﺳﺘﻪ دﻫﻬﺎ ﻓﺮﺳﺨﻲ آن )ﻳﻌﻨﻲ از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺗﺎ ﻧﻬﺎوﻧـﺪ و‬
‫اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ( دو ارﺗﺶ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ اﺳﺘﻜﺒﺎر ﺟﻬﺎﻧﻲ را‪ ،‬از ﺻﺤﻨﻪ ﺧﺎرج ﻛﻨﺪ!! و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎ ﻣﻲ اﺳﺘﻜﺒﺎر ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬در ﻫﻴﭻ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬از زﻣﺎن ﻓﺎروق ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﺮﮔﺎه اﺻﻮل و ﺿـﻮاﺑﻂ و ﻓﺮﻣﻮﻟﻬـﺎي‬
‫ﺳﺎﺧﺖ اﻳﻦ اﻫﺮمِ ﻗﺪرت اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ﺑﺎزﺳﺎزي ﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ اﺛـﺮي از ﺳـﻠﻄﻪ‬
‫ﺧﺎرﺟﻲ و اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮي‪ ،‬در ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎر دﻳﮕـﺮ دوران‬

‫‪ - 1‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﺟﻲ زﻳﺪان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪171:‬و‪.57‬‬

‫‪ - 2‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي )ﻣﻜﺮان( و اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 34‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 122‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪،5‬‬
‫ص‪.1999‬‬

‫‪8‬‬
‫ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺖ اﺳﻼم و ﻋﺰت و ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ آﻏﺎز ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬و ﺟﻬـﺎن ﺷـﻤﻮﻟﻲ اﻳـﻦ دﻳـﻦ‬
‫ﺳﻤﺎوي ﺑﺴﻮي ﺗﺤﻘﻖ‪ ،‬ﺳﺮﻳﻌﺎً ﭘﻴﺶ ﻣﻴﺮود‪.‬‬
‫دوم در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﺑﻌﺪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اداري‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﺻﺤﺎﺑﻲ ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬از راه ﺗـﻼش و‬
‫ﺗﻌﻤﻖ در آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن و در رﻓﺘﺎر و ﮔﻔﺘﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ روح ﻗـﻮاﻧﻴﻦ اﺳـﻼﻣﻲ‪،‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻘﺮراﺗﻲ را‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﺤﺪوده ﻛﻮﭼﻚ و ﺳﺎده ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﭘﻴﺎده ﺷـﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺮرات را )ﺑﺎ ﺣﻔﻆ ﺗﻤﺎم اﺻﻮل و ﺣﻔﻆ ﻫﻮﻳﺘﻬﺎ و وﻳﮋﮔﻴﻬﺎ( ﺗﺎ آن اﻧـﺪازه ﻛـﺶ‬
‫ﺑﺪﻫﺪ و ﺑﺴﻂ و ﮔﺴﺘﺮش ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮ دو ﻗﺎره ﻋﻈﻴﻢ آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ و ﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻛﺜﻴﺮ اﻟﻤﻠّﻪ‪ ،‬و ﺑﺮ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ زﻧﺪﮔﻴﻬﺎي ﻣﺘﻨﻮع و ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺗﻄﺒﻴﻖ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و درﺳـﺖ ﺷـﺒﻴﻪ ﻳـﻚ‬
‫ﻋﻜﺲ ﺳﻪ در ﭼﻬﺎر‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﻔﻆ ﻫﻤﻪ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎ و ﻫﻮﻳﺖ ﺧﺎص ﺧﻮد اﻳﻨﻘﺪر ﺑﺰرگ ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر ﺑﺰرﮔﻲ را در ﺑﺮ ﮔﻴﺮد‪ ،‬و ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻲ او ﻧﻴﺰ ﺑـﺮاي ﻫـﻴﭽﻜﺲ ﺗﺮدﻳـﺪي ﭘﻴـﺪا‬
‫ﻧﻜﻨﺪ!‬
‫و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﮔﺎه در ﻫﺮ ﻋﺼﺮي ﺷﺪﻳﺪاً ﺗﺸﻨﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ آﻳـﺎ ﻓـﺎروق ﺑـﺎ‬
‫ﻛﺪام ﺑﻴﻨﺶ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻛﺪام دﺳﺘﮕﺎه ﻇﺮﻳﻒ و ﺣﺴﺎس و ﮔﺴـﺘﺮش دﻫﻨـﺪه ي‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ و داوري اﻳﻦ دﻳﻦ ﺳﻤﺎوي را ﺑﺎ ﺣﻔـﻆ‬
‫ﻫﻤﻪ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎ‪ -‬ﺑﺮ ﻋﺮض و ﻃﻮل ﻗﺎرهﻫﺎي ﻋﻈﻴﻢ ﮔﺴﺘﺮش دﻫﺪ؟!‬
‫و اﻳﻦ ﻫﻤﻪ دواﻳﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺗﺸﻜﻴﻼت ﭘﻴﭽﻴﺪه اﻗﺘﺼـﺎدي و اداري و اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و ﻧﻈـﺎﻣﻲ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ را ﺑﺎ ﺗﺎﻳﻴﺪ ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر‪ ،‬در ﭘﻬﻨﻪ ﻛﺸـﻮرﻫﺎي آﺳـﻴﺎﺋﻲ و اﻓﺮﻳﻘـﺎﻳﻲ‬
‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ؟‬
‫و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ و ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺻﻮرت ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘﻪ دﻳﻦ اﺳـﻼم در ﻫـﻴﭻ‬
‫ﻋﺼﺮي ﻣﺸﻜﻠﺘﺮ از دوران ﻓﺎروق ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﺮﮔﺎه ﻫﻤـﻴﻦ ﺑﻴـﻨﺶ در ﺟﻬـﺖ درك و‬
‫روح ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻜﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬و اﺻـﻮل و ﺿـﻮاﺑﻂ و وﻳﮋﮔﻴﻬـﺎي ﻫﻤـﻴﻦ دﺳـﺘﮕﺎه‬

‫‪9‬‬
‫ﮔﺴﺘﺮش دﻫﻨﺪه اﺟﺘﻬﺎد اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬در ﺟﻬـﺖ ﺗﺮﺳـﻴﻢ ﺷـﻜﻞ ﮔﺴـﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘـﻪ دﻳـﻦ اﺳـﻼم‪،‬‬
‫ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺛﺮي از اﺳﺎرت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺑﻴﻤﺎري ﻏﺮﺑﺰدﮔﻲ‪ ،‬و ﺗﻘﻠﻴـﺪ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ و‬
‫آﻳﻴﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﺟﺎﻧﺐ‪ ،‬در ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ ﻛﺸـﻮرﻫﺎي‬
‫اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻓﻮران ﻣﻘﺮارت و آﻳﻴﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺣﻜﻴﻤﺎﻧـﻪ ﺟﻬـﺎﻧﻲ ﮔﺮدﻳـﺪه‪ ،‬و ﺟﻬـﺎن‬
‫ﺷﻤﻮﻟﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺴﻮي ﺗﺤﻘﻖ ﭘﻴﺶ ﻣﻴﺮود‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﻧﻪ ﻳﻚ ﻗﺼﻪ ﻋﺠﻴﺐ‪ ،‬و ﻧﻪ ﻳـﻚ داﺳـﺘﺎن ﺳـﺮﮔﺮم ﻛﻨﻨـﺪه و‬
‫ﺧﻮاب آور‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻚ ﺑﻴﻨﺶ و ﻳﻚ راهﻳﺎﺑﻲ و ﻳﻚ رد‪‬ﭘـﺎ‪ ،‬و ﺳـﭙﺲ ﻓﺮﻣـﺎن ﻳـﻚ ﺣﺮﻛـﺖ‬
‫ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ و ﺑﻲ وﻗﻔﻪ در راه ﺟﻬﺎن ﺷﻤﻮﻟﻲ دﻳﻦ ﻣﺒﻴﻦ اﺳﻼم اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻧﺸـﺎن دادن‬
‫ﺳﻴﻤﺎي اﻳﻦ ﺻﺤﺎﺑﻲ ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ اﻓـﺮاد ﺗﺒـﺮك ﺟـﻮ‪ ،‬از ﻣﺸـﺎﻫﺪه اﻳـﻦ‬
‫ﺳﻴﻤﺎي ﻣﺒﺎرك در ﭘﺸﺖ ﻗﺮﻧﻬﺎي زﻣﺎن‪ ،‬در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ذوق ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺒﺴﻤﻬﺎي آرام او‬
‫ﺑﻪ راز و ﻧﻴﺎز ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﺤﻘﻖ آرزوﻫﺎي ﻛﻢ ارزش زﻧـﺪﮔﻲ ﺧـﻮد را از او ﻃﻠـﺐ ﻛﻨﻨـﺪ!!‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻴﻤﺎي ﭘﺮ اُﺑ‪‬ﻬﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻫﻤـﺎن ﺻـﺪاي دو رﮔـﻪ و رﻋﺪآﺳـﺎي‬
‫ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬از ﭘﺸﺖ ﻗﺮﻧﻬﺎي زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﺪ‪ ،‬و در ﺧﻮاب رﻓﺘﻪﻫـﺎ را‬
‫ﺑﻴﺪار و ﻏﻔﻠﺖ زدﮔﺎن را ﻫﻮﺷﻴﺎر ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و راه ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺴﻮي ﺗﺤﻘﻖ ﺟﻬﺎن ﺷﻤﻮﻟﻲ اﺳﻼم را‬
‫ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ و ﺑﺎ ﻳﻚ ﻓﺮﻣﺎن ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ را در ﻫﻤﻴﻦ راه ﺑﺤﺮﻛﺖ اﻧﺪازد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻗﻠﻢﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب را رﻗﻢ ﻣﻴﺰﻧﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ در ﻧﻬﺎﻳـﺖ ﺻـﺮاﺣﺖ و‬
‫رﺳﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﻘﻮاي ﻋﻠﻤﻲ و ﺗﻌﻤﻖ و آﮔﺎﻫﻲ و اﺣﺘﻴﺎط از آﻧﻬﺎ ﻓﺮو رﻳﺰد‪ ،‬و ﻋﻼوه ﺑﺮ رﺳـﺎﻳﻲ‬
‫و ﻧﻈﻢ و اﻧﺴﺠﺎم ﺗﻌﺒﻴﺮ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره واﻗﻊ ﻧﮕﺮي را اﺳﺎس وﻗﺎﻳﻊ ﻧﮕﺎري ﺧﻮﻳﺶ ﻗـﺮار دﻫﻨـﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺪون ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﺎﻓﻲ و ﺑﻴﺎن ﺳﻨﺪ از اﻣ‪‬ﻬﺎت ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺒﻲ را ﺑﺮﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﻳـﺮ ﻧﻴﺎورﻧـﺪ‪ ،‬و‬
‫از ﻗﻴﻞ و ﻗﺎل و ﭘﺎرازﻳﺖ اﻗﻮال و ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺑﺪون ﺳﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺘﻀـﺎد و ﻣﺘﻨـﺎﻗﺾ‬
‫ﺑﻜﻠﻲ دوري ﺟﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫و ﺟﺎي ﺑﺴﻲ ﺗﺎﺳﻒ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﻌﻤﻮل و ﻣﺘﺪاول‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻓﺎﻗﺪ اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻳﺎ ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ‪ ،‬اﻧﺴﺠﺎم و ﻧﻈﻢ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ را ﺗـﺎ‬
‫اﻳﻦ اﻧﺪازه ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ دوران ﻛـﻮدﻛﻲ و ﺟـﻮاﻧﻲ ﻓـﺎروق را ﺑﻌـﺪ از وﻓـﺎﺗﺶ ذﻛـﺮ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي اﻣﺎرﺗﺶ را در اواﻳﻞ اﺳﻼﻣﺶ‪ ،‬و وﺻـﻴﺖ ﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎﻳﺶ را در اواﻳـﻞ‬
‫اﻣﺎرﺗﺶ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮارﻣﻴﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻳﻦ ﻧﻮع ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﻋﻼوه ﺑﺮاﻳﻨﻜﻪ ﻣﻼلآور و ﺧﺴﺘﻪ‬
‫ﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺳﻴﻤﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻓﺎروق را ﻧﺸـﺎن ﻧﻤﻴﺪﻫـﺪ‪ ،‬و ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎي داﺷـﻤﻨﺪان‬
‫ﻋﺮب و ﻓﺎرس در ﻗﺮن اﺧﻴﺮ‪ ،‬از اﻳﻦ ﻋﻴﺐ ﻋﺎري ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻋﻼوه ﺑﺮ رﻋﺎﻳـﺖ ﻧﻈـﻢ ﻃﺒﻴﻌـﻲ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬ﺣﻘﺎﻳﻖ اﻟﻬﺎم ﺑﺨﺸﻲ را ﻧﻴﺰ اراﺋﻪ دادهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻌﻠﺖ ﺣﺴﻦ ﻇﻨﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺶ‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻲ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ در ﻗﻀﺎﻳﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﻨﺎد رواﻳﺘﻬﺎ و ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﻳﻞ راوي‬
‫و ﺿﻌﻒ و ﻗﻮت ﻣﺮﺟﻌﻬﺎ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ ،‬در ذﻳﻞ ﺻـﻔﺤﻪ ﻫـﺎي ﻛﺘـﺎب ﺧـﻮﻳﺶ ﻫـﻴﭻ‬
‫ﻣﺮﺟﻌﻲ را ﻧﺸﺎن ﻧﺪادهاﻧﺪ و ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ و داراي ﭼﻪ ﻫﻮﻳﺘﻲ‪ ،‬و در ﭼﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ‬
‫و در ﻛﺪام ﻣﺤﻠﻲ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻳﺎ ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻛﺮده‪ 1‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎن از ﻛﺠـﺎ‬
‫ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﺎﻳﻚ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻳﻦ ﺻﻔﺤﻪﻫـﺎ از ﻣﺘـﻮن اﻣﻬـﺎت ﺗـﺎرﻳﺦ اﺳـﺘﺨﺮاج ﮔﺮدﻳـﺪه ﻳـﺎ‬
‫رواﻳﺘﻬﺎي ﺿﻌﻴﻔﻲ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ ﻳﺎ اﺳﺎﺳﺎً ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺼﻲ و اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ و ﺑـﺎ وﺟـﻮد‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪي‪ ،‬آﻳﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ ﺟﺰ اﻳﺠﺎد ﻫﺎﻟـﻪاي از اﺑﻬـﺎم ﭼـﻪ اﺛـﺮي‬
‫ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟‬

‫‪ - 1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﻔﺎروق و ﻋﻤﺮ ﺗﺎﻟﻴﻒ دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬و اﻟﻔﺎروق ﺗﺎﻟﻴﻒ ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ و اﺷﺘﺮاﻛﻴﻪ ﻋﻤﺮ ﺗﺎﻟﻴﻒ‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﻠﻲ و ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ ﺗﺎﻟﻴﻒ ﻋﻘﺎد و ﺧﻠﻔﺎ اﻟﺮﺳﻮل و رﺟﺎل ﺣﻮل اﻟﺮﺳﻮل ﺗﺎﻟﻴﻒ ﺧﺎﻟﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎﻟﺪ و ﻓﺠﺮ اﻻﺳﻼم اﺣﻤﺪ‬
‫اﻣﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻣﺮاﺟﻊ ﻳﻚ ﻓﺼﻞ ﻛﺎﻣﻞ را ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﻪ ﻣﺮاﺟﻊ ﻳﻜﺎﻳﻚ ﻣﻄﺎﻟﺐ‪.‬‬

‫‪11‬‬
‫و اﻣﺎ ﻋﻴﺐ ﻛﻠﻲ ﻏﺎﻟﺐ اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن و ﻣﺆﻟﻔﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺑـﺪون ﺗﺤﻘﻴـﻖ و‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ‪ ،‬و ﺑﺪون ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻫﺮ ﻣﻄﻠﺒﻲ را در ﻣﻮرد ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄـﺎب )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﺷﻨﻴﺪهاﻧﺪ ﻳﺎ در ﻫـﺮ ﻛﺘـﺎﺑﻲ دﻳـﺪهاﻧـﺪ ﻓـﻮراً آن را ﺑﺮﺷـﺘﻪ ﺗﺤﺮﻳـﺮ در‬
‫آوردهاﻧﺪ! و در ﻧﺘﻴﺠﻪ از ﻳﻜﻄﺮف ﺳﻴﻤﺎي واﻗﻌﻲ ﻓﺎروق اﻋﻈـﻢ را زﻳـﺮ ﭘـﺮدهﻫـﺎي ﺿـﺨﻴﻢ‬
‫رواﻳﺘﻬﺎي ﻣﺘﻀﺎد ﭘﻨﻬﺎن ﻛﺮده‪ ،‬و ﺑﺴﻴﺎري از ﺿﻮاﺑﻂ ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﻘﺮرات اﺳﻼﻣﻲ را در ﻫﺎﻟﻪاي‬
‫از اﺑﻬﺎم‪ ،‬و اﺣﻴﺎﻧﺎً زﻳﺮ ﺳﺌﻮال ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ ،‬و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺧﻮدﺷﺎن را دﭼﺎر ﻳﻜﻨﻮع ﺗﻀﺎد‬
‫و ﺗﻨﺎﻗﺾ ﮔﻮﻳﻲ ﻫﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻌﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫اوﻻً‪ :‬اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﺎن‪ ،‬ﻋﻤﺮ را ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم در ﺷﻜﻞ ﺷﺘﺮ ﭼﺮاﻧﻲ ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻧـﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ از ﻓﺮﻫﻨﮓ وﻣﻌﺮﻓﺖ زﻣﺎن ﺑﻬﺮهاي ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻧﺎدانﺗﺮﻳﻦ اﻓﺮاد ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺧﻮدش ﺑﻮده!‪ 1‬اﺳﺖ‬
‫ﺑﻠﻜﻪ از ﻋﻤﻮﻣﻲﺗﺮﻳﻦ ﺧﺼﻠﺘﻬﺎي ﻓﻄﺮي و از ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻋﻮاﻃﻒ ﺑﺸﺮي ﻧﻴﺰ ﻣﺤﺮوم ﺑﻮده اﺳـﺖ‬
‫و دﺧﺘﺮ ﺧﻮدش را زﻧﺪه ﺑﮕﻮر ﻛﺮده اﺳﺖ!!‪ 2‬در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴـﺎن ﻣﺘﻔﻘـﺎً ﺑـﺮ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺎﻛﻴﺪه ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ‪» :‬رﺳﻮل اﷲص از ﺧﺪا ﺗﻤﻨﺎ ﻛﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺻﻒ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫در آﻳﺪ‪ ،‬و ﻣﻮﺟﺐ ﻋﺰت اﺳﻼم و ﻗﺪرت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﮔﺮدد«‪ 3‬و اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕـﺎران‪ ،‬ﮔـﻮﻳﻲ از‬
‫ﺧﻮد ﺳﺌﻮال ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ رﺳﻮل اﷲص ﭼﺮا در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﭘﻴﺮ و ﺟﻮان ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋـﺮب‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﺷﺘﺮﭼﺮان ﻧﺎدان و ﺑﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺟﺎﻧﻲ ﺑﺎﻟﻄﺒﻊ را دﻳﺪه‪ ،‬و ﻓﻘﻂ اﺳـﻼم او را ﺳـﺒﺐ‬
‫ﻋﺰت اﺳﻼم و ﻗﺪرت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﺸﻤﺎر آورده اﺳﺖ؟! در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ اﺻﻮل‬

‫‪ - 1‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ 215: ،1‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از اﺑﻦ ﻫﺸﺎم و درج‪ 48: ،2‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ واﻟﻨﻬﺎﻳﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از اﻟﻜﺎﻣﻞ و در ج‪3‬‬
‫ﺴﻠﻢ َﺣﺘﻲ ُﻳﺴﻠِ َﻢ ِﲪ ُﺎر َﺧﻄﺎب‪ ،‬ﺗﺎ ﺧﺮ ﺧﻄﺎب ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﻮد‬
‫ص‪ 79:‬ﻋﻤﻮﻣﺎً از ﻋﺎﻣﺮ ﻫﻤﺴﺮ ام ﻋﺒﺪاﷲ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ ُﻳ ُ‬
‫ﻋﻤﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻤﻴﺸﻮد« ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻋﻤﻮﻣﺎً اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت را ﺑﺮ ﺳﺨﺘﮕﻴﺮي و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻋﻤﺮ ﺣﻤﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت ﻋﻘﺎد ﻛﻪ در ﺻﻔﺤﻪ ‪ 676‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻧﻘﻞ و ﺑﺸﺪت آن را رد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ - 3‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.12:‬‬

‫‪12‬‬
‫رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ و ﻃﺒﻖ آﻳﻪﻫﺎي ﺻﺮﻳﺢ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺟﺎﻧﻴﺎن ﺑﺎﻟﻄﺒﻊ )اﻣﺜﺎل اﺑﻮﻟﻬـﺐ و ﻫﻤﺴـﺮش‬
‫واﺑﻮﺟﻬﻞ و‪ (...‬اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻮﺿﻊ دﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﺐ‬
‫ﻋﺰت اﺳﻼم و ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﮔﺮدﻧﺪ!!‬
‫و اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﺎن – ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺨﺎﻃﺮ رﻫﺎﻳﻲ از اﻳﻦ ﺗﻀﺎد و ﺗﻨﺎﻗﺾ ﮔﻮﻳﻲ ﺧﻮب ﺑـﻮد ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻦ دو ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻋﻤﺮ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم‪ ،‬ﺟﺰ ﺣﻔﺼﻪ دﺧﺘﺮ دﻳﮕـﺮي‪ 1‬ﻧﺪاﺷـﺘﻪ و ﺑـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ ﻋﺒـﺪاﷲ ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪه او ﺑﻮده‪ 2‬ﺑﺎز ﻃﺒﻖ ﻣﻌﻤﻮل اﻋﺮاب و ﺑﺨﺎﻃﺮ اﺑﺮاز ﻣﺤﺒﺖ ﭘﺪري‪ ،‬ﻛﻨﻴـﻪ ﺧـﻮد را ﺑﻨـﺎم‬
‫)اﺑﻮﺣﻔﺺ‪ (3‬ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻘﻴﻪ دﺧﺘﺮاﻧﺶ )ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ ،‬رﻗﻴﻪ‪ ،‬زﻳﻨﺐ‪ ،‬ﺻﻔﻴﻪ( ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﺪﻧﻴﺎ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ 4‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﺼﻮر زﻧﺪه ﺑﮕﻮر ﻛﺮدن دﺧﺘﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ اﺳﺎﺳﺎً ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ‬
‫و ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬در آﻏﺎز ﺑﻌﺜﺖ اﻓﺮاد ﺑﺎﺳﻮاد در ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻫﻔﺪه ﻧﻔﺮ‪ 5‬و ﻋﻤﺮ از ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻮد‬
‫و ﻋﻤﺮ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ در ﺧﺎرج ﺣﺠﺎز‪ ،‬ﻣﺮد ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻮده‪ 6،‬و در ﻣﺴﺎﻓﺮﺗﻬﺎي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﺎ ﺷﺎﻫﺎن ﻋﺮب ﺑﺤﺚ و ﻣﺬاﻛﺮاﺗﻲ داﺷﺘﻪ‪ 7‬در داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ داﻧﺶ وﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻌﺮوف‪،‬‬

‫‪ - 1‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري ج‪ 7‬ص‪ 34:‬ﺑﻨﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 296:‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 676:‬و اﻻﺻﺎﺑﻪ ج‪ 2‬ص‪ 347:‬و اﻋﻼم زرﻛﻠﻲ‬
‫ج‪ 2‬ص‪ 507:‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﻓﺼﻞ ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب )ﺳﻴﻤﺎي ﺻﺎدق ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ ﻧﺒﻮغ اﺧﻼﻗﻲ ﻓﺎروق و ﺗﺮﺣﻢ و‬
‫ﻋﺎﻃﻔﻪ او ﺑﺎ دﻻﻳﻞ و اﺳﻨﺎد ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﻜﺎري ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 4‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 5‬ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 351‬ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.16:‬‬
‫‪ - 6‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 7‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫و ﺑﺎﺻﻼح اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻋﺮب ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ و ﭘﺴﺘﻬﺎي ﻣﻬﻢ ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را‪ ،‬ﺑـﺎ ﻗـﺪر و‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻬﺎرت اداره ﻛﺮده و ﺑﺼﻮرت وزﻧﻪ ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ در ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ و ﺣﺘﻲ در ﺧﺎرج ﺣﺠﺎر ﻣﻄﺮح‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص –ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ – از ﺧﺪا ﺗﻤﻨﺎ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻋﻤﺮ را ﺑﻪ ﺻﻒ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ دراورده و اﺳﻼم را ﻋﺰت و ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﻗـﺪرت‪ 2‬ﺑﺒﺨﺸـﺪ‪ ،‬و ﻫﻤـﻴﻦ ﭘـﻴﺶ ﺑﻴﻨـﻲ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﻴﺰ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﻋﻤﺮ ﻛﻔﻪ ﻗﺪرت اﺳﻼم ﺑﺮ ﻛﻔﻪ ﻗـﺪرت ﻛﻔـﺮ‬
‫‪3‬‬
‫ﺗﺮﺟﻴﺢ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ :‬اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران‪ ،‬ﻋﻤﺮ را ﺑﻌﺪ از اﺳـﻼم – و در راﺑﻄـﻪ ﺑـﺎ ﮔﻔﺘـﺎر و رﻓﺘـﺎر رﺳـﻮل‬
‫اﷲص در ﺷﻜﻞ ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ ﻟﺠﻮج و ﺣﺮف ﻧﺸﻨﻮ و ﺑﻲ اﻧﻀﺒﺎط و ﻣﺰاﺣﻢ ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺟﺴﺎرت و ﻟﺞ ﺑﺎزي ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﻪ آﻧﺠﺎﻫﺎ رﺳﺎﻧﻴﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬در ﻣﺮض‬
‫وﻓﺎت رﺳﻮل اﷲص در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺟﻤﻊ ﻛﺜﻴﺮي از اﺻﺤﺎب ﻛﺒﺎر‪ ،‬ﺑﻪ دور ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﺸﺴﺘﻪ‪،‬‬
‫و در ﻏﻢ و اﻧﺪوه و ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﻏﺮق ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻗﻠﻢ و دواﺗﻲ ﺑﻴﺎورﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻴﺰي‬
‫را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻨﻮﻳﺴﻢ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً از ﻣﻦ ﮔﻤﺮاه ﻧﺸﻮﻳﺪ! و ﻋﻤﺮ در ﻣﻴﺎن اﺻﺤﺎب ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ ﻛﻪ‪:‬‬
‫»ﺧﻴﺮ اَﺑﺪاً ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﺗﻮ ﭼﻴﺰي را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﻨﻮﻳﺴﻲ )ﺣ‪‬ﺴﺒ‪‬ﻨﺎ ﻛﺘﺎب‪ ‬اﷲِ( ﻗﺮآن ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻛﺎﻓﻲ‬
‫اﺳﺖ«‪ 4‬و ﺑﻪ رواﻳﺘﻲ ﻛﺴﻲ رو ﺑﺤﺎﺿﺮﻳﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳﻦ ﻣﺮد از ﺷـﺪت ﺑﻴﻤـﺎري ﻧﻤﻴﺪاﻧـﺪ ﭼـﻪ‬
‫ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ« در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ اﻣﻬﺎت ﺗﺎرﻳﺦ و ﻏﺎﻟﺐ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴـﺎن ﺑـﻪ ﻣﻄﺎﻟـﺐ زﻳـﺮ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده و ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ - 1‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 2‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي در ﺳﻴﺮه ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ص‪ 12:‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.96:‬‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 4‬ﺣﻴﺎة ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص‪ ،501‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ ،227‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.320:‬‬

‫‪14‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -1‬ﻋﻤﺮ در ﺣﺎل ﻛﻔﺮ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﺳﻼم ﻧﻴﺰ از آزار ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻫﻤﻮاره ﺧﻮدداري ﻣﻴﻜـﺮد‬
‫و ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ادب واﺣﺘﺮام ﺑﺎ او ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ 2،‬وﻋﻤﺮ ﺑﻌﺪ از اﺳـﻼم در ﺣﻀـﻮر‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻫﻤﻮاره ﺳﺎﻛﺖ و ﺧﻤﻮش ﺑـﻮد‪ 3،‬ﻣﮕـﺮ زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص از او‬
‫‪4‬‬
‫ﭼﻴﺰي ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﺪ ﻳﺎ او از ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﺳـﺌﻮاﻟﻲ ﻣﻴﻜـﺮد‪ ،‬ﻳـﺎ ﻣﻄﻠﺒـﻲ را ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد‬
‫ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺑﺤﺜﻲ را اداﻣﻪ ﻣﻴﺪاد ﻛﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﺮد ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﻪ اداﻣﻪ دادن آن ﻣﺎﻳﻞ‪ 5‬اﺳﺖ و ﺑﻬﻨﮕﺎم ﺣﺮف زدن ﺑﺤﺪي از درﺷﺘﻲ ﺻﺪاي ﺧﻮد‬
‫ﻣﻲﻛﺎﺳﺖ و آرام و ﻣﺆدﺑﺎﻧﻪ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻴﻜﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﺠـﻮا و درﮔﻮﺷـﻲ‬
‫ﺣﺮف‪ 6‬ﻣﻴﺰد‪ ،‬و در ﺣﺎل ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﺮ ﭘﺴﺮش ﻋﺒﺪاﷲ – ﻛﻪ ﺷﺘﺮ ﺳﺮﻛﺸﺶ از اﺳﺐ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺟﻠﻮ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد ‪ -‬ﻧﻬﻴﺐ زد ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻜﺲ در ﻫﻴﭻ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻧﺒﺎﻳـﺪ‪7‬ﺟﺴـﺎرت‬
‫ﺗﻘﺪم ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﻗﻀﻴﻪ اﺳﻴﺮان ﺑﺪر‪ 8،‬و ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز‪ 9‬ﺑﺮ ﻋﺒﺪاﷲ اﺑﻦ اُﺑـﻲ‪ ،‬و ﺗﺤـﺮﻳﻢ ﺧﻤـﺮ‪ 10،‬و‬
‫رﻋﺎﻳﺖ ﺣﺠﺎب‪ 11‬و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻈﺮ ﻋﻤﺮ در اﻳـﻦ ﻗﻀـﺎﻳﺎ ﻛـﺎﻣﻼً‬

‫‪ - 1‬ﺳﻴﺮه اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 217:‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 538‬و ‪.543‬‬
‫‪ - 2‬ﺳﻴﺮه اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 217:‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪538‬و‪.543‬‬
‫‪ - 3‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 338:‬و اﻟﻔﺎﻳﻖ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.10:‬‬
‫‪ - 4‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 5‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 338:‬و اﻟﻔﺎﻳﻖ‪ ،‬ص‪.10:‬‬
‫‪ - 6‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 7‬اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 25:‬ﺑﻨﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.426:‬‬
‫‪ - 8‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪412 ،411 ،410:‬و‪.413‬‬
‫‪ - 9‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪- 10‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 11‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪15‬‬
‫ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺣﺘﻲ آﻳﻪﻫﺎي ﺑﻌﺪي او را ﺗﺎﺋﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻧﻈﺮﻫـﺎي‬
‫او را ﻗﺒﻮل ﻧﻜﺮد‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﻧﻴﺰ ﺟﺰ ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮدن راي ﺧﻮﻳﺶ و اﻧﺘﻈﺎر ﻗﺒﻮل ﻳﺎ رد آن‪،‬‬
‫ﻧﻪ ﺣﺮﻓﻲ را داﺷﺘﻪ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺣﺎﻟﺘﻲ از و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺑﻬﻨﮕﺎم اﻧﺰواي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص از ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻛﺴﺐ اﺟـﺎزه و‬
‫دمِ در اﻳﺴﺘﺎدن‪ ،‬اﺟﺎزه ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮد‪ 1‬و ﺑﺎ‬
‫ﺷﺮم و ادب ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ را ﺑﻪ ﻋﺮض رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ او اﺟﺎزه‪ 2‬داد ﺗﺎ ﺑﻨﺸـﻴﻨﺪ‬
‫و در ﺣﺎل ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﻘﻴﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد را ﺑﮕﻮﻳﺪ‪.‬‬
‫و اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران‪ -‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺨﺎﻃﺮ رﻫﺎ ﻛﺮدن ﺧﻮد از اﻳﻦ ﺗﻀﺎد و ﺗﻨـﺎﻗﺾ ﮔـﻮﻳﻲ‪،‬‬
‫ﺧﻮب ﺑﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ دو ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻗﺼﻪ ﻗﻠﻢ و دوات‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ از ﺟﻨﺒﻪ دراﻳﺘﻲ ﻧﺎﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ و ﺑﺎ اﺧﻼق و روﺣﻴﻪ‬
‫و روش ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب – ﭼﻪ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم و ﭼﻪ ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم‪ -‬در ﺗﻀﺎد اﺳـﺖ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻨﺒﻪ رواﻳﺘﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﺎدرﺳﺖ و ﻓﺎﻗﺪ اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا ﺗﻤـﺎم ﺳﻠﺴـﻠﻪﻫـﺎ در رواﻳﺘﻬـﺎي‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﻳﻦ ﻗﺼﻪ ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪3‬وﺻﻞ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬و دو ﻧﻔـﺮ از ﺗـﺎﺑﻌﻴﻦ‪ 4‬اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ را ﻓﻘﻂ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻋﺒـﺪاﷲ ﺑـﻦ ﻋﺒـﺎس ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎﻋﺘﺮاف‬
‫‪5‬‬
‫َـﻮ ّﻓ ِﯽ َر ُ‬
‫ﺳـﻮل اﷲِ و َاﻧـﺎ ا ْﺑـ ُﻦ‬ ‫ﺧﻮدش در روز وﻓﺎت رﺳﻮل اﷲ ﺑﭽﻪ دﻫﺴﺎﻟﻪاي ﺑﻮده )ﺗ َ‬

‫‪ - 1‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 46:‬ﺑﻨﻘﻞ از ﺑﺨﺎري ج‪ ،3‬ص‪ 103:‬و ﻣﺴﻨﺪ ﻃﻴﺎﻟﺴﻲ ج‪ ،1‬ص‪.6:‬‬
‫‪ - 2‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 3‬ﺑﺨﺎري – ﺷﺮح ﻗﺴﻄﺎﻧﻲ‪ -‬ج‪ 1‬ص‪ 206:‬و ‪ 8‬ص‪ 355:‬و ج‪ 10‬ص‪ 353:‬و ج‪ 6‬ص‪ 463:‬و ج‪ 5‬ص‪ 169:‬و ‪ 236‬و ج‪6‬‬
‫ص‪.462:‬‬
‫‪ - 4‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 5‬ﺑﺨﺎري ﺷﺮح ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ 7‬ص‪475:‬و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رواﻳﺖ ﺑﺨﺎري رواﻳﺖ ﺷﺮح ﺗﺎج اﻻﺻﻮل ج‪ 3‬ص‪ 360:‬ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺳﻪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻫﺠﺮت ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ رواﻳﺖ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪16‬‬
 ‫ﴩ ِﺳﻨ َ‬
‫ﲔ( و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺠﻠﺴﻲ راه ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ و اﻫﻠﻴﺖ رواﻳـﺖ اﺣﺎدﻳـﺚ را‬ ‫َﻋ ْ ِ‬

‫ﻧﻴﺰ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻗﺼﻪ ﻗﻠﻢ و دوات از ﺟﻨﺒﻪ رواﻳﺘﻲ ﻧﻴﺰ ﻓﺎﻗﺪ ﺳﻨﺪ و اﻋﺘﺒﺎر ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ :‬ﻏﺎﻟﺐ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران‪ ،‬در ﻓﺼﻞ ﺧﻼﻓﺖ و در ﻣﻮرد رواﺑﻂ داﺧﻠﻲ‪ ،‬ﻋﻤﺮ را در‬
‫ﺷﻜﻞ ﻳﻚ اﺟﺮا ﻛﻨﻨﺪه ﺑﺪون ارﻓﺎق و ﻳﻚ ﻗﺪرت ﻛﻮر و ﺑﻲ اﺣﺴﺎس و ﻋﺎﻃﻔﻪ و ﺗﺸـﻨﻪ‬
‫ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﺠﺎزاﺗﻬﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ و ﮔﻮﻳﺎ در ﻣﻮرد ﭘﺴﺮش از ﺣﺪ‪‬اﻛﺜﺮ ﻣﺠﺎزات ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫﻢ‬
‫ﺗﺠﺎوز ﻛﺮده‪ ،1‬و ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻋﻤﺮوﻋﺎص در ﻣﺼﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ را ﻣﺠﺎزات ﻛﺮده ﻋﻤـﺮ‬
‫ﻧﻴﺰ ﭘﺴﺮش را ﺧﻮاﺳﺘﻪ و در ﺣﺎل ﺑﻴﻤـﺎري ﻣﺠـﺪداً او را ﻣﺠـﺎزات ﻧﻤـﻮده و در‪2‬زﻳـﺮ‬
‫ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ‪ 3‬او را ﺑﻘﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران ﻣﻄﺎﻟﺐ زﻳﺮ را ﻧﻴﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﻋﻤﺮ ﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳـﻲ اﺷـﻌﺮي‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از اﺳـﺘﺎﻧﺪاران در ﻣﺠـﺎزات ﻛـﺮدن ﻳﻜﻨﻔـﺮ‬
‫ﻣﺸﺮوﺑﻲ‪ ،‬اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫﺎ ﺳﺮ او را ﺗﺮاﺷﻴﺪه و روﻳﺶ را ﻧﻴﺰ ﺳﻴﺎه‪ 4‬ﻛﺮده اﺳﺖ ﻋﻤﺮ‬
‫از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﻣﺠﺎزات اﺿﺎﻓﻲ ﺑﺸﺪت ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﺷﺪ و ﻧﺎﻣﻪ ﺷﺪﻳﺪاﻟﻠﺤﻨﻲ ﺑـﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳـﻲ‬
‫ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ اﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﺗﻮ ﺗﻜﺮار ﺷﻮد روﻳﺖ را ﺳﻴﺎه ﻣﻴﻜﻨﻢ و ﺑﺮاي ﻋﺒـﺮت ﺗـﺮا در‬
‫ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﻲﮔﺮداﻧﻢ!‪ 5‬و ﻳﻜﺼﺪ درﻫﻢ وﺟﻪ ﻧﻘﺪ را ﺑﻌﻨﻮان ﻏﺮاﻣـﺖ ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﺠـﺎزات‬
‫اﺿﺎﻓﻲ ﺑﻪ آن ﻣﺮد ﻣﺸﺮوﺑﻲ‪ 6‬داد‪.‬‬

‫‪ - 1‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 207:‬ﺑﻨﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ ص‪ 323:‬و ‪ 324‬و ﻣﻮﺳﻮﻋﻪ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت ﻋﻘﺎد ص‪ 491:‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه ج‪2‬‬
‫ص‪ 2:‬ﺑﻨﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.324:‬‬
‫‪ - 2‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 4‬ﻣﻮﺳﻮﻋﻪ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.492:‬‬
‫‪ - 5‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 6‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪17‬‬
‫»روزي ﻳﻜﻨﻔﺮ ﻣﺸﺮوﺑﻲ را ﻧﺰد ﻋﻤﺮآوردﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻌﻠـﺖ ﺗﻜـﺮار ﺗﺨﻠﻔـﺎت او را ﺑﺸـﺪت‬
‫ﻣﺠﺎزات ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ او را ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﻣﻴﺰد‪ ،‬و ﻋﻤﺮ زﻳﺮ ﻟﺐ ﺣﺴﺎب ﻣﻴﻜـﺮد‪ 1،‬ﻧﺎﮔـﺎه ﻋﻤـﺮ‬
‫ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآورد‪ :‬ﺑﺲ ﻛﻦ ﺧﺪا ﺗﺮا ﺑﻜﺸﺪ اﻳﻦ ﺑﻴﭽﺎره‪ 2‬را ﻛﺸﺘﻲ!! و ﭼﻮن ﻃﺒﻖ ﺣﺴﺎب آن‬
‫ﻛﺲ ﭼﻨﺪ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ اﺿﺎﻓﻲ را زده ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻣﺸﺮوﺑﻲ دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺗﻼﻓـﻲ آﻧﻬـﺎ‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ را ﺑﻪ آن ﻳﻜﻨﻔﺮ ﺑﺰﻧﺪ«‪.‬‬
‫»ﻋﻤﺮ ﺑﺠﺮم ﺳﺪ‪ ‬ﻣﻌﺒﺮ در ﺑﺎزار ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪاي‪ 4‬ﺑﻪ اَﻳﺎس ﭘﺴﺮ ﺳﻠﻤﻪ زد‪ ،‬ﻳﻜﺴـﺎل ﺑﻌـﺪ‬
‫ﻋﻤﺮ او را ﺑﺨﺎﻧﻪ ﺧﻮدش ﺑﺮد و ﻣﺒﻠﻎ ﺷﺸﺼﺪ درﻫﻢ ﻏﺮاﻣـﺖ آن ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ ﺑـﻪ او داد‪ 5،‬و‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻲ ﻛﻪ اﻳﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺨﺪا ﻣﻦ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻜﻠﻲ ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮده ﺑﻮدم‪ ،‬ﻋﻤـﺮ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺨﺪا ﻣﻦ ﻫﺮﮔﺰ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻓﺮاﻣﻮش‪ 6‬ﻧﻤﻲﻛﺮدم«‪.‬‬
‫»وﻗﺘﻲ ﻣﮋده آزادي اﺳﺘﺎن ﺷﻮﺷﺘﺮ را ﺑﻪ ﻋﻤﺮ‪ 7‬دادﻧﺪ‪ ،‬ﺿﻤﻨﺎً ﺑﻪ او ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و او را ﻛﺸﺘﻴﻢ!‪ 8‬ﻋﻤﺮ ﺑﺮآﺷﻔﺖ و در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻫﻮل و ﻫـﺮاس ﺑـﺮ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا او را در اﺗـﺎق درﺑﺴـﺘﻪ ﻧﻤـﻲﮔﺬاﺷـﺘﻴﺪ و آب و ﻧـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ او‬
‫ﻧﻤﻲدادﻳﺪ؟‪ 9‬و ﭼﺮا ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ راه ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺗﻮﺑﻪ او را ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻜﺮدﻳﺪ؟ ﺳـﭙﺲ ﻋﻤـﺮ‬

‫‪ - 1‬ﻣﻮﺳﻮﻋﻪ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.492:‬‬

‫‪ - 2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 4‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 136:‬و ﻣﻮﺳﻮﻋﻪ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.591:‬‬
‫‪ - 5‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 6‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 7‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 66:‬ﺑﻨﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 197:‬و ﻣﻮﺳﻮﻋﻪ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.637:‬‬
‫‪ - 8‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 9‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪18‬‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺄﺛﺮ ﺷﺪﻳﺪ دﺳﺖ دﻋﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاﻳﺎ ﺗـﻮ ﮔـﻮاﻫﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻦ در آن‬
‫ﻣﺤﻞ ﻧﺒﻮدم‪ ،‬و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر دﺳﺘﻮر ﻫﻢ ﻧﺪادهام‪ ،‬و وﻗﺘﻲ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻤﻦ رﺳﻴﺪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻛﺎر راﺿﻲ ﻧﺒﻮدم«‪.‬‬
‫»ﻋﻤﺮ در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﻫﺮ ﻧﻮع ﻋﺬري‪ ،‬ﻣﺠﺮﻣﻴﻦ را از ﻣﺠﺎزات ﻣﻌﺎف ﻣﻲﻛﺮد‪ 1‬و ﻧـﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ﻳﻚ ﻣﻮرد ﺑﻠﻜﻪ در ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺬر وﺟﻮد اﺟﺒﺎر و ﻋﺪم اﻣﻜﺎن ﻣﻘﺎوﻣـﺖ‬
‫زﻧﺎن زﻧﺎﻛﺎر را از اﺟﺮاي ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ ﻣﻌﺎف‪ 2‬ﻣﻴﻜﺮد‪ ،‬و در ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﻘﺮ ﺷـﺪﻳﺪ و ﻓﺸـﺎر‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﻴﺰ دزدان را از اﺟﺮاي ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ‪ 3‬ﻣﻌﺎف ﻣﻲﻧﻤﻮد«‪.‬‬
‫»ﻋﻤﺮ رﺣﻢ و ﻋﺎﻃﻔﻪ ﭘﺪران را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﺮط اﻣﺎرت ﻣﻲﺷـﻤﺮد‪ 4‬و‬
‫روزي دﺳﺘﻮر داد ﺣﻜﻢ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري را ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﺑﻨﻮﻳﺴﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻬﻨﮕـﺎم ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﺣﻜـﻢ‬
‫ﭼﻮن ﺳﺨﻨﻲ را از آن ﺷﺨﺺ ﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻲ ﻣﻬﺮي و ﺑﻲ رﺣﻤﻲ او را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش‬
‫ﻣﻴﺮﺳﺎﻧﻴﺪ‪ 5‬ﻓﻮراً دﺳﺘﻮر داد آن ﺣﻜﻢ را ﭘﺎره ﻛﻨﻨﺪ و ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﻛﺴـﻴﻜﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻔﺮزﻧـﺪان‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻲ رﺣﻢ و ﻋﺎﻃﻔﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪان ﻣـﺮدم‬
‫‪6‬‬
‫را ﺑﺎو ﺳﭙﺮد«‪.‬‬

‫‪ - 1‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 66:‬ﺑﻨﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 197:‬و ﻣﻮﺳﻮﻋﻪ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.637:‬‬
‫‪ - 2‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 66:‬ﺑﻨﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 197:‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 35:‬و اﻻﺻﺎﺑﻪ ج‪ ،3‬ص‪ 228:‬ﺑﻨﻘﻞ اﺧﺒﺎر‬
‫ﻋﻤﺮ ص‪ 161 :‬اﻟﺨﺮاج – اﺑﻮﻳﻮﺳﻒ‪ -‬ص‪42:‬و ص‪ 183:‬ﺑﻨﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 211:‬و ‪ 198‬و ﻣﻮﺳﻮﻋﻪ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت ﻋﻘﺎد‪،‬‬
‫ص‪.493:‬‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 4‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ ص‪ 140:‬ﺑﻨﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي ص‪104:‬و‪ 105‬و ﻧﺰﻫﻪ اﻟﻤﺠﺎﻟﺲ ج‪ 2‬ص‪.69:‬‬
‫‪- 5‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 6‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪19‬‬
‫و آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻣﻮازات ﻫﻤﻪ اﻳﻦ رواﻳﺘﻬﺎي ﻣﺴﺘﻨﺪ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺑﻲ رﺣﻤﻲ و ﺳـﻨﮕﺪﻟﻲ و ﺳـﺨﺖ‬
‫ﮔﻴﺮي ﻓﺎروق را ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﻲ اﺳﺎس ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪﻫﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻓـﺎروق ﺳـﺨﺘﮕﻴﺮ و‬
‫ﺳﻨﮕﺪل و ﺧﺸﻦ ﻣﻲﺑﻮد‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﺛﺎﺑﺖﺗﺮﻳﻦ اﺻﻮل ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬و ﻃﺒـﻖ ﻧـﺺ ﺻـﺮﻳﺢ‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺮدم ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﺪور او ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﺳﻮل‬

‫اﷲ ﻣﻴﻔﺮﻣﺎﻳﺪ {‪ z XW V U T S R Q P‬آل ﻋﻤﺮان‪ :1 159 :‬اﮔﺮ ﺗـﻮ‬

‫ﺳﺨﺖﮔﻴﺮ و ﺳﻨﮕﺪل ﻣﻲﺑﻮدي ﻣﺮدم از دور ﺗﻮ ﭘﺮاﻛﻨـﺪه ﻣـﻲﺷـﺪﻧﺪ« و ﺗﻤـﺎم ﺗـﻮارﻳﺦ‬
‫ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺎروق در دوران ﺧﻼﻓﺘﺶ ﻣﺤﻮر ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﻣﺮدم و اﺗﺤـﺎد ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮده‪ ،‬و ﺛﺎﺑﺖﺗﺮﻳﻦ و آراﻣﺘﺮﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ را اداره ﻛﺮده و ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮﻃﺌـﻪ و‬
‫دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي و ﺗﺰﻟﺰﻟﻲ در ﺣﻜﻮﻣﺖ او ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﮕﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ردﻳﻒ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻣﺴﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻫﻢ ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻤﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻴﻤﺎر و ﻣﻌﺬورش را ﺑﻄﻮر ﻣﻜﺮر ﻣﺠﺎزات ﻛﺮد‪ ،‬و او را زﻳـﺮ ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪﻫـﺎي‬
‫ﺧﻮد ﺑﻘﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬ﺧﻮب ﺑﻮد ﺑﺨﺎﻃﺮ رﻫﺎﻳﻲ ﺧـﻮﻳﺶ از ﺗﻀـﺎد و ﺗﻨـﺎﻗﺾ ﮔـﻮﺋﻲ‪ ،‬در‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻧﻜﻨﻨﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ اﺻﻞ ﻗﻀﺎﺋﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﻋﻤﻴﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راه ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻳﻚ ﺟﺮﻳﺎن‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻣﺤﻠﻲ و ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎزﺟﻮﺋﻲ از ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ اﻓﺮاد‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده اﺳﺖ‪ ،‬و در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﺟﻤﻊ ﺑﻴﺸﻤﺎري از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪) 2‬ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﻓﺮد ﺧﺎﻧﻮاده و اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و ﺗﻘﻮي( ﺷﻨﻴﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »ﺑﺮادرم ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻌـﺪ از‬

‫‪ - 1‬ﺑﺨﺸﻲ از آﻳﻪ ‪ 159‬ﺳﻮره آل ﻋﻤﺮان – ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪ :‬اﻳﻦ آﻳﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻈﺎم ﻣﺮدﻣﻲ و ﻳﻚ ﻧﻈﺎم ﻛﺎﻣﻼً اﺳﻼﻣﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻧﻪ در ﺳﺎﻳﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﻧﻴﺰه و ﻧﻪ در ﭘﻨﺎه ﮔﺎرد ﻣﺤﺎﻓﻆ و ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﻨﻴﺘﻲ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ اﺟﺮاي ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدار اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﻣﻮﺳﻮﻋﻪ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت ﻋﻘﺎد ‪ ،‬ص‪ 494:‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 209:‬ﺑﻨﻘﻞ ذﻳﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.324:‬‬

‫‪20‬‬
‫ﻣﺠﺎزات ﺻﺤﻴﺢ و ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻮد‪ 1‬و ﻳﻚ ﻣﺎه ﻫﻢ ﺑﺎ ﺻﺤﺖ و ﺳﻼﻣﺘﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻛـﺮد‪ ،‬ﺳـﭙﺲ‬
‫ﻣﺮﻳﺾ ﺷﺪ و وﻓﺎت ﻧﻤﻮد«‪ 2‬و ﻣﻮرخ ﻣﺤﻘﻖ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي ﺷﺎﻳﻌﻪ ﺗﻜﺮار ﺣﺪ را ﺑﻮﺳـﻴﻠﻪ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺑﻲ اﺻﻞ و ﺑﻲ اﺳـﺎس‪ 3‬داﻧﺴـﺘﻪ و ﮔﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ اﺣﺘﻤـﺎﻻً ﻋﻤـﺮ ﺑﻌـﺪ از اﺣﻀـﺎر‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻳﻚ دو ﺳﻴﻠﻲ ﻳﺎ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺑﺎو زده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭘـﺪر ﻣﻬﺮﺑـﺎﻧﻲ‪ 4‬در ﺷـﺮاﻳﻂ‬
‫ﻋﺎدي ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻓﺮزﻧﺪش ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري را ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫راﺑﻌﺎً‪ :‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﺎن‪ ،‬در ﻓﺼﻞ ﺧﻼﻓﺖ و در ﺣﺎل ﺑﺤﺚ از ﮔﺴﺘﺮش ﺑﻌﺪ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را در ﺷﻜﻠﻲ ﻧﺸﺎن ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺷﻤﺸـﻴﺮي در دﺳـﺖ‬
‫راﺳﺖ و ﺳﭙﺮي در دﺳﺖ ﭼﭗ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻋﻈﻴﻢ و ﭘﺮﺧﺎﺷﮕﺮ را ﺑـﺪﻧﺒﺎل ﺧـﻮد‬
‫ﻛﺸﻴﺪه‪ ،‬و ﺑﺪون وﻗﻔﻪ ﭘﻬﻨﻪ ﮔﻴﺘﻲ را ﻣﻲﭘﻴﻤﺎﻳﺪ و ﻫﺮ ﻛﺴﻲ از ﻫﺮ ﻗﻮم و ﻣﻠﺘـﻲ و از ﻫـﺮ‬
‫ﻧﮋاد و ﻣﻜﺘﺒﻲ ﺑﻪ دﻳﻦ اﺳﻼم اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺎورد‪ ،‬ﻓﻮراً ﺳﺮش را از ﺗﻦ ﺟﺪا و ﺧﺎﻧﻪاش وﻳﺮان‬
‫و زن ﺑﭽﻪاش را ﺟﺎرﻳﻪ و اﺳﻴﺮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﻣﻬﺎت ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼﻣﻲ و ﻏﺎﻟﺐ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕـﺎران ﺑـﻪ ﻣﻄﺎﻟـﺐ زﻳـﺮ‬
‫ﻧﻴﺰﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﺲ از آزاد ﻛﺮدن اردﺑﻴﻞ و ﺣﻮﻣﻪ‪ 5،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﻣﺘﻦ ﻗـﺮارداد ﺻـﻠﺢ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺮدم ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬آﺗﺸﻜﺪهﻫﺎ را‪ 6‬ﺧﺮاب ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ! و ﻣﺮدم ﻣﻨﻄﻘﻪ در اﻋﻴﺎد و ﻣﺮاﺳـﻢ‬

‫‪ - 1‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﻣﻮﺳﻮﻋﻪ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت ﻋﻘﺎد ‪ ،‬ص‪ 494:‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 209:‬ﺑﻨﻘﻞ ذﻳﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.324:‬‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 4‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 5‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪) 129:‬آذرﺑﺎﻳﺠﺎن( و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ -321:‬در ﻫﻤﻴﻦ دو ﻣﺮﺟﻊ ﺑﺎﻳﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه‪) :‬و ﻻ ﻳﻬﺪم‪ ‬ﺑﻴﺖ‪ ‬ﻧﺎرٍ(‪.‬‬
‫‪ - 6‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن آزاد ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺟﺎﻧﻲ و ﻣﺎﻟﻲ ﻫﻤـﻪ ﻣـﺮدم ﻣﻨﻄﻘـﻪ را ﻧﻴـﺰ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ«‪.‬‬
‫»ﭘﺲ از آزاد ﻛﺮدن ﺷﻬﺮ ﺑﻨﺪري ﻻذﻗﻴﻪ‪ 2‬ﻃﺒﻖ ﻗﺮارداد ﺻﻠﺢ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺣﻔـﻆ ﺟـﺎن و‬
‫ﻣﺎل ﻣﺮدم‪ 3،‬ﺗﻤﺎم ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ در اﺧﺘﻴﺎر اﻫﻞ ﺷﻬﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ 4،‬و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﺮاي اﻧﺠـﺎم‬
‫دادن ﻓﺮاﻳﺾ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬در ﻛﻨﺎر ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺑﺰرگ ﺷﻬﺮ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﺴﺠﺪي ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ‪ 5،‬و‬
‫ﭘﻴﺮوان ﻗﺮآن و ﭘﻴﺮوان اﻧﺠﻴﻞ در ﻛﻨﺎر ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﺑﻌﺒﺎدت‪ 6‬ﺧﺪا ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ«‪.‬‬
‫»ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﻋﻼﻣﻴﻪ ﺟﻨﮕﻬﺎي رﻫﺎﻳﻲ ﺑﺨﺶ ﻣﺮدﻣﺎن ﺟﻬﺎن را در اﻧﺘﺨﺎب‬
‫دﻳﻦ و ﻋﻘﻴﺪه ﻛﺎﻣﻼً آزاد‪ 7‬اﻋﻼم ﻛﺮده ﺑﻮد )ﻻ اﻛﺮاه ﻓﯽ اﻟﺪﻳﻦ( و وﻗﺘﻲ ﺷﻨﻴﺪ وﻟﻴـﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﻘﺒﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه‪ 8‬ﻓﺎﺗﺢ ﺟﺰﻳﺮه ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﻴﺴﻮﻳﺎن را ﺑﻘﺒﻮل دﻳﻦ اﺳﻼم ﻧﺎﭼﺎر ﻛﺮده‪9،‬ﺷﺪﻳﺪاً‬
‫ﺑﺮآﺷﻔﺖ‪ ،‬و ﻃﻲ ﻳﻚ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮﺑﻴﺦ آﻣﻴﺰ ﺑﺎو اﺧﻄﺎر ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺴـﻲ را ﺑـﺮاي ﻗﺒـﻮل‬
‫اﺳﻼم ﻧﺎﭼﺎر ﻧﻜﻨﺪ و ﻓﻘﻂ ﻣﻮاﻧﻊ ﻗﺒﻮل اﻳﻦ دﻳﻦ را از ﺳﺮ راه‪ 10‬ﺑﺮدارد«‪.‬‬

‫‪ - 1‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 2‬اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 492:‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.521:‬‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 4‬اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 492:‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ .521:‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 5‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 6‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 7‬اﻟﺨﺮاج اﺑﻲ ﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص‪ 230:‬ﺑﻨﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 180:‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ج‪ 5‬ص‪ 1863:‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ج‪2‬‬
‫ص‪ – 533:‬ﻓﺎروق ﺑﻪ وﻟﻴﺪ ﻧﻮﺷﺖ »اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﺠﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﺮوﻧﺪ ﻣﺨﺼﻮص ﺟﺰﻳﺮةاﻟﻌﺮب اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ - 8‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 9‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 10‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪22‬‬
‫»ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﻳﺮن و روم و ﻋﻴﺴﻮﻳﺎن اﻳﺮان‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﻧﺠﺎم دادن ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺧﻮﻳﺶ‪،‬‬
‫ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ 1،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﻴﺮوزي ﺳـﭙﺎه ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را دﻗﻴﻘـﻪ ﺷـﻤﺎري‬
‫ﻣﻴﻜﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﺳﺮار ﻧﻈﺎﻣﻲ ارﺗﺶ اﻳﺮان و روم را ﺑـﺎﻃﻼع ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم‬
‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪ 2،‬و ﺑﺮﺧﻲ از ﻋﻴﺴﻮﻳﺎن اﺳﻠﺤﻪ را ﻫﻢ ﺑﺪﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘـﻪ و ﺑـﺎ ﺣﻔـﻆ دﻳـﻦ و‬
‫ﻣﺬﻫﺐ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬دوش ﺑـﺪوش ﺳـﺮﺑﺎزان ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم‪ ،‬در ﺟﻬـﺖ ﺑﺮاﻧـﺪاﺧﺘﻦ رژﻳـﻢ‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ‪ 3‬اﻳﺮان و ﻛﺴﺐ آزادي ﻓﺪاﻛﺎري ﻣﻴﻜﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫و ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎراﻧﻲ ﻛﻪ در ردﻳﻒ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻣﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را ﻧﻴﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔـﻮﻳﻲ‬
‫ﻋﻤﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺤﻜﻤﻪ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ و اﻧﮕﻴﺰﺳﻴﻮن ﻗـﺮون وﺳـﻄﻲ را در ﺟﻬـﺎن‬
‫ﺑﺮﭘﺎ ﻛﺮده‪ ،‬و ﻫﺮ ﻓﺮد و ﮔﺮوه و ﻣﻠﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻳﻦ اﺳﻼم اﻳﻤـﺎن ﻧﻴـﺎورده ﻓـﻮراً ﮔـﺮده و‬
‫ﮔﺮدن او را از زﻳﺮ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﮔﺬراﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮب ﺑﻮد ﺑﺨﺎﻃﺮ رﻫﺎﻳﻲ ﺧﻮﻳﺶ از ﺗﻀﺎد و‬
‫ﺗﻨﺎﻗﺾ ﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻃﺒـﻖ ﻧﺼـﻮص ﺻـﺮﻳﺢ ﻗـﺮآن و رﻓﺘـﺎر‬
‫وﮔﻔﺘﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺻﺪﻳﻖ و ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺟﻨﮓ در اﺳﻼم ﻧﻪ ﻳﻚ‬
‫ﺟﻨﮓ اﺳﺘﻌﻤﺎري و ﺳﻠﻄﻪ ﺳﺎزي‪ ،‬و ﻧﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﺳﺘﺜﻤﺎر و ﺑﻬﺮهﻛﺸﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺟﻨﮕﻲ اﺳـﺖ‬
‫در آﻏﺎز دﻓﺎﻋﻲ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺳﻠﻄﻪ ﺑﺮاﻧﺪازي و رﻫﺎﻳﻲ ﺑﺨﺶ‪ ،‬و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻋـﺪاﻟﺖ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬و ﺗﺎﻣﻴﻦ آزادي ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم در اﻧﺘﺨﺎب ﻫﺮ ﻋﻘﻴﺪه و دﻳﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺧﺪا‪ -‬ﻧﻪ‬

‫از راه اﺧﺘﻨﺎق و ﺗﻬﺪﻳﺪ‪ -‬ﺑﻪ آن ﻣﺘﻤﺎﻳـﻞ ﻣﻴﮕﺮدﻧـﺪ {‪k j i h g f‬‬

‫‪ z nm l‬اﻟﺒﻘﺮة‪193 :‬‬

‫‪ - 1‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ زرﻳﻦ ﻛﻮب در ﻛﺘﺎب ﺑﺎﻣﺪاد اﺳﻼم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 95:‬و ﻫﻴﻜﻞ در ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 153 ،152:‬و‪.126‬‬
‫‪ - 2‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪23‬‬
‫ﺧﺎﻣﺴﺎً ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اوﻟَﻴﺎت ﻋﻤﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺧﻴﻠـﻲ‬
‫ﺳﺎده و ﺻﺮﻳﺢ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﻧﻜﺎح‪1‬ﻣﺘﻌﻪ و ﺣﺞ ﺗﻤﺘﻊ را ﻣﻤﻨﻮع‪ 2‬اﻋﻼم ﻛﺮد‪ ،‬و زﻛـﺎت‬
‫اﺳﺒﺎن‪ 3‬را ﻣﻌﻤﻮل ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﻃﻼق ﺑﻠﻔﻆ ﺛﻼﺛﻪ را ﺳـﻪ ﻃـﻼق ﺑﺸـﻤﺎر آورد‪ 4،‬و در ﻧﻤـﺎز‬
‫ﺗﺮاوﻳﺢ‪ 5‬ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﻣﺮﺳﻮم ﻛﺮد و‪ «...‬و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ در اﻓﻜﺎر ﺑﺮﺧـﻲ‪ ،‬اﻟﻘـﺎي ﺷـﺒﻬﻪ‬
‫ﻛﺮده‪ ،‬و اﻳﻦ ﺗﻮﻫﻢ را در ﺗﺼﻮر اﻓﺮاد ﻇﺎﻫﺮﺑﻴﻦ‪ ،‬اﻳﺠﺎد ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﻓﺎروق ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫اﺣﻜﺎم اﺻﻴﻞ اﺳﻼﻣﻲ را ﻧﺴﺦ و ﺑﺮﺧﻲ از اﺣﻜﺎم ﻏﻴﺮاﺳﻼﻣﻲ را ﺑﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟـﺐ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ!! در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ اﻣﻬﺎت ﺗﺎرﻳﺦ و ﺧﻮد ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺎروق در ﺗﻤﺎم دوران ﺧﻼﻓﺘﺶ ﺟﺰ ﺑﻪ ﻗﺮآن و ﺑﻪ‪ 6‬ﺳﻨﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص و ﺑـﻪ ﻣﺼـﻮﺑﺎت‬
‫ﺷﻮراي‪ 7‬ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﻋﻤﻞ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ و ﻓﺎروق در ﺟﻬﺖ اﻟﺰاﻣـﻲ‬
‫ﻛﺮدن ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﻄﻠﺐ زﻳﺮ را ﺑﻪ ﻫﻤﻪ اﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﺨﺸﻨﺎﻣﻪ ﻛﺮد‪:‬‬
‫»ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﺧﻄﺎر ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬آن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺣﻔﻆ اﺣﺎدﻳﺚ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻫﻤﺎل و ﺗﻨﺒﻠﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﺻﻮاﺑﺪﻳﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺘﻮاﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬دﺷﻤﻨﺎن ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬و‬

‫‪ - 1‬ﺷﻴﺦ ﺳﻴﻮﻃﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺨﻠﻔﺎء – ﻣﺒﺤﺚ اوﻟﻴﺎت ﻋﻤﺮ ص‪.137:‬‬

‫‪ - 2‬اﺣﻜﺎم اﻟﻘﺮآن ﺟﺼﺎص ص‪ 342:‬و ‪ 356‬و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﻃﺒﻲ ج‪ 2‬ص‪ 375:‬ﺑﻨﻘﻞ ﺳﻴﺮي در ﺻﺤﻴﺤﻴﻦ ص‪.375:‬‬
‫‪ - 3‬ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.368:‬‬
‫‪ - 4‬ارﺷﺎد ﺳﺎري ﺷﺮح ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.133:‬‬
‫‪ - 5‬ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،30‬ص‪ 428:‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 218:‬ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﺋﻴﺪ در اﻳﻦ اواﺧﺮ آﻗﺎي ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدﻗﻲ ﻧﺠﻤﻲ ﻛﺘﺎﺑﻲ را‬
‫ﺑﻨﺎم ﺳﻴﺮي در ﺻﺤﻴﺤﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻇﻮاﻫﺮ اﻳﻬﺎم ﺑﺨﺶ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮﻫﺎ ﺑﺴﻴﺎري از ﺣﻘﺎﻳﻖ را درﺑﺎره ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ ﺑﻴﺎن‬
‫ﻧﻜﺮده اﺳﺖ و ﻣﺎ در ﻓﺼﻞ ﻧﻮز دﻫﻢ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻧﻤﻮدهاﻳﻢ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻓﺮﻣﺎﺋﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ - 6‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 87:‬و‪ 109‬ﺑﻨﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ ص‪ 338:‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي ص‪ 108:‬ﺑﻨﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ ص‪ 335:‬و ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل و‬
‫اﺑﻦ اﺑﻲ ﺷﻴﺒﻪ ج‪ 3‬ص‪ 139:‬اﻟﺨﺮاج ص‪14:‬و‪ 15‬و ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ج‪ 3‬ص‪ 134:‬و اﻟﻔﺎروق‪ -‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ -‬ج‪ 2‬ص‪.18:‬‬
‫‪ - 7‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪24‬‬
‫ﺧﻮد ﮔﻤﺮاه و دﻳﮕﺮان را ﻧﻴﺰ ﮔﻤﺮاه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻣﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺠﺎي اﺑﺘﺪا اﻗﺘـﺪا‪ ،‬و‬
‫ﺑﺠﺎي اﺑﺘﺪاع اﺗﺒﺎع‪ 1‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛـﺮد و در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﺳـﻨﺖ رﺳـﻮل اﷲص آرا و ﻧﻈﺮﻳـﺎت‬
‫ﺷﺨﺼﻲ را ﻗﻮﻳﺎً دور ﻣﻲاﻧﺪازﻳﻢ«‪.‬‬
‫و اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران – ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺨﺎﻃﺮ رﻫﺎﻳﻲ ﺧﻮﻳﺶ از اﻳﻦ ﺗﻀﺎد و ﺗﻨـﺎﻗﺾ ﮔـﻮﻳﻲ‪،‬‬
‫ﺧﻮب ﺑﻮد ﺳﻴﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻬﻲ را ﻫﻤﺮاه اﺳﻨﺎد و ﻣـﺪارك ﺑﻨﻮﻳﺴـﻨﺪ ﻳـﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮاﺗـﻲ را‬
‫ﺑﻜﺎر ﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ اﻟﻘﺎي ﺷﺒﻬﻪ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻬﺎم ﻧﻮآوري و ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺬاري و ﻋـﺪول از ﺳـﻨﺖ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﻧﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎدﺳﺎً‪ :‬اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران‪ ،‬در ﻓﺼﻞ زﻫﺪ و ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻓـﺎروق ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧـﺪ‪» :‬ﻓـﺎروق در‬
‫دوران اﻣﺎرﺗﺶ‪ ،‬ﭼﻪ در ﺣﺎل ﺧﻄﺎﺑﻪ‪ 2،‬و ﭼﻪ در ﺳﻔﺮ ﺣﺞ و رﻣﻲ ﺟﻤﺮات‪ 3،‬و ﭼـﻪ در‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﺣﺎﻻت ﺑﺎ ﻟﺒﺎس ﻣﻨﺪرس و ﭘﻴﻨﻪ ﺷﺪه‪4،‬در ﻣﻴﺎن ﻣـﺮدم ﻇـﺎﻫﺮ ﻣـﻲﮔﺮدﻳـﺪ و او را‬
‫ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻚ ﭘﻴﻨﻪ ﭼﺮﻣﻲ‪ 5‬و ﻳﻚ ﭘﻴﻨﻪ ﭘﺎرﭼﻪاي ﺑﺮ زﻳﺮ ﺟﺎﻣﻪ و ﻳﻚ ﭘﻴﻨـﻪ‬
‫ﭼﺮﻣﻲ و ﺳﻴﺰده ﭘﻴﻨﻪ ﭘﺎرﭼﻪ ﺑﺮ ﭘﻴﺮاﻫﻦ‪ 6‬داﺷﺖ‪.‬‬
‫و اﻳﻦ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا )ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران( ﮔﻮﺋﻲ از ﺧﻮد ﺳﺌﻮال ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭼـﺮم‬
‫در ﺣﺠﺎز ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻤﻴﺎب و ﻳﻚ ﻛﺎﻻي ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺸﻤﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ ﭼﻄﻮر ﺻﺤﺎﺑﻲ زاﻫﺪ‬

‫‪ - 1‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 297:‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻲ اﻟﻔﺪأ ج‪ 1‬ص‪ 174:‬و ﺣﻠﻴﻪ ج‪ 1‬ص‪ 53:‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 119:‬ﺑﻨﻘﻞ اﺧﺒﺎر‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 308:‬و ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻷﺳﻤﺎ و اﻟﻠﻐﺎت ج‪ 2‬ص‪ 6:‬و اﺳﺪاﻟﻐﺎﺑﻪ ج‪ 4‬ص‪ 62:‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي ص‪ 120:‬ﺑﻨﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‬
‫ص‪.308:‬‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 4‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 5‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 6‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪25‬‬
‫و ﻣﻘﺼﺪ ﺑﻌﻨﻮان ﭘﻴﻨﻪ زﻳﺮ ﺟﺎﻣﻪ ﻛﻬﻨﻪ‪ ،‬آﻧﻬﻢ ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻚ ﭘﻴﻨﻪ! از ﭼـﺮم اﺳـﺘﻔﺎده ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ؟! و ﺑﻌﻼوه ﭘﻴﻨﻪ ﭼﺮﻣﻲ‪ ،‬ﺳﻮراخ ﻛﻦ و ﺳﻮزن ﻛﻠﻔﺖ و اﺳﺘﺎدﻛﺎر ﻣﺎﻫﺮي ﻣﻴﺨﻮاﻫﺪ‪،‬‬
‫و اﻳﻦ ﻛﺎر ﭘﺮﺧﺮج و ﭘﺮﺗﻜﻠﻒ‪ ،‬ﻧﻪ ﻳﻜﻨﻮع زﻫﺪ وﺳﺎدﮔﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺗﻔـﻨﻦ و ﺗﻨـﻮع‬
‫در ﭘﻮﺷﺎك ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﻌﻼوه‪ ،‬ﻇـﺎﻫﺮ ﺷـﺪن اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از‬
‫ژﻧﺪهﭘﻮﺷﻲ ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ و در ﻣﺠﺎﻟﺲ و ﻣﺠﺎﻣﻊ ﺑﻪ وﻳﮋه در ﺣـﺎل ﭘـﺬﻳﺮاﻳﻲ از ﻫﺌﻴـﺖﻫـﺎي‬
‫ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬اﺻﻮل آداب ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻓﺎروق را در ﭘﻮﺷﻴﺪن ﻟﺒﺎس ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺨﺎري ﻣﺤﺪ‪‬ث‬
‫ﺑﺎ ﺳﻨﺪ آﻧﺮا‪ 1‬رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻜﻠﻲ ﻧﻘﺾ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻋﻠﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎران ﺗﺎ اﻳﻦ اﻧﺪازه از واﻗﻊ ﻧﻮﻳﺴﻲ دور ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺳﻴﻤﺎي ﻓﺎروق را در ﻫﺎﻟﻪﻫﺎﻳﻲ از اﺑﻬﺎم و ﺣﺘﻲ در ﭼﻬﺮهﻫﺎي واروﻧﻪ و ﻣﺘﻀـﺎد ﻧﺸـﺎن‬
‫ادهاﻧﺪ ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﻣﻄﻠﺐ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺤﺪي ﺑﻪ رواﻳﺘﻬﺎ ﭼﺴﺒﻴﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﺒﻪ‬
‫رواﻳﺘﻲ و دراﻳﺘﻲ‪ ،‬ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ را ﻗﺒﻮل ﻛﺮدهاﻧﺪ واﺑﺪاً ﺑﻪ اﺧﻄﺎرﻫﺎي ﻣﻜﺮر ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﺳﻠﻒ‪،‬‬
‫و ﭘﻴﺸﺘﺎزان ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼﻣﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ ﻣﺜﻼً ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ اﺑـﻦ ﺟﺮﻳـﺮ ﻃﺒـﺮي‬
‫)ﻣﺘﻮﻓﻲ ‪ 310‬ﻫﺠﺮي( در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺮوف ﺧﻮد ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ »ﺑﺪاﻧﻴـﺪ در ﻣﻴـﺎن‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻳﻢ‪ ،‬رواﻳﺎت ﻧﺎدرﺳﺘﻲ ﻫﻢ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺤﺾ رﻋﺎﻳـﺖ اﻣﺎﻧـﺖ‪،‬‬
‫آﻧﻬﺎ را ﻧﻴﺰ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻳﻢ ﺗﺎ ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ در آﻳﻨﺪه‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ و ﻏﻠﻂ ﺑـﻮدن اﻳـﻦ رواﻳﺘﻬـﺎ را از‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻛﻨﻨﺪ« و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ ﻛـﻪ اﺑـﻦ ﻫﺸـﺎم )م‪ (218-‬در ﺗـﺎرﻳﺦ‬

‫‪) - 1‬ﺑﺨﺎري ج ﻫﻔﺘﻢ ص‪ 195:‬ﺑﻨﻘﻞ ﺷﻴﺨﻴﻦ ص‪ 364:‬ﻫﻤﺮاه اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻛﻪ روزي اﺳﺘﺎﻧﺪار ﻳﻤﻦ ﺑﺎ ﻟﺒﺎس ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ ﺑﺨﺪﻣﺖ‬
‫ﻓﺎروق رﺳﻴﺪ ﻓﺎروق ﺑﺮآﺷﻔﺖ و ﺑﺎو دﺳﺘﻮر داد ﻟﺒﺎس ﺳﺎده و ﺗﻤﻴﻴﺰ ﺑﭙﻮﺷﺪ و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻫﻤﺎن اﺳﺘﺎﻧﺪار ﺑﺎ ﻣﻮي ژوﻟﻴﺪه و ﻟﺒﺎس‬
‫ﻛﻬﻨﻪ و ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺤﻀﻮرش رﺳﻴﺪ ﺑﺎز ﻓﺎروق ﺑﺮآﺷﻔﺖ و ﺑﺎو ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻦ اﻳﻦ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺗﻮ ژﻧﺪه ﭘﻮش ﺑﺎﺷﻲ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻨﻈﻮرم‬
‫اﻳﻦ ﺑﻮد ﺧﻮد را ﻧﻴﺎراﻳﻲ«‪.‬‬

‫‪26‬‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻛﻪ ﻧﻘﺪ و ﺗﻌﻠﻴﻘﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺳﺤﺎق )م‪ (150-‬ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬در ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫اﺑﻦ اﺳﺤﺎق رواﻳﺘﻬﺎي ﻧﺎدرﺳﺘﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ از ﻧﻘﻞ آﻧﻬﺎ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻛﺮدهاﻳﻢ« و‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻘﻪ )ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﻲ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ( را ﻛﻪ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون در ﺷﺮق آن را ﺑﻨﺎ ﻛﺮد‪،‬‬
‫و )وﻳﻜﻮ( آن را در ﻏﺮب ﺷﻜﻮﻓﺎ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻜﻠﻲ از ﻧﻈﺮ دور ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻗﻀـﺎﻳﺎ را ﺑـﺪون‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و ﺑﺪون ﺗﺠﺰﻳـﻪ و ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻴـﺎن ﻧﻤـﻮدهاﻧـﺪ و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب در آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﻳﺴـﻲ را از ﻣﺴـﻴﺮ واﻗـﻊ ﻧﮕـﺮي و وﻗـﺎﻳﻊ‬
‫ﻧﮕﺎري ﻣﻨﺤﺮف ﻧﻤﻮده و ﻫﺮ ﺻﻔﺘﻲ را ﻛﻪ ﺑﺨﻴﺎل ﺧﻮﻳﺶ ﻓﻀـﻴﻠﺖ و وﺻـﻒ ﭘﺴـﻨﺪﻳﺪه‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد از ﻓﻀﻴﻠﺖ و وﺻﻒ ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه داﺷﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬درﺑـﺎره‬
‫ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً اﻧﮕﻴﺰه آﻧﻬﺎ از اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤـﺮ ﻗﺒـﻞ از اﺳـﻼم دﺧﺘـﺮ‬
‫ﺧﻮد را زﻧﺪه ﺑﮕﻮر ﻛﺮده اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از دﻳﻦ اﺳﻼم ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖﻫﺎ را‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ داده‪ ،‬و آﻧﭽﻨﺎﻧﻲ را اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻨﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ!! و اﻧﮕﻴـﺰه آﻧﻬـﺎ از اﻳـﻦ رواﻳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺎروق ﻣﺠﺪداً ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ را ﺑﺮ ﭘﺴـﺮش اﺟـﺮا ﻛـﺮد و او را در ﺣﺎﻟـﺖ ﺑﻴﻤـﺎري زﻳـﺮ‬
‫ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻘﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻋﺪاﻟﺖ او ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻨﺪ!! و اﻧﮕﻴﺰه آﻧﻬﺎ در‬
‫ﻧﺸﺎن دادن ﻓﺎروق در ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺿﺮﺑﺖ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﺮدم را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻗﺒﻮل دﻳﻦ اﺳﻼم‬
‫ﻣﻲﻛﺮد و ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻤﻲﺷﺪ او را ﻣﻲﻛﺸﺖ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗـﺪرت اﻳﻤـﺎن و‬
‫ﺷﺪت ﻋﻼﻗﻪ ﻓﺎروق را ﺑﻪ دﻳﻦ اﺳﻼم ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ‪ ،‬و اﻧﮕﻴﺰه آﻧﻬﺎ در ﻧﺸﺎن دادن ﻓـﺎروق‬
‫در ﺷﻜﻞ ژﻧﺪه ﭘﻮﺷﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻚ ﭘﻴﻨﻪ ﭼﺮﻣﻲ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ زﻳﺮ ﺟﺎﻣﻪ داﺷﺖ اﻳﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺳﺎدﮔﻲ و زﻫﺪ و ﭘﺎرﺳـﺎﻳﻲ او را اﺛﺒـﺎت ﻛﻨﻨـﺪ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺑﻘﻴـﻪ روﺷـﻬﺎي‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ و ﺗﺼﻮرﻫﺎ و ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎي ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب و ﻣﺘﻀﺎد و ﺷﺒﻬﻪ اﻧﮕﻴﺰ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻼف واﻗﻊ‬
‫ﻓﺎروق را در ﻋﺼﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮدي ﺑﻲ اﻧﻀـﺒﺎط و ﭘﺮﺟﺴـﺎرت‪ ،‬و در دورا ﺧﻼﻓـﺖ‬

‫‪27‬‬
‫ﻗﺪرت ﻛﻮر و ﺑﻲ ﻋﺎﻃﻔﻪ‪ ،‬ژﻧﺪه ﭘﻮﺷﻲ ﺑﻴﺰار از زﻧﺪﮔﻲ و در ﻗﻬﺮ و ﻏﻀﺐ ﺑﺎ ﻫـﺮ ﮔﻮﻧـﻪ‬
‫رﻓﺎه و آﺳﺎﻳﺶ ﻣﺮدم‪ ،‬و داﻳﺮ ﻛﻨﻨﺪه ﻣﺤﻜﻤﻪ ﺗﻔﺘﻴﺶ ﻋﻘﺎﻳﺪ و اﻧﮕﻴﺰﺳﻴﻮن ﻗﺮون وﺳـﻄﻲ‪،‬‬
‫و ﺑﺼﻮرت ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ ﻟﺠﻮج و ﺧﻮد ﻣﺤﻮر ﻛﻪ اﺣﻜﺎم دﻳﻦ را ﻧﻘﺾ و ﺧـﻼف اﺣﻜـﺎم‬
‫اﺳﻼﻣﻲ را ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺼﻮرﻫﺎي‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ و ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎي ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب و ﻣﺘﻀﺎد و ﺷﺒﻬﻪ اﻧﮕﻴﺰ ﻣﺎﻧﻊ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ‬
‫دو ﻓﺎﻳﺪه اﺳﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺎروق ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ زﻳﺮا از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﻧﻪ ﻳﻚ ﻧﺴﺨﻪ اﺻﻴﻞ‬
‫از اﺳﻼم زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻴﺮﺳﺪ و ﻧﻪ آﮔﺎﻫﻲ ﺑﺮ ﻃﺮق ﺟﻬﺎن ﺷﻤﻮﻟﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ و‬
‫ﺟﻬﺎن ﺷﻤﻮﻟﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ دﻳﻦ ﻣﺒﻴﻦ اﺳﻼم ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻛﺜﺮ اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﻧـﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ و اﻟﮕﻮﻳﻲ از اﺳﻼم اﺻﻴﻞ زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را ﻧﺸﺎن ﻧﻤـﻲدﻫﻨـﺪ و ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﻃﺮق ﺗﻮﺳﻌﻪ دﻳﻦ و ﺟﻬﺎن ﺷﻤﻮﻟﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﺳﻼم راﻫﻨﻤـﺎﺋﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻨﺤﺮف ﮔﺸﺘﻦ ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎن و رﻋﺐ و ﻫﺮاس و ﺗﺤﻴﺮ اﻛﺜﺮ‬
‫ﻣﺮدم ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و دﺷﻤﻨﺎن دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﺮاي واروﻧﻪ ﻧﺸـﺎن دادن ﻗﻮاﻋـﺪ دﻳـﻦ اﺳـﻼم و‬
‫ﻏﺎﻓﻞ ﻛﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻫﻤﻪ ﻧﻬﻀﺘﻬﺎ و ﺣﺮﻛﺘﻬﺎي ﺟﻬﺎﻧﺸﻤﻮﻟﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ دﻳـﻦ‬
‫ﻣﺒﻴﻦ اﺳﻼم از ﻫﻤﻴﻦ رواﻳﺘﻬﺎي ﺑﻲ ﺳﻨﺪ و ﻣﺘﻀﺎد و ﺷﺒﻬﻪ اﻧﮕﻴﺰ ﻛﺎﻣﻼً اﺳـﺘﻔﺎده ﻛـﺮده و‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و ﻫﺮﮔﺎه ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻋﺰﻳﺰ ﺑﻪ ﺳﻮء ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ‪ ،‬و ﻋﻮارض ﻧﺎﺷـﻲ‬
‫از آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﺿﺮورت ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺳﻴﻤﺎي ﺻﺎدق ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ را ﻧﻴﺰ ﺗﺼﺪﻳﻖ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﻳﻘﻴﻨﺎً ﺑﺎ ﻣﺎ ﻫﻢ ﻋﻘﻴﺪه ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﻳـﻚ ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣـﻨﻈﻢ وﻣﻨﺴـﺠﻢ و‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ و ﻣﺴﺘﻨﺪي ﻛﻪ ﺳﻴﻤﺎي واﻗﻌﻲ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ را ﻫﻢ از ﺟﻨﺒﻪ ﻓﺮدي و ﺑﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﻳﻚ ﻧﺴﺨﻪ اﺻﻴﻞ از اﺳﻼم زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و ﻫـﻢ از ﺟﻨﺒـﻪ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫راﻫﻨﻤﺎي راه ﺟﻬﺎﻧﺸﻤﻮﻟﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ دﻳﻦ ﻣﺒﻴﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﺸﺎن دﻫـﺪ‪ ،‬ﺑـﺮ‬

‫‪28‬‬
‫ﻫﻤﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻻزم و ﻳﻚ ﻓﺮض ﻛﻔﺎﺋﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ارادﺗﻤﻨﺪ در راه اﻳﻔﺎي ﻳﻚ وﻇﻴﻔـﻪ‬
‫دﻳﻨﻲ و اﻧﺠﺎم دادن ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺮض ﻛﻔﺎﺋﻲ ﺳـﺎﻟﻬﺎ ﺑـﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ اﻣﻬـﺎت ﺗـﺎرﻳﺦ اﺳـﻼﻣﻲ و‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺘﺄﺧﺮﻳﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﻌﺪ از دﻗﺖ ﻛﺎﻣﻞ در اﺳﻨﺎد رواﻳﺘﻬﺎي ﻣﺘﻘﺪﻣﻴﻦ‬
‫و ﺗﻌﻤﻖ در ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺘﺎﺧﺮﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﻫﻤـﺮاه ﻣﺮﺟـﻊ ﺑـﺎ ﻳﺎدداﺷـﺖ ﺷـﻤﺎره‬
‫ﺻﻔﺤﻪ و ﺟﻠﺪ در ﻓﻴﺸﻬﺎي ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺳـﭙﺲ ﻫﻤـﻴﻦ ﻳﺎدداﺷـﺘﻬﺎي ﻣﺴـﺘﻨﺪ و‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺷﺪه را ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻳـﻚ ﻛﺘـﺎب درآوردم و ﺑﻌـﺪ از ﻓﺮاﻏـﺖ از ﻛـﺎر‬
‫ﻳﺎدداﺷﺖ و ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺗﺤﻘﻴﻖ‪ ،‬وﺟﺪان ﺧﻮد را راﺿﻲ و ﻗﻠﺐ ﺧﻮد را ﺷﺎدﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻢ زﻳﺮا‬
‫اﻃﻤﻴﻨﺎن ﭘﻴﺪا ﻛﺮدم ﻛﻪ در ﺗﺎﻟﻴﻒ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﺰرگ ﺟﺰ واﻗﻊ ﻧﮕﺮي و واﻗﻊ ﻧﮕﺎري‬
‫ﻛﺎر دﻳﮕﺮي را ﻧﻜﺮدهام و ﻫﺮ ﻣﻄﻠﺒﻲ را ﻧﻮﺷﺘﻪام در ﭘﺎورﻗﻲ ﻣﺮﺟﻊ آن را ﺑﺎ ﺑﻴﺎن ﺷﻤﺎره‬
‫ﺻﻔﺤﻪ و ﺟﻠﺪ ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻮﺿﻴﺢ دادهام‪.‬‬
‫ﻧﺖ اﻟﺴﻤﻴﻊ اﻟﻌﻠﻴﻢ‪َ ,‬اﳊﻤﺪُ ﷲِّ رب اﻟﻌـﺎﳌﲔ‪ ,‬و اﻟﺼـﻠﻮ َة َﻋﻠـﯽ ُﳏَﻤ ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫ـﺪ‬ ‫ﱠ‬ ‫َ ﱠ‬ ‫َ ﱢ‬ ‫َر ﱠﺑﻨﺎ َﺗ َﻘ ﱠﺒ ْﻞ ﻣﻨﺎ اﻧ َﱠﻚ َا َ ﱠ ُ َ ُ‬
‫اﻟﺴﻼ ُم َﻋﻠﯽ ِﻋﺒﺎداﷲِ اﻟﺼﺎﳊﲔ‪.‬‬
‫ﺧﺎﺗَﻢ اﻟﻨﱠﺒﲔ َو ﱠ‬
‫ﻣﻬﺎﺑﺎد‪ -‬ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺒﻠﻪ‪ -‬ﻋﺒﺪاﷲ اﺣﻤﺪﻳﺎن ‪1368/5/29‬‬

‫‪29‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬از ﺗﻮﻟﺪ ﺗﺎ اﺳﻼم ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫ﺗﻮﻟﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫ﺳﺎل ﭘﺎﻧﺼﺪ و ﻫﺸﺘﺎد‪ 1‬و ﻳﻚ ﻣﻴﻼدي اﺳﺖ‪ ،‬و ده ﺳﺎل از ﺣﺎدﺛـﻪ )ﻋـﺎم اﻟﻔﻴـﻞ( ﮔﺬﺷـﺘﻪ‪ ،‬و‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ زﻳﺮ ﺧﻴﻤﻪ ﺳﻴﺎه ﺷﺐ آرﻣﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و در ﺷﺪت ﺗﺎرﻳﻜﻲ آﺧﺮ ﺷﺐ‪ ،‬ﻧﺎﮔـﺎه ﭼـﺮاغ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ اي از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ 2‬روﺷﻦ ﻣﻲﮔﺮدد! و ﺳﻮﺳﻮي اﻳﻦ ﭼﺮاغ‪ ،‬در اﻳﻦ وﻗﺖ از ﺷﺐ‪ ،‬ﻓﺮدا در‬
‫ﻛﻠّﻪ ﺳﺤﺮ ﺳﺆاﻟﻬﺎﻳﻲ را ﺑﺮ زﺑﺎﻧﻬﺎ ﻣﻲاﻧﺪازد‪ ،‬ﻛﻪ در ﭘﺎﺳﺦ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ » :‬ﺷﺐ ﮔﺬﺷـﺘﻪ‬
‫ﺧﻄّﺎب ﺑﻦ ﻧﻔﻴﻞ از ﻣﺤﺒﻮﺑﺘﺮﻳﻦ زﻧﺎﻧﺶ‪ -‬ﺣ‪‬ﻨﺘَﻤ‪‬ﻪ‪ -‬داراي ﻧﻮزاد ﭘﺴﺮ ﺷﺪه اﺳـﺖ« و ﺳـﺎﻋﺘﻬﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ‪ ،‬آﻣﺪ و ﺷﺪ‪ ‬ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻄﺎب و ﺗﺠﻤﻊ اﻓﺮاد ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑ‪‬ﻨﻲ ﻋﺪي و ﺳﭙﺲ ﺷﻨﻴﺪن ﻧﻮاﻫﺎي‬
‫ﻫﻠﻬﻠﻪ و ﻓﺮﻳﺎدﻫﺎي ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻮام ﺑﺎ ﻳﺎدي از ﺑﺖﻫﺎ!! و ﺑﺨﺸﺶ و اﻧﻌﺎم ﺑﻪ ﻓﻘـﺮا‪ ،‬در ﻣﺤﻠـﻪ‬
‫ﺑﻨﻲ ﻋﺪي و در دم دروازه ﺧﻄﺎب‪ ،‬اﻳﻦ ﺧﺒﺮ را ﻛﺎﻣﻼً ﺗﺎﺋﻴﺪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ در دو ﻣﻮﻗﻊ ﺑﻪ ﻳﺎد ﺑﺖﻫﺎ ﻣﻲاﻓﺘﻨﺪ ﻳﻜﻲ ﺑﻪ وﻗﺖ ﻧﻘﻤﺖﻫﺎ! ﻛـﻪ از آﻧﻬـﺎ ﻣـﺪدي‬
‫ﺑﺠﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬و دﻳﮕﺮي ﺑﻪ وﻗﺖ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ ﻛﻪ ﻣﺪدﻫﺎي ﻏﻴﺒﻲ آﻧﻬﺎ را ﺳﭙﺎس ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،3‬و ﺧﻄﺎب ﻧﻴﺰ‬
‫ﻃﺒﻖ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﺎدت‪ ،‬ﭘﺲ از اﻃﻼع از ﺗﻮﻟﺪ ﭘﺴﺮش ﻓﻮراً ﺑﻴﺎد ﺑﺖﻫﺎ ﻣﻲاﻓﺘﺪ و ﺑﭙﺎس ﻣﺪدﻫﺎي‬

‫‪ - 1‬ﻣﻮرﺧﻴﻦ در ﻣﻮرد ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻮﻟﺪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ وﻓﺎت ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب اﺧﺘﻼﻓﺎت زﻳﺎدي دارﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺮاﺟﻊ‬
‫ﻣﻬﻢ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪﻫﺎ‪ »:‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،3‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪،‬ج‪،1‬ص‪ ،193‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻋﻤﺮ ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﺟﻨﮓ ﻓﺠﺎر ﺑﻪ‬
‫دﻧﻴﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻋﻘﺪاﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 109‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺟﻨﮓ ﻓﺠﺎر ﺑﻴﺴﺖ و ﺷﺶ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﺑﻌﺜﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ -‬و اﺑﻦ‬
‫ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 120‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص در ﺟﻨﮓ ﻓﺠﺎر ﭼﻬﺎرده ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪-‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ ص‪ «298 :‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﻮﻟﺪ ﻋﻤﺮ را ﺑﻪ ﺷﺮح ﻣﻨﺪرج در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺗﺸﺨﻴﺺ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ - 2‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي ص‪.4‬‬
‫‪ - 3‬روح اﻟﺪﻳﻦ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ص‪ 94‬و ﻣﻀﻤﻮن آﻳﻪﻫﺎ )زﻣﺮ‪ (38:‬و )ﻋﻨﻜﺒﻮت‪.(62:‬‬

‫‪30‬‬
‫آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻓﻘﺮاي ﻣﺤﻠّﻪ را ﺧﻮراك‪ ،‬و ﻫﻤـﻪ ﻳﺘﻴﻤـﺎن را ﭘﻮﺷـﺎك ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ ،1‬و در آﺧـﺮﻳﻦ‬
‫روزﻫﺎي ﻫﻔﺘﻪ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻮزاد ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺳﻢ )ﻋﻤﺮ( ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﻧﻮﺟﻮاﻧﻲ در ﺻﺤﺮاﻫﺎي ﻣﻜﻪ‬
‫ﻋﻤﺮ اﺳﻤﻲ اﺳﺖ ﺑﻲ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻳﺎ ﻛﻢ ﺳﺎﺑﻘﻪ‪ ،‬ﻣﺘﺤﻮ‪‬ل از )ﻋﺎﻣﺮ(‪ 2‬و ﺧﻄﺎب ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب اﻳـﻦ اﺳـﻢ‬
‫اﻇﻬﺎر اﻣﻴﺪواي ﻧﻤﻮده و ﺑﻘﻮل ﻋﺮﺑﻬﺎ »ﺗﻔـﺄل زده اﺳـﺖ« ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻓﺮزﻧـﺪ در آﻳﻨـﺪه داراي‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻛﻢ ﺳﺎﺑﻘﻪ و ﺗﺤﻮل ﻋﻈﻴﻤﻲ را در ﻣﻴﺎن ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب اﻳﺠﺎد ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ در آﻏﻮش ﻣﺎدر و در ﺳﺎﻳﻪ ﻋﻄﻮﻓﺖ ﭘﺪرش ﺳﺮﻳﻌﺎً رﺷﺪ ﺟﺴـﻤﻲ را ﻳﺎﻓﺘـﻪ و ﻛـﻮدك‬
‫ﭼﻨﺎن زﻳﺒﺎ و ﺟﺬّاب ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﻛﻪ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻄﺎب ﺑﺮ اﺛـﺮ ﻣﺤﺒـﺖ زﻳـﺎد‪ ،‬ﻣـﺪﺗﻬﺎ ﺑـﺎو‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ )ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﻴﺮ( ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻤﺮ ﻛﻮﭼﻮﻟﻮ!‪ 3‬و در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﻌﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﻤﻴﻴﺰ و رﺷﺪ ﻓﻜﺮي‬
‫ﭘﺎ ﻣﻲﻧﻬﺪ‪ ،‬ﺳﻮاد ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺖ را ﻳﺎد ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬و از ﻛﻞ اﻓﺮاد ﺑﺎﺳﻮاد ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻔﺪه‬
‫ﻧﻔﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،4‬ﻋﻤﺮ ﭘﺴﺮ ﺧﻄﺎب از ﻫﻤﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪﺗﺮ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬و وﻗﺖ آن ﻓﺮا ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺧﻄﺎب ﻣﺪﺗﻲ ﭘﺴﺮش را از ﻛﻨﺎر ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬و از زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺮﻓﻪ ﺷﻬﺮي دور ﻧﮕﻬـﺪارد و ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺮﺑﻴﺖ روﺣﻲ و ﺗﻜﻮﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖ اﺧﻼﻗﻲ او ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮاي ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن ﻋـﺮب در‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ ﻣﺪرﺳﻪاي و آﻣﻮزﺷﮕﺎﻫﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻣﮕـﺮ ﻳـﻚ داﻧﺸـﮕﺎه آزاد! ﻳﻌﻨـﻲ ﻫﻤـﺎن‬
‫ﺻﺤﺮاﻫﺎ و دره‪‬ﻫﺎ و ﻓﺮاز و ﻧﺸﻴﺐ ﻛﻮﻫﻬﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﺷـﺒﻬﺎ زﻳـﺮ ﮔﻨﺒـﺪ آﺳـﻤﺎن و در ﭘﺮﺗـﻮ ﻣـﺎه و‬

‫‪ - 1‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪1‬ص‪ 32:‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.30:‬‬

‫‪ - 2‬ﻋﻤﺮ در اﺻﻄﻼح ﻧﺤﻮﻳﺎن داراي ﻋﺪل و ﻣﻌﺪول اﺳﺖ از ﻋﺎﻣﺮ و ﻋﺪل و ﻋﻠﻤﻴﺖ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ )ﻏﻴﺮﻣﻨﺼﺮف( ﮔﺮدد و‬
‫ﺟﺮ و ﺗﻨﻮﻳﻦ از او ﻣﻤﻨﻮع ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ - 3‬ﻋﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ص‪ 216:‬و ﻣﺴﺎﻣﺮات ج‪ ،2‬ص‪ 103:‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ ص‪.356:‬‬
‫‪ - 4‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ 457:‬ﻛﻪ ﻧﺎم آن ﻫﻔﺪه ﻧﻔﺮ را ذﻛﺮ ﻛﺮده و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب را ﻧﻔﺮ اول ﺑﺸﻤﺎر آورده اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ ج‪ 2‬ص‪ 351:‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺎروق ﺑﻌﺪ از ﻫﺠﺮت ﺧﻂ و زﺑﺎن ﻋﺒﺮي را ﻧﻴﺰ ﻳﺎد ﮔﺮﻓﺖ«‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫ﺳﻮﺳﻮي ﭼﺮاغ ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬و روزﻫﺎ زﻳﺮ اﺷﻌﻪﻫﺎي ﺳﻮزان آﻓﺘﺎب و ﮔﺎﻫﻲ زﻳـﺮ ﭼﺎدرﻫـﺎي‬
‫اﺑﺮﺳﻴﺎه‪ ،‬و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫﺎي ﺳﺮد ﺑﺎدﻫﺎ‪ ،‬وﻏﺮش اﺑﺮﻫﺎ و ﺟﺮﻗﻪ رﻋﺪﻫﺎ و رﻳﺰش ﺑﺎراﻧﻬـﺎ؛‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن ﻋﺮب‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺣﺮﻛﺖ آرام ﮔﻠﻪﻫﺎي ﺷـﺘﺮ وﮔﻮﺳـﻔﻨﺪ در ﭼﺮاﮔﺎﻫﻬـﺎي‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺗﺮﺳـﻴﻤﻲ از درﺳـﻬﺎي ﻫﻴﺌـﺖ و ﻧﺠـﻮم‪ ،‬و ﺗﺠﺴـﻤﻲ از درﺳـﻬﺎي ﻋﻠـﻮم ﻃﺒﻴﻌـﻲ و‬
‫ﻧﻤﻮدارﻫﺎﻳﻲ از ﻗﻬـﺮ و ﺗـﺮﺣﻢ‪ ،‬ﺿـﻌﻒ و ﻗـﺪرت‪ ،‬و درﺳـﻬﺎﻳﻲ از ﻣﻘﺎوﻣـﺖ و ﺷـﺠﺎﻋﺖ و‬
‫ﺻﺪاﻗﺖ‪ ،‬و ﺳﺎﻳﺮ اﺻﻮل و ﻓﺮوع ﻋﻠﻢ اﺧﻼق را ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ اﻛﺘﺴـﺎب روﺣﻴـﻪﻫـﺎي‬
‫ﺧﺎﺻ‪‬ﻲ از دﻗﺖ و ﺗﻴﺰﺑﻴﻨﻲ و ﺳﺎزش ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖﻫﺎ‪ ،‬و ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺨﺘﻲﻫﺎي روزﮔﺎر‬
‫ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺷﻬﺮي ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و ﺧﻄﺎب ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺻﺪاﻗﺖ‪ ،‬و ﺳﺎﻳﺮ اﺻﻮل و ﻓﺮوع‬
‫ﻋﻠﻢ اﺧﻼق را ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ اﻛﺘﺴـﺎب روﺣﻴـﻪﻫـﺎي ﺧﺎﺻ‪‬ـﻲ از دﻗـﺖ و ﺗﻴﺰﺑﻴﻨـﻲ و‬
‫ﺳﺎزش ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖﻫﺎ‪ ،‬و ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺨﺘﻲﻫﺎ روزﮔﺎر ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ زﻧـﺪﮔﻲ ﺷـﻬﺮي ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و ﺧﻄﺎب ﻧﻴﺰ در ﺟﻬﺖ ﭘﻴﺮوي از اﻳﻦ ﺧﺼﻠﺖ ﻣﻠّﻲ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻮﺟـﻮان ﺧـﻮد را ﺑـﻪ‬
‫ﺻﺤﺮاﻫﺎ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬و در در‪‬ه )ﺿَـﺠﻨﺎن( در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﻋﺒـﺎي ﭘﺸـﻤﻲ ﺧﺸـﻨﻲ را ﺑـﺮ او‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺪﺗﻬﺎ ﺷﺒﺎﻧﻲ ﺷﺘﺮﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎو ﻣﻲﺳﭙﺎرد و ﻋﻼوه ﺑـﺮ ﺷـﺒﺎﻧﻲ ﻛﺎرﻫـﺎي‬
‫آﻧﭽﻨﺎن ﺳﺨﺘﻲ را ﺑﻌﻬﺪه او ﻣﻲﮔﺬارد‪ ،‬ﻛﻪ اﮔﺮ ﻋﻤﺮ آﻧﻬﺎ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﺧﺴﺘﻪ و‬
‫‪1‬‬
‫ﻛﻮﻓﺘﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و اﮔﺮ از اﻧﺠﺎم دادن آﻧﻬﺎ ﺷﺎﻧﻪ را ﺧﺎﻟﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﺸﺪت ﻛﺘﻚ ﻣﻲﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﺣﻀﻮر ﻋﻤﺮ در ﺑﺎزارﻫﺎي ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﻋﺮب‬
‫ﺑــﺎﻻﺧﺮه ﻋﻤــﺮ ﺑﻌــﺪ از ﻣــﺪﺗﻬﺎ ﺷــﺒﺎﻧﻲ و ﺻــﺤﺮاﻧﻮردي‪ ،‬و ﺗﺤﻤــﻞ ﺧﺸــﻮﻧﺘﻬﺎي ﺑﺎدﻳ ـﻪ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺸﻘﺘ‪‬ﻜﺎرﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺑﻪ اوج ﻗﻠﻪ ﺟﻮاﻧﻲ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﺴﻤﻲ ﭼـﻮن ﭘـﻮﻻد‪‬‬
‫آب دﻳﺪه‪ ،‬و ﺑﺎ دﻟﻲ ﭼﻮن آﻳﻨﻪ ﺻﻴﻘﻠﺪار ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺷﻬﺮي و ﻛﺎرﻫﺎي ﺗﺠـﺎرﺗﻲ‪ ،‬و آﻣـﻮزش‬

‫‪ - 1‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ص‪ 191:‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ص‪ 2056:‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪،3‬ص‪ 101‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.11‬‬

‫‪32‬‬
‫ﻓﻨﻮن ﺳﻮارﻛﺎري و ﺷﻤﺸﻴﺮزﻧﻲ و ﻛﺸﺘﻲ ﮔﻴﺮي و ﻳﺎد ﮔﺮﻓﺘﻦ )ﻋﻠﻢ ﻧَﺴ‪‬ﺐ( ﺑﺮ ﻣـﻲ ﮔـﺮدد‪ 1‬و‬
‫دﻳﺮي ﻧﻤﻲ ﭘﺎﻳﺪ ﻛﻪ در ﻫﻤﻪ ﻓﻨﻮن و ﻫﻨﺮﻫﺎي ﻋﺮب ﻣﻬﺎرﺗﻬﺎي ﻛﺎﻓﻲ را ﺑﺪﺳﺖ ﻣـﻲ آورد‪ ،‬و‬
‫در ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ و در ﻣﻴﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﻣﻌﺮوف ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﻮﻳﻲ اﻳـﻦ ﻣﻬﺎرﺗﻬـﺎ و ﻫﻤـﻴﻦ ﺷـﻬﺮه‬
‫ﺷﻬﺮي‪ ،‬ﺣﺲ ﺑﺮﺗﺮي ﺟﻮﻳﻲ اﻳﻦ ﺟﻮان ﻗﺮﻳﺸﻲ را اﺷﺒﺎع ﻧﻜـﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻣـﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﺎ‬
‫ﺣﻀﻮر در ﺑﺎزارﻫﺎي ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب )ﻋ‪‬ﻜﺎظ‪ 2‬ﻣ‪‬ﺠ‪‬ﻨﱠﻪ ذ‪‬واﻟﻤ‪‬ﺠـﺎز( و ﺷـﻨﻴﺪن ﻗﺼـﺎﻳﺪ و‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎ‪ ،‬در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻠﻲ ﻋﺮب اﻃﻼﻋﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮي را ﻛﺴﺐ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ ،‬و از راه ﺷـﺮﻛﺖ در‬
‫ﻣﺴﺎﺑﻘﺎت اﺳﺐ ﺳﻮاري و ﻛﺸﺘﻲ ﮔﻴﺮي ﺗﻮﺟﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب را ﺑﻪ ﻣﻬﺎرت و زور ﺑﺎزو و‬
‫ﻧﻴﺮوي ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ و ﻫﻨﺮ اﺳﺐ ﺳﻮاري ﺧﻮﻳﺶ ﺟﻠﺐ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫و اﻳﻨﻚ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ در ﺑﺎزار ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ )ﻋﻜﺎظ( ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺎزار ﻧﮕﺎه ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺎ ﺑﺮد ﭼﺸﻤﺎن دورﺑﻴﻦ او ﺧﻴﻤﻪ ﻫﺎي ﺳﻴﺎه و ﺳـﻔﻴﺪ و رﻧﮕـﻲ ﺑﺮﭘـﺎ‬
‫ﺷﺪه اﻧﺪ! و ﻧﻮاي ﺳﺎز و آواز در درون ﺧﻴﻤﻪ ﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ زﻣﺰﻣﻪ ﻓﺮﻳﺎد دﺳﺖ ﻓﺮوﺷﻬﺎ و ﺑﺎ ﻗﻬﻘﻬـﻪ‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮ و ﭘﺴﺮ‪ ،‬در اﻃﺮاف ﺧﻴﻤﻪ ﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬و اﻫﻞ ﺑﺎزار ﻧﻴـﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫اﻣﻮاج ﺧﺮوﺷﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﺮﻳﻦ ﺧﺮﻳﺪار ﻳﺎ ﻓﺮوﺷﻨﺪه‪ ،‬در ﺳﻄﺢ وﺳـﻴﻊ اﻳـﻦ ﺑـﺎزار‬
‫ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ در دو ﻣﻮﻗﻊ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺳﺎز و آوازﻫﺎ ﺧﺎﻣﻮش و ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم در ﻳﻜﺠـﺎ‬
‫ﺟﻤﻊ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺟﺎرﭼﻲ ﻫﺎ ﺟﺎر ﻣﻲ زﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺷـﺎﻋﺮي ﻳـﺎ ﺳـﺨﻨﻮري در‬

‫‪ - 1‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ‪،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،34-33‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ ج‪ ،1‬ص‪ ،31‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﺎ ﻓﺮﻣﻮده ﺧﻮﻳﺶ‪:‬‬
‫ﻋﻠﻤﻮا اوﻻدﻛﻢ ﻻﻣﻴﺔ اﻟﻌﺮب ﻓﺎﻧﻬﺎ ﺗﻮدب اﺧﻼﻗﻬﻢ اﻳﻦ ﭘﺮورش ﭘﺮ از رﻧﺞ و ﻣﺸﻘﺖ ﺻﺤﺮاﻳﻲ را ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﻋﻜﺎظ‪ :‬ﺑﺎزار ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﻋﺮب در ﺟﻨﻮب ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ آن ﺗﺎ ﻃﺎﻳﻒ ﻳﻜﺮوز و ﺗﺎ ﻣﻜﻪ دو روز راه‪ ،‬ﻛﻪ در اول ذﻳﻘﻌﺪه‬
‫ﺑﻤﺪت ﭘﺎﻧﺰده روز داﻳﺮ ﺑﻮده و ﻣﺮدم از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﺎزار )ﻣﺠﻨﻪ( ﻛﻪ از ﻣﻜﻪ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﺑﻮده رﻓﺘﻬﺎﻧﺪ و ﺗﺎ اول ذﻳﺤﺠﻪ در آﻧﺠﺎ ﺑﻮدﻫﺎﻧﺪ‬
‫ﺳﭙﺲ ﺗﺎ روز ﺗﺮوﻳﻪ )ﻫﺸﺘﻢ ذﻳﺤﺠﻪ( در )ذي ﻣﺠﺎز( و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻨﻲ و ﻋﺮﻓﺎت ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ )وﺣﻲ ﻣﺤﻤﺪي ص‪ (120:‬و ﻣﻌﺠﻢ‬
‫اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮﻳﺞ‪ ،5‬ص‪ 55‬و ‪ 58‬و ج‪ ،4‬ص‪ 124‬ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﻋﻜﺎظ را ﺗﻤﺎم ﻣﺎه ﺷﻮال و ﺑﺮﭘﺎﻳﻲ ﻣﺠﻨﻪ را ﺑﻴﺴﺖ روز ذﻳﻘﻌﺪه‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪33‬‬
‫ﻓﻼن ﻧﻘﻄﻪ از ﺑﺎزار‪ ،‬ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻗﺼﻴﺪه ﺧﻮد را اﻳﺮاد ﻧﻤﺎﻳﺪ و دﻳﮕﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺟـﺎر ﻣـﻲ‬
‫زﻧﻨﺪ ﻛﻪ درﻓﻼن ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺮاﺳﻢ ﻛﺸﺘﻲ ﮔﻴﺮي ﻳـﺎ ﻣﺴـﺎﺑﻘﺎت اﺳـﺐ دواﻧـﻲآﻏـﺎز ﻣـﻲﮔـﺮدد و‬
‫زورآزﻣﺎﻳﻲ و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪي ﻣﺮدان ﻋﺮب ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ در ﻣﻲ آﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻮﻳﺖ و ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‬
‫ﻋﻤﺮ اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺎزار آﻣﺪه اﺳـﺖ و ﺑﻤﺤـﺾ ﺷـﻨﻴﺪن ﺻـﺪاي ﺟـﺎرﭼﻲ‪ ،‬در‬
‫اﻣﻮاج ﺧﺮوﺷﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺴﻮي ﻣﺤﻞ ﻛﺸﺘﻲ ﮔﻴﺮي ﻣﻲ ﺷﺘﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﭼﻴﻦ ﻫﺎي ﭼﻬـﺮهاش‪ ،‬از‬
‫ﺳﺮﺧﻲ رﮔﻬﺎي ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ و از ﺳﺮﻋﺖ ﮔﺎﻣﻬﺎﻳﺶ؛ ﺑﺨﻮﺑﻲ ﭘﻴﺪاﺳـﺖ ﻛـﻪ او ﺑﺼـﻮرت ﻳـﻚ‬
‫ﺗﻤﺎﺷﺎﭼﻲ ﺑﻪ آن ﻣﻴﺪان ﻧﻤﻲ ﺷﺘﺎﺑﺪ‪ ،‬و ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻛـﻪ در ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﺴـﺎﺑﻘﺎت ﻛﺸـﺘﻲ‬
‫ﺷﺨﺼﺎً ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و در ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻴﺪان در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﮔﺎﻣﻬﺎﻳﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﭘﻴﺪا ﻛـﺮده‬
‫اﻧﺪ و زﻳﺮ ﻟﺐ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ»ﻣﮕﺮ ﻣﺮا ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ؟ ﻛﻪ ﻣـﺮا از ﻳـﻚ ﺟـﻮان‬
‫روﺳﺘﺎﻳﻲ ﻣﻲ ﺗﺮﺳﺎﻧﻨﺪ !!« ﺑـﻪ وﺳـﻂ ﻣﻴـﺪان ﻣـﻲ ﺷـﺘﺎﺑﺪ و آن ﺟـﻮان ﻫﻴﻜﻠـﻲ و ﭘـﺮ زور‬
‫روﺳﺘﺎﻳﻲ را‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺎ آن روز ﺑﺴﻴﺎري از ﺟﻮاﻧﺎن ﻗﺮﻳﺶ را ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻛﻮﺑﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﻲ‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﻘﺶ زﻣﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،1‬و در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﭼﺸﻤﺎن ﺣﻴﺮات زده ﻫﻤـﻪ ﺗﻤﺎﺷـﺎﭼﻴﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻗﻮاره ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ و ﻫﻴﻜﻞ ﺟﻮان روﺳﺘﺎﻳﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده دوﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه ﻏﺮّش ﻏﺮﻳـﻮ و‬
‫ﻫﻠﻬﻠﻪ و ﻃﻨﻴﻦ ﺻﺪاي )اَﺣﺴ‪‬ﻨﺖ‪ !‬اَﺣﺴ‪‬ﻨﺖ‪ (‬ﻓﻀﺎي وﺳﻴﻊ ﻣﻴﺪان را ﻓﺮا ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺗﺎ ﺣﺎل از ﺻﺤﻨﻪ دورﺗﺮ اﻳﺴﺘﺎدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺼﻮرت اﻣﻮاﺟﻲ ﺟﻠﻮﺗﺮ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ و ﺑﺎ ﺑﻴﺘﺎﺑﻲ ﮔﺮدﻧﻬﺎ را‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ از ﺑﺎﻻي ﺳﺮ و دوش دﻳﮕﺮان ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن زورﻣﻨﺪ و ﭘﻴـﺮوز ﺷـﻬﺮ ﻣﻜـﻪ‬
‫ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻨﺪ و ﻫ‪‬ﻮﻳﺖ و ﻣﺸﺨﺼﺎت او را‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻨﺪ و آﻧﭽﻪ ﺷـﻨﻴﺪه اﻧـﺪ‪ ،‬اﻳﻨﻄـﻮر ﺑـﺮاي‬

‫‪ - 1‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﻀﻞ ﻣﻦ اﷲ‪ ،‬ص‪23 :‬و‪ 28‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،356:‬ﻋﻘﺪاﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ص‪216:‬‬
‫و ﺳﺎﻣﺮات ج‪ ،2‬ص‪.103‬‬

‫‪34‬‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪» :‬ﻋﻤﺮ ﺟﻮاﻧﻲ اﺳﺖ ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎﻟﻪ‪ ،1‬ﺑﺎ ﭼﻬﺮه ﺳﻔﻴﺪ و آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﺧﻲ‪ ،‬و ﺑﺎ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي زﻳﺒﺎ و ﺑﻴﻨﻲ ﻇﺮﻳﻒ و ﭼﺸﻤﺎن درﺷـﺖ و اﺑـﺮوان ﺑـﺮاق‪ ،‬و ﭘﺎﻫـﺎي‬
‫ﻛﻠﻔﺖ و ﻣﺤﻜﻢ‪ ،‬و ﺑﺎزوﻫﺎي ﻣﻔﺘﻮل و دﺳﺖ و ﭘﻨﺠﻪ ﻫﺎي ﺳﺘﺒﺮ و ﻣﺤﻜﻢ و ﻗﻮي‪ 2‬و ﭘﻮﺳـﺖ‬
‫ﺳﺨﺖ و ﺑﻨﻴﻪ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم راه رﻓﺘﻦ در ﻛﻨﺎر دﻳﻮارﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺎﺑﺮﻳﻦ وزن ﺳـﻨﮕﻴﻦ او را ﺑـﺮ‬
‫زﻣﻴﻦ اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻗﺎﻣﺘﺶ ﻧﻴﺰ آﻧﻘﺪر ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺮاه ﻫـﺮ دﺳـﺘﻪ اي از دور‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺮدم ﺧﻴﺎل ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﭘﻴﺎده ﻫﻤﺮاه ﻳﻚ ﺳﻮار ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،3‬و وﻗﺘـﻲ‬
‫ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮ اﺳﺒﺶ ﺳﻮار ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﻚ دﺳﺖ ﮔﻮش او را ﻣﻲ ﮔﻴـﺮد و ﺑـﺎ دﺳـﺖ دﻳﮕـﺮ‬
‫ﮔﻮش دﻳﮕﺮش و ﻳﻚ ﺗﻜﺎن ﺑﺮ ﭘﺸﺖ اﺳﺒﺶ ﭼﻨﺎن ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﮔـﻮﻳﻲ ﺑـﺮ ﭘﺸـﺖ او‬
‫آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪه‪ ،4‬و ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ و دﺳﺖ ﭼﭗ ﺑﺪون ﺗﻔﺎوت ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ،‬و ﺷﻤﺸﻴﺮزﻧﻲ ﻣـﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ و ﻫﺮ ﻛﺎر دﻳﮕﺮي را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،5‬و ﺻﺪاﻳﺶ ﺑﺤﺪي دورﮔﻪ و ﭘﺮﻗﺪرت و )ﺟ‪‬ﻬﻮ‪‬ري(‬
‫‪6‬‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻨﺰﻟﺶ ﻫﺮ ﻛﺪام از ﻫﻤﺴﺎﻳﻪﻫﺎﻳﺶ را ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺻﺪا ﻣﻲ زﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎﻋﺘﻬﺎ ﺑﻌﺪ از ﭘﺎﻳﺎن ﻣﺮاﺳﻢ ﻛﺸﺘﻲﮔﻴﺮي اﻗﺸﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب درﺑﺎره ﺧﺼﻮﺻـﻴﺎت‬
‫اﻳﻦ ﺟﻮان ﭘﺮزور و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ ﻣﻜﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻨﻚ ﺷﺐ ﻓﺮا رﺳﻴﺪه اﺳﺖ و ﻋﻤـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﺮاﻛﺰ ﻋﻴﺶ و ﻃﺮب اﺷﺮاف زادﮔﺎن ﻋﺮب ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﺪور او ﺟﻤﻊ‬
‫ﺷﺪه اﻧﺪ و ﻋﻤﺮ ﻣﺸﺮوب ﻣﻲ ﺧﻮرد‪ ،‬و ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﺣﺴﺎب ﻫﻤﻪ ﺳﺨﺎوت ﻳﻚ ﺟﻮان ﻗﺮﻳﺸﻲ‬

‫‪ - 1‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 28:‬ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ‪ :‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﻳﻜﺴﺎل ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ واﻗﻌﻪ ﻣﺒﻌﻮث ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﻋﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪،‬ج‪ ،3‬ص‪.254‬‬
‫‪ - 3‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪5:‬و‪.7‬‬
‫‪ - 4‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪،2‬ص‪ ،211‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪298:‬و‪.299‬‬
‫‪ - 5‬رﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ص‪ 189:‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.5:‬‬
‫‪ - 6‬رودﻟﻒ‪ ،‬ژاﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﻌﺮوف آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﻨﻘﻞ‪ ،‬ﻋﻠﻲ از زﺑﺎن ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 14:‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 298‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪.235:‬‬

‫‪35‬‬
‫را در ﻛﻨﺎر ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﻗﺪرت ﺑﻤﺮدم ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ 1،‬و اﻳﻨﻚ ﻛﻠﻪ ﻫﺎ داغ و ﭼﺎﻧﻪ ﻫـﺎ داﻏﺘـﺮ و‬
‫ﺑﺤﺜﻬﺎ از ﻫﺮ دري آﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و وﻗﺘﻲ ﺑﺤﺚ از ﺗﻸﻟـﺆ ﺑـﺮق ﺷﻤﺸـﻴﺮﻫﺎي آﺧﺘـﻪ و‬
‫ﺟﺮﻗﻪ آﺗﺶ ﭘﺮش ﺳﻨﮕﺮﻳﺰهﻫﺎ در زﻳﺮ ﺳﻢ اﺳﺒﺎن ﻋﺮب!! و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺑﺤـﺚ از ﺗـﺎرﻳﺦ ﻗـﻮم‬
‫ﻋﺮب و ﻣﻔﺎﺧﺮ ﻣﻠﻲ و ﺧﺼﻠﺖ ﻫﺎي ﻧﮋادي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺨﺎوت و ﺷـﺠﺎﻋﺖ و ﺻـﺪاﻗﺖ‪ ،‬وﻓـﺎ و‬
‫ﻣﺮوت و ﺗﺮﺣ‪‬ﻢ ﺑﻪ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪﮔﺎن ﺳﺘﻤﺪﻳﺪه و‪ ،...‬و ﻋﻤﺮ ﻛﻪ ﻓﻜـﺮش ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﻣﻴـﺪاﻧﻬﺎي‬
‫رزﻣﻲ و ﻫﻨﺮ اﺳﺐ ﺳﻮاري اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه ﺑﺎ ﻫﻤـﺎن ﺻـﺪاي ﭘﺮﻗـﻮت ﺧـﻮﻳﺶ ﺑﺤﺜﻬـﺎ را ﻣـﻲ‬
‫ﺷﻜﺎﻓﺪ و ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻪ )ﻻت و ﻋﺰي( ﻗﺴﻢ ﻣﻲ ﺧـﻮرم‪ ،‬ﻛﻤﺘـﺮ ﻛﺴـﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫اﺳﺐ ﺳﻮار روز ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﻌﺠﺐ ﻣﺮا ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ!!‪ 2‬و ﻳﻜﻲ از دوﺳﺘﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻛﻪ از ﭘﻴـﺮوزي‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺑﻮد ﺧﻄﺎب ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬راﺳﺘﻲ ﭼﺮا )ﻋ‪‬ﺰي( ﮔﻨـﺎه اﻳـﻦ ﺣـﺮف‬
‫زﺷﺖ ﻋﻤﻮزادهات را ﺑﺨﺸﻴﺪ!! ﻛﻪ در اﺷﻌﺎرش ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد» ﻧﻪ ﻋ‪‬ﺰي را ﻣﻲ ﭘﺮﺳـﺘﻢ و ﻧـﻪ دو‬
‫دﺧﺘﺮ او و ﺑﺮاي دو ﺑﺖ ﻧﻴﺰ ﻋﺒﺎدت ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ،‬آﻳﺎ ﻳﻚ ﺧﺪا را و ﻳﺎ ﻫﺰار ﺧﺪا را ﺑﭙﺮﺳﺘﻢ‪،‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻛﺎرﻫﺎ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ«‪3‬ﻋﻤﺮ از ﻳﺎدآوري اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﺧـﻮن ﺗﻌﺼ‪‬ـﺐ در رﮔﻬـﺎﻳﺶ‬
‫ﺟﻮﺷﻴﺪه و ﻫﻴﺠﺎن ﮔﺸﺘﻪ و ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﺸﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋ‪‬ﺰّي ﻫﺮﮔﺰ ﮔﻨـﺎه او را ﻧﻤـﻲﺑﺨﺸـﺪ! ﭘـﺪرم‬
‫ﺧﻄﺎب ﭼﻪ ﻛﺎر ﺧﻮﺑﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮادرزادهاش را‪ ،‬زﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺠﺮم اﻳﻨﻜﻪ از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﻠﻲ ﻋـﺮب‬

‫‪ - 1‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ج‪ :1‬ص‪.26‬‬

‫‪ - 2‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.27،26:‬‬
‫‪ - 3‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.28‬‬

‫‪36‬‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن‪ ،‬ﻳﻬﻮد و ﻧﺼـﺎرا‪ ،‬روي آورده ﺑـﻮد‪ ،‬او را در ﻛﻮﻫﻬـﺎي ﻣﻜـﻪ‬
‫زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد‪ 1،‬و اﮔﺮ ﺧﻄﺎب دﺳﺘﻮر ﺑﻤﻦ ﻣﻲداد‪ ،‬او را ﺗﺴﻠﻴﻢ دﺳﺖ ﻣﺮگ ﻣﻲﻧﻤﻮدم‪.‬‬
‫ﺷﺒﻬﺎ و روزﻫﺎي )ﻋ‪‬ﻜﺎظ( ﺑﺎ ﻋﻴﺶ و ﻃﺮب و ﺑﺎ ﺑﺤﺚ و ﻣﻨﺎﻇﺮه‪ ،‬و ﻗﺮاﺋـﺖ اﺷـﻌﺎر و اﻳـﺮاد‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎي ﺷﻮراﻧﮕﻴﺰ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻫﻢ ﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﻣﻲروﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ذﻳﻘﻌﺪه‪ 2‬ﻓﺮا ﻣﻲرﺳﺪ و‬
‫اﻓﺮاد و ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎي ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺧﻮد را آﻣﺎده ﻛـﺮده ﻛـﻪ ﺑﺴـﻮي ﺑـﺎزار دوم‪ ،‬ذي ﻣﺠ‪‬ﻨّـﻪ‪،‬‬
‫رﻫﺴﭙﺎر ﮔﺮدﻧﺪ و ﻏﻼم ﻋﻤﺮ ﻧﻴﺰ اﺳﺐ ﻋﻤﺮ را آﻣﺎده ﻛﺮده ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﺮدم ﺣﺮﻛـﺖ ﻛﻨـﺪ اﻣـﺎ‬
‫ﺟﻮاﻧﺎن ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب وﻗﺘﻲ اﺳﺐ ﻋﻤﺮ را ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻴﻜﻞ ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ و ﺑﺎ رﻧﮓ ﺳﻴﺎه ﺑـﺮاق‪،‬‬
‫و ﮔﻮﺷﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ و ﺗﻴﺰ‪ ،‬و ﭘﺎﻫﺎي ﺑﺎرﻳﻚ و ﻣﻔﺘﻮل‪ ،‬در ﻛﻨﺎر ﺧﻴﻤﻪ زﻣـﻴﻦ را ﺳـﻢ ﻛـﻮب‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ 3‬ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻋﻤﺮ را ﺑﺮاي ﺷﺮﻛﺖ در ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ اﺳﺐ دواﻧﻲ دﻋﻮت ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻋﻤﺮ ﺳﺮﻳﻌﺎً‬
‫ﺑﺮ اﺳﺐ ﺧﻮد ﺳﻮار ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﻴﺪان اﺳﺐ دواﻧﻲ ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ و در ﺟﻤﻊ ﺳﻮاران ﻋـﺮب ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺠﺮد اﺷﺎره ﺣ‪‬ﻜَﻢ در ﻃﻮل اﻳﻦ ﻣﻴﺪان‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲاﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﺷـﺎﮔﺮان ﻛـﻪ در دو ﻃـﺮف‬
‫ﻣﻴﺪان اﻳﺴﺘﺎدهاﻧﺪ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺐ ﻋﻤﺮ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده اﺳﺖ! و ﻧﺎﮔﺎه‬

‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ - 1‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 149‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 12:‬و اﻳﻨﻚ ﻋﻴﻦ اﺷﻌﺎر‪َ »:‬ارﺑ ًﺎ ِ‬
‫ﻟﻒ َر ﱟب‪ُ −‬ادﻳ ُﻦ اذا َﺗ َﻘ ﱠﺴﻤﺖ اﻻُ ُﻣ ُ‬
‫ﻮر‪−‬‬ ‫واﺣﺪ ًا َام َا َ‬ ‫َّ‬

‫اﻟﺮ ُﺟ ُﻞ اﻟ َﺒ ُ‬
‫ﺼﲑ« اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،28‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺳﺪاﻟﻐﺎﺑﻪ و ﻛﺘﺎب‬ ‫ﻛﺬﻟﻚ َﻳﻔ َﻌ ُﻞ ﱠ‬
‫َ‬ ‫ﻛﺖ اﻟﻠﺖ و اﻟ ُﻌﺰي ﲨﻴﻌ ًﺎ‬
‫ﺗ ََﺮ ُ‬
‫اﻻواﻳﻞ‪.‬‬
‫‪ - 2‬آﻏﺎز و ﭘﺎﻳﺎن روزﻫﺎي ﺑﺎزارﻫﺎي )ﻋﻜﺎظ‪ ،‬ذي ﻣﺠﻨﻪ‪ ،‬ذي اﻟﻤﺠﺎز( از اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه )م‪ (203-‬و وﺣﻲ ﻣﺤﻤﺪي‪ ،‬ص‪ 120 :‬ﻧﻘﻞ‬
‫ﻛﺮدهاﻳﻢ و در )اﻟﻤﻨﺠﺪ( و ﻛﺘﺎب )ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ( ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻳﮕﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ - 3‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.27:‬‬
‫)ﺗﻮﺟﻪ( ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي در ج‪ 4‬ص‪ 142:‬ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ :‬ﻋﻜﺎظ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺑﺎزار ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﻋﺮب و ﻣﺤﻜﻤﻪ اﺛﺒﺎت ﺷﺨﺼﻴﺖ‬
‫و ﻫﻮﻳﺖ ﻫﻨﺮي و اﺛﺒﺎت اﻓﺘﺨﺎرات ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻮد و ﻫﺮ ﺳﺎل در ﺑﻴﻦ ﻧﺨﻠﻪ و ﻃﺎﻳﻒ ﺑﻔﺎﺻﻠﻪ ﺳﻪ روز ﺑﺎ ﻣﻜﻪ و ﻳﻜﺮوز ﺑﻪ ﻃﺎﻳﻒ در‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﺎه ﺷﻮال ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و ﻣﺮدم ﭘﺲ از ﻋﻜﺎظ ﺑﻪ ﺑﺎزار )ﻣﺠﻨﻪ( واﻗﻊ در ﻣﺮاﻟﻈﻬﺮان ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻴﺴﺖ روز از ذﻳﻘﻌﺪه را در‬
‫آﻧﺠﺎ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪﻧﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﺑﺎزار )ذواﻟﻤﺠﺎز( واﻗﻊ در ﭘﺸﺖ ﻋﺮﻓﻪ و ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻳﻚ ﻓﺮﺳﺦ از ﻋﺮﻓﻪ رﻓﺘﻪ و ﺗﺎ اﻳﺎم ﺣﺞ در آﻧﺠﺎ‬
‫ﻣﻲﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و روز ﻧﻬﻢ ﻳﺤﺠﻪ )ﻳﻮم اﻟﺘﺮوﻳﻪ( ﺑﻪ ﻋﺮﻓﻪ ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪37‬‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﺳﺐ ﻋﻤﺮ ﺟﻠﻮﺗﺮ‪ ،‬و ﺑﺎز ﺟﻠﻮﺗﺮ و ﺣﺎﻻ ﺧﻴﻠـﻲ ﺟﻠـﻮﺗﺮ! و ﮔـﻮﻳﻲ از ﺑـﺎد ﻫـﻢ‬
‫ﺳﺮﻳﻌﺘﺮ! و اﻳﻨﻚ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻳﺎدي از ﺳﻮاران دﻳﮕﺮ ﺧﻮد را ﺑـﻪ آن ﺳـﻮي ﻣﻴـﺪان رﺳـﺎﻧﻴﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﻏﺮﻳﻮ ﻫﻠﻬﻠﻪ و ﻃﻨﻴﻦ ﺻﺪاي )اَﺣﺴ‪‬ﻨﺖ‪ -‬اَﺣﺴ‪‬ﻨﺖ‪ (‬ﺗﻤﺎﺷﺎﮔﺮان زﻣﻴﻦ ﻣﻴﺪام را ﺑﻪ ﻟﺮزه‬
‫ﻣﻲآورد‪ ،‬و در ﻣﻴﺎن ﻗﺒﺎﻳـﻞ ﻋـﺮب ﭘﻴـﺮوزي ﻋﻤـﺮ در اﺳـﺐ ﺳـﻮاري ﺑـﺮ ﭘﻴـﺮوزي او در‬
‫ﻛﺸﺘﻲﮔﻴﺮي اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﮔﺮدد و ﺷﻬﺮت ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣـﻲآورد‪ ،‬و از ﭼﻨـﺎن ﺣﺮﻣـﺖ و‬
‫ﻧﻔﻮذ و ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺘﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻓﺘﺘﺎح ﻣﺮاﺳﻢ ﺑﺎزار )ﻋﻜﺎظ( را در ﺳـﺎﻟﻬﺎي دﻳﮕـﺮ‬
‫ﻋﺮﻓﺎً ﺑﻪ او واﮔﺬار ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﻪ ﺳﺎل ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﻣﺮاﺳﻢ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺑـﺎزار ﺳـﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﻋـﺮب ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻋﻤﺮ اﻓﺘﺘﺎح ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ در ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺧﺎﻧﻮاده داده اﺳﺖ‬
‫و اﻳﻨﻚ ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم ﻓﺮا رﺳﻴﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎ رؤﻳﺖ ﻫـﻼل ﻣـﺎه ذﻳﻘﻌـﺪه در ﻏـﺮب ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﻋﺮب‪ ،‬ﻛﺎروان ﺷﺘﺮان ﺣﻤﻞ ﺑﺎر و ﺑﻨﻪ و ﺧﻴﻤﻪﻫﺎ در ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﻗﻄﺎر ﺣﻤﻞ ﻛﺠﺎوهﻫﺎي ﺑﺎﻧﻮان‬
‫ﻋﺮب‪ ،‬از ﻫﺮ ﻃﺮف ﺑﺴﻮي ﺑﺎزار ﻋﻜﺎظ ﺳﺮازﻳﺮ ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و ﺷﻤﺸﻴﺮﻛﺎران و ﭼﺎﺑﻚ ﺳﻮاران‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺷﻌﺮاء و ﺳﺨﻨﻮران ﻧﺎﻣﻲ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب ﺷﺒﻬﺎ و روزﻫﺎ ﺗﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ﻫﻤـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫ﻫﻨﺮﻧﻤﺎﻳﻲ ﺧﻮﻳﺶ در اﻳﻦ ﺑﺎزار ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻮﻗـﻊ اﻓﺘﺘـﺎح ﻣﺮاﺳـﻢ ﺑـﺎ ﻛﻤـﺎل ﺗﻌﺠـﺐ‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ اﻣﺴﺎل در ﺑﺎزار ﺣﻀﻮر ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ! ﺣﺪس و ﮔﻤﺎﻧﻬﺎ آﻏﺎز ﻣﻲﮔﺮدد و ﻫـﺮ‬
‫ﻛﺲ ﺑﺎﻗﺘﻀﺎي ﺳﻮداﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد در ﺳﺮ دارد ﻋﺪم ﺣﻀﻮر ﻋﻤﺮ را ﺑﻨﻮﻋﻲ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻳﻚ ﺟﻮان ﺑﻲ ﺑﻀﺎﻋﺖ و ﺗﺮﺷﺮوي ﻋﺮب‪ ،‬ﻛﻪ از ﺷـﻨﻴﺪن ﻛﻠﻤـﻪ ﺣﺠﻠـﻪ و ﻋﺮوﺳـﻲ آب در‬
‫دﻫﺎﻧﺶ ﻣﻲاﻓﺘﺪ!‪ ،‬ﺣﺪس ﻣﻲزﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﺣﺘﻤﺎً ﻋﺮوﺳﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻣﺎﻧﺪن در ﺧﺎﻧﻪ را ﺑـﺮ‬
‫ﺷﺮﻛﺖ در ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺮﺟﻴﺢ داده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻳﻚ ﺗﺎﺟﺮ ﻧﻮﻛﻴﺴﻪ ﺗﺨﻤـﻴﻦ ﻣـﻲزﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣﺮاﺟﻌـﺖ‬
‫ﻣﺸﺘﺮﻳﺎن زﻳﺎد و ﭘﺎرو ﻛﺮدن ﭘﻮل ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﺘﻤﺎً ﻣﺎﻧﻊ آﻣﺪن او ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ! اﻣـﺎ ﻳـﻚ ﭘﻴﺮﻣـﺮد‬
‫زﻧﺪهدل و آﮔﺎه‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دﺳﺘﻲ را ﺑﺮ ﻋﺼﺎﻳﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬و دﺳﺖ دﻳﮕﺮش را ﻟﺒﻪ ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ‬

‫‪38‬‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و در ﻗﻴﺎﻓﻪ اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﮔﺮان ﺣﺮﻓﻪاي ﺧﻴﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه ﺻـﺪاﻳﺶ‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺎ ﻳﻚ ﻟﺒﺨﻨﺪ ﻃﻼﻳﻲ ﻛﻪ از رﻳﺶ ﻧﻘـﺮهاي و ﺳـﻔﻴﺪش ﻓـﺮو ﻣـﻲرﻳـﺰد‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺎﺿﺮﻳﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻜﺪام از اﻳﻦ ﺣﺪس و ﮔﻤﺎﻧﻬﺎ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ زﻳﺮا اﻫﻞ ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﭘﺴﺮ ﺧﻄﺎب در ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﻗﺒﻞ و ﭼﻨـﺪ‬
‫ﻣﺎه ﺑﻌﺪ از آﻧﻜﻪ ﺟﻮان ﻫﻴﻜﻞ و ﭘـﺮزور روﺳـﺘﺎﻳﻲ را در ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﻴـﺪان ﺑـﻪ زﻣـﻴﻦ ﻛﻮﺑﻴـﺪ‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ازدواج ﺧﻮد را ﺑﺎ زﻳﻨﺐ دﺧﺘﺮ ﻣﻈﻌﻮن ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤـﻮد‪ ،‬و ﺛﻤـﺮه آن ازدواج ﻧﺨﺴـﺖ‬
‫دﺧﺘﺮي ﺑﻮد ﺑﻨﺎم )ﺣ‪‬ﻔﺼ‪‬ﻪ( و ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﺑﺮﺧـﻲ از اﻋـﺮاب از ﺗﻮﻟـﺪ اﻳـﻦ ﻧـﻮزاد دﺧﺘـﺮ‬
‫ﺑﺤﺪي‪ 2‬ﻣﺴﺮور ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ از ﻧﺎم او ﻛﻨﻴﻪاي ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺳـﺎﺧﺖ و ﺧـﻮد را )اﺑﻮﺣﻔﺼـﻪ ﻳـﺎ‬
‫اﺑﻮﺣﻔﺺ( ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﺑﻌﺪ از ﺗﻮﻟﺪ دو ﻧـﻮزاد ﭘﺴـﺮ در ﺳـﺎﻟﻬﺎي ﺑﻌـﺪي ﺑﻨـﺎم )ﻋﺒـﺪاﷲ و‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﻛﺒﺮ(‪ 3‬ﻛﻨﻴﻪ ﺧﻮد را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺪاد و ﺑﺎز ﻫﻤﭽﻨﺎن اﺑﻮﺣﻔﺺ ﻛﻨﻴﻪ او ﺑﻮد‪ ،‬و ﻋﻤـﺮ در‬
‫ﺳﺎﻟﻬﺎي اﺧﻴﺮ ﺑﺎ )ام ﻛﻠﺜﻮم( دﺧﺘﺮ ﻋﻤﺮ و ﺧﺰاﻋﻲ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ )ﻗﺮﻳﺒـﻪ( زﻳﺒـﺎﺗﺮﻳﻦ دﺧﺘـﺮان‬
‫ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب ازدواج ﻛﺮده اﺳﺖ وﻟﻲ از آﻧﻬﺎ ﻓﺮزﻧﺪي ﻧﺪارد‪ 4،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﮔﻤـﺎن اﻳﻨﻜـﻪ ﻋﻤـﺮ‬
‫ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ازدواج ﻳﺎ ازدواج ﻣﺠﺪد در اﻳﻦ ﻣﺮاﺳﻢ ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ ﮔﻤﺎﻧﻲ‬

‫‪ - 1‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 34:‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.296:‬‬

‫‪ - 2‬ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 676:‬در ﺳﻴﺮه اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 70‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در روز ﺑﺪر اﺑﻮﺣﻔﺺ را‪،‬‬
‫ﻛﻨﻴﻪ ﻋﻤﺮ ﻗﺮار داد‪ ،‬از اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪ زﻧﺪه ﺑﮕﻮر ﻛﺮدن دﺧﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻧﻤﻲﭼﺴﺒﺪ و دروغ اﺳﺖ و ﻣﺎ در‬
‫ﺑﺨﺶ آﺧﺮ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان )رﺣﻢ و ﻋﺎﻃﻔﻪ ﻓﺎروق( دﻻﺋﻞ ﻗﺎﻃﻌﻲ را ﺑﺮ دروغ ﺑﻮدن اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ اﻗﺎﻣﻪ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ - 3‬اﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،319:‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،19‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،393‬ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ ص‪.15:‬‬
‫‪ - 4‬اﻟﻤﻌﺎرف‪ ،‬ص‪ ،29:‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 26‬درﺑﺎره )ﻗﺮﻳﺒﻪ( ﺑﻪ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ص‪ 235‬و اﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 39‬و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﻐﻮي‪،‬‬
‫ج‪ ،8‬ص‪ 339 :‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪39‬‬
‫اﺳﺖ ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ و دور از واﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﮔﻤﺎن اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﺗﺠـﺎرﺗﻲ و ﺟﻤـﻊآوري‬
‫ﭘﻮل ﻣﺎﻧﻊ ﺣﻀﻮر ﻋﻤﺮ در اﻳﻦ ﻣﺮاﺳﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺧﻴﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻋﺎري از ﺣﻘﻴﻘﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺷﺌﻮﻧﺎت ﻣﻠﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫زﻳﺮا ﻋﻤﺮ در اﻳﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﺨﻮﺑﻲ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻓﻜﺮ ﺑﻬﺘﺮ ﻛـﺮدن ﺷـﺌﻮﻧﺎت‬
‫ﻣﻠﻲ و اﺻﻼح ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ اﺳـﺖ و ﻫﻤـﻮاره ﻛﺎرﻫـﺎي ﺷﺨﺼـﻲ را ﻧﺴـﺒﺖ ﺑﻤﺴـﺎﺋﻞ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﻣﺮﺣﻠﻪﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ 1،‬ﺑﻌﻼوه ﻋﻤﺮ ﻓﺮوﺷـﻨﺪه ﻧﻮﻛﻴﺴـﻪ و ﻣﻐـﺎزهاي‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻠﻜﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎ اﺳﺖ ﺑﻌﻨﻮان ﻳﻚ ﺑﺎزرﮔﺎن ﻋﻤﺪه ﻓﺮوش‪ ،‬ﺑـﺮاي وارد ﻛـﺮدن ﻛﺎﻻﻫـﺎي‬
‫ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻳﻤﻦ و ﺷﺎم و ﺣﻴﺮه و ﻏﺴﺎن ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺑﺨﺶﻫﺎي اﺻـﻠﻲ‬
‫دوﻟﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان و اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و در اﺛﻨﺎي ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻔﺮﻫﺎي‬
‫ﺗﺠﺎرﺗﻲ ﺷﺎﻫﺎن‪ 2‬ﻋﺮب را در ﺣﻴﺮه و ﻏﺴﺎن و ﻏﻴﺮه ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮده و ﺑﻨﺎم ﻣﺮدي از ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‬
‫ﺣﺠﺎز! ﺑﺎ آﻧﻬﺎ درﺑﺎره ﻣﺸﻜﻼت ﻗﻮم ﻋﺮب ﺑﻪ ﺑﺤﺚ و ﻣﺬاﻛﺮه ﻧﺸﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ و ﮔﺰارﺷـﺎت‬
‫واﺻﻠﻪ ﺣﺎﻛﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﻣﺮ ﻣﻬﻤﺘﺮي در اﻳﻦ ﻣﺮاﺳﻢ ﺷﺮﻛﺖ ﻧﺠﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﮔﻮﻳﺎ‬
‫ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻗﺮﻳﺶ )ﺳﻜﻨﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ( ﺑﺎ ﻋﺸﺎﻳﺮ و اﻳﻼت ﻋﺮب ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺳﺨﺘﻲ را آﻏﺎز ﻛﺮدهاﻧﺪ و اﮔﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﺮاي ﻣﺘﺎرﻛﻪ ﺟﻨﮓ در ﻣﻴﺎن آﻧﻬـﺎ ﻧﻤـﻲﺷـﺘﺎﻓﺖ‬
‫‪3‬‬
‫وﺣﺪت و اﻣﻨﻴﺖ اﻋﺮاب ﺑﺮاي ﺳﺎﻟﻴﺎن ﺳﺎل ﻃﻌﻤﻪ ﺣﺮﻳﻖ آﺗﺶ اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ - 1‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.36:‬‬

‫‪ - 2‬ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،35:‬ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.16:‬‬
‫‪ - 3‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.28:‬‬

‫‪40‬‬
 ‫ﻋﻤﺮ ﭘﺴﺘﻬﺎي ﻣﻬﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را اداره ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫و اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي آﮔﺎه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ واﻗﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ اﺿـﺎﻓﻪ ﺑـﺮ اﻳﻨﻜـﻪ ﺳـﻤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎ‪ 1‬و ﺳﻤﺖ ﺳﻔﺎرت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﻗﺒﺎﻳﻞ‪ 2‬ﻗﺮﻳﺶ را ﺑﻌﻬﺪه دارد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﻤﻮم ﻗﺒﺎﺋـﻞ‬
‫ﻋﺮب در ﺣﻞ اﺧﺘﻼﻓﺎت و ﻣﻨﺎزﻋﺎت ﺧـﻮﻳﺶ ﻗﻀـﺎوﺗﻬﺎي ﻋﺎدﻻﻧـﻪ او را ﻣـﻲﭘﺬﻳﺮﻧـﺪ‪ 3،‬و‬
‫ﺗﻌﺠﺒﻲ ﻫﻢ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻋﻤﺮ در ﺳﻦ ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﭘﺴـﺖﻫـﺎي ﺣﺴـﺎس را‬
‫ﺑﺪﺳﺖ آورده‪ ،‬و ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﻗﺪرت و ﺑﺼﻴﺮت آﻧﻬﺎ را اداره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻋﻤﺮ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺳﻮاد و‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻫﻨﺮ ﺷﻤﺸﻴﺮزﻧﻲ و ﺳـﻮارﻛﺎري و ﺗﻴﺮاﻧـﺪازي و ﻫـﻮش و درك‬
‫ﻓﻮق اﻟﻌﺎده‪ ،‬از ﻳﻚ ﻃﺮف ﭘﺪرش ﺧﻄﺎب ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻔﻴﻞ )ﺟﺪ ﻋﻤﺮ( ﺳﺎﻟﻬﺎ ﭘﺴﺖﻫـﺎي ﺳـﻔﺎرت‬
‫ﻗﺮﻳﺶ و داوري اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﻬﻢ ﻗﺒﺎﻳﻞ را اداره ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ 4،‬و از ﻃـﺮف دﻳﮕـﺮ )ﺣ‪‬ﻨﺘَﻤ‪‬ـﻪ(‬
‫ﻣﺎدرش‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻣ‪‬ﻐﻴﺮه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻐﻴﺮه ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜـﻪ ﺳـﺎﻟﻬﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﺳـﭙﺎه ﺑﻨـﻲ‬
‫ﻣﺨﺰوم ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻟﻘﺐ )ﺻﺎﺣ‪‬ﺐ‪ ‬اَﻋ‪‬ﻨﱠﻪ( را ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ 5،‬در ﻣﻴـﺎن ﻗـﺮﻳﺶ ﺑـﺎ ﻗﻀـﺎوﺗﻬﺎي‬
‫ﻋﺎدﻻﻧﻪ و راﻫﻴﺎﺑﻲﻫﺎي داﻫﻴﺎﻧﻪ ﻣﺤﺒﻮب ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻐﻴﺮه ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻗﺮﺑـﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﺮدن )ﻋﺒﺪاﷲ( ﻣﺼﺮاﻧﻪ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻧﻤﻮد‪ ،‬از راه ﻓﺪﻳﻪ و ذﺑﺢ ﺷﺘﺮﻫﺎ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ را ﺑﻪ وﻓـﺎي‬
‫ﻧﺬر ﺧﻮﻳﺶ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻛﺮد‪ 6،‬و ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ ﻋﻤﺮ از اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎﺿﺎﻓﻪ ﺗـﺄﺛﻴﺮات ﺳـﻮاد و‬

‫‪ - 1‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ج‪،1‬ص‪.33:‬‬

‫‪ - 2‬ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،14:‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺨﻠﻔﺎء‪ ،‬ص‪ 42:‬و اﺳﺘﻴﺼﺎب‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.459‬‬
‫‪ - 3‬ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.483:‬‬
‫‪ - 4‬ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.488‬‬
‫‪ - 5‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.32‬‬
‫‪- 6‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪41‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ 1،‬و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮﺗﻬﺎي ﺧﺎرﺟﻲ‪ 2،‬اﻳﺠﺎب ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ در اﻳـﻦ ﺳـﺎﻟﻬﺎ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑﻔﻜـﺮ‬
‫ﺷﺌﻮﻧﺎت ﻣﻠﻲ و ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻋﺮاب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﻴﻦ ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻫـﻢ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي اﻓﺘﺘـﺎح‬
‫ﻣﺮاﺳﻢ ﺑﺎزار ﻋﻜﺎظ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﻋﻠﺘﺶ اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑﺎﺻـﻞ )او‪‬ﻟﻴـﺖ و‬
‫اوﻟﻮﻳﺖﻫﺎ( ﻋﻤﺮ ﺧﺎﻣﻮش ﻛﺮدن آﺗﺶ ﻳﻚ ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ را ﺑـﺮ ﺣﻀـﻮر ﺧـﻮﻳﺶ در اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺮﺟﻴﺢ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣﺮاﺳﻢ ﺑﺎزار ﻋﻜﺎظ در ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم در ﻏﻴﺎب ﻋﻤﺮ اﻓﺘﺘﺎح ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﻗﺴـﻤﺘﻬﺎﻳﻲ از‬
‫ﻣﺮاﺳﻢ آن ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻣﺮاﺳـﻢ ﻣﺘﻮﻗـﻒ و ﺟـﻮش و ﺧـﺮوش و ﻗﻬﻘﻬـﻪﻫـﺎ‬
‫ﺧﺎﻣﻮش ﮔﺸﺘﻪ‪ 3،‬و ﭘﻴﺮﻣﺮدان ﻋﺮب دﺳﺘﻬﺎ را ﻟﺒﻪ ﭼﺸﻤﺎن ﭘﻒ ﻛﺮده ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ‬
‫ﻧﻘﻄﻪ دوري از راه ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻋﻜﺎظ‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺟﻮاﻧﺎن‪ ،‬و ﭼﻨـﺪ ﺛﺎﻧﻴـﻪ ﺑﻌـﺪ‬
‫ﭘﻴﺮﻣﺮدان ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲزﻧﻨﺪ آﻣﺪ! آري ﺧﻮدش ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻘﺪر ﺗﻨﺪ اﺳﺐ ﺳﻴﺎﻫﺶ‬
‫ﺑﺎل ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ! و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻋﻤﺮ ﺳﻴﻨﻪ ﻏﺒﺎر ﺻﺤﺮا را ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬و اﺳـﺐ ﺷـﺒﺮﻧﮓ‬
‫ﺧﻮد را در ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻣﻴﺪان ﻣﺮاﺳﻢ‪ ،‬ﺑﺎ زدن ﻳﻚ دﻫﻨﻪ در ﺟﺎ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ودر ﻣﻴﺎن ﻃﻨـﻴﻦ‬
‫ﻫﻠﻬﻠﻪﻫﺎ و ﻏﺮﻳﻮ ﺷﺎدﻳﻬﺎ ﺑﭽﺎﻻﻛﻲ از اﺳﺐ ﭘﻴﺎده ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬و در ﭼﻨـﺪ ﺟﻤﻠـﻪ ﻛﻮﺗـﺎه ﻣﻮﻓﻘﻴـﺖ‬
‫ﺧﻮد را در ﺧﺎﻣﻮش ﻛﺮدن آﺗﺶ ﺟﻨﮓ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺗﺒﺴﻤﻲ ﺑﺮ ﻟـﺐ‬
‫دارد و از ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺷﺎدﻣﺎن و ﺑﺎدي ﺑـﻪ ﻏﺒﻐـﺐ اﻧﺪاﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬در‬
‫ﻣﺤﻠﻲ ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﺪ و ﺑﺎ ﻣﺘﺎﻧﺖ و وﻗﺎر ﺑﻪ ﻗﺼﺎﻳﺪ ﺷـﻌﺮاي ﻣﻌـﺮوف‪ ،‬و اﺷـﻌﺎر ﺣﻤﺎﺳـﻲ رﺟـﺰ‬
‫ﺧﻮاﻧﺎن ﮔﻮش ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﺮاﺳﻢ اداﻣﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻳﻜﻲ از ﭘﻴﺮﻣﺮدان زﻧﺪهدل‪ ،‬ﻛﻪ‬

‫‪ - 1‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ 471‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 34‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ص‪ 35:‬ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ» اﺳﺘﻔﺎدهﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺘﺐ ﻋﺼﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآورد‪.«...‬‬
‫‪ - 2‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.34:‬‬
‫‪ - 3‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.28:‬‬

‫‪42‬‬
‫روﺑﺮوي ﻋﻤﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺠﺎي اﺳﺘﻤﺎع اﺷﻌﺎر ﺣﻤﺎﺳﻲ در ﭼﻬﺮه و ﻗﻴﺎﻓﻪ او ﺧﻴﺮه ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﻲ ﺗﺎﻣ‪‬ﻞ و ﺣﺴﺎب ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در دل ﺧﻮد دارد‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه ﺳﺮش را ﺑﻄـﺮف‬
‫ﭘﻴﺮﻣﺮدي دﻳﮕﺮ ﻛﻪ در ﭘﻬﻠﻮﻳﺶ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻣﻲﭼﺮﺧﺎﻧـﺪ و زﻳـﺮ ﮔﻮﺷـﻲ ﺑـﺎو ﻣـﻲوﻳـﺪ‪» :‬ﻣـﻦ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت و آﺛﺎر و ﻋﻼﺋﻤﻲ را در اﻳﻦ ﺷﺨﺺ )و اﺷﺎره ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ( ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﻢ‪،‬‬
‫ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻗﻴﺎﻓﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻜﻲ از ﻧﻮاﺑﻎ‪ 1‬روزﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ! و در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ از ﺗﻌﺠﺐ ﺳﺮش‬
‫را ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺗﻜﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬زﻳﺮ ﮔﻮﺷﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺼﻮﺻـﻴﺎت و آﺛـﺎر و ﻋﻼﺋﻤـﻲ را ﻛـﻪ در‬
‫ﻋﻤﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮده اﺳﺖ ﺑﺎﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫در ﻋﻤﺮ ﻋﻼﻳﻢ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﺎﺑﻐﻪﻫﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‬
‫‪ -1‬ﻗﺪش در ﻳﻚ ﺣﺪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺤﺪي ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﭘﻴـﺎده اﺳـﺖ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻮاري در ﻣﻴﺎن ﻋﺎﺑﺮﻳﻦ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ 2‬و اﺷﺨﺎص ﻧﺎﺑﻐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻗﺎﻣﺖ ﻣﻌﺘﺪل‬
‫‪3‬‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻗﺎﻣﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻠﻨﺪي دارﻧﺪ ﻳﺎ ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﻗﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ -2‬ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ و ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻢ ﻛﺎرﻫﺎ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ -3‬دو ﻃﺮف ﭘﻴﺸﺎﻧﻴﺶ ﺗﺎ ﻧﺰدﻳﻜﻴﻬﺎي ﻓﺮق ﺑﻲ ﻣﻮ اﺳﺖ )اَﺟﻠَﻊ(‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ -4‬ﺣﺲ ﺷﺎﻣﻪ و ﺣﺲ ذاﺋﻘﻪاش ﺧﺎرج از ﺣﺪ ﻋﺎدي ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ - 1‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﺼﺮي‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﻣﺤﻤﻮد ﻋﻘﺎد‪ ،‬در ﻛﺘﺎب )ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ( ص‪ ،481:‬از ﻳﻚ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻧﺎﺑﻐﻪ ﺷﻨﺎس اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﺑﻨﺎم‬
‫)ﻟﻮﻣﺒﺮوذو( ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت روﺣﻲ و آﺛﺎر ﻋﻼﺋﻢ ﻇﺎﻫﺮي ﺗﻤﺎم ﻧﻮاﺑﻎ ﺟﻬﺎن را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﺳﭙﺲ آﻧﻬﺎ را در ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﻧﺸﺎن‬
‫داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ ،2032:‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.87‬‬
‫‪ - 3‬ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.481:‬‬
‫‪ - 4‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.5:‬‬
‫‪ - 5‬اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ص‪ 189:‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 224‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 299:‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ ص‪.13:‬‬
‫‪ - 6‬ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺎد‪ ،‬ص‪.482 :‬‬

‫‪43‬‬
‫‪ -5‬ﻧﮕﺎﻫﺶ ﻋﺎدي ﻧﻴﺴﺖ ﻳﺎ ﺑﺎ دﻗﺖ و ﻛﻨﺠﻜﺎوي ﻳﺎ ﺧﻴﻠﻲ ﺳﺎده و ﮔﺬرا ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﻳـﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻬﻨﮕﺎم ﭘﻴﺪاﻳﺶ آﺛﺎر ﺧﻄﺮات و ﺷﻨﻴﺪن اﺧﺒﺎر ﻫﻮل اﻧﮕﻴـﺰ و‬
‫ﻏﺮش ﺻﺪاﻫﺎي وﺣﺸﺘﻨﺎك ﺑـﺮ اﻋﺼـﺎب ﺧـﻮﻳﺶ ﻣﺴـﻠﻂ اﺳـﺖ و در ﻗﻴﺎﻓـﻪاش‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻲﮔﺮدد و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪ ﺑـﺎ ﺣـﻮادث و ﺧﻄـﺮات‬
‫‪1‬‬
‫ﻫﻤﻴﺸﻪ آﻣﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺗﻴﺰﺑﻴﻨﻲ و ﻫﻮش و ﻓﺮاﺳﺘﺶ ﺑﺤﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲﻫﺎﻳﺶ ﮔﻮﺋﻲ ﺑﻪ ﭘﺸـﺖ‬
‫‪2‬‬
‫ﭘﺮدهﻫﺎي ﻏﻴﺐ ﻧﮕﺎه ﻣﻴﻜﻨﺪ ﺑﺎ ﻛﺴﻲ از ﻏﻴﺐ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ -7‬از ﺣﻴﺚ ﻋﺎﻃﻔـﻪ ﺣﺴﺎﺳـﻴﺖ ﻋﺠﻴﺒـﻲ دارد! زودﺗـﺮ از ﻫﻤـﻪ دردﻫـﺎ و رﻧﺠﻬـﺎ را‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻫﻤﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دردﻣﻨﺪان ﺗﺮﺣﻢ و ﺷﻔﻘﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫و ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ ﺑﮕﺮﻳﻪ در ﻣﻲآﻳﺪ و اﮔﺮ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﺪ ﻃﻮﻓﺎﻧﻲ اﺳﺖ از آﺗﺶ‪!!3‬‬
‫ﺣﺎﻻ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺮﻣﺮد ﻗﻴﺎﻓﻪ ﺷﻨﺎش از روي ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻼﺋﻢ ﻋﻤﺮ را ﻧﺎﺑﻐﻪ ﻣـﻲﺷـﻤﺎرد ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﺳﻲ و ﺳﻪ ﺳﺎل ﺻﺒﺮ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻪ ﺳﻜﻮت ﺧﻮد را ﺑﺸﻜﻨﺪ و ﺑﺎ ﻫﺰار زﺑﺎن ﺣـﺮف او را‬
‫درﺑﺎره ﻧﺎﺑﻐﻪ ﺑﻮدن ﻋﻤﺮ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬آن زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺒﻮغ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﻤـﺮ دو اﻣﭙﺮاﻃـﻮري‬
‫ﺑــﺰرگ ﻋــﺎﻟﻢ را ﺑــﻪ زاﻧــﻮ در ﻣ ـﻲآورد و ﻧﺒــﻮغ اﻗﺘﺼــﺎدي و اﺟﺘﻤــﺎﻋﻲ و داوري و‬
‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اداري او دو ﻗﺎره ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن )آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ( را در ﺳﺎﻳﻪ ﭘـﺮﭼﻢ اﺳـﻼم‬
‫ﺑﺎوج ﺳﻌﺎدت و ﻛﺎﻣﺮاﻧﻲ و آزادي و ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻣﺮوز ﻋﻤﺮ ﺑﺎ ﻳﻚ‬
‫ﺑﻴﻨﺶ ﺟﺎﻫﻠﻲ ﭼﻪ آﺛﺎري را از ﻧﺒﻮغ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣـﺮدم ﻧﺸـﺎن دﻫـﺪ؟ او ﺗﻨﻬـﺎ‬

‫‪ - 1‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،411:‬ﻛﻮه )ﺣﺮه ﻟﻴﻠﻲ( آﺗﺶ ﻓﺸﺎﻧﻲ ﻛﺮد و ﻋﻤﺮ ﻣﺘﺎﻧﺖ ﻧﺸﺎن داد ﻋﻤﺮ ﺗﻨﻬﺎ در اﺛﺮ ﻳﻚ ﺣﺎدﺛﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ‬
‫رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮ اﻋﺼﺎب ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،149:‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،239‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.424:‬‬
‫‪ - 3‬ﻏﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.482:‬‬

‫‪44‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻈﺎم ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﻮروﺛﻲ ﻋﺮب را از ﺗﻨﺪﺑﺎدﻫﺎي ﺣﻮادث ﻣﺼﻮن ﻧﻤﺎﻳـﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﻳﻬﻮدﻳﻬﺎ و ﻋﻴﺴﻮﻳﻬﺎ و ﻛﺴﺎﻧﻲ از ﻋﺮب ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﺟﺎﻫﻠﻲ و ﻋﻘﺎﻳـﺪ ﻣـﻮروﺛﻲ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﺸﺪت ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ ،‬و اﻳﻨﻚ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب و ﺑﻮيﮋه ﻗـﺮﻳﺶ‪ ،‬ﺑـﺮاي ﺧـﺎﻣﻮش‬
‫ﻛﺮدن ﺷﻮرﺷﻲ ﻛﻪ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﺑﻨﺎم ) اﺳﻼم( و ﻋﻠﻴﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﺪا ﺳﻨﮕﻲ‪ ،‬و ﺑﺮ ﺿﺪ‬
‫ﺑﺨﺶ ﻋﻈﻴﻤﻲ از ﺳﻨﻦ ﻣﻠﻲ و ﻣﻮروﺛﻲ اﻋﺮاب ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻤـﺮ ﺑـﻦ ﺧﻄـﺎب‬
‫اﻣﻴﺪﻫﺎي زﻳﺎدي دارﻧﺪ و ﺑﺎرﻫﺎ از او ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻮﺑﻴﺪن ﻣﺮﻛﺰﻳـﺖ اﻳـﻦ ﺷـﻮرش‬
‫ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﻳﻚ اﻗﻠﻴﺖ ﺳﻨّﺖ ﺷﻜﻦ را از ﺳﺮ ﻫﻤﻪ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب دﻓـﻊ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ 1‬و از‬
‫ﻃﺮف دﻳﮕﺮ اﻋﻀﺎي اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﺗﺎزه ﻧﻴﺰ در ﺟﻬﺖ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﺮﻳﻊ اﻳﻦ ﺷـﻮرش‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﭼﻬﺮه ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و ﭘﺮﻧﻔﻮذ و ﻣﻘﺘـﺪر ﻋـﺮب‪ ،‬اﻣﻴـﺪﻫﺎي ﺑﺴـﻴﺎري دارﻧـﺪ‪ ،‬و اﻳـﻦ دﻋـﺎي‬
‫ﻟﻠﻬـﻢ َا ِﻋ ﱢـﺰ‬
‫ﱠ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصرا ﻛﻪ )ﻋﻠﻲ ﻣ‪‬ﺮﺗﻀﻲ(‪ 2‬رواﻳﺖ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪َ » :‬‬
‫ﻗـﺎل اﻟﻨﱠﺒـﯽص‪َ :‬ا‬
‫ِ‬
‫اﻻﺳﻼ َم ﺑِ ُﻌ َ‬
‫ﻤﺮ« در ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﻬﺎ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﻲراﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻤﺮ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ دﻳﻦ اﺳﻼم ﻣﻄﺮح ﻣﻲﮔﺮدد‬

‫اﻣﺎ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ اﻳﻦ ﻣﺮﻛﺰ ﺛﻘﻞ ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ! ﺑﻪ ﻛﺪام ﻳﻚ از ﻛﻔّﻪﻫﺎ ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﺪ؟ و از اﻳﻦ دو اﻣﻴﺪواري‪،‬‬
‫ﻛﺪام را ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ؟ اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺑﻌﻨﻮان ﻳﻚ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻨﮕﻲ و ﺑـﺖ ﭘﺮﺳـﺘﻲ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺪان دﻟﺒﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬و او ﻫﻤﭽﻮن دﻳﮕﺮان در ﻣﻨﺰل ﺧﻮد ﺑـﺖ وﻳﮋهاي ﻧـﺪارد‪ ،‬و ﺑـﺮاي‬
‫ﺑﺘﻬﺎي ﻣﻜﻪ ﻧﺬر و ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻧﻴﺰ او را در ﺑﺘﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﻳـﺎ در ﺣـﺎل ﭘﺮﺳـﺘﺶ‬

‫‪ - 1‬ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 18:‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.16:‬‬

‫‪ - 2‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ﺳﻴﺮه ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب‪ ،‬ص‪ ،12:‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 96:‬و ﻏﻴﺮه رواﻳﺘﻲ دارﻧﺪ ﻛﻪ دﻋﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫درﺑﺎره اﺳﻼم ﻣﺤﺒﻮﺑﺘﺮﻳﻦ دو ﻧﻔﺮ اول ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب و ﺑﻌﺪ اﺑﻮاﻟﺤﻜﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫ﺑﺘﻬﺎ و رﻳﺨﺘﻦ اﺷﻚ در ﭘﺎي آﻧﻬﺎ ﻧﺪﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺑﺘﻬﺎ ﺟﺰ ﻗﺴﻢ ﺧﻮردن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ‪،1‬‬
‫»ﺑﻪ ﻻت و ﻋ‪‬ﺰي و ﻫ‪‬ﺒﻞ ﺑﺰرگ! ﻗﺴﻢ« ﻫﻴﭻ ﻋﻼﻗﻪ دﻳﮕﺮي از او ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ و‬
‫اﻳﻨﻬﻢ ﺑﺎﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻘﺪﺳﺎت ﻣﻠﻲ ﻋﻤﺮ از اﻳﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰي ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ از اﻋﻤﺎل ﻣﻮروﺛﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺷﺪﻳﺪاً ﻋﻼﻗـﻪ دارد ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪-1 :‬‬
‫ﻃﻮاف ﻛﻌﺒﻪ‪ -2 ،‬ﻧﺬر ﻳﻚ ﺷﺐ در ﻫﻔﺘﻪ ﺑﺮاي اﻋﺘﻜﺎف در ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻛﻌﺒﻪ‪ 2‬و اﺗﻔﺎﻗﺎً اﻳـﻦ‬
‫دﻳﻦ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﺎ ﺣﺎل ﺑﺎ ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﻳﻨﻬﺎ ﻣﺒﺎرزه ﻧﻜـﺮده اﺳـﺖ و ﺑﻠﻜـﻪ ﺑـﺮاي ﻃـﻮاف و‬
‫اﻋﺘﻜﺎف ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻫﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻋﻤﺮ ﺷﺨﺼﺎً و ذاﺗﺎً ﺑﺎ اﻳﻦ دﻳﻦ ﺟﺪﻳـﺪ ﺗﻀـﺎدي‬
‫ﻧﺪارد اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻏﻴﺮ از ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺷﺨﺼﻲ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻤﺘﺮي ﻣﻄﺮح اﺳﺖ اﺗﺤﺎد ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻣﻜﻪ‪ ،‬و وﺣﺪت ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻏﻴﺮ از ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺷﺨﺼﻲ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻤﺘﺮي ﻣﻄـﺮح اﺳـﺖ اﺗﺤـﺎد‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ‪ ،‬و وﺣﺪت ﻣﺬﻫﺒﻲ اﻋﺮاب‪ ،‬و ﺣﺮاﺳﺖ ﺳﻨﻦ ﻣﻠـﻲ ﻫـﺰاران ﺳـﺎﻟﻪ اﻋـﺮاب‪ ،‬و‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺗﺠﺎوز و ﺳﺘﻢ و ﺑﻴﻌﺪاﻟﺘﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺷﻴﻔﺘﻪ اﺟﺮاي ﻗـﻮاﻧﻴﻦ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ‪ 3‬و ﺑﻴﻨﺶ ﻋﻤﺮ در اﻳﻦ روزﻫﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻗـﺎﻃﻊ ﺷـﻬﺮ ﻣﻜـﻪ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻳﻚ اﻗﻠﻴﺖ ﻣﺰاﺣﻢ و ﺳﺘﻤﮕﺮ ﻣﻈﻠﻮم واﻗﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ و اﻳﻦ اﻗﻠﻴﺖ ﺑﭙﺎﺧﺎﺳﺘﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺮﻳﻢ ﻣﻘﺪﺳﺎت ﻣﻠﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻋﻈﻴﻢ ﻣﻜﻪ ﺗﺠـﺎوز ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ آﺑـﺎء و‬
‫اﺟﺪاد آﻧﻬﺎ را ﻧﻴﺰ ﺑﻲﺷﻌﻮر وﺣﻴﻮان ﻻﻳﻌﻘ‪‬ﻞ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻋﻤـﺮ ﺧـﻮد را‬
‫ﻧﺎﭼﺎر ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ در ﺟﻬﺖ دﻓﻊ ﺳﺘﻢ و ﺣﻔﻆ وﺣـﺪت ﻋـﺮب اﻗـﺪﻣﺎﺗﻲ را ﻋﻠﻴـﻪ دﻳـﻦ‬
‫ﺟﺪﻳﺪ آﻏﺎز ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ 4،‬و ﭼﻮن ﻧﮕﺮان اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺳﻮءﻗﺼـﺪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣﺮﻛـﺰ ﺟﻨـﺒﺶ و‬

‫‪ - 1‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.26:‬‬

‫‪ - 2‬ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 537:‬و‪.543‬‬
‫‪ - 3‬ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 487:‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ص‪ ،36:‬ج‪.1‬‬
‫‪ - 4‬ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.540:‬‬

‫‪46‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﺮدان ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑـﻮﺑﻜﺮ‪ ،‬ﺣﻤـﺰه‪ ،‬ﻋﺜﻤـﺎن‪ ،‬ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬زﺑﻴـﺮ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬از ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪﺷﻤﺲ‪ ،‬ﺑﻨﻲ ﻓﻬﺮ‪ ،‬ﺑﻨﻲ زﻫﺮه‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ اﺷﺘﻌﺎل داﻳـﺮه‬
‫ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻋﻤﺮ اول ﺑﻪ ﺷﻜﻨﺠﻪ و آزار زﻧﺎن و ﻛﻨﻴﺰﻛﻬﺎ ﻣﻲﭘﺮدازد‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﻣﺮﺣﻠﻪ اول‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻫﻴﭻ اﻗﺪاﻣﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ رواﺑﻂ دوﺳﺘﺎﻧﻪ‬
‫را ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻗﻄﻊ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻣﻜﻪ ﻳﺎ در ﺣﻮاﻟﻲ ﻛﻌﺒﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻲرﺳـﺪ‬
‫ﻧﮕﺎه ﺗﻨﺪي از ﭼﺸﻤﺎن ﺧﻮﻧﺒﺎر ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻛﺮده‪ 1‬و ﭼـﺮاغ ﻗﺮﻣـﺰي ﺑـﻪ آﻧﻬـﺎ ﻧﺸـﺎن داده و‬
‫ﺳﺮﻳﻌﺎً از ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﻬﺎ رد ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻌﺎرﻓﺎت ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ را )اﻫﻼً و ﺳـﻬﻼً ﺻـﺒﺎح‬
‫اﻟﺨﻴﺮَ‪ ،‬ﻣ‪‬ﺴﺎء اﻟﺨﻴﺮ( ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺗﺒﺎدل ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺎر ﺧﻮد را از ﺷـﻜﻨﺠﻪ‬
‫ﻛﺮدن ﻛﻨﻴﺰﻛﻬﺎي‪ 2‬ﻣﺴﻠﻤﺎن و اذﻳﺖ ﻛﺮدن زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻘﻴﻪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺻﺪا در‬
‫آوردن زﻧﮓ ﺧﻄﺮ‪ ،‬آﻏﺎز ﻧﻤﺎﻳﺪ و اﻳﻨﻚ )ﻟَﺒﻴﺒﺔ( ﻛﻨﻴـﺰ ﺑﻨـﻲ ﻣﺆﻣ‪‬ـﻞ از ﻗﺒﻴﻠـﻪ ﻋﻤـﺮ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮ ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎي ﺳﺨﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺑﺮ اﻳﻤﺎن ﺧﻮﻳﺶ‬
‫اﺳﺘﻮارﺗﺮ اﺳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻬﺪﻳﺪات ﻋﻤﺮ ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ ﻛـﻪ اﮔـﺮ از ﺷـﻜﻨﺠﻪ ﻣـﻦ‬
‫دﺳﺖ ﻧﻜﺸﻲ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﻮﻳﺪ ﺧﺪا ﺗﺮا ﺑﻪ درد ﻣﻦ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻛﻨﺪ‪ 3‬و دﻳﮕﺮي زِﻧّﻴﺮَه ﺑﺎز از‬
‫ﻛﻨﻴﺰان ﺑﻨﻲ ﻋﺪي‪ ،‬ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻤﺮ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ او را زﻳﺮ ﺷﻜﻨﺠﻪ ﺳـﺨﺘﻲ ﻗـﺮار داده‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎو ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﻻت و ﻋﺰي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﻼ را ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﻮ آوردهاﻧـﺪ و ﻛﻨﻴـﺰ‬

‫‪ - 1‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.39 ،46:‬‬

‫‪ - 2‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.75:‬‬
‫‪ - 3‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 75‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 38:‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.36:‬‬

‫‪47‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺑﺮ اﻳﻤﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺛﺎﺑﺖﺗﺮ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻋﻤﺮ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ ﻛـﻪ »ﻻت‬
‫و ﻋﺰي ﺣﺘﻲ اﻳﻦ را ﻫﻢ ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻨﺪ و اﻳﻦ ﺑﻼ ﻫﺮﮔـﺰ از‬
‫آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻠﻜﻪ آزﻣﺎﻳﺶ اﻳﻤﺎن ﻣﺤﻜﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا آن را ﻣﻘﺪر ﻛﺮده اﺳﺖ!«‪.1‬‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ،‬در ﺣﺎل ﻛﻔﺮ ﺑﺎ ﻣﺤﻤﺪص ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻮدﺑﺎﻧﻪ دارد‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻌﺪ از آﻧﻬﺎ اذﻳﺖ و آزار زﻧﺎن آزاده ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﺟﻤﻠـﻪ اَم‪ ‬ﻋﺒـﺪاﷲ‬
‫ﻫﻤﺴﺮ ﻋﺎﻣﺮ‪،‬آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻤﻮازات اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﺧﺸﻮﻧﺖ آﻣﻴﺰ رﻓﺘﺎرﻫﺎ و ﺣﺎﻟﺘﻬﺎﻳﻲ‬
‫از او ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻋﻤﺮ ذاﺗﺎً ﺳﻨﮕﺪل و ﻣﺮدم آزار ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ذاﺗﺎً‬
‫ﺑﺎ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻋﺪاوﺗﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺜﻼً‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻤﺮﻛﺰ اﻳـﻦ ﺟﻨـﺒﺶ‪ ،‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ دﻳﮕـﺮان آزاري را روا‬
‫ﻧﻤﻲدارد‪ ،‬و ادا و اﻃﻮاري را ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧـﻪ‬
‫و ﻣﺆدﺑﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻨﻚ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﮔﻮش ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻛـﻪ در ﻳﻜـﻲ از‬
‫اﻳﻦ ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎ رﻓﺘﺎر ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬در ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﺷﺒﻬﺎ ﺑﻘﺼﺪ ﻣﻴﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬و ﺣﻀﻮر در ﻣﺤﻔﻞ ﮔﺮم ﻳﺎران ﺧﻮﻳﺶ از ﻣﻨﺰل ﺑﻴﺮون رﻓـﺘﻢ‪،‬‬
‫اﻣﺎ در آن ﺷﺐ اﺗﻔﺎﻗﺎً ﻧﻪ ﻣﻴﺨﺎﻧﻪ داﻳﺮ ﺑﻮد و ﻧﻪ از ﻳﺎران ﻛﺴﻲ ﭘﻴﺪا ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑـﺎ ﺧـﻮد‬
‫ﮔﻔﺘﻢ ﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﻛﻪ ﺑﻤﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام ﺑﺮوم و ﻛﻌﺒﻪ را ﻫﻔﺖ ﺑﺎر ﻃﻮاف ﻛﻨﻢ‪ ،‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻴﻜﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻛﻌﺒﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪم ﻣﺤﻤﺪص را در ﺣـﺎل ﻧﻤـﺎز ﺧﻮاﻧـﺪن دﻳـﺪم و دﻟـﻢ آرزو‬
‫ﻣﻴﻜﺮد ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﺷﻮم و دﻋﺎ و ﻧﺠﻮاﻫﺎي ﻣﺨﺼﻮص او را از ﻧﺰدﻳـﻚ ﺑﺸـﻨﻮم‪ ،‬و‬
‫اﻣﺎ ﻧﮕﺮان ﺑﻮدم‪ ،‬ﻛﻪ اﮔﺮ ﻧﺰدﻳﮕﺘﺮ ﺷﻮم و ﻣﺮا ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ وﺣﺸـﺖ و ﻧﮕﺮاﻧـﻲ او‬
‫ﻣﻲﺷﻮم‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر دوري ﺑﻪ ﻛﻌﺒﻪ زدم‪ ،‬و از ﺟﺎﻧﺐ )ﺣ‪‬ﺠـﺮِ اﺳـﻤﺎﻋﻴﻞ( ﺧـﻮد را زﻳـﺮ‬

‫‪ - 1‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪48‬‬
‫ﭘﺮده ﻛﻌﺒﻪ ﻃﻮري ﻣﺨﻔﻲ ﻛﺮدم ﻛﻪ ﺟﺰ ﭘﺮده ﻛﻌﺒﻪ ﻫﻴﭻ ﻓﺎﺻﻠﻪ دﻳﮕﺮي در ﺑﻴﻦ ﻣﻦ و‬
‫‪1‬‬
‫او ﻧﺒﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ دﻋﺎﻫﺎ و ﻧﺠﻮاﻫﺎي او ﻣﺮﺗﺐ ﮔﻮش ﻣﻲدادم«‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻤﻴﻦ ام ﻋﺒﺪاﷲ ﻫﻤﺴﺮ ﻋﺎﻣﺮ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﺑﺮ اﺛﺮ اذﻳﺖ و آزار ﻋﻤـﺮ ﻋـﺎزم ﻫﺠـﺮت ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺒﺸﻪ ﮔﺸﺘﻪ و ﻛﻮﻟﻪ ﺑﺎر ﺧﻮد را ﺑﺴـﺘﻪ و در اﻧﺘﻈـﺎر ﻣﻬـﺎﺟﺮﻳﻦ دﻳﮕـﺮ در ﺟـﺎﺋﻲ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﺎﮔﺎه ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﺮ ﺑـﺎﻻي ﺳـﺮ او اﻳﺴـﺘﺎده اﺳـﺖ‪ ،‬و ﺑـﺎ ﻟﺤـﻦ‬
‫ﻣﺤﺒﺖآﻣﻴﺰي ﺑﺎو ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪»:‬اي ام ﻋﺒﺪاﷲ! ﺗﻮ ﻫﻢ از وﻃﻨﺖ ﺑﺴﻮي ﺣﺒﺸﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻲ؟« و وﻗﺘﻲ آن زن در ﺟﻮاب او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪»:‬آري از ﺷﺪت آزار ﺗﻮ وﻃﻨﻢ را‬
‫ﺗﺮك ﻣﻲﻛﻨﻢ! و ﺑﺠﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻲروم ﺗﺎ ﺧﺪا ﮔﺸﺎﻳﺸﻲ ﺑﻤﺎ ﺑﺪﻫـﺪ« ﻋﻤـﺮ ﺑـﺎ ﻳـﻚ‬
‫ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺗﺄﺛﺮ و ﺗﺄﺳﻒ و ﻧﺸﺎﻧﻪاي از ﻣﻬﺮ و دﻟﺴﻮزي ﺑﺎو ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﺻ ِ‬
‫ـﺤ َﺒﻜ ُُﻢ‬ ‫َ‬
‫اﷲُ‪ ,‬ﺧﺪا ﻳﺎر و ﻳﺎور ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ«‪ 2‬و ﺣـﺮف و ﺣﺎﻟـﺖ ﻋﻤـﺮ ﺑﺤـﺪي ﻣﻬﺮاﻧﮕﻴـﺰ و‬
‫دﻟﺠﻮﻳﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ام ﻋﺒﺪاﷲ را ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﻋﻤﺮ ﻛﺎﻣﻼً اﻣﻴﺪوار ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﮔـﺮ‬
‫ﭼﻪ ﺷﻮﻫﺮش ﻋﺎﻣﺮ ﺣﺪس او را اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻲﺷﻤﺎرد و ﺑـﺎو ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻋﻤـﺮ ﻫﺮﮔـﺰ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ از ﻳﻚ ﻳﻚ ﻃﺮف ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ را ﻳـﻚ ﺧﻄـﺮ ﺟـﺪي ﻋﻠﻴـﻪ ﻣﺼـﺎﻟﺢ ﻣﻠـﻲ و‬
‫ﻣﺬﻫﺒﻲ اﻋﺮاب ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮده‪ ،‬و ﺑﺎ ﻗﻬﺮ و ﺧﺸﻮﻧﺖ زﻳﺎد‪ ،‬از ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ آن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﻨﺪ و از‬
‫ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﻋﺎﻃﻔﻪ و ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻋﺠﻴﺒﻲ‪ ،‬از ﻣﺸﺎﻫﺪه اوﺿﺎع دﻗﺖ ﺑﺎر ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎ‬
‫و ﻣﻬﺎﺟﺮﺗﻬﺎي ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﻴﭽﺎره ﺷﺪﻳﺪاً ﻣﺘﺄﺛﺮ ﮔﺸﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻳـﻚ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از ﺗﻀـﺎد و‬

‫‪ - 1‬ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 538:‬و‪ 543‬و ﺳﻴﺮه اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 217:‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،43:‬ﻃﺒﻖ ﺑﺮﺧﻲ‬
‫از رواﻳﺘﻬﺎ ﻛﻪ ﻫﻴﻜﻞ و ﻏﻴﺮه ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻋﻤﺮ در ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺮﺧﻮرد و ﺑﻌﺪ از ﺷﻨﻴﺪن آﻳﻪﻫﺎ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻳﻤﺎن آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﺳﻴﺮه اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 214:‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 94:‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 41:‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪،‬‬
‫ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 495:‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.15:‬‬

‫‪49‬‬
‫دوﮔﺎﻧﮕﻲ‪ ،‬در رﻓﺘﺎر و ﮔﻔﺘﺎر او ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﮔﺮدد! و ﺑـﺮاي ﻋﻤـﺮ ﺑـﻴﺶ از ﺳـﻪ راه وﺟـﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﻴﺎﻓﻪ و ﺷﺠﺎﻋﺖ واﻋﺘﺒﺎر و اﻧﺘﻈﺎري ﻛﻪ ﻣـﺮدم از او دارﻧـﺪ ﻧـﺎﻇﺮ دو‬
‫دﺳﺘﮕﻲ و ﺟﻨﮕﻬﺎي داﺧﻠﻲ‪ ،‬و ﻫﺘﻚ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﻘﺪﺳﺎت ﻣﻠﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ اﻋﺮاب ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﻫﺰاران ﺑﺎر اوﺿﺎع رﻗﺖ آور زﻧﺎن ﺑﻴﭽﺎره را زﻳﺮ ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎ و ﻣﻬﺎﺟﺮت زﻧﺎن و ﻣـﺮدان را‬
‫ﺑﻪ دﻳﺎر ﻏﺮﺑﺖ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺤﻤﺪص را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ اﻳﻦ ﻏﺎﺋﻠـﻪ‬
‫ﻋﻈﻴﻢ را ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ 1،‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻧﻈﺮ ﻋﻤﺮ راه ﺳﻮم ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راه و آﺧﺮﻳﻦ ﭼﺎره اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻗﺪام‬
‫ﺑﻪ آن ﺑﻲ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ! زﻳﺮا ﻋﻤﺮ ﺷﺨﺼﺎً ﺑﺎ ﻣﺤﻤـﺪص ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻫـﻴﭻ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ و‬
‫ﻋﺪاوﺗﻲ ﻧﺪارد ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاي او اﺣﺘﺮام زﻳﺎدي ﻫﻢ ﻗﺎﻳﻞ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺷﻮر و ﻋﻼﻗﻪ ﺑﺴـﻴﺎري ﺑـﻪ‬
‫دﻋﺎﻫﺎ و ﻣﻨﺎﺟﺎﺗﻬﺎي او ﮔﻮش داده اﺳﺖ و اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻗـﺪاﻣﻲ ﺟـﺰ اﻧﺘﺤـﺎر و‬
‫ﺧﻮدﻛﺸﻲ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻤﺮ ﻣﺤﻤﺪص را ﻣﻮرد ﺳﺆﻗﺼﺪ ﺧﻮد‬
‫ﻗﺮار دﻫﺪ ﺑﺎﻻﻓﺎﺻﻠﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﭘﻴﺮوان ﻣﺆﻣﻦ و ﺷﺠﺎﻋﺶ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺣﻤـﺰه‪،‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻲ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن و زﺑﻴﺮ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﻋﻤﺮ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﻳﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد‬
‫را ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻳﻚ ﻣﻠﺖ ﺑﻜﻨﺪ‪ ،‬و در راه ﺣﻔﻆ ﻣﻘﺪﺳﺎت ﻣﻠﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬و دﻓـﻊ ﺳـﺘﻢ و ﺗﺠـﺎوز‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮدﮔﻲ از ﻣﻠﺘﺶ‪ ،‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺿﺮري ﻛﺮده اﺳﺖ؟ ﻣﮕﺮ ﻧﺎﻣﺶ ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﺑـﺮ ﺳـﺮ‬
‫زﺑﺎﻧﻬﺎ و ﻳﺎدش ﻫﻤﻴﺸﻪ در دﻟﻬﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ؟ ﻣﮕﺮ او ﻣﺮد ﺟﺎوداﻧﻪ روزﮔﺎر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷـﺪ؟‬
‫ﻣﮕﺮ در زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻫﺮ اﻧﺪازه ﻫﻢ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ!‪ ،‬رﺗﺒﻪ واﻻﺗﺮي را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺪﺳﺖ آورد؟‬
‫ﻋﻤﺮ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻫﻴﺠﺎﻧﻬﺎي ﻋﺎﻃﻔﻲ‪ ،‬و در اﻣﻮاﺟﻲ از ﻏﺮور و ﻗﺪرت و ﺷﻬﺮت و ﻧـﺎﻣﺠﻮﻳﻲ‬
‫و ﺣﻤﺎﺳﻪﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﺟﺎﻫﻠﻲ‪ ،‬ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ در روز روﺷﻦ! و در ﺑﺮاﺑـﺮ ﭼﺸـﻢ ﺻـﺪﻫﺎ‬
‫ﺑﻴﻨﻨﺪه! ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻗﺪاﻣﻲ ﻣﺘﻬﻮراﻧﻪ ﻣﺒﺎدرت ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﮔﻮاﻫﻲ ﺗﻤﺎم اﻫﻞ ﻣﻜﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ ﺧـﻮد‬

‫‪ - 1‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.42:‬‬

‫‪50‬‬
‫را در ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺮب و در ﺑﺎﻻي ﻫﻤﻪ اﺳﻄﻮرهﻫﺎ ﺛﺒﺖ ﻛﻨﺪ و اﻳﻨﻚ در ﻇﻬـﺮ ﻳﻜـﻲ از روزﻫـﺎ‬
‫ﻣﺮدم ﻋﻤﺮ را ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮش را ﺑﺮداﺷﺘﻪ و ﺳﺮﻳﻌﺎً ﭘﻴﭻ و ﺧﻢ ﻛﻮﭼـﻪﻫـﺎي راه )ﺗﭙـﻪ‬
‫ﺻﻒ( را‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﮔﺬارد و اﻳﻦ اُﻋﺠﻮﺑﻪ زورﻣﻨـﺪ و ﻫﻮﻟﻨـﺎك ﺑـﺎ ﻏـﺮش ﺑـﺮق‬
‫آﺳﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺮﺗﺐ اﻳﻦ ﺷﻌﺎر را ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫آن ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻛﺎر ﻣﺮدم ﻗﺮﻳﺶ را دﭼﺎر ﺗﻔﺮﻗﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻋﻤـﻮم ﺧﺮدﻣﻨـﺪان ﻗـﺮﻳﺶ را‬
‫ﺳﻔﻴﻪ و ﺑﻲ ﺷﻌﻮر اﻋﻼم ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺧﺪاﻫﺎي آﻧﻬﺎ را ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻲﻛﺸﻢ‪ 1‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ از‬
‫آﻧﻜﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺤﻠﻪ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺷﻌﺎر ﻣﺎﺟﺮا اﻧﮕﻴﺰ را در ﻓﻀﺎي ﺷـﻬﺮ ﻣﻜـﻪ‬
‫ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﻧﺎﮔﺎه ﻳﻜﻲ از ﻋﺎﺑﺮﻳﻦ ﺳﺨﻨﻲ ﺑﺎو ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و ﻋﻤﺮ ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺳـﺨﻦ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ ﺗﻮﻗﻒ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺮ ﺣﺮﻛﺘﺶ را ﻋﻮض ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ 2‬و ﺑـﺎ ﻫﻤـﻴﻦ ﻗﻬـﺮ و ﺧﺸـﻢ و‬
‫ﺧﺮوش ﺷﺘﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻮاﻫﺮش )ﻓﺎﻃﻤـﻪ( ﺳـﺮازﻳﺮ ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ ،‬و وﻗﺘـﻲ در ﭘﺸـﺖ در‪،‬‬
‫ﻧﻐﻤﻪﻫﺎي ﺗﺎزهاي را ﻣﻲﺷﻨﻮد‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺒﺮي ﻛﻪ در راه ﺑﺎو ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﺎﻣﻼً ﺻـﺤﻴﺢ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وب ا زور ﻳﻚ ﻣﺸﺖ‪ ،‬درِ ﺑﺴﺘﻪ را ﺑﺎز ﻛﺮده وارد ﻣﻨـﺰل ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬و در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺷﺮارهﻫﺎﻳﻲ از ﻗﻬﺮ و ﺧﺮوش‪ ،‬از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﻣﻲﭼﻜﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻛﺸﻴﺪه را ﺗﻜﺎن ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﻪ‬
‫داﻣﺎد و ﺧﻮاﻫﺮش ﺧﻄﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ اﻳﻦ ﻧﻐﻤﻪﻫﺎي ﺗـﺎزه ﻛـﻪ زﻣﺰﻣـﻪ‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻳﺪ و ﻣﻦ در ﭘﺸﺖ در آن را ﺷﻨﻴﺪم ﭼﻪ ﺑﻮد؟!‬

‫‪ - 1‬ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 538:‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.17:‬‬

‫‪ - 2‬ﺳﻴﺮه اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،215:‬ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.538:‬‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪51‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل داﻣﺎدش و ﺧﻮاﻫﺮش ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻗﺒـﻞ از اﺳـﻼم آوردن ﻋﻤـﺮ‬
‫اﻳﻦ اﺗﻔﺎق رخ داده اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ و ﺷﻮﻫﺮش )ﺳﻌﻴﺪ( ﻛﻪ زﻳﺮ ﺑﺮق ﺷﻤﺸﻴﺮ‪ ،‬و ﺷـﺮاراهﻫـﺎي ﺧﺸـﻢ اﻳـﻦ ﻣـﺮد ﺗﻨﻮﻣﻨـﺪ‬
‫وﺣﺸﺖ زده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﭼﻴﺰي ﻧﺸﻨﻴﺪهاي )ﻣﺎ ﺳ‪‬ﻤ‪‬ﻌﺖ‪ ‬ﺷَﻴﺌﺎً(‪ 1‬و ﻋﻤـﺮ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﺸﻢ ﮔﻠﻮﻳﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺟﻠﻮﺗﺮ رﻓﺘﻪ و ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ‪» :‬از اﻳﻦ ﺣﺮﻓﻬـﺎ ﺑـﺲ ﻛﻨﻴـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺪا ﮔﺰارش )ﻧُﻌ‪‬ﻴﻢ(‪ ،2‬ﻛﻪ در راه ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ و ﺷـﻤﺎ ﻫـﺮ دو ﻣﺴـﻠﻤﺎن‬
‫ﺷﺪهاﻳﺪ« ﻋﻤﺮ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﺸﻢ ﺳﺮاﺳﺮ وﺟﻮدش را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ ﻓﺮﻳـﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﺸﺪ‪» :‬ﭘﺲ ﻗﺒﺎﻳﻞ دﻳﮕﺮ ﭼﻄﻮر! در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻓﺮاد ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻣﻦ و ﺣﺘﻲ ﺧﻮﻳﺸـﺎن ﻧﺰدﻳـﻚ‬
‫ﻣﻦ ﺧﻮاﻫﺮم‪ ،‬داﻣﺎدم!!« در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻋﻤﺮ از ﺷﺪت ﺧﺸﻢ ﺑـﻪ ﻧﻘﻄـﻪ اﻧﻔﺠـﺎر رﺳـﻴﺪه و ﺑـﻪ‬
‫)ﺳﻌﻴﺪ( ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و اور ا ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﻮﺑﺪ‪ ،‬و ﻓﺎﻃﻤﻪ زﻳﺮ ﻓﺸﺎر اﺣﺴﺎﺳـﺎت ﻫﻤـﺪﻳﻨﻲ و‬
‫ﻋﺎﻃﻔﻪ ﻫﻤﺴﺮي‪ ،‬ﺳﺮﻳﻌﺎً ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻤﺮ رﺳﺎﻧﻴﺪه ﺗﺎ ﺷﻮﻫﺮش را از ﺧﻄﺮ ﻧﺠـﺎت دﻫـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬
‫ﻋﻤﺮ ﻣﺸﺖ ﻣﺤﻜﻤﻲ را ﺑﺮ ﺳﺮ او زده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮن از ﺳﺮش ﺟﺎي و ﭼﻬـﺮه وﺣﺸـﺖ زده‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ در ﻻي ﻣﻮﻫﺎي ژوﻟﻴﺪه و آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﺧﻮن‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻣﻲﮔﺮدد‪ 3‬و اﻳﻦ اُﻋﺠﻮﺑﻪ زورﻣﻨﺪ و‬
‫ﻣﻘﺘﺪر را‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻤﺎن ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﻮﺟﻮد ﺣﻘﻴﺮ و ﻧﺎﭼﻴﺰ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﻫﺮ دو ﺑﺎ ﺻـﺪاي‬
‫رﺳﺎ ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ‪« :‬آري‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪهاﻳﻢ و ﺗﻮ ﻫـﻢ ﻫـﺮ ﭼـﻪ از دﺳـﺘﺖ ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻣﻜﻦ« و ﻋﻤﺮ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺻﻼﺑﺖ و ﻗﺪرت ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﭘﻴـﺮوان دﻳـﻦ ﺟﺪﻳـﺪ‬
‫ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﺼﻮرت ﻣﻌﻤﺎي ﻻﻳﻨﺤﻠﻲ در ﺟﻠﻮ ﭼﺸﻢ او ﺟﻠﻮه ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و از ﻃـﺮف دﻳﮕـﺮ‬

‫‪ - 1‬ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.538:‬‬

‫‪ - 2‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 95:‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 9:‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.42:‬‬
‫‪ - 3‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 215:‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 19:‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 19:‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.37:‬‬

‫‪52‬‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺟﺮﻳﺎن ﺧﻮن ﺑﺮ ﺳﺮ و ﺻﻮرت ﺧﻮاﻫﺮ ﺑﻴﭽﺎره و ﺑﻲ دﻓﺎﻋﺶ ﻋﺎﻃﻔﻪ و ﺗﺮﺣﻢ ﺷﺪﻳﺪ‬
‫او را ﺑﻴﺪار ﻛﺮده اﺳﺖ از ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﭘﺸـﻴﻤﺎن ﮔﺸـﺘﻪ و ﺑـﺎ ﻟﺤﻨـﻲ آرام و ﺗـﺎ ﺣـﺪي‬
‫دﻟﺠﻮﻳﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺮش ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬آن ﺻﺤﻴﻔﻪاي ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪي ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪﻫﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﺒﻴﻨﻢ آﻧﭽﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ آورده اﺳﺖ ﭼﻴﺴﺖ؟«‪ 1‬ﻓﺎﻃﻤﻪ در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ از ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﺣـﺮف و ﺣﺎﻟـﺖ ﻋﻤـﺮ ﺑـﺮ‬
‫ﺷﻬﺎﻣﺘﺶ اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻟﺤﻦ درﺷﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻧﺪارﻳﻢ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺻﺤﻴﻔﻪ را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺪﻫﻴﻢ« و ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﺎ ﻗﺴﻢ ﺧﻮردن‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺻﺤﻴﻔﻪ را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﺲ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬آن ﺻﺤﻴﻔﻪ را ﺑﺪﺳﺖ او ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ 2،‬و ﻋﻤﺮ ﻛﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﺑﻲ ﺗﺎﺑﻲ ﺻﺤﻴﻔﻪ را ورق ﻣﻲزﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺒﻴﻨﺪ ﭼﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ در آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔـﺎه در‬
‫آﻏﺎز ﻳﻚ ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﺮآﻏﺎز ﻳﻜﻲ از ﺳﻮرهﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻬﺶ را ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻛﺮده اﺳـﺖ و ﺑـﺎ‬
‫ﺗﺄﻧﻲ و دﻗﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬

‫‪DCB A‬‬
‫{‪s r q p o n m l k j i h g f e‬‬
‫‪cba`_~}|{z y x wvut‬‬
‫‪zrq pon m lkjihg fed‬‬
‫)ﻃﻪ‪( 7 - 1 :‬‬
‫»ﻣﺎ ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻓﺮو ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدهاﻳﻢ ﺗﺎ در رﻧﺞ ﺑﻴﻔﺘﻲ‪ ،‬ﺟﺰ ﺗﺬﻛﺮ ﻛـﺎﻓﻲ ﺑـﺮاي آﻧﻜـﻪ از‬
‫ﺧﺪا ﻣﻲﺗﺮﺳﺪ‪) ،‬ﻗﺮآن( ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ زﻣﻴﻦ و آﺳﻤﺎﻧﻬﺎي ﺑﺎﻻ را آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪،‬‬

‫‪ - 1‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 9:‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.95:‬‬

‫‪ - 2‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 215:‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻤﻴﺲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 295:‬و اﻟﺮوض اﻻﻧﻒ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 217:‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪،20‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ‪ :‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻮرﺧﻴﻦ )ﺳﺒﺢ ﷲ‪ (...‬و ﺑﺮﺧﻲ از )اذا اﻟﺸﻤﺲ ﻛﻮرت‪ (...‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪53‬‬
‫آن ﺧﺪاي ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﺟﻬﺎﻧﻬﺎ ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ‬
‫در آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و در زﻣﻴﻦ و در ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ و زﻳﺮ ﺧﺎك اﺳﺖ‪ ،‬از آن ﺧﺪاي ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﮔﺮ ﺑﻪ آواز ﺑﻠﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ او از ﺣﺮﻓﻬﺎي ﺳﺮي و ﺧﻔﻲ ﺗﺮ ﻧﻴـﺰ )ﺧﻴﺎﻟﻬـﺎ(‬
‫آﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪا ﻛﻪ ﺟﺰ او ﺧﺪاﻳﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد داراي زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ ﻧﺎﻣﻬﺎ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ اﺳﺖ«‬

‫ﻋﻤﺮ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺷﺪﻳﺪ آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻳﻤﺎن ﻣﻲآورد‬

‫ﻋﻤﺮ ﻛﻪ آﻳﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﺳﻮره را ﺗﺎ اﻳﻨﺠﺎ ﺗﻼوت ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ آن ﻧﻘﻄـﻪ از ﻓﺮازﻫـﺎي‬
‫اﺣﺴﺎس ﻋﻈﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪي رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻋﻈﻤـﺖ او ﭼﻴـﺰي‬
‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ از ذر‪‬ه و ﻛﻤﺘﺮ از ﻳﻚ ﺧﻴﺎل زودﮔﺬر در ﻧﻈﺮ ﻋﻤﺮ ﺟﻠﻮه ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و وﻗﺘـﻲ‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ اﺣﺴﺎس ﻓﺰاﻳﻨﺪه ﺑﻪ ﺗﻼوت ﺑﻘﻴﻪ آﻳﻪﻫﺎ ﻣﻲﭘـﺮدازد و وﻳﮋﮔﻴﻬـﺎﻳﻲ را درآﻧﻬـﺎ‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﻮﺟﻮدات ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺪاران! و ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت دﺳﺖ اول ﺧﺪا ﻣـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ‬
‫اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎ را‪ ،‬ﺟﺎن‪ ،‬روح‪ ،‬ﺷﻜﻠﻲ از زﻧﺪه ﺑـﻮدن و ﺟـﺎن داﺷـﺘﻦ‪ ،‬داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺼﻨﻮﻋﺎت ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﺑﻬﺮ درﺟﻪاي از زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﻛﻤﺎل ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻳـﻦ وﻳﮋﮔﻴﻬـﺎ را‬
‫ﺟﺎن‪ ،‬روح‪ ،‬زﻧﺪه ﺑﻮدن‪ ،‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭼﺸـﻤﺎن ﺣﻴـﺮت زدهاش‪ ،‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬
‫آﻳﻪ)ﻻ اِﻟﻪ اِﻻ َاﻧﺎ َﻓﺎﻋﺒﺪﻧﯽ‪ (...‬دوﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﻤﺎم ﺣﻮاس ﺧﻮد را ﻣﺘﻮﺟـﻪ آن ﻧﻤـﻮده‬
‫‪١‬‬

‫اﺳﺖ ﻣﺮﺗﺐ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را زﻳﺮ ﻟﺐ زﻣﺰﻣﻪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ »ﺣﻘـﺎً ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‪ ،‬آﻳـﻪﻫـﺎ را‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺟﺰ او ﻫﻴﭽﻜﺲ دﻳﮕﺮ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﻧﺒﺎﻳـﺪ دﻳﮕـﺮي را ﺑـﺎ وي‬
‫‪2‬‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻛﺮد«‪.‬‬

‫‪ - 1‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.9:‬‬

‫‪ - 2‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪» 20:‬ﻗﺎل ﻋﻤﺮ‪ :‬ﻳﻨﺒﻐﻲ ﻟﻤﻦ ﻳﻘﻮل ﻫﺬا ان ﻻﻳﻌﺒﺪ ﻣﻌﻪ ﻏﻴﺮه‪ «‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.21:‬‬

‫‪54‬‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ و ﺳﻌﻴﺪ ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺨﻮﺑﻲ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻼوت اﻳﻦ آﻳﻪﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫اﻧﻘﻼب ﻋﻈﻴﻤﻲ را ﺑﺮﭘﺎ ﻛﺮده‪ ،‬و ﭼﻪ ﺷﻮر و ﻏﻮﻏﺎﻳﻲ را در ﻗﻠﺐ ﻋﻤﺮ ﺑﻮﺟﻮد آوردهاﻧﺪ!!‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً وﻗﺘﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ادب و اﺣﺘﺮام ﺻﺤﻴﻔﻪ را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﺲ داده و ﺑﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »ﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪص در آﻧﺠﺎﺳﺖ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻛﻨﻴـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎن‬
‫ﺷﻮم!«‪ 1‬و در ﻫﻤﻴﻦ اﺛﻨﺎ‪ ،‬از ﻣﺨﻔﻲ ﮔﺎه ﻣﻨﺰل‪ ،‬ﺻﺪاي ﻣـﺮد ﻫﻴﺠـﺎن زدهاي ﺑـﻪ ﮔـﻮش‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ )ﺧﺒﺎب ﺑﻦ ار‪‬ت‪ ‬ﻣﻌﻠﻢ درس ﻗﺮآن ﻓﺎﻃﻤﻪ و ﺳﻌﻴﺪ( ﻛﻪ از ﺗﺮس ﻋﻤـﺮ ﺗـﺎ اﻳـﻦ‬
‫ﻟﺤﻈﻪ ﺧﻮد را ﻣﺨﻔﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ 2،‬ﺧﺒ‪‬ـﺎب ﺑـﺎ ﺻـﺪاي ﻫﻴﺠـﺎن زدهاي ﻓﺮﻳـﺎد ﻣـﻲﻛﺸـﺪ‬
‫»اﻟﺤﻤﺪﷲ و ﺧﺪا را ﺷﻜﺮ ﻛﻪ دﻋﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﺴﺘﺠﺎب ﮔﺮدﻳﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص دﻋﺎ ﻛـﺮده‬
‫‪3‬‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﻋﻤﺮ‪ ،‬دﻳﻦ اﺳﻼم ﻗﺪرت و ﻋﺰت ﺑﻴﺎﺑﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻣﺤﻞ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را از ﻓﺎﻃﻤﻪ و ﺳﻌﻴﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪4،‬و ﺑﻪ ﻗﺼـﺪ ﭘـﺎﻳﻴﻦ ﺗﭙـﻪ ﺻـﻔﺎ‬
‫ﺑﻴﺮون ﻣﻲرود‪ ،‬اﻣﺎ آن ﻋﻤﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻋﻤـﺮي ﻛـﻪ از اﻳـﻦ ﺧﺎﻧـﻪ‬
‫ﻣﻲرود‪ ،‬ﭼﻘﺪر ﺗﻔﺎوت ﻛﺮده اﺳﺖ!! ﻳﻚ ﻛﻔﺮ ﻏﻠﻴﻆ و ﺧﺸﻦ و ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺑﻪ ﻳﻚ اﻳﻤـﺎن‬
‫درﺧﺸﻨﺪه و ﭘﺮﺗﻮﺑﺨﺶ ﻣﺒﺪل ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﮕﺬار ﻋﻤﺮ راه ﺗﭙﻪ ﺻﻔﺎ را ﺑﭙﻴﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و ﺗﺎ ﻟﺤﻈﻪاي ﻛﻪ او ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣـﻲرﺳـﺪ‪ ،‬ﺑـﺮاي ﻣـﺎ‬
‫ﻓﺮﺻﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻧﺪﻳﺸﻴﺪن در اﻳﻦ ﺗﺤﻮل و اﻧﻘﻼب و ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ آن‬
‫ﺑﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺑﻨﺸﻴﻨﻴﻢ‪ .‬آﻳﺎ در اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﭼﻪ اﻣﺮي ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺖ؟ و ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ‬

‫‪ - 1‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 96:‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.217:‬‬

‫‪ - 2‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.95:‬‬
‫‪ - 3‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.12:‬‬
‫‪ - 4‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺨﻤﻴﺲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 295:‬و اب ﻫﺸﺎم و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺒﺎب ﮔﻔﺖ ﻣﺮا راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻛﻨﻴﺪ و ﻣﺎ ﺑﻪ ﻗﺮﻳﻨﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت )دﻟﻮﻧﻲ( و ﺑﻌﺪ ﺑﺤﺚ از ﺧﺒﺎب‪ ،‬اوﻟﻲ را ﺗﺮﺟﻴﺢ دادﻳﻢ‪.‬‬

‫‪55‬‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﭼﻪ ﺑﻮد؟ در اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ اﻧﻘﻼﺑﻲ در ﺑﻴﻨﺶ ﻋﻤﺮ اﻳﺠﺎد ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و ﻋﺎﻣﻞ اﻳﻦ اﻧﻘـﻼب‬
‫ﺗﻼوت آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻤﺮ ﻗﺒﻞ از ﺗﻼوت اﻳﻦ آﻳﻪﻫﺎ‪ ،‬ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ ﻋﺒﺎرات و ﺟﻤﻼﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻗﻠﻴﺖ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮ ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﻲراﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻌﺎرﻫﺎي )ﻧﻌﻮذُ ﺑﺎﷲ(‬
‫آﺷﻮﺑﮕﺮاﻧﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪص آﻧﻬﺎ را ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ!! و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﻌﺎرﻫﺎ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻧﻈﻢ ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ را ﺑﻬﻢ زﻧﻨﺪ‪ ،‬و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺳـﺘﻤﮕﺮي ﺳـﺎﻛﻨﻴﻦ ﺷـﻬﺮ ﻣﻜـﻪ را‬
‫ﺧﻮار و ذﻟﻴﻞ ﻛﺮده و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎت ﻣﻠﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ آﻧﻬﺎ ﺗﻮﻫﻴﻦ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‬
‫آﺑﺎء و اﺟﺪاد ﻫﺰاران ﺳﺎﻟﻪ آﻧﻬﺎ را ﻧﻴﺰ ﻧﻔﻬﻢ و ﺑﻲ ﺷﻌﻮر و ﻻﻳﻌ‪‬ﻘ‪‬ﻞْ اﻋـﻼم ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻋ‪‬ﺮق ﻣﻠﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ اﻳﺠﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﻏﻴﻮر ﻋﺮب‪ ،‬و ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ ﻋﻤﺮ‪،‬‬
‫ﺑﻴﺪادي و ﺳﺘﻢ دﻳﺪه اﻳﻦ اﻗﻠﻴﺖ ﺑﭙﺎ ﺧﺎﺳﺘﻪ را‪ ،‬از ﺳﺮ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻋﻈﻴﻢ و ﻣﻈﻠﻮم ﻣﻜـﻪ دور‬
‫ﻛﻨﺪ! اﻣﺎ ﻋﻤﺮ وﻗﺘﻲ اﻳﻦ آﻳﻪ ﻫﺎ را ﺗﻼوت ﻧﻤﻮد و وﻳﮋﮔﻴﻬﺎﻳﻲ را در آﻧﻬﺎ دﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻓﻘـﻂ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺟﺎﻧﺪار‪ ،‬و ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت دﺳﺖ اول آﻓﺮﻳﺪﮔﺎر‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻴﻬـﺎ‬
‫را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ذرات وﺟﻮد ﺧﻮﻳﺶ اﺣﺴﺎس ﻛﺮد ﻛﻪ اﻳﻦ آﻳﻪﻫـﺎ ﻓﺮﺳـﺘﺎده‬
‫آﻓﺮﻳﺪﮔﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺤﻤﺪص ﺟﺰ ﺗﺤﻮﻳﻞ ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﭘﺨﺶ و اﺑﻼغ آﻧﻬـﺎ ﻫـﻴﭻ ﮔﻮﻧـﻪ‬
‫دﺧﺎﻟﺘﻲ در آﻧﻬﺎ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻴﻨﺶ او ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮد‪ ،‬ﻳﻘﻴﻦ ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﭘﻴـﺮوان‬
‫اﺳﻼم اﻗﻠﻴﺘﻲ ﺣﻖ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ و ﻣﻈﻠﻮم ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻋﻈﻴﻢ ﻗـﺮﻳﺶ ﻣـﻲﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﺑـﺎ‬
‫اﺗﻜﺎي ﻗﺪرت و ﻛﺜﺮت ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻛﻤﺎل وﺣﺸﻲﮔﺮي و ﺳﺘﻤﮕﺮي رﻓﺘـﺎر‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬و وﺟﺪان واﻗﻊ ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻋﺪاﻟﺖ ﺧﻮاﻫﻲ اﻳﺠﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﻗـﺒﻼً ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺷﻮرش ﺑﭙﻴﻮﻧﺪد‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺧﻮﻳﺶ اﻳﻦ دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري ﻋـﺪدي را‬
‫در ﻫﻢ ﻛﻮﺑﺪ‪ ،‬و ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ اﻳﻦ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺳﺘﻤﮕﺮ را از ﺳﺮ اﻳﻦ اﻗﻠﻴـﺖ ﺣـﻖ ﺑﺠﺎﻧـﺐ و‬
‫ﻣﻈﻠﻮم دور ﻛﻨﺪ )و ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﻨﺶ درﺳﺖ و ﺑﺰﺑﺎن ﻗﺮآن ﻫﺪاﻳﺖ(‪.‬‬

‫‪56‬‬
‫اﻳﻨﻚ ﻋﻤﺮ در ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﭙﻪ ﺻﻔﺎ ﺑﻪ در ﺧﺎﻧﻪ )ارﻗـﻢ‪ 1(‬رﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ و ﺑـﺎ ﻳـﻚ ﺷـﻮر و‬
‫ﻫﻴﺠﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺗﻨﺪي در را ﻣﻲزﻧﺪ‪ 2،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻴﻦ دروازه و اﻃﺎﻗﻬﺎ ﺣﻴﺎﻃﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﻳﺎران ﺧﻮد را ﺑﻪ دروازه رﺳﺎﻧﻴﺪه و از ﺷﻜﺎف آن ﺑﻪ ﺑﻴﺮون ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ‬
‫در را ﺑﺎز ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺘﺎب و دﻟﻬﺮه‪ ،‬و در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸـﻤﺎن ﺣﻴـﺮت زده ﻳـﺎران‪ ،‬ﺑـﻪ اﻃـﺎق‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و آﻫﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻋـﺮض ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ :‬ﻋﻤـﺮ اﺳـﺖ! اﻳـﻦ‬
‫اُﻋﺠﻮﺑﻪ زورﻣﻨﺪ و ﻣﺨﻮف و ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺷﻤﺸﻴﺮش را ﻫـﻢ ﺣﻤـﻞ ﻛـﺮده اﺳـﺖ! ﺣﻤـﺰه‬
‫ﻋﻤﻮي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﺟﺎزه ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺮود در را ﺑﺎز ﻛﻨـﺪ‪ 3،‬و اﮔـﺮ ﺳﻮءﻗﺼـﺪي در‬
‫ﻛﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻤﺮ را ﺑﻘﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و در ﺻﻮرت ﺣﺴﻦ ﻧﻴﺖ او را ﺑﻪ ﺣﻀـﻮر ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﻴﺎورد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺘﺎﻧﺖ و آراﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺎز ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺮد ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﺮﭘﺎ اﺳﺖ‬
‫دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ‪ :‬ﺑﺮو در را ﺑﺎز ﻛﻦ و ﺧﻮدش ﺑﺪﻧﺒﺎل آن ﻣﺮد ﺑﺴﻮي دروازه ﻣﻲرود ودر‬
‫ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪ ﻛﻪ دروازه ﺑﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻋﻤﺮ ﭘـﺎﻳﺶ را ﺑـﻪ داﺧـﻞ ﺣﻴـﺎط ﻣـﻲﮔـﺬارد‪،‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﺤﻜﻢ ﻋﺒﺎي او را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬و ﺑﺸﺪت ﺗﻜﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ 4،‬و ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﺸﺪ‪» :‬ﭼﻪ اﻧﮕﻴﺰهاي ﺗﺮا ﺑﺎﻳﻨﺠﺎ آورده اﺳﺖ؟ ﺑﺨـﺪا ﮔـﻮﻳﻲ ﺗـﻮ از اﻳـﻦ ﻛﻔـﺮورزي‬
‫دﺳﺖ ﺑﺮ ﻧﻤﻲداري‪ ،‬ﺗﺎ ﺧﺪا ﻳﻚ ﺑﻼي ﻛﻮﺑﻨﺪهاي ﺑﺮ ﺳﺮ ﺗﻮ ﻣﻲآورد« ﻋﻤﺮ در دم زﺑـﺎن‬
‫ﻣﻲﮔﺸﺎﻳﺪ‪» :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬اﻧﮕﻴﺰه آﻣﺪﻧﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورم‪،‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻇﻬﺎر ﻣﺴﺮت ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪) 5‬اﷲ اﻛﺒﺮ( ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻳـﺎران‬

‫‪ - 1‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.95:‬‬

‫‪ - 2‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،21:‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.21:‬‬
‫‪ - 3‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.10:‬‬
‫‪ - 4‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.217:‬‬
‫‪ - 5‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.97:‬‬

‫‪57‬‬
‫اﻳﻦ ﺻﺪا را ﻣﻲﺷﻨﻮﻧﺪ و آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ و ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ )اﷲ اﻛﺒﺮ( ﻛـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫اﻳﻦ ﻃﻨﻴﻦ در ﻓﻀﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺪه و ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻛﻮﭼﻪﻫﺎي اﻃﺮاف ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬

‫‪ - 1‬ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.22:‬‬

‫‪58‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬از اﺳﻼم ﻋﻤﺮ ﺗﺎ ﺳﺎل دوم ﻫﺠﺮي‬
‫ﻋﻤﺮ در ﺧﺎﻧﻪ ارﻗﻢ‬
‫ﻇﻬﺮ ﻳﻜﻲ از روزﻫﺎي ذﻳﺤﺠﻪ ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ﺑﻌﺜﺖ اﺳﺖ‪ 1،‬ﻛﻪ ﻋﻤﺮ اﻋﻼم ﻛﺮده‪ ،‬و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﻣﻴﺎن ﻃﻨﻴﻦ ﺷﻌﺎر ﺗﻜﺒﻴﺮﻫﺎ‪ ،‬اﷲ اﻛﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از اﻃﺎﻗﻬـﺎ ﻣـﻲرﺳـﺪ‪ ،‬و در‬
‫ﻫﺎﻟﻪ ﻳﺎران دور ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬او ﻧﻴﺰ ﺣﻠﻘﻪاي ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎي دﻳﮕﺮي‬
‫از ﻛﻼم ﺧﺪا را از زﺑﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﻲﺷﻨﻮد و ﺑﻪ ﻓﺮازﻫﺎي دﻳﮕﺮي از اﻳﻤـﺎن و ﻳﻘـﻴﻦ‬
‫واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﭘﺎ ﻏﺮق ﺗﻤﺎﺷﺎي ﺳﻴﻤﺎي ﻧـﻮراﻧﻲ رﺳـﻮل اﷲ ﮔﺸـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻳـﻦ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ آﻓﺮﻳﺪﮔﺎر اﻳﻦ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ! ﺧﺪا ﻛﻼم ﺧﻮد را ﺑﺎو وﺣﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ! و از ﺑﺎﻻي ﻫﻤﻪ‬
‫آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﭘﻴﺎم ﺧﻮد را ﺑﺎو ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ! ﭼﻘﺪر ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ و ﺑﺎﺷﻜﻮه اﺳﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا! ﻋﻤﺮ‬
‫در ﻗﺼﻪﻫﺎي ﻋﺮب و در ﻣﺴﺎﻓﺮﺗﻬﺎي ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﻧـﺎم ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮان ﺧـﺪا را ﺷـﻨﻴﺪه اﺳـﺖ‪:‬‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‪ ،‬ﻣﻮﺳﻲ‪ ،‬ﻋﻴﺴﻲ و داو ود‪ ،‬ﺳﻠﻴﻤﺎن و ﺧﻴﻠﻲﻫﺎ! و ﺗﺼﻮرات ﻣﺒﻬﻤﻲ را‬
‫ﻧﻴﺰ از آﻧﻬﺎ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ او در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ر ﺑـﺎ دو ﭼﺸـﻢ ﺧـﻮﻳﺶ از‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ! و روﺑﺮوي او ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ! و ﻛﻼم ﺧﺪا را از زﺑﺎن او ﻣﻲﺷﻨﻮد! ﺳﭙﺲ‬
‫در ﭼﻬﺮه ﭘﻴﺮوان او‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﻌﻼً ﺳﻲ و ﻧﻪ ﻧﻔﺮ‪ 2‬از آﻧﻬﺎ در اﻳﻦ ﺟﻠﺴﻪ ﺣﺎﺿﺮﻧﺪ‪ :‬ﺧﺮدﻣﻨـﺪان‬

‫‪ - 1‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ﺳﻴﺮه ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ص‪ ،10:‬آﻳﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ اﺳﻼم آورد ﺧﻮد را اﻋﻼن ﻧﻤﻮد ﭼﻨﺪ ﺳﺎل داﺷﺖ؟ در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﺳﺌﻮ ال اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻴﺴﺖ و ﺷﺶ ﺳﺎل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ در )ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ( ﺑﻴﻦ‬
‫ﺳﻲ و ﺳﻲ و ﭘﻨﺞ و ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ در )اﻟﻔﺎروق( ﺳﻲ و ﺳﻪ ﺳﺎل ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﭼﻮن ﻃﺒﻖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق ‪56‬‬
‫ﺳﺎل ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺎ ﺑﻴﺎن ﻓﺎروق ﻛﻪ در آﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻜﻠﻲ ﭘﻴﺮ ﺷﺪهام‪ ،‬وﻓﻖ ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﻗﻮﻟﻬﺎي دﻳﮕﺮ را راﺟﺢﺗﺮ داﻧﺴﺘﻴﻢ و ﻣﺒﻨﺎي‬
‫ﻛﺘﺎب ﻣﺎ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ - 2‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 10:‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 26:‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي ﺷﻤﺎره ﻧﺎمﻫﺎي ﺳﻲ و ﻧﻪ ﻧﻔﺮ ﻛﻪ ﺑﻌﻼوه ﻋﻤﺮ‬
‫ﭼﻬﻞ ﻧﻔﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻓﻮق ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ وﻟﻲ ﮔﻮﻳﺎ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ در ﭼﺎپ ﻫﺎ از ﻗﻠﻢ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ زﻳﺮا ﺑﺪون ﺳﻲ و ﻫﺸﺖ ﻧﻔﺮ‬

‫‪59‬‬
‫ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬و ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻗﻮم ﻋﺮب! و اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي آزاده و ﭘﺎك و ﺑﻲ آﻻﻳـﺶ و‬
‫دور از ﻫﺮ ﻧﻮع آﻟﻮدﮔﻲ‪ ) :‬اﺑﻮﺑﻜﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻲ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﻃﻠﺤـﻪ‪ ،‬ﺳـﻌﺪ‪ ،‬ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﺳـﻌﻴﺪ‪،‬‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه‪ ،‬ﺣﻤﺰه‪ ،‬ﻋﺒﻴﺪه‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬ﻣﺼﻌﺐ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ،‬ﻋ‪‬ﻴﺎش‪ ،‬اﺑﻮذر‪ ،‬اﺑﻮﺳﻠﻤﻪ‪ ،‬اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻻﺳﺪ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻈﻌﻮن‪ ،‬زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ‪ ،‬ﺑﻼل‪ ،‬ﺧﺒـﺎب‪ ،‬ﻣﻘـﺪاد‪ ،‬ﺻـﻬﻴﺐ‪ ،‬ﻋﻤ‪‬ـﺎر‪،‬‬
‫ﻋﺎﻣﺮ‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺴﻪ‪ ،‬ﻧُﻌﻴﻢ‪ ،‬ﺣﺎﻃﺐ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻟـﺪ ﺑـﻦ اﻟﺒ‪‬ﻜﻴـﺮ‪ ،‬ﻋﺒـﺪاﷲ ﺑـﻦ‬
‫ﺟﺤﺶ‪ ،‬ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﺑ‪‬ﻜﻴﺮ‪ ،‬ﻋ‪‬ﺘﺒ‪‬ﻪ ﺑﻦ ﻏﺰوان‪ ،‬ارﻗﻢ ﺑﻦ اﺑﻲ ارﻗﻢ‪ ،‬اﻧﻴﺲ ﺑﺮادر اﺑـﻲ ذر‪ ،‬واﻗـﺪ‬
‫ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻈﻌﻮن(‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﻣﺒﺎرزه ﺧﻮد را ﻋﻠﻴﻪ ﻛﻔﺮ ﻣﺴﺘﺒﺪ ﻣﻜﻪ آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﻋﻤﺮ از ﺷﻨﻴﺪن آﻳﻪﻫﺎ و ﺗﻌﻤﻖ در ﺳـﻴﻤﺎي ﻧـﻮراﻧﻲ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪا‪ ،‬و دﻳـﺪن اﻳـﻦ ﻫﻤـﻪ‬
‫ﭼﻬﺮهﻫﺎي آزاده و ﺧﺮدﻣﻨﺪ و ﭘﺮﻓﺮوغ و ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕـﺮ در اﻋﻤـﺎق ﻗﻠـﺐ ﺧـﻮﻳﺶ‪،‬‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻮده ﻧﺎآﮔﺎه و ﻣﺴﺘﺒﺪ ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺎل ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﺳـﺘﻢ و آزار ﺑـﺮ‬
‫ﭘﻴﺮوان اﻳﻦ دﻳﻦ ﺣﻖ روا داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﺷـﻜﻨﺠﻪ و اذﻳـﺖ آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪ ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ‬
‫ﺣﻖﻛﺸﻲﻫﺎ و ﺟﻨﺎﻳﺘﻬﺎ دﺳﺖ زدهاﻧﺪ!! و ﻋﻤﺮ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻗﻠﺒﺶ از اﻳﻤﺎن ﺑﺤﻘﺎﻧﻴﺖ اﻳﻦ‬
‫دﻳﻦ ﻣﺎﻻﻣﺎل ﮔﺸﺘﻪ و ﺧﻮن ﺣﻤﻴﺖ و ﻏﻴﺮت و ﻋﺮق دﻳﻨﻲ در ﺗﻤﺎم ﻋﺮوق و ﺷﺮاﻳﻴﻦ او‬
‫ﺑﺠﻮش آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ ﻛﺴﻲ اﺟﺎزه از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺎﻧﻪ ارﻗﻢ را ﺗﺮك ﻧﻤﻮده‪ ،‬و از ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﻈﻪ‬
‫ﻣﺒﺎرزات ﺧﻮد را‪ ،‬در راه ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ دﻳﻦ اﺳﻼم و ﻛﻮﺑﻴﺪن ﺟﺒﻬـﻪﻫـﺎي ﻛﻔـﺮ و ﺧﺸـﻦ و‬
‫ﺳﺘﻤﮕﺮآﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ 1:‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔـﺎم در راه ﻣﺒـﺎرزهﻫـﺎ‪ ،‬ﻋﺎدﺗـﺎً‪ ،‬ﭘﺨـﺶ اﻋﻼﻣﻴـﻪﻫـﺎ و‬

‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻮن ﻃﺒﻖ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ واﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ارﻗﻢ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻮد ﻧﻔﺮ ﻣﺮد و زن ﺑﻪ‬
‫ﺣﺒﺸﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭼﻬﻞ ﻧﻔﺮ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ ﭼﻬﻞ و ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻬﺎ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ و ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻌﺪاد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻳﻜﺼﺪ و ﺳﻲ ﻧﻔﺮ و ﭼﻬﻞ ﻧﻔﺮ آﻧﻬﺎ در ﺧﺎﻧﻪ ارﻗﻢ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ - 1‬ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،546:‬و ﺧﻠﻔﺎء اﻟﺮﺳﻮل‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎﻟﺪ‪ ،‬ص‪ 158:‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ ص‪.22:‬‬

‫‪60‬‬
‫ﭼﺴﺒﺎﻧﺪن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ در و دﻳﻮار ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ اﺳﺖ و اﻳﻨﻚ ﻋﻤﺮ ﺧـﻮدش ﻳﻜﻨﻔـﺮه در ﻗﺎﻟـﺐ‬
‫اﻋﻼﻣﻴﻪﻫﺎي ﻧﺎﻃﻖ و ﮔﻮﻳﺎ در ﺗﻤـﺎم ﺷـﻬﺮ ﻣﻜـﻪ ﭘﺮاﻛﻨـﺪه ﺷـﺪه اﺳـﺖ اول ﺑـﻪ دروازه‬
‫)اﺑﻮﺟﻬﻞ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم( ﻣﻲﭼﺴﺒﺪ و ﺑﺸﺪت در را ﻣﻲزﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ اﺑﻮﺟﻬـﻞ‬
‫در را ﺑﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ وﺑﺮاي ورود ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺶ ﺑﻪ او ﺗﻌﺎرف ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻛﺎر دارم‪،‬‬
‫و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﻳﻦ‪ 1‬ﺑﻪ ﻧﺰد ﺗﻮ آﻣﺪهام ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﮕﻮﻳﻢ‪» :‬دﻳﻦ اﺳﻼم ﻳﻚ دﻳﻦ آﺳـﻤﺎﻧﻲ و‬
‫ﺣﻖ اﺳﺖ و ﻣﺤﻤﺪص ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاﺳﺖ و ﻣﻦ ﺑﺎو اﻳﻤﺎن آوردهام« اﺑﻮﺟﻬـﻞ در ﺣـﺎﻟﻲ‬
‫ﻛﻪ از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺣﺮﻓﻬﺎ ﺑﺸﺪت ﺧﺸﻤﻨﺎك و ﻣﻀﻄﺮب و ﺳﺮاﺳﻴﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻨـﺪي‬
‫ﻟﻨﮕﻪ دروازه را ﺑﺮ روي ﻋﻤﺮ ﻛﻮﺑﻴﺪه و ﺿﻤﻦ ﻫﻤﻬﻤﻪ و ﻓﺮﻳﺎدﻫﺎي زﻳﺎد‪ ،‬اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﻛﻠﻤـﻪ‬
‫ﺑﮕﻮش ﻋﻤﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪» :‬اﻳﻨﻬﻢ ﺧﻮاﻫﺮزادهام! اي ﺑﺪا ﺑﻪ ﺗﻮ‪ ،‬و ﺑﺪا ﺑﻪ آن ارﻣﻐﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﺎ آوردهاي!!«‪.‬‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﻋﻤﺮ ﺑﻪ درﮔﻴﺮي ﺳﺨﺘﻲ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‬
‫ﺳﭙﺲ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را ﺑﻤﺠﺎﻟﺲ دﻳﮕﺮ ﺑﺰرﮔﺎن و اﺷﺮاف ﻗﺮﻳﺶ رﺳﺎﻧﻴﺪ و ﺣﻘﺎﻧﻴـﺖ دﻳـﻦ‬
‫اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﺧﻮد را ﺑـﺮاي آﻧـﺎن ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲﻛـﺮد‪ ،‬و ﺑـﻪ ﺗـﻮﺑﻴﺦ و ﺧﺸـﻢ و‬
‫ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﻳﻲ آﻧﻬﺎ اﻫﻤﻴﺖ ﻧﻤﻲداد‪ ،‬و روزي ﺑﺨﺎﻃﺮش رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﻴﺸﺘﺮ روﺷﻦ ﻛﺮدن‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ درﮔﻴﺮﻳﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺪا ﻛﻨـﺪ‪ ،‬و از راه ﺑﺮﺧﻮردﻫـﺎي ﺧﺸـﻮتآﻣﻴـﺰ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮدم را ﺑﺴﻮي ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻧﻤﻮده و ﺗـﻮده ﻧﺎآﮔـﺎه ﻣـﺮدم را ﻋﻤﻮﻣـﺎً در ﺟﺮﻳـﺎن‬
‫ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ دﻳﻦ اﺳﻼم ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺑﻌﺒﺎرت دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﻋﻼﻣﻴـﻪ ﻧـﺎﻃﻖ و ﮔﻮﻳـﺎ را ﺑﺸـﻜﻞ‬
‫رﻧﮕﻲ و ﻫﻤﺮاه ﺗﺤﺮك در اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرگ در ﻣﻌﺮض دﻳﺪ ﻣﺮدم ﻗﺮار دﻫـﺪ‪ ،‬و‬

‫‪ - 1‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 220:‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 97:‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.8:‬‬
‫‪ - 2‬ﺳﻴﺮه اﻟﻨﺒﻮﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 220:‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 97:‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.9:‬‬

‫‪61‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻪ دﻧﺒﺎل )ﺟﻤﻴﻞ ﺑﻦ‪ 1‬ﻣ‪‬ﻌﻤﺮ( ﻣﻲرود و او را ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﺟﻤﻴـﻞ‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﻦ ﻣﻌﻤﺮ‪ ،‬ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﻛﺲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﻧﺸﺮ ﺧﺒﺮﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر اﺳـﺖ‬
‫و اﮔﺮ ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺧﺒﺮي را ﺷﻨﻴﺪ ﺗﺎ دﻫﻬﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ آﻧﺮا ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻜﻨﺪ و ﺑﺎﻃﻼع ﻫﻤـﻪ ﻣـﺮدم‬
‫ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ آرام ﻧﻤﻲﻧﺸﻴﻨﺪ(‪ ،‬و ﻋﻤﺮ ﺧﺒـﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺷـﺪن ﺧـﻮد را و ﻫﻤـﺎن اﻳﻤـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺤﻘﺎﻧﻴﺖ دﻳﻦ اﺳﻼم ﭘﻴﺪا ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻤﻴﻞ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬و ﺟﻤﻴﻞ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻋﻤـﺮ ﺑـﺪﻧﺒﺎل‬
‫اوﺳﺖ ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ راﻫﻲ ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ و ﻣﻴﺪاﻧﻬﺎ و ﻣﻌﺎﺑﺮ و ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺷﻬﺮ ﻣﻲﮔﺮدد و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﺎ و‬
‫ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲزﻧﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﻣﻨﺤﺮف ﮔﺸـﺘﻪ اﺳـﺖ و ﮔﻤـﺮاه ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬و‬
‫ﺑﺤﻘﺎﻧﻴﺖ دﻳﻦ اﺳﻼم اﻋﺘﻘﺎد ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ!! و ﻋﻤﺮ در ﭘﺸﺖ ﺳﺮ او ﻓﺮﻳـﺎد ﻣـﻲﻛﺸـﺪ‪:‬‬
‫ﺟﻤﻴﻞ دروغ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﻦ ﻣﻨﺤﺮف و ﮔﻤﺮاه ﻧﺸﺪهام و ﺑﻠﻜـﻪ ﺑـﺎ ﻗﺒـﻮل دﻳـﻦ اﺳـﻼم از‬
‫اﻧﺤﺮاف وﮔﻤﺮاﻫﻲ ﻧﺠﺎت ﭘﻴﺪا ﻛﺮدهام‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪص ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاﺳـﺖ‪ ،‬و دﻳـﻦ اﺳـﻼم از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺟﻤﻴﻞ‪ ،‬و ﻋﻤﺮ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او‪ ،‬ﺑـﺎ ﻫﻤـﻴﻦ ﻓﺮﻳﺎدﻫـﺎ و ﺟـﺮّ و ﺑﺤﺜﻬـﺎ وارد‬
‫ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ 3،‬ﺟﻮار ﻛﻌﺒﻪ آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﺮﺳﺘﻨﺪﮔﺎن ﻣﺘﻌﺼـﺐ و وﻓـﺎدار‬
‫ﻻت و ﻋﺰي و ﻫﺒﻞ ﺑﺰرگ! ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﺟﺎي دﻳﮕﺮ در آﻧﺠﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻤﺤﺾ‬
‫ﺷﻨﻴﺪن ﮔﺰارش ﻫﻮﻟﻨﺎك ﺟﻤﻴﻞ‪ ،‬و ﭘﺎﺳﺦ ﺗﻮﻫﻴﻦ آﻣﻴﺰ و ﺗﻜﺎن دﻫﻨﺪه ﻋﻤﺮ‪ ،‬دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ‬
‫ﺑﻌﻤﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ 4‬ﺗﺎ ﺑﺸﺪت او را ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﻫ‪‬ﺒﻞ ﺑﺰرگ را از ﺧـﻮد راﺿـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻋﻤﺮ ﻛﻪ ﺑﺴﺮاغ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﺻﺘﻲ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ و ﭼـﭗ و ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺸﺖﻫﺎي ﮔﺮه ﻛﺮده و زورﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻠﻪ ﻣﺘﻌﻔﻦ ﭘﺮﺳـﺘﻨﺪﮔﺎن ﻻت وﻋـﺰي و ﻫﺒـﻞ و ﺳـﻴﻨﻪ‬

‫‪ - 1‬ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 546:‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 22:‬و ﺧﻠﻔﺎء اﻟﺮﺳﻮل‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎﻟﺪ‪ ،‬ص‪.158:‬‬
‫‪ - 2‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 97:‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.546:‬‬
‫‪ - 3‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 216:‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.22:‬‬
‫‪ - 4‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 8:‬و ﺧﻠﻔﺎء اﻟﺮﺳﻮل‪ ،‬ص‪.165:‬‬

‫‪62‬‬
‫ﭘﺮﻛﻴﻨﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم را ﻣﻲﻛﻮﺑﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ اﻋﺠﻮﺑﻪ زورﻣﻨﺪ و ﻣﺨﻮف‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﻬﺮﻣـﺎن‬
‫ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي زورآزﻣﺎﻳﻲ )ﻋ‪‬ﻜﺎظ( ﻟﻘﺐ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺳـﺎﻋﺘﻬﺎ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺳـﻴﻞ ﺧﺮوﺷـﺎن‬
‫ﻣﻬﺎﺟﻤﻴﻦ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ در ﭘﻨﺎه ﻛﻔﺮ ﺑﺮاي اﺳﻼم ﻣﺒﺎرزه ﻛﻨﺪ‬
‫و در ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ از ﻃﻮل ﻣﺪت و ﺗﺪاوم اﻳﻦ زد و ﺧﻮرد ﺷﺪﻳﺪ اﺣﺴﺎس ﺧﺴـﺘﮕﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﺎﮔﺎه ﺻﺪاي ﻣﺮد آﺷﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺧﺎﻟﻮﻳﺶ‪ 1،‬را ﻣـﻲﺷـﻨﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺮ ﻣﻬـﺎﺟﻤﻴﻦ ﻓﺮﻳـﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﺸﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺧﻮاﻫﺮزادهام را‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﭘﻨﺎه دادهام دﻳﮕﺮ ﻛﺴـﻲ ﻣﺘﻌـﺮض او ﻧﺸـﻮد« ﺑـﺎ‬
‫ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﻓﺮﻳﺎد‪ ،‬ﻣﻬﺎﺟﻤﻴﻦ از ﺣﻤﻠﻪ دﺳﺖ ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﻤﺮ از اﻳـﻦ اﺗﻔـﺎق ﺑﺸـﺪت‬
‫ﻧﺎراﺿﻲ و در رﻧﺞ و ﻧﺎراﺣﺘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻜﻨﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﭼﻄﻮر ﭘﻨﺎﻫﻨﺪﮔﻲ ﻳﻜﻨﻔـﺮ ﻛـﺎﻓﺮ را‬
‫ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﻨﺪ!! ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﻛﻔﺮ ﺗﻘﻮﻳﺖ اﺳﻼم‪ ،‬و اﻇﻬﺎر ﺿﻌﻒ و ﭘﻨﺎه ﺑﺮد ﺑﻪ ﻛﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺗﻀـﺎد‪ ‬و‬
‫ﺗﻨﺎﻗﻀﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﻐﺰ ﺳﺎﻟﻢ ﻫﺮﮔﺰ آن را ﻧﻤﻲﭘـﺬﻳﺮد!! و ﺑﻬﻤـﻴﻦ ﺟﻬـﺖ ﻋﻤـﺮ ﺑـﺮ‬
‫ﺑﺎﻻي دﻳﻮار )ﺣﺠﺮ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ( رﻓﺘﻪ و ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺻﺪاي دو رﮔﻪ ﺧـﻮﻳﺶ ﺑﮕـﻮش ﻫﻤـﻪ‬
‫ﺣﺎﺿﺮﻳﻦ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﻣﻦ ﺟﻮار و ﭘﻨﺎﻫﻨﺪﮔﻲ ﺧﺎﻟﻮﻳﻢ را رد ﻣﻲﻛـﻨﻢ«‪ 2‬و ﺑـﺎر‬
‫دﻳﮕﺮ و ﺑﺎ ﺷﺪت ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻬﺎﺟﻤﻴﻦ ﺑﺴﻮي ﻋﻤﺮ آﻏـﺎز ﻣـﻲﮔـﺮدد و ﻣﺠـﺪداً زد و‬
‫ﺧﻮرد ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬وﻋﻤﺮ در ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ از ﻛﻮﺑﻴﺪن اﻳﻦ ﻛﻠﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﻔﻦ ﻛﻔﺮ ﻟﺬت‬
‫ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬از ﺧﻮردن ﻣﺸﺖﻫﺎ و ﺿﺮﺑﺖﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ آﻧﻬﺎ ﻧﻴـﺰ اﺣﺴـﺎس ﻟـﺬت و ﻣﺴـﺮت‬

‫‪ - 1‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 8:‬و ﻧﺎم او )ﻋﺎص ﺑﻦ ﻫﺸﺎم(‪.‬‬

‫‪ - 2‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 23:‬و ﺧﻠﻔﺎء اﻟﺮﺳﻮل‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎﻟﺪ‪ ،‬ص‪.165:‬‬

‫‪63‬‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﻦ ﺿﺮﺑﺖﻫﺎ را ﻛﻔّﺎره‪ 1‬ﮔﻨﺎه ﺿﺮﺑﺘﻬﺎﻳﻲ ﻣﻲﺷﻤﺎرد ﻛﻪ او در ﺣﺎل ﻛﻔـﺮ و‬
‫ﻧﺎآﮔﺎﻫﻲ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن روا ﻣﻴﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺪرت ﺑﺎ زور ﺑﺎزو‪ ،‬ﺣﻖ آزادي ﻋﻘﻴﺪه را ﻣﻲﮔﻴﺮد‬
‫ﻧﺎﮔﺎه ﻋﻤﺮ ﺻﻒ ﻣﻬﺎﺟﻤﻴﻦ را ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺴﻮي‪ ،‬ﻋ‪‬ﺘﺒﻪ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﻳﻚ‬
‫ﺗﻜﺎن او را ﺑﺰﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﻮﺑﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ ﺳﻴﻨﻪ او ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﺪ‪ ،‬و دو اﻧﮕﺸﺘﺶ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮﻧﻴﺰهﻫـﺎ‬
‫در ﺣﺪﻗﻪ ﭼﺸﻢ او ﻓﺮو ﻣﻲﺑﺮد‪ 2،‬و ﻓﺮﻳﺎد ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻣﻲرﺳﺪ و ﺳﻴﻞ ﻣﻬـﺎﺟﻤﻴﻦ ﺑـﺎ‬
‫زور دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﻋﻤﺮ را از ﺳﻴﻨﻪ ﻋﺘﺒﻪ ﺑﺮ ﻣﻴﺪارﻧﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﻴﺮﻣﺮد ﻣﺤﺘﺮﻣﻲ‪ ،‬در‬
‫ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻪ ﻳﻤﻨﻲ و ﭘﻴﺮاﻫﻦ‪ 3‬ﺣﺎﺷﻴﻪدار ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدد از ﻋﻠﺖ اﻳﻦ زد و ﺧﻮرد ﺳـﺌﻮال‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﺎو ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﻋﻤﺮ از دﻳﻦ ﻗﺮﻳﺶ ﺧﺎرج ﮔﺸﺘﻪ و دﻳﻦ دﻳﮕﺮي اﺧﺘﻴـﺎر ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ« آن ﭘﻴﺮﻣﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺎص ﺑﻦ واﻳﻞ اﺳﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬از او دﺳـﺖ ﺑﻜﺸـﻴﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺮدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد راﻫﻲ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮده اﺳﺖ‪ 4،‬از ﺟﺎن او ﭼﻪ ﻣـﻲﺧﻮاﻫﻴـﺪ؟‬
‫ﻣﮕﺮ ﺷﻤﺎ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻨﻲ ﻋﺪي )ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻋﻤﺮ( ﻧﻤﻲﺗﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻄـﻮر دﺳـﺘﻪ ﺟﻤﻌـﻲ او را‬
‫ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﺪ؟ دﺳﺖ از او ﺑﺮدارﻳﺪ‪ ،‬او در اﻧﺘﺨﺎب ﻋﻘﻴﺪه آزاد اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﻬﺎﺟﻤﻴﻦ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺘﺎرﻛﻪ در ﭘﻲ ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺎص ﺑﻦ واﻳـﻞ ﻫـﻢ ﻣـﺮد ﺷـﺮﻳﻒ و‬
‫ﻣﺤﺘﺮﻣﻲ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﻣﺮد ﻣﺤﺘـﺮم از زد و ﺧـﻮرد دﺳـﺖ‬
‫ﻛﺸﻴﺪه و در ﻛﻮﭼﻪﻫﺎي اﻃﺮاف ﻛﻌﺒﻪ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻋﻤﺮ ﻧﻴﺰ روﺑﺮوي ﻛﻌﺒﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬و‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دردﻫﺎﻳﻲ در ﺑﺪن ﺧﻮﻳﺶ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و از ﺷﺪت ﺧﺴﺘﮕﻲ ﺗﻨﺪ ﺗﻨـﺪ‬

‫‪ - 1‬ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ ،545:‬ﺧﻠﻔﺎء اﻟﺮﺳﻮل‪ ،‬ص‪ 164:‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.22:‬‬
‫‪ - 2‬اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 196:‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.24:‬‬
‫‪ - 3‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.219:‬‬
‫‪ - 4‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،97:‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.219:‬‬

‫‪64‬‬
‫ﻧﻔﺲ ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺒﺎرزه ﺧﻮﻳﺶ ﺗﺎ آن ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬ﻣـﻲاﻧﺪﻳﺸـﺪ‪ ،‬و ﻛـﺎﻣﻼً راﺿـﻲ و‬
‫ﺧﺸﻨﻮد ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺎ راه اﻧـﺪاﺧﺘﻦ اﻳـﻦ ﺳـﺮ و ﺻـﺪاﻫﺎ و درﮔﻴﺮﻳﻬـﺎ و زد و‬
‫ﺧﻮردﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺒﺎرزه و درﮔﻴﺮﻳﻬﺎي ﺧﻮد را ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫‪ -1‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑـﺎ زﺑـﺎن‪ ،‬اﻳﻤـﺎن ﺧـﻮد را ﺑﺤﻘﺎﻧﻴـﺖ دﻳـﻦ اﺳـﻼم‪،‬‬
‫ﺑﺼﻮرت ﻳﻚ ﺧﺒﺮ داغ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻼع ﺗﻮده ﻧﺎآﮔﺎه ﻋﺮب ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ -2 .‬ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ ﺑـﺎ‬
‫ﺧﻮردن اﻳﻦ ﭼﻮب و ﭼﻤﺎقﻫﺎ‪ ،‬اﻧﺘﻘـﺎم ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷـﻜﻨﺠﻪ ﺷـﺪه را‪ ،‬از ﺧـﻮدش‬
‫ﺑﮕﻴﺮد! و ﻛﻔﺎره اﻳﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن زﻣﺎن ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﺧﻮد را ﺑﺪﻫﺪ‪ -3 .1‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﻮب و ﭼﻤﺎق ﺧﻮردن در راه اﻳﻤﺎن و ﻋﻘﻴﺪ ه‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻔﺖ‬
‫و ﺧﻮاري ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻚ ﻋﺰت‪ 2‬و ﺳﺮاﻓﺮازي اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺜﺎل ﻋﻤﺮ )ﻗﻬﺮﻣﺎ ﻋﻜﺎظ‬
‫و ﻣ‪‬ﺠ‪‬ﻨّﻪ( ﺑﻪ ﻧﺮخ ﺟﺎن ﺑﺎﻳﺪ آﻧﺮا ﺑﺨﺮﻧﺪ! ‪ -4‬ﻋﻤﺮ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ ﺑـﺎ ﻓـﺮود آوردن‬
‫ﻣﺸﺘﻬﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ و آﻫﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻛﻠﻪ ﻣﺘﻌﻔﻦ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﮔﻮﺷﻪاي از ﺣﻖ ﻣﺴﻠﺢ! را‬
‫ﻧﺸﺎن دﻫﺪ و ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎن را از آﺗﺸﻬﺎي زﻳـﺮ ﺧﺎﻛﺴـﺘﺮ‪ ،‬و ﻃﻮﻓـﺎن ﻗﻬـﺮ و ﺧـﺮوش‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آﮔﺎه ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ -5 .‬و ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ ﻓـﺮق ﻛﻔـﺮ ﺗـﺎ ﻛﻔـﺮ را‪ ،‬در ﺣﻤﻠـﻪ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﻤﻴﻦ‪ ،‬و ﻣﻮﺿﻊ ﮔﻴﺮي ﺧﺎﻟﻮﻳﺶ‪ ،‬و ﻣﻮﺿﻊ ﮔﻴﺮي ﻋـﺎص ﺑـﻦ واﻳـﻞ ﻣﺸـﺎﻫﺪه‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ اول ﻛﻔﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻧﺎﺑﻮدي ﺑﻪ اﺳﻼم ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻔﺮي را ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺑﺸﺪت ﻛﻮﺑﻴﺪ‪ ،‬دوم ﻛﻔﺮي ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ اﺳﻼم در ﺳﺎﻳﻪ او ﺑﺎ ﺧﻔﺖ و ﺧﻮاري ﺳﺎﻟﻢ‬

‫‪ - 1‬ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.545:‬‬

‫‪ - 2‬ﺧﻠﻔﺎءاﻟﺮﺳﻮل‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎﻟﺪ‪ ،‬ص‪.164:‬‬

‫‪65‬‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬و درﺧﻮاﺳﺖ رﺷﺪ و ﺗﺮﻗﻲ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻔﺮي ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻨﺎر آﻣﺪ و ﺑـﺎ‬
‫او ﺳﺎزش و ﺣﺘﻲ ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﻧﻤﺎز و ﺗﻼوت ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻗﺮﻳﺶ ﻣﻲﺑﺮد‬
‫ﻋﻤﺮ در روزﻫﺎي ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺤﺎﻓﻞ و ﻣﺠﺎﻟﺴﻲ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﻛﻔﺮ ﺑـﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮔﺎم ﺑﮕﺬارد‪ ،1‬و در ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺪون اﻋﺘﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻴﺦ و ﺳـﺮزﻧﺶ اﺷـﺮاف‬
‫ﻗﺮﻳﺶ‪ 2،‬و ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﻳﻲ اﻓﺮاد ﺳﺒﻚ ﻣﻐـﺰ و ﻧﺎآﮔـﺎه آﻳـﻪﻫـﺎي ﻗـﺮآن را‬
‫ﺗﻼوت ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻧﻤﺎز و ﺷﻌﺎﻳﺮ دﻳﻦ اﺳﻼم را ﺑﺮﭘﺎ دارد‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺒﻠﻴـﻎ دﻳـﻦ و ﺷـﻌﺎﻳﺮ اﺳـﻼﻣﻲ ﻋﻠﻨـﻲ‬
‫ﮔﺮدد‬
‫و ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺸﻬﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﻋﻤﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻛـﻪ اﻳـﻦ اﻛﺜﺮﻳـﺖ‬
‫ﭘﺮﺣﺠﻢ ﻛﻔﺮ! ﺟﺰ ﻳﻚ اﻧﺒﺎن ﺗﻮﺧﺎﻟﻲ و ﺑﺎد ﻛﺮده ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ودر زﻳـﺮ ﻓﺸـﺎر‬
‫ﻳﻚ دﻳﻦ اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﺟﺰ ﺟﻨﺠﺎل و ﻫﻴﺎﻫﻮ و ﻏﺒﺎر ﭘﺮاﻛﻨﻲ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاي‬
‫آﺷﻜﺎر ﺷﺪن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮان و ﺣﺘﻲ ﺑﺮاي ﻋﻠﻨﻲ ﻛﺮدن ﺗﺒﻠﻴﻎ و ﺷـﻌﺎﻳﺮ دﻳـﻦ اﺳـﻼم‬
‫ﺧﻄﺮ ﭼﻨﺪان ﺟﺪي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬و ﻫﻨﮕﺎم آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺪم دوم ﻣﺒﺎرزه‪ ،‬ﺑـﺎ رژه رﻓـﺘﻦ‬
‫ﻧﻮر در ﻗﻠﺐ ﺗﺎرﻳﻜﻴﻬﺎ! و ﻣﺎﻧﻮر ﻓﺮﺷﺘﻪﻫﺎ ﻋﻠﻴﻪ اﻫﺮﻳﻤﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬و اﻳﻨﻚ ﻋﻤـﺮ‬
‫در ﺧﺎﻧﻪ ارﻗﻢ و در ﺣﻀﻮر رﺳﻮل اﷲص اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ از ﮔﺰارش ﻣﻔﺼﻞ ﻛﺎر ﻣﺒﺎرزاﺗﻲ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ اﻟﺘﻤﺎس و ادب ﺧﺎﺻـﻲ و ﺑـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ ﻋﺒـﺎرﺗﻲ از ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص درﺧﻮاﺳـﺖ‬

‫‪ - 1‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 25:‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺨﻤﻴﺲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 297:‬و ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﻳﻦ‪ ،‬ص‪.171:‬‬
‫‪ - 2‬ﺧﻠﻔﺎءاﻟﺮﺳﻮل‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎﻟﺪ‪ ،‬ص‪.163:‬‬

‫‪66‬‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ اﺟﺎزه ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﺗﺒﻠﻴﻎ دﻳﻦ و اﻧﺠﺎم ﺷﻌﺎﻳﺮ اﺳﻼﻣﻲ در ﻣﻼءﻋـﺎم و در ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﭼﺸﻢ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﻋﻠﻨﻲ ﮔﺮدد‪:‬‬
‫»اي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﭘﺪر و ﻣﺎدرم ﻓﺪاي ﺗﻮ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﺎﻧﻌﻲ دارد ﻛـﻪ اﺟـﺎزه دﻫﻴـﺪ اﺳـﻼم از‬
‫ﻣﺨﻔﻲ ﮔﺎه ﺧﺎرج و در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم آﺷﻜﺎر ﺷﻮد؟ ﻣﻦ در اﻳـﻦ ﻣـﺪت‪ ،‬ﺗﻤـﺎم ﻣﺤﺎﻓـﻞ و‬
‫ﻣﺠﺎﻟﺴﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻔﺮ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدم ﺑﺎ رﻓﺘﺎر و اﻳﻤﺎن اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم آﻧﻬـﺎ‬
‫رﻓﺘﻢ‪ ،‬و ﺑﺪون ﺗﺮس و ﻫﺮاس از ﻛﺴﻲ آﺷﻜﺎرا ﺑﺮاي اﺳﻼم ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻛﺮدم و ﻋﺒﺎدات اﺳﻼم‬
‫‪1‬‬
‫را اﻧﺠﺎم دادم«‬
‫ﺷﻌﺎر ﻛﻮﺑﻨﺪه ﻋﻤﺮ‪ :‬اﺳﻼم دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻋﻠﻨﻲ اﺳﺖ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص درﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﺒﺖ اﻳﻦ ﻣﻬﺮه درﺷﺖ اﺳﻼم‪ ،‬و ﻣﺸﺖﻫﺎي ﮔﺮه ﻛﺮده اﻳﻦ‬
‫اﻋﺠﻮﺑﻪ زورﻣﻨﺪ ﺑﺎ اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي‪ ،‬ﺧﻴﺎل ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻛﺮدن ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫را‪ ،‬از ﻛﻠﻪﻫﺎي ﻛﻔﺮ زورﻣﺪاران ﺑﺪر آورد‪ ،‬و ﺑﻪ اﻟﺘﻤﺎس ﻋﻤﺮ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒـﺖ ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را اﺟﺎزه داده ﻛﻪ آﺷﻜﺎرا و ﺑﻄﻮر دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ در ﻛﻨﺎر ﻛﻌﺒﻪ ﻧﻤـﺎز و ﺷـﻌﺎﻳﺮ‬
‫دﻳﻨﻲ را ﺑﺮﭘﺎ دارﻧﺪ‪ .‬و اﻳﻦ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻣﺨﻔﻲ ﮔﺎه ﺑﻴﺮون آﻣـﺪه و‬
‫در دو ﺳﺘﻮن ﻣﻨﻈﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻤﺮ در ﺟﻠﻮ ﺳﺘﻮن راﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﻤـﺰه در ﺟﻠـﻮ ﺳـﺘﻮن ﭼـﭗ و‬
‫رﺳﻮل اﷲص در ﺟﻠﻮ اﻳﻦ دو ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺴﻮي ﻛﻌﺒﻪ رﻫﺴـﭙﺎر ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ 2،‬و در‬
‫زﻳﺮ ﺷﺮارهﻫﺎي آﺗﺶ ﺧﺸﻢ ﺳﺮان ﻛﻔﺮ‪ ،‬و ﺳﻜﻮت وﺣﺸﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﺗﻤﺎﺷﺎﭼﻴﺎن‪ 3،‬ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ‬
‫و ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻣﻜﻪ را‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﻣﺘﺎﻧﺖ و آراﻣﻲ‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ رژه ﻧﻮر در ﻗﻠـﺐ‬

‫‪ - 1‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﻃﻨﻄﺎوي‪ ،‬ﻧﺎﺟﻲ ﻃﻨﻄﺎوي‪ ،‬ص‪ 25:‬و اﻳﻦ ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت »ﻗﺎل ﻋﻤﺮ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ,‬ﻣﺎ َﳛﺒِ ُﺴ َﻚ ﺑِﺎﰊ َاﻧﺖ و‬
‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺑﺎﻟﻜﻔﺮ اِﻻ ﻓﻴﻪ َا‬
‫ِ‬
‫ﻻﺧﺎﺋﻒ«‪.‬‬ ‫ﻫﺎﻳﺐ و‬ ‫ﻏﲑ‬
‫ﻇﻬﺮت ﻓﻴﻪ اﻻﺳﻼ َم َ‬
‫ُ‬ ‫ﻠﺴﺖ ﻓﻴﻪ‬
‫ﳎﻠﺲ َﺟ ُ‬
‫ﻘﻲ ٌ‬ ‫ُاﻣﻲ‪َ » ,‬‬
‫ﻓﻮﷲ« ﻣﺎ َﺑ َ‬
‫‪ - 2‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 50:‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.22:‬‬
‫‪ - 3‬ﺧﻠﻔﺎءراﺷﺪﻳﻦ‪ ،‬ص‪.54:‬‬

‫‪67‬‬
‫ﺗﺎرﻳﻜﻴﻬﺎ! ﺗﺠﺴﻤﻲ اﺳﺖ از ﻣﻨﻈﻮﻣـﻪ ﺷﻤﺴـﻲ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺣﺮﻛـﺖ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ و ﻫﻤـﻪ ﻗﻤـﺎر و‬
‫ﺳﺘﺎرﮔﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ! ﻧﻪ ﺑﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ اﻋﻈﻢ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ دﺳﺘﻪ از ﭘﻴﺸﺘﺎزان اﺳﻼم و ﻳﺎران او‪ ،‬ﺑﺴﻮي ﻛﻌﺒﻪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ ﺧـﺪا‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﺤﻮﻃﻪ ﻛﻌﺒﻪ ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ ،‬و در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸـﻤﺎن ﺣﻴـﺮت زده ﻗـﺮﻳﺶ‪،‬‬
‫ﻛﻌﺒﻪ را ﻫﻔﺖ دور ﻃﻮاف ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ 1،‬ﺳﭙﺲ روﺑﺮوي ﻛﻌﺒﻪ اﻳﺴﺘﺎده و ﭼﻬﺎر رﻛﻌﺖ ﻧﻤـﺎز‬
‫ﻇﻬﺮ را در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻧﻈﻢ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ و ﻫﻤﺮاه ﺧﺸﻮع و ﺧﻀﻮع و دﻋﺎ و راز و ﻧﻴـﺎز ﺑـﺎ‬
‫ﺧﺪاي ﻳﻜﺘﺎ و ﺑﻲ ﻫﻤﺘﺎ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ 2،‬ﺳﻜﻮت ﺑﺮ ﻓﻀﺎي ﻛﻌﺒﻪ ﺣﻜﻤﻔﺮﻣﺎﺳـﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﺰرﮔﻮاري اﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺖ اﻳﻦ دﻳﻦ ﺳﻤﺎوي‪ ،‬ﻏـﺮق‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺗﻤﺎﺷﺎﮔﺮان ﻗﺮﻳﺶ ﻏﺮق ﺧﺸﻢ و اﻧﺪوه و ﺗﺎﺳﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و دو ﭘﺮده ﺳـﻜﻮت‬
‫ﺳﻔﻴﺪ و ﺳﻴﺎه! ﺳﺮاﭘﺎي ﻓﻀﺎي ﻛﻌﺒﻪ و ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔـﺎه‬
‫ﺻﺪاي ﻫﻮﻟﻨﺎك و رﻋﺐ آوري‪ ،‬ﭘﺮدهﻫﺎي ﺳﻜﻮت را درﻳﺪه و ﻓﻀﺎي ﻛﻌﺒﻪ را ﺑـﻪ ﻟـﺮزه‬
‫در ﻣﻲآورد‪» :‬ﻻ ﻧﻌ ُﺒﺪُ اﷲ ِﴎ ًا ﺑﻌﺪَ اﻟﻴـﻮ ِم«‪ 3‬ﺑﻌﺪ از اﻣﺮوز دﻳﮕﺮ دﻳﮕﺮ ﻫﺮﮔﺰ ﺧﺪا را ﺗﻨﻬﺎ‬
‫در ﺧﻔﺎ ﻧﻤﻲﭘﺮﺳﺘﻴﻢ‪ ،‬و ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬رﻓﺖ آن روز و روزﮔﺎري ﻛﻪ ﻣﺎ ﻓﻘﻂ در ﻣﺨﻔﻲ ﮔﺎﻫﻬﺎ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﺧﺪا را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻛﻨﻴﻢ!‬
‫اﻳﻦ ﺻﺪاي ﻣﻬﻴﺐ و رﻋﺐآور‪ ،‬ﺻﺪاي ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب اﺳﺖ‪ ،‬ﺻـﺪاي ﻳﻜـﻲ از ﻳـﺎران‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﺳﻜﻮت ﻣﻮﺿﻌﻲ را‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺳﻜﻮت ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸـﺮﻳﺖ را‬
‫ﻣﻲﺷﻜﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺨﺎﻃﺐ او ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺑﻮﻟﻬﺐ و اﺑﻮﺟﻬﻞ و ﻣ‪‬ﻐﻴﺮهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﻪ ﻗﺪرﺗﻬﺎي رﻳـﺰ‬

‫‪ - 1‬ﻋﺒﻘﺮه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.546:‬‬

‫‪ - 2‬رﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،195:‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺧﺎزن‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 214:‬و ﺷﺮح ﻣﻮاﻫﺐ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.371:‬‬
‫‪ - 3‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻤﻴﺲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 297:‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.25:‬‬

‫‪68‬‬
‫و درﺷﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻧﺰول وﺣﻲ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ‬
‫از راه زور‪ ،‬زر و ﺗﺰوﻳﺮ‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا را ﺑـﻪ ﺑﻨـﺪ ﺑﻜﺸـﻨﺪ‪ ،‬و آزادي ﻋﻘﻴـﺪه ﺻـﺤﻴﺢ و‬
‫اﺧﻼق و اﻋﻤﺎل ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه را‪ ،‬از آﻧﻬﺎ ﺳﻠﺐ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﺗﺎﻳﻴﺪ و ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻋﻤﺮ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﻌﺎر‪ ،‬و اﻋﻼم ﻋﻠﻨﻲ ﺷﺪن ﺷـﻌﺎﺋﺮ‬
‫دﻳﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﻟﻘﺐ )ﻓﺎروق(‪ 1‬را ﺑﺎو ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ ﺷﻮرﻳﺪه و ﻫﻮل اﻧﮕﻴـﺰ و زورﻣﻨـﺪي‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن او‪ ،‬ﺗﺒﻠﻴﻎ دﻳﻦ و ﺷﻌﺎﻳﺮ اﺳﻼم‪ ،‬از ﺣﺎل اﺧﺘﻔﺎ ﺗﺎ ﺣﺎﻟـﺖ ﻋﻠﻨـﻲ‬
‫ﺷﺪن ﻓﺮق‪ 2‬ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ از اﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎز و ﻃﻮاف و راز و ﻧﻴﺎز ﺑـﺎ‬
‫ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﮕﺎﻫﻬﺎي اﻓﺴﺮده و ﺗﺎﺳﻒ زده ﺗﻤﺎﺷﺎﭼﻴﺎن ﻗﺮﻳﺶ‬
‫از ﻣﺤﻮﻃﻪ ﻛﻌﺒﻪ ﺧﺎرج ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻛﺴﺐ اﺟﺎزه از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و ﺗﺒﺎدل ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﻲ‪ ،‬در‬
‫ﭘﻴﭻ و ﺧﻢ ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ ﻣﺸﻌﺐ و ﻫﺮﻳﻚ ﺑﻤﻨﺰل ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻋﻤﺎل ﻣﺘﻬﻮراﻧﻪ ﻋﻤـﺮ‬
‫در ﺟﻬﺖ ﻋﻠﻨﻲ ﻛﺮدن ﺗﺒﻠﻴﻎ دﻳﻦ و ﺷﻌﺎﺋﺮ دﻳﻦ اﺳﻼم ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﺒﺎر آورد ﻛﻪ ﻳـﻚ‬
‫ﺑﺨﺶ آن ﺑﻪ ﺷﺨﺺ ﻋﻤﺮ‪ ،‬و ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮ آن ﺑﻪ اﺳﻼم و ﺑـﻪ ﻫﻤـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺮﺑـﻮط‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺨﺶ اول اﻳﻦ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻳﻜﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻤﺮ از ﻃﺮف ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺗﺸﻮﻳﻖ و‬
‫ﺗﺎﻳﻴﺪ و ﻟﻘﺐ )ﻓﺎروق( ﺑﺎو ﻋﻄﺎ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜـﻪ ﺧـﺎﻃﺮه ﺷـﻴﺮﻳﻦ ﻫﻤـﻴﻦ روز‪،‬‬
‫ﺳﺎﻟﻴﺎن ﺳﺎل در دل ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮات ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن از آن روز‬
‫ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و اﻳﻨﻚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻬﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﻋﻤـﺮ‬

‫‪ - 1‬ﺧﻠﻔﺎءاﻟﺮﺳﻮل‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎﻟﺪ‪ ،‬ص‪ 168:‬و ﺳﻴﺮه ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب‪ ،‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 11:‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﻠﻲ‪،‬‬
‫ص‪ 22:‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.546:‬‬
‫‪ - 2‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،12:‬ﺑﺎ ﻧﻘﻞ ﺣﺪﻳﺜﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪) :‬و ﻫﻮ اﻟﻔﺎورق‪ ،‬ﻓﺮق اﷲ ﺑﻪ ﺑﻴﻦ اﻟﺤﻖ و اﻟﺒﺎﻃﻞ« ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪ 662:‬و اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﻌﺮوف ﻓﺮاﻧﺴﻮي در زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 19:‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪص از ﻛﻮﺷﺶ ﻋﻤﺮ در‬
‫اﺟﺮاي اﺣﻜﺎم دﻳﻦ ﺧﺸﻨﻮد ﮔﺮدﻳﺪ و او را )ﻓﺎروق( ﻟﻘﺐ داد‪.‬‬

‫‪69‬‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻋﺰت و ﻏﻠﺒﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻳﻢ«‪ 1‬و ﺻﻬﻴﺐ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻌﺪ‬
‫از ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ دﻳﻦ اﺳﻼم‪ ،‬اﺳﻼم را ﻋﻠﻨﻲ ﻛﺮد‪ ،‬و آﺷﻜﺎرا ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت ﻧﻤـﻮد‪،‬‬
‫و ﻣﺎ ﻫﻢ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ در دور ﻛﻌﺒـﻪ ﺑﻨﺸـﻴﻨﻴﻢ و ﺑﻄـﻮر دﺳـﺘﻪ ﺟﻤﻌـﻲ ﻃـﻮاف ﻛﻨـﻴﻢ و‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﭘﺎﺳﺦ اﻋﻤﺎل ﺧﺸﻮﻧﺖ آﻣﻴﺰ را ﺑﺪﻫﻴﻢ« و ﺑﺎز ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺎ‬
‫ﺧﻮد را ﻣﻴﺪﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ در دور ﻛﻌﺒﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ ﺗـﺎ ﻋﻤـﺮ اﺳـﻼم آورد و ﺑـﺎ‬
‫ﻗﺮﻳﺶ ﺟﻨﮕﻴﺪ و ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻊ ﻧﻤـﺎز ﺧﻮاﻧـﺪن ﻣـﺎ ﺷـﻮﻧﺪ«‪ 2‬و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ وﭘﻴﺮوزي را اﺛﺮ ﻗﺒﻮل ﺷﺪن دﻋﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺪﺗﻬﺎ ﻗﺒـﻞ دﻋـﺎ‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮد‪» :‬ﺧﺪاﻳﺎ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب اﺳﻼم را ﭘﻴﺮوزي و ﻏﻠﺒﻪ ﻋﻄﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻋﻤﺎل ﻣﺘﻬﻮراﻧﻪ ﻋﻤﺮ در ﺟﻬﺖ ﻋﻠﻨﻲ ﻛﺮدن ﺷﻌﺎﻳﺮ دﻳﻦ اﺳﻼم‬
‫و اﻣﺎ اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ در ﻗﺮﻳﺶ و در اﻛﺜﺮﻳﺖ زورﻣﺪاران ﻣﻜﻪ ﭼﻪ اﺛﺮي ﭘﻴﺪا ﺧﻮاﻫﺪ ﻛـﺮد؟‬
‫اﻳﻦ ﺗﺤﻮل ﻋﻈﻴﻢ‪ ،‬زورآزﻣﺎﻳﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﺪﺳﺖ آوردن آزادي ﺗﺒﻠﻴﻎ و ﻋﻠﻨـﻲ ﺑـﻮدن‬
‫ﺷﻌﺎﺋﺮ دﻳﻦ اﺳﻼم‪ ،‬در وﺿﻊ زورﻣﺪاران ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬دو اﺛﺮ ﻣﺘﻀﺎد‪ ،‬و ﻣﺘﻌﺎﻗـﺐ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ را‬
‫ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲآورد‪ ،‬زﻳﺮا ﻗﺮﻳﺶ از ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ اوﺿﺎع‪ ،‬درﺧـﻮد اﺣﺴـﺎس ﺿـﻌﻒ و در‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺣﺴﺎس ﻗﺪرت ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﺎﻟﺘﻲ‪ ،‬ﻃﺒﻖ اﺻﻮل رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬
‫دو اﺛﺮ ﻣﺘﻀﺎد و ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ را اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ :‬ﻣﺮﺣﻠﻪ اول ﺳﻜﻮت و ﺳﻜﻮن و ﺗﺴـﻠﻴﻢ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ دوم‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه ﺗﻮﻃﺌﻪ و ﻫﺠﻮم و ﭘﺮﺧﺎش ﻳـﺎ ﺑـﺮﻋﻜﺲ ﻳﻌﻨـﻲ اول ﭘﺮﺧـﺎش ﺑﻌـﺪاً‬

‫‪ - 1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 242:‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 24:‬و اﻳﻨﻚ ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت رواﻳﺖ دوم ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪» :‬ﻟﻘﺪ راﻳﺘﻨﺎ و ﻣﺎ‬
‫ﻧﺴﺘﻄﻴﻊ ان ﻧﺼﲇ ﺑﺎﻟﺒﻴﺖ ﺣﺘﻲ اﺳﻠﻢ ﻋﻤﺮ‪ .‬ﻓﻠﲈ اﺳﻠﻢ ﻗﺎﺗﻠﻬﻢ ﺣﺘﻲ ﺗﺮﻛﻮﻧﺎ ﻓﺼﻠﻴﻨﺎ«‪.‬‬
‫‪ - 2‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.11‬‬

‫‪70‬‬
‫ﺗﺴﻠﻴﻢ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺣﺎﻟـﺖ اﺣﺴـﺎس ﺿـﻌﻒ در ﻗـﺮﻳﺶ اول ﺳـﻜﻮت و ﺗﺴـﻠﻴﻢ را اﻳﺠـﺎد‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ ﻫﻴﭽﻜﺲ ﺑﻪ ﺷﻌﺎرﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ »ﻻ اﻟﻪ اﻻ اﷲ‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ رﺳـﻮل اﷲ«‬
‫اﻋﺘﺮاض ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻲ ﻣﺎﻧﻊ ﻧﻤﺎز وﻋﺒﺎدات ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮﺧﻲ از اﻓﺮاد ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺷـﻮر و ﻋﻼﻗـﻪاي ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎدت ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﮕـﺎه‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ دﻋﺎ و ﻣﻨﺎﺟﺎت آﻧﻬﺎ ﮔﻮش ﻣﻲدﻫﻨـﺪ ﻛـﻪ ﮔـﻮﻳﻲ در دل ﺧـﻮﻳﺶ ﺗﻤﺎﻳـﻞ‬
‫ﺷﺪﻳﺪي ﺑﺮاي ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ 1،‬و در اﻛﺜﺮ ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﻣﺮدم‬
‫ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﺷﺎدي ﻣﻨﺎزل ﺧﻮد را آﻣﺎده ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ از ﻋﺰﻳﺰان ﺧـﻮﻳﺶ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ و زﻣﺰﻣـﻪ‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﻧﻮﻳﺪ ﻣﻬﺎﺟﺮ ﻣﺮد و زن از دﻳﺎر ﻏﺮﺑﺖ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ و زادﮔﺎه ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﺮ اﺛـﺮ‬
‫ﺧﻔﻘﺎن و ﻓﺸﺎر ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﺒﺸﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ 2،‬ﻣﻜﻪ را در اﻧﺘﻈـﺎر ﻣﺴـﺮت‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬و از اﻳﻦ ﺻﻠﺢ وآراﻣﺶ ﻣﺮدﻣﺎن زﻳﺎدي ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻨﺪ و از ﻫﻤﻪ‬
‫ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﺘﺮ ﭘﻴﺮﻣﺮد ﺷﺮﻳﻔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﻨـﺎر روزﻧـﻪ اﺗـﺎﻗﺶ ﻧﺸﺴـﺘﻪ‪ ،‬و ﺑـﺎ ﭼﺸـﻤﺎن‬
‫درﺷﺖ و ﻛﻢ ﻧﻮر ﺧﻮد آﺛﺎر آراﻣﻲ ﺷﻬﺮ و ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻲ ﻣﺮدم را ﻧﻈـﺎره ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬و در‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دﺳﺖ ﻟﺮزان و ﭼﺮوﻛﻴﺪه ﺧﻮد را‪ ،‬در ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺳﻔﻴﺪش ﻛﻤـﺎن ﻛـﺮد اﺳـﺖ‪ ،‬و‬
‫ﺗﺒﺴﻤﻬﺎي ﻃﻼﻳﻲ را ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺤﺎﺳﻦ ﻧﻘﺮهاي ﭘﺨﺶ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻧﺎﮔﺎه زﻳﺮ ﻟﺐ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را‬
‫زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ »ﺧﺪا را ﺷﻜﺮ ﻛﻪ ﺗﻬﺪﻳﺪﻫﺎ و زد و ﺧﻮردﻫﺎ و ﻛﺸﻤﻜﺶﻫﺎ‪ ،‬ﺟـﺎي ﺧـﻮد‬
‫را ﺑﻪ آراﻣﻲ و اﻣﻨﻴﺖ و زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺴﺎﻟﻤﺖ آﻣﻴﺰ داد ﺧﺪ ا را ﺷﻜﺮ ﻛـﻪ دﻳﮕـﺮ ﻛﺴـﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺎ و ﺑﻪ ﭘﻴﺮوان او ﻛﺎري ﻧﺪارد‪ ،‬و ﻛﺴﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﺳﻮءﻗﺼـﺪي ﻧـﺪارد ﺗـﺎ ﻣـﺎ‬
‫ﻣﺠﺒﻮر ﺑﺸﻮﻳﻢ از او دﻓﺎع ﻛﻨﻴﻢ و در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ از ﭘﻴﺮي ﺑـﺎ ﺧﻮﻳﺸـﺎن و دوﺳـﺘﺎن‬

‫‪ - 1‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.51‬‬

‫‪ - 2‬زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﺤﻤﺪ)ص(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،‬ص‪.225‬‬

‫‪71‬‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ و دﻋﻮا ﺑﺮﺧﻴﺰﻳﻢ« آﻳﺎ ﻣﻴﺪاﻧﻲ اﻳﻦ ﻣﺮد ﺷﺮﻳﻒ و ﺳﺎﻟﺨﻮرده ﻛﻴﺴـﺖ؟‬
‫اﻳﻦ اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻋﻤﻮي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﺳﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻛﻔﺎﻟـﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ را‪ ،‬از ﻫﺸـﺖ ﺳـﺎﻟﮕﻲ ﺗـﺎ‬
‫ازدواج‪ ،‬ﺑﻌﻬﺪه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ 1،‬و از ﺑﻌﺜﺖ ﺗﺎ ﺣـﺎل‪ ،‬در ﺗﻤـﺎم درﮔﻴﺮﻳﻬـﺎ‪ ،‬از ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺣﺎﻻ از ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻣﻨﻴﺖ و آراﻣﻲ ﻣﻜﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﺧﻮﺷﺤﺎل اﺳـﺖ و‬
‫در ردﻳﻒ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭼﺸﻢ ﺑﺮاه ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﻧﻮد ﻣﻬﺎﺟﺮ ﻣـﺮد وزن ﻣﺴـﻠﻤﺎن از ﺣﺒﺸـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻜﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ 2،‬در اﻧﺘﻈﺎر ﺷﺎدﻳﻬﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﻗﺮﻳﺶ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺪرت ﻧﻤﺎﻳﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫اﻣﺎ ﻧﺎﮔﺎه ﺧﺒﺮي در ﺳﻄﺢ ﺷﻬﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑﺴﺎط ﻫﻤـﻪ ﺷـﺎديﻫـﺎ را ﺑـﻪ ﻫـﻢ‬
‫ﻣﻲزﻧﺪ زﻳﺮا اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﺣﺎﻛﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ رؤﺳﺎي ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬از ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻗﺪرت ﻧﻤـﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬و آزادي ﻫﻤﻪ آﻧﺎن در ﺗﺒﻠﻴﻎ دﻳﻦ اﺳﻼم و ﺷﻌﺎﻳﺮ و ﻋﺒﺎدات دﻳﻨـﻲ‬
‫در ﻛﻨﺎر ﻛﻌﺒﻪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣـﺪ ﭘﺮﺧﺎﺷـﮕﺮي ﺧﺸـﻤﻨﺎك ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬و ﺑﺎﻣﻀـﺎي ﻗﻄﻌﻨﺎﻣـﻪاي در‬
‫داراﻟﻨّﺪوة( و ﻧﺼﺐ آن ﺑﻪ دﻳﻮار داﺧﻞ ﻛﻌﺒﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ و ﺑﻨـﻲ ﻣﻄﻠـﺐ را ﺑـﻪ‬
‫) ُ‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه اﻗﺘﺼﺎدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺗﺒﻌﻴﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ )ﺷﻌﺐ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ( ﻣﺤﻜـﻮم ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪،‬‬
‫وﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮ ﺣﺒﺸﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﻟﺤﻈﻪاي اﺳـﺖ ﻛﻮﻟـﻪ ﺑﺎرﻫـﺎي ﺧـﻮد را ﺑـﺮ زﻣـﻴﻦ‬
‫ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﺸﺎر ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎي ﻗﺮﻳﺶ ﻧﺎﭼﺎر ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ ﻛﻮﻟـﻪﺑﺎرﻫـﺎي ﺧـﻮد را‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از ﭘﻴﺮوان اﺳﻼم‪ ،‬دار و دﻳﺎر ﺧﻮد را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬

‫‪ - 1‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.34:‬‬

‫‪ - 2‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.232‬‬
‫‪ - 3‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 220‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.98‬‬

‫‪72‬‬
‫ﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬و راﻫﻲ دﻳﺎر ﻏﺮﺑﺖ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﺣﺒﺸﻪ ﺑﺮﮔﺮدﻧـﺪ‪ 1،‬و اﺑﻮﻃﺎﻟـﺐ ﻧﻴـﺰ در‬
‫ﺳﺎﻟﻬﺎي آﺧﺮ ﻋﻤﺮ و ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺷﻌﻒ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ دوران ﭘﻴﺮي ﻧﺎﭼﺎر ﻣﻲﺷـﻮد ﻋﺼـﺎﻳﺶ را‬
‫در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻫﻤﺮاه ﻣﺤﻤﺪص و ﻳﺎراﻧﺶ و در ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ زﻧـﺎن و ﻣـﺮدان ﻗﺒﻴﻠـﻪ‬
‫ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ و ﺑﻨﻲ ﻣﻄﻠﺐ راﻫﻲ ﺗﺒﻌﻴﺪﮔﺎه )دره اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ( ﮔﺮدد‪ ،‬اﻣـﺎ اﺑﻮﻟﻬـﺐ اﺳـﺘﺜﻨﺎء‪ ‬از‬
‫اﻳﻦ ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ ﺟﺪا ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ ﺑﻘﻴﻪ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻗﺮﻳﺶ ﻣﻲﭘﻴﻮﻧﺪد و در ﻣﻜﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧـﺪ و‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻋﺰﻣﻴﺖ ﺗﺒﻌﻴﺪﻳﻬﺎ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه ﺑﺎ )ﻫ‪‬ﻨﺪ( دﺧﺘﺮ ﻋﺘﺒﻪ روﺑﺮو ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﺮاي دﻟﺠﻮﻳﻲ او‬
‫ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻏﺮور و ﻣﻨﺖ ﮔﺬاري ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪) :‬دﻳﺪي ﻣﻦ ﭼﻘﺪر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ )ﻻت و ﻋﺰي(‬
‫وﻓﺎدار ﻣﺎﻧﺪم و ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﺑﺎﻳﻦ ﺑﺘﻬﺎ ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻮدم! و ﻫﻨـﺪ )دﺧﺘـﺮ ﻋ‪‬ﺘﺒـﻪ( ﺑـﺎ ﺗﺒﺴـﻢ‬
‫رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺨﺶ‪ ،‬اﺑﻮﻟﻬﺐ را ﺗﺤﺴﻴﻦ و آﻓﺮﻳﻦ‪ 2‬ﻣﻲﻛﻨﺪ!‬
‫ﻓﺎروق آﺷﻜﺎرا از ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻫﺠﺮت ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﺳﻪ ﺳﺎل ﺗﺒﻌﻴﺪ و ﻣﺤﺎﺻﺮه اﻗﺘﺼﺎدي از ﭘﺮ رﻧﺞﺗﺮي ﺳﺎﻟﻬﺎي زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺎﻳـﺎن‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺣﺎﻟﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ و ﺑﻪ دار و دﻳﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺸـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﺧﺸـﻮﻧﺖ‬
‫ﺣﻮادث‪ ،‬اﻳﻤﺎن آﻧﻬﺎ را در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺸﺘﻌﻞ‪ ،‬و ﻟﺒﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺣﻖﮔﻮﻳﻲ آﻧﻬـﺎ را ﺑﺮﻧـﺪهﺗـﺮ و‬
‫ﺳﻮﻫﺎن ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ آﻧﻬﺎ را در راه ﺗﺒﻠﻴﻎ دﻳﻦ ﺧﺪا ﺗﻴﺰﺗﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و وﺣﺸﺖ ﻗـﺮﻳﺶ از‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﺳﻼم روز ﺑﺮوز ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد و در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﻌـﺪي‬
‫ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﻗﺮﻳﺶ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ و ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﻋﻠﻴﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﭘﻴﭽﻴـﺪهﺗـﺮ و ﺧﻄﺮﻧـﺎﻛﺘﺮ‬

‫‪ - 1‬زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،225:‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي در ج‪ ،3‬ص‪ 348:‬در ﺣﺎل ﺑﻴﺎن )ﺷﻌﺐ(ﻫﺎ از ﺷﻌﺐ‬
‫اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ ﻧﺎم ﻧﻤﻲﺑﺮد و ﺑﺠﺎي آن )ﺷﻌﺐ اﺑﻲ ﻳﻮﺳﻒ( را ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬وﻗﺘﻲ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎﻳﻦ ﺷﻌﺐ آﻣﺪ و اﻳﻦ ﺷﻌﺐ ﻣﻠﻚ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﺑﻮد و ﺑﻬﻨﮕﺎم ﭘﻴﺮي ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺳﻬﻢ‬
‫ﭘﺪرش را ﻳﺎﻓﺖ«‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.98‬‬

‫‪73‬‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد ﺗﺎ در ﺳﺎل ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﺑﻌﺜﺖ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ آﻣﺪن زو‪‬ار ﺑﻴـﺖ اﷲ اﺳـﻼم در ﺷـﻬﺮ‬
‫)ﻳﺜﺮب( ﻣﺪﻳﻨﻪ ﮔﺴـﺘﺮش ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮده و دو ﭘﻴﻤـﺎن ﻣﻬـﻢ )ﻋﻘﺒـﻪ اول و ﻋﻘﺒـﻪ دوم( ﺑـﺎ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺮﻳﺶ از ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم ﺑﺤـﺪي وﺣﺸـﺖ ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از ﻫﺮ زﻣﺎن دﻳﮕﺮ ﺗﻠﺦﺗﺮ و ﺗﺎرﻳﻜﺘﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻫﺠﺮت ﻛﻨﻨﺪ‪ 1‬ﺳﺎل ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﺑﻌﺜﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﺳـﺖ و‬
‫ﻫﺸﺘﺎد و ﭘﻨﺞ ﺳﻮره ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﭘﻨﺠﻬﺰار و ﭼﻬﻞ و ﻫﻔﺖ آﻳﻪ ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪه اﺳـﺖ‬
‫و ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم در ﻣﺪﻳﻨﻪ و اﻧﻌﻘﺎد ﭘﻴﻤﺎﻧﻬﺎي ﻋﻘﺒـﻪ اول و دوم‪ ،‬ﻳـﻚ ﻣﻨﻄﻘـﻪ اﻣﻨـﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﻲ و ﺗﺒﻠﻴﻎ دﻳﻦ اﺳﻼم‪ ،‬در ﭼﺸﻢ اﻧﺪاز ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ و در‬
‫ﻣﻜﻪ ﻧﻴﺰ ﺧﻔﻘﺎن و آزار ﻗﺮﻳﺶ از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﻳﻦ دو ﻣﻄﻠـﺐ‬
‫ﺑﻤﺤﺾ ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎن ﻫﺠﺮت‪ ،‬از ﻃﺮف ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در دﺳﺘﻪﻫﺎي ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮي‬
‫و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻫﻤﺮاه اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ ﺷﻮر و ﻋﻼﻗﻪ زﻳﺎد ﺷﻬﺮ و زادﮔﺎه ﺧﻮد را ﭘﺸﺖ‬
‫ﺳﺮ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷﻬﺮي ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻤﺎن و ﻋﻘﻴﺪه آﻧﻬﺎ ﺳﺎزﮔﺎر ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻣﻬﺎﺟﺮت دﻫﻬﺎ دﺳﺘﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ ﻛـﻪ ﻣﻬـﺎﺟﺮت آﻧﻬـﺎ از ﻣﻜـﻪ و‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎﻧﺎن ﺧﻮﻳﺶ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﻄﺮﻧـﺎﻛﺘﺮﻳﻦ ﻋﻮاﻗـﺐ را در ﺑـﺮ دارد‪ ،‬و‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻘﻴﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﻨﻨﺪ و اﻳﻨﻚ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻫﻤﻪ‬
‫رؤﺳﺎي ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻮق اﻟﻌـﺎده در ﺷـﻬﺮ اﻋـﻼم ﺷـﺪه اﺳـﺖ و ﺗﻤـﺎم راهﻫـﺎي‬
‫ﺧﺮوﺟﻲ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً راه ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬را در ﻛﻨﺘﺮل ﻣﺎﻣﻮرﻳﻦ ﻗﺮار داده و ﻧﻤﻲﮔﺬارﻧـﺪ‬
‫ﻳﻜﻨﻔﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺷﻬﺮ ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺎﭼﺎرﻧﺪ‪ ،‬ﺷـﺐ ﻫﻨﮕـﺎم‪ ،‬و در دل‬
‫ﺗﺎرﻳﻜﻴﻬﺎ‪ ،‬از ﻣﻨﺰل ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﺮون آﻣﺪه‪ ،‬و در ﻛﻨﺎر دﻳﻮارﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬و در ﮔﻠـﻮي ﺗﻨـﮓ‬

‫‪ - 1‬زﻧﺪﮔﺎ ﻧﻲ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.291‬‬

‫‪74‬‬
‫ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻴﻨﻪ ﺧﻴﺰ ﺧﻮد را ﺑﺨﺎرج ﺷﻬﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و در ﻳﻜﻲ از ﺑﻴﺮاﻫﻪﻫﺎ‪ ،‬و‬
‫دور از دﻳﺪ ﺑﺎزرﺳﺎن ﻗﺮﻳﺶ راه ﻫﺠﺮت را ﺑﺴﻮي ﻣﺪﻳﻨﻪ ﭘﻴﺶ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬واﻳﻨﻚ ﻋـﻢ ﺑـﻦ‬
‫ﺧﻄﺎب )ﻓﺎروق( ﻧﻴﺰ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﺟﺎزه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻫﺠﺮت ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﻳﺎ او ﻫﻢ‬
‫ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬و در ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺷﺒﻬﺎ از ﻣﻜﻪ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد؟ و اﻳﻦ ﮔﺎم ﻣﻬـﻢ را آرام و ﺑـﺪون‬
‫ﺳﺮ و ﺻﺪا ﺑﺮ ﻣﻴﺪارد؟ ﺧﻴﺮ‪ ،‬و ﺑﻪ‪ 1‬ﻫﻴﭻ وﺟﻪ! ﻓﺎروق از ﺳﺎﻟﻬﺎ ﻗﺒـﻞ و از ﻫﻤـﺎن روزي‬
‫ﻛــﻪ ﺧــﺮوش و ﻗــﺪرت ﻧﻤــﺎﻳﻲ او‪ ،‬ﻗــﺮﻳﺶ را وﺣﺸــﺖ زده ﻧﻤــﻮد‪ ،‬و ﻣﻮﺟــﺐ اﻗــﺪام‬
‫ﻧﺎﺟﻮاﻧﻤﺮداﻧﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﺒﻌﻴﺪ و ﻣﺤﺎﺻﺮه اﻗﺘﺼﺎدي ﺳﻪ ﺳﺎﻟﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮدﻳـﺪ‪ ،‬ﻣﺼـﻠﺤﺖ‬
‫دﻳﺪ‪ ،‬و ﺷﺎﻳﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎو ﻓﺮﻣﺎن داد‪ ،‬ﻛﻪ در ﺟﻬﺖ ﺣﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻗﺪرت ﻧﻤﺎﻳﻲ و ﻣﺒﺎرزهﻃﻠﺒﻲ و ﺑﺎﻧﮓ و ﺧﺮوش ﺧﻮدداري ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻴﻞ ﻗﻠﺒﻲ‬
‫در ﺳﻜﻮت و ﺧﺎﻣﻮﺷﻲ رﻧﺞآوري ﺑﺴﺮ ﺑﺮد وﻟﻲ ﺣﺎﻻ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﺴﺎب ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي ﺑﺎز ﻛـﺮده اﺳـﺖ و ﻫﻴﭽﻴـﻚ از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﺴﺌﻮل رﻓﺘﺎر و ﮔﻔﺘﺎر دﻳﮕﺮي ﻧﻤﻲﺷﻤﺎرد و ﻓﺎروق ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ در ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮدش ﻣﺴﺌﻮل ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻮدش ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺳـﻜﻮت ﭼﻨـﺪ ﺳـﺎﻟﻪ را‬
‫ﺑﺸﻜﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر در روز روﺷﻦ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺴـﻠﺢ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺻـﺤﻦ‬

‫‪ - 1‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺨﻠﻔﺎء‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬ص‪ ،115‬ﺑﺎ اﺳﻨﺎد از ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺸﻨﻴﺪهام ﺟﺰ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﻛﺲ‬
‫دﻳﮕﺮ آﺷﻜﺎرا ﻫﺠﺮت ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻫﺠﺮت آﺷﻜﺎر ﻓﺎروق ﻫﻤﺎﻧﻄﻮرﻳﻜﻪ ﻣﺎ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪاﻳﻢ از ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻧﻘﻞ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ وﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،28‬ﺑﻨﻘﻞ از اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 29‬و اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 58‬ﻣﻬﺎﺟﺮت آﺷﻜﺎر ﻓﺎروق‬
‫را ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در اﺑﻦ ﻫﺸﺎم و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﺑﺤﺜﻲ از اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﺸﺪه ﻛﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻓﺎروق آﺷﻜﺎرا ﻳﺎ ﻧﻬﺎﻧﻲ ﺑﻮده و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ك ﻓﺎروق ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﻗﺮار ﮔﺬاﺷﺖ ﻛﻪ در ﻣﻴﻌﺎدﮔﺎﻫﻲ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ ﻫﻢ ﻫﺠﺮت ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﻴﻜﻞ در ﻛﺘﺎﺑﺶ ج‪،1‬‬
‫ص‪ 56‬ﺗﺮﺟﻴﺢ داده ﻛﻪ ﻫﺠﺮت ﻓﺎروق ﻧﻴﺰ ﻧﻬﺎﻧﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ زﻳﺮا ﻓﺎروق داراي اﻧﻀﺒﺎط ﻛﺎﻣﻞ و ﻣﺤﺾ رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻈﻢ و اﺟﺮاي‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﻫﺠﺮت ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ دادهاﻳﻢ‪» :‬اﺟﺎزه از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻗﺮﻳﺶ در‬
‫اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻛﺴﻲ را ﻣﺴﺌﻮل رﻓﺘﺎر ﻛﺲ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ« ﺑﻪ اﻳﺮاد ﻫﻴﻜﻞ ﺟﻮاب داده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪75‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام آﻣﺪه‪ ،‬و ﺑﻴﺖ اﷲ را ﻫﻔﺖ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻃﻮاف ﻛـﺮده اﺳـﺖ و در ﻣﻘـﺎم اﺑـﺮاﻫﻴﻢ‬
‫روﺑﺮوي ﻛﻌﺒﻪ دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و از ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺗﺎ از ﻣﺤﻮﻃﻪ‬
‫ﻛﻌﺒﻪ ﺧﺎرج و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻠﻨﻲ راه ﻫﺠﺮت را در ﭘﻴﺶ ﮔﻴﺮد‪ ،‬در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻪﻫـﺎ و‬
‫ﮔﺮوﻫﻬﺎﻳﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻛﻪ دور ﻫﻢ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻧﮕﺎه ﺗﻨﺪ و ﻗﻬﺮآﻣﻴﺰي ﻛـﺮده‪ ،‬و ﺑـﺎ‬
‫ﻳﻚ ﺻﺪا رﻋﺪآﺳﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬زﺷﺖ و ﻗﺒﻴﺢ ﺑﺎد اﻳﻦ ﺳﺮ و‬
‫ﻛﻠﻪﻫﺎي ﺷﻤﺎ! ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻨﻚ ﻣﻦ آﺷﻜﺎرا از اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺧـﺎرج ﻣـﻲﺷـﻮم‪ ،‬و ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي ﺑﺮادراﻧﻢ در ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬ﻫﺠﺮت ﻣﻲﻛﻨﻢ و اﮔﺮ ﻛﺴﻲ از ﺷﻤﺎ ﻣـﻲﺧﻮاﻫـﺪ ﻓﺮزﻧـﺪاﻧﺶ‬
‫ﺑﻲﭘﺪر و زﻧﺶ ﺑﻲﺷﻮﻫﺮ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﭘﺪر و ﻣﺎدرش در ﺳﻮگ او ﺑﻨﺸﻴﻨﻨﺪ ﺑﻴﺎﻳﺪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺟـﺎ‬
‫ﻳﺎ در ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ ﺑﺎ ﻣﻦ روﺑﺮو ﺷﻮد!!« ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﺒﺎرزه ﻃﻠﺒﻲ ﺳﻜﻮت وﺣﺸﺖ‬
‫زاﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻓﻀﺎ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﺴﻲ ﺟﺮأت ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻟﺐ از ﻟﺐ ﺑـﺎز‬
‫ﻛﻨﺪ و اﻳﻦ اﻋﺠﻮﺑﻪ ﺳﺮﺗﺎ ﭘﺎ ﻗﻬﺮ و ﺧـﺮوش را ﺑـﺮ ﺧـﻮد ﺑﺸـﻮراﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﻤـﺎم دﺳـﺘﻪﻫـﺎ‬
‫وﮔﺮوﻫﻬﺎ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻧﻔﺴﻬﺎ را در ﺳﻴﻨﻪﻫﺎ زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮده و ﺷﺮاره ﭼﺸـﻤﺎن ﺧﺸـﻢآﻟـﻮد‬
‫ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق ﻃﭙﺶ ﻗﻠﺐ آﻧﻬﺎ را‪ 1‬اوج داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﻬﺎي ﻟﺮزان‪ ،‬ﺧﺮوج ﻓـﺎروق را‬
‫از ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﺑﻲ ﺻﺒﺮاﻧﻪ ﺑﺪرﻗﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و از ﻻت و ﻋ‪‬ﺰي و ﻫ‪‬ﺒﻞ ﺑﺰرگ ﺗﻤﻨﺎ دارﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗﺮ اﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﺷﻮرﻳﺪه و ﺧﻄﺮﻧﺎك را از آﻧﻬﺎ و از ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ دور ﻧﻤﺎﻳﺪ!‬
‫ﻋﻤﺮ در ﻗﺒﺎ در اﻧﺘﻈﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺎروق ﺑﻌﺪ از ﺧﺮوج از ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﻌﺎدﮔﺎﻫﻲ‪ 2‬ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﻗـﺮار ﮔﺬاﺷـﺘﻪ‬
‫در آﻧﺠﺎ ﺑﺎ )ﻋﻴﺎش ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺎص( ﻣﻼﻗﺎت ﻛﻨﺪ و ﺑـﺎ ﻫﻤـﺪﻳﮕﺮ ﻣﻬـﺎﺟﺮت‬

‫‪ - 1‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺨﻠﻔﺎء‪ ،‬ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬ص‪ 116:‬و اﺳﺪاﻟﻐﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 58:‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪،‬ج‪ ،2‬ص‪ 29:‬ﺑﻨﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪28:‬‬
‫‪ - 2‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ص‪ 308 ،307‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 27‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.101‬‬

‫‪76‬‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﻴﻌﺎدﮔﺎه ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻴﺎش را ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ و ﻃﺒﻖ ﻗﺮار ﻗﺒﻠﻲ‪ ،‬ﻛﻪ اﮔﺮ ﻳﻜـﻲ ﺣﺎﺿـﺮ‬
‫ﻧﮕﺮدﻳﺪ دﻳﮕﺮان ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺎروق ﻫﻤﺮاه ﻋﻴﺎش راه‪ 1‬ﻣﺪﻳﻨﻪ را در ﭘﻴﺶ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬و ﺑﻌـﺪ از‬
‫روزﻫﺎ ﭘﻴﻤﻮدن رﻳﮕﺰارﻫﺎي ﺳﻮزان و ﺗﭙﻪﻫﺎي ﺷـﻨﻲ و درهﻫـﺎي ﺧﺸـﻚ و ﺣﺸـﺘﻨﺎك‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻤﺰرﻋﻪﻫﺎي ﺧﺮم و ﺳﺮﺳﺒﺰ ﻧﺨﻠﺴﺘﺎﻧﻬﺎي ﻗُﺒـﺎ‪ 2‬در دوازده‪ 3‬ﻛﻴﻠـﻮﻣﺘﺮي ﻣﺪﻳﻨـﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﻓﺎروق در اﻧﺘﻈﺎر ﻗﺪوم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﻗُﺒﺎ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﺎي رﻓـﺘﻦ ﺑﻤﺪﻳﻨـﻪ‬
‫را ﻧﺪارد‪ ،‬و در اﻛﺜﺮ ﺳﺎﻋﺎت روز‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﭙﻪﻫﺎي ﻣﺸﺮف ﺑﺮ راه ﻣﻜﻪ ﻣﻲرود‪ ،‬واز ﻋـﺎﺑﺮﻳﻦ‪،‬‬
‫ﺳﻮاره و ﭘﻴﺎده‪ ،‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮﻳﺶ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ و ﺑﺎ ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺑﻤﻨـﺰل ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و ﺷﺒﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺳﺎﻋﺘﻬﺎ ﺑﻴﺪار اﺳﺖ و ﻗﻠﺒﺶ در ﺗﺎر و ﭘـﻮد ﺧﻴـﺎﻻت و ﻧﮕﺮاﻧﻴﻬـﺎ‬
‫ﺑﺸﺪت ﻣﻲﻃﭙﺪ! ﻓﺎروق ﻣﻄﻤﺌﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻄﺮ ﺟﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬

‫{ ‪ z ~} | { z‬اﻟﻤﺎﺋـﺪة‪:‬‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا از آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن‪ ،‬و از ﺟﻤﻠﻪ آﻳـﻪ‬

‫‪ ، 4 67‬ﻳﻘﻴﻦ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﺧﻄﺮ ﺟﺎﻧﻲ ﻳﻚ ﺗﻀﻤﻴﻦ ﺳﻤﺎوي و ﻳـﻚ ﻣﺼـﻮﻧﻴﺖ‬
‫اﻟﻬﻲ دارد‪ ،‬و ﺑﺎ درك و ﻓﺮاﺳﺖ و ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ وﻳﮋﻪاي ﻛﻪ از ﺣﻮادث دارد‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺧﻄﺮ ﺟﺎﻧﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻘﻴﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ ﻧﻴﺰ در دﺳﺘﻮر ﻛﺎر ﻗﺮﻳﺶ ﻗـﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﺎروق ﺗﻨﻬﺎ از دو ﺟﻬﺖ ﻧﮕﺮان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و ﺑﻘﻴﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ اﺳﺖ ﻳﻜﻲ اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺷﺪﻳﺪاً اذﻳﺖ و آزار دﻫﻨﺪ و دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ اﺳﺎﺳﺎً ﻣﺎﻧﻊ ﻫﺠﺮت آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺷﻮﻧﺪ‬

‫‪ - 1‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 2‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ص‪ 308 ،307‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 27‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.101‬‬
‫‪ - 3‬زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص‪ ،307‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻗﺒﺎ را از ﻣﺪﻳﻨﻪ دو ﻓﺮﺳﺦ ﻳﻌﻨﻲ دوازده ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‬
‫ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 302‬اﻳﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ را ده ﻣﻴﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ - 4‬ﻳﻌﻨﻲ و ﺧﺪا ﺗﺮا از ﺧﻄﺮ ﺟﺎﻧﻲ ﻣﺮدم ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﻲدارد‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﻘﺼﻮد رﻓﻊ ﺧﻄﺮ ﺟﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﻧﺰول اﻳﻦ آﻳﻪ‬
‫و ﺑﻌﺪ از ﻧﺰول آن از ﻃﺮف دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم اذﻳﺖ و آزار ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪77‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ ﻃﻠﻮع آﻓﺘﺎب روز دوﺷﻨﺒﻪ دوازده رﺑﻴﻊ اﻻول‪ 1‬ﻫﻤﻪ ﻧﮕﺮاﻧﻲﻫﺎي اﻳﻦ ﻳﺎر دﻟﺒﺎﺧﺘـﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﺑﻪ اﻣﻴﺪ و ﺷﺎدي ﻣﺒﺪل ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺎو ﻣﮋده دادهاﻧﺪ ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮصاز‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻫﻮﻟﻨﺎك ﻗﺮﻳﺶ و از ﺗﻌﻘﻴﺐ آﻧﻬﺎ رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻳﻜـﻲ از ﻳـﺎران ﻓـﺪاﻛﺎرش‪،‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ ﻳﺎر ﻏﺎر رﺳﻮل اﷲص ﺑﻪ ﺣﻮاﻟﻲ ﻗﺒﺎ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ و ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀـﻲ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻛﻪ ﺷﺐ ﻫﺠﺮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﺗﺨﺘﺨﻮاب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺧﻮاﺑﻴﺪه اﺳﺖ ﺑﻌﺪ از دﺳـﺘﮕﻴﺮي‬
‫و آزار و ﻳﻜﺴﺎﻋﺖ زﻧﺪاﻧﻲ‪ ،‬آزاد ﮔﺮدﻳﺪه و ﺑﺴﻼﻣﺘﻲ راه ﻫﺠﺮت را ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﻗﺒﺎ ﺑـﻪ‬
‫‪2‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﮔﺮﻣﻲ او را در آﻏﻮش ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺧﺎﻧﻮاده و ﺧﻮﻳﺸﺎن ﻓﺎروق‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻇﻬﺮ روز دوﺷﻨﺒﻪ دوازده رﺑﻴﻊ اﻻول ﺑﻪ ﻗﺒﺎ رﺳﻴﺪه اﺳـﺖ ودر ﻫﻤـﻴﻦ اﺛﻨـﺎ‬
‫ﻋـﺪه دﻳﮕــﺮي از ﻣﻬــﺎﺟﺮﻳﻦ و از ﺟﻤﻠــﻪ ﺑــﺮادر ﻋﻤـﺮ ﻓــﺎروق )زﻳـﺪ ﺑــﻦ ﺧﻄــﺎب( و‬
‫داﻣﺎدش)ﺧُﻨﻴﺲ ﺷﻮﻫﺮ ﺣﻔﺼﻪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﺷﻬﺎدت ﺧﻨـﻴﺲ ﺑـﻪ ازدواج ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص در‬
‫آﻣﺪ( ﻫﻤﺮاه ﻫﻤﺴﺮش )زﻳﻨﺐ دﺧﺘﺮ ﻣﻈﻌﻮن و ﻣﺎدر ﺣﻔﺼﻪ و ﻋﺒﺪاﷲ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﻛﺒﺮ(‬
‫ﺑﻪ ﻗﺒﺎ رﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪ 3،‬و از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻓﺎروق ﺷـﺎد و ﻣﺴـﺮور ﮔﺸـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬و از ﻧﻴﺎﻣـﺪن‬
‫ﻫﻤﺴﺮ دﻳﮕﺮش )ﻗَﺮﻳﺒﻪ ﻛﻪ از زﻧﺎن ﻣﺸﻬﻮر ﻋﺮب اﺳﺖ( و ﻧﻴﺎﻣﺪن ﻫﻤﺴﺮ دﻳﮕﺮي )ﻣ‪‬ﻠﻴﻜﻪ‬
‫ﻛﻪ از ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻌﺮوف ﺧﺰاﻋﻴﻪ اﺳﺖ(‪ 4‬ﻧﺎراﺣﺖ اﺳﺖ زﻳﺮا آﻧﻬﺎ اﺳﻼم را ﻗﺒﻮل ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‬
‫و در ﺧﻂ او ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و در اﻋﺘﻘﺎد اﻳﻦ ﻣﺮد ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﺟﻤﺎل و زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﺷﻬﺮت و ﺷـﻮﻛﺖ‬
‫ﺑﺪون اﻋﺘﻘﺎد ﺻﺤﺤﻴﺢ و اﺳﻼﻣﻲ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ارزش و اﻋﺘﺒﺎري ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴـﻞ در‬

‫‪ - 1‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.324‬‬

‫‪ - 2‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 118‬و‪.121‬‬
‫‪ - 3‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪28‬و‪.393‬‬
‫‪ - 4‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.393‬‬

‫‪78‬‬
‫ﺳﺎل ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ و ﺑﻌﺪ از ﻧﺰول آﻳﻪ { ‪ z È Ç Æ Å‬اﻟﻤﻤﺘﺤﻨﺔ‪ 10 :‬ﻫـﺮ دو را‬
‫ﻃﻼق ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ از ﭘﻨﺞ روز اﻗﺎﻣﺖ در ﻗﺒﺎ و ﭘﻲرﻳﺰي ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺒﺎ‪ ،‬ﻇﻬـﺮ روز ﺟﻤﻌـﻪ در‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻳﺎران و ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق در رﻛﺎب او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در وادي )راﻧُﻮﻧـﺎء( ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را اﻧﺠﺎم داده‪ 1،‬ﺳﭙﺲ در ﻣﻴﺎن اﻧﺒﻮه اﺳـﺘﻘﺒﺎل ﻛﻨﻨـﺪﮔﺎن و ﻃﻨـﻴﻦ ﻫﻠﻬﻠـﻪ و‬
‫ﺷﺎدي ﻣﺮدم‪ ،‬وارد ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻓﺎروق در ﺷﻬﺮ آزادﻳﻬﺎ )ﻣﺪﻳﻨﻪ(‬
‫ﻫﺠﺮت ﺑﻪ ﺷﻬﺮ آزادﻳﻬﺎ‬
‫ﻫﺠﺮت ﻳﻌﻨﻲ اﻧﺘﻘﺎل دﻳـﻦ اﺳـﻼم‪ ،‬و اﻧﺘﻘـﺎل دﺳـﺘﮕﺎه ﮔﻴﺮﻧـﺪه وﺣـﻲ ﺧـﺪا‪ ،‬و اﻧﺘﻘـﺎل‬
‫ﻧﻴﺮوﮔﺎﻫﻬﺎي ﺣﺮﻛﺖ دﻳﻦ اﺳﻼم‪ ،‬از ﻳﻚ ﻣﺤﻴﻂ ﻣﺤﺪود و ﺳﺮﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﻓﻀﺎي آزاد‬
‫و وﺳﻴﻊ و ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن ﺑﺸﺮﻳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺘﻘﺎﻻت ﺑﺮاي اﻳﻦ‪ ،‬ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﺮﺷﺘﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ و ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪاي‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﺟﻨﺒـﻪﻫـﺎي دﻳـﻦ اﺳـﻼم‬
‫ﺑﻮﺟﻮد آﻳﺪ و از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﻣﻜﻪ‪ ،‬دﻳﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي اﺳﺖ از اﻋﺘﻘﺎدات و اﺧﻼق و اﻋﻤـﺎل و اﺣـﻮال‬
‫ﺷﺨﺼﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ از ﻃﺮف ﺧﺪا ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص وﺣﻲ ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫـﻢ‬
‫ﺑﺪون ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت و ﺗﺪﺑﻴﺮ و آزﻣﺎﻳﺶ ﻓﻜﺮي آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﺪﻳﻨﻪ‪،‬‬
‫اﺳﻼم ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻬﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻴﺘﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ )ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ( و در راﺑﻄـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺰرگ و ﺑﺰرﮔﺘﺮ )ﻣﺤﻼت‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻛﺸﻮرﻫﺎ( و ﺣﺘﻲ در راﺑﻄﻪ ﺑـﺎ ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬

‫‪ - 1‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 326‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.121‬‬

‫‪79‬‬
‫ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎﻧﻲ! ﻫﻢ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ و ﺑﺮﻗـﺮار ﻛـﺮدن رواﺑـﻂ ﺧـﺎﻧﻮادهﻫـﺎ و رواﺑـﻂ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ وﺣﻲ ﺳﻤﺎوي‪ ،‬ﺑﻤﺸﻮرت و ﺗﺪاﺑﻴﺮ اﻓـﺮاد‬
‫ﺗﻴﺰﺑﻴﻦ و داراي ﻓﺮاﺳﺖ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﻧﻴﺰ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﻣﻜﻪ‪ ،‬دﻓﺎع از اﻳﻤﺎن و ﻋﻘﻴـﺪه‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ از راه ﺗﺤﻤـﻞ ﻣﺤﺮوﻣﻴـﺖﻫـﺎ و ﺻـﺒﺮ و‬
‫ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺸﺎر و آزار دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﭘـﺬﻳﺮ ﺑـﻮد اﻣـﺎ در ﻣﺪﻳﻨـﻪ‬
‫ﺑﺮاي دﻓﺎع از اﻳﻤﺎن و ﻋﻘﻴﺪه‪ ،‬ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ﺑﺮﻧﺪه‪ ،‬و ﺗﻴﺮﻫﺎي دوزﻧﺪه‪ ،‬و ﻧﻴـﺰهﻫـﺎي‬
‫ﺳﺮﻧﮕﻮن ﻛﻨﻨﺪه و ﺷﻮر و ﺣﻤﺎﺳﻪﻫﺎي ﺳﻠﺤﺸﻮري‪ ،‬و ﻗﻬﺮ وﺧـﺮوش ﻣﺒـﺎرزﻃﻠﺒﻲ‬
‫ﻣﺮدان ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻜﺎر ﻣﻲاﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬در ﻣﻜﻪ وﻇﻴﻔﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﻨﺤﺼﺮ در )ﺑ‪‬ﻼغ ﻣﺒـﻴﻦ( و اﺑـﻼغ آﻳـﻪﻫـﺎي ﻗـﺮآن و‬
‫ﺗﺰرﻳﻖ اﻳﻤﺎن و ﻧﻴﺮوي ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ در ﻗﻠﺐ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬و ﺑـﺎﻻﺧﺮه ﻛـﺎر ﻓﺮدﺳـﺎزي‪،‬‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ اﻣﺎ در ﻣﺪﻳﻨﻪ وﻇﻴﻔﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص از ﻳﻜﻄﺮف ﺑﺴﻴﺞ ﻧﻴﺮوﻫﺎ و ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ‬
‫ﻛﻞ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ‪ ،‬و ﺗﺠﻬﻴﺰ اﻣﻜﺎﻧﺎت و ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳـﺖ‪ ،‬و‬
‫اﻓﺴﺮان ارﺷﺪي را ﻻزم دارد ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ ﻣﻬﺎرت و زورﻣﻨﺪي ﺳﺮاﭘﺎ در اﻃﺎﻋﺖ او‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺸﻴﺮي ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن او ﻛﺸﻴﺪه ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻔﺮﻣﺎن او ﺑﻪ ﻏﻼف ﺑﺮوﻧـﺪ‬
‫و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪﻫﺎ و ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮدن راﺑﻄﻪﻫـﺎي ﭘﻴﭽﻴـﺪه اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و در راه ﭘﻴﺎده ﻛﺮدن ﻓﺮاﻣﻴﻦ ﺳﻤﺎوي ﻣﻐﺰﻫﺎي ﻣﺘﻔﻜﺮ و ﭘﺮﻧﺒﻮع و ﻣﻄﻴﻌﻲ را‬

‫‪ - 1‬از ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺟﻮ ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﺟﻮ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺨﻮﺑﻲ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺣﺎدﺛﻪ ﻫﺠﺮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻧﻪ ﻳﻚ اﻣﺮ اﺗﻔﺎﻗﻲ و اﺟﺒﺎري‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﻳﻚ اﻣﺮ ﺣﺴﺎب ﺷﺪه در ﺣﻜﻢ و ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺪا ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻛﻪ دوره ﺳﻴﺰده ﺳﺎﻟﻪ آﻣﻮزش و ﻓﺮدﺳﺎزي را در‬
‫ﻣﻜﻪ ﮔﺬراﻧﻴﺪه اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﻋﻤﻠﻲ ﻛﺮدن اﻳﻦ آﻣﻮزﺷﻬﺎ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﺎزﻳﻬﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ آزاد ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﻮد‪) :‬ﻫﺪف‬
‫ﻫﺠﺮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ(‪.‬‬

‫‪80‬‬
‫ﻻزم دارد ﻛﻪ ﻣﺸﻌﻠﻬﺎي ﻓﺮوزاﻧﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻔﺮﻣـﺎن ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪاص اﻓﺮوﺧﺘـﻪ و‬
‫ﺧﺎﻣﻮش ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻻ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺟﻮ ﻣﻜﻪ و ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﺮده‪ ،‬و از ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت روﺣﻲ‬
‫و ﺟﺴﻤﻲ ﻓﺎروق ﻫﻢ آﮔﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮﺑﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﺣﺴﺎس ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﻓـﺎروق در‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ وﺟﻮدش‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺒﻮغ و درك و ﻓﺮاﺳﺘﺶ‪ ،‬و ﺟﻠﻮهﻫﺎي اﻳﻤﺎن ﺑﺨﺪا و‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش و ﺑﺎزوان ﻣﻔﺘﻮل و ﭘﺮﻗﺪرﺗﺶ‪ ،‬و ﻧﻴﺰه و ﺗﻴﻎ و ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﺮﻧﺪهاش ﻋﻤﻮﻣﺎً زﻧﺪاﻧﻲ‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺟﻮ آزاد ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي او ﭼﻪ ﺟﻮﻻﻧﮕﺎه ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ اﺳﺖ! ﻛـﻪ در راه اﺟـﺮاي‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم و ﺑﻘﻮل ﺧﻮدش در راه ﻏﻼﻣﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺨـﻮﺑﻲ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺟﺴﻤﻲ ﻓﻜﺮي‪ ،‬ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي ﺧﻮد را ﺑﺤﺮﻛﺖ در آورد‪ ،‬و در ﺣﻀﻮر‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در راه ﭘﻴﺸﺒﺮد اﺳﻼم ﻣﻬﺎرت و ﺟﺎﻧﺒﺎزي و ﻓﺪاﻛﺎرﻳﻬﺎﻳﻲ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‬
‫ﻛﻪ ده ﺳﺎل ﺑﻌﺪ و ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺎر‪ ،‬ﺑﺤﻀﻮر ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻛﺎرﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد را در اﻳﻦ‬
‫دو ﻛﻠﻤﻪ ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪» -1‬در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻛﺸﺪهاي ﺑﻮدم‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺎ او ﻣﺮا ﺑﻪ ﻏ‪‬ﻼف ﻧﻤﻲﻛﺸـﻴﺪ‬
‫‪1‬‬
‫و از ﻛﺎري ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻲﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺮ ﻧﻘﻄﻪي ﻧﺸﺎﻧﻢ ﻣﻲداد‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻣﻲرﻓﺘﻢ«‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪» -2‬در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﻏﻼم و ﮔﺎرد ﻣﺤﺎﻓﻆ او ﺑﻮدم«‪.‬‬

‫ُﻨﺖ ﻋَﺒﺪه و ِ‬
‫ﺧﺎدﻣ ُﻪ‬ ‫‪ - 1‬ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 528‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 63‬و ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﻋﻘﺎد‪» :‬ﻛﻨﺖ ﻣﻊ رﺳﻮل اﷲ ﻓﻜ ُ‬
‫ُ‬
‫و ِﺟﻠﻮازَ ُه« اﻟﺠﻮاز اﻟﺸﺮﻃﻲ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮاﺳﻮي )اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس( در زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 18‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻋﻤﺮ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎزور ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎزوي ﻣﺤﻤﺪ)ص( راه ﻣﻲرﻓﺖ ﺗﺎ ﻫﺮ ﻣﺘﺠﺎﺳﺮي را ﺑﻪ زور ﺑﺎزوان ﺗﻨﺒﻴﻪ ﻛﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪81‬‬
 ‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﺮﻳﻦ ﺟﻮﻻﻧﮕﺎه ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ دﻳﻨﻲ ﻓﺎروق‬
‫ﺣﺎﻻ ﻣﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎرﻧﺎﻣﻪ ﺧﻼﺻﻪ ﺷﺪه ﻓﺎروق را ﺑﺎز ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬و ﺑﺤﺮﻛﺖ ﺑـﺎزوان‬
‫ﻣﻔﺘﻮل و ﭘﺮزور او در رزﻣﮕﺎﻫﻬﺎ‪ ،‬و ﺑﺤﺮﻛﺖ اﻣﻮاج ﺑﺮق ﺷﻤﺸـﻴﺮ او ﺑـﺮ ﻛﻠـﻪ دﺷـﻤﻨﺎن‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬و ﺑﺤﺮﻛﺖ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺳﺮﻳﻊ و دورﺑﻴﻦ او در ﻣﺠﺎﻟﺶ ﻣﺸﻮرﺗﻲ‪ ،‬و ﺑـﻪ ﻃﭙﻴـﺪن‬
‫دل او در ﺗﺎر و ﭘﻮد ﻣﺤﺒﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ‪ ،‬و ﺑـﺎﻻﺧﺮه ﺣﺮﻛـﺖ ﺗﻤـﺎم وﺟـﻮد ﻋﻤـﺮ در‬
‫ﺟﻮﻻﻧﮕﺎه آزاد ﻣﺪﻳﻨﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻳﻚ ﻧﮕـﺎه ﮔـﺬرا داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ‪ ،‬اﻣـﺎ از‬
‫آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﺎروق در ﻗﻴﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﻬﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻪ ﺣﺮﻛﺘﻬﺎي ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي او‬
‫را در ﺿﻤﻦ اﻗﺪاﻣﺎت و ﻓﺮﻣﺎﻧﻬﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ ﺑﺎﻳـﺪ از‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت و ﻓﺮﻣﺎﻧﻬﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺤﺚ ﻛﻨـﻴﻢ ﺗـﺎ در ﺿـﻤﻦ آﻧﻬـﺎ ﻓـﺎروق را‬
‫ﺑﺸﻜﻞ ﻣﻬﺮه درﺷﺖ ﻗﺪرت‪ ،‬ﺗﻔﻜﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻣﻬﺎرت‪ ،‬ﻓﺪاﻛﺎري و اﻳﻤﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ ﺑﺮادر ﺧﻮاﻧﺪه ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﻛﻪ زﻳﺮﺑﻨﺎي ﻫﻤﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ در ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬اﺗﺤـﺎد و ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺣﺪت و روح ﺑﺮادري آﻧﻬـﺎ اﺳـﺖ‪ ،‬در آﺧـﺮﻳﻦ ﻣﻨـﺰل ﻫﺠـﺮت در وادي‬
‫راﻧﻮﻧﺎء ﭼﻨﺪ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﻤﺪﻳﻨﻪ ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﺎ ﻳﺎراﻧﺶ‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﺎروق ﺑـﺎ ﻗﺎﻣـﺖ‬
‫ﺑﻠﻨﺪش در ﻣﻴﺎن ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﺎﻳﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ وﺣﺮﻛﺖ زﺑﺎن و اﻧﺪاﻣﻬﺎ و ﺣﺘـﻲ‬
‫ﺣﺮﻛﺖ اﻓﻜﺎر آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻤﺎز دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﺗﻨﻈـﻴﻢ ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ و ﺑﻤﺤـﺾ ورود ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬درﺻﺪد ﺗﺎﺳﻴﺲ ﺑﻨﺎﻳﻲ اﺳﺖ )ﻣﺴﺠﺪ( ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در آن ﺟﻤﻊ و ﻫﻤﺎ ﻫﻨﮓ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺎروق در ﺗﺸﻴﻴﺪ اﻳﻦ ﺑﻨﺎ و ﺣﻤﻞ وﻧﻘﻞ ﺻﺨﺮهﻫـﺎي ﺳـﻨﮕﻴﻦ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎي دﻳﻮار آن ﻧﻴﺮوي ﺷﮕﺮف ﺧﻮد ر ا ﻛﺎﻣﻼً ﺑﻜـﺎر اﻧﺪاﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ و در اﻳـﻦ اﺛﻨـﺎ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصوﺣﺪت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﭼﻨﺪ درﺟﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬و ﻃﺮح )ﻣﺆاﺧﺎة( ﻋﻘﺪ ﺑﺮادر‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﮔﻲ را اﻋﻼم ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﺑﺮادر ﺧﻮاﻧﺪه ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و ﺣﻤـﺰه‬

‫‪82‬‬
‫و زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣﺎرﺛﻪ ﺑﺮادر ﺧﻮاﻧﺪه ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ 1‬ﺑﺮادر ﺧﻮاﻧـﺪه‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ دو ﺑﺮادر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و دو‪ 2‬وزﻳﺮ ﻣﺸﺎور ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و دو ﭘﺪر‬
‫زن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺑﻌﺪاً دو ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﻫـﻢ دو ﻣـﻮﻧﺲ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ در‬
‫آراﻣﮕﺎه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و در ﺣﺎل ﺣﻴﺎت و ﻣﻤﺎت ﺑﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ و در ﺧـﺪﻣﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫رؤﻳﺎي ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﻓﺎروق درﺑﺎره اذان‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺑﻨﺎي ﻣﺴـﺠﺪ )ﭘﺎﻳﮕـﺎه ﻳﻜﺘﺎﭘﺮﺳـﺘﻲ و وﺣـﺪت ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن( ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬
‫دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﺑﺮاي اداي ﻧﻤـﺎز ﺑﺼـﻮرت ﻫﻤﺎﻫﻨـﮓ و‬
‫دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻴﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬و وﺳﻴﻠﻪاي ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎزﻫﺎ‬
‫ﺑﻤﺴﺠﺪ دﻋﻮت ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺮﺧﻲ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛـﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﭘﻴـﺮوان ﻣﻮﺳـﻲ‪ ،‬از ﺑـﻮق‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص آﻧﺮا رد ﻣﻲﻛﻨﺪ وﺑﺮﺧﻲ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﭘﻴـﺮوان‬
‫ﻋﻴﺴﻲ‪ ‬از ﻧﺎﻗﻮس‪ ،‬زﻧﮓ ﺑﺰرگ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص آﻧﺮا رد ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻋﻤﺮ‬
‫ﻣﺎﻣﻮر ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ روز دﻳﮕﺮ دو ﭼﻮب ﻣﺨﺼﻮص را ﺑﺮاي ﻧﻮاﺧﺘﻦ ﻧﺎﻗﻮس ﺗﻬﻴﻪ ﻛﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺷﺐ ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺧﻴﺎل ﺧﻮاﺑﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﺧﻮاب ﺑﺎو ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ از ﻧﺎﻗﻮس‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬و ﺑﺠﺎي آن‪ ،‬ﻃﻨﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت را )اﷲ اﻛﺒﺮ‪ ...‬ﺗﺎ آﺧﺮ( اذان‪ ،‬اﻋﻼم وﻗـﺖ‬

‫اﻟﻨﺒﻲ)ص( َﺑﲔَ َاﰊ ٍ‬

‫ﺑﻜﺮاﻟﺼﺪﻳﻖ و ﻋُﻤﺮ ﺑﻦ‬ ‫‪ - 1‬ﺳﻴﺮه ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 13‬و ﻋﺒﺎرت اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪) :‬آﺧﻲ ﱠ‬
‫ِ‬
‫اﳋﻄﺎب( و رواﻳﺘﻬﺎي دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮادر ﺧﻮاﻧﺪه ﻓﺎروق )ﻋ‪‬ﺘﺒﺎن( )ﻣ‪‬ﻌﺎذ( )ﻋﻮﻳﻢ( اﻣﺎ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ ﻛﻪ از ﺣﻴﺚ دراﻳﺖ و‬
‫رواﻳﺖ ﺑﻌﻤﻞ آﻣﺪ ﻫﻤﺎن ﻗﻮل اول اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي را در ﻧﻈﺮ ﻣﺎ راﺟﺢ ﻧﺸﺎن داد ﺑﻪ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 338:‬و ﺣﻴﺎة ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ - 2‬اﻟﺪﺑﺎﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 134‬و در ﺣﺪﻳﺚ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص آﻧﻬﺎ را وزﻳﺮ ﺧﻮد ﺧﻮاﻧﺪه‪.‬‬

‫‪83‬‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺮار دﻫﻴﺪ‪ 1،‬و ﺳﺤﺮﻛﺎه ﺑﺨﺼﻮص ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣـﻲﺷـﺘﺎﺑﺪ ﺗـﺎ ﺧـﻮاﺑﺶ را ﺑـﺎو‬
‫ﻋﺮﺿﻪ ﻛﻨﺪ اﻣﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ وﺣﻲ ﺧﺪا ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در اﻳﻦ ﺑـﺎره از او ﺳـﺒﻘﺖ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻼل‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﻴﺎﻫﭙﻮﺳﺖ ﻻﻏﺮ اﻧﺪام و ﺗﻨﺪ و ﻟﺠﻮج و وﻓﺎدار‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺎم ﺧﺎﻧﻪ زن ﺑﻨﻲ‬
‫ﻧﺠﺎري‪ ،‬ﻛﻪ در ﭘﻬﻠﻮي ﻣﺴﺠﺪ و از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭘﺮﻳـﺪه و ﺑـﺎ ﺻـﺪاي ﮔﻴـﺮا و‬
‫ﻧﺎﻓﺬي ﺑﺮ روي آﺳﻤﺎن ﺣﺠﺎز ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲزﻧﺪ )اﷲ اﻛﺒﺮ اﷲ اﻛﺒﺮ‪ ....‬ﺗﺎ آﺧﺮ ﻛﻠﻤﺎت اذان( و‬
‫ﻋﻤﺮ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت ﺷﮕﻔﺖ زده و از رﻣﻮز و اﺳﺮار ﺟﻬـﺎن ارواح و‬
‫رؤﻳﺎﻫﺎي ﺻﺎدق ﻏﺮق در ﺗﻔﻜﺮ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺤﻀﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﻲرﺳﺪ و ﺧﻮاب ﺧﻮد‬
‫را ﺑﺮاي او ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬ﻓَﻠ‪‬ﻠّﱢﻪ اﻟﺤ‪‬ﻤﺪ‪ 2،‬ﭘﺲ ﺑﺮاﻳﻲ ﺧﺪاﺳﺖ‬
‫ﺳﭙﺎس«‪.‬‬
‫ﻓﺎروق‪ ،‬ﺑﺎزرﮔﺎن ﻣﻜﻪ‪ ،‬در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻛﺎر ﻛﺸﺎورزي ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﺗﺤﺎد ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﭘﻲرﻳﺰي ﻛﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬و ﺑـﺎﻻﺗﺮﻳﻦ‬
‫درﺟﻪ اﺗﺤﺎد را ﺑﺮادري ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺤﻜﻢ ﻗﺮآن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺑﺮادر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧـﺪ‬
‫ﺧﻮ ٌة( اﻣﺎ در دﻳﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﻪ اﺗﺤﺎد ﺷﻌﺎرﻳﺴـﺖ ﻇـﺎﻫﺮي‪ ،‬و ﻧـﻪ ﺑـﺮادري‬‫ِ‬
‫)اﻧﲈ اﳌﻮﻣﻨﻮن ا َ‬
‫ﺗﻌﺎرﻓﻲ اﺳﺖ ﺧﺸﻚ! و ﺑﺮادري ﺑﺪون ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟـﻪ اﻣﻜـﺎن ﺗﺤﻘـﻖ ﻧـﺪارد‪ ،‬و‬

‫‪ - 1‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 58‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﻄﻠﺐ اذان رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪،‬‬
‫ج‪ ،2‬ص‪ 2‬و ﻧﺴﺎﻳﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 103‬ﻧﻴﺰ آﻧﺮا رواﻳﺖ ﻛﺮهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺎروق در ﺟﻠﺴﻪ ﻣﺸﻮرﺗﻲ و در ﺣﺎل ﺑﻴﺪاري‪ ،‬ﻧﻪ در ﺧﻮاب‪،‬‬
‫ﮔﻔﺘﻦ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت را ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻗﺒﻮل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و در ﺳﻴﺮه اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 330‬و ﻣﺴﺘﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪،‬‬
‫ج‪ ،4‬ص‪ 43‬رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﻳﺪ اﻳﻦ ﺧﻮاب را دﻳﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺧﻮاب او دﺳﺘﻮر اذان ﺑﻪ‬
‫ﺑﻼل داد و ﺳﭙﺲ ﻓﺎروق ﮔﻔﺖ ﻣﻨﻬﻢ ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﺧﻮاب را دﻳﺪهام و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪232‬و ‪ 233‬ﺑﻪ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ‬
‫اﻗﻮال ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ - 2‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 416‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.19‬‬

‫‪84‬‬
‫ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ دو ﻧﻔﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺑﺮادر ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ اﻣﺎ ﻳﻜﻲ ﺑﻜﺎرد و دﻳﮕﺮي ﺑﺨﻮرد! ﻳﻜـﻲ‬
‫در زﻳﺮﺳﺎﻳﻪ ﺑﻴﺎﺳﺎﻳﺪ و دﻳﮕﺮي در ﻋﺮق ﻏﺮق ﺷﻮد! و ﻳﻜﻲ زﺣﻤﺘﻜﺶ و ﻣﺤﺮوم ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و دﻳﮕﺮي ﺑﺪون زﺣﻤﺖ داراي ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ! و ﻫﻤﻴﻦ ﺷﺮط ﺑﺮادري اﻳﺠﺎب ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﻳﺎران ﻣﻬﺎﺟﺮ در ﺗﺤﻤﻞ ﻣﺸﻘﺖ و رﻧﺞ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺑﺮادران اﻧﺼـﺎري ﺑﺮاﺑـﺮي‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺗﺎ ﺳﺎﻟﻬﺎي دﻳﮕﺮ و ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎن ﺟﻬﺎد و درﻳﺎﻓﺖ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑـﺮاي‬
‫اﻣﺮار زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺎري را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ رﺑﻴـﻊ ﺑﺨﺮﻳـﺪ و‬
‫ﻓﺮوش ﻣﺸﻐﻮل ﺷﻮﻧﺪ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف دﻛﻪ ﭘﻨﻴﺮ و ﻛﺮه‪ 1‬ﻓﺮوﺷﻲ را داﻳﺮ ﻛـﺮد و‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺳﺎﺑﻖ ﻣﻜﻪ‪ ،‬و ﻋﻠﻲ ﺟﻮان ﻛـﺎر ﻧﻜـﺮده و ﻋﻤـﻮزاده و ﺑـﺮادر‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در زﻣـﻴﻦ اﻧﺼـﺎر ﺑـﻪ ﻛﺎرﻫـﺎي ﺳـﺨﺖ ﻛﺸـﺎورزي ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ‪ 2،‬و‬
‫ﻣﺤﺼﻮل ﺧﻮﻳﺶ را ﻃﺒﻖ ﻗﺮارداد‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺎﺣﺐ زﻣﻴﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ 3،‬و از ﻛﺪ ﻳﻤـﻴﻦ و‬
‫ﻋﺮق ﺟﺒﻴﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﺎده ﺧﻮد را ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎل اول ﻫﺠﺮي‪ :‬و آراﻣﻴﻬﺎي ﻗﺒﻞ از ﻃﻮﻓﺎن!‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭘﺲ از اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ وﺣﺪت و ﺑـﺮادري و ﺑﺮاﺑـﺮي در ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﺎ اﻧﻌﻘﺎد ﻳﻚ ﻗﺮارداد دور ﺷﻬﺮي‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨـﻪ را‬
‫اﻋﻢ از ﻳﻬﻮدﻳﻬﺎ و ﻋﺮﺑﻬﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻏﻴﺮﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﮔﻴﺮ ﻣﺘﺤـﺪ ﻧﻤﺎﻳـﺪ و ﻃﺒـﻖ‬
‫ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺑﻴﺮون ﺷﻬﺮي ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ اﻃﺮاف ﺷﻬﺮ را ﻧﻴﺰ ﺑﺎ آﻧﻬـﺎ ﻣﺘﺤـﺪ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬و ﺑـﺎ‬
‫ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺮد و ﺑﺤﺚ آزاد ﺑﺎ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻳﻬﻮد و ﻋﻘﻼي ﻗﺒﺎﻳﻞ‬

‫‪ - 1‬ﺣﻴﺎة ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص‪ 223‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 383‬و در ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري )ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺰارﻋﻪ و ﻣﺨﺎﺑﺮه(‬
‫ارﺷﺎد ﺳﺎري ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.177‬‬
‫‪ - 2‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 3‬ﺣﻴﺎة ﻣﺤﻤﺪي‪ ،‬ص‪.223‬‬

‫‪85‬‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﺴﻮي اﺳﻼم ﺟﻠﺐ ﻧﻤﻮده وﻋﺪه زﻳﺎدي ﺑﻪ اﺳﻼم رو آوردهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪ‬
‫ﻣﻌﺮوف ﻳﻬﻮد‪ 1،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻼم ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﺗﺮﺳﺎﻧﺪن ﻗﺮﻳﺶ و ﺗﺎﻣﻴﻦ‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻣﻨﻴﺖ ﺷﻬﺮ‪ ،‬در ﻣﺎه ﻫﺸﺘﻢ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر‪ 2،‬ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم ﺑﺮ ﺑـﺎﻻي ﻳـﻚ‬
‫ﺳﺘﻮن ﺳﻮاره ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺣﻤﺰه ﻋﻤﻮي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎﻫﺘﺰاز در ﻣﻲآﻳﺪ و در ﺳـﺎﺣﻞ درﻳـﺎ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻴﺼﺪ ﺳﻮار ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﻛﻪ اﺑﻮﺟﻬﻞ در راس آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣـﺎﻧﻮر ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﻣـﻲدﻫـﺪ و‬
‫ﺑﺪون ﺟﻨﮓ و ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻤﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮ ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪ ﻣﺎه دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي دوﻣـﻴﻦ ﺑـﺎر‪،‬‬
‫ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم ﺑﺮ ﺳﺘﻮن ﺳﻮاره ﺷﺼﺖ ﻧﻔﺮي ﺑﻔﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ )ﻋ‪‬ﺒﻴـﺪ ﺑـﻦ ﺣـﺎرث( ﺑﺮاﻓﺮاﺷـﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و در آﺑﻲ از آﺑﻬﺎي ﺣﺠﺎز در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﺘﻮن ﺳﻮاره دوﻳﺴﺖ ﻧﻔﺮي‪ ،‬ﻛﻪ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن‬
‫در راس آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻮر ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗـﺎص ﺗﻴـﺮي ﻣـﻲاﻧـﺪازد‬
‫)اوﻟﻴﻦ ﺗﻴﺮ‪ 3‬در اﺳﻼم( و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺳﺎل اول ﻫﺠﺮي ﺑـﺎ اﻳﺠـﺎد ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲﻫـﺎ و ﺗﺸـﻴﻴﺪ‬
‫ﻣﺒﺎﻧﻲ وﺣﺪت و ﺑﺮادري اﺳﻼﻣﻲ و ﻣﺘﺤﺪ ﻛﺮدن اﻗﺸﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬و ﺗﺎﺳـﻴﺲ‬
‫ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ )ﻣﺴﺠﺪ( و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺎﻧﻮر ﻧﻈﺎﻣﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻛﻢ ﺳـﺮ‬
‫و ﺻﺪا و ﺧﺎﻣﻮش و آرام‪ ،‬اﻣﺎ در ﺑﺎﻃﻦ ﺗﻮﻓﻨﺪه و آﻣﺎده ﺟﻬﺶ و ﺷـﻮرش! و در ﻳـﻚ‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮ آراﻣﺶ ﻗﺒﻞ از ﻃﻮﻓﺎن! و ﺑﺎ ﻓﺮا رﺳﻴﺪن ﺳﺎل دوم ﻫﺠﺮي ﻓﺮﻣـﺎن ﺟﻬـﺎد ﺻـﺎدر‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و دروازهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮ روي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و دروازهﻫﺎي ﺟﻬﻨﻢ ﺑﺮ روي ﻛـﺎﻓﺮان‬

‫‪ - 1‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.394‬‬

‫‪ - 2‬ﺣﻴﺎة ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ص‪ ،234‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪210‬و‪.234‬‬
‫‪ - 3‬ﺣﻴﺎة ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص‪ 243‬و ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﻟﻒ در ﻛﺘﺎب دﻳﮕﺮي ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ص‪ 59‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻓﺎروق در ﺳﺎل اول ﻫﺠﺮي ﺷﻮر وﻋﻼﻗﻪ زﻳﺎدي را ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ را در ﺧﺎرج‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﺎو ﺑﺴﭙﺎرد وﻟﻲ ﺗﺪاﺑﻴﺮ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪاﻧﻪ و ﺻﺮاﺣﺖ ﻓﺎروق اﻳﺠﺎب ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص او را ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد در ﺷﻬﺮ‬
‫ﻧﮕﻬﺪارد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬

‫‪86‬‬
‫ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و ﭼﻨﺎن ﻃﻮﻓﺎﻧﻲ از ﻗﻬﺮ و ﺧﺮوش ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﺿﺪ ﻛﻔﺮ ﻣﻜـﻪ‪ ،‬و ﺳـﭙﺲ‬
‫ﻛﻔﺮ ﺣﺠﺎز و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﺳﭙﺲ ﻛﻔﺮ ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻣﻮاج ﻣﺘﻼﻃﻢ آن‪ ،‬ﺗﺎ ﻓﺮاز‬
‫ﺑﺎمﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ ﺟﻬﺎن ﭘﻴﺶ ﻣﻲرود‪ ،‬و از ﺳﺎل دوم ﻫﺠـﺮي ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ و در ﻗﻠـﺐ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﻃﻮﻓﺎﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ دو ﻣﻄﻠﺐ ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺣﺮﻛﺖ ﺷﻤﺸـﻴﺮ ﻓـﺎروق در ﺻـﺤﻨﻪﻫـﺎ و در ﺣـﺎل ﻣﺤﺎﻓﻈـﺖ از ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﻬﺎي او‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺣﺮﻛﺖ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺗﻴﺰﺑﻴﻦ و واﻗﻊ ﻧﻤﺎ در ﺟﻠﺴﺎت ﺷﻮراﻫﺎ‬

‫‪87‬‬
 ‫»ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ ،‬ﻓﺎروق در رﻛﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص در ﺗﻤﺎم ﻏﺰوهﻫﺎ«‬
‫ﻓﺎروق در ﻏﺰوه ﺑﺪر‬
‫ﻫﺸﺘﻢ رﻣﻀﺎن ﺳﺎل دوم ﻫﺠﺮي اﺳﺖ و ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ ص ﺧﺒـﺮ رﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺳـﭙﺎه‬
‫ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺐ از ﻧﻬﺼﺪ و ﭘﻨﺠﺎه‪ 1‬ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ‪ ،‬از ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﻳﻞ‪ ،‬ﺑﺠﺰ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻨﻲ ﻋـﺪي‪) 2‬ﻗﺒﻴﻠـﻪ‬
‫ﻓﺎروق( ﺑﻘﺼﺪ ﻗﺘﻞ و اﺳﺎرت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺤﻮ اﺳﻼم‪ ،‬ﻋﺎزم ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻌـﺪ‬
‫از ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﺎ ﻳﺎران ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻤﺸﻮرت ﻣـﻲﻧﺸـﻴﻨﺪ‪ ،‬و ﺗﺼـﻤﻴﻢ ﺧـﻮد را ﺑـﺮ ﺟﻨـﮓ ﺑـﻪ راي‬
‫ﻣﻲﮔﺬارد‪ ،‬اول اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻴﺰﻧﺪ و راي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ‪ 3‬ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻘﺪاد و ﺳﭙﺲ ﻋﻤﻮم ﻳﺎران‪ ،‬ﺟﻨﮓ را ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ و ﺳـﭙﺎه ﺳﻴﺼـﺪو ﺳـﻴﺰده‬
‫ﻧﻔﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻫﺸﺘﺎد و ﺳﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮ و ﺑﻘﻴﻪ اﻧﺼﺎر‪ ،‬در رﻛﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﻣﻬﺎﺟﻢ ﻛﻔﺮ‪ ،‬از‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬وﺳﺎﻳﻞ ﻧﻘﻠﻴﻪ ﺗﻨﻬﺎ دو اﺳﺐ وﻫﻔﺘﺎد ﺷﺘﺮ اﺳـﺖ‪ 4‬ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ و ﻋﻠـﻲ‬
‫)ﺑﺮادر ﺧﻮاﻧﺪي او( ﻛﻪ اﻓﺮاد ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺷﺘﺮ و اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ‪) 5‬ﭘﺴﺮ ﺧﻮاﻧـﺪه‬
‫او( ﻛﻪ اﻓﺮاد ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺷـﺘﺮ و اﺑـﻮﺑﻜﺮ ﻋﻤـﺮ‪) 6‬ﺑـﺮادر ﺧﻮاﻧـﺪة ﻫﻤـﺪﻳﮕﺮ و‬
‫ﻣﺸﺎورﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف )ﻫﺮ ﺳﻪ( ﺑﺎ ﻳﻚ ﺷﺘﺮ و ﺑﻘﻴﻪ ﻫﻢ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻔـﺮ‬

‫‪ -1‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 133‬و وﺳﻴﻠﻪ ﻧﻘﻠﻴﻪ ﺳﭙﺎه ﻗﺮﻳﺶ ﻳﻜﺼﺪ اﺳﺐ و ﻫﻔﺘﺼﺪ ﺷﺘﺮ‬
‫‪ -2‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪47‬‬
‫‪ -3‬اﺳﻼمﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬ص ‪ 148‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪،1‬ص‪.135‬‬
‫‪ -4‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ 1‬ص‪135‬‬
‫‪ - 5‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،134‬در اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،260‬ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و ﻋﻠﻲ و ﻣﺮﺛﺪ ﻫﺮ ﺳﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﺮ‬
‫ﻳﻚ ﺷﺘﺮ ﺳﻮار ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪135‬‬

‫‪88‬‬
‫ﺑﺎ ﻳﻚ ﺷﺘﺮ و ﺑﻘﻴﻪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺗﺤﻤﻞ رﻧﺞ و ﭘﻴﻤﻮدن ﺷﺼﺖ ﻣﻴﻞ راه‪ 1‬در ﺟﻠﻮ ﭼﺸﻤﻪ آب ﺑﺪر‪،‬‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﭙﺎه ﻛﻔﺮ ﻓﺮود ﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﺑﺮ ﺑﺎﻻي‪ 2‬ﺗﭙﻪ ﻛﻮﭼﻜﻲ‪ ،‬ﻣﺸﺮف ﺑﺮ ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺳﺎﻳﺒﺎﻧﻲ‬
‫)ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ( ﺑﺮاي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪3‬ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎروق‪ ،‬در ﻣﺤﻞ ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ و ﮔﺎرد ﻣﺤﺎﻓﻆ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‬
‫آﻏﺎز روز ﻫﻔﺪﻫﻢ رﻣﻀﺎن اﺳﺖ‪ ،‬دو ﺳﭙﺎه در ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺻﻒآراﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬
‫درﺳﺎﻳﺒﺎن )ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ( اﺳﺖ‪ ،‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ‪ ) 4‬آن ﻳﻜﻲ ﻋﻨﺼﺮ ﺣﻠﻢ و اﻳﻤﺎن‪ ،‬و اﻳﻦ‬
‫ﻳﻜﻲ ﻋﻨﺼﺮ ﻗﻬﺮ و ﺧﺮوش اﺳﻼم( ﺑﺮاي ﺣﺮاﺳﺖ از ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ﻋﺮﻳـﺎن‬
‫در ﻛﻨﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﺣﺎل آﻣﺎدهﺑﺎش اﻳﺴﺘﺎدهاﻧﺪ‪ ،‬اﺳﻮد ﻣﺨﺰوﻣـﻲ از ﺳـﭙﺎه ﻗـﺮﻳﺶ ﺑـﺎ ﻓﺮﻳـﺎد‬
‫ﻣﺒﺎرزﻃﻠﺒﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﻣﻲآﻳﺪ و ﺣﻤﺰه او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺷﻴﺒﻪ و وﻟﻴﺪ ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ ﻣﻴـﺪان‬
‫ﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﺑﺪﺳﺖ ﺣﻤﺰه و ﻋﻠﻲ ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،5‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن اﻳﻦ ﺳﻪ ﻣﺮد ﺟﻨﮕـﻲ‪ ،‬ﻫﻴﺠـﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در اﻧﺘﻈﺎر ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬و آﺗﺶ ﺧﺸﻢ ﺳﭙﺎه ﻛﻔﺮ ﺑـﻪ ﺣـﺪي‬
‫ﻣﺸﺘﻌﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را آﻣﺎج ﺗﻴﺮاﻧﺪازﻳﻬﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺑﻀﺮب ﻳﻜـﻲ‬
‫از اﻳﻦ ﺗﻴﺮﻫﺎ‪ 6‬ﻣ‪‬ﻬﺠ‪‬ﻊ‪ 7‬ﻏﻼم آزاد ﺷﺪة ﻓـﺎروق ﺷـﻬﻴﺪ ﻣـﻲﮔـﺮدد) اوﻟـﻴﻦ ﺷـﻬﻴﺪ اﺳـﻼم‪،( 8‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﭘﺲ از ﺷﻠﻴﻚ اﻳﻦ ﺗﻴﺮﻫﺎ و ﺷﻬﺎدت ﻣ‪‬ﻬﺠ‪‬ﻊ ﻓﻮراً از ﺗﭙـﻪاي ﻛـﻪ ﺑـﺮ آن ﺳـﺎﻳﺒﺎن‬

‫‪ -1‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،47‬در اﻟﻤﺠﻤﻊ اﻟﻮﺳﻴﻂ ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺖ ﻓﺮﺳﺦ)‪ 168‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ(‬
‫‪ -2‬اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬ص ‪154‬‬
‫‪ -3‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ج‪ ،1‬ص‪138‬‬
‫‪ -4‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،141‬و ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ، 3‬ص‪. 967‬‬
‫‪ -5‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪. 965‬‬
‫‪ -6‬اﺳﻼمﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬ص‪.154‬‬
‫‪ -7‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪. 274‬‬
‫‪ -8‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪141‬‬

‫‪89‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ و ﻣﺸﺘﻲ ﺳﻨﮕﺮﻳﺰه ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ‪ 1‬و ﺑﺎ ﻗﻬﻢ ﺧﺸﻢ ﺑﻄﺮف‬
‫ﺳﭙﺎه ﻗﺮﻳﺶ ﭘﺮﺗﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ » :‬روﻳﺘﺎن زﺷﺖ ﺑﺎد! آﻧﮕﺎه ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ‪،‬‬
‫ﺷُﺪ‪‬وا !‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و دو ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲرﻳﺰﻧﺪ و ﺟﻨـﮓ ﺑﺸـﺪت‬
‫آﻏﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ و ﺟﻨﮓ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ! ﻛﻔﺮ و اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﺳﺘﻢ و ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ‬
‫و ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎ دﻟﻬﺮه و اﺿﻄﺮاب ﺑﺪان ﺧﻴﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﺧـﺮوش ﺷﻤﺸـﻴﺮﻫﺎ و ﻓﺮﻳـﺎد‬
‫ﻧﻴﺰهﻫﺎ‪ ،‬و ﺷﻴﻪ اﺳﺒﺎن ﺗﺎزي‪ ،‬و ﺣﺐ ﺣﺐ ﺷـﺘﺮان ﻣﺴـﺖ‪ ،‬و رﺟﺰﻫـﺎي ﻏﺮورآﻣﻴـﺰ اﺷـﺮاف‬
‫ﻗﺮﻳﺶ‪ ،‬ﻳﺎران ﻣﺤﻤﺪ ص آﻫﻨﮓ آﻳﺎت ﻧﻮﻳﺪ ﺑﺨﺶ ﺧﺪا را ﮔـﻮش ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ از زﺑـﺎن‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬در ﻓﻀﺎ ﻃﻨﻴﻦاﻧﺪاز ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و ﺧـﺪا را ﺑـﺎ ﺧـﻮد و در ﻛﻨـﺎر ﺧـﻮد اﺣﺴـﺎس‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﭘﻴﺶ! اﻳﻦ ﻛﻠﻪﻫﺎ را ﺑﺰﻧﻴـﺪ و ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺳﺮ اﻧﮕﺸﺘﺎن آﻧﻬﺎ را ﺑﺰﻧﻴﺪ‪ «... 2‬و ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺷـﺪت و ﺻـﻼﺑﺘﻲ ﺑـﺮ دﺷـﻤﻨﺎن اﺳـﻼم ﺣﻤﻠـﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ در ﻣﺪت ﻛﻤﻲ‪ ،‬دﻫﻬﺎ ﻛﻠﻪ ﻛﻔﺮ‪ ،‬و از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﻠﻪ‪ 3‬اﺑﻮﺟﻬﻞ و ﻋ‪‬ﺘْﺒﻪ و ﺷﻴﺒﻪ‪ ،‬و اﻣﻴﻪ و‬
‫ﻏﻴﺮه را ﻣﻲ زﻧﻨﺪ و در ﺧﻮن ﻣﻲﻏﻠﻄﺎﻧﻨﺪ‪ ،4‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺗﺶ در ﻗﻠـﺐ ﺧـﺲ و ﺧﺎﺷـﺎك ﻛﻔـﺮ‬
‫ﭘﻴﺶ ﻣﻲروﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻣﻲرﺳﻨﺪ ﮔﺮدﻧﺶ را ﻣﻲزﻧﻨﺪ ‪ ،‬ﺗﺎ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺷﺪت ﺟﻨﮓ‪ ،‬اﻳـﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ از زﺑﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﻓﻀﺎي ﻣﻴﺪان ﻇﻨﻴﻦ اﻧﺪاز ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬
‫» ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ را‪ ،‬ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬و ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻋﺒـﺎس‬
‫را‪ ،‬ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﺎﺳﻼم در ﭘﻴﻤﺎن ﻋﻘﺒﻪ‪ ،‬ﻧﻜﺸﻴﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻮﻇﺐ ﺑﺎﺷﻴﺪ اﺑﻮاﻟﺒﺨﺘﺮي را‪،‬‬

‫‪ -1‬اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬ص‪ 154‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪969‬‬

‫‪ -2‬ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺨﺸﻲ از آﻳﺔ {‪i h g f e d cb a ` _ ~ } | { z y‬‬

‫‪ z q p o n m l k j‬اﻷﻧﻔﺎل‪12 :‬‬
‫‪ -3‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪. 287‬‬
‫‪ -4‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 47‬و ااﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪. 285‬‬

‫‪90‬‬
‫ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻧﻘﺺ ﭘﻴﻤﺎن ﺗﺤﺮﻳﻢ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻜﺸـﻴﺪ‪ .«1‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻳﺎراﻧﺶ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺷﺪت ﺟﻨﮓ ﺑـﺎﻳﻦ اﺧﻄـﺎر او ﻟﺒﻴـﻚ ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ‬
‫ﺧﻮﺷﻨﻮد ﻣﻲﺷﻮد اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﻣﻲﺷﻨﻮد ﻛﻪ اﺑﻮﺣ‪‬ﺬَﻳﻔﻪ در ﻳﻚ ﺑﺤﺮان رواﻧﻲ‬
‫ﻓﺎروق ﻛﺴﻲ را ﺗﻬﺪﻳﺪﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺮﻣﺎنﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺣﺮﻓﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬‬
‫ﻣﺎ ﭘﺪران و ﭘﺴﺮان و ﺑﺮادران ﺧﻮد را ﺑﻜﺸﻴﻢ ‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﺒﺎس را رﻫﺎ ﻛﻨﻴﻢ؟ ﺑﺨﺪا اﮔﺮ او را ﺑﺒﻴﻨﻢ‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﺮ روﻳﺶ ﻣﻲﻛﺸﻢ‪ ،‬و در ﮔﻮﺷﺶ ﻓﺮو ﻣﻲﺑﺮم« ﺗﺎ ﺣﺪي ﻧﺎراﺣـﺖ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬و ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺎروق ﻛﻪ در ﻛﻨﺎرش اﻳﺴﺘﺎده اﺳﺖ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳـﺪ‪» :‬اي اﺑـﻮ ﺣﻔـﺺ‪ ،‬اوﻟـﻴﻦ ﺑـﺎر اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺎروق را ﺑﺎﻳﻦ ﻛﻴﻨﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ، 2‬ﻣﻲﺷﻨﻮي ﻛﻪ اﺑﻮ ﺣﺬﻳﻔـﻪ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﺑـﺮ روي‬
‫ﻋﺒﺎس ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﻲﻛﺸﻢ«؟ ﻓﺎروق در ﺟﻮاب ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ‪ » :‬اي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪا‪ ،‬اﺟـﺎزه دﻫﻴـﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﮔﺮدن او را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ‪ 3‬ﺑﺰﻧﻢ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﺮا رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻜـﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص ﺑـﻪ ﻓـﺎروق‬
‫اﺟﺎزه ﻧﺪاد‪ ،‬و اﺑﻮﺣﺬﻳﻔﻪ از ﮔﻔﺘﺎر ﺧﻮد ﻧﺎدم و ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻔﺎره آن ﺳﺨﻦ ﻧﺎﺑﺠـﺎ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﺷﻬﻴﺪ ﺷﻮم و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣـﻪ ﺑﺸـﻬﺎدت‬
‫رﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎروق داﻳﻲ ﺧﻮد را در ﺑﺪر ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‬
‫ﺑﺎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻓﺎروق ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛـﻪ ﺧﻄـﺮ از ﺳـﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ دور‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻬﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺟﺎزه ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺮاي زدن ﻛﻠﻪﻫﺎي ﻛﻔﺮ ﺑـﻪ ﻗﻠـﺐ ﺳـﭙﺎه‬
‫ﻗﺮﻳﺶ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﺟﻤﻌﻴﺖ اﻧﺒﻮه ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻋﺠﻮﺑﻪ زورﻣﻨﺪ و ﻣﺨـﻮف‪ ،‬ﮔـﺮدن‬

‫‪ -1‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 28‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ج‪ ،3‬ص‪ 969‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪. 134‬‬
‫‪ -2‬اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬ص‪160‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪969‬‬
‫‪ -3‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 36‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ج‪ ،3‬ص‪ 969‬و اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬ص‪.160‬‬

‫‪91‬‬
‫آﻧﻬﺎ را ﻣﻲزﻧﺪ‪ ،1‬ﻳﻜﻲ ﻫﻢ )ﻋﺎﺻﻲ ﺑﻦ ﻫﺸﺎم( ﺧﺎﻟﻮ و داﻳﻲ ﻓﺎروق اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺪون ﺗﺄﻣـﻞ‬
‫ﮔﺮدن او را ﻫﻢ ﻣﻲزﻧﺪ زﻳﺮ اﻳﻤﺎن ﻓﺎروق ﺑﻪ ﺧﺪا و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮش‪ ،‬ﺑـﺮ ﻓـﺮاز ﻫﻤـﻪ ﻋﻮاﻃـﻒ و‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎت او ﻗﺮار دارد‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﻗﺒﻮل اﺳﻼم‪ ،‬ﻋﻀﻮ ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده اﻳﻤﺎﻧﻲ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫ﺑﻼل ﺣﺒﺸﻲ‪ ،‬ﺻﻬﻴﺐ روﻣﻲ‪ ،‬و ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺮادران او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ )ﻋﺎﺻﻲﺑﻦﻫﺸﺎم( داﻳﻲ‬
‫او ﺑﻴﮕﺎﻧﻪاي اﺳﺖ و ﺣﺘﻲ‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﻛﻔﺮ‪ ،‬دﺷﻤﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪون ﺗﺄﻣﻞ ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﻛﻨﺎر ﺳﺎﻳﺒﺎن )ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ( ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ آﻳـﻪ ﻫـﺎي ﻧﻮﻳـﺪ ﺑﺨـﺶ‬
‫ﭘﻴﺮوزي را ﺑﺎ ﻧﻮاي دلاﻧﮕﻴﺰ ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻼوت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷـﻨﻴﺪن آﻧﻬـﺎ ﻫﻴﺠـﺎن ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎوج ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ وزﻧﻪﻫﺎي آﻫﻨﻴﻦ ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﺻﻔﻮف ﺳﭙﺎه ﻛﻔﺮ ﺗﻮﺧـﺎﻟﻲ و ﭘـﺎ در‬
‫ﻫﻮا را از ﻫﻢ ﻣﻲﭘﺎﺷﺪ‪ ،‬و از ﺳﭙﺎه آﻧﭽﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ و اﺳﻴﺮ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺤﻨﻪ را ﭘﺸﺖ ﺳـﺮ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺗﺎ ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻓﺮار ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺟﻨﮓ ﭘﺎﻳﺎن ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ‪ ،‬و ﻣﻴـﺪان ﺟﻨـﮓ‬
‫ﺧﺎﻟﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ و در ﻣﺤﻞ ﺣﺮﻛﺖ و ﺟﻮش و ﺧﺮوش اﻳﻦ ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﻣﻐﺮور‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺗﻌﺪاد ﺑﻴﺸﻤﺎري اﺳﻠﺤﻪﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ و ﺧﻮاروﺑﺎر و ﺗﺠﻬﻴﺰات ﻧﻈـﺎﻣﻲ و وﺳـﺎﻳﻞ‬
‫ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ‪ ،‬از اﺳﺒﺎن و ﺷﺘﺮان‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭘﻴﺮوزي در ﺟﻨﮓ ﻃﻮﻻﻧﻲ و ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖﺳـﺎز ﺑـﺎ‬
‫ﺧﻮد آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻔﺘﺎد ﻻﺷﻪ‪2‬ﺑﻴﺠﺎن از ﺳﺮان ﻛﻔﺮ ﻣﻜﻪ‪ ،‬ﻛﻪ اﺑﻮﺟﻬﻞ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه ﻧﻴﺰ در ﺑﻴﻦ آﻧﻬـﺎ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -1‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ . 36‬ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ‪ ،‬ص‪ 23‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.48‬‬
‫‪ -2‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،136‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،47‬در اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،132‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ‪» :‬اﺑﻮﻟﻬﺐ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻳﻚ‬
‫ﻫﻔﺘﻪ ﺑﻌﺪ از اﻧﺘﺸﺎر ﺧﺒﺮ ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن و اﺳﺎرت ﺟﻤﻌﻲ از ﺳﭙﺎه ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﺪت ﻏﻢ و ﺗﺄﺳﻒ ﺑﻪ ﻫﻼﻛﺖ‬
‫رﺳﻴﺪ« و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻬﺞ‪ 3‬ص‪. 300‬‬

‫‪92‬‬
‫‪ -3‬ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ‪ 1‬اﺳﺮان ﺟﻨﮕﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺒﺎس ﻋﻤﻮي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﺑﻮاﻟﻌﺎص داﻣـﺎد ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ و‬
‫ﺷﻮﻫﺮ زﻳﻨﺐ‪ ،‬در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪.2‬‬
‫‪ -4‬ﺑﺎ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺟﻨﺎزه ﭼﻬﺎرده ﺷﻬﻴﺪ‪ 3‬راه ﺧﺪا در ﺑﺪر‪ ،‬ﻛـﻪ ﻫﺸـﺖ ﻧﻔـﺮ از اﻧﺼـﺎر‪ ،‬و‬
‫ﺷﺶ ﻧﻔﺮ از ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ 4‬و )ﺧُﻨﻴﺲ‪ (5‬داﻣﺎد ﻋﻤﺮ و ﺷﻮﻫﺮ ﺣﻔﺼﻪ ﺳﺎﻟﻢ‪ ،‬و ﻣ‪‬ﻬﺠ‪‬ﻊ ﻏـﻼم‬
‫آزاده ﺷﺪه ﻋﻤﺮ در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﺷﻬﺪاي ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ آﻧﭽﻪ در ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻋﺒﺎرت‬
‫ﺑﻮد از ﻏﻠﺒﻪ ﺣﻖ ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻞ و ﻏﻠﺒﻪ ﺧﺪاﮔﺮاﻳﻲ ﺑﺮ ﻣﺎده ﮔﺮاﻳﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ زﻣﺎﻧﻪ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺖ‬
‫و ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ اﺣﺘﺮاﻣﺎت و ﻣﺮاﺳﻢ ﺧﺎﺻﻲ ﺷﻬﺪاي ﺑﺪر را ﺑﺨﺎك ﺳـﭙﺮد‪ ،‬و ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬
‫ﻗﺎﻓﻠﻪ ﺷﻬﺪاي اﺳﻼم را در ﻧﺰول ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ و رﺿﺎي ﺧﺪا‪ ،‬در ﻣﺤﻞ ﺑﺪر‪ ،‬ﺗﻮدﻳﻊ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﻻﺷﻪ ﺑﻴﺠﺎن ﺳﺮان ﻛﻔﺎر را در ﮔﻮداﻟﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻛﻨﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﻴﻨﺪازﻧـﺪ و ﺑـﻪ اﻧـﺪازه‬
‫ﻛﺎﻓﻲ ﻫﻢ ﺧﺎك ﺑﺮ ﺳﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﻳﺰﻧﺪ ﺗﺎ اﮔﺮ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧـﺪ در ﺣـﺎل ﺣﻴـﺎت ﺑـﺎ روح وﻣـﺘﻌﻔﻦ‬

‫‪ -1‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،136‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،47‬در اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،132‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ‪» :‬اﺑﻮﻟﻬﺐ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻳﻚ‬
‫ﻫﻔﺘﻪ ﺑﻌﺪ از اﻧﺘﺸﺎر ﺧﺒﺮ ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن و اﺳﺎرت ﺟﻤﻌﻲ از ﺳﭙﺎه ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﺪت ﻏﻢ و ﺗﺄﺳﻒ ﺑﻬﻼﻛﺖ‬
‫رﺳﻴﺪ« و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻬﺞ‪ 3‬ص‪. 300‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -4‬ﺑﻨﻘﻞ از ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري ﺗﻌﺪاد اﺳﺮا و ﻛﺸﺘﻪﺷﺪهﮔﺎن ﻗﺮﻳﺶ و ﺗﻌﺪاد ﺷﻬﺪاي ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر را ﻫﻤﺎﻧﻄﻮرﻳﻜﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص‪. 47‬‬
‫‪ -6‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،401 ،‬ﺧﻨﻴﺲ داﻣﺎد ﻓﺎروق ﻃﺒﻖ اﻛﺜﺮ ﺗﻮارﻳﺦ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻪ وﻟﻲ در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺷﻬﻴﺪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﺑﻌﺪ از ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫‪93‬‬
‫ﺧﻮﻳﺶ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را اذﻳﺖ ﻛﻨﻨﺪ و در ﺣﺎل ﻣﻤﺎت ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻻﺷﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﻔﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺮدم را‬
‫اذﻳﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.1‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص اﺳﻴﺮان را ﺑﺎ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺧﻮﺷﺮﻓﺘﺎري ﺑﺎ ﻳﺎران ﺧﻮد ﺳﭙﺮده و ﻫﻤـﺮاه‬
‫آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪ راه ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ و در ﻋﺮض راه‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﺗﭙﻪاي ﻏﻨـﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕـﻲ‬
‫را ﻋﺎدﻻﻧﻪ در ﺑﻴﻦ ﻳﺎران ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ورود ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ‪ ،‬در ﻣـﻮرد اﺳـﺮاي‬
‫ﺑﺪر در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻓﺮو رﻓﺖ‪ ،‬درﺑﺎره رﻓﺘﺎر ﺑﺎ اﺳﻴﺮان وﺣﻲ ﻓﺮود ﻧﻴﺎﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و آزاد ﻛﺮدن آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮﻛﺎران آﻧﻬﺎ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ و ﺑﺎ ﻛﻴﻨﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ‪،‬‬
‫و ﻛﺸﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺳﺒﺐ ﻋﺪاوت ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪ 2‬از اﻳﻦ رو ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲداد ﻛـﻪ ﻧـﻪ آن درﺟـﻪ‬
‫ﻧﺮﻣﻲ‪ ،‬و ﻧﻪ اﻳﻦ درﺟﻪ ﺷﺪت و ﺑﻠﻜﻪ ﭼﻴﺰي در ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻫﻤـﻪ آﻧﻬـﺎ را در ﻓﺪﻳـﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ آزاد ﻧﻤﺎﻳﺪ اﻣﺎ ﭼﻮن در اﻳﻦ ﻣﻮرد وﺣﻲ ﻧﺎزل ﻧﮕﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻳﺎران ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﻣﻲﮔﺬارد و ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ ﻣﺸﻮرت ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﻓﺎروق درﺑﺎره اﺳﻴﺮان ﺑﺪر‬
‫ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ در ﻣﻮر اﺳﻴﺮان ﻧﻈﺮ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ‪ ،‬اﻳـﻦ ﻋﻨﺼـﺮ ﺧـﺎﻟﺺ‬
‫ﺣﻠﻢ و ﺣﻜﻤﺖ‪ ،‬ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ » :‬اي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا! اﻳﻨﻬﺎ ﻗﻮم و ﻋﺸﻴﺮه و ﺧﻮﻳﺸﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺪﻳﻪ آﻧﻬﺎ را آزاد ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻓﺪﻳﻪ ﺑﺮاي ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ اﺳـﻼم در‬
‫ﺟﻨﮓ ﻳﻚ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ﻣﺎﻟﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و اﻳـﻦ آزادي ﺑـﺮاي آﻧﻬـﺎ ﻣﻮﺟـﺐ ﻫـﺪاﻳﺖ آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪ راه‬
‫ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﻲ ﺷﻮد و در آﻳﻨﺪه ﺑﺨﺸﻲ از ﻧﻴﺮوي اﺳﻼم ﮔﺮدﻧﺪ‪ « 3‬و اﻣـﺎ ﻓـﺎروق‪ ،‬اﻳـﻦ ﻋﻨﺼـﺮ‬

‫‪ -1‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ . 37‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪،136‬‬

‫‪ -2‬ﺣﻴﺎة ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص‪. 271‬‬
‫‪ -3‬ﺳﻴﺮه ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬اﺑﻦاﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.28‬‬

‫‪94‬‬
‫ﺳﺮاﭘﺎ ﻗﻬﺮ و ﺧﺮوش‪ ،‬ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﻣﻦ راي اﺑﻮﺑﻜﺮ را در راﺑﻄﻪ ﺑـﺎ رﻋﺎﻳـﺖ ﻗﻮﻣﻴـﺖ و‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي اﺑﺪاً ﻧﻤﻲﭘﺴﻨﺪم و ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪم ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﺎ از آﻧﻜـﻪ را ﻛـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﺎو‬
‫ﻗﺮاﺑﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ دارد‪ ،‬ﺑﻘﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﺪا ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،1‬ﻛﻪ در دل ﻣﺎ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﻧﺮﻣﺸﻲ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ وﺟﻮد ﻧﺪارد« و از ﺑﻘﻴﻪ اﺻﺤﺎب ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﻲ ﺑﻌﻤﻞ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻪ ﺟﻨﺎح ﻋﻨﺼـﺮ‬
‫ﻗﻬﺮ و ﺧﺮوش )ﻓﺎروق( و اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑـﻪ ﺟﻨـﺎح ﻋﻨﺼـﺮ ﺣﻠـﻢ و ﺣﻜﻤـﺖ ﻣﺘﻤﺎﻳـﻞ ﮔﺮدﻳـﺪ و‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ از آﻧﻜﻪ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﭼﻨﺪ آﻳﻪ از ﻫﺮ دو ﺟﻨﺎح اﻇﻬﺎر رﺿﺎﻳﺖ ﻛﺮد‪ ،2‬ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫آراي اﻛﺜﺮﻳﺖ‪ ،‬اﺳﻴﺮان را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺪﻳﻪ آزاد ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﻓﺎروق ﻛﻪ در ﺟﻬﺖ اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﻜﻢ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ درﺑﺎره ﻋﻤﻮم اﺳﻴﺮان از رأي ﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﻴﺰ ﺧﻮﻳﺶ ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﻛﺮده ﺑـﻮد اﺳـﺘﺜﻨﺎﺋﺎً از‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ او اﺟﺎزه دﻫﺪ ﻛﻪ دﻧﺪاﻧﻬﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ )ﺳﻬﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﻤـﺮو( را ﺑﻜﻨـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ‬
‫اﻳﻦ ﺳﺨﻨﻮر ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ ﻛﻔﺮ از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌـﺪ ﻧﺘﻮاﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺳـﺎﺑﻖ‪ ،‬ﺑـﺮ ﻋﻠﻴـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص داد‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎو اﻳﻦ اﺟﺎزه را ﻧﺪاد‪ 3‬و ﻓﺮﻣـﻮد‪ » :‬ﻣ‪‬ﺜْﻠـﻪ ﻛـﺮدن‪ ،‬ﺣﺘـﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﻫﻢ‪ ،‬ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﺲ وﺧﻴﻤﻲ دارد و اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ در آﻳﻨﺪه ﺗﻮ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﺨﺺ‬
‫را ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻨﺮ ﺳﺨﻨﻮري در ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ او را دوﺳﺖ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻲ‪ ،4‬و ﺑﻌـﺪ از آزاد‬
‫ﺷﺪن اﺳﻴﺮان در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺪﻳﻪ‪ ،‬آﻳﻪﻫﺎي ﺧﺪا درﺑﺎره ﻓﺘـﺎر ﺑـﺎ اﺳـﻴﺮان ﺑـﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﻧـﺎزل‬

‫‪ -1‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 28‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،274‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،49‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ ،25‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪،‬‬
‫ج‪،3‬ص‪279‬‬
‫‪ -2‬ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪474‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 25‬و ﺣﻴﺎة ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ص‪272‬‬
‫‪ -3‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،47‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.147‬‬
‫‪ -4‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 147‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪،‬ج‪ ،3‬ص‪ 982‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲﻫﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭘﺲ از ﻫﺸﺖ‬
‫ﺳﺎل ﺗﺤﻘﻖ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و ﺳﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎي ﺳﻬﻴﻞ ﺳﺒﺐ ﺧﻮاﺑﺎﻧﻴﺪن آﺷﻮب در ﻣﻜﻪ ﮔﺮدﻳﺪ ) اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪،‬ج‪ ،5‬ص‪. (279‬‬

‫‪95‬‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻲداﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ آﻳﻪﻫﺎ ﻛﺪام ﺟﻨﺎح را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ؟! آﻳﻪﻫﺎ را ﮔﻮش ﻛﻨﻴﺪ و ﭘﺎﺳﺦ‬
‫اﻳﻦ ﺳﻮال ﻣﻬﻢ را در ﻳﺎﺑﻴﺪ‪:‬‬

‫{ « ¬ ® ¯ ‪¼ » º ¹ ¸¶ µ ´ ³ ² ± °‬‬
‫½ ¾¿ ‪ z à  Á À‬اﻷﻧﻔـﺎل‪ 67 :‬ﻳﻌﻨﻲ‪ » :‬ﺑﺮاي ﻫﻴﭻ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي روا ﻧﻴﺴـﺖ‬
‫ﻛﻪ اﺳﺮاي ﺟﻨﮕﻲ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺪﻳﻪ آزاد ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﻴﻜﻪ ﺧﻮﻧﻬﺎي زﻳـﺎدي را ﺑـﺮ زﻣـﻴﻦ‬
‫ﺑﺮﻳﺰد‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻣﺘﺎع دﻧﻴﺎ را ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ و ﺧﺪا آﺧﺮت را ﺑﺮاي ﺷـﻤﺎ ﻣـﻲﺧﻮاﻫـﺪ‪ ،‬و ﺧـﺪا در‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ اﺳﺖ و از روي ﺣﻜﻤﺖ ﻫﺮ ﻛﺎري را ﺑﺨﻮاﻫﺪ اﻧﺠﺎم ﺧﻮاﻫﺪ داد‪.‬‬
‫آري‪ ،‬اﻳﻦ آﻳﻪ ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬ﻛﻪ راي ﻓﺎروق درﺑﺎره اﺳـﻴﺮان ﺑـﺪر ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺟﺮﻳـﺎن‪ ،‬اذان‪،‬‬
‫ﻣﻮﻟﻮد اﻟﻬﺎﻣﻬﺎي ﺧﺎص او ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،1‬و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﻳﺪﻛـﻪ در ﻧﻈـﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺪر و ارزش وي ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻮد‪ ،‬و در ﻫﻤﻴﻦ ﺣﻮاﻟﻲ ﻓﺎروق ﺑﺎ درك و ﻓﺮاﺳﺖ وﻳﮋه‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﻛﺸﻒ ﺗﻮﻃﺌﻪاي ﻣﻮﻓﻖ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬

‫ﻓﺮاﺳﺖ ﻓﺎروق ﺧﻄﺮﻧﺎﻛﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ را ﻛﺸﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬

‫و ﻗﻀﻴﻪ از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ ﻛﻪ )وﻫﺐ( ﭘﺴﺮ)ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﻴﺮ( ﻳﻜﻲ از اﺳﻴﺮان‪ 2‬ﺑﺪر اﺳﺖ‪ ،‬و ﻋﻤﻴﺮ روزي‬
‫ﻧﺎﮔﺎه در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮ در ﻣﺴﺠﺪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ او را ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﺑﺨﻴﺎل اﻳﻨﻜﻪ ﺑـﺮاي‬
‫آزاد ﻛﺮدن ﭘﺴﺮش آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﻲﺗﻔﺎوت از ﻛﻨﺎر او رد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ وﻗﺘـﻲ ﻓـﺎروق‪ 3‬او را‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻧﮕﺎه ﻋﻤﻴﻘﻲ ﺑﺎو ﻛﺮده و از ﻧﻔﺲ ﺗﻨﮕﻲ و رﻧﮓ ﭼﻬﺮه و دﻟﻬـﺮه او ﻳـﻚ داﺳـﺘﺎﻧﻲ را‬

‫‪ -1‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص‪ 61‬و اﺑﻦاﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 17‬و ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ .116‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.411‬‬
‫‪ -2‬ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 483‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 990‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪.2‬‬
‫‪ -3‬ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 483‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 990‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪.2‬‬

‫‪96‬‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ درﻧﮓ ﺑﻪ او ﺣﻤﻠﻪ ﻛـﺮده و ﺷﻤﺸـﻴﺮش را ﮔﺮﻓﺘـﻪ و ﺑﻨـﺪ ﺷﻤﺸـﻴﺮش را در‬
‫ﮔﺮدن او ﻣﻲآوﻳﺰد‪ ،‬و ﺑﻬﻤﻴﻦ وﺿﻊ ﻋﻤﻴﺮ را ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﻲآورد‪ ،‬و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص از او‬
‫ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ ﺑﻌﻤﻞ ﻣﻲآود‪ ،‬ﻋﻤﻴﺮ ﺧﻴﻠﻲ ﺗﻼش ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﺳـﺌﻮاﻟﻬﺎ را ﻃـﻮري ﭘﺎﺳـﺦ دﻫـﺪ ﻛـﻪ‬
‫اﺳﺮارش ﻓﺎش ﻧﺸﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ ﺑﺤﺪي دﻗﻴﻖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﻴﺮ را ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ در ﺑـﻦﺑﺴـﺖ‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و ﺗﺎﭼﺎر ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ اﻋﺘﺮاف ﻛﻨﺪ‪ 1‬و در اﻋﺘـﺮاف ﺧـﻮﻳﺶ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬
‫»ﻛﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ﺑﺪر اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﻦ و ﺻﻔﻮان ﺑﻦ اﻣﻴﻪ را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ و ﺻـﻔﻮان‪ ،‬از ﭘﻮﻟـﺪاران‬
‫ﻣﻜﻪ‪ ،‬ﻣﺮا اﺟﻴﺮ ﻛﺮد‪ ،‬ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اداي ﺗﻤﺎم ﺑﺪﻫﻲﻫﺎﻳﻢ و ﺗﺄﻣﻴﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺮﻓﻪ ﺧﺎﻧﻮادهام‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺎﻧﻪ آزادﻛﺮدن ﭘﺴﺮم ﺑﺎﻳﻨﺠﺎ ﺑﻴﺎم‪ ،‬و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻛﻪ او را ﺑﻪ زﻫﺮ‪ 2‬آب دادهام ﺗﺮا ﺑﻪ ﻗﺘـﻞ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ و از ﺟﺎن ﺧﻮد ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ ﻛﻨﻢ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻋﻤﺮ ﻣﺮا دﺳـﺘﮕﻴﺮ ﻧﻤـﻲﻛـﺮد ﺑـﻪ ﻫـﺪف ﺧـﻮد‬
‫ﻣﻲرﺳﻴﺪم‪ ،‬و از ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎﻻ ﺑﻪ ﺗﻮ اﻳﻤﺎن آوردهام و ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﺗـﻮ از ﺟﺎﻧـﺐ ﺧـﺪا اﻳﻤـﺎن‬
‫دارم‪ ،‬و ﺧﺪا را ﺷﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ اﺳﻼم ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﺮد‪«.‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص از ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﻋﻤﻴﺮ ﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪ و ﭘﺲ از ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺑﺨﺸـﻲ از ﻗـﺮآن و‬
‫آﮔﺎه ﻛﺮدن او از ﻣﺴﺎﻳﻞ دﻳﻦ اﺳﻼم او را ﻫﻤﺮاه ﭘﺴﺮ آزاد ﺷﺪهاش ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ارﺟﺎع ﻓﺮﻣـﻮد و‬
‫در ﻣﻜﻪ ﺟﻤﻌﻲ از دوﺳﺘﺎن وآﺷﻨﺎﻳﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ دﻳﻦ اﺳﻼم ﻫﺪاﻳﺖ‪ 3‬ﻧﻤﻮد ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻪ زﻣﺎن ﻣﻲﮔﺬرد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﺎروق را ﻣﻮرد ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫و ﻓﺎروق ﺗﺎ آن ﺣﺪ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻮﻳﺶ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﮔﻠﻪ از دوﺳﺘﺎن‬
‫ﺧﻮد را ﭘﻴﺶ ﻣﻲآورد و ﻣﺸﻜﻼت ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ ﺧـﻮد را در ﺣﻀـﻮر او ﻣﻄـﺮح ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و‬

‫ﴪ ِه و ‪«....‬‬‫ِ‬
‫ﺒﺎح ﺑِ ﱢ‬
‫اﻻ ِ‬
‫ﻧﻜﺎر َﻓ َ‬
‫‪ -1‬ﻋﺒﻘﺮه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 483‬وﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﻋﻘﺎد در اﻳﻦ ﻣﻮرد اﻳﻦ اﺳﺖ ‪ » :‬ﺣﺘّﻲ ﺿﺎ َﻗﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓِ ُﺬ ْ ِ‬

‫و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 990‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص از راه وﺣﻲ ﺑﺎﻳﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﭘﻲ ﺑﺮده اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪. 57‬‬
‫‪ -3‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪،‬ج‪ ،3‬ص‪. 991‬‬

‫‪97‬‬
‫روزي ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬دﺧﺘﺮم ﺣﻔﺼﻪ‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﻣﺎه اﺳﺖ‪ 1‬ﺷﻮﻫﺮش ﺧُﻨَـﻴﺶ وﻓـﺎت‬
‫ﻛﺮده و ﺑﻴﻮه ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮدم ﻛﻪ ﺑﺎ او ازدواج ﻛﻨﺪ‪،‬‬
‫ازدواج ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﺣﻔﺼﻪ دﺧﺘﺮ ﻓﺎروق‬
‫وي ﺳﻜﻮت ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﻫﻢ ﻫﻤﻴﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد را ﻛـﺮدم‪ ،‬ﻫﻤﺴـﺮش رﻗﻴـﻪ دﺧﺘـﺮ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ وﻓﺎت ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪» :‬در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻜﺮ ﻛـﻨﻢ و ﭘـﺲ از ﭼﻨـﺪ روز‬
‫ﺗﻮﻗﻒ ﻣﺮا دﻳﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻌﻼً ﺗﺼـﻤﻴﻢ ازدواج ﻧـﺪارم‪ «2‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص در ﺟﻬـﺖ دﻟﺠـﻮﻳﻲ او‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﮕﺮان ﻧﺒﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺣﻔﺼﻪ ﺑﺎ ﻛﺴﻲ ازدواج ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ از ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻬﺘﺮ‪ ،‬و ﻋﺜﻤـﺎن ﺑﻬﺘـﺮ‪ ،‬و‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﻫﻢ ﺑﺎ ﻛﺴﻲ ازدواج ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ از ﺣﻔﺼﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ، 3‬و دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫ﺣﻔﺼﻪ را ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﻛﺮد و ﺑﺎ ازدواج ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﻋﺜﻤﺎن ﻫﻢ ﺑﺎ امﻛﻠﺜﻮم دﺧﺘﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ازدواج‬
‫ﻛﺮد‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق ﺑﺎ او ازدواج ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﺣﻔﺼﻪ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮﺑﺶ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺳﺮاﻓﺮاري را ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺶ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا داﻣﺎد او ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ! ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ دادﻣﺎد اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺷﺪه و ﻣﺪﺗﻲ ﻗﺒﻞ ﻋﻠﻲ را داﻣﺎد ﺧﻮد ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎن را دو ﻣﺮﺗﺒﻪ داﻣﺎد ﺧﻮد ﻛﺮده اﺳﺖ ﭼﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي‪ 4‬اﻟﻬﺎمﺑﺨﺸـﻲ در‬
‫ﺑﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و در ﺑﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در آﻳﻨﺪه ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ‪.‬‬

‫‪ -1‬ﺣﻴﺎة ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص ‪. 285‬‬

‫‪ -2‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 401‬و ﻋﻘﺒﺮﻳﻪ ﻣﺤﻤﺪص‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 272‬و اﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪. 273‬‬
‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -4‬اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬دﻛﺘﺮﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬ص‪. 172‬‬

‫‪98‬‬
 ‫ﻓﺎروق در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ‬
‫در ﻫﻔﺘﻢ ﺷﻮال ﺳﺎل ﺳﻮم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﻗﺮﻳﺶ در ﺟﻬﺖ ﺗﻼﻓﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﺑـﺪر‪ ،‬ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎه‬
‫ﻣﺠﻬﺰي )ﺳﻪﻫﺰار ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ‪ ،‬ﻫﻔﺘﺼﺪﻧﻔﺮ زرهدار‪ ،‬دوﻳﺴﺖ اﺳﺐ‪ ،‬ﺳـﻪﻫـﺰار ﺷـﺘﺮ(‪ 1‬در راه‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﻛﻮه اﺣﺪ رﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در راس ﺳـﭙﺎه ﺧـﻮد )ﻫﻔﺘﺼـﺪ ﻧﻔـﺮ از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺻﺪ ﻧﻔﺮ زرهدار‪ ،‬ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻔﺮ ﻛﻤﺎﻧﺪار و دو اﺳﺐ‪ ( 2‬ﺑﺮاي دﻓﻊ ﺗﻬـﺎﺟﻢ آﻧﻬـﺎ راﻫـﻲ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺗﻤﺎم ﻛﻤﺎﻧﺪاران را ﺗﺖ ﻓﺮﻣﺎن )ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﺒ‪‬ﻴـﺮ( ﺑـﺮ ﻟـﺐ‬
‫در‪‬ه ﺷﻴﺐداري ﻛﻪ ﺑﻤﻴﺪان ﺟﻨﮓ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻲﮔﻤﺎرد‪ ،‬و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دﺳﺘﻮر اﻛﻴﺪ ﻣـﻲدﻫـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﻴﺪ دﺷﻤﻦ از ﭘﺸﺖ و از ﻟﺐ ﻫﻤﻴﻦ دره ﺑﻤﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺎ ﭘﻴﺮوز ﺷﻮﻳﻢ ﻳـﺎ‬
‫ﺷﻜﺴﺖ ﺑﺨﻮرﻳﻢ اﺑﺪاً از ﺟﺎي ﺧﻮد ﺗﻜﺎن ﻧﺨﻮرﻳﺪ‪. 3‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ زره ﭘﻮﺷﻴﺪه و ﺑﺮ ﻳﻜﻲ از اﺳﺒﻬﺎ ﺳﻮارﺳﺖ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه از دره‬
‫ﺳﺮازﻳﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﭘﺲ از روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﻛﻔﺮ و ﺻﻒآراﻳﻲ و ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺗﻦﺑﻪﺗﻦ ﺑﻨﺎﮔـﺎه‪،‬‬
‫دو ﺳﭙﺎه در ﻫﻢ ﻣﻲ رﻳﺰﻧﺪ‪ ،‬و ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎ در دﺳﺖ ﺟﻨﮓآوران اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ داس ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي‬
‫رﻳﺰ و درﺷﺖ را درو ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﭘﺮﭼﻤﺪاران ﻛﻔﺮ ﻳﻜﻲ ﺑﻌﺪ از دﻳﮕﺮ از ﭘﺎي در ﻣـﻲآﻳﻨـﺪ ﺗـﺎ‬
‫آﻧﺠﺎ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻛﺴﻲ ﺟﺮأت ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ اﻳﻦ ﭘﺮﭼﻢ ﺷﻮم را ﺑﺮدارد‪ ،‬و رﻋـﺐ و ﻫﺮاﺳـﻲ در دل‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪه ﻛﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻓﺮار ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و از ﺗﭙﻪﻫﺎ و ﻛﻮﻫﻬﺎ ﺑﺎﻻ ﻣﻲروﻧـﺪ‪ ،‬و دره اُﺣ‪‬ـﺪ را‬
‫ﺑﺎ ﻛﺸﺘﻪ و ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮﺟﺎي ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ ،4‬و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺳـﺮﮔﺮم ﺟﻤـﻊﻛـﺮدن ﻏﻨـﺎﻳﻢ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻛﻤﺎﻧﺪاران ﺑﺎﻻي دره ﻧﻴﺰ وﻗﺘﻲ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن را در ﭼﻨﻴﻦ ﺣـﺎﻟﻲ ﻣـﻲﺑﻴﻨﻨـﺪ از دﺳـﺘﻮر‬

‫‪ -1‬اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ص‪ 173‬و ‪. 175‬‬

‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -3‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪1‬ص‪170‬و‪ 171‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 102‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪. 25‬‬
‫‪ -4‬ﺣﻴﺎة ﻣﺤﻤﺪ ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪،‬ص ‪298‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 173‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪103‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪. 1033‬‬

‫‪99‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻛﺮده و ﺑﺠﺰ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﻘﻴﻪ ﻋﻤﻮﻣـﺎً ﺑـﺮاي ﺟﻤـﻊآوري‬
‫ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺑﻪ داﻣﻦ در‪‬ه ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪاﻧﺪ‪ ،1‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه دوﻳﺴـﺖ ﺳـﻮار‬
‫ﻣﻜﻪ ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﻴﻤﺖ ﺷﻤﺮده و ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻛﻮﻫﻬﺎي دوري زده‪ ،‬و از ﭘﺸﺖ ﺧﻮد را ﺑﻤﻘـﺮ‬
‫ﻛﻤﺎﻧﺪاران رﺳﺎﻧﻴﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﻛﻤﺎﻧﺪار را از ﭘﻴﺶ ﺧﻮد ﺑﺪاﺷﺘﻪ و از ﺑـﺎﻻي دره و از‬
‫ﭘﺸﺖ ﺑﺎ ﻓﺮﻳﺎد و رﺟﺰﺧﻮاﻧﻴﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﻏﺎﻓـﻞ ﺷـﺪه ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻤﻠـﻪ ﻛـﺮده‪ ،‬و ﻏـﺮّش او‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده و ﻓﺮاري و ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻗﺮﻳﺶ را ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ آورده اﺳﺖ‪ ،2‬و‬
‫در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﺗﻴﺮ و ﻧﻴﺰه ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﭘﺮاﻛﻨﺪه و ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻤﻠـﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ از ﺳﭙﺎه را ﺑﺪرﺟـﻪ ﺷـﻬﺎدت ﻣـﻲرﺳـﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻳـﻚ ﺑﺎﻧـﺪ ﺧﻄﺮﻧـﺎﻛﻲ‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫ﺷﺮﻛﺖ)اﺑﻦ ﻗﻤﺌﻪ( و )ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺷﻬﺎب( و ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص‪ 3‬ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ﻋﺮﻳـﺎن‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺨﺺ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻫﺠﻮم ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻲﺑﺎﻛﺎﻧﻪ و در ﻧﻬﺎﻳـﺖ ﺷـﺠﺎﻋﺖ از‬
‫ﺧﻮد دﻓﺎع ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻨﮓاﻧﺪازي ﻋ‪‬ﺘﺒﻪ دﻧﺪان او را ﺷﻜﺴﺘﻪ و ﻟﺐ او را زﺧﻤﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫اﺑﻦ ﺷﻬﺎب ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ او را زﺧﻤﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﺑﻦ ﻗَﻤﺌﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ رﺧﺴﺎر او را ﻣﺠﺮوح ﻛﺮده و‬
‫ﭼﻨﺪ ﺣﻠﻘﻪ زر در آن زﺧﻢ ﻓﺮوو ﺑﺮده اﺳﺖ‪ 4‬و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﻲﺑـﺎﻛﻲ و ﻧﻬﺎﻳـﺖ‬

‫‪ -1‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -3‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪104‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ج‪، 1‬ص‪ 174‬و ﻃﺒﺮي ‪،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،1030‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺗﻤﺎم ﻣﻮرﺧﻴﻦ و از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻓﺎروق در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﺟﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻫﻴﭻ ﺗﻮﻗﻔﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﻮﻗﻒ اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻧﻴﺰ ﻧﻮﻋﻲ اﻏﻤﺎ و ﺑﻴﺤﺴﻲ‬
‫و ﺑﻌﻠﺖ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺒﺮ وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺧﺒﺮ رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ او را ﺑﻴﺤﺲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪،‬ج‪،4‬ص‪23‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪100‬‬
‫ﺷﺠﺎﻋﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ دﭼﺎر دﻟﻬﺮه و ﻫﺮاس و ﺟﻨﻮن رواﻧﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬دﻳﻮاﻧﻪوار ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫و اﺑﻦ ﻗﻤﺌﻪ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ را ﻛﺸﺘﻢ‪!!1‬‬
‫ﺧﺒﺮي ﻛﻪ ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ ﻋﻘﺮﺑﻪ زﻣﺎن را ﻣﺘﻮﻗﻒ! و ﻓـﺎروق را ﺑـﻴﺤﺲ و ﺣﺮﻛـﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﻃﻨﻴﻦ اﻳﻦ ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪن ﭼﺮاغ ﻫﺴﺘﻲ! ﺑﻪ ﭼﺎه اﻓﺘﺎدن ﺑﺸﺮﻳﺖ ﺗﺎ اﺑـﺪ! ﻣـﺮگ داﻳﻤـﻲ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺣﻘﻴﻘﺖﻫﺎ! و ﻓﻨﺎي ﺟﺎن ﻫﻤﻪ ﺟﻬﺎن وﺟﻮد!! ﺑﻪ ﺣﺪي ﻫﻮلاﻧﮕﻴﺰ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻃﻨـﻴﻦ آن‬
‫ﻟﺤﻈﻪاي ﻋﻘﺮﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ زﻣﺎن را ﻣﺘﻮﻗﻒ‪ ،‬و ﺿﺮﺑﺎن ﻗﻠﺐ اﻣﺜـﺎل اﺑـﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤـﺮ و ﻏﻴـﺮه را‬
‫ﺧﺎﻣﻮﺷﻮ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﻏﻤﺎ و ﺑﻲﺣﺴﻲ ﻓﺮو ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻟﺤﻈﻪ دﻳﮕـﺮ ﺑﺎﻧـﻚ و ﻓﺮﻳـﺎد‬
‫)اﻧﺲ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ(‪» :‬ﭼﺮا اﻳﺴﺘﺎدهاﻳﺪ؟! دﺳﺖ ﺑﻜﺎر ﺷﻮﻳﺪ‪ ،‬راه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را اداﻣﻪ دﻫﻴﺪ‪، 2‬ﺑﻜﺸﻴﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮﻳﺪ«آﻧﻬﺎ را ﺑﻬﻮش ﻣﻲ آورد ‪،‬و ﺟﺎن ﺑﺮ ﻛﻔﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﻣﻬﺎﺟﻢ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و آﻧﻬـﺎ‬
‫را درو ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪،‬ﺗﺎ ﻟﺤﻈﺎت دﻳﮕﺮ ﻛﻪ )ﻛﻌﺐ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ‪ (3‬ﺑﻤﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﮋده ﻗﻄﻌﻲ ﻣـﻲ دﻫـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ زﻧﺪه اﺳﺖ و او ﭼﺸﻤﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ زﻳﺮ ﺣﻠﻘﻪ ﻫﺎي زره ﻣﻲ درﺧﺸﻨﺪ‪،‬و‬
‫ﻋﻠﻲ و اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ‪ 4‬ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ و ﺣﺎرث ﺑﻦ ﺻﻤ‪‬ﻪ و ﮔﺮوه دﻳﮕـﺮ ﺑـﻪ ﺧـﺪﻣﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص ﻣﻲ ﺷﺘﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻲ ﺑﺎﻛﻲ ﺑﺎ ﻳﺎران ﺧﻮد ﺑﺴﻮي ﻛﻮه راه ﻣﻲ اﻓﺘـﺪ و ﺟﻠـﻮ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻳﻜﻲ از دﺷﻤﻨﺎن ﮔﻮداﻟﻲ ﺣﻔﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آن ﺑﻴﻔﺘﻨﺪ‪،‬‬

‫‪ -1‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -3‬ﻃﺒﺮي‪،‬ج‪،3‬ص‪ 1029‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪،‬ج‪،1‬ص‪.176‬‬
‫‪ -4‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪101‬‬
 ‫ﭘﺎﺗﻚ ﻓﺎروق در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮاﻧﻪ ﺧﺎﻟﺪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص در آن ﻣﻲ اﻓﺘﺪ‪،‬ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﺟﻠﻮ دوﻳﺪه و دﺳﺘﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻃﻠﺤﻪ او را ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺎروق در راس ﺟﻤﻌﻲ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم‬
‫در ﺟﻬﺖ دﻓﻊ ﻫﺠﻮم ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ در ﻳﻚ ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ وﻳﮋه‪ ،‬ﺑـﻪ ﻛـﻮه دوري زده و از ﺑـﺎﻻي‬
‫در‪‬ه و از ﭘﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﺧﺎﻟﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،1‬و ﺑﺼﻮرت ﺻﺨﺮه ﻫﺎي ﻋﻈﻴﻢ و ﺧـﺮوار ﻫـﺎ‬
‫آﻫﻦ ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ و ﻛﻠﻪ ﺳﭙﺎه ﺧﺎﻟﺪ و دﻳﮕﺮ دﺳﺘﻪ ﻫﺎي ﺳﭙﺎه ﻛﻔﺮ ﻓﺮو ﻣﻲ رﻳﺰﻧﺪ وآﻧﻬـﺎ را‬
‫از ﻫﺠﻮم ﺑﺤﺎﻟﺖ دﻓﺎع و ﺳﭙﺲ ﺑﺤﺎﻟﺖ ﻓﺮار در ﻣﻲ آورﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ اﻳـﻦ ﺣـﺎل ﺳـﭙﺎه زﺑـﻮن و‬
‫ﺗﺮﺳﻮي ﻛﻔﺮ‪،‬از آﻧﺠﺎﻳﻴﻜﻪ اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﻟﺤﻈﻪ ﭘﻴﺮوزي اﺗﻔﺎﻗﻲ وﺳﻂ ﺟﻨﮓ را ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺶ ﻳﻚ‬
‫اﻣﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﻣﻴﺪاﻧﺪ‪،‬از ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻳﻦ ﺟﻨﮓ در ﻏﺮور ﻏﺮق ﺷﺪه و ﺑﺨﻮد ﻣـﻲ ﺑﺎﻟـﺪ و اﻳﻨـﻚ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه ﻗﺮﻳﺶ)اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن‪ (2‬در ﻟﺤﻈﻪاي ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ را ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﺧﻮد داده‬
‫ـﺖ َﻓ ِ‬
‫ﻌـﺎل‪،3‬‬ ‫اﺳﺖ ﺑﺮ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻠﻨﺪي ﻣﻲاﻳﺴﺘﺪ‪ ،‬و ﻣﻐﺮوراﻧﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪َ » :‬ا ْﻧ َﻌ ْﻤ َ‬
‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺧﻮش ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻴﺶ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ‪ ،‬و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ )ﻫ‪‬ﺒﻞ ﺑﻦ ﺑـﺰرگ( )اُﻋـﻞُ ﻫ‪‬ﺒ‪‬ـﻞْ(‪ 4‬ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺳﺮاﻓﺮاز ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻫﺒﻞ! ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ ﻓﺎروق‬

‫‪- 1‬ﻃﺒﺮي‪،‬ج‪،3‬ص‪ 1033:‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪،‬ج‪،2‬ص‪ 110:‬و اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﻲ‪،‬دﻛﺘﺮ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪،‬ص‪.184:‬‬

‫‪ -2‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪،‬ج‪،1‬ص‪178‬واﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪،‬ج‪،2‬ص‪116‬وﻃﺒﺮي‪،‬ج‪،3‬ص‪1032‬و‪ 1035‬و اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﻲ‪،‬دﻛﺘﺮ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬ص‪،184‬‬
‫اﻟﺒﺪاﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ، 5‬در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻓﺎروق ﺳﺨﻨﮕﻮي اﺳﻼم اﺳﺖ ودر ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﻼمﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬ص‪ ،184‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ‪،‬‬
‫ج‪ ، 4‬ص‪ ،5‬در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻓﺎروق ﺳﺨﻨﮕﻮي اﺳﻼم اﺳﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﭙﺎه ﻛﻔﺮ ﻗﺮﻳﺶ و ﭘﺲ از ده ﺳﺎل دﻳﮕﺮ ﻓﺎروق ﺳﺨﻨﮕﻮي‬
‫اﺳﻼم اﺳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﭙﺎﻫﻬﺎي ﻛﻔﺮ ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﻓﺮﻳﺎد )اﷲُ اﻋﻞ و اَﺟ‪‬ﻞّ( او در ﻗﺎرهﻫﺎي آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ ﻃﻨﻴﻦاﻧﺪاز ﻫﺴﺖ واﻳﻨﻬﻢ‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﺠﺰه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‬
‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -4‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪102‬‬
 ‫ﻓﺎروق ﺳﺨﻨﮕﻮي اﺳﻼم در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﭙﺎه ﻗﺮﻳﺶ‬
‫دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ‪ 1‬در ﺟﻮاﺑﺶ ﺑﮕﻮ‪ » :‬اﷲُ اﻋ‪‬ﻠﻲ و اَﺟ‪‬ﻞّ‪ ،‬ﺧﺪا از ﻫﺮ ﻛﺲ و ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻓﺮازﺗـﺮ‬
‫و ﺑﺎ ﺷﻜﻮهﺗﺮ اﺳﺖ ﻛﺸﺘﻪﻫﺎي ﻣﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ و ﻛﺸﺘﻪﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﻨﻢ رﻓﺘﻨﺪ«‪ .‬اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﻛـﻪ‬
‫از ﺷﻨﻴﺪن ﻓﺮﻳﺎد دورﮔﻪ و ﺧﻮفآور ﻓﺎروق ﺑﻪ وﺣﺸﺖ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬
‫»اي ﻋﻤﺮ! ﺗﺮا ﺑﺨﺪا آﻳﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟« ﻓﺎروق در ﺟﻮاﺑﺶ ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ ﺑﺨـﺪا ﻧـﻪ‪،‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﺣﺮف ﺷﻤﺎ را ﻣﻲﺷﻨﻮد‪ ،‬اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺗﻮ از )اﺑﻦ ﻗَﻤ‪‬ﺌَـﻪ( راﺳـﺘﮕﻮﺗﺮ‬
‫ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻣﻦ او را ﻛﺸﺘﻢ‪. 2‬‬
‫ﭘﻴﺮوزي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺟﻨﮕﻬﺎ‪ ،‬و اﻧﺘﺸﺎر اﺳﻼم در ﻣﻴـﺎن ﻗﺒﺎﻳـﻞ‪ ،‬ﺑﺤـﺪي ﺣﺴـﺎدت‬
‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻛﻴﻨﻪﺗﻮز را ﺑﺮ ﻣﻲاﻧﮕﻴﺰد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﭘﻴﻤﺎن )اﺗﺤﺎد ﻣﺪﻳﻨﻪ( ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﻲ را آﻏﺎز‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )ﺑ‪‬ﻨﻮﻗَﻴﻨُﻘﺎع‪ (‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺑﺪر‪ ،‬آﺷﻜﺎرا ﻧﻘﺾ ﭘﻴﻤﺎن ﻛﺮده‪ ،‬و ﺑﻔﺮﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﻣﺪﻳﻨﻪ‬
‫اﺧﺮاج ﺷﺪهاﻧﺪ و )ﺑ‪‬ﻨﻮاﻟْﻨَﻀﻴﺮ( ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺎﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن وﻓﺎدارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﭘﺸﺖ ﭘﺮده ﻫﻤـﻮاره ﻋﻠﻴـﻪ‬
‫اﺳﻼم ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻣﻲﭼﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻨﻚ ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ در اﺛﻨﺎي ﭘﺮداﺧﺖ ﻳﻚ ﺑـﺪﻫﻲ ﺳـﻨﮕﻴﻦ ﻣـﺎﻟﻲ‬
‫)ﺧﻮنﺑﻬﺎي دو ﻧﻔﺮي ﻛﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اُﻣﻴﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺨﻄﺎ ﻛﺸﺘﻪ اﺳﺖ( ﺳﺮﮔﺮم ﺟﻤﻊآوري وﺟـﻮه‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و )ﺑﻨﻮﻧﻀﻴﺮ( ﻃﺒﻖ ﭘﻴﻤﺎن )اﺗﺤﺎد ﻣﺪﻳﻨﻪ( ﻣﻠﺰم ﺑـﻪ ﭘﺮداﺧـﺖ ﺳـﻬﻢ ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،3‬‬

‫‪ -1‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -3‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪142‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.195‬‬

‫‪103‬‬
 ‫ﻓﺎروق ﻫﻤﺮاه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﻣﻮرد ﺳﻮء ﻗﺼﺪي ﻛﻪ ﺑﻪ او واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد‬
‫ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﺑــﺮاي درﻳﺎﻓــﺖ آن‪ ،‬ﺷﺨﺼـﺎً و ﻫﻤــﺮاه ﺟﻤﻌـﻲ از ﻳـﺎران ﺧــﻮد‪ ،‬ﺑــﻪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎي آﻧﻬﺎ در ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ ﺗﺸﺮﻳﻒ ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺟﻤﻌﻴﺖ اﺻـﺤﺎب را ﺑـﺎ اﺗـﺎﻗﻲ‬
‫راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﻫﻤﺮاه اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ‪ 1‬و ﻋﻠﻲ ﺑﻪ اﺗﺎق دﻳﮕﺮ! و در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺎﻧﻪ ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ و ﺟﻤﻊآوري وﺟﻮه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺸﻢ ﺷﻴﺎﻃﻴﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳـﻮ و آن ﺳـﻮ ﻣـﻲﺷـﺘﺎﺑﻨﺪ‬
‫)ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‪ 2‬ﺟﺤﺎش( را ﻣﺄﻣﻮر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎﻻي ﺑﺎم ﺑﺮود و ﺑﺎ ﻏﻠﻄﺎﻧﻴﺪن ﺻﺨﺮه ﻋﻈﻴﻤـﻲ‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﻗﺒﻼً آﻣﺎده ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﭼﺮاغ دﻳﻦ اﺳﻼم را ﺧﺎﻣﻮش ﻛﻨﻨﺪ و ﺳﭙﺲ اﻳـﻦ‬
‫ﺳﻪ ﺳﺘﻮن ﻣﻬﻢ ﺑﻨﺎي اﺳﻼم ﺑﻘﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و دﻳﻦ اﺳﻼم را ﺑﻜﻠﻲ از روي زﻣﻴﻦ ﺑﺮدارﻧﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬
‫ﭼﻮن اﺳﻼم آﺧﺮﻳﻦ دﻳﻦ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬و اﺑﻼغ آن ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﻣﺤﻤـﺪص ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪا‪ ،‬از ﺣﻜـﻢ‬
‫ﻗﻀﺎي ازﻟﻲ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ در ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪاي ﻛﻪ )اﺑﻦ ﺟِﺤﺎش ﺑﻪ ﺻﺨﺮه رﺳﻴﺪه و دارد آﻧـﺮا‬
‫ﻣﻲﻏﻠﻄﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از راه‪ 3‬وﺣﻲ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺣﺮﻛﺎت ﻣﺮﻣﻮز ﻳﻬﻮدﻳﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎﺟﺮا آﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺴﻴﻜﻪ از ﺑﻴﺮون او را ﺻﺪا ﺑﺰﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ از ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ‪ ،‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ‬
‫و ﻋﻠﻲ ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﺶ راﻫﻲ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﻳﺎران دﻳﮕـﺮ ﻧﻴـﺰ ﺑﻌـﺪ از ﻣـﺪت ﻛﻤـﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ از‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺧﺒﺮدار ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﻤﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻧـﺪ‪ ،‬و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﺑـﻪ آﻧﻬـﺎ اﻋـﻼن‬
‫ﺟﻨﮓ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﺑﻴﺴﺖ روز ﻣﺤﺎﺻﺮه و ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎ و ﻗﻄﻊ درﺧﺘـﺎن ﺧﺮﻣـﺎ‬
‫ﺟﺰ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﭼﺎرهاي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻃﺒﻖ اﻳﻦ ﻗﺮار‪ » :‬ﻛﻪ ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از آﻧﻬﺎ ﻳﻚ ﺷـﺘﺮ ﺑـﺎ ﺧـﻮد‬
‫ﺑﺒﺮﻧﺪ و ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺮ آن ﺑﺎر ﻛﻨﻨﺪ« ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻮاﻳﻲ )ﺣ‪‬ﻴﻲ ﺑﻦ اَﺧﻄَﺐ( از ﺷـﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨـﻪ‬

‫‪ -1‬ﻃﺒﺮي ج‪ 3‬ص‪ 1054‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮج‪ 3‬ص‪. 195‬‬

‫‪ -2‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪،‬ج‪ ،3‬ص‪ 195‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪. 143‬‬
‫‪ -3‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪143‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 195‬و ﻃﺒﺮي ج‪ 3‬ص‪.1055‬‬

‫‪104‬‬
‫اﺧﺮاج ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ در ﺧﻴﺒﺮ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳـﺪه و ﺑﻘﻴـﻪ ﺑﺴـﻮي ﺷـﺎم رﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬و ﻋـﻼوه ﺑـﺮ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎ و زﻣﻴﻦﻫﺎ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻓﺮاواﻧﻲ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﻨﺠﺎه زره و ﺳﻴﺼﺪ و ﭼﻬـﻞ ﺷﻤﺸـﻴﺮ ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺠﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ اﻣﺎ دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ )ﺣﻴﻲ ﺑﻦ اﺧﻄﺐ( ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري دو ﺷﺨﺼﻴﺖ ﭘﺮ‬
‫ﻧﻔﻮذ دﻳﮕﺮ ﻳﻬﻮدي )ﺳﻼم(‪ 1‬و )ﻛﻨﺎﻧﻪ(‪ 2‬در ﺻﺪد اﻧﺘﻘﺎم از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮآﻣـﺪه و ﻃـﻲ ﭼﻨـﺪﻳﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﻪ ﻣﻜﻪ و ﺣﻮاﻟﻲ آن‪ ،‬اﻗﺸﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﻔﺮ را )اﺣﺰاب( ﺑﺮ ﺿـﺪ اﺳـﻼم و ﻣﺴـﻠﻤﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﺷﻮراﻧﻨﺪ‪ ،3‬و ﻳﻚ ﺳﭙﺎه دهﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺠﻬﺰ را ﺑـﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ‪ ،‬اﺑﻮﺳـﻔﻴﺎن‪ ،‬ﺑﺴـﻮي‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﮔﺴﻴﻞ ﻣﻲدارﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭘﺲ از اﻃﻼع از ﺣﺮﻛﺖ اﻳﻦ ﺳﭙﺎه‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد ﺳـﻠﻤﺎن‬
‫‪4‬‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎ ﻳﺎران ﺧﻮﻳﺶ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺤﻔﺮ ﺧﻨﺪق ﻃﻮﻻﻧﻲ اﻗﺪام ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‬
‫ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﻓﺎروق در ﺟﻨﮓ اﺣﺰاب‬
‫و در ﭼﻨﺪ ﻧﻘﻄﻪ ﺣﺴﺎس آن ﺑﺮﺧﻲ از ﻳﺎران ﺳﻠﺤﺸﻮر و ﺑﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ را در راس ﺟﻤﻌﻲ‬
‫ﻣﻲﮔﻤﺎرد ﺗﺎ از ﻋﺒﻮر ﻛﻔﺎر از ﺧﻨﺪق ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﺷـﻮد و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﻣﺤﺎﻓﻈـﺖ ﺑﺨﺸـﻲ از اﻳـﻦ‬
‫ﺧﻨﺪق را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﻓﺎروق ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،5‬ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﺴﺠﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻤﺮ در آن ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻨـﺎ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و روزي دﺳﺘﻪاي از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﻜﻪ در ﺣﺎل ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ از ﺧﻨـﺪق ﻋﺒـﻮر‬

‫‪ -1‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪. 1057‬‬

‫‪ -2‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ 1‬ص ‪. 196‬‬
‫‪ -3‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ 2‬ص ‪. 152‬‬
‫‪ -4‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ 2‬ص ‪154‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ 1‬ص ‪ 202‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 1071‬و ‪ 1069‬ﻛﻪ در اﻳﻦ دو ﺻﻔﺤﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬‬
‫اﻫﻞ ﺧﻨﺪق ﺳﻪﻫﺰار ﻛﺲ و ﺑﺮاي دهﻛﺲ ﭼﻬﻞ ذراع ﻣﻘﺮر ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻃﻮل اﻳﻦ ﺧﻨﺪق ﭘﺎﻧﺰده ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ! و ﺑﺎ ﻋﺮض و‬
‫ﻋﻤﻘﻲ ﻛﻪ اﺳﺐﺳﻮران ﻣﺎﻫﺮ ﻋﺮب ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ از آن ﻋﺒﻮر ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ از آن ﻋﺒﻮر ﻛﻨﻨﺪ و اﻳﻨﻬﻢ ﻳﻚ ﻣﻌﺠﺰه اﺳﻼم در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ آن‬
‫زﻣﺎن ‪.‬‬
‫‪ -5‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪59‬‬

‫‪105‬‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻓﺎروق ﻫﻤﺮاه ز‪‬ﺑ‪‬ﻴﺮ ﺗﻬﺎﺟﻢ آﻧﻬﺎ را دﻓﻊ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﻤﻠﻪ ﺷﻴﺮازه ﺟﻤﻌﻴـﺖ آﻧﻬـﺎ‬
‫را از ﻫﻢ ﻣﻲﮔﺴﻠﺪ‪،1‬‬
‫و روز دﻳﮕﺮ ﻓﺎروق در ﺻﺤﻨﻪ ﻛﺎرزار ﺑﺤﺪي ﺳﺮﮔﺮم ﺷﻤﺸﻴﺮزﻧﻲ و دﻓﻊ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻛﻔﺎر اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮش ﺑﻪ دﻗﺎﻳﻖ آﺧﺮش ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از اﺿﻄﺮاب ﺑﺨـﺪﻣﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ و از ﺗﺄﺧﻴﺮ ﻧﻤﺎزش‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻌـﺬور ﺑـﻮده ﺳـﺆال ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬و وﻗﺘـﻲ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺳﺮﮔﺮﻣﻲ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ دﻗﺎﻳﻖ آﺧﺮ ﺗﺄﺧﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓـﺎروق‬
‫از اﺿﻄﺮاب ﺑﻴﺮون آﻣﺪه و ﺧﻮﺷﻨﻮد اﺳﺖ و از اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺻﺤﻨﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻛﻔـﺎر در وﺿـﻊ‬
‫ﺷﺒﻴﻪ وﺿﻊ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎﻧﻬﺎي ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و‬
‫از ﺟﺎنﮔﺬﺷﺘﮕﻲ ﻳﺎراﻧﺶ‪ ،‬و ﺣﻮادﺛﻲ ﻛﻪ در زﻣـﻴﻦ و ﻓﻀـﺎ ﺑـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن ﺧـﺪا و در ﺟﻬـﺖ‬
‫ﭘﻴﺮوزي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن روي داد در ﻳﻜﻲ از ﺷﺒﻬﺎ ﺳﭙﺎه ﻛﻔﺮ رو ﺑﻪ ﻫﺰﻳﻤﺖ ﻧﻬﺎد و ﻓﺮدا ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎروق در ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﻔﺮ‬
‫ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ ﺳﺎل ﺷﺸﻢ‪ 2‬ﻫﺠﺮي ﻓﺮا رﺳﻴﺪه ‪ ،‬و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻫﻤﺮاه ﺟﻤﻊ ﻛﺜﻴـﺮي از ﻳـﺎران‬
‫ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﻧﺠﺎم دادن ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ راﻫﻲ ﻣﻜﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺮﻳﺶ از رﻓﺘﻦ آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻜﻪ دﭼﺎر وﺣﺸﺖ ﻧﺸﻮﻧﺪ اﺳﻠﺤﻪﻫﺎ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻧﻴﺎوردهاﻧﺪ اﻣﺎ در ﻣﺤﻞ )ذواﻟﺤ‪‬ﻠَﻴﻔَﺔ در ﺷﺶ‬
‫ﻣﻴﻠﻲ ﻣﺪﻳﻨﻪ( ﻓﺎروق ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ 3‬ﻛﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑـﻪ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﻛﻔـﺮ ﺑـﺪون اﺳـﻠﺤﻪ‪،‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﺧﻄﺮات ﻋﻈﻴﻤﻲ دارد‪ ،‬و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد او را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮده‪ ،‬و از ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ‬

‫‪ -1‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪59‬‬

‫‪ -2‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪207‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪. 230‬‬
‫‪ -3‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ 3‬ص‪ 1111‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ، 1‬ص‪. 60‬‬

‫‪106‬‬
‫را ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ ﻛﻪ اﺳﻠﺤﻪﻫﺎ را ﺑﻴﺮون ﺑﻴﺎورﻧﺪ و ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﺴﻠﺢ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻣﻜﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﻲروﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺎﮔﺎه در دو ﻣﻨﺰﻟﻲ ﻣﻜﻪ ﺧﺒﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ ﻛـﻪ ﻗـﺮﻳﺶ در ﻳـﻚ‬
‫ﮔﺮدﻫﻤﺎﻳﻲ ﻋﻈﻴﻢ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﻣﻜﻪ راه‬
‫ﻧﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬وﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺎروق را ﻓﺮاﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ 1‬و ﺑﻪ او ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬ﺑـﻪ ﻣﻜـﻪ ﺑﺮوﻳـﺪ و ﺑـﺮاي‬
‫ﻗﺮﻳﺶ ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﺪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﺞ آﻣﺪهاﻳﻢ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺟﻨﮓ« ﻓـﺎروق در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ از‬
‫ﻛﻤﺎل ﻋﻨﺎﻳﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﭘﺴﺖ ﺳﻔﺎرت و ﺳـﺨﻨﮕﻮي ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم را ﺑـﻪ او‬
‫ﻣﺤﻮل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﺳﺮاﻓﺮازي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻛﻠﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺑﺮ ﻳﺎﻓﺘﻦ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻘﺎم ﺷﺎﻣﺦ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻦ ﻋﺜﻤﺎن‬
‫را ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﺑﻔﺮﺳﺘﻲ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ را از ﻗﺮﻳﺶ ﻛﺸﺘﻪام و ﺧﻮﻳﺸﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ در آﻧﺠﺎ ﻧـﺪارم و‬
‫اﮔﺮ ﺟﻨﮕﻲ اﺗﻔﺎق ﺑﻴﻔﺘﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺪف ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻛﻪ ﺻﻠﺢ و آراﻣﺶ اﺳﺖ در ﺗﻀـﺎد ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد«‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻫﻢ اﺳﺘﻌﻔﺎ و ﻫﻢ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻓﺎروق را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘـﻪ و ﻋﺜﻤـﺎن را ﺑﺎﺳـﻤﺖ ﺳـﻔﺎرت و‬
‫‪2‬‬
‫ﺳﺨﻨﮕﻮ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‬
‫ﻓﺎروق ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺤﻘﻖ ﻫﺪف ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎم اﺳﺘﻌﻔﺎ ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫و ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪ روز ﺷﺎﻳﻊ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﺳﻔﻴﺮ اﺳﻼم )ﻋﺜﻤﺎن( را ﺑﻘﺘـﻞ رﺳـﺎﻧﻴﺪهاﻧـﺪ‪،‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﺧﻮن اﻧﺘﻘﺎم را در رﮔﻬﺎ ﺑﺠﻮش آورده اﺳﺖ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص دﺳﺘﻪ دﺳﺘﻪ ﻳﺎران‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ زﻳﺮ درﺧﺖ رﺿﻮان ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ )ﻳﻜﻬﺰار و ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ ﻣﺴﻠﺢ( و ﺑـﺎ‬

‫‪ -1‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ 2‬ص‪ 213‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ 3‬ص‪119‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.234‬‬
‫)ﺗﻮﺟﻪ( آﻗﺎي ﺳﻴﺪﻫﺎﺷﻢ رﺳﻮﻟﻲ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺳﻴﺮه اﻟﻨﺒﻮﻳﻪ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم ص‪ 213‬ذﻳﻠﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ و در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻗﻀﺎوﺗﻬﺎي‬
‫ﻣﺘﻀﺎدي را ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﻲ ﻓﺎروق را ﺗﺮﺳﻮ و ﮔﺎﻫﻲ ﻣﺘﻬﻮر و ﺟﻨﮓاﻓﺮوز ﻗﻠﻤﺪاد ﻛﺮده اﺳﺖ و از واﻗﻌﻴﺖ اﻣﺮ ﭼﺸﻢ‬
‫ﭘﻮﺷﻴﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 212‬و ﻃﺒﺮي‪،‬ج‪ ،3‬ص‪ 1119‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪. 234‬‬

‫‪107‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻗﺮﻳﺶ ﭘﻴﻤﺎن ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬و ﻓﺎروق ﻗﺒﻞ از ﺷﻨﻴﺪن ﺧﺒﺮ ﭘﻴﻤﺎن ﺧـﻮد‬
‫را ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ آﻣﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺴﺮش ﻋﺒﺪاﷲ اﺳﺒﻲ را ﺑـﺮاي ﺟﻨـﮓ از ﻳﻜﻨﻔـﺮ‬
‫اﻧﺼﺎري ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،1‬و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻌﺪ از آوردن اﺳﺐ ﺑﻪ ﭘﺪرش ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص در زﻳﺮ درﺧﺖ رﺿﻮان از ﻳﺎران ﺧﻮد ﭘﻴﻤﺎن ﻣﻲﮔﻴـﺮد و ﻓـﺎروق ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺑﺨـﺪﻣﺖ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺎ او ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻣﻴﺜﺎق ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻤﻲﻛﺸﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﻌﻪ ﻗﺘﻞ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻜﻠﻲ‬
‫ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و ﺟﻤﻌﻲ از ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮﻳﺶ در )ﺣ‪‬ﺪ‪‬ﻳﺒﺒﻴﻪ( ﺑﺤﻀﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻣﻲآﻳﻨﺪ‬
‫و ﭘﺲ از رد و ﺑﺪل ﺑﺤﺜﻬﺎ و ﮔﻔﺘﮕﻮي ﻣﻔﺼﻞ‪ ،‬ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﺑﺸﺮح زﻳﺮ در ﺑـﻴﻦ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص و در‬
‫ﺑﻴﻦ ﻗﺮﻳﺶ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻣﺴﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬و از ﻣﺮاﺳﻢ ﺣـﺞ اﻣﺴـﺎل ﺻـﺮﻓﻨﻈﺮ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬در ﺳﺎل آﻳﻨﺪه ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﻓﻘﻂ ﺳﻪ روز در ﻣﻜﻪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺟﻨﮓ در ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻗﺮﻳﺶ ﺗﺎ دهﺳﺎل دﻳﮕﺮ ﻣﺘﻮﻗﻒ و ﺑﻤﻴﺎن ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ آﻣﺪ و ﺷـﺪ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬در ﺗﻤﺎم ﻣﺪت آﺗﺶﺑﺲ ﻫﺮ ﮔﺎه ﻳﻚ ﻧﻔﺮ از ﻗﺮﻳﺶ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻗﺮﻳﺶ آﻧﺮا ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻗﺮﻳﺶ در رد و ﻗﺒﻮل آن ﻛﺎﻣﻼً آزاد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.2‬‬

‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري ﺑﺎ ﺷﺮح ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ ،355‬ﺑﮕﺬار ﻳﺎري از ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ ﻳﺎران ﻟﺒﺎس رزم و ﺟﺎﻧﺒﺎزي‬
‫را ﺑﭙﻮﺷﺪ‪ ،‬او اﺑﺪاً از ﻣﺮگ ﻧﻤﻲﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا اوﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮگ را ﻧﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛﻔﺮ ﺟﻬﺎﻧﻲ در دو ﻗﺎره ﺟﻬﺎن ‪ ،‬آﺳﻴﺎ‬
‫و اﻓﺮﻳﻘﺎ‪ ،‬ﻓﺮو ﻣﻲرﻳﺰد ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .212‬ﺣﻴﺎة ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص‪ 374‬و ﻃﺒﺮي ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪. 1123‬‬

‫‪108‬‬
 ‫ﻓﺎروق‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ ﻗﻬﺮ و ﺧﺮوش و اﻳﻤﺎن‪ ،‬از اﺣﺴﺎس ذﻟﺖ ﺑﻪ ﻫﻴﺠﺎن ﻣﻲآﻳﺪ‬
‫ﻓﺎروق وﻗﺘﻲ ﺷﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺎده ﭼﻬﺎرم ﻧﻴﺰ ﺟﺰو ﻣﻮاد ﭘﻴﻤﺎنﻧﺎﻣﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻗـﺮار اﺳـﺖ‬
‫اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن را ﺑﺮ روي ﻛﺎﻏﺬ ﺑﻴﺎورﻧﺪ ﺧﻮن در ﺗﻤﺎم رﮔﻬﺎﻳﺶ ﺑﺠﻮش آﻣـﺪ‪ ،‬و ﺑـﺎ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از‬
‫اﺿﻄﺮاب‪ 1‬و ﻫﺮاس ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ رﺳﺎﻧﻴﺪ وﺑﺎو ﮔﻔﺖ‪» :‬آﺧﺮ اﻳﻦ ﺻﻠﺢ ذﻟﺖﺑﺎر ﭼـﺮا؟!«‬
‫و اﺑﻮﺑﻜﺮ‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ ﺣﻜﻤﺖ‪ ،‬در ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ ﺟﻮاب او را داد‪ » :‬ﻛﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﻫﺮﮔﺰ ﺧـﺎﻟﻲ از‬
‫ﺣﻜﻤﺖ ﻧﻴﺴﺖ« ﺑﺎز ﻓﺎروق ‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﻗﻬﺮ و اﻟﺘﻬﺎب‪ ،‬آرام ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺎو ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -‬آﻳﺎ ﺗﻮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺘﻲ ؟‬
‫‪ -‬ﺑﻠﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫‪ -‬آﻳﺎ دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺎ ﻣﺸﺮك ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؟‬
‫‪ -‬ﺑﻠﻲ ﻣﺸﺮك ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﻣﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ ﺗﻦ ﺑﻪ ذﻟﺖ دﻫﻴﻢ؟‬
‫‪ -‬ﻣﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻢ و ﻛﺎر ﻣﻦ ﻫﺮﮔﺰ ﺧﺎﻟﻲ از ﺣﻜﻤﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ -1‬اﺿﻄﺮاب ﻓﺎروق ﻧﺎﺷﻲ از اﻳﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﻴﺎل ﻣﻲﻛﺮد اﻳﻦ ﺻﻠﺢ را ﺑﺮ اﺳﻼم ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺧﻴﺎل ﻣﻲﻛﺮد ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﺻﻠﺢ‬
‫ﺗﺤﻤﻴﻠﻲ ﺗﺮس ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺟﻨﮓ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ آﻧﭽﻪ را ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ و ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻋﺮض ﻛﺮد ﺗﻌﺮﻳﻀﻲ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﻪ‬
‫ﭼﺮا ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﺟﻨﮓ ﻣﻲﺗﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻳﻦ ﺻﻠﺢ ﻛﺎر ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻛﺎر ﻣﻦ‬
‫ﺧﺎﻟﻲ از ﺣﻜﻤﺖ ﻧﻴﺴﺖ« اﺿﻄﺮاب و ﻫﺮاس ﻓﺎروق ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد اﻳﻦ ﺻﻠﺢ ﺑﺤﺪي ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ در اﺛﻨﺎي‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻦ ﭘﻴﻤﺎن وﻗﺘﻲ اﺑﻮﺟﻨﺪل ﭘﺴﺮ ﺳﻬﻴﻞ از ﻃﺮف ﻗﺮﻳﺶ ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ ﺑﻮد و ﺳﻬﻴﻞ او ا اﺳﺘﺮداد ﻛﺮد و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺮد ﻓﺎروق در‬
‫ﻣﻴﺎن دﻫﺸﺖ و اﺿﻄﺮاب ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ او ﺑﻴﺮون رﻓﺖ و او را ﺑﻪ ﺻﺒﺮ و ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ دﻟﻨﻮازي داد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ و‬
‫ﺑﻘﻴﻪ ﺑﺤﺜﻬﺎي ﻓﺎروق ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ و در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪ 1124‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،219‬و ‪ 215‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪،‬‬
‫ج‪ ،1‬ص‪ 330‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد ‪.‬‬

‫‪109‬‬
‫ﻓﺎروق‪ ،‬ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﮔﻨﺠﺎﻧﻴﺪن اﻳﻦ ﻣﺎده ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي آراي دﻳﮕﺮان‬
‫ﻧﺒﻮده وﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺧﺎص ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ آرام ﻣﻲﮔﻴﺮد و از ﻫﻤﻪ اﺿﻄﺮاب و ﻫﺮاس و‬
‫ﺣﺮارﺗﻬﺎ ﺑﻴﺮون ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬و در ﺟﻬﺖ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺷﺨﺼﺎً ﭘﺎﻳﻴﻦ اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎنﻧﺎﻣـﻪ را‬
‫اﻣﻀﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ و از اﻳﻦ ﻧﻮع ﺑﺤﺚ ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻫﻢ ﺑﺤﺪي ﭘﺸﻴﻤﺎن ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ در آﻳﻨـﺪه‬
‫ﺑﺮاي ﻛﻔﺎره آن ﭼﻘﺪر روزه ﻣﻲﮔﻴﺮدو ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺮدهﻫﺎ را از ﻣـﺎل ﺧـﻮد آزاد‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ، 1‬و ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺟﺰ رﺿﺎي ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﻈﺮي ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭘﺲ از ﺗﻜﻤﻴﻞ ﭘﻴﻤﺎنﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎ ﻳﺎران ﺧﻮد از ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ ﺑﻤﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮ ﻣﻴﮕـﺮدد و‬

‫در وﺳﻂ راه ﺳﻮره ﻓﺘﺢ { ‪ z E D C B A‬ﺑﺮ او ﻧﺎزل ﻣﻲﮔﺮدد و در دم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‬

‫ﻓﺎروق را ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ 2‬و اﻳﻦ ﺳﻮره را ﺑﺮ او ﺗﻼوت ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﺪا اﻳﻦ ﺻﻠﺢ را ﭘﻴﺮوزي آﺷﻜﺎر ﻧﺎﻣﺒﺮده اﺳﺖ ﻫﻴﭻ اﺛﺮي از اﺿﻄﺮاب و ﻫـﺮاس در ﻗﻠـﺐ‬
‫اﻳﻦ ﻳﺎر وﻓﺎدار ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و در ﺿﻤﻴﺮ اﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﻗﻬﺮ و ﺧﺮوش ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺻﻠﺢ از ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬آﺷﻜﺎرا ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻣﻨﺘﻬﻲ ﮔﺮدﻳﺪ ﻳﻜﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻳﻦ‬
‫آﺗﺶﺑﺲ ﻃﻮﻻﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻛﻔﺎر ﺑﺮاي ﻣﻼﻗﺎت ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و آﻣﺪ و ﺷـﺪ ﺑﻤﻴـﺎن ﻫﻤـﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﻛﺎﻣﻼً آزاد ﺷﺪهاﻧﺪ و اﻳﻦ آﻣﺪ و ﺷﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ در ﻋـﺮض ﺗﻨﻬـﺎ دوﺳـﺎل آن اﻧـﺪازه‬
‫ﻣﺮدم ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ در ﻋﺮض ﻫﺠﺪهﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻳﻦ اﻧﺪازه ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﻧﺸـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ 3‬و‬
‫ﻳﻜﻲ ﻫﻢ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﻤﺎن آﺗﺶﺑﺲ ﺑﺎ ﻗﺮﻳﺶ از ﺟﺎﻧﺐ ﺟﻨﻮب ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻫﺮ ﺧﻄﺮي اﻳﻤـﻦ‬

‫‪ -1‬ﻃﺒﺮي ج‪ ،3‬ص ‪ 1122‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪. 215‬‬

‫‪ -2‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري ﻫﻤﺮاه ﺷﺮح ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪. 353‬‬
‫‪ -3‬ﻃﺒﺮي ج‪ ،3‬ص ‪ 1126‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 236‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ 2‬ص‪. 220‬‬

‫‪110‬‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮي ﺧﺒﻴﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ و ﺧﻄﺮ ﺟﺎﻧﺐ ﺷﻤﺎل را ﻧﻴﺰ از‬
‫ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از رﻓﻊ اﻳﻦ دو ﺧﻄﺮ‪ ،‬و اﻣﻨﻴﺖ داﺧﻠﻲ ﺣﺠﺎز‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭘـﺲ از ﮔﺬﺷـﺖ‬
‫ﻳﻚ ﻣﺎه از ﺻﻠﺢ ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ‪ ،‬در راس ﻫﻤﺎن ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻛﻪ در ﺣﺪﻳﺒﻴـﻪ ﺣﻀـﻮر داﺷـﺘﻨﺪ ﺑﺎﺿـﺎﻓﻪ‬
‫دوﻳﺴﺖ ﻧﻔﺮ داوﻃﻠﺐ دﻳﮕﺮ ﺟﻤﻌﺎً ﻳﻜﻬﺰار وﺷﺸﺼﺪ ﻧﻔﺮ ﻛﻪ دوﻳﺴﺖ ﻧﻔﺮ اﺳﺐ ﺳﻮار ﺑﻮدﻧﺪ‪، 1‬‬
‫ﺑﺴﻮي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻴﺒﺮ ﺑﺮاه اﻓﺘﺎد و ﺑﻌﺪ از ﺳﻪ روز راه‪ ،‬ﺷﺒﺎﻧﮕﺎه‪ 2‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﻠﻌـﻪﻫـﺎي ﻣﺤﻜـﻢ‬
‫ﺧﻴﺒﺮ ﻓﺮود آﻣﺪﻧﺪ و ﻓﺮدا ﺗﻤﺎم ﻗﻠﻌﻪﻫﺎ را در ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺧﻮﻳﺶ ﻗـﺮار دادﻧـﺪ اﻳـﻦ ﺳـﻪ ﻗﻠﻌـﻪ‬
‫)ﻧﺎﻋﻢ‪ ،‬ﻗَﻤﻮص‪ ،‬ﺻ‪‬ﻌﺐ( در ﺣﻤﻠﻪﻫﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻨﮕﺎوران ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻓﺘﺢ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دو ﻗﻠﻌـﻪ‬
‫)و‪‬ﻃﻴﻊ و ﺳ‪‬ﻼﻟ‪‬ﻢ( ﻛﻪ در دﺳﺖ ﺳﻠﺤﺸﻮر ﻣﻌﺮوف )ﻣ‪‬ﺮﺣ‪‬ﺐ( ﺑﻮد ﻓﺘﺢ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ ﻣﻮاﺟﻪ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﺑﻮﺑﻜﺮ‪ 3‬را در رأس ﺳﺘﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ آﻧﻬﺎ ﻣﺄﻣﻮر ﻧﻤـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻓـﺪاﻛﺎرﻳﻬﺎ‬
‫ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻋﻤﺮ‪ 4‬را در رأس ﺳﺘﻮﻧﻲ ﻣﺄﻣﻮر ﻓﺘﺢ آﻧﻬﺎ ﻛﺮد ﻛـﻪ او ﻫـﻢ ﺑـﺎ اﻳﻨﻬﻤـﻪ از‬
‫ﺟﺎنﮔﺬﺷﺘﮕﻲ ﭘﻴﺮوزي را ﺑﺪﺳﺖ ﻧﻴﺎورد‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد ﻓـﺮدا ﭘـﺮﭼﻢ را ﺑﺪﺳـﺖ ﻛﺴـﻲ‬
‫ﻣﻴﺪﻫﻢ ﻛﻪ در ﺣﻤﻠﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮدا ﻓﺎروق در ﻣﻴﺎن ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب‪ ،‬و ﭘـﻴﺶ از‬
‫ﻫﻤﻪ آرزو ﻣﻲﻛﺮد ﭘﺮﭼﻢ را در دﺳﺖ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﺮﭼﻢ آﻣﺎده ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،5‬وﻟﻲ ﺗﻘﺪﻳﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺪﺑﻴﺮش ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻴﺎﻣﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﺪﺳﺖ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ داد‪ ،‬و آﺧـﺮﻳﻦ ﻗﻠﻌـﻪﻫـﺎ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ او ﻓﺘﺢ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺟﻨﮓ ﺧﻴﺒﺮ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ و زﻣﻴﻦ ﺧﻴﺒﺮ ﺑـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ در ﺑـﻴﻦ‬

‫‪ -1‬ﺣﻴﺎة ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص‪386‬‬

‫‪ -2‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪،‬ج‪ ،2‬ص‪. 224‬‬
‫‪ -3‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 1147‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪،1‬ص‪. 257‬‬
‫‪ - 4‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 1147‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪،1‬ص‪. 257‬‬
‫‪ -5‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪،1‬ص‪.66‬‬

‫‪111‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﺠﺎﻫﺪﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺧﻴﺒﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻗﻄﻌﻪ از زﻣﻴﻦ زﻣﻴﻦﻫﺎي ﺧﻴﺒـﺮ ﺑﻨـﺎم )ﺛﻤـﻎ(‬
‫ﺳﻬﻤﻴﻪ ﻓﺎروق ﮔﺮدﻳﺪ و ﻓﺎروق ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﻋﺮض ﻛﺮد‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮلاﷲ! از‬
‫زﻣﻴﻦﻫﺎي ﺧﻴﺒﺮ ﻗﻄﻌﻪاي ﺑﻤﻦ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ از آن ﻣﺮﻏـﻮﺑﺘﺮ ﭼﻴـﺰي ﻧﺪاﺷـﺘﻪام ‪ ،‬اﻣـﺮ‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ را ﭼﻪ ﻛﺎر ﻛﻨﻢ؟‬
‫ﻓﺎروق اوﻟﻴﻦ ﺳﻨﮓ ﺑﻨﺎي ﻣﻮﻗﻮﻓﻪﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ را ﻛﺎر ﻣﻲﮔﺬارد‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺻﻠﺶ را از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺼﺮﻓﻲ ﻣﺼﻮن ﺑﺪار‪ ،‬و ﻣﻨﺎﻓﻌﺶ را در راه ﺧـﺪا‬
‫ﺑﻪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪان ﺣﻮاﻟﻪ ﻛﻦ« ﻓﺎروق ﺑﻔﺮﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ زﻣﻴﻦ را ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺮﻏﻮﺑﺘﺮﻳﻦ داراﻳﻲ او‬
‫ﺑﻮد ﻣﻮﻗﻮﻓﻪ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻨﮓ ﺑﻨﺎي ﻣﻮﻗﻮﻓﻪﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧـﻮﻳﺶ ﻛـﺎر‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،2‬ﻓﺎروق‪ ،‬اﺳﺎﺳﺎً ﺑﻪ ﺛﺮوت و داراﻳﻲ ﺑﻲﻋﻼﻗﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺧﻴﻠﻲ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده ﻛﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص از ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕﻲ ﭼﻴﺰي ﺑﺎو داده و ﻓﺎروق ﻋﺮض ﻛﺮده اﺳﺖ ﻣﻦ ﻻزم ﻧﺪارم و آﻧﺮا ﺑﻪ‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﺪﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﭘﺎﺳﺦ ﻓﺮﻣﻮده ﺗﻮ ﺳﻬﻢ ﺧـﻮد را ﺑﮕﻴـﺮ ﺳـﭙﺲ‬
‫ﺧﻮدت آﻧﺮا ﺑﻪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪان ﺑﺪه‪3‬و اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ زﻣﻴﻦ ﺧﻴﺒﺮ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻗﻠﻌﻪﻫﺎي ﺧﻴﺒﺮ و ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻻﻧﻪﻫﺎي ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﻲ ﻳﻬﻮدﻳﺎن‪ ،‬از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ ﺷﻤﺎل ﻫﻢ اﻳﻤﻦ ﮔﺮدﻳﺪ‪4‬و ﺧﻄﺮ ﺟﺎﻧﺐ ﺟﻨﻮب ﻫﻢ ﺑﺎ ﺻﻠﺢ ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و‬
‫ﻓﺮﺻﺘﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺑﻼغ ﭘﻴﺎﻣﻬﺎي ﺧﺪا‪ ،‬ﻗﺮآن و اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﻮﺟـﻪ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﺧـﺎرج‬

‫‪ -1‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪،1‬ص‪.66‬‬

‫‪ -2‬ﻓﻘﻪاﻟﺴﻨﻪ‪ ،‬ج ‪،3‬ص‪ ،520‬ﺗﺮﻣﺬي ﻣﺤﺪث ﻓﺮﻣﻮده ‪ » :‬و ﻛﺎن ﻫﺬا اول وﻗﻒ ﻓﻲاﻻﺳﻼم« ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.73‬‬
‫‪ -4‬اﻛﺜﺮ ﻣﻮرﺧﻴﻦ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﻫﺸﺎم و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬در ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺣﻮادث‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎرج ﻗﺒﻞ از‬
‫ﺟﻨﮓ ﺧﻴﺒﺮ درج ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺘﻬﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻏﻴﺮه ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدن اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ از رﻓﻊ ﺧﻄﺮ ﺷﻤﺎل و اﻣﻨﻴﺖ داﺧﻠﻲ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫‪112‬‬
‫ﻣﺮزﻫﺎي ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻣﻌﻄﻮف دارد و در ﺟﻬﺖ دﻋﻮت ﺟﻬﺎﻧﻴـﺎن ﺑـﻪ دﻳـﻦ اﺳـﻼم ﺑـﻪ درﺑـﺎر‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان و اﻣﭙﺮاﻃﻮري روم و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻤﺮاﻛﺰ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ زﻣﺎﻣﺪاران ﻏﺴ‪‬ﺎن و ﻳﻤـﻦ‬
‫و ﻣﺼﺮ و ﺣﺒﺸﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻣﻞ ﻧﺎﻣﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﻪ درﺑﺎر ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان و ﺑﻪ ﺧﺴﺮوﭘﺮوﻳﺰ‪ 1‬ﻓﺎروق اﺳﺖ ‪،‬‬
‫ﻓﺎروق ﺣﺎﻣﻞ ﻧﺎﻣﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺧﺴﺮو ﭘﺮوﻳﺰ‬
‫و وﻗﺘﻲ ﻓﺎروق ﻧﺎﻣﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﺑﻪ ﺧﺴﺮو ﭘﺮوﻳﺰ داد‪ ،‬و ﺧﺴﺮو ﺑﺪان اﻋﺘﻨـﺎﻳﻲ ﻧﻜـﺮد‪ ،‬ﻣﻌﻠـﻮم‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﻗﻬﺮ و ﺧﺮوش و اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣـﺪي ﺧﺸـﻤﮕﻴﻦ و ﻫﺮاﺳـﻨﺎك ﮔﺸـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در درﺑﺎر ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان دو ﺳﻪ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﺷﻮرﻳﺪه ﻫـﻢ در رأس‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻛﺎري ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ؟ ﺟﺰ اﻳﻨﻜﻪ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر اﻟﻬﻲ ﻓﺎورق را ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ‬
‫دﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از دوﺳﺎل دﻳﮕﺮ‪ ،‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺪاﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﺟﺴﺎرﺗﻬﺎي او را ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻌﺪ از دو ﺳﺎل‪ ،‬ﻗﺮارداد ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ را ﻧﻘﺾ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﮕﺮان ﺷﺪﻧﺪ از اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ و ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬و اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن را ﺑـﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﻲ ﺧـﻮﻳﺶ ﺑﻤﺪﻳﻨـﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﻤﺎن ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ را ﺗﺄﻳﻴﺪ و ﺑﺮ وﻋﺪه آن ﻧﻴـﺰ ﺑﻴﻔﺰاﻳـﺪو‬
‫اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن‪ ،‬ﺟﻮاﺑﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﺸﻨﻴﺪ‪ ،‬و ﻧﺰد اﺑﻮﺑﻜﺮ رﻓﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎب ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻛﻨـﺪ‬
‫‪2‬‬
‫وﻟﻲ اﺑﻮﺑﻜﺮ اﻣﺘﻨﺎع ورزﻳﺪ‬

‫‪ -1‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را )ﻓﺎروق ﺣﺎﻣﻞ ﻧﺎﻣﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺧﺴﺮوﭘﺮوﻳﺰ( از ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺮوف ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪) ،2132‬ﺑﺤﺚ اﻧﮕﺸﺘﺮي‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﻛﻪ در ﺑﺌﺮ ارس اﻓﺘﺎد( ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻳﻢ و ﻣﻮرﺧﻴﻦ دﻳﮕﺮ ﺣﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ را ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺣﺬاﻓﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻤﻴﻦ رواﻳﺖ‬
‫ﺻﺤﻴﺢﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ زﻳﺮا ﻫﻤﻨﻄﻮرﻳﻜﻪ دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ در ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،59‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﺑﺨﺎﻃﺮ‬
‫ﺣﺴﻦ راي و ﺻﺮاﺣﺖ ﻓﺎروق ﻛﻤﺘﺮ اﺟﺎزه ﻣﻲداد ﻛﻪ از ﻣﺪﻳﻨﻪ دور ﺷﻮد ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ 3‬ص ‪ 1175‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ 2‬ص‪ 258‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪. 285‬‬

‫‪113‬‬
‫ﻓﺎروق ﻋﻨﺼﺮ ﻗﻬﺮ و ﺧﺮوش و اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي از ﻣﻮرﭼﮕﺎن ﻫﻢ ﺑﺎ ﻛﻔـﺎر‬
‫ﻣﻲﺟﻨﮕﺪ‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻓﺎروق ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﻣﻠﺘﻤﺴﺎﻧﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻓﺎروق از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮاﻫﺶ ﻛﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻗﺮارداد ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ را ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺪارد اﻣﺎ ﻓﺎروق‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ ﻗﻬﺮ و ﺧﺮوش و اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮ او ﻓﺮﻳـﺎد‬
‫ﻛﺸﻴﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮاﻫﺶ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺗﺠﻨﮕﺪ؟! ﺑﺨﺪا ﻣﻦ اﮔـﺮ از‬
‫ﻣﻮرﭼﮕﺎن ﻫﻢ ﻫﻴﭻ ﻧﻴﺮوﻳﻲ در اﺧﺘﻴﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺑﺎز ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣـﻲﺟـﻨﮕﻢ‪ «1‬و اﺑﻮﺳـﻔﻴﺎن‬
‫ﭘﻴﺶ ﻋﻠﻲ رﻓﺖ و ﻋﻠﻲ ﻫﻢ از دﺧﺎﻟﺖ در ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻣﺘﻨﺎع ورزﻳـﺪ‪ 2‬ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪه ﻓﻌﻠـﻲ‬
‫ﻗﺮﻳﺶ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه ﻗﺮﻳﺶ در ﺟﻨﮓ اﺣﺰاب‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺮس و اﺿـﻄﺮاب ﺑﻤﻜـﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺸـﺖ‪ ،‬و‬
‫ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻘﺼـﺪ ﻓـﺘﺢ ﻣﻜـﻪ ﺑﺴـﻴﺞ ﻋﻤـﻮﻣﻲ را اﻋـﻼن ﻧﻤـﻮد و ﭼـﻮن‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺮﻳﺶ را ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮ ﻛﻨﺪ ﺳﺮﻳﻌﺎً آﻣﺎده ﺣﺮﻛﺖ ﮔﺮدﻳﺪ و از ﺧـﺪا ﻣﻴﺨﻮاﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﻮﻧﺪ ﺧﺒﺮ ﺣﺮﻛﺖ او را ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﮔﺰارش ﻛﻨﻨﺪ‪ 3‬و در اﻳﻦ اﺛﻨـﺎ ﻧﺎﮔـﺎه ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻠﻲ و زﺑﻴﺮ دﺳﺘﻮر داد‪ ،‬ﻛﻪ در راه ﻣﻜﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﻣﻲﺑـﺮد‬
‫و ﺣﺮﻛﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﮔﺰارش ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻲ و زﺑﻴﺮ در راه ﻣﻜﻪ ﺑﻪ زﻧﻲ رﺳﻴﺪﻧﺪ و ﻧﺎﻣﻪاي‬
‫را از او ﺑﺪﺳﺖ آوردﻧﺪ ﻛﻪ )ﺣﺎﻃ‪‬ﺐ ﺑﻦ ﺑ‪‬ﻠﺘَﻐَـﺔ( در آن ﻧﺎﻣـﻪ ﺧﺒـﺮ ﺣﺮﻛـﺖ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم را‬
‫ﮔﺰارش ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺣﺎﻃﺐ را ﺑﺮاي ﺑـﺎزﺟﻮﻳﻲ ﻓـﺮا ﺧﻮاﻧـﺪ و ﺣﺎﻃـﺐ ﺿـﻤﻦ‬
‫اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ اﺻﻞ ﻗﻀﻴﻪ در ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ ﮔﻔﺖ‪» :‬در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻤﺎن ﻛﺎﻣـﻞ ﺑـﻪ ﺧـﺪا و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫دارم‪ ،‬ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﺤﺒﺘﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زن و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻢ ﻛﻪ در ﻣﻜﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﺟـﺰ ﻣـﻦ ﻛﺴـﻲ را‬

‫‪ -1‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 1175‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 258‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪،‬ج‪ ،1‬ص‪. 285‬‬
‫‪ -2‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.1176‬‬
‫‪ -3‬ﺣﻴﺎة ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص‪. 415‬‬

‫‪114‬‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ وادار ﻛﺮد ‪ «1‬ﻓﺎروق ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﺑﻮد‪ ،‬و از اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺴﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﺳﺮار ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺑﻪ دﺷﻤﻦ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪،‬در ﺧﺸـﻢ و ﻫـﺮاس‬
‫ﻏﺮق ﺷﺪه ﺑﻮد و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻋﺮض ﻛﺮد‪ » :‬ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه ﺑﺪﻫﻴﺪ ﺗﺎ ﮔﺮدن اﻳـﻦ ﻣـﺮد دوﭼﻬـﺮه را‬
‫ﺑﺰﻧﻢ‪ «!2‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮﭼﻪ ﻣﻴﺪاﻧﻲ ﺧﺪا ﺟﻨﮕﺎوران ﺑـﺪر را از ﮔﻨﺎﻫـﺎن آﻳﻨـﺪه ﻫـﻢ‬
‫ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ« ﺣﺎﻃﺐ از ﺟﻨﮕﺎوران ﺑﺪر ﺑﻮد و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص او را ﻣـﻮرد ﻋﻔـﻮ ﻗـﺮارداد‪ 3‬و‬
‫آﻳﻪاي ﻫﻢ ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﺆﻣﻨﻲ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺟﻨﮕـﺎوران ﺑـﺪر ﻧﻴـﺰ‪ ،‬اﻳـﻦ ﻋﻤـﻞ را ﺗﻜـﺮار‬
‫ﻧﻜﻨﻨﺪ‪.4‬‬
‫ﺳﭙﺎه دهﻫﺰار ﻧﻔﺮي در رﻛﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺴﻮي ﻣﻜﻪ ﺣﺮﻛـﺖ ﻛـﺮد‪ ،‬ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﻫﻤﭽـﻮن‬
‫ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮ ﺑﺴﻮي ﺟﻨﻮب ﺑﺸﺘﺎب ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺎر ﻣﻲروﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوي ﺻﻠﺢ‬
‫ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻀﺮب ﺷﻤﺸﻴﺮ دهﻫﺰار ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﺪور ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮ ﻣﻜﻪ ﻓـﺮود‬
‫آﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎه ﭼﻨﺎن ﺑﺎ ﺷﺘﺎب راه ﻣﻲﭘﻴﻤﻮد ﻛﻪ از ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن ﭘﻴﺶ اﻓﺘـﺎد و ﺧﺒـﺮ ﻫﻨـﻮر در راه‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﭙﺎه در رﻛﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ راه ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ را‪ ،‬در ﻳﻚ ﻫﻔﺘـﻪ ﭘﻴﻤـﻮده و ﺷـﺒﺎﻧﻪ ﺑـﻪ‬
‫)ﻣﺮّاﻟﻈﱠﻬﺮان( رﺳﻴﺪهاﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻣﻨﺰل ﺑﺎ ﻣﻜﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺷﺐ را در اﻳﻦ دﺷﺖ ﺑﺴﺮ ﺑﺮﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﺧﻴﻤﻪاي آﺗﺸﻲ ﺑﻴﻔﺮوزﻧﺪ ﺗﺎ از دور ﻛﺜﺮت‬

‫‪ -1‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪،1‬ص‪ 286‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 1178‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 2614‬و ﺣﻴﺎةﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ص‪ 415‬و ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‬
‫ﻫﻤﺮاه ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ ،387‬و در ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري ﻋﺒﺎرت ﻓﺎروق را ﭼﻨﻴﻦ آورده اﺳﺖ‪» :‬ﻳﺎ رﺳﻮﷲَِ َدﻋﻨﻲ َا ِ‬
‫ﴐ ُب َ‬
‫ﻋﻨﻖ‬
‫ِ‬
‫ﻫﺬااﳌﻨﺎﻓﻖ« و ارﺷﺎد ﺳﺎري در ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎﻳﻦ ﻋﻠﺖ او را ﻣﻨﺎﻓﻖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻨﺶ ﻳﻜﻲ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص او را ﻣﻌﺬور ﺷﻤﺮده اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪ -4‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري ﻫﻤﺮاه ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج‪6‬ص‪ 388‬ﻛﻪ آﻳﻪﻫﺎي ﻧﺎزل ﺷﺪه ﻫﻢ اﻳﻨﻬﺎﻳﻨﺪ { ‪G F E D C B A‬‬

‫‪ z K J I H‬اﻟﻤﻤﺘﺤﻨﺔ‪1 :‬‬

‫‪115‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻋﺎﺑﺮي ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد در اﻳﻦ اﺛﻨـﺎ ﻋﺒـﺎس ﻋﻤـﻮي ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﺑـﺎ ﻛﺴـﺎن‬
‫ﺧﻮﻳﺶ از ﻣﻜﻪ ﺑﻴﺮون آﻣﺪه و ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻋﺒﺎس را ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ داده ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺮ اﺳﺘﺮ ﺳﻔﻴﺪ او ﺳﻮار ﮔﺸﺘﻪ و در راه ﻣﻜﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺮادي ﺷﻬﺮ را ﻣﻜﻪ را از ﻗﺪرت ﻧﻈـﺎﻣﻲ‬
‫و ﻛﺜﺮت ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﻄﻠﻊ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﻣﻘﺎوﻣﺖ و ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي ﺗﺴﻠﻴﻢ‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎس در راه ﻣﻜﻪ‪ ،‬ﺑﻪ )اراك آﺧﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻋﺮﻓﺎت از ﻃﺮف ﺷﺎم( رﺳﻴﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و در ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺷﺐ ﺻﺪاي اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن را ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﺷﻬﺮ ﺑﻴﺮون آﻣـﺪه‬
‫و ﺑﺎ ﻫﺮاس و دﻟﻬﺮه‪ ،‬آﺗﺸﻬﺎي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را از دور ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،1‬ﻋﺒﺎس او را ﺻﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫اي اﺑﻮﺣﻨﻈﻠﻪ! اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﻛﻪ ﺻﺪاي درﺷﺖ ﻋﺒﺎس را ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻲ او را ﺻـﺪا‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻠﻲ اي اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ! ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و اﺑﻮﺳـﻔﻴﺎن ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪه ﺳـﺎﺑﻖ‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ وﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺳﭙﺎه ﻗﺮﻳﺶ در ﺟﻨﮓ ﺧﻨﺪق‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭘـﺪر و‬
‫ﻣﺎدرم ﻗﺮﺑﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻻ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻋﺒﺎس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ دﺳـﺖ ﻳﺎﺑﻨـﺪ ﺑـﻲﮔﻤـﺎن‬
‫ﮔﺮدﻧﺖ را ﻣﻲزﻧﻨﺪ و ﺟﺰ‪ 2‬اﻳﻦ ﭼﺎرهاي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺗﺮا اﻣﺎن دﻫﻢ و ﺑﺮ ﺗﺮك ﺧﻮﻳﺶ ﺳﻮار‬
‫ﻛﻨﻢ و ﺑﺨﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺒﺮم« ﻋﺒﺎس اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن را ﺑﺮ ﺗﺮك ﺧﻮد ﺳﻮار ﻛـﺮده و ﺳـﺮﻳﻌﺎً او‬
‫را در دل ﺷﺐ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ و در ﻣﻴﺎن ﭼﻨﺪﻫﺰار آﺗﺶ ﻛﻪ در ﺑﺮ ﺧﻴﻤﻪﻫﺎ زﺑﺎﻧـﻪ‬
‫ﻛﺸﺪهاﻧﺪ ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و در ﻫﺰاران ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺎزرﺳﻲ وﻗﺘﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺑﺮ ﺗﺮك ﻋﺒـﺎس‬
‫و ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺘﺮ اﺳﻔﻴﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ راه ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺑﺎز ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،3‬اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﺑﺮ آﺗـﺶ ﻓـﺎروق‬
‫ﮔﺬر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺎروق‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ ﺧﺮوش و اﻳﻤـﺎن‪ ،‬ﺑﻤﺤـﺾ دﻳـﺪن اﺑﻮﺳـﻔﻴﺎن در ﺣﺎﻟﻴﻜـﻪ‬

‫‪ -1‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 289‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 1181‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.144‬‬
‫‪ -2‬ﺳﻴﺮه اﻟﻨﺒﻮﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 265‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 289‬و اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪،‬ص‪. 294‬‬
‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪116‬‬
‫ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﺑﻲاﻣﺎن و ﺑﻲاﻳﻤﺎن را ﺑﺎﻳﺪ ﮔﺮدن زد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻴﻤﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ اﺟـﺎزه‬
‫ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ‪ ،‬و ﻋﺒﺎس )ﻛﻪ ﻣﻲﺗﺮﺳﺪ ﻓﺎروق ﺧﻮدرا ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و دﺳﺘﻮر ﻗﺘﻞ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن را‬
‫ﺑﮕﻴﺮد اﺳﺘﺮ را ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ دواﻧﻴﺪه و ﻫﺮ دو ﺑﺎه وارد ﺧﻴﻤﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،1‬ﻓـﺎروق ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫دﻳﺪن اﺑﻮﺳﻮﻓﻴﺎن ﻫﻤﻪ ﺧﺎﻃﺮهﻫﺎي ﺗﻠﺦ روزﮔﺎران ﮔﺬﺷﺘﻪ در دﻟﺶ زﻧﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ ‪.‬‬
‫ﻫﻴﺠﺎن ﻓﺎروق از اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻓﺮﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‬
‫»اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن‪ ،‬آن ﻛﺴﻴﻜﻪ در ﻓﺎﺟﻌﻪﻫﺎي ﺟﻨﮓ اﺣﺪ و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺠﺮوح ﺷﺪن ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﭼﻬﺮه ﺧﻮنآﻟﻮدش‪ ،‬ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﺳﻴﺪاﻟﺸﻬﺪاء )ﺣﻤﺰه( و ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه ﻫﻔﺘﺎد ﺷﻬﻴﺪ اﺣـﺪ‬
‫ﻣﻴﻐﺮﻳﺪ )اُﻏﻞُ ﻫﺒ‪‬ﻞَ(و ﻏﺮش زﻧﺪه ﺑﺎد ﻫﺒﻞ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻴﺮﻫﺎي زﻫﺮآﻟﻮدي در ﻗﻠـﺐ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻓﺮود ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺧﻄﺮات دﻳﮕﺮي ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﺮد و در ﺟﻨﮓ اﺣﺰاب ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه‬
‫ﻛﻞ ﻧﻴﺮوﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻗﺘﻞﻋﺎم ﻣﺴﻤﺎﻧﺎن ﺑﻤﺪﻳﻨﻪ ﻫﺠﻮم آورده ﺑﻮدﻧﺪ«‪،‬‬
‫ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﻓﺎروق ﮔﻮﻳﻨﺪه‪ :‬زﻧﺪه ﺑﺎد ﻫﺒﻞ !!‬
‫ﻓﺎروق ﻛﻪ از ﻳﺎدآوري اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮهﻫﺎ از ﻗﻬﺮ و ﺧﺸﻢ ﻣﺎﻻﻣﺎل ﺷﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣﻠﺘﻤﺴـﺎﻧﻪ دﺳـﺘﻮر‬
‫ﻗﺘﻞ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن را از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺧﻮﻳﺶ اﺿـﺎﻓﻪ ﻛـﺮد ﻛـﻪ اﺑﻮﺳـﻔﻴﺎن‬
‫ﺑﺪون ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺎ اﻓﺘﺎده اﺳـﺖ‪ 2‬و ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﻋﺒـﺎس ﺑـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﻋـﺮض ﻛـﺮد‬
‫اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن را ﻣﻦ ﭘﻨﺎه دادهام‪ ،3‬و در ﻫﻤﻴﻦ اﺛﻨﺎ )از ﺗﺮس اﻳـﻦ ﻛـﻪ ﻣﺒـﺎدا ﻓـﺎروق زﻳﺮﮔﻮﺷـﻲ‬
‫ﻣﻄﻠﺒﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻋﺮض ﻛﻨﺪ و او را ﺑﻪ ﺻﺪور ﻓﺮﻣـﺎن ﻗﺘـﻞ اﺑﻮﺳـﻔﻴﺎن وادار ﻛﻨـﺪ( ﻋﺒـﺎس‬

‫‪ -1‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 290‬و ﺳﻴﺮه اﻟﻨﺒﻮﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 265‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪،3‬ص‪ 1182‬و اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﻲ‪،‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬ص‪. 294‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪117‬‬
‫ﺑﺴﻮي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ و ﺳﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را در آﻏﻮش ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪ :‬ﺑﺨـﺪا ﻧﻤـﻲﮔـﺬارم‬
‫اﻣﺸﺐ ﻛﺴﻲ ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ زﻳﺮﮔﻮﺷﻲ ﺻﺤﺒﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،1‬و ﻓـﺎروق‪ ،‬ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ را در اﻳـﻦ ﺟﺮﻳـﺎن‬
‫ﺳﺎﻛﺖ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﻛـﻪ از اﻳـﻦ ﺟﺮﻳـﺎن‬
‫ﻧﮕﺮان اﺳﺖ )و اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﻫﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ!!( ﺑﺮ ﻓﺎروق ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ‪) :‬آرام ﺑﺎش! ﺑﺨﺪا اﺑﻮﺳـﻔﻴﺎن‬
‫از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻨﻲﻋﺪي )ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻨﻲﻋﺪي ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻓﺎروق( ﻣﻲﺑﻮد اﻳﻨﻘﺪر اﺻﺮار ﻧﻤﻲﻛﺮدي‪ ،‬اﻣﺎ ﭼـﻮن‬
‫ﻣﻲداﻧﻲ از ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف اﺳﺖ )ﻗﺒﻴﻠﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻋﺒﺎس ﺑﺎ ﻳﻚ ﻋﺒﺎرت( ﺗﺎ اﻳﻦ ﺣﺪ اﺻﺮار داري‪!2‬‬
‫ﻓﺎروق ﻛﻪ اﺗﻬﺎم را ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﻮاﺑﻖ ﺧﻮﻳﺶ در ﺟﻬـﺖ رﻋﺎﻳـﺖ ﺧﻮﻳﺸـﺎن دور و ﻧﺰدﻳـﻚ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻣﻲداﻧﺪ در رد‪ ‬اﻳﻦ اﺗﻬﺎم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻋﺒﺎس! ﻫﺮﮔﺰ اﻳﻦ ﺣﺮﻓﻬـﺎ را ﻧـﺰن‪ ،3‬ﺑﺨـﺪا‬
‫روزي ﻛﻪ ﺗﻮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪي ﻣﻦ از اﺳﻼم ﺗﻮ ﺑﻘﺪري ﺧﺮﺳﻨﺪ ﺷﺪم ﻛﻪ از اﺳﻼم ﭘﺪرم ﺧﻄﺎب‬
‫اﻳﻨﻘﺪر ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻧﻤﻲﺷﺪم زﻳﺮا ﻣﻲداﻧﻢ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬اﺳـﻼم ﺗـﺮا ﺑـﻴﺶ از اﺳـﻼم ﺧﻄـﺎب‬
‫دوﺳﺖ دارد‪ «4‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﻫﻤﻴﻦ اﺛﻨﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ آﻣﺪ و ﺑﺎ ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﻫﻤـﻪ اﻳـﻦ ﺑﺤﺜﻬـﺎ‬
‫ﺧﺎﺗﻤﻪ داد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎس ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺸﺐ او را ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﻮد ﺑﺒﺮ‪ ،‬و ﻓﺮدا ﭘﻴﺶ ﻣﻦ ﺑﻴﺎور« و ﻓﺮدا‬
‫ﻋﺒﺎس اﺑﻮﺳﻮﻓﻴﺎن را ﺑﺨﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص آورد و اﺑﻮﺳﻮﻓﻴﺎن ﺑﺎ ﻗﺒﻮل اﺳﻼم ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در رﻛـﺎب ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﺑﺴـﻮي ﻣﻜـﻪ ﺣﺮﻛـﺖ ﻛـﺮد‪ ،‬و ﺗﺼـﻤﻴﻢ‬

‫‪ -1‬ﺟﺮﻳﺮﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 1182‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 290‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 266‬و اﺳﻼمﺷﻨﺎﺳﻲ‪،‬دﻛﺘﺮﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪،‬ص‪294‬‬
‫و‪ 295‬و ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺎروق در ﻣﻴﺎن اﻗﺮان ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﭘﺪر ﺧﻮد را دوﺳﺖ ﻣﻴﺪاﺷﺖ ﺗﺎ زﻧﺪه ﺑﻮد‬
‫ﺧﺪﻣﺘﮕﺰار او ﺑﻮد و ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﺑﻪ او ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﻲﺧﻮرد وﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑِﺎﺑﻲ« ﺗﺎ روزﻳﻜﻪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮص او را از اﻳﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﻨﻊ ﻛﺮد‬
‫و ﺑﻪ ﻋﻘﺒﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،674‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -4‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪118‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻜﻪ را ﺑﺪون ﻣﻘﺎوﻣﺖ و ﺧـﻮﻧﺮﻳﺰي ﻓـﺘﺢ ﻛﻨـﺪ‪ ،1‬ﺑﻬﻤـﻴﻦ ﺟﻬـﺖ در‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺷﻬﺮ‪ ،‬و ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﺳﻼم وارد ﺷﺎﻫﺮاﻫﻬﺎي ﻣﻜﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﻤﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن‬
‫را اﺣﻀﺎر ﻛﺮده و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬ﺟﺰ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻫﺠﻮم ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺧﻮن ﻛﺴـﻲ را‬
‫ﻧﺮﻳﺰﻳﺪ و ﺟﺰ ده ﻧﻔﺮ)ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﻳﻜﻲ ﻧﺎم آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﺑﺮد( ﻣﺠﺎزات ﻧﻜﻨﻴﺪ« ﺳﭙﺲ ﺗﻤﺎم ﺳـﭙﺎه را‬
‫ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮده و دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻗﺴﻤﺘﻲ زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﻳﻜﻨﻔـﺮ و ﭼﻨـﺪﻳﻦ‬
‫ﭘﺮﭼﻢدار از ﻳﻜﻄﺮف ﺷﻬﺮ وارد ﺷﻮد‪ ،2‬ﻓﺎروق ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻧﻴﺴﺖ و ﭘﺮﭼﻤﻲ ﻫﻢ در دﺳﺖ ﻧﺪارد‬
‫اﻣﺎ ﮔﻮﻳﻲ در اﻳﻦ ﺣﺴﺎﺳﺘﺮﻳﻦ ﻟﺤﻈﺎت‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل اﻧﺘﻈﺎﻣﺎت و ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و ﭘﺮﭼﻤﺪاران‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا در اﺛﻨﺎي ورود ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ﻧﺎﮔـﺎه ﻓـﺎروق ﺑﺤﻀـﻮر ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ و ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :3‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦﻋﺒﺎده اﻧﺼﺎر ﻛﻠﻤﺎت ﺗﺤﺮﻳﻚآﻣﻴﺰي ﺑﺮ زﺑﺎن راﻧﺪ و ﮔﻔﺖ‬
‫)اﻟﻴﻮ ُم ﻳﻮ َم ا َﳌ َ‬
‫ﻠﺤ َﻤﺔ‪ ،4‬اﻣﺮوز روز ﻛﺸﺘﺎر و ﺟﻨﮓ اﺳﺖ!( و ﻣﻦ از دﺷﻤﻨﻲ ﺑـﺎ ﻗـﺮﻳﺶ اﻳﻤـﻦ‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﻮراً ﺑﻪ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ دﺳﺘﻮر داد‪ ،‬ﻛﻪ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﺳـﻌﺪ ﺑﺮﺳـﺎن و‬
‫ﭘﺮﭼﻢ را از او ﺑﮕﻴﺮ و ﺗﻮ ﺑﻪ ﺟﺎي او ﺑﺸﻬﺮ داﺧﻞ ﺷﻮ« ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﺑـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ از‬
‫ﭼﻬﺎرﻃﺮف ﺷﻬﺮ وارد ﮔﺮدﻳﺪ و ﭘﺲ از اﺳﺘﻘﺮار ﺳﭙﺎه در ﺷﻬﺮ و ﭘﺎك ﻛـﺮدن ﻣﻜـﻪ از ﻟـﻮث‬
‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﻲ و ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺗﻤﺎم ﻗﺮﻳﺶ )ﺟﺰ ده ﻧﻔﺮ ﻛﻪ ﺣﺴﺎب آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ( ﺗﻤﺎم اﻫـﻞ ﻣﻜـﻪ‬
‫از ﻣﺮد و زن در ﺻﻔﺎ ازدﺣﺎم ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮدان ﻳﻜﺎﻳﻚ ﻣﻲآﻣﺪﻧـﺪ و ﺑـﺮ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪،‬‬

‫‪ -1‬اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﻲ دﻛﺘﺮﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬ص‪ 300‬و ﻋﺒﺎرت او ‪ » :‬ﻋﻤﺮﺳﺮاﺳﻴﻤﻪ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻌﺪﺑﻦﻋﺒﺎدة ‪ «...‬اﻳﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪292‬‬
‫و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 269‬و ﻃﺒﺮي‪،‬ج‪ ،3‬ص‪. 186‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪119‬‬
 ‫ﻓﺎروق از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﻓﺎروق ﭘﺎﻳﻴﻦ ﭘﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ و از ﺟﺎﻧﺐ او ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ ،1‬ﻧﻮﺑـﺖ ﺑﻴﻌـﺖ‬
‫زﻧﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻨﺪ زن اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﭘﻴﺶ آﻣﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺮ اﻳﻨﻜـﻪ ﺑﺨـﺪا‬
‫ﺷﺮﻳﻚ ﻧﻴﺎورﻳﺪ و دزدي ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ اﮔﺮ از ﻣـﺎل اﺑﻮﺳـﻔﻴﺎن ﭼﻴـﺰي ﺑﺮداﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻢ‬
‫ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺣﻼل اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬اﺑﻮﺳـﻮﻓﻴﺎن ﻛـﻪ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑـﻮد ﮔﻔـﺖ‪ :‬آﻧﭽـﻪ در ﮔﺬﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪاﻳﺪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻼل ﺑﺎد‪ ،‬در آﻳﻨﺪه ﺑﺮﻧﺪارﻳﺪ! ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در اﻳﻨﺠﺎ ﻓﻬﻤﻴﺪ ﻛﻪ‪ 2‬ﻫﻨﺪ ﺟﮕﺮﺧـﻮار‬
‫اوﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮد ﻫﻨﺪ دﺧﺘﺮ ﻋ‪‬ﺘﺒﻪاي؟ ﻫﻨﺪ ﺟﻮاب داد ﺑﻠﻲ‪ ،‬از ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﮔﺬر ﻛـﻪ ﺧـﺪا از ﺗـﻮ‬
‫درﮔﺬرد‪ ،3‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اداﻣﻪ داد‪» :‬و اﻳﻨﻜـﻪ زﻧـﺎ ﻧﻜﻨﻴـﺪ«‪ ،‬ﻫﻨـﺪ ﮔﻔـﺖ زن آزاد زﻧـﺎ ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اداﻣﻪ داد »وﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن را ﻧﻜﺸﻴﺪ« ﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻤﺎن ﻛﻪ ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣـﺎ‬
‫ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﺮدﻳﻢ و ﺑﺰرگ ﻛﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﻮ در ﺑﺪر آﻧﻬﺎ را ﻛﺸﺘﻲ‪ ،‬ﻓﺎروق‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن ﺟﻮاب ﻫﻨـﺪ از‬
‫ﻓﺮط ﻗﻬﺮ و ﺧﺸﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮروﻳﻲ ﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺴﺮﺗﻲ ﻛﻪ از ﭘﻴﺮوزي ﺣﻖ ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻞ و ﻳﺎد‬
‫ﻛﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ﻓﺮﻳﺶ در ﺑﺪر ﺑﺮاﻳﺶ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺸﺪت ﺧﻨﺪهاش ﮔﺮﻓﺖ‪ ،4‬ﺑﮕﺬار در ﺣـﺎل‬
‫ﮔﺮﻳﻪ و ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﻲ ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺎروق ﺑﺸﺪت ﺑﺨﻨﺪد‪ ،‬و از ﻣﺸﺎﻫﺪه ﭘﻴﺮوزي ﺣﻖ ﺑﺮ ﺑﺎﻃـﻞ ﻣﺴـﺮت‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﻤﻴﻦ ﻫﻨﺪ در ﺣﺎل ﮔﺮﻳﻪ و ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﻲ ﻓـﺎروق در ﺣﺎدﺛـﻪ‬
‫ﺷﻬﺎدت ﺳﻴﺪاﻟﺸﻬﺪاء)ﺣﻤﺰه( ﻧﻪ ﻳﻚﺑﺎر ﺑﺎرﻫﺎ ﺧﻨﺪﻳـﺪ‪ ،‬ﻗﻬﻘﻬـﻪ ﺳـﺮداد و ﻫﻤـﻴﻦ ﻗـﺮﻳﺶ در‬
‫روزﻫﺎي ﻛﻢﻗﺪرﺗﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻪ ﻳﻚ ﺑﺎر ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ اﺷـﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻣﺴـﺮت ﺧـﻮد را‬

‫‪ -1‬اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﻲ دﻛﺘﺮﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬ص‪ 309‬و ﺣﻴﻦ ﻋﺒﺎرت‪ » :‬ﻋﻤﺮ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﭘﺎري ﻣﻨﺒﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و از ﺟﺎﻧﺐ او ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻴﻌﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ «...‬اﻳﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 299‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪. 1190‬‬
‫‪ -2‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 1190‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪. 300‬‬
‫‪ -3‬ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 42‬و ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﻫﻨﺪ‪ » :‬ﻓﺎﻋﻒ ﻋﻤﺎ ﺳﻠﻒ ﻋﻔﺎﷲ ﻋﻨﻚ« ‪.‬‬
‫‪ -4‬اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﻲ دﻛﺘﺮﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬ص‪ 309‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 300‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪. 1191‬‬

‫‪120‬‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬ﺑﮕﺬار ﻫﻤﻪ ﻫﻮاﭘﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬و ﻫﻤﻪ از ﺧﺪا ﺑﻲﺧﺒﺮان‪ ،‬و ﻫﻤـﻪ ﺳـﺘﻤﮕﺮان در آن‬
‫ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ در ﻓﺴﺎد و ﻓﺤﺸﺎء و ﺑﻴﺪادﮔﺮي ﻏﺮق ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻬﻘﻬﻪ ﺧﻨـﺪهﻫـﺎي آﻧـﺎن در ﻓﻀـﺎﻫﺎ‬
‫ﻃﻨﻴﻦاﻧﺪاز ﺷﻮد اﻣﺎ ﻳﻘﻴﻦ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛﻪ روزي ﺧﺪا ﺧﻮاﻫﺪ آﻣـﺪ ﻛـﻪ در ﺣـﺎل ﮔﺮﻳـﻪ و ﻧﺎﻟـﻪ و‬
‫ﺻﺪاي ﺳﻮﺧﺘﻦ اﺳﺘﺨﻮان آﻧﻬﺎ ﻧﻮاي ﺧﻨﺪه اﺳﺘﺜﻤﺎرﺷﺪﮔﺎن و ﺳﺘﻤﺪﻳﺪﮔﺎن و زﻣﺰﻣـﻪ ﻣﺴـﺮت‬

‫آﻧﻬﺎ در ﻓﻀﺎﻫﺎ ﻃﻨﻴﻦاﻧﺪاز ﻣﻲﺷﻮد { ‪ z è ç æ å ä ã‬اﻟﻤﻄﻔﻔﻴﻦ‪34 :‬‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺎروق را ﺑﺮاي ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻗﻀﻴﻪ ﻫﻮازن ﻓﺮا ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ‪ ،‬ﭘﺎﻧﺰده روز در آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﻧﻤﻮده و در اﻳﻦ اﺛﻨﺎ ﺑﻪ او ﮔﺰارش‬
‫دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺟﻨﻮبﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺮدﻣﺎن ﺷﻬﺮ ﻃﺎﻳﻒ‪ ،‬از ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ‪ ،‬وﺣﺸﺖزده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺳﭙﺎه ﻣﺠﻬﺰ و اﻧﺒﻮﻫﻲ را‪ ،‬ﺑﻘﺼﺪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺟﻤﻊآوري ﻧﻤـﻮدهاﻧـﺪ‪ ،1‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﻢ و ﻛﻴﻒ ﻗﻀﻴﻪ )ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﻲﺣﺪرد( را ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻲﻓﺮﺳـﺘﺪ‪ ،‬ﻋﺒـﺪاﷲ‬
‫در ﺑﺎزﮔﺸﺖ واﻗﻌﻴﺖ اﻣﺮ را )ﺑﺎ ﻛﻤﻲاﻏﺮاق و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ( ﺑﺮاي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤـﻮد‪ ،‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺎروق را ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﮔﺰارش ﻋﺒﺪاﷲ را ﺑﺎ او در ﻣﻴﺎن ﻣـﻲﮔـﺬارد‪ ،2‬ﻓـﺎروق ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﻋﺒـﺪاﷲ‬
‫واﻗﻌﻴﺖ را ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ« ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺎراﺣﺘﻲ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اي ﻋﻤﺮ اﻳﻦ ﻣﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻴﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﺗـﻮ‬
‫ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻣﻲﻛﻨﻲ ﺗﻮ ﻛﺴﻲ را ﻛﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﺑﺮﺗﺮ از ﻣﻦ ﺑﻮد دروﻏﮕﻮ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻲ!« ﻓﺎروق ﺑﻪ ﺧﺸـﻢ‬
‫آﻣﺪه و ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺮد ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑـﻪ ﻣـﻦ ﺗـﻮﻫﻴﻦ‬

‫‪ -1‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 292‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪. 311‬‬
‫‪ -2‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 1200‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،292‬دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬وزﻳﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺼﺮ‪ ،‬در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد‬
‫)ﻓﺎروقاﻋﻈﻢ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،59‬ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻋﻤﺮ را از ﺧﻮد ﺟﺪا ﻧﻜﻨﺪ ﺗﺎ از ﺟﺮﺋﺖ و ﺻﺮاﺣﺖ و‬
‫ﺣﺴﻦ ﺗﺪﺑﻴﺮ او اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ«‪.‬‬

‫‪121‬‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ« ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬ﺳﺨﻦ او ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﺗﻮ ﻛـﻪ آن وﻗـﺖ ﮔﻤـﺮاه‬
‫ﺑﻮدي و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﺗﻮ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺗﺮا ﻫﺪاﻳﺖ داده اﺳﺖ‪ «1‬و ﺧﺸﻢ ﻓـﺎروق‬
‫ﻓﺮو ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﺪ ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در رأس ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻘﺼﺪ ﺗﺎر وﻣﺎر ﻛﺮدن ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﺎن از ﺷـﻬﺮ ﻣﻜـﻪ‬
‫ﺑﻴﺮون آﻣﺪه و راهﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ را ﭘﻴﺶﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬و وﻗﺘﻲ ﺑﻪ )ﺣﻨﻴﻦ( ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻃﺒـﻖ روش‬
‫ﺟﻨﮕﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺷﺐ در آﻧﺠﺎ ﻣﻲﺧﻮاﺑﻨﺪ‪ ،‬و در آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺎﻋﺎت ﺷﺐ از ﺧـﻮاب ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻪ و‬
‫ﺳﭙﺎه در ﺗﺎرﻳﻜﻲ و در دره ﺗﻨﮓ آرام و ﻓﺸﺮده راه ﻣﻲﭘﻴﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ اﺳﺘﺮ ﺳﻔﻴﺪ ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﺳﻮار و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺳﭙﺎه ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ او ﺳـﭙﺎه ﺑﺎﺷـﻜﻮه و ﻋﻈﻤـﺖ اﺳـﻼم‪،‬‬
‫دوازدهﻫﺰار ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ ﻣﺴﻠﺢ‪ 2‬ﻛﻪ زرهﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﺮق ﻣﻲزﻧﺪو ﻋﺮب ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻧﻈﻴﺮ آﻧﺮا ﺑﭽﺸﻢ‬
‫ﺧﻮد ﻧﺪﻳﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻈﻢ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﭘﻴﺶ ﻣﻲروﻧﺪ و ﺑـﻪ ﻛﺜـﺮت و ﻗـﺪرت ﺧـﻮﻳﺶ ﭼﻨـﺎن‬
‫ﻣﻲﺑﺎﻟﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻏﺮور اﻛﺜﺮ آﻧﻬﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ »ﻫﻴﭻ ﺳﭙﺎﻫﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﺗﺎب ﻣﻘﺎوﻣﺖ را ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﺎﮔﺎه‪ ،‬در ﻟﺤﻈﻪاي ﻛﻪ از ﺗﻨﮕﻨﺎي دره ﺣﻨﻴﻦ ﺳﺮازﻳﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن دﺷﻤﻦ از‬
‫ﭘﺸﺖ ﺻﺨﺮهﻫﺎ ﺑﻴﺮون ﺟﺴﺘﻪ‪ ،‬و ﺗﻤﺎم ﺗﻴﺮاﻧﺪازان ﻣﺎﻫﺮ و از ﺟﺎنﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻫـﻮازن‪ ،‬ﺳـﻴﻠﻲ از‬
‫ﭘﻴﻜﺎﻧﻬﺎي ﺗﻴﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮ روي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻓﺮو ﻣﻲرﻳﺰﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﺮش ﺑﻲ اﻣﺎن اﻳﻨﻬﻤـﻪ ﺗﻴﺮﻫـﺎدر‬
‫ﺗﺎرﻳﻜﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻫﺮاس و اﺿﻄﺮاﺑﻲ در ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻮﺟﻮد آورده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﻔﻬﺎ ﺑﻬﻢ رﻳﺨﺘـﻪ‬
‫و اﺳﺒﺎن و ﺷﺘﺮﻫﺎ ﺗﻨﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ زده و ﺟﻤﻌـﻲ‪ ،‬ﻫﻤﭽـﻮن اﺷـﺒﺎح ﻫﺮاﺳـﺎن! در ﺑﺮاﺑـﺮ‬

‫‪ -1‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -2‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 293‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 313‬و اﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬ص‪. 318‬‬

‫‪122‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺘﺮ ﺧﻮد ﻣﺤﻜﻢ ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،1‬ﻣﻲﮔﺮﻳﺰﻧـﺪ و ﺑﺮﺧـﻲ روﺣﻴـﻪ ﺧـﻮد را از دﺳـﺖ‬
‫دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺎﺷﻨﻴﺪﻧﻴﻬﺎ! از آﻧﻬﺎ ﺷﻨﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪2‬و ﻓﺎروق ﻛـﻪ ﺗـﺎ ﻟﺤﻈـﻪ وﻗـﻮع ﺣﻤﻠـﻪ ﻗﻄـﺮه‬
‫ﻧﺎﭘﻴﺪاﻳﻲ ﺑﻮد در درﻳﺎي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻤﺤﺾ ﭘﺮش ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ و ﺑﺼﺪا در آﻣﺪن زﻧـﮓ ﺧﻄـﺮ!‬
‫‪3‬‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺨﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ‪ ،‬رﺳﺎﻧﻴﺪ‬
‫ﺛﺒﺎت و ﭘﺎﻳﺪاري ﻓﺎروق در ﺟﻨﮓ ﺣﻨﻴﻦ‬
‫و ﻫﻤﺮاه اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻠـﻲ و ﻋﺒـﺎس و ﻓﻀـﻞ و اﺑﻮﺳـﻔﻴﺎن ﺑـﻦﺣـﺎرث و رﺑﻴـﻊ ﺑـﻦﺣـﺎرث‬
‫)ﻋﻤﻮزاده ﻫﺎيﭘﻴﺎﻣﺒﺮ( ﺑﺸﻜﻞ ﻳﻚ ﺣﻠﻘﻪ ﭘﻮﻻدﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را اﺣﺎﻃﻪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺳـﭙﺲ در‬
‫رأس ﭼﻨﺪ ﺻﺪﺳﭙﺎﻫﻲ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺪاﻫﺎي ﻣﻜﺮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑـﺪور او ﺟﻤـﻊ ﺷـﺪﻧﺪ ﭼﻨـﺎن‬
‫ﻫﺠﻮﻣﻲ ﺑﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻴﺮاﻧﺪازان ﻫﻮازن را ﺑـﻪ ﻫﺰﻳﻤـﺖ ﻧﺎﭼـﺎر ﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬و از ﺳـﭙﺎه‬
‫ﺛﻘﻴﻒ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺘﻲ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻔﺘﺎد ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ را زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﺑﺨـﺎك و ﺧـﻮن‬
‫ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬و ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﻴﺮان زﻳﺎد و ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺑﺴﻴﺎر‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﺣﻨﻴﻦ ﭘﺎﻳﺎن‬
‫ﻳﺎﻓﺖ و ﭼﻮن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻓﺮاري و ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻃﺎﻳﻒ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧـﺪ و دروازهﻫـﺎي‬
‫ﺣﺼﺎر ﺷﻬﺮ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﺎن داد ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﺳﻮي ﻃـﺎﻳﻒ ﺣﺮﻛـﺖ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﺑﻴﺴﺖ روز ﻣﺤﺎﺻﺮه و اﻳﺠﺎد رﻋﺐ و ﻫﺮاس در دل آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻛـﻪ دﻳﮕـﺮ ﺟﺮﺋـﺖ‬
‫ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﻲ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﺎآﮔﺎه ﺧُﻮ‪‬ﻳﻠ‪‬ﺪ دﺧﺘﺮ ﺣﻜﻴﻢ و ﻫﻤﺴﺮ ﻋﺜﻤـﺎن ﺑـﻦ‬
‫ﻣﻈﻌﻮن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺰد ﻓﺎروق ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬و ﺑﺎو ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »ﻣﻦ ﺿﻤﻦ ﺑﺤﺜﻲ ﻛﻪ ﺑـﺎ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص داﺷـﺘﻢ‪،‬‬
‫اﻳﻨﻄﻮر ﻓﻬﻤﻴﺪم ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻗﺼﺪ ﻓﺘﺢ ﻃﺎﻳﻒ را ﻧﺪارد‪«4‬‬

‫‪ -1‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 293‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 314‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ 3‬ص‪. 1202‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -3‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪1200‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪. 313‬‬
‫‪ -4‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 1210‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 371‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪. 319‬‬

‫‪123‬‬
 ‫ﻓﺎروق ﺣﺮﻛﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از ﻃﺮف ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﻋﻼن ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﻓﺎروق ﻓﻮراً ﺑﺨﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رﻓﺘﻪ و ﺑﺎو ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺧﻮﻳﻠﺪ از زﺑﺎن ﺗﻮ ﺑﻤﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﻪ ﺧﺪا‬
‫ﻓﻌﻼً اﺟﺎزه ﻓﺘﺢ ﻃﺎﻳﻒ را ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺪاده اﺳﺖ آﻳﺎ ﺧﺒﺮ ﺧﻮﻳﻠﺪ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ« ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻠﻲ‪ ،‬ﻓﺎروق ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﺪ »ﭘـﺲ اﺟـﺎزه ﻓﺮﻣﺎﻳﻴـﺪ ﺣﺮﻛـﺖ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم را اﻋـﻼن ﻛـﻨﻢ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻓﺎروق دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را اﻋﻼن ﻛﻨﺪ‪ 1‬و ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم‬
‫در رﻛﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺟﻌﺮاﻧﻪ ﻣﻲرﺳﺪو ﺑﻔﺮﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﺟﻌﺮاﻧﻪ ﻓـﺮود ﻣـﻲآﻳﻨـﺪ ﺗـﺎ ﻏﻨـﺎﻳﻢ‬
‫ﺟﻨﮕﻲ را در ﺑﻴﻦ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﺪ و ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ) ﺷـﺶﻫـﺰار‬
‫اﺳﻴﺮ ﺟﻨﮕﻲ از زن و ﻣﺮد( ‪ -2‬ﺑﻴﺴﺖ وﻫﺸﺖ ﻫﺰار ﻣﺜﻘﺎل ﭘﻮل ﻧﻘﺮه)ﻣﻌﺎدل ﭼﻬﺎرده ﻣﻴﻠﻴـﻮن‬
‫ﺗﻮﻣﺎن( ‪ -3‬ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎرﻫﺰار ﺷﺘﺮ ‪ -4‬ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ 2‬ﻛﻪ ﺳﭙﺎه ﻫﻮازن و ﺛﻘﻒ ﻫﻤـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻧﻘﺪ و ﺟﻨﺲﻫﺎ را ﺑﺼﻮرت ﺗﺠﻬﻴﺰات ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ﺟﻨﮓ ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖﺳـﺎز ﺑﻤﻴـﺪان‬
‫ﺟﻨﮓ آوردهاﻧﺪ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺟﺰو ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕﻲ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ 3‬و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺧـﺎرج از ﻣﻴـﺪان‬
‫ﺟﻨﮓ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي را از ﻫﻴﭻ ﻛﺴﻲ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺳﻬﻢ ﺧـﻮد را‬
‫از اﺳﻴﺮان آزاد ﻧﻤﻮد و ﺳﭙﺲ ﺳﻬﻢ ﺑﻨﻲﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ آزاد ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ و ﻳﺎران ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر و‬
‫ﺑﻘﻴﻪ ﻳﺎران ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را آزاد ﻛﺮدﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻳﻜﺠﺎ ﺷﺶﻫﺰار‬
‫اﺳﻴﺮ ﺟﻨﮕﻲ از ﻣﺮد و زن آزاد ﮔﺸـﺘﻪ و ﺑـﻪ ﻛـﺎﻧﻮن ﺧـﺎﻧﻮادهﻫـﺎي ﺧـﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺸـﺘﻨﺪ‪ 4‬و‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻘﻴﻪ ﻏﻨﺎﻳﻢ اﺻﻞ ﻗﺮآﻧﻲ) ُﻣ َﺆ ﱠﻟ َﻔ ُﺔ اﻟ ُﻘ ُﻠﻮب( را در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓـﺖ و ﺑﺘـﺎزه‬

‫‪ -1‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 1210‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 371‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪. 319‬‬
‫‪ -2‬ﺳﻴﺮه ﺣﻠﻴﺒﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪. 137‬‬
‫‪ -3‬ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻨﮓ در اﺳﻼم دو ﻗﺴﻤﺖ از اﻣﻮال ﺟﺰء ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻳﻜﻲ اﻣﻮاﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ آورده‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و دوم اﻣﻮال دوﻟﺘﻲ و ﻋﻤﻮﻣﻲ دﺷﻤﻦ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﻫﻢ ﻧﻴﺎورده ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪.‬‬
‫‪ -4‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 314‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 324‬و ‪. 325‬‬

‫‪124‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻬﺎ ﺳﻬﻢ ﺧﻴﻠﻲ زﻳﺎدي داد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﺑﻮﺳـﻮﻓﻴﺎنﺑـﻦ ﺣـﺮب و دو ﭘﺴـﺮش )ﻳﺰﻳـﺪ‬
‫وﻣﻌﺎوﻳﻪ( ﺟﻤﻌﺎٌﺳﻴﺼﺪ ﺷﺘﺮ و ﻣﻌﺎدل‪ ،‬ﺷﺸﺼﺪو ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻧﻘـﺮه‪ 1‬داد و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻜﻴﻢﺑﻦﺣﺰام و ﻏﻴﺮه و ﺑﻪ ﻓﺎروق و اﺑـﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻠـﻲ و ﻋﺒـﺎس و ﺑﻘﻴـﻪ ﻳـﺎران ﻧﺰدﻳـﻚ و‬
‫ﭘﻴﺸﺘﺎزان اﺳﻼم‪ ،‬از اﻳﻦ اﻧﺪازه ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻤﺘﺮ داد‪.‬‬
‫ﻓﺎروق‪ :‬ﻛﻴﻔﺮ ﺟﺴﺎرت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را ﻛﺸﺘﻦ ﻣﻲداﻧﺪ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻨﺎم اﺑﻮاﻟﺨُﻮﻳﺼ‪‬ﺮَه‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﭘﺎﻳﺎن ﺗﻘﺴـﻴﻢ‬
‫ﺑﺨﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ اﻣﺮوز ﺷﺎﻫﺪ ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﺗـﻮ ﺑـﻮدم« ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣـﻮد‪:‬‬
‫»ﭼﻄﻮر ﺑﻮد؟« اﺑﻮاﻟﺨﺼﻴﺮه ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗـﻮ ﺟﺎﻧـﺐ ﻋـﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﻳـﺖ ﻧﻜـﺮدي« ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﺟﺎﻧﺐ ﻋﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻜﺮده ﺑﺎﺷﻢ ﭘﺲ ﭼﻪ ﻛﺴـﻲ ﻋـﺪاﻟﺖ را رﻋﺎﻳـﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ؟« ﻓﺎروق از اﻳﻦ ﺟﺴﺎرت و اﺗﻬﺎﻣﺎت ﺟﺎﻫﻼﻧﻪ ﺳﺮاﭘﺎ ﺧﺸﻢ و ﺧﺮوش ﺷﺪه ﺑـﻮد ﺑـﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻋﺮض ﻛﺮد‪» :‬اﺟﺎزه دﻫﻴﺪ ﺗﺎ ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺰﻧﻢ!« ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣـﻮد‪» :‬ﻧـﻪ« وﻟـﻲ از‬
‫ﺗﺤﺠﺮ و ﺟﻤﻮد و ﺳﻄﺤﻲﻧﮕﺮي اﻣﺜﺎل ذواﻟﺨﻮﻳﺼﺮه ﺑﺮ ﺣﺬر ﺑﺎﺷﻴﺪ‪.2‬‬
‫ﺳﺎل ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮي اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺧﺒﺮ رﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻗﻴﺼـﺮ روم ﺳـﭙﺎه‬
‫ﻋﻈﻴﻤﻲ را ﺑﻘﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﺣﺠﺎز‪ ،‬ﺟﻤﻊآوري ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬
‫در ﺟﻬﺖ دﻓﻊ اﻳﻦ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ و ﺑﺎ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺞ ﻋﻤـﻮﻣﻲ‪ 3‬را اﻋـﻼن‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﭼﻮن ﺑﺮاي اﻳﻦ دﻓﺎع‪ ،‬ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬رﻧﺞ ﭘﻴﻤﻮدن ﻳﻚ راه ﻃﻮﻻﻧﻲ و ﭘﺮ ﻣﺸﻘﺖ‬

‫‪ -1‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 314‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 324‬و ‪. 325‬‬
‫‪ 2‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪1215‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 216‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪. 326‬‬
‫‪ -3‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 322‬و ‪ 323‬وﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 336‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪. 233‬‬

‫‪125‬‬
‫را ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ )ﺳﭙﺎه ﻋﺴﺮت( و ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺠﻬﺰ روﻣﻴﺎن دﺳﺖ و ﭘﻨﺠﻪ ﻧﺮم ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﺟﻨﺐ اﻋﻼن ﺑﺴﻴﺞ ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺟﻬﺎدﻣﺎﻟﻲ را ﻧﻴﺰ اﻋﻼن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺎروق در ﺟﻬﺎد ﻣﺎﻟﻲ ﻓﺪاﻛﺎري ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم‪ ،‬از ﺣﻴﺚ ﺧﻮاروﺑﺎر و وﺳﺎﻳﻞ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ و ﺗﺠﻬﻴﺰات ﻧﻈـﺎﻣﻲ و ادوات‬
‫ﺟﻨﮕﻲ ﺗﺎ ﺣﺪي آﻣﺎدﮔﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻋﻼن ﺟﻬﺎد ﻣﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻫـﺮ ﻳـﻚ‬
‫ﻣﺒﺎﻟﻎ ﻫﻨﮕﻔﺘﻲ‪ 1‬را ﺑﺮاي ﺗﺠﻬﻴﺰ ﺳﭙﺎه‪ ،‬در اﺧﺘﻴﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﻓـﺎروق در راه‬
‫ﺟﻬﺎد ﻣﺎﻟﻲ ﺑﺮاي ﻛﻤﻚ ﺧﻮﻳﺶ واﺣﺪ ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮده‪ ،‬ﻧﺼﻒ ﺗﻤـﺎم داراﻳـﻲ! و‬
‫ﻧﺼﻒ ﺗﻤﺎم‪ 2‬داراﻳﻲ ﺧﻮﻳﺶ را در اﺧﺘﻴﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﺮاي ﭘﺎداش آن ﺟﻬـﺎن‪،‬‬
‫و ﻧﺼﻒ ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪهاش ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن‪ ،‬و ﺗﺮﺳﻴﻤﻲ از دو ﺑﻌﺪي ﺑﻮدن دﻳﻦ اﺳﻼم‪،‬‬
‫و ﺗﺒﻠﻮري از ﺗﻦ و ﺟﺎن ﻳﻚ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪.‬‬
‫ﻓﺎروق ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در رﻛﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻤﻨﻄﻘﻪ ﺗﺒﻮك رﻫﺴﭙﺎر ﻣﻲﮔﺮدد وﻟﻲ‬
‫ﺧﺒﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﭼﻨﺎن رﻋﺐ و ﻫﺮاﺳﻲ در ﻗﻠﺐ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن روم اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ‬
‫از رﺳﻴﺪن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻤﻨﻄﻘﻪ ﺗﺒﻮك اﻧﺒﻮه ﺳﭙﺎه ﻗﻴﺼﺮ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﮔﺸﺘﻪ و از ﺧﻴـﺎل ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺸﻴﻤﺎن ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ از اﻧﻌﻘﺎد ﭼﻨـﺪﻳﻦ ﭘﻴﻤـﺎن ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﺑـﺎ ﺳـﺮان‬
‫ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻣﺮزي‪ ،‬و اﻋﺰام ﭼﻨﺪ ﺳﺘﻮن ﺑﻪ اﻃﺮاف و اﻳﺠﺎد رﻋـﺐ و ﻫـﺮاس در ﻗﻠـﺐ روﻣﻴـﺎن‪،‬‬
‫ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮدد و اﻳﻦ آﺧﺮﻳﻦ ﺟﻨﮕﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺷﺨﺼـﺎً در آﻧﻬـﺎ‬

‫‪ -1‬اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 322‬و ‪ 323‬وﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 336‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪. 233‬‬
‫‪ -2‬ﺳﻴﺮه ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 148‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪. 70‬‬

‫‪126‬‬
‫ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺎروق ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎء در ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﺟﻨﮕﻬﺎ در رﻛﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪.1‬‬
‫ﻓﺎروق در ﻳﻚ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ اﻋﺰاﻣﻲ ﺟﻨﮕﻲ‬
‫ﺻﺮاﺣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺟﺮﺋﺖ و ﻓﺪاﻛﺎري و ﺣﺴﻦ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﻓﺎروق اﻳﺠـﺎب‪ 2‬ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺎل ﺳﻔﺮ ﻓﺎروق را در رﻛﺎب ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ و در ﺣﻀـﺮ ﻧﻴـﺰ او را در‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﮕﻬﺪارد ﺑﻬﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺘﻬﺎي ﺟﻨﮕﻲ ﺧﻴﻠـﻲ‬
‫ﻋﻼﻗﻪ دارد‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺟﺰ ﻳﻚ ﻣﻮرد ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ را ﺑﺎو ﻧﻤـﻲدﻫـﺪ و او را از ﺧـﻮد‬
‫دور ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و اﻳﻦ ﻣﻮرد اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ از اﻳﻦ اﻗﺮار اﺳﺖ ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﻓـﺎروق را در رأس‬
‫ﻳﻚ ﺳﺘﻮن ﺳﻲﻧﻔﺮي‪ 3‬ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﻮﻟﻨﺎك )ﺗُﺮَﺑ‪‬ﻪ( و ﺑﺮاي ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﺎن ﻫﻮازن اﻋـﺰام‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬و ﻓﺎروق ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﺒﻬﺎ راه ﻣﻲرﻓﺖ و روزﻫﺎ ﺧﻮد را ﻣﺨﻔـﻲ ﻣـﻲﻛـﺮد ﺗـﺎ آﻧﻬـﺎ را‬
‫ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎروق ﻣﺮز ﻓﺮﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن ﺧﺒﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻓﺎروق را ﺑﻪ دﺷﻤﻦ رﺳﺎﻧﻴﺪه و وﻗﺘـﻲ ﻓـﺎروق در ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻣﻜﻪ و ﺻﻨﻌﺎء ﭼﻬﺎر روز راه را ﭘﻴﻤﻮده و ﺑﻪ )ﺗﺮﺑﻪ( ﻣﻲرﺳﺪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ‬
‫ﭘﺮاﻛﻨﺪه و ﻣﺘﻮاري ﺷﺪهاﻧﺪ وﺑﺴﻮي ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮﻣﻴﮕﺮدد و ﻳﻜﻨﻔﺮ از ﺑﻨﻲﻫﻼل ﻛﻪ ﺑﻌﻨﻮان )دﻟﻴـﻞ(‬
‫راﻫﻨﻤﺎ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬او را ﻫﻤﺮاه ﻓﺎروق ﻓﺮﺳـﺘﺎده اﺳـﺖ‪ ،‬در ﺷـﺶ ﻣﻴﻠـﻲ ﻣﺪﻳﻨـﻪ ﻓـﺎروق‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺧَﺜﻌ‪‬ﻢ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ و ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳـﺖ ﺑـﻪ آﻧﻬـﺎ‬

‫‪ -1‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪. 43‬‬

‫‪ -2‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪. 59‬‬
‫‪ -3‬ﺳﻴﺮه ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪. 210‬‬

‫‪127‬‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻴﺪ« ﻓﺎروق در ﭘﺎﺳﺦ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻓﺮﻣﺎن‪ 1‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﺑﺎ ﻣﺮز ﻣﻌﻴﻨﻲ ﻛﻪ دارد رﻋﺎﻳﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻫﻮازن را ﺑﻤﻦ داده اﺳﺖ ﻧﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺧﺜﻌﻢ‪.‬‬

‫»ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﻮاﻓﻘﺎت ﻋﻤﺮ و ﻧﻬﺎﻳﺖ ادب او در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص«‬

‫در ﺻﻔﺤﺎت ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﮔﺬرا ﺑﺮ ﺳﻴﻤﺎي ﻓﺎروق داﺷﺘﻴﻢ‪ ،‬و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻳﻢ ﻛـﻪ در ﺻـﺤﻨﻪ‬
‫داغ ﺟﻨﮕﻬﺎ‪ ،‬و در ﺳﺘﺎدﻫﺎي ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺎروق دﺳﺖ ﺑﺮ ﻗﺒﻀﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﺮﻧﺪهاش‪،‬‬
‫و ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻗﻬﺮ و ﻗـﺪرت و ﻫـﻮل و ﻫـﺮاس و ﺗﻴﺰﺑﻴﻨـﻲ ﻛـﻪ دارد‪ ،‬ﺳـﺮاﭘﺎ در ﻗﻴـﺪ اﻃﺎﻋـﺖ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ ﻓﺎروق ﺣﻖ ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻛﺎرﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد را‪،‬‬
‫در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در اﻳﻦ دو ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» -1‬در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﺷﻤﺸﻴﺮﻛﺸﻴﺪهاي ﺑﻮدم‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺎ او ﻣﺮا ﺑﻐﻼف ﻧﻤﻲﻛﺸـﻴﺪ‪،‬‬
‫و از ﻛﺎري ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻲﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺮ ﻧﻘﻄﻪاي ﻧﺸﺎﻧﻢ ﻣﻲداد‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻣﻲرﻓﺘﻢ‪. «2‬‬
‫‪» -2‬در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺧـﺪاص‪ ،‬ﺑـﺮده و ﻏـﻼم و ﮔـﺎرد ﻣﺤـﺎﻓﻆ او ﺑـﻮدم‪ 3‬و در‬
‫ﺻﻔﺤﺎت آﻳﻨﺪه‪ ،‬ﻓﺎروق را در ﺑﻌﺪ دﻳﮕﺮي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ و اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻧﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻫﻮش ﺗﻴﺰﺗﺮ از ﺷﻤﺸﻴﺮ‪ ،‬و ﻧﻪ در ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﺻﺤﻨﻪ ﺗﺤﻮﻻت اﺧﻼﻗـﻲ و‬
‫ﻣﻌﻀﻼت رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻓﺎروق را ﺑﺎ ﻣﻐﺰ ﺳﺮاﺳﺮ ﻓـﺮوغ و ﻧﺒـﻮغ‪ ،‬و ﺳـﺮاﭘﺎ در اﻃﺎﻋـﺖ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاص ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ‪ ،‬و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻓﺎروق در زﻣﻴﻨﻪ اﺻﻼح اﺧﻼق ﻣﺮدم و ﻧﻮع‬

‫‪ -1‬ﺳﻴﺮه ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪210‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 1156‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪. 264‬‬
‫ُﻨﺖ ﻣ َﻊ ر ِ‬
‫ﺳﻮلاﷲِ َﻓ ُ‬
‫ﻜﻨﺖ‬ ‫‪ -2‬اﻟﺨﺮاج‪ ،‬اﺑﻮﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص‪ 140‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 63‬و ﻋﺒﻘﻴﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪» :528‬ﻛ ُ َ َ‬
‫ﻋَﺒﺪُ ه و ِ‬
‫ﺧﺎد ُﻣ ُﻪ و ِﺟﻠﻮا َذ ُه« اﻟﺠِﻠﻮاذُاﻟﺸﺮﱢﻃﻲ ‪.‬‬ ‫ُ‬
‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪128‬‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻛﻔﺎر و ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ‪ ،‬ﻃﺮﺣﻬﺎﻳﻲ را ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺗﻘﺎﺿـﺎﻫﺎﻳﻲ را‬
‫ﺑﻪ او ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲدارد ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﻲ‪ ،‬ﻛﻢ ﻳﺎ زﻳﺎد‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻧﻪ در زﻣـﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ در‬
‫آﺳﻤﺎن ﺑﺼﻮرت وﺣﻲ ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮود ﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﻪ )ﻣﻮاﻓﻘﺎت ﻋﻤﺮ( در ﺑـﻴﻦ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻣﻌﺮوف ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ از اﻋﻤﺎق ﺿﻤﺎﻳﺮ آﮔﺎه ﻣﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮده ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص را درك‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ درﺑﺎره ﺗﻴﺰﺑﻴﻨﻲ و ﻗﺪرت درك و ﻓﺮاﺳﺖ ﻓﺎروق ﻓﺮﻣﻮدهاﻧـﺪ‪» :‬اﻧﱠـ ُﻪ َﻗـﺪ َ‬
‫ﻛـﺎن ﻓـﻴﲈ‬
‫ﻣـﻨﻬﻢ َﻓﺈﻧﱠـ ُﻪ ُﻋ َﻤ ُـﺮﺑ ُﻦاﳋَ ّﻄ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ـﺎب‪.«1‬‬ ‫ﻛﺎن ﻓﯽ ُا ﱠﻣﺘﯽ ﻫﺬه ُ‬
‫ﻮن; و ا ﱠﻧ ُﻪ ان َ‬ ‫ﻣﻀﯽ َﻗﺒ َﻠﻜُﻢ ﻣ َﻦاﻻُ َﻣ ِﻢ ٌ‬
‫ﻧﺎس ُﳏ َﺪﱠ ﺛ َ‬

‫»ﻳﻌﻨﻲ در دﻳﺎﻧﺘﻬﺎي ﻗﺒﻞ از ﺷﻤﺎ اﻓﺮادي وﺟﻮد داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ اﻫﻞ اﻟﻬﺎم ﺑﻮدهاﻧـﺪ و از ﻣﺴـﺎﻳﻞ‬
‫ﻧﻬﺎﻧﻲ و ﭘﺸﺖﭘﺮده‪ ،‬ﻃﻮي ﺑﺤﺚ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔـﻮﻳﻲ ﭼﻴﺰﻫـﺎﻳﻲ ﺑـﻪ آﻧﻬـﺎ ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‬
‫)ﻣ‪‬ﺤ‪‬ﺪ‪‬ث( و اﮔﺮ در اﻣﺖ ﻣﻦ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺴﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧـﺎ ﻋﻤـﺮ ﺑـﻦ ﺧﻄـﺎب‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺣـﺪﻳﺚ‪ ،‬ﺗﻔﺴـﻴﺮ و ﺗـﺎرﻳﺦ اﺳـﻼﻣﻲ‪) ،‬ﻣﻮاﻓﻘـﺎت ﻋﻤـﺮ( را ﺑـﻴﺶ از‬
‫ﺑﻴﺴﺖﻓﻘﺮه‪ 2‬رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺎ از ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﺑـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﭼﻨـﺪ‬
‫ﻓﻘﺮه از آﻧﻬﺎ اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﺎﻳﺰ اﻫﻤﻴﺖ و ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻫﻤﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دﻋﺎي ﻓﺎروق درﺑﺎره ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺷﺮاب‬
‫ﻓﺎروق ﻗﺒﻞ اﺳﻼم ﻋﺎدت ﻣﻴﺨﻮارﮔﻲ را داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،3‬و دو اﺛﺮ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎﻧﻤﻨﺪ آﻧـﺮا‪،‬‬
‫ﻳﻜﻲ ﺧﻮد ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ و دﻳﮕﺮي ﺑﺮﺑﺎد دادن ﺛﺮوﺗﻬﺎ را‪ ،‬ﺑﺨﻮﺑﻲ ﻟﻤﺲ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻣﻄﻤـﺌﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻣﻴﺨﻮارﮔﻲ ﺑﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺧﻮدآﮔﺎﻫﻲ و ﻣﻨﻊ اﺳﺮاف در اﺳﻼم ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬

‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 149‬و ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 145‬و ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 339‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪. 424‬‬
‫‪ -2‬ﺗﺎرﻳﺦاﻟﺨﻠﻔﺎء‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬ص‪. 122‬‬
‫‪ -3‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 34‬و ‪. 66‬‬

‫‪129‬‬
‫ﻳﻘﻴﻦ دارد ﻛﻪ ﺣﻼل ﻛﺮدن و ﺣﺮام ﻛﺮدن اﺷﻴﺎء ﻫﻤﻴﺸﻪ از راه وﺣﻲ ﺧﺪا ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﻲرﺳـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻬﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻴﺨﻮارﮔﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺸـﺪت‬
‫ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﺟﺰ اﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻴﭻ راﻫﻲ را ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ دﺳﺘﻬﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎﻻﺑﺮد و ﺑﺎ ﺣـﺎﻟﺘﻲ‬
‫از ﺗﻀﺮع و ﺧﻀﻮع دﻋﺎ ﻛﻨﺪ و ﺑﮕﻮﻳﺪ‪» :‬ﺧﺪاﻳﺎ! ﺣﻜﻢ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﺸـﺮوب را ﺑـﺮاي ﻣـﺎ ﺑﻴـﺎن‬
‫ﻓﺮﻣﺎ‪ ،‬وﺑﻲﮔﻤﺎن ﻣﻴﺨﻮارﮔﻲ ﺛﺮوﺗﻬﺎ را ﺑﺒﺎد ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و ﺣﺎﻟﺖ از ﺧﻮدﺑﻲﺧﺒﺮي را در اﻧﺴـﺎﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲآورد‪ 1‬و ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻤﻲﻛﺸﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ آﻳﻪ درﺑﺎره ﻣﺸﺮوب و ﻗﻤﺎر ﻧﺎزل ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬

‫{ ´ ‪Á À ¿ ¾ ½ ¼ » º ¹¸ ¶ µ‬‬
‫‪ z ÄÃ Â‬اﻟﺒﻘـﺮة‪ ، 219 :‬ﻳﻌﻨﻲ در ﻣﻮرد ﺷﺮاب و ﻗﻤﺎر از ﺗﻮ ﺳﺆال ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕـﻮ‪ :‬ﮔﻨـﺎه‬
‫ﺑﺰرﮔﻲ در آﻧﻬﺎ ﻫﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺎدي‪ ،‬ﻫﻢ دارﻧﺪ‪ ،‬و ﮔﻨﺎه آﻧﻬﺎ ﺑﺰرﮔﺘـﺮ از ﻣﻨـﺎﻓﻊ‬
‫ﻣﺎدي‪ ،‬آﻧﻬﺎ اﺳﺖ« ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﻮراً ﻋﻤﺮ را ﺧﻮاﻧﺪه‪ ،2‬و اﻳﻦ آﻳﻪ را ﺑﺮ او ﺗﻼوت ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪،‬‬

‫ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﺗﺤﺮﻳﻢ ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺷﺮاب‬

‫دﻟﻬﺮه ﻓﺎروق ﺗﺎ ﺣﺪي ﻛﻢ ﮔﺸﺘﻪ اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ اﻳﻦ آﻳﻪ ﺻﺮﻳﺤﺎً ﻣﺸﺮوب را ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻧﻜﺮده‬
‫و ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻣﻨﻄﻖ و از راه ﻣﻮازﻧﻪ ﻣﻨﻄﻘـﻲ اﺷـﺎره ﺑﺤﻜـﻢ و آن ﻛـﺮده اﺳـﺖ و اﺣﻴﺎﻧـﺎً‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي ﺷﺮاﺑﺨﻮار ﺑﺎ زﺑﺎن ﻣﻨﻄﻖ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻧـﺰول اﻳـﻦ آﻳـﻪ ﺑـﺎز ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻴﺨﻮارﮔﻲ اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ‪ ،‬آﺛﺎري از ﻧﺎراﺣﺘﻲ و ﻧﮕﺮاﻧﻴﻬﺎي ﻓﺎروق ﺑﺎز ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧـﺪ‪ ،‬و وﻗﺘـﻲ‬
‫ﺧﺒﺮ ﺑﺎو ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺳﺎﻋﺘﻬﺎي ﻧﺰدﻳﻚ‪ ‬ﻳﻜﻲ از ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﻣﻴﺨﻮارﮔﻲ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻣﺴﺘﻲ و ﺑﻲﺣﺎﻟﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﺮﻳﻀﻪ ﻣﻬﻢ اﺳﻼم را ﺑﺸﻜﻞ ﻧﺎﺟﻮر و درﻫﻢ و‬

‫‪ -1‬رﻳﺎضاﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 205‬و ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 35‬و ﺳﻨﻦ ﻧﺴﺎﺋﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪. 323‬‬
‫‪ -2‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 413‬و ﺳﻨﻦ ﻧﺴﺎﺋﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪323‬‬

‫‪130‬‬
‫ﺑﺮﻫﻢ اﻧﺠﺎم داده اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ اﺿﻄﺮاب و دﻟﻬﺮه‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺪت ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬ﻓﻀﺎي اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻓـﺎروق را‬
‫ﻓﺮا ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ دﺳﺘﻬﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎﻻ ﺑﺮده و ﺑﺎ زﻣﺰﻣـﻪ ﻛـﺮدن اﻳـﻦ دﻋـﺎ‪ ،‬ﻓﻐـﺎن و‬
‫ﺗﻀﺮع و ﻓﺮﻳﺎد ﺧﻮد را ﺑﻪ آﺳﺘﺎﻧﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ » :‬ﺧﺪاﻳﺎ درﺑـﺎره ﺷـﺮاب ﻳـﻚ‬
‫ﺑﻴﺎن و ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻛﺎﻓﻲ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﻄﺎ ﺑﻔﺮﻣﺎ‪ «1‬و دﻳﺮي ﻧﻤﻲﭘﺎﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﺎزل‬

‫ﻣﻲ ﺷـﻮد {‪z ~ } | { z y x w v u t s‬‬

‫اﻟﻨﺴﺎء‪ .43 :‬ﻳﻌﻨﻲ اي ﻛﺴﺎﻧﻴﻜﻪ اﻳﻤﺎن آوردهاﻳﺪ! ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﺰدﻳـﻚ ﻧﺸـﻮﻳﺪ در ﺣﺎﻟﻴﻜـﻪ ﻣﺴـﺖ‬
‫ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻔﻬﻤﻴﺪ آﻧﭽﻪ را ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻧﺰول اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﻓـﺎروق را ﺧﻮاﻧـﺪه و آﻳـﻪ را ﺑـﺮاﻳﺶ‬
‫ﺗﻼوت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،2‬و ﻓﺎروق ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ آﻳﻪ ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي آراﻣﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ زﻳـﺮا وﻗـﺖ‬
‫اﻛﺜﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎ در ﺣﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد ﻛﺴﻲ ﻣﺸﺮوب ﺑﺨﻮرد و ﻋﻮارض آن ﺗـﺎ وﻗـﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز دﻳﮕﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﮕﺮاﻧﻲ از ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻌـﺪ‬
‫از اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﻣﺸﺮوب ﺑﺨﻮرﻧﺪ و ﺗﺎ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻋﻮارض آن ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و وﻗﺘﻲ ﺑﻪ‬
‫او ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻳﻚ ﻣﻬﻤـﺎﻧﻲ ﺑﻌـﺪ از ﻧﻤـﺎز ﻋﺸـﺎء ﻣﺸـﺮوب‬
‫ﺧﻮردهاﻧﺪ‪ ،‬و در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﻲ اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎي درﺷﺖ ﺳﺮ ﺳﻔﺮه را ﺑﻪ ﺳﺮ و ﺻـﻮرت ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬
‫زدهاﻧﺪ‪ ،3‬و ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺧﻮن اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺟﺮﻋﻪ ﻫـﺎي ﺳـﺮخ ﺷـﺮاب درآﻣﻴﺨﺘـﻪاﻧـﺪ‪ ،‬و ﻃﻨـﻴﻦ‬
‫ﺷﻌﺎرﻫﺎي ﺑﺮﺗﺮي ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺮﻗﻪﻫـﺎي ﺧﻄﺮﻧـﺎك داﻳـﺮه ﺟﻨـﮓ داﺧﻠـﻲ را ﺑﺎﺷـﺘﻌﺎل‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻓﺎروق ﺑﺎ اﺿﻄﺮاب و دﻟﻬﺮه ﺑﻴﺸﺘﺮ دﺳﺘﻬﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎﻻ ﺑﺮده و ﺑﺎ‬

‫‪ -1‬ﺣﻴﺎة ﻣﺤﻤﺪص‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص‪ 381‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 413‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 66‬و ‪. 67‬‬
‫‪ -2‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 413‬و ﺣﻴﺎة ﻣﺤﻤﺪص‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص‪ 381‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 67‬و رﻳﺎضاﻟﻨﻀﺮه‪،‬‬
‫ج‪،1‬ص‪ 205‬و ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪. 35‬‬
‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪131‬‬
‫ﺗﻀﺮع و زاري از ﺧﺪا ﺗﻤﻨﺎ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ » ﺧﺪاﻳﺎ! ﻳـﻚ ﺑﻴـﺎن و ﺗﻮﺿـﻴﺢ ﻛـﺎﻓﻲ در ﻣـﻮرد‬
‫ﺷﺮاب‪ ،‬ﺑﻤﺎ ﻋﻄﺎ ﺑﻔﺮﻣﺎ«‪ .‬و ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ﻗﻄﻌﻲ و ﻛﻠﻲ ﻣﻴﺨﻮارﮔﻲ و ﻗﻤﺎر ﺑﺎ ﻧـﺰول‬

‫اﻳﻦ آﻳﻪﻫﺎ ﺑﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲﮔـﺮدد‪G F E D C B A{ :‬‬

‫‪V U T S R Q PO N M L K J I H‬‬
‫‪) z e d c ba ` _ ^ ] \ [ Z Y X W‬اﻟﻤﺎﺋـــﺪة‪:‬‬
‫‪» (91 - 90‬ﻳﻌﻨﻲ اي ﻛﺴﺎﻧﻴﻜﻪ اﻳﻤﺎن آوردهاﻳﺪ! ﺷﺮاب و ﻗﻤﺎر ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻟﻬﻪ ﺑﺎﻃﻞ ﺟﺰ ﭼﻨﺪ‬
‫ﭼﻴﺰ ﭘﻠﻴﺪي ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از آﻧﻬﺎ دوري ﻛﻨﻴﺪ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷـﻮﻳﺪ‪ ،‬و ﺷـﻴﻄﺎن ﺟـﺰ اﻳـﻦ ﭼﻴـﺰ‬
‫دﻳﮕﺮي ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﺷﺮاب و ﻗﻤﺎر ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ دﺷﻤﻨﻲ و ﻛﻴﻨﻪﺗـﻮزي ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬
‫دﭼﺎر ﻛﻨﺪ و ﺷﻤﺎ را از ﻳﺎد ﺧﺪا واز ﻧﻤﺎز ﺑﺎزدارد‪ ،‬آﻳﺎ ﺷﻤﺎ دﺳﺖ ﺑﺮدا ﻫﺴﺘﻴﺪ؟«‬
‫ﻓﺎروق وﻗﺘﻲ اﻳﻦ آﻳﻪﻫﺎ را از زﺑﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣـﻲﺷـﻨﻮد‪ ،‬ﺳـﺮاﭘﺎ ﮔـﻮش و ﻏـﺮق‬

‫ﺳﻜﻮت اﺳﺖ ﺗﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در آﺧﺮ آﻳﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻣـﻲ رﺳـﺪ‪ ze d c { :‬آﻳـﺎ‬
‫دﺳﺖ ﺑﺮدار ﻫﺴﺘﻴﺪ؟« در اﻳﻨﺠﺎ ﻓﺎروق ﺳﻜﻮت ﺧﻮد را ﺷﻜﺴﺘﻪ و ﺑﺎ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از ﺧﺸـﻮع و‬
‫ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲزﻧﺪ‪» :‬اِﻧﺘَﻬﻴﻨﺎ‪ ,‬اِﻧﺘَﻬﻴﻨﺎ‪ 1‬ﻳﺎ »رﺑ‪‬ﻲ« دﺳﺖ ﺑﺮدار ﺷﺪﻳﻢ ﺧﺪاﻳﺎ ‪.‬‬

‫ﺗﺄﻳﻴﺪ رأي ﻓﺎروق درﺑﺎره اﺳﻴﺮان ﺑﺪر‬

‫‪ -2‬در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻏﺰوه اﺳﻼﻣﻲ )ﺑﺪر( ﻫﻔﺘﺎد ﺗﻦ ﻧﻔﺮ از ﺳﺮان ﻛﻔﺮ و ﻣـﺰدوران آﻧﻬـﺎ ﺑﺪﺳـﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﻴﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و در ﺟﻠﺴﻪي ﻣﺸﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑـﺮاي ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﺗﻜﻠﻴـﻒ آﻧﻬـﺎ ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬

‫‪ -1‬رﻳﺎضاﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 205‬و ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 35‬و ﺳﻨﻦ ﻧﺴﺎﺋﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪. 323‬‬

‫‪132‬‬
‫ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺎروق ﻣﺼﺮاﻧﻪ رأي ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ را ﮔﺮدن ﺑﺰﻧﻨـﺪ‪ ،1‬اﻣـﺎ ﺑـﺎ اﻗﺘﻀـﺎي‬
‫رأي اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺪﻳﻪ آزاد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻤﻲﻛﺸﺪ ﻛﻪ وﺣﻲ‬

‫ﺧﺪا ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﺎزل ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و رأي ﻓﺎروق را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪° ¯ ® ¬ «{ :2‬‬

‫‪Á À ¿¾ ½ ¼ » º ¹ ¸¶ µ ´ ³ ² ±‬‬
‫‪ zÂ‬اﻷﻧﻔـﺎل‪» 67 :‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻫﻴﭻ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﺳﺰاوار ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ در زﻣـﻴﻦ ﺧﻮﻧﻬـﺎﻳﻲ‬
‫ﻧﺮﻳﺰد داراﻳﻲ اﺳﻴﺮاﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻧﺎﭼﻴﺮ دﻧﻴﺎ را ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﺧـﺪا آﺧـﺮت را‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ و او ﻋﺰﻳﺰ و ﺣﻜﻴﻢ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺗﺄﻳﻴﺪ رأي ﻓﺎروق درﺑﺎره ﺣﺠﺎب‬
‫‪ -3‬ﻓﺎروق ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺴـﺮان ﺧـﻮﻳﺶ دﺳـﺘﻮ دﻫـﺪ‪ ،‬ﺣﺘـﻲ ﻫﻨﮕـﺎم‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﺣﺎﺟﺘﻬﺎ ﻧﻴﺰ رو در روي ﻣﺮدان ﻧﺎﻣﺤﺮم ﻗﺮار ﻧﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺮدان ﻧﺎﻣﺤﺮم ﺣﺎﺟﺘﻬﺎي‬
‫ﺧﻮد را در ﭘﺸﺖ‪3‬در ودﻳﻮار و ﭘﺮدهﻫﺎ )ﺣﺠﺎبﻫﺎ( درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸـﻴﺪ ﻛـﻪ‬

‫وﺣﻲ ﺧﺪا ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﺎزل و رأي و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻓﺎروق ﺗﺄﻳﻴﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪± ° { :4‬‬

‫‪ z ¸¶ µ ´ ³ ²‬اﻷﺣﺰاب‪» 53 :‬ﻳﻌﻨﻲ و ﻫﺮﮔﺎه ﺣﺎﺟﺘﻲ‪ ،‬ﭼﻴـﺰي را از آﻧﻬـﺎ‬

‫ﺧﻮاﺳﺘﻴﺪ‪ ،‬در ﭘﺸﺖ ﭘﺮده ﺣﺠﺎب از آﻧﻬﺎ ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ« ‪.‬‬

‫‪ -1‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 992‬و ﺳﻴﺮه ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬اﺑﻦاﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 13‬و ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪. 116‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -3‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪105‬و ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 26،36‬و اﺑﻦاﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 13‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪. 412‬‬
‫‪ -4‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪129‬و ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،61‬ص‪ 223‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ .412‬اﺑﻦاﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪. 13‬‬

‫‪133‬‬
 ‫ﺗﺄﻳﻴﺪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻓﺎروق درﺑﺎره ﻣﻘﺎم اﺑﺮاﻫﻴﻢ‬
‫‪ -4‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصدر ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻓﺎروق در ﺧﺪﻣﺖ او اﺳﺖ ﺑﺮ ﺳﻨﮓ ﻣﻘﺎم ﮔﺬر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺎروق ﺑﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻳﻦﺟﺎ ﻣﮕﺮ ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻠﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭘﺪر ﻣﺎ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪‬در آن‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪا ﻗﻴﺎم ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؟ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﺑﻠﻲ اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺤﻞ ﻗﻴﺎم اﺑﺮاﻫﻴﻢ)ع( اﺳﺖ‬
‫ﻓﺎروق ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﺪ ﭘﺲ ﭼﺮا ﻣﺎ آﻧﺮا ﻣﺤﻞ ﻧﻤﺎز و ﻣﺤﻞ ﻗﻴﺎم ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪا ﻗﺮار ﻧﺪﻫﻴﻢ؟‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬در اﻳﻦ ﺑﺎره دﺳﺘﻮري ﺑﻪ ﻣﺎ داده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ« و آﻓﺘﺎب ﻫﻤـﺎن روز‬
‫ﻏﺮوب ﻧﻜﺮده‪ 1‬اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﻪاي ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﺎزل ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ از آن آﻳﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫{ ´ ‪ z º¹ ¸ ¶ µ‬اﻟﺒﻘﺮة‪125 :‬‬

‫دﻋﺎي ﻓﺎروق درﺑﺎره ﻛﺴﺐ اﺟﺎزه ورود‬

‫در ﺻﺪر اﺳﻼم ﻏﻼﻣﺎن و ﺑﭽﻪﻫﺎي ﻧﺎﺑﺎﻟﻎ ﺑﺪون ﻛﺴﺐ اﺟﺎزه‪ ،‬و ﺧﺒﺮ ﻛـﺮدن ﺻـﺎﺣﺐ ﺧﺎﻧـﻪ‬
‫وارد ﻣﻨﺎزل ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و در ﮔﺮﻣﺎي ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﻣﻮاﻗﻊ ﺧـﻮاب و اﺳـﺘﺮاﺣﺖ ﻣـﺮدان‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒـﺎً‬
‫اوﺿﺎع ﻧﺎﻣﻄﻠﻮﺑﻲ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺎد و از ﺟﻤﻠﻪ روزي ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻳﻜﻲ از ﺑﭽﻪﻫﺎي‬
‫اﻧﺼﺎر را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻓﺎروق ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،2‬و آن ﺑﭽﻪ ﻛﻪ ﺑﺪون ﻛﺴﺐ اﺟﺎزه وارد ﺷﺪه ﺑﻮد ﻓـﺎروق‬
‫را در ﺣﺎل اﺳﺘﺮاﺣﺖ و ﺧﻮاب دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از اﻧﺪام او ﻟﺨﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺎروق از اﻳﻦ اﺗﻔﺎق‪ ،‬و‬
‫ﻧﻈﺎﻳﺮ آن ﻛﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺸﺪت ﻧﺎراﺣﺖ ﮔﺸﺘﻪ و دﺳﺘﻬﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎﻻ ﺑﺮده و‬

‫‪ -1‬اﻟﺮﻳﺎضاﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪200‬و اﺑﻦاﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 13‬و ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻣﺎم ﻓﺨﺮاﻟﺪﻳﻦ رازي ج‪ ،4‬ص‪. 54‬‬
‫‪ -2‬اﻟﺮﻳﺎضاﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 206‬و اﺧﺒﺎرﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪. 414‬‬

‫‪134‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻀﺮع و دﻋﺎ از ﺧﺪا ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﺰول وﺣﻲ ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ ﺧﺎﺗﻤﻪ دﻫـﺪ‬
‫‪2‬‬
‫وﻃﻮﻟﻲ ﻧﻤﻲﻛﺸﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﺎزل ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬

‫{ | } ~  ¡ ‪«ª © ¨ § ¦ ¥ ¤ £ ¢‬‬
‫¬ ® ¯ ‪ z »º ¹ ¸ ¶ µ ´ ³ ² ± °‬اﻟﻨﻮر‪ 58 :‬ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫اي ﻛﺴﺎﻧﻴﻜﻪ اﻳﻤﺎن آوردهاﻳﺪ! ﻛﺴﺐ اﺟﺎزه از ﺷﻤﺎ ﺑﻜﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﺧـﺪﻣﺘﻜﺎران و از ﺧﻮدﺗـﺎن ﻫـﻢ‬
‫آﻧﻬﺎﻳﻴﻜﻪ ﻧﺎﺑﺎﻟﻎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻴﻜﻪ ﻟﺒﺎس ﺧﻮد را ﺑﻤﻮﻗﻊ ﻇﻬﺮ‬
‫در ﻣﻲآورﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ‪...‬‬

‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ ﻋﻠﻴﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬

‫‪ -6‬ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮي اﺳﺖ و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص در رأس ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم رﻫﺴـﭙﺎر ﻣﻨﻄﻘـﻪ )ﺑﻨـﻲ‬
‫ﻣﺼﻄﻠﻖ( ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺣﻜﻢ ﻗﺮﻋﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را در ﻫﻮدﺟﻲ ﻫﻤـﺮاه ﺧـﻮد‬
‫ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،3‬و ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﭘﺎﻳـﺎن ﻳـﺎﻓﺘﻦ ﺟﻨـﮓ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم در رﻛـﺎب‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻌﺪ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺳﻮار ﺑﺮ ﺷﺘﺮ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺻ‪‬ﻔْﻮان ﺑـﻦ‬
‫ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﻄﱠﻞ‪ ،‬از ﻳﺎران ﺑﺎ وﻓﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ‪ ،‬ﺟﻠﻮدار اوﺳﺖ‪ ،‬وارد ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و ﻋﺎﻳﺸﻪ)رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﺄﺧﻴﺮ ﺧﻮد را از ﺳﭙﺎه اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺷﺮح ﻣﻲدﻫﺪ‪» :4‬ﻟﺤﻈـﺎﺗﻲ ﻗﺒـﻞ از ﺣﺮﻛـﺖ ﺳـﭙﺎه‬
‫ﺑﺮاي ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ از ﻛﺠﺎوه دور ﺷﺪم‪ ،5‬وﺑﻬﻨﮕﺎم ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺑﻴﺎد دارم ﻛـﻪ در ﻫﻤـﺎن ﻣﺤـﻞ‬

‫‪ -1‬اﻟﺮﻳﺎضاﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 206‬و اﺧﺒﺎرﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪. 414‬‬

‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -3‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 1104‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 224‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪. 201‬‬
‫‪ -4‬ﺷﺮح اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣﺪﻳﺚ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري ﻫﻤﺮاه ﺷﺮح ﻗﺴﻄﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ ،339‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬
‫‪ -5‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 224‬و ‪ 225‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪201‬وﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪. 1104‬‬

‫‪135‬‬
‫ﮔﺮدنﺑﻨﺪم را‪ ،‬از ﻣﻬﺮهﻫﺎي ﺟﺰع‪ ،‬ﺑﺠـﺎ ﮔﺬاﺷـﺘﻪام‪ ،‬و ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺑـﺮاي ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮدن آن در‬
‫ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺷﺐ ﺑﻪ آن ﻣﺤﻞ ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ‪ ،‬و وﻗﺘﻲ ﮔﺮدنﺑﻨﺪ را ﭘﻴﺪا ﻛﺮدم و ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺳﭙﺎه ﺑﺮﮔﺸـﺘﻢ‪،‬‬
‫دﻳﺪم ﺳﭙﺎه ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﭼﻮن ﻣﻦ زن ﻛﻢﺳﻦ و ﻛﻢوزن ﺑﻮدم‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻧﻜﺮدهﺑﻮدﻧـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻦ در ﺑﻴﻦ ﻛﺠﺎوه ﻧﻴﺴﺘﻢ و ﺷﺘﺮ را ﺑﺎ ﻛﺠﺎوه ﺧﺎﻟﻲ ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،1‬و ﻣﻲداﻧﺴﺘﻢ در ﻫﺮ ﺟـﺎ‬
‫ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ در ﻛﺠﺎوه ﻧﻴﺴﺘﻢ ﻓﻮراً ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﻦ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻞ ﭼﺎدرم را ﺑﺮ ﺧـﻮد‬
‫راﺟﻌﻮن‪ (3‬ﻛﺴﻲ‬‫ﭘﻴﭽﻴﺪم‪ 2‬و ﺧﻮاﺑﻢ ﺑﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﺻﺪاﻳﻲ را از دور ﺷﻨﻴﺪم‪) :‬اِﻧﻨّﺎﷲِّ و اِﻧّﺎ اِ َﻟﻴ ِﻪ ِ‬

‫ﺑﻮد ﻛﻪ از دور ﺳﻴﺎﻫﻲ ﻣﺮا دﻳﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﺷﺪ و ﻣﺮا ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬و ﮔﻔـﺖ ﭼـﺮا از ﺳـﭙﺎه‬
‫ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪهاي‪ ،‬ﺟﻮاﺑﺶ ﻧﮕﻔﺘﻢ‪ ،‬اﻣﺎ داﻧﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﺻﻔﻮاﻧﺒﻦ ﻣﻌﻄَﻞ اﺳﺖ‪ ،‬و از ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺪﺳﺘﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص از ﺳﭙﺎه ﻋﻘﺐ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ وﺳﺎﻳﻞ و اﺛﺎﺛﻴﻪاي ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻً از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺑﺠﺎ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮدارد و ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،4‬ﺻـﻔﻮان در ﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﻣـﻦ ﺷـﺘﺮ را‬
‫ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪ‪ ،‬و رو ﺑﻄﺮف دﻳﮕﺮ ﻛﺮد‪ 5‬ﺗﺎ ﻣﻦ ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﺳﻮار ﺷﺪم‪ ،‬و ﺷﺘﺮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و در ﺣﺎﻟﻴﻜـﻪ‬
‫ﺻﻔﻮان زﻣﺎم ﺷﺘﺮ را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺮاه اﻓﺘﺎدﻳﻢ و ﻟﺤﻈﻪاي ﻛﻪ ﺳﭙﺎه در ﺷﻬﺮ ﻓﺮود آﻣﺪه ﺑﻮد ﻣـﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺳﭙﺎه رﺳﻴﺪﻳﻢ‪«6‬‬
‫اﻳﻦ اﺗﻔﺎق‪ ،‬در دل ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺣﺘﻲ ﻧﺎﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺧﻴﺎل ﺑﺪي و ﺳﻮءﻇﻨﻲ‬
‫اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ زﻳﺮا ﻋﻤﻮﻣﺎً روﺣﻴﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺣﺮم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را و روﺣﻴـﻪ ﺻـﻔﻮان‬

‫‪ -1‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 224‬و ‪ 225‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪201‬وﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪. 1104‬‬
‫‪ -2‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري ﻫﻤﺮاه ﻗﺴﻄﺎﻧﻲ ج‪6‬ص‪ 339‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم ج‪2‬ص‪ 202‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ج‪3‬ص‪ 1105‬و ‪ 1104‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ‬
‫اﺛﻴﺮ ج‪1‬ص‪ 225‬و ‪ 226‬ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻨﮕﺎم وارد ﺷﺪن ﺳﭙﺎه‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﭙﺎه رﺳﺎﻧﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -4‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -5‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -6‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪136‬‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻲ را در اوج ﻃﻬﺎرت و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري و ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﻤﺘﺎز اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳـﺪ و ﺑﻌـﻼوه‬
‫ﻣﺼﺎدف ورود ﺳﭙﺎه‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﺑﺸﻬﺮ رﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪ ،1‬اﻣﺎ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦاُﺑ‪‬ﻲ‪ ،‬رﺋﻴﺲ ﺑﺎﻧـﺪ ﻣﻨـﺎﻓﻘﻴﻦ و ﻣـﺮد‬
‫ﺷﻤﺎره ﻳﻚ ﺧﻴﺎﻧﺖ و ﻧﻔﺎق و ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﻲ ﺑﻤﺤﺾ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ اﺗﻔﺎق‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻛﻮﺷـﺶ ﺧـﻮد‬
‫را در ﺟﻬﺖ اﻳﺠﺎد ﺷﺒﻪﻫـﺎ‪ 2‬واﻳﺠـﺎد ﻧﻘﻄـﻪﻫـﺎي اﺑﻬـﺎم‪ ،‬و ﺑـﺎزﻛﺮدن ﭘﺮاﻧﺘﺰﻫـﺎي ﻣﻮﻫـﻮم و‬
‫ﻫﺮاساﻧﮕﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻜﺎر ﻣﻲاﻧﺪازد‪ ،‬و ﺑﺮاي ﺗﺰرﻳﻖ اﻧﺪﻳﺸـﻪﻫـﺎي ﻓﺎﺳـﺪ و زﻫـﺮآﮔﻴﻦ ﺧـﻮﻳﺶ از‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﻴﻤﺎري ﻧﻴﺰ ﻛﻤﻚ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﺎﻧﺪ دهﻧﻔﺮي‪3‬و ﺑﻔﺮﻣـﻮده ﻗـﺮآن )ﻋ‪‬ﺼـﺒﻪ(‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺮاﺷﻴﺪن )ا‪‬ﻓﻚ( ﻳﻚ دروغ ﺑﻲاﺳﺎس و ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل و ﻣﺤﺎل و ﭼﺮﺧﺎﻧـﺪن آن در ﺳـﻄﺢ‬
‫ﺷﻬﺮ وارد ﺻﺤﻨﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺷﺎﻳﻌﻪ ﺷﺪﻳﺪاً در رﻧﺞ و ﻧﺎراﺣﺘﻲ اﺳﺖ و اﺻﺤﺎب ﻋﻤﻮﻣﺎً‬
‫در ﺣﺎﻟﺘﻲ از اﺿﻄﺮاب و ﻧﮕﺮاﻧﻲ و رﻧﺞ و ﻋﺬاب ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص از ﻫﺪف ﺑﺎﻧﺪ ﻧﻔﺎق در‬
‫اﺷﺎﻋﻪ اﻳﻦ اﻓﺘﺮا آﮔﺎه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺎري ﻛﻨﺪ ﻛﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﭘﺎﻛﻲ ﻋﺎﻳﺸﻪ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﺎ‬
‫دﻻﻳﻞ ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ روﺷﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﻴﺮ ﻳﻚ ﺷﻮراي ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻳﺎ اﻛﺜﺮاً در ﺧﺎﻧﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺴﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬و روﺣﻴﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ را ﺑﺨـﻮﺑﻲ‬
‫درك ﻛﺮدهاﻧﺪ اول ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ‪ 4‬دوم اُﺳﺎﻣﻪ‪ 5‬ﭘﺴﺮ زﻳﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮﻳﺮه ﻛﻨﻴﺰ ﻋﺎﻳﺸـﻪ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬اﺳﺎﻣﻪ ﻏﻼم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﭘﺎﻛﻲ و ﻃﻬﺎرت ﻋﺎﻳﺸﻪ را ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛـﺮد و او را از ﻫـﺮ ﮔﻤـﺎن‬

‫‪ -1‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -3‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري ﻫﻤﺮاه ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 339‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 203‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 225‬و ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪،3‬ص‪ 1105‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻣﺤﻤﺪص ﻣﺤﻤﻮد ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪. 260‬‬
‫‪ -4‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -5‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪137‬‬
‫ﺑﺪي ﻣﺒﺮا ﺷﻤﺮد و ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻋﺮض ﻛﺮد »ﺧﺪا ﻋﺮﺻﻪ را ﺑﺮ ﺗـﻮ ﺗﻨـﮓ ﻧﻜـﺮده‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺠﺰ ﻋﺎﻳﺸﻪ زﻧﺎن دﻳﮕﺮي‪ 1‬ﺑﺴﻴﺎرﻧﺪ‪ 2‬و از ﻛﻨﻴﺰش در اﻳﻦﺑﺎره ﺳﺆال ﻛﻨﻴﺪ او واﻗﻌﻴﺖ‬
‫را ﺑﻪ ﺗﻮ ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮﻳﺮه را ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﺎو ﮔﻔﺖ‪ » :‬آﻳﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻴـﺰي‬
‫را دﻳﺪهاي ﻛﻪ ﺗﺮا درﺑﺎره ﻋﺎﻳﺸﻪ دﭼﺎر ﺷﻚ ﻧﻤﺎﻳﺪ؟« ﺑﺮﻳﺮه ﮔﻔﺖ ﻗﺴﻢ ﺑﻪ آن ﺧﺪاﻳﻴﻜﻪ ﺑﺤﻖ‬
‫ﺗﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻴﭻ اﻣﺮي را از او ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻜﺮدهام‪ 3‬ﻛﻪ ﻣﺎ را درﺑﺎره او ﺑﻪ ﺷﻚ اﻧـﺪازد‬
‫و ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻴﺒﻲ را ﻛﻪ ﻣﻦ از او ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدهام اﻳﻦ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻛﻢﺳﻦ و ﺳـﺎﻟﻲ در ﻛﻨـﺎر‬
‫ﺧﻤﻴﺮ ﻣﻨﺰﻟﺶ ﺧﻮاﺑﺶ ﻣﻲﺑﺮد و ﻣﺮﻏﻲ ﻣﻲآﻣﺪ و ﻧﻮك ﺑﻪ ﺧﻤﻴﺮ ﻣﻲزد‪ «4‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭘﺲ از‬
‫ﺷﻨﻴﺪن ﺷﻬﺎدت اﺳﺎﻣﻪ و ﺑﺮﻳﺮه ﻃﻬﺎرت و ﭘﺎﻛﻲ ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺮ ﻣﻨﺒـﺮ رﻓـﺖ و‬
‫ﺑﻤﺠﺎزات ﻛﺮدن ﻋﺒﺪاﷲاﺑﻦاُﺑ‪‬ﻲ اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮد ﺟﻤﻌﻲ آﻣﺎده ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺒـﺪاﷲ اﺑـﻦ اﺑـﻲ را ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺮم اﺷﺎﻋﻪ اﻳﻦ اﻓﺘﺮا ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﺟﻤﻌﻲ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺘﻞ او ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﺮ ﻛﺲ او را ﺑﻜﺸﺪ ﻣﺎ ﻫﻢ او ار ﻣﻲﻛﺸﻴﻢ و دو ﻗﺒﻴﻠـﻪ اوس و ﺧـﺰرج در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﻣﻮﺿﻊﮔﻴﺮي ﻛﺮدﻧﺪ و ﭼﻴﺰي ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎن ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻴﻔﺘﻨﺪ و ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ را ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﻣﺮ ﺑﻪ ﺳﻜﻮت آﻧﻬﺎ ﻛﺮد و ﺑﻌﺪ از ﺳﻜﻮت آﻧﻬﺎ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص از ﻣﻨﺒـﺮ‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻣﺪ و در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ وﺿﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﺧﻄﺮ ﻳﻚ ﺟﻨﮓ داﺧﻠـﻲ ﻣﻴﺪﻳـﺪ ﻓـﺎروق را‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ از ﺻﺮاﺣﺖ و درك و ﻓﺮاﺳﺖ او در ﺟﻬﺖ ﺣﻞ اﻳـﻦ ﻣﻌﻀـﻞ اﺳـﺘﻔﺎده ﻛﻨـﺪ‪ ،‬و‬

‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري ﻫﻤﺮاه ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 339‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 203‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 225‬و ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪،3‬ص‪ 1105‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻣﺤﻤﺪص ﻣﺤﻤﻮد ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪. 260‬‬
‫‪ -2‬ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻣﺤﻤﺪ)ص( ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 263‬و ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 342‬و ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص از ﻳﻜﻲ از ﻫﻮوﻫﺎ و رﻗﺒﺎي ﻋﺎﻳﺸﻪ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻳﻌﻨﻲ زﻳﻨﺐﺑﻨﺖﺣﺠﺶ ﻫﻢ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﺮد زﻳﻨﺐ ﮔﻔﺖ‬
‫ﭘﻨﺎه ﺑﺨﺪا ﻣﻲﺑﺮم و ﮔﻮش و ﭼﺸﻢ ﺧﻮد را ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﻛﻨﻢ)و َاﷲِ ﻣﺎﻋَﻠِ ْﻤ ُﺖ اِ ّﻻ َﺧﲑ ًا( ﺑﺨﺪا ﻏﻴﺮ از ﺧﻴﺮ و ﻧﻴﻜﻲ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪام ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 342‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪. 1105‬‬
‫‪ - 4‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪138‬‬
‫وﻗﺘﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصدر اﻳﻦﺑﺎره ﺑﺎ ﻓﺎروق ﻣﺸﻮرت ﻛـﺮد‪ 1‬ﻓـﺎروق ﺑـﺎ ﺻـﺮاﺣﺖ ﺧـﺎص ﺧـﻮد‬
‫ﺳﻮاﻟﻬﺎﻳﻲ را ﻃﺮح ﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﺎ اﻳﻤﺎن ﻋﻤﻴﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﺨﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ داﺷﺖ ﺟـﻮاب اﻳـﻦ ﺳـﻮاﻟﻬﺎ را‬
‫واﻗﻌﻴﺖ ﺷﻤﺮد و ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻫﻤﻴﻦ واﻗﻌﻴﺘﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺎﻫﺮاﻧﻪ و ﻣﺆدﺑﺎﻧﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﻞ ﻧﻬﺎﻳﻲ اﻳـﻦ‬
‫ﻗﻀﻴﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻨﻄﻖ ﻗﺎﻃﻊ ﻓﺎروق در رد اﻓﺘﺮا‬
‫ﻓﺎروق از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭘﺮﺳﻴﺪ آﻳﺎ ﺗـﻮ ﺑﻔﺮﻣـﺎن ﺧـﺪا ﻋﺎﻳﺸـﻪ را ﺑﻌﻘـﺪ ازدواج ﺧـﻮد‬
‫درآوردهاي ﻳﺎ ﺑﻤﻴﻞ ﺧﻮدت؟ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا‪ ،‬ﻓﺎروق ﻋﺮض ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‬
‫آﻳﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺧﺪا ﻛﺎﻻي ﻣﻌﻴﻮﺑﻲ را ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺧﻮدش ﺗﺤﻤﻴـﻞ ﻛﻨـﺪ؟ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﻧﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬ﻓﺎروق ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﺪ ﭘـﺲ ﻣـﻦ ﺑـﺎ ﻗﻄـﻊ وﻳﻘـﻴﻦ‬

‫ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ { ¬ ® ¯ ‪ 2z‬اﻟﻨﻮر‪ 16 :‬اﻳﻦ ﺷﺎﻳﻌﻪ اﻓﺘـﺮاي ﺑـﺰرگ و ﻣﺤـﺎﻟﻲ اﺳـﺖ«‬

‫ﻓﺎروق ﺑﺎ ﻃﺮح اﻳﻦ ﺳﺆاﻟﻬﺎ و درﻳﺎﻓﺖ ﺟﻮاب آﻧﻬﺎ و ﺑﺤﺚ از اﻧﺘﺨﺎب ﺧﺪا ﺑﺎ ﻟﻄﻒ و ﻇﺮاﻓﺖ‬
‫ﺧﺎﺻﻲ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﺎ ﻧﺰول آﻳﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺣﺘﻤﺎً اﻳﻦ ﻗﻀـﻴﻪ را ﺣـﻞ ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﻛﺮد و ﺑﺮاي ﺣﻞ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻄﻮر ﺟﺬري و رﻳﺸﻪاي ﺟﺰ ﻧﺰول آﻳﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﻃﻬﺎرت و ﭘـﺎﻛﻲ‬
‫ﻋﺎﻳﺸﻪ راه دﻳﮕﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬و ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻤﻲﻛﺸﺪ ﻛﻪ وﺣـﻲ آﺳـﻤﺎﻧﻲ و آﻳـﻪﻫـﺎي ﻗـﺮآن‬
‫ﺻﺮﻳﺤﺎً درﺑﺎره ﺑﺮاﺋﺖ و ﭘﺎﻛﻲ ﻋﺎﻳﺸﻪ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 3‬ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﺎزل ﻣﻲﮔﺮدد و آﻏـﺎز‬
‫آﻧﻬﺎ ﻫﻤﻴﻦ آﻳﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﺗﺎرﻳﺦاﻟﺨﻠﻔﺎء‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬ص‪ ،123‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﺘﺎب )ﻓﻀﺎﻳﻞ اﻻﻣﺎﻣﻴﻦ( ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺑﻲ ﻋﺒﺪاﷲ ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -3‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ اﻣﺎم رازي‪ ،‬ج‪ ،23‬ص‪ 1274‬ﺗﺎ ‪ 1281‬و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺸﺎف‪ ،‬زﻣﺨﺸﺮي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 377‬و ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﺮاﻏﻲ‪ ،‬ج‪،18‬‬
‫ص‪.78‬‬

‫‪139‬‬
 ‫{ ‪U T S R QP O N M LK J I H GF E D C B A‬‬
‫‪ z a ` _ ^ ] \ [ Z YX W V‬اﻟﻨـﻮر‪ 11 :‬ﻳﻌﻨـﻲ »ﺑـﻲﮔﻤـﺎن‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻴﻜﻪ اﻳﻦ دروغ ﻫﺮاساﻧﮕﻴﺰ را ﺑﻤﻴﺎن آوردﻧﺪ دﺳﺘﻪاي )ﺑﻴﺶ از ده ﻧﻔﺮ( از ﺷـﻤﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻛﻪ در ﺟﻌﻞ و اﺷﺎﻋﻪ اﻳﻦ دروغ ﺳـﻬﻴﻢ ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺰاي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬و آن ﻛﺴﻴﻜﻪ ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ آﻧﺮا اداره ﻧﻤﻮد ﻋﺬاب ﻋﻈﻴﻤﻲ در اﻧﺘﻈﺎر‬
‫اوﺳﺖ« و ﭼﻬﺎر آﻳﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬

‫{_ ` ‪n m l k j i h g f e d c b a‬‬
‫‪ z‬اﻟﻨﻮر‪ 14 :‬ﻳﻌﻨﻲ‪» :‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻴﻜﻪ اﻳﻦ دروغ ﻫﺮاﺳﻨﺎك را ﺷﻨﻴﺪﻳﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻧﮕﻔﺘﻴﺪ‪ :‬ﺑﺮاي ﻣـﺎ روا‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﺮﻓﻲ را ﺑﺰﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺧﺪاﻳﺎ ﺗﻮ ﭘﺎك و ﻣﻨﺰﻫﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﺮف ﭼﻪ دروغ ﺑﻬـﺖآور و‬
‫ﺑﺰرﮔﻲ اﺳﺖ‪«!!1‬‬
‫اﻳﻦ آﻳﻪ در ﻣﻼﻟﺖ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ درﺑﺎره اﻳﻦ ﻗﻀـﻴﻪ ﻧـﻪ ﺳـﻜﻮت ﺑﻬـﺖآوري‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻧﻪ ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ آﻧﺮا رد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺿﻌﻒ اﻳﻤﺎن و ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻋﻤﻖ اﻧﺪﻳﺸﻪ و‬
‫ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري در ﺑﮕﻮ وﻣﮕﻮي دﺳﺘﻴﺎران ﻋﺒﺪﷲاﺑﻦاﺑﻲ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻗﺮآن آﻧﻬﺎ را ﭼﻴﺰي‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ از دهﻧﻔﺮ و )ﻋﺼﺒﻪ( ﻧﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ و ﻓﺎروق از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﮔﻔـﺘﻦ )ﻫـﺬا ﺑ‪‬ﻬﺘـﺎنٌ‬
‫ﻋ‪‬ﻈﻴﻢ‪ (‬ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ اﻳﻦ اﻓﺘﺮاي ﺑﻬﺖآور را ﺗﮕﺬﻳﺐ ﻧﻤﻮد‪ 2‬و ﻧﺰول آﻳﻪﻫﺎ اﻳﻤـﺎن و واﻗـﻊﺑﻴﻨـﻲ و‬
‫ﻓﺮاﺳﺖ ﻓﻮقاﻟﻌﺎده ﻓﺎروق را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪ -1‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -2‬ﺗﺎرﻳﺦاﻟﺨﻠﻔﺎء‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬ص‪ ،123‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﺘﺎب )ﻓﻀﺎﻳﻞ اﻻﻣﺎﻣﻴﻦ( ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺑﻲ ﻋﺒﺪاﷲ ﺷﻴﺒﺎﻧﻲ ‪.‬‬

‫‪140‬‬
‫اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮداري از ﻣﻮاﻓﻘﺎت ﻓﺎروق اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺤﺪﺛﻴﻦ و ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ‪ ،‬و ﻣـﻮرﺧﻴﻦ‬
‫ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ را ﺗﺎ ﺑﻴﺴﺖ ﻓﻘﺮه ﺿﺒﻂ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،1‬و آﺷﻜﺎرا ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ اﻋﺠﻮﺑﻪ‬
‫زورﻣﻨﺪ و رﻋﺐآور‪ ،‬در ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ دﺳﺖ ﺑﺮ ﻗﺒﻀﻪ ﺷﻤﺸـﻴﺮو ﺟـﺎن ﺑﺮﻛـﻒ در ﺧـﺪﻣﺖ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﻳﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﻫﻮش ﺗﻴﺰﺗﺮ از ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﺳـﺮﻳﻌﺘﺮ از ﺣﺮﻛـﺖ ﭼـﺮخ‬
‫روزﮔﺎر‪ ،‬و ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺻﺮاﺣﺖ و ﺟﺮأﺗﻲ ﻛﻪ واﻗﻌﻴﺘﻬﺎ دارﻧﺪ! زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﻧﺠﺎم وﻇﻴﻔﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻘﺪر ﻣﺴﺮور و ﺧﻮﺷﺤﺎل اﺳﺖ وﻗﺘﻲ ﻣـﻲﺑﻴﻨـﺪ ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪا از ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ و‬
‫ﻓﺪاﻛﺎرﻳﻬﺎي او راﺿﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و او را ﺑﻪ ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎر و ﻛـﺮدار ﻣـﻮرد ﻋﻨﺎﻳـﺖ‬
‫ﺧﺎص ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ﻣﺜﻼً‪:‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺟﺎﻳﺰهﻫﺎ و ﺗﺸﻮﻳﻖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﺎروق ﺑﻪ آن ﻧﺎﻳﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‬
‫‪ -1‬ﺗﻤﻴﻢداري)ﺻﺤﺎﺑﻲ( اﺳﺐ ﺧﻮﺷﺮﻧﮓ و ﻣﻤﺘﺎزي دارد ﻛﻪ آﻧﺮا )دره‪ :‬ﺻﺨﺮه ﻋﻈﻴﻤـﻲ ﻛـﻪ‬
‫از ﻗﻠﻪ ﻛﻮه ﺳﺮازﻳﺮﻣﻲﺷﻮد( ﻧﺎﻣﻴﺪه و ﺑﺤﺪي آﻧﺮا ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه و ﻣﻤﺘﺎز ﻣﻴﺪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﻨـﻮان ﻫﺪﻳـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺧﺪاص ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺸﻮﻳﻖ اﻳﻦ اﺳﺐ را ﺑﻪ ﻓـﺎروق‬
‫‪2‬‬
‫ﻋﻄﺎ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‬
‫‪ -2‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ دﺧﺘﺮ ﻓﺎروق‪ ،‬زن ﺑﻴﻮه‪ ،‬ﺣﻔﺼﻪ ازدواج ﻣﻲﻛﻨﺪ و آﺷﻜﺎرا ﻓﺎروق را ﻣﻮرد‬
‫ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ -1‬ﺗﺎرﻳﺦاﻟﺨﻠﻔﺎء ﺷﻴﺦﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬ص‪ 123‬و اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻋﻘﻼﻧﻲ در ﻓﺘﺢاﻟﺒﺎري‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،423‬ﭘﺎﻧﺰده ﻣﻮرد ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ و اﺑﻦ‬
‫ﺣﺠﺮ ﻣﻜﻲ در ﺻﻮاﻋﻖ ﻣﺤﺮﻗﻪ‪ ،‬ص ‪ 57‬و ‪ 58‬ﻫﻔﺪه ﻣﻮرد ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦاﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 391‬و ﺳﻴﺮه ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 368‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪. 1304‬‬

‫‪141‬‬
‫‪ -3‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ ﻓﺎروق را‪ ،‬از ﻫﻤﻪ ﻧﺎﺑﻐﻪﻫﺎ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﻲﺷﻤﺎرد‪َ :1‬ﱂ َا َر َﻋﺒ َﻘ ِﺮﻳـﺎ ﻓـﯽاﻟﻨّـﺎس‬
‫ﻳﻔﺮی َﻓ ِﺮﻳ ُﻪ ‪ (...‬ﻳﻌﻨﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻧﺎﺑﻐﻪاي را ﻧﺪﻳﺪهام ﻛﻪ در ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺎروق ﺑﺎﺷﺪ«‬
‫و ﮔﺎﻫﻲ زﺑﺎن و ﺿﻤﻴﺮ ﻓﺎروق را ﻳﻜﻲ از ﻣﻈﺎﻫﺮ آﺷﻜﺎرﺷﺪن ﺣـﻖ ﺑﺸـﻤﺎر ﻣـﻲآورد‪» :2‬اﷲُ‬
‫ﺴﺎن ُﻋ َﻤ َﺮ َو َﻗ ْﻠﺒِ ِﻪ ‪ ...‬ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺪا ﺣﻖ را ﺑﺮ زﺑﺎن و ﺿﻤﻴﺮ ﻋﻤﺮ ﻧﻬﺎده اﺳـﺖ«‬
‫ﺟﻌ َﻞاﳊ ﱠﻖ َﻋﻠﯽ ﻟ ِ ِ‬
‫َ َ َ‬
‫و ﮔﺎﻫﻲ او را )ﻣ‪‬ﺤ‪‬ﺪ‪‬ث‪ :‬دارﻧﺪه اﻟﻬﺎﻣـﺎت( ﻣـﻲﺧﻮاﻧـﺪ‪ 3‬و ﮔـﺎﻫﻲ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﭼﻤﻠـﻪاي را‬
‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻓﺎروق ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺣﺪي ﻓﺎروق را ﻣـﻮرد ﻋﻨﺎﻳـﺖ ﺧـﻮد ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻓﺎروق در ﺗﻤﺎم ﻃﻮل زﻧﺪﮔﻴﺶ آﻧﺮا ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫»اﮔﺮ ﭼﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﺮ آن ﺗﺎﺑﻴـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑـﻞ آن ﺟﻤﻠـﻪ ﺑﻤـﻦ ﺑﺪﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﺨـﺪا ﻗﺴـﻢ‬
‫ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ« و ﺑﺮاي ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑـﻪ ﻓـﺎروق ﮔـﻮش ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﭼـﻪ ﺷـﻮر و‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﻲ آﻧﺮا ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪» :‬روزي ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص رﻓﺘﻢ‪ ،‬و از او اﺟﺎزه ﮔـﺮﻓﺘﻢ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮاﺳﻢ ﻋ‪‬ﻤﺮَه ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﺑﺮوم‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮا اﺟﺎزه داد و ﻫﻨﮕﺎم وداع ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ » :‬ﻳﺎ َاﺧﯽ ﻻ َﺗﻨْﺴﻨﺎ ِﻣﻦ د ِ‬
‫ﻋﺎﺋ َﻚ‪ «4‬اي ﺑﺮادرم! از دﻋﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺮا ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻜﻨﻴـﺪ«‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫و از اﻳﻦ ﻋﻨﺎﻳﺖ و ﺗﻮﺟﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪) :‬ﻳﺎاﺧﻲ( ﺑﺤﺪي ﻣﺴﺮور و ﺳﺮاﻓﺮاز ﺷﺪم ﻛـﻪ اﮔـﺮ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ را ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﺮ آن ﺗﺎﺑﻴﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ‪.5‬‬
‫و از اﻳﻨﺠﺎ آﺛﺎر ﻧﻴﺮوي اﻳﻤﺎن ﻓﺎروق ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدد ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ‪:‬‬

‫‪ -1‬اﺑﻦاﻟﺠﻮزي‪ ،‬ﺳﻴﺮه ﻋﻤﺮﺑﻦﺧﻄﺎب‪ ،‬ص‪.20‬‬

‫‪ -2‬ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪. 53‬‬
‫‪ -3‬ﺑﺨﺎري ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 149‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪،‬ص‪ 424‬و اﺑﻦاﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪. 14‬‬
‫‪ -4‬ﺳﻴﺮه ﻋﻤﺮﺑﻦﺧﻄﺎب‪ ،‬اﺑﻦاﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 16‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪. 599‬‬
‫‪ -5‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪142‬‬
‫‪ -1‬ﻓﺎروق ﺑﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﺧﺪا‪ ،‬و ﺑﺎ اﺳﻢ ﺧﺎص‪ 1‬ﺑﺮاي ﻗﺒﻮل اﺳﻼم دﻋـﻮت ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ » َاﻟ ّﻠ ُﻬ ﱠﻢ َا ِﻋ ﱠﺰاﻻﺳﻼ َم ﺑِ ُﻌ َﻤ َﺮﺑِﻦاﳋَ ّﻄ ِ‬
‫ﺎب‪ ،‬ﺧﺪاﻳﺎ! ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄـﺎب‬
‫دﻳﻦ اﺳﻼم را ﻋﺰت ﺑﺒﺨﺸﻴﺪ«‪.‬‬
‫‪ -2‬و ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻓﺎروق در ﺗﻤﺎم دوران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و در ﻫﻤﻪ ﻏﺰوهﻫﺎ‪ ،‬ﻗﻮاره ﺳـﭙﺎه ﻛﻔـﺮ‪ ،‬در زﻳـﺮ‬
‫ﺑﺮق ﺷﻤﺸﻴﺮ او ﻫﺮاﺳﻨﺎك و ﻣﺮﻋﻮب ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬و ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ‪ ،‬درك و ﻓﺮاﺳﺖ او ﺗﻴﺰﺗﺮ از ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﺳﺮﻳﻌﺘﺮ از اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و ﺑﺎرﻫﺎ از زﻣﺎن‬
‫ﺟﻠﻮ اﻓﺘﺎده و ﺣﺘﻲ آﻳﻪﻫﺎي ﺧﺪا واﻗﻊﺑﻴﻨﻲ او را‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺮات‪ ،‬ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬و ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎرﻫﺎ ﻣﻮرد رﻓﺘﺎر ﻣﻮرد ﻋﻨﺎﻳﺖ و ﻋﻄﻮﻓﺖ ﺧﺎص ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ اﺣﻮال‪ ،‬ﻓﺎروق ﺑﺤﺪي ﺗﺴﻠﻴﻢ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ و ﺑﺤﺪي در ﺑﺮاﺑﺮ اواﻣﺮ او ﻣﻄﻴﻊ‬
‫و در ﺣﻀﻮر او ﺧﺎﺿﻊ و ﻣﺆدب و ﺑﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‪:‬‬

‫ادب ﻓﺎروق‬
‫‪ -1‬در ﺣﻀﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺳﺎﻛﺖ و ﺧﻤﻮش اﺳﺖ ﻣﮕﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭼﻴﺰي را از او ﺑﭙﺮﺳـﺪ‬
‫ﻳﺎ او ﺳﺆاﻟﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و وﻗﺘﻲ در ﺣﻀﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺣﺮﻓﻲ ﻣﻲزﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﺨـﺎﻃﺮ رﻋﺎﻳـﺖ ادب‬
‫درﺷﺘﻲ ﺻﺪاي ﺧﻮد را ﺑﺤﺪي ﺧﻔﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﻲآورد ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﺠﻮا‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ودرﮔﻮﺷﻲ ﺣﺮف ﻣﻲزﻧﺪ‪ ،2‬و ﺟﺰ ﺟﻮاب ﺳﺆاﻟﻬﺎ‪ ،‬ﺣﺮف دﻳﮕﺮي را ﻧﻤﻲزﻧﺪ‪ 1‬ﺟـﺰ در‬
‫ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﺎﻳﻞ اﺳﺖ ﺑﺤﺚ را اداﻣﻪ دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ -1‬اﺑﻦاﻟﺠﻮزي ص‪. 12‬‬

‫‪ -2‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 338‬و اﻟﻔﺎﻳﻖ‪ ،‬ج‪،1‬ص‪ ،10‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب در ﻓﺼﻞ اول‪ ،‬ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻳﺎدآور ﺷﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﺻﺪاي ﻋﻤﺮ‬
‫ﺑﺤﺪي ﭘﺮﻗﻮت و دورﮔﻪ ﺟﻬﻮري ﺑﻮد ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﺣﺮف ﻣﻲزﻧﺪ در ﻗﻠﺐ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺮدم از ﺗﺮس و وﺣﺸﺖ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬

‫‪143‬‬
‫‪ -2‬ﻓﺎروق و ﻋﺒﺪاﷲ)ﭘﺪر و ﭘﺴﺮ( روزي در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺳﻮاره ﺑﺠـﺎﻳﻲ ﻣﻴﺮوﻧـﺪ‪ ،‬و ﺷـﺘﺮ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺳﺮﻛﺶ و ﺑﺪرﻓﺘﺎر اﺳﺖ‪ ،‬و در ﺗﻼش اﺳﺖ ﻛﻪ از اﺳﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺟﻠﻮ ﺑﻴﻔﺘﺪ‪ 2‬ﻓﺎروق ﺑـﺎ‬
‫اﺿﻄﺮاب و دﻟﻬﺮه ﺑﻪ ﭘﺴﺮش اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﻴﺎﻳـﺪ آﻧﮕـﺎه ﺑـﺎ ﻋﺠﻠـﻪ ﺧـﻮد را ﺑـﺎو‬
‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ و در ﻋﺒﺎرت ر‪‬ﻋﺐآور ﺑﺎ درﮔﻮﺷﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻫﺎن ﭘﺴﺮم! ﻫﻴﭽﻜﺴـﻲ را ﻧﺸـﺎﻳﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﺗﻘﺪم ﻛﻨﺪ‪.«!3‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﻬﺎﻳﺖ ادب و ﺧﻀﻮع ﻓﺎروق‬
‫‪ -3‬ﺟﻤﻌﻲ از زﻧﺎن ﻗﺮﻳﺶ در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺑﺮاي درﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻘﻮق ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬
‫زﻧﺎن ﺻﺪاﻫﺎ را ﺑﻠﻨﺪ و داد و ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔـﺎه ﺻـﺪاي ﻓـﺎروق را ﻣـﻲﺷـﻨﻮﻧﺪ ﻛـﻪ از‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﺟﺎزه ﺣﻀﻮر ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﻓـﻮراً ﭼـﺎدر ﺧـﻮد را ﭘﻮﺷـﻴﺪه و ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻮﺷﻪاي ﺧﺰﻳﺪه و آرام و ﺳﺎﻛﺖ ﻣﻲﻧﺸـﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻓـﺎروق ﭘـﺲ از ﻛﺴـﺐ اﺟـﺎزه وﻗﺘـﻲ وارد‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﻴﺨﻨﺪد‪ ،‬ﻓﺎروق ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬اي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺧـﺪا! ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﺷـﺎد‬
‫ﺑﺎﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﭼﻲ ﻣﻲﺧﻨﺪي‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺑﻪ آن زﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣـﻲﻓﺮﻣﺎﻳـﺪ‪ :‬از اﻳﻨﻬـﺎ‬
‫ﺗﻌﺠﺐ ﻛﺮدم ﺗﺎ ﺻﺪاي ﺗﻮ را ﺷـﻨﻴﺪﻧﺪ ﺑﺴـﻮي ﭼﺎدرﻫـﺎي ﺧـﻮﻳﺶ ﺷـﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ !4‬ﻓـﺎروق ﺑـﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺣﻘﺎ ﺗﻮ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺗﺮي ﻛﻪ از ﺗﻮ ﺷﺮم ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﺑـﺎ ﻫﻴﺠـﺎﻧﻲ از‬
‫ﺧﺠﺎﻟﺘﻲ و اﻧﻔﻌﺎل او ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آن زﻧﺎن ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪ :‬اي ﻛﺴـﺎﻧﻴﻜﻪ دﺷـﻤﻦ‬
‫ﺧﻮدﺗﺎن ﻫﺴﺘﻴﺪ! ﺧﺠﺎﻟﺖ ﻧﻤﻲﻛﺸﻴﺪ ﻛﻪ از ﻫﻤﭽﻮ ﻣﻨﻲ ﺷﺮم ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬و از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﺷـﺮم‬

‫‪ -1‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 338‬و اﻟﻔﺎﻳﻖ‪ ،‬ج‪،1‬ص‪ ،10‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب در ﻓﺼﻞ اول‪ ،‬ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻳﺎدآور ﺷﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﺻﺪاي ﻋﻤﺮ‬
‫ﺑﺤﺪي ﭘﺮﻗﻮت و دورﮔﻪ ﺟﻬﻮري ﺑﻮد ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﺣﺮف ﻣﻲزﻧﺪ در ﻗﻠﺐ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺮدم از ﺗﺮس و وﺣﺸﺖ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ -2‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪426‬و اﻟﺮﻳﺎضاﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪. 25‬‬
‫‪ -3‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ -4‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 96‬و ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 115‬و ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 171‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪. 422‬‬

‫‪144‬‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ؟! زﻧﺎن در ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺗﻮ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ و ﺳﺨﺘﮕﻴﺮﺗﺮ ﻫﺴﺘﻲ« ﮔـﻮﻳﻲ‬
‫ﻓﺎروق ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ در ﺟﻬﺖ دﻓﺎع از اﻳﻦ اﺗﻬﺎم ﺳﻨﺖﺷﻜﻨﻲ ﭘﺎﺳﺦ ﺗﻨﺪي ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ ﺑﺪﻫـﺪ اﻣـﺎ‬
‫ﭼﻮن در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪) :‬اﻳ ْﻪ ﻳﺎا ْﺑ َﻦاﳋَ ّﻄ ِ‬
‫ﺎب‪ :!1‬ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ اي ﭘﺴـﺮ ﺧﻄـﺎب«‬
‫ﻓﺎروق ﺑﺠﺎي ﺟﻮاب در ﺳﻜﻮت ﻏﺮق ﻣﻲﺷﻮد و ﺣﺮف دﻳﮕﺮي ﻧﻤﻲزﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺳﺎﻋﺘﻬﺎي آﺧﺮ ﺷﺐ اﺳﺖ‪ ،‬دوﺳﺖ اﻧﺼﺎري ﻓﺎروق ﺑﺸﺪت در را ﻣﻲزﻧﺪ و ﻓﺎروق ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺎزﻛﺮدن در ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ و ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ ﭼﻪ ﺧﺒﺮ اﺳﺖ در ﺟﻮاب ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬وﺣﺸﺘﻨﺎﻛﺘﺮﻳﻦ ﺧﺒـﺮ!!‬
‫ﺷﺎﻳﻊ ﺷﺪه ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص زﻧﺎن ﺧﻮد را ﻃﻼق داده اﺳﺖ!‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪ دﻳﮕﺮ از ادب و اﺣﺘﺮام ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص‬

‫ﻓﺎروق ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از اﺿﻄﺮاب و دﻟﻬﺮه از ﻣﻨﺰل ﺑﻴﺮون ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬و ﺣﺎﻻ ﺑﻪ او ﮔﻮش ﻣﻲدﻫـﻴﻢ‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﺑـﺎ اﺿـﻄﺮاب و‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﻲ راﻫﻲ ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺷﺪم‪ ،‬و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص ﺑـﻪ ﺟـﺎ آوردم‪،‬‬
‫دﻳﺪم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻪ اﻃﺎق ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻛﻪ ﺧﻠﻮﺗﮕﺎه او ﺑﻮد ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻛﻨﺎرهﮔﻴﺮي ﻛـﺮد‪ ،‬و ﻣـﻦ‬
‫ﺑﻪ اﻃﺎق ﺣﻔﺼﻪ رﻓﺘﻢ دﻳﺪم ﺑﻪ ﺷﺪت ﮔﺮﻳﻪ‪ 2‬ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ ﭼﺮا ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﻲ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻣﻦ ﺗﻮ را‬
‫ﻫﺸﺪار ﻧﺪادم؟! آﻳﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺷﻤﺎ را ﻃﻼق داده اﺳﺖ؟ ﺣﻔﺼﻪ ﮔﻔﺖ ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ ،‬او در اﻳـﻦ‬
‫ﺧﻠﻮﺗﮕﺎه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از اﻃﺎق ﺣﻔﺼﻪ ﺑﻴﺮون آﻣﺪه و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻨـﺎر ﻣﻨﺒـﺮ آﻣـﺪم و در ﻣﻴـﺎن‬
‫ﺟﻤﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دور آن ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻗﺪري ﻧﺸﺴﺘﻢ ﻧﺎﮔﺎه ﺗﺄﺛﺮ و ﻧﮕﺮاﻧﻲﻫـﺎ ﺑـﺮ ﻣـﻦ ﻓﺸـﺎر‬
‫آورد‪ ،‬و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﻠﻮﺗﮕﺎه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصرﺳﺎﻧﻴﺪم و ﺑﻪ آن ﻏﻼم ﺳﻴﺎه ﭘﻮﺳﺖ )ر‪‬ﺑﺎح( ﮔﻔـﺘﻢ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 96‬و ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 171‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪. 422‬‬
‫‪2‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪ 103‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪.45‬‬

‫‪145‬‬
‫»ﺑﺮاﻳﻢ اﺟﺎزه ﺑﮕﻴﺮ«‪ ،‬رﺑﺎح ﺑﻌﺪ از رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ ﮔﻔﺖ »ﺑﺮاﻳﺖ اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻢ وﻟﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص ﺳﻜﻮت ﻛﺮد« ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ زﻳـﺮ ﻓﺸـﺎر ﺗـﺄﺛﺮ و ﻧﮕﺮاﻧـﻲﻫـﺎ ﺑـﻪ در‬
‫ﺧﻠﻮﺗﮕﺎه ﺑﺮﮔﺸﺘﻢ و رﺑﺎح ﻫﻤﺎن ﺟﻮاب اول را ﺑﻪ ﻣﻦ داد و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑـﺎ ﻧﺎاﻣﻴـﺪي از در‬
‫ﺧﻠﻮﺗﮕﺎه دور ﻣﻲﺷﺪم ﻧﺎﮔﺎه رﺑﺎح ﻣﺮا ﺻﺪا ﻛﺮد ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصاﺟـﺎزه ﺣﻀـﻮر ﺑـﻪ ﺗـﻮ داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬از اﻳﻦ ﻣﮋده اﺣﺴﺎس ﻛﺮدم ﻛﻪ ﺑﺎر دردﻫﺎﻳﻢ ﺳﺒﻚﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺷﻮر و ﻋﻼﻗﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺷﺘﺎﻓﺘﻢ‪ ،‬ﺳﻼم ﻛﺮدم و ﺑﻪ ﭘﺎ اﻳﺴﺘﺎدم‪ ،‬ﻟﺤﻈﺎﺗﻲ ﺳﺎﻛﺖ و ﺧﺎﻣﻮش ﻣﺎﻧﺪم و‬
‫ﻧﮕﺎه ﮔﺬرا و ﺳﺮﻳﻌﻲ را ﺑﺮ اﺛﺎﺛﻴﻪ اﻳﻦ ﺧﻠﻮﺗﮕﺎه اﻧﺪاﺧﺘﻢ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاص ﺑﺮ ﺣﺼﻴﺮ ﮔﺮهدار و‬
‫ﺑﺪون روﭘﻮش ﺧﻮاﺑﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﺮه اﻳﻦ ﺣﺼﻴﺮ ﺷﻴﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي او ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،1‬و‬
‫ﺳﺮش ﺑﺮ ﺑﺎﻟﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺑﺮگﻫﺎي ﺧﺮﻣﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪ ﻟﺤﻈﻪ ﺳﻜﻮت‬
‫در ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺎ اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮدم‪ ،‬آﻫﺴﺘﻪ زﺑﺎن ﮔﺸﻮدم و ﻋﺮض ﻛﺮدم »آﻳـﺎ ﻫﻤﺴـﺮان‬
‫ﺧﻮد را ﻃﻼق دادهاي؟« ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﺮد و ﻓﺮﻣﻮد »ﻧﻪ« ﺑﺎز ﻟﺤﻈﺎﺗﻲ در ﺧﺎﻣﻮﺷـﻲ ﻓـﺮو‬
‫رﻓﺘﻢ‪ ،‬و در ﻓﻜﺮ ﺑﻮدم ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮد را از اﻳﻦ وﺣﺸﺖ و دﻟﻬﺮه ﻧﺠﺎت دﻫﻢ و از اﻳـﻦ راه‬
‫در ﺳﺨﻦ را ﺑﺎز ﻛﺮدم ﻛﻪ ﻋﺮض ﻛﺮدم »ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬اي ﻛﺎش ﻣﺮا ﻣﻲدﻳﺪي‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺎ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮ زﻧﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺴﻠﻂ ﺑﻮدﻳﻢ‪ ،‬و ﻣﻮﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻗـﻮﻣﻲ آﻣـﺪﻳﻢ‬
‫ﻛﻪ زﻧﺎن آﻧﺎن ﺑﺮ ﻣﺮدان ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺴﻠﻂ ﻫﺴﺘﻨﺪ!« ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺗﺒﺴﻤﻲ ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻋـﺮض‬
‫ﻛﺮدم »اي ﻛﺎش ﻣﻲدﻳﺪي ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ اﺗﺎق ﺣﻔﺼﻪ رﻓﺘﻢ و ﺑﻪ او ﻫﺸﺪار دادم ﻛـﻪ ﺗـﻮ ﻫﺮﮔـﺰ‬
‫ﻓﺮﻳﺐ ﻫﻤﺘﺎي ﺧﻮدت )ﻋﺎﻳﺸﻪ( ﻧﺨﻮرﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺧﻴﻠـﻲ از ﺗـﻮ زﻳﺒـﺎﺗﺮ و در ﺧـﺪﻣﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫صﺧﻴﻠﻲ از ﺗﻮ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ«‪ 2‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ ﺗﺒﺴـﻤﻲ ﻧﺸـﺎن داد‪ ،‬و وﻗﺘـﻲ‬

‫‪1‬ـ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪ ،103‬و ﻣﺴﻨﺪ ﻃﻴﺎﻟﺴﻲ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪ 6‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.46‬‬
‫‪2‬ـ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪ ،104‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.46‬‬

‫‪146‬‬
‫ﺗﺒﺴﻢﻫﺎي او را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدم ﻧﺸﺴﺘﻢ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺻﺤﻦ اﺗﺎق ﻋﻤﻴﻘﺎً ﻧﮕﺎه ﻛﺮدم‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧـﺪا ﻗﺴـﻢ‬
‫ﺟﺰ ﺳﻪ ﭘﻮﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﺗﻲ ﺑﺴﺎط ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي را ﻧﺪﻳـﺪم و ﺑـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﻋـﺮض‬
‫ﻛﺮدم‪» :‬از ﺧﺪا ﺗﻤﻨﺎ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﻣﺖ ﺗﻮ را در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺮﻓﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ زﻳﺮا ﻛﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن و روﻣﻴﺎن‪،‬‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا را ﻧﻤﻲﭘﺮﺳﺘﻨﺪ ﺧﺪا دﻧﻴﺎ را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺨﺸـﻴﺪه و در رﻓـﺎه ﻛـﺎﻣﻠﻲ ﺑـﻪ ﺳـﺮ‬
‫ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ«‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﻜﻴﻪ داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﺮد و ﻓﺮﻣـﻮد‪» :‬اي‬
‫ﭘﺴﺮ ﺧﻄﺎب! ﮔﻮﻳﻲ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﺪﻳﻦ ﺧﻮد رﻓﺎه زﻧﺪﮔﻲ را ﺑﺨﺸﻴﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬دﭼـﺎر‬
‫ﻳﻚ ﮔﻤﺎن ﻧﺎروا ﺷﺪهاي و در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻳﻚ ﻧﻮع ﺗﻀﺎد و ﺗﻨﺎﻗﻀﻲ را اﺣﺴـﺎس ﻛـﺮدهاي؟!‬
‫ﻧﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻫﻢ ﻧﻈﻢ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ را در ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﺪا ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺧﺪا اﻳﻦ ﻟﺬاﻳﺬ آﻧـﻲ و‬
‫ﻓﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻳﻚ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ و ﺟﺎوﻳﺪاﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﺪﻳﻦ ﺧـﻮﻳﺶ ﺑﺨﺸـﻴﺪه اﺳـﺖ« از‬
‫ﻓﺮﻣﻮده ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص واﻗﻌﻴﺖ اﻣﺮ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ درك ﻛﺮدم و ﻋﺮض ﻛﺮدم‪» :‬ﻳـﺎ رﺳـﻮل اﷲ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺮم اﻳﻦ ﮔﻤﺎن ﻧﺎروا از ﺧﺪا ﺑﺮاي ﻣﻦ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻋﺮض ﻛﺮدم‪» :‬ﻛﺎر زﻧﺎن را ﺑﺮ ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﻣﮕﻴﺮ اﮔﺮ آنﻫـﺎ را ﻃـﻼق ﺑـﺪﻫﻲ‬
‫ﺧﺪا و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻣﻦ و اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﺗﻮاﻳﻢ« و وﻗﺘﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺗﺒﺴﻤﻲ ﻧﺸـﺎن داد‬
‫و ﻓﺮﻣﻮد آنﻫﺎ را ﻃﻼق ﻧﺪادهام ﺑﺎ ﻛﺴﺐ اﺟﺎزه از اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه او ﺧﺎرج ﺷﺪم و اﻳـﻦ ﻣـﮋده را‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮدﻧﺪ رﺳﺎﻧﻴﺪم‪ ،‬و در اﻳﻦ ﻣﻮرد آﻳﻪﻫﺎي آﻏﺎز ﺳﻮره ﺗﺤﺮﻳﻢ از‬
‫‪1‬‬
‫‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 5‬ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﺣﻴﺎه ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص ‪.540‬‬

‫‪147‬‬
‫‪ 5‬ـ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص در روزﻫﺎي ﺑﻴﻤﺎري ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دﺳـﺘﻮر داد‬
‫ﻛﻪ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ 1‬و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺷﺒﺎﻧﻪروز اﺑﻮﺑﻜﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﻧﻤﺎز ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻛﻤﻲ ﺑﻬﺒﻮدي ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﻼل ﺑﻌـﺪ از ﮔﻔـﺘﻦ اذان ﺧـﺪﻣﺖ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصآﻣﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺧﻮد اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺸﻮد‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻋﺒـﺪاﷲ ﺑـﻦ ز‪‬ﻣ‪‬ﻌ‪‬ـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد »ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ« ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻪ ﻣﺴـﺠﺪ آﻣـﺪه و‬
‫ﭼﻮن اﺑﻮﺑﻜﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺳ‪‬ﻨْﺢ )ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ( ﻣﻨﺰل دارد و ﻫﻨـﻮز ﺑـﻪ ﻣﺴـﺠﺪ ﻧﻴﺎﻣـﺪه‬
‫‪2‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »ﺑﺮﺧﻴﺰ و اﻣﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را اﻧﺠـﺎم ﺑـﺪه«‬
‫ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺧﻴﺎل اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﻛﻪ از ﺧﺎﻧﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصآﻣﺪه‪ ،‬اﻳﻦ دﺳﺘﻮر را از‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻓﻮراً از ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه اﻣﺎم ﻣﻲرود و در ﺟﻠـﻮ‬
‫ﺻﻒﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﻳﻚ اﷲ اﻛﺒﺮ )ﺗﻜﺒﻴﺮ ﺗﺤﺮّم( ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋـﺖ را آﻏـﺎز ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و‬
‫ﺻﺪاي ﭘﺮﻗﻮت و دورﮔﻪ او در ﻓﻀﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﻃﻨﻴﻦاﻧﺪاز ﻣﻲﮔﺮدد و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﻫﻨﻮز ﻗﺮاﺋﺖ ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﺷﺮوع ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﺷﻨﻴﺪن ﻫﺸﺪار ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻧﻤﺎز را ﻗﻄﻊ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻛﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﺻﺪاي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را از درون ﺣﺠﺮهﻫﺎ ﻣﻲﺷﻨﻮد »ﻧﻪ‪ ،‬ﻧـﻪ‪ ،‬ﻧـﻪ‪ ،‬اﺑـﻦ اﺑـﻲ‬
‫ﻗﺤﺎﻓﻪ )اﺑﻮﺑﻜﺮ( ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻴﺶ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ« ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺻﺪا ﺻﻒﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻢ ﺧﻮرده‪ ،‬و ﻓﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﻤﺎل اﻃﺎﻋﺖ و ﺗﺴﻠﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﻗﻄﻊ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،3‬و در اﻳـﻦ ﻫﻨﮕـﺎم ﻫـﻢ‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪ 1324‬و ‪ 1325‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.401‬‬
‫اﻟﺼـ ُﻔ ُ‬ ‫ِ‬
‫ﻮف‬ ‫‪2‬ـ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 370‬و اﺑﻮ داود‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪ 168‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪ 387‬و ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ‪ :‬ﻓﺎ ْﻧ َﻘ ﱠﻀـﺖ ُ‬
‫َﻦ اﻟﺼ ِ‬
‫ﻠﻮه َﺣﺘّﻲ َﻃ َﻠ َﻊ اﺑ ُﻦ اﰊ ُﻗﺤﺎ َﻓﻪ ‪....‬‬ ‫ف ﻋ َُﻤ َﺮ ﻋ ِ ﱠ‬
‫ْﴫ َ‬
‫َواﻧ َ َ‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪148‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( )از ﺳﻨﺢ ﺣﻮاﻟﻲ ﺷﻬﺮ( ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﺳﻴﺪه و ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺸﺖ ﺳﺮ او ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻳﻚ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از‬
‫ﺷﺮﻣﻨﺪﮔﻲ و دﻟﻬﺮه ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﻣﻌﻪ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ ﻛﻪ اي ﺑـﻼ‬
‫ﺑﺮ ﺗﻮ‪ ،‬اﻳﻦ ﭼﻪ ﻛﺎري ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺮدي ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﺴﻢ ﻣﻦ ﺧﻴﺎل ﻛﺮدم ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻪ ﺗﻮ اﻳـﻦ‬
‫دﺳﺘﻮر را داده اﺳﺖ و ﻣﻦ در ﺟﻬﺖ اﺟﺮاي ﻓﺮﻣﺎن ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮصﺟﻠـﻮ ﺻـﻒﻫـﺎ اﻳﺴـﺘﺎدم‪«1‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ در ﺟﻮاب ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪم و اﺑﻮﺑﻜﺮ را ﻧﺪﻳﺪم ﺗﻮ را ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر از‬
‫ﻫﻤﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺗﺮ دﻳﺪم«‪.‬‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﭘﻨﺞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن از دﻗﺖ در آنﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻣﺮاﺗـﺐ ﺗﺴـﻠﻴﻢ و‬
‫ﺧﻀﻮع و اﻃﺎﻋﺖ و ﺷﺮم و ادب ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭘﻲ ﺑﺒﺮﻧـﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻛﺎرﻧﺎﻣﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺮده اﺳـﺖ‪» :‬ﻣـﻦ در ﺧـﺪﻣﺖ‬
‫رﺳﻮل اﷲ ﮔﺎرد ﻣﺤﺎﻓﻆ و ﺑﺮده و ﻏﻼم ﻣﻄﻴﻌﻲ ﺑﻮدهام«‪ 2‬ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﺟﺰ اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ‬
‫ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي را اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻤـﻪ ﺗﺴـﻠﻴﻢ و اﻃﺎﻋـﺖ و ﺧﻀـﻮع و ﺷـﺮم و ادب‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺑﻴﻢ و اﻣﻴﺪ ﻣﺎدي و اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎﻧﻲ‪،‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻋﻤﻖ اﻳﻤﺎن اوﺳﺖ و ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻳﻚ اﺧﻼص دروﻧﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺗـﺎر و ﭘـﻮد‬
‫وﺟﻮد ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺮاي اﺛﺒـﺎت اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ را ﻛﺎﻓﻲ ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪:‬‬
‫»ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺟﻤﻌﻲ از ﻣﺎ‪ ،‬در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدﻳﻢ‪ ،‬ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص دﺳﺖ ﻋﻤﺮ را ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬از ﺳﺮ ﺷﻮق و اﺧﻼص‪ ،‬ﻋﺮض ﻛﺮد ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻣﻦ ﺗﻮ را ﺟﺰ‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 387‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 370‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.470‬‬
‫‪2‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ‪،‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص ‪ ،528‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪ ،63‬و اﻟﺨﺮاج‪ ،‬اﺑﻮﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص ‪.140‬‬

‫‪149‬‬
‫از ﺧﻮدم‪ ،‬از ﻫﻤﻪ ﻛﺲ و ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ دوﺳﺖﺗﺮ دارم«‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ آن ﻛﺴـﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺟﺎن ﻣﻦ در اﺧﺘﻴﺎر اوﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺮا از وﺟﻮد ﺧﻮدت دوﺳﺖﺗﺮ ﻧﺪاري« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﻋﺮض ﻛﺮد‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﺴﻢ از ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬ﺗﻮ را از وﺟﻮد ﺧﻮدم ﻧﻴﺰ دوﺳﺖﺗـﺮ دارم«‬
‫‪1‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﻈﻪاي ﻋﻤﺮ ﺗﻮ آن ﻃﻮر ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ«‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در روزﻫﺎي آﺧﺮ ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‬

‫رواﻳﺖ روﻳﺪاد روزﻫﺎي ﺑﻴﻤﺎري ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫ﺑﻴﻤﺎري ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ صدر ﺣﺪود ﭼﻬﺎرده روز ﻃﻮل ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ ،2‬و در اﻳﻦ ﻣﺪت ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصدر ﻣﻴﺎن ﻳﺎران ﺧﻮد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا در روزﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑﻴﻤـﺎري ﺗـﺎ ﺣـﺪي‬
‫ﺷﺪت ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﺴﺘﺮي اﺳﺖ‪ ،‬اﺻﺤﺎب دﺳﺘﻪ دﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻋﻴﺎدت او ﻣﻲآﻳﻨﺪ و در‬
‫روزﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﻬﺒﻮد ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲآﻳﺪ‪ 3‬و در ﻣﻴﺎن ﻳﺎران ﻣﻲﻧﺸـﻴﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫اﺻﺤﺎب در روزﻫـﺎي ﺑﻴﻤـﺎري ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﺑـﻴﺶ از ﻫـﺮ زﻣـﺎن دﻳﮕـﺮ ﻣﻮاﻇـﺐ ﺷـﻨﻴﺪن‬
‫ﻓﺮﻣﻮدهﻫﺎي او و ﻣﺸﺎﻫﺪه رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدار او ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﻃﺒـﻖ ﻓﺮﻣـﺎن ﻣﺆﻛـﺪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫ﺐ« ﺗﻤﺎم ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎ و ﻛﺮدار ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﺎﺿـﺮ و‬ ‫ِ‬ ‫» َﻓ ّﻠﻴﺒ ﱢﻠ ِﻎ ّ ِ‬
‫اﻟﺸﺎﻫﺪُ اﻟﻐﺎﺋ َ‬
‫ﻧﺎﻇﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در آن ﺟﺎ ﺣﻀﻮر ﻧﺪارﻧﺪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و ﺑﻌـﺪ از رﺣﻠـﺖ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﺻﺪ ﻫﺰار‪ 4‬ﺻﺤﺎﺑﻲ ﮔﻔﺘﺎر و ﻛـﺮدار ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص را و ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 25‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪.427‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.72‬‬
‫‪3‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1324‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ص ‪ 401‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.388‬‬
‫‪4‬ـ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ در ﻛﺘﺎب ﺧﻮﺋﺪ )اﻟﺒﺎﻋﺚ اﻟﺤﺒﺚ( آﻣﺎر اﺻﺤﺎب را ﺑﻌﺪ از رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻳﻚ ﺻﺪ و ﭼﻬﺎرده ﻫﺰار ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ ‪ 185‬ﻛﺘﺎب ﻧﺎم ﺑﺮده ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪150‬‬
‫روﻳﺪادﻫﺎي اﻳﻦ ﭼﻨﺪ روز ﺑﻴﻤﺎري او را ﺑﺮاي ﻫﻢ دﻳﮕﺮ ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫـﺎ‬
‫ﺗﺎﺑﻌﻴﻦ ﻫﻤﻴﻦ ﮔﻔﺘﺎر و ﻛﺮدار و روﻳﺪادﻫﺎ را از اﺻﺤﺎب ﺷﻨﻴﺪه و ﺑﺮاي ﺗﺎﺑﻊ ﺗـﺎﺑﻌﻴﻦ رواﻳـﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و از اﻳﻦ ﻳﻚ ﺻﺪ ﻫﺰار ﺻﺤﺎﺑﻲ و ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫﺎ ﺗﺎﺑﻌﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻧﮕﻔﺘﻪ و ﻧﺸﻨﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫»ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﭼﻬﺎر روز ﻗﺒﻞ از رﺣﻠﺖ ﻛﺎﻏﺬ و ﻗﻠﻢ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﺑﺮاي ﻳﺎران ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از او ﮔﻤﺮاه ﻧﺸﻮﻧﺪ وﻟﻲ دﺳﺘﻪاي ﻣـﺎﻧﻊ اﻳـﻦ ﻛـﺎر ﺷـﺪﻧﺪ و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص آن‬
‫ﻣﻄﻠﺐ را ﻧﻨﻮﺷﺖ و ﺑﻪ ﺟﺮم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دﺳﺘﻪاي ﻫﻤﻪ را از ﻣﻨﺰل ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﺮون ﻛﺮد« اﻣـﺎ در‬
‫ﻫﻤﻴﻦ دوره )ﺗﺎﺑﻊ ﺗﺎﺑﻌﻴﻦ( ﺳﻠﻴﻤﺎن اَﺣ‪‬ﻮ‪‬ل و زﻫﺮي اوﻟﻲ از ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟ‪‬ﺒ‪‬ﻴﺮ )ﺗﺎﺑﻌﻲ( و دوﻣـﻲ‬
‫از ﻋﺒﻴﺪ اﷲ )ﺗﺎﺑﻌﻲ( رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﷲ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس )ﻛﻪ ﺑﺎ اﻋﺘﺮاف ﺻﺮﻳﺢ ﺧـﻮﻳﺶ در‬
‫روز وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﭘﺴﺮ ده ﺳﺎﻟﻪاي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ 1‬ﻣﻄﻠﺐ ﻓﻮق را ﺷﻨﻴﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬و ﺑﻌـﺪﻫﺎ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت در اﻛﺜﺮ ﻛﺘﺐ ﺗﻮارﻳﺦ اﺳﻼﻣﻲ و در اﻛﺜﺮ ﻛﺘﺐ ﻣﺤـﺪﺛﻴﻦ‬
‫و ﺣﺘﻲ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري و ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎ اﻋﺘﻘـﺎد ﺑـﻪ ﺻـﺤﺖ آن ﺑـﺮ‬
‫ﺟﻤﻼت و ﻛﻠﻤﺎت آن ﻛﻪ ﺷﺒﻬﻪﻫﺎﻳﻲ را اﻟﻘﺎء ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎ و ﺗﺄوﻳﻞﻫـﺎﻳﻲ ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧـﺪ‪ 2‬و‬
‫رواﻳﺖ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻠﻬﻠﻪﻫﺎي ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ را در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﻃﻨـﻴﻦاﻧـﺪاز‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا در ﺑﺮﺧﻲ از رواﻳﺖﻫـﺎي آن‪ ،‬از ﻗـﻮل دﺳـﺘﻪاي از اﺻـﺤﺎب )ﻧﻌﻮذﺑـﺎﷲ(‬
‫ﻫﺬﻳﺎن ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻛﻮﺑﻴﺪن اﺻﺤﺎب ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫آوردهاﻧﺪ و در ﺑﺮﺧﻲ از رواﻳﺖﻫﺎي آن‪ ،‬ﺳﺮدﺳـﺘﻪ ﻣﺨـﺎﻟﻔﻴﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻓـﺎروق‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص‪) 475‬ﺑﺎب ﺗﻌﻠﻴﻢ اﻟﺼﺒﻴﺎن اﻟﻘﺮآن(‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 169‬و ج‪ ،1‬ص ‪ 206‬و ج‪ ،6‬ص ‪.436‬‬

‫‪151‬‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻛﻮﺑﻴﺪن ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺧﻴﺎل ﺧـﻮﻳﺶ دﻟﻴـﻞ‬
‫‪1‬‬
‫ﺧﻮﺑﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدهاﻧﺪ(‪.‬‬

‫ﻧﻈﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺘﺄﺧﺮ درﺑﺎره اﻳﻦ رواﻳﺖ‬

‫اﻣﺎ در ﻗـﺮنﻫـﺎي اﺧﻴـﺮ داﻧﺸـﻤﻨﺪان اﺳـﻼﻣﻲ در ﻛﺸـﻮر ﻣﺼـﺮ و در ﺗﺮﻛﻴـﻪ و در‬
‫ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﻪ اﻳﻦ رواﻳـﺖ ﺑـﻪ ﻋﻤـﻞ آوردهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺛﺎﺑـﺖ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺒﺮ ﻗﻠﻢ و ﻗﺮﻃﺎوس‪ ،‬در اﺳﺎس ﻣﻮﺿﻮع و رواﻳﺖ آن از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ‬
‫وﺟﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ ﻃﻪ ﺣﺴﻴﻦ در ﻛﺘﺎب ﺧـﻮد )ﻣ‪‬ـﺮآه اﻷﺳـﻼم( ﭘـﺲ از ﻧﻘـﻞ‬
‫داﺳﺘﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﮔﺮﭼﻪ در ﻛﺘﺐ ﺻﺤﺎح ﻫﻢ رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ وﻟﻲ ﻣﺘﻦ و ﻣﺤﺘﻮا‬
‫و ﻃﺮق و اﻟﻘﺎﺋﺎت آن ﻣﺎﻧﻊ ﻗﺒﻮل ﺻﺤﺖ آن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ در روزﮔﺎري ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫‪2‬‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺻﺒﺤﻲ ﭘﺎﺷﺎ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﻌﺮوف ﺗﺮﻛﻴـﻪ در ﻛﺘـﺎب ﺧـﻮﻳﺶ )ﺣﻘـﺎﻳﻖ‬
‫اﻟﻜﻼم ﻓﻲ ﺗﺎرﻳﺦ اﻻﺳﻼم( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﻫﻤـﻴﻦ ﺳـﺎل در ﺧﻄﺒـﻪ ﺣﺠـﻪاﻟـﻮداع‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻛﻼم ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ رﺳﻮل اﷲ را ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﺗﺎ ﮔﻤـﺮاه ﻧﺸـﻮﻳﺪ« ﭘـﺲ ﻧﻴـﺎزي ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫وﺻﻴﺖ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪،‬و اﮔﺮ اﻳﻦ وﺻﻴﺖ ﺑﻪ ﺣﺪي ﻻزم ﺑﻮد ﻛﻪ وﺟﻮدش ﺑﺎﻋﺚ ﻫـﺪاﻳﺖ و‬

‫‪1‬ـ ﺳﻴﺮي در ﺻﺤﻴﺤﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدق ﻧﺠﻤﻲ‪ ،‬ص‪ ،366‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪاي ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪ« و ﻓﺮوغ اﺑـﺪﻳﺖ‪ ،‬ج ‪،22‬‬
‫ص ‪.861‬‬
‫‪2‬ـ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﻮرخ و ﻣﺘﻜﻠﻢ ﻣﻌﺮوف ﻣﺆﻟﻒ ﻛﺘﺎب )اﷲ( در ﻣﻮﺳﻮﻋﻪ ﺧﻮد ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ص ‪ 618‬و ‪ 619‬ﺑﻪ ﺷﺪت اﻳﻦ‬
‫اﺗﻬﺎم را رد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪» :‬وﺻﻴﺖ ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ و ﺣﺘﻲ ﻳﻚ اﺷﺎره ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ و ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺖ و‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭼﻨﺪ روز ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن در ﺣﻴﺎت ﺑﻮد و در ﺑﻴﻦ او و ﻋﻠﻲ ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﻧﺒﻮد و ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ‬
‫ﺑﺎﻟﻴﻦ او ﺑﻮد و اﮔﺮ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻋﻠﻲ را ﺻﺪا ﻛﻨﺪ و او را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﻧﻤﺎﻳﺪ«‪.‬‬

‫‪152‬‬
‫ﻋﺪﻣﺶ ﺳﺒﺐ ﮔﻤﺮاﻫﻲ اﻣﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﻋﻤـﺮ ﻳـﺎ دﻳﮕـﺮي از از آن‬
‫ﻣﻨﺼﺮف ﮔﺮدﻳﺪ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﺻﺤﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﺣﻀﻮر او ﺑﺎ ﻧﻬﺎﻳﺖ ادب‪ ،‬ﺧـﺎﻣﻮش‬
‫ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﻨﺪ و ﺣﺮف ﺑﻠﻨﺪ ﻧﻤﻲزدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﺣﻀﻮر او ﺑﺎ ﺻﺪا و ﻓﺮﻳﺎد ﺑﻠﻨﺪ ﻧـﺰاع راه‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦﻫﺎ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻳﻚ دﻳﺪ واﻗﻊﺑﻴﻨﺎﻧﻪ ﺑﻪ آن ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ رﺋﻴﺲ ﻫﻴﺌﺖ ﻋﻠﻤﺎي ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن اﻳـﻦ ﺧﺒـﺮ را ﻧﺎدرﺳـﺖ و ﺑـﻲاﺳـﺎس‬
‫ﺷﻤﺮده اﺳﺖ و در ﻛﺘﺎب ﺧﻮﻳﺶ )اﻟﻔﺎروق‪ (1‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻣﻜـﺎن ﻧـﺪارد‪ ،‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص از راه‬
‫ﻏﻢﺧﻮاري ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻗﻠﻢ و دوات ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﻫـﺪاﻳﺖﻧﺎﻣـﻪ ﺑـﺮاي ﺷـﻤﺎ ﺑﻨﻮﻳﺴـﻢ و‬
‫دﺳﺘﻪاي از ﻳﺎران او ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ درآﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﻃﺒﻖ ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت )ﻧﻌﻮذﺑـﺎﷲ( ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص را ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﻫﺬﻳﺎن ﻧﻴﺰ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﻨﺪ ‪ «....‬ﺳﭙﺲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬دﻟﻴﻞ ﻧﺎدرﺳﺘﻲ و ﺟﻌﻠﻲ ﺑﻮدن اﻳﻦ ﺧﺒـﺮ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﷲ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس )ﭘﺴﺮ ده ﺳﺎﻟﻪ‪ (2‬ﻗﻄﻌﺎً در‪ 3‬آن ﻣﺠﻠﺲ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻛﺴﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺣﺘﻲ ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎره از آنﻫﺎ ﻧﻘﻞ ﻧﮕﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ در ﺧﺎﺗﻤﻪ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ داراي ﻋﻘﻞ ﺳـﻠﻴﻢ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ و از ﻛﺠﺎ ﺳﺮ ﺑﻪ در آورده اﺳﺖ«‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 74‬و ‪ 75‬و ‪ 76‬و ‪.77‬‬
‫‪2‬ـ ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ 136‬و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮح ﺗﺎﺑﻊ اﻻﺻﻮل‪ ،‬چ‪ ،3‬ص ‪ 360‬ﺗﻮﻟﺪ ﻋﺒﺪاﷲ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس را‬
‫ﺳﻪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻫﭽﺮت ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ اﻣﺎ ﺧﻮد ﺑﺨﺎري در ﺻﺤﻴﺢ ﺧﻮد )ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج ‪ ،77‬ص ‪ (475‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﻛﻪ‬
‫‪» :‬ﺗﻮﻓﻲ رﺳﻮل اﷲ ص و اﻧﺎ اﺑﻦ ﻋﺸﺮ ﺳﻨﻴﻦ و ﻗﺪ ﻗﻮﻳﺖ اﻟﻤﺤﻜﻢ = روزي ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص رﺣﻠﺖ ﻓﺮﻣﻮد ﻣـﻦ ده ﺳـﺎﻟﻪ ﺑـﻮدم‬
‫‪.«...‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺤﺪﺛﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.75‬‬

‫‪153‬‬
 ‫ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه درﺑﺎره اﻳﻦ رواﻳﺖ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه در ﻣﻮرد ﺟﻌﻠﻲ ﺑﻮدن اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﻧـﺎم ﺑـﺮده ﻛـﺎﻣﻼً‬
‫ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ وﻟﻲ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﺳﻠﻮب ﺧﺎص ﺣﺪﻳﺚﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬در ﻣﺘﻦ و ﻣﺤﺘﻮا و اﺣﻮال‬
‫راوﻳﺎن و ﺷﺮاﻳﻂ زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ آن‪ ،‬ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آوردهاﻳﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﺟﻌﻠﻲ ﺑـﻮدن‬
‫اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﻣﺴﺘﺪل ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و اﻳﻨﻚ ﺧﻼﺻﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺧﻮد را )ﺑﺎ ﻋﺮض ﻣﻌﺬرت ﻃﻮل‬
‫ﻛﻼم( در ﻣﻌﺮض ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻋﺰﻳﺰ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﻗﻠﻢ و دوات در ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﻘﻴﻪ ﻛﺘﺐ ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﻃﺮﻳـﻖ رواﻳـﺖ‬
‫‪2‬‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻬﺎر ﻃﺮﻳﻖ‪ 1‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ اﺳﺖ‪» :‬زﻫﺮي‪ ،‬از ﻋﺒﻴﺪاﷲ‪ ،‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس« و ﺳﻪ‬
‫ﻃﺮﻳﻖ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ اﺳﺖ‪» :‬ﺳﻠﻴﻤﺎن اﺣﻮال‪ ،‬از اﺑـﻦ ﺟﺒﻴـﺮ‪ ،‬از اﺑـﻦ ﻋﺒـﺎس« و اﻳـﻦ‬
‫ﻃﺮﻳﻖﻫﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ دوﻣﻲ در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﺎوتﻫﺎﻳﻲ دارﻧﺪ )در ﻳﻜﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺘﺨﻮان ﺷﺎﻧﻪ ﺑﻴﺎورﻳﺪ‪ ،‬در دﻳﮕﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻴﺎورﻳﺪ و در دﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻴﺎورﻳـﺪ(‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺘﻔﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪1 :‬ـ آن روز ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﺑﻮد‪2 .‬ـ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺬﻳﺎن ﺑـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬
‫)ﻧﻌﻮذﺑﺎﷲ( داده ﺷﺪ‪3 .‬ـ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصدرﺑﺎره ﺳﻪ ﻣﻄﻠـﺐ وﺻـﻴﺖ ﻓﺮﻣـﻮد )اﺧـﺮاج ﻣﺸـﺮﻛﻴﻦ‪،‬‬
‫اﺣﺘﺮام‪ ،‬ﻫﻴﺌﺖﻫﺎي ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ و ﺳﻮﻣﻲ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه اﺳﺖ(‪4 .‬ـ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻪ ﺷﺪت ﮔﺮﻳـﻪ‬
‫ﻛﺮد و ﺷﻦﻫﺎ را ﺗﺮ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ در ﻃﺮﻳﻖﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ اوﻟﻲ ﻧﻪ از ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﻧﻪ از ﻫﺬﻳﺎن‪ ،‬ﻧﻪ از وﺻﻴﺖ و ﻧـﻪ‬
‫از ﮔﺮﻳﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس اﺳﺎﺳﺎً ﺑﺤﺜﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ و ﺑﻪ ﺟﺎي ﻫﻤـﻪ اﻳـﻦ دو‬

‫‪1‬ـ ﻣﺤﻞ ذﻛﺮ اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷـﺮح ﻗﺴـﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،206‬و ج ‪ ،8‬ص ‪ ،355‬و ج ‪ ،10‬ص ‪ 353‬و ج ‪ ،6‬ص‬
‫‪.436‬‬
‫‪2‬ـ ﻣﺤﻞ ذﻛﺮ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ ،236‬و ج ‪ ،5‬ص ‪ ،236‬و ج ‪ ،5‬ص ‪ 169‬و ج ‪ ،6‬ص ‪.462‬‬

‫‪154‬‬
‫ﻣﻄﻠﺐ دﻳﮕﺮ اﺿﺎﻓﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اول ﺑﺤﺚ از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳـﻦ ﻃﺮﻳﻘـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان )ﺑﻌﻀﻲ( و در ﺳﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪ دﻳﮕﺮ ﺻﺮﻳﺤﺎً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤـﺮ ﺑـﻦ ﺧﻄـﺎب ﮔﻔـﺖ‬
‫ﺑﻴﻤﺎري ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺷﺪت ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻗﺮآن در ﻧﺰد ﺷﻤﺎ اﺳﺖ و ﻛﺘﺎب ﺧﺪا ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻛﺎﻓﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و دوم ﺑﻴﺮون ﻛﺮدن ﻫﻤﻪ اﺻﺤﺎب ﻣﺨﺎﻟﻒ و ﻣﻮاﻓﻖ‪.‬‬
‫و ﭼﻮن در ﻫﻤﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪﻫﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﺤﺚ از ﻫﺬﻳﺎن‪ 1‬ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺤﺜﻲ از ﻋﻤﺮ ﻧﻴﺴﺖ و‬
‫در ﻫﻤﻪ ﻃﺮﻳﻘﻪﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺷﺎره ﻳﺎ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﺤﺚ از ﻋﻤﺮ‪ 2‬ﺷﺪه‪ ،‬اﺑﺪاً از ﻫﺬﻳﺎن‬
‫ﺑﺤﺜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺻﺤﻴﺢ ﻫﻢ ﻣﻲﺑﻮد ﻫﻴﭻ زﻳﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﻣﻘـﺎم واﻻي ﻋﻤـﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و اﻳﻤﺎن و اﺧﻼص او ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﻴﺪ و ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﺎدي و دلﺧﻮﺷﻲ را ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ او ﻣﻮﺟﺐ ﻧﻤﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﻓﺮض ﺻﺤﺖ اﻳﻦ رواﻳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در‬
‫ﺟﻬﺖ ﻛﻤﺘﺮ ﻛﺮدن زﺣﻤﺖ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﺣﺎل ﺷﺪت ﺑﻴﻤﺎري‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي رده اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫اﮔﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد او ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻤﻲﺑﻮد ﻛﺎر ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﻣـﻲداد و ﻋﻤـﺮ)رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ادب ﺳﺎﻛﺖ و ﺧﺎﻣﻮش ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دهﻫﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد دﻳﮕﺮ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻃﻮل ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻛﻪ ﻓﺎروق)رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺎ ﺷـﻮر و‬
‫ﻋﻼﻗﻪ زﻳﺎد آنﻫﺎ را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣـﻮد‬
‫»ﻧﻪ« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻧﻬﺎﻳﺖ ادب ﺧﺎﻣﻮش ﻣﻲﮔﺮدﻳـﺪ و اﻳـﻦ ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد را از دل‬
‫ﺧﻮد ﺑﻴﺮون ﻣﻲﻛﺮد ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺧﻮاه ﺻﺤﻴﺢ و ﺧﻮاه ﺟﻌﻠﻲ ﻓﺮض ﺷـﻮد ﻧـﻪ ﻋﻤـﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( زﻳﺎﻧﻲ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﻫﻴﭻ ارﺗﺒﺎﻃﻲ دارد‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﻓـﺮض‬

‫‪1‬ـ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ ،236‬و ج ‪ ،5‬ص ‪ ،169‬ج ‪ ،6‬ص ‪.462‬‬
‫‪2‬ـ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ ،436‬و ج ‪ ،1‬ص ‪ ،206‬ج ‪ ،8‬ص ‪ ،355‬ج ‪ ،10‬ص ‪.353‬‬

‫‪155‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭼﻴﺰي ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ از ﻛﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻛﻪ ﺧﻼﻓـﺖﻧﺎﻣـﻪ ﻣـﻲﺑـﻮد؟ و اﮔـﺮ ﻫـﻢ‬
‫‪1‬‬
‫ﺧﻼﻓﺖﻧﺎﻣﻪ ﻣﻲﺑﻮد از ﻛﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻤﻲﺑﻮد؟‬
‫اﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻃﺮﻳﻘﻪﻫﺎي ﻧﺎم ﺑﺮده و دﻻﻳﻠﻲ را ﻛﻪ ذﻳﻼً اراﺋﻪ ﻣﻲدﻫﻴﻢ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺧﻼﻓﺖ دارد اﺳﺎﺳﺎً از ﺻﺤﺖ و اﺻﺎﻟﺖ ﺑﻬﺮهاي ﻧﺪارد‪.‬‬

‫دﻻﻳﻞ ﻋﺪم ﺻﺤﺖ اﻳﻦ رواﻳﺖ‬

‫‪1‬ـ در ﻃﺮﻳﻖﻫﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ اوﻟﻲ»ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ،‬از ﺟﺒﻴﺮ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس« در آﺧـﺮ ﻳﻜﺎﻳـﻚ‬
‫آنﻫﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد »و‪‬ﻧَﺴﻴﺖ‪ ‬اﻟﺜّﺎﻟ‪‬ﺜَﻪ‪ 2‬و ﺳﻮﻣﻲ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮدهام« و اﻳﻦ اﻋﺘﺮاف‬
‫ﺻﺮﻳﺢ را وي ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮشﻛﺎري ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺻﺤﺖ را از ﺧﺒﺮ ﺑـﻪ ﻛﻠـﻲ ﺳـﻠﺐ ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ ،‬و‬
‫‪3‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎي ﻋﻠﻢ اﻟﺤﺪﻳﺚ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ اﻳﻦ اﺻﻞ ﺑﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ در ﻃﺮﻳﻖ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ دوﻣﻲ »زﻫﺮي از ﻋﺒﻴﺪاﷲ از اﺑﻦ ﻋﺒـﺎس« از زﺑـﺎن ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص ﺟﻤﻠﻪ )ﻗُﻮﻣﻮ‪‬ا ﻋ‪‬ﻨّﻲ‪ = 4‬ﺑﺮﺧﻴﺰﻳﺪ از ﻣﻨـﺰل ﻣـﻦ( در ﻋـﺎدت ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮصﺳـﺎﺑﻘﻪ ﻧـﺪارد‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻘﻴﻦ ﭼﺮا؟ و اﮔﺮ ﺑﺮ ﻓﺮض ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮﺧﻼف ﻋﺎدت ﺧﻮﻳﺶ ﻫﻢ‬

‫‪1‬ـ ﺳﻴﺮه ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،381‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ »ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺷﺪت ﺑﻴﻤﺎري ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺴﺮ اﺑـﻮﺑﻜﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ ﻟﻮﺣﻲ ﺑﻴﺎورﻳﺪ ﺗﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪاي ﺑﺮاي اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻨﻮﻳﺴﻢ ﺗﺎ ﻣـﺮدم درﺑـﺎره ﺟﺎﻧﺸـﻴﻨﻲ او اﺧـﺘﻼف‬
‫ﻧﻜﻨﻨﺪ ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﭼﻮن ‪.«....‬‬
‫‪2‬ـ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ ،236‬و ج ‪ ،5‬ص ‪ ،169‬ج ‪ ،6‬ص ‪.462‬‬
‫‪3‬ـ ﺷﺮح اﺧﺘﺼﺎر ﻋﻠﻮم اﻟﺤﺪﻳﺚ‪ ،‬اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ص ‪ ،92‬و ﺷﺮح ﻧﺨﺒﻪ اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻋﺴﻘﻼﻧﻲ‪ ،‬ص ‪) 9‬ﻣﺒﺤﺚ ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺎذ(‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،206‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪ ،355‬و ج ‪ ،10‬ص ‪.353‬‬

‫‪156‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ دﺳﺘﻮري ﻣﻲداد‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻣﻌﺮوفﺗﺮﻳﻦ اﺻﻞ ﻋﻠﻢ اﻟﺤﺪﻳﺚ‪ ،‬ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ آن‬
‫از راه ﺗﻮاﺗﺮ‪ ،‬ﻧﻪ از راه آﺣﺎد‪ ،‬رواﻳﺖ‪ 1‬ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪3‬ـ در ﺗﻤﺎم ﻃﺮﻳﻖﻫﺎي ﻫﻔﺘﮕﺎﻧﻪ ﭘﺪﻳﺪه )ﺗَﻘْﻄﻴﻊ(‪ 2‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺷﺎﺑﻘﺎً‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ دادﻳﻢ در ﻃﺮﻳﻖﻫﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ »ﺳﻠﻴﻤﺎن از ﺟﺒﻴﺮ از اﺑﻦ ﻋﺒـﺎس« ﭘـﻨﺞ ﻣﻄﻠـﺐ ﻣﻬـﻢ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام در ﻃﺮﻳﻖﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ دوﻣﻲ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ و در ﻃﺮﻳـﻖﻫـﺎي‬
‫ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ »زﻫﺮي از ﻋﺒﻴﺪاﷲ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس« دو ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻬﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻫـﻴﭻ ﻛـﺪام در‬
‫ﻃﺮﻳﻖﻫﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ و اﻳﻦ ﺗﻘﻄﻴﻊ ﻫﻮﻟﻨﺎك و ﺧﺎرج از ﺣﺪ از رواﻳﺘﻲ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﮔﺮدد ﺻﺤﺖ ﺧﺒﺮ را در اﺑﻬﺎم ﻏﺮق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن ﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻳﻢ ﺗﻤـﺎم ﻃﺮﻳـﻖﻫـﺎي ﻫﻔـﺖﮔﺎﻧـﻪ در ﺗﻤـﺎم ﻛﺘـﺐ‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺛﻴﻦ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ ،‬و ﻋﺒﺪاﷲ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻃﺒـﻖ اﻋﺘـﺮاف ﺻـﺮﻳﺢ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬در روز وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭘﺴﺮ ده ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ 3،‬و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺠﻠـﺲ راه ﻧﻴﺎﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻳﻦ ﭘﺴﺮ ده ﺳﺎل ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را از اﻫﻞ اﻳﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻨﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ و اﻳـﻦ‬
‫ﺳﺆال را ﭘﻴﺶ ﻣﻲآورد‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﻫﻞ اﻳﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﭼﺮا اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻳـﻚ ﭘﺴـﺮ ده‬
‫ﺳﺎﻟﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﻛﺲ دﻳﮕﺮي از زﺑﺎن ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از آنﻫﺎ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﺸـﻨﻴﺪه اﺳـﺖ و ﭼـﺮا‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از آنﻫﺎ اﻣﺮ ﻣﺆﻛﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را ) َﻓ ْﻠﻴ َﺒ ﱢﻠ ِﻎ اﻟﺸﺎﻫﺪُ اﻟﻐﺎﺋ َ‬
‫ﺐ( را رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻜﺮدهاﻧـﺪ‪،‬‬
‫و ﭼﺮا در ﻣﻴﺎن ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫﺎ ﺗﺎﺑﻌﻲ ﻓﻘﻂ دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻘﻄﻴﻊ و ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻫﻮلاﻧﮕﻴـﺰ‪،‬‬

‫‪1‬ـ ﺟﻤﻊ اﻟﺠﻮاﻣﻊ‪ ،‬اﺻﻮل اﻟﻔﻘﻪ‪ ،‬ج‪.2‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﺒﺎﻋﺚ اﻟﺤﺒﻴﺚ‪ ،‬ﺷﺮح اﺧﺘﺼﺎر ﻋﻠﻮم اﻟﺤﺪﻳﺚ‪ ،‬اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ص ‪ ،144‬ﺗﻘﻄﻴﻊ ﺣﺪﻳﺚ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺤﺬوف ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺬﻛﻮر ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻻﺗﻔﺎق ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪» ،475‬ﻗﺎل اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺗـﻮﻓﻲ رﺳـﻮل اﷲ ص و اﻧـﺎ اﺑـﻦ ﻋﺸـﺮ ﺳـﻨﻴﻦ و ﻗـﺪ ﻗـﺮات‬
‫اﻟﻤﺤﻜﻢ«‪.‬‬

‫‪157‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺷﻨﻴﺪهاﻧﺪ و ﭼﺮا از ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫﺎ ﺗﺎﺑﻊ ﺗﺎﺑﻌﻴﻦ ﻓﻘﻂ زﻫﺮي و ﺳﻠﻴﻤﺎن‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺗﺎﺑﻌﻲ ﺷﻨﻴﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺟﻮاب ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﭼﺮاﻫﺎ اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫اﻳﻦ رواﻳﺖ اﺳﺎﺳﺎً ﺻﺤﺖ ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪5‬ـ در ﺗﻤﺎم ﻃﺮﻳﻖﻫﺎي ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺟﻤﻠـﻪ دﻳـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪« :‬ﻛـﻪ ﻗﻠـﻢ و دوات‬
‫ﺑﻴﺎورﻳﺪ ﺗﺎ ﭼﻴﺰي ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻨﻮﻳﺴﻢ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ ازﻣﻦ ﮔﻤﺮاه ﻧﺸﻮﻳﺪ« و در ﺗﻤﺎم ﻃﺮﻳﻖﻫـﺎ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭼﻴﺰي ﻧﻨﻮﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮض ﺻﺤﺖ اﻳﻦ رواﻳـﺖ ﻧﻨﺘﻴﺠـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺻﻐﺮي و ﻛﺒﺮي ﭼﻪ ﻣﻲﺷﻮد؟ ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻣﺖ اﺳﻼم‪ ،‬اﻋﻢ از ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ و ﻣﻮاﻓﻘﻴﻦ‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻋﻤﻮﻣﺎً ﮔﻤﺮاه ﺷﺪﻧﺪ و ﭼﻮن ﺻﺤﺖ اﻳﻦ رواﻳـﺖ اﻟﺰاﻣـﺎً اﻳـﻦ‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ را ﻣﻲدﻫﺪ و اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺻﺤﺖ ﻧﺪارد‪ 1‬ﭘﺲ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻧﻴـﺰ ﺻـﺤﺖ‬
‫ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﺷﺎرهﻫﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصدر آﺧﺮﻳﻦ روزﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص در ﻳﻜﻲ از روزﻫﺎي ﺑﻴﻤﺎري‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻬﺮه ﺗﺐدار و ﺳﺮي ﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴـﺠﺪ‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﺣﻤﺪ ﺧﺪا و ﻳﺎد اﺻﺤﺎب اﺣﺪ و ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﺑﺮاي آنﻫـﺎ و ﺑـﻪ ﺗﻜـﺮار‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدن درود ﺑﺮاي آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬ﺧﺪا ﺑﻨﺪهاي را از ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻴﺎن دﻧﻴﺎ و آن ﭼﻪ‬
‫ﻧﺰد اوﺳﺖ ﻣﺨﻴﺮ ﻛﺮد‪ ،‬و وي آن ﭼﻪ را ﻧﺰد اوﺳﺖ اﺧﺘﻴﺎر ﻧﻤﻮد« اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را درك ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﮔﺮﻳﺴﺖ‪ ،‬و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﮕـﺎهﻫـﺎي‬

‫‪1‬ـ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد و ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﻲﺷﻤﺎر اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻌﺪ از رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﮔﻤﺮاه ﻧﺸﺪهاﻧـﺪ و ﺟﻤﻌﻴـﺖﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﻻﻳﺰال ِ ِ‬
‫اﻟﺴﺎ َﻋﺔ«‬ ‫ﳊ ﱠﻖ َﺣﺘّﻲ َﻳ ِ َ‬
‫ﺄﰐ َا ْﻣﺮ اﷲِ َا ْي ّ‬ ‫ﻃﺎﻳ َﻔ ٌﻪ ﻣ ْﻦ ُا ﱠﻣﺘﻲ ﻇﺎﻫﺮﻳ َﻦ َﻋ َﲇ ا َ‬ ‫ُ‬ ‫داﺋﻤﺎً ﺑﺮ راه ﺣﻖ و ﺑﺮ دﻳﻦ ﻣﺒﻴﻦ اﺳﻼم ﭘﺎﻳﺪار ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ »‬
‫و آن ﭼﻪ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ اﻳﻦ ﺑﻮده و اﻳﻦ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺟﻮاﻣﻊ ﻛﺪام ﺑﺮ راه ﺣﻖ و ﻛﺪام ﺑﺮ راه ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻛﻪ ﻣﺘﻮاﺗﺮ اﺳﺖ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺣﺎدﻳﺚ ﺻﺤﻴﺢ ﺣﻞ اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﻫﻢ ﻛﺎر ﻣﺸﻜﻠﻲ ﻧﻴﺴـﺖ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ رواﻳـﺖ ﻗﻠـﻢ و‬
‫ﻗﺮﻃﺎس اﻣﻜﺎن ﺻﺤﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪158‬‬
‫اﺷﻚ آﻟﻮدش را ﺑﺮ ﺳﻴﻤﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص دوﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺎ ﻟﺤﻨﻲ ﻛﻪ از ﺷﺪت اﻧـﺪوه و اﺧـﻼص‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﺟﺎﻧﻤﺎن را و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻤﺎن را ﻓﺪاي ﺗﻮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ«‪ 1‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣـﻮد‪:‬‬
‫»اﺑﻮﺑﻜﺮ آرام ﺑﺎش« آن ﮔﺎه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد »ﻫﻤﻪ درﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎز ﻣـﻲﮔﺮدﻧـﺪ‬
‫ﻣﺴﺪود ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‪ 2‬در اﺑﻮﺑﻜﺮ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻳﺎراﻧﻢ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ را از او ﺑﻬﺘﺮ ﻧﻤﻲداﻧﻢ«‪.‬‬
‫در اﻳﻦ روزﻫﺎي ﺑﻴﻤﺎري‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصدر اوﻗﺎﺗﻲ ﺑـﺮ‬
‫اﺛﺮ ﺷﺪت ﺑﻴﻤﺎري ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎم ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ 3‬ﻫﻔﺪه ﻧﻤﺎز‪ ،‬روي ﻫﻢ ﺑـﻴﺶ از ﺳـﻪ‬
‫روز‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬و در ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻧﻤﺎزﻫـﺎ ﭘـﺲ از‬
‫آن ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻤﺎز را آﻏﺎز ﻛﺮد‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ و ﻋﻼﺋﻢ ﻧﻬﺎﻳـﺖ‬
‫ﺷﺎدي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺑﻬﺒﻮدي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصاﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ ﻧﻤـﺎز ﺧـﻮد‬
‫را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬و از ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻲ آنﻫﺎ ﻣﺴﺮور ﮔﺸﺖ‪ ،‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آﻣـﺪن‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را اﺣﺴﺎس ﻛﺮد و از ﻣﻜﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻋﻘﺐ رﻓﺖ و ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﻣـﺎم‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد او را ﺟﻠﻮ ﺑﺮد و ﮔﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻴـﺪ‬
‫و ﺧﻮد در ﻃﺮف راﺳﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻤﺎز را ﻧﺸﺴﺘﻪ ﮔﺰارد‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻏـﺖ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺮدم از ﺧﺎرج ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲﺷﻨﻴﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﺑﻴﺎﻧﺎت ﺷﻴﻮا و دلاﻧﮕﻴﺰ ﻣﺮدم‬

‫‪1‬ـ اﺳﻼمﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ‪ ،‬ص ‪ 436‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ 1321‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑـﻦ اﺛﻴـﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪ 397‬و ‪ 398‬و‬
‫ﺳﻴﺮه اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 423‬و ﺳﻴﺮه ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ص ‪.383‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،322‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ ،236‬از ﺷﻴﺦ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﺷﻌﺮي ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪» :‬اﻳﻦ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را در ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﻫﻤﻪ اﺻﺤﺎب ﻣﻘﺪم ﻛﺮده اﺳﺖ ﻣﺘﻮاﺗﺮ اﺳﺖ و ﭼﻮن ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣـﻮده اول‬
‫آﮔﺎهﺗﺮ ﺑﻪ ﻗﺮآن و ﺑﻌﺪ آﮔﺎهﺗﺮ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ و ﺑﻌﺪ ﻣﺴﻦﺗﺮ و ﺑﻌﺪ ﻣﻘﺪمﺗﺮ در اﺳﻼم ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﻣﻘﺪم ﺷﻮد«‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻤـﻴﻦ ﺗﻘـﺪم‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دﻟﻴﻞ ﻗﺎﻃﻌﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ اوﻟﻮﻳﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي ﺧﻼﻓﺖ‪.‬‬

‫‪159‬‬
‫را ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از ﻗﺮآن و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﺮام و ﺣﻼل و دوري از ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬و ﺑﻪ اﺗﺎق‬
‫ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫روزﻫﺎي ﺑﻴﻤﺎري ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و ﺗﻤﺎم ﻟﺤﻈﺎت آنﻫﺎ‪ ،‬ﻟﺤﻈﺎت ﻫﺮاﺳﻨﺎك و ﺑﻬـﺖآور و‬
‫ﻏﻢاﻧﮕﻴﺰي اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮﻳﻲ زﺑﺎن ﻫﻤﻪ ﻳﺎران ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و از درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎ و ﺳﺆالﻫـﺎ و‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎي آﻧﺎن ﺧﺒﺮي ﻧﻴﺴﺖ و ﮔﻮﻳﻲ ﺳﺮاﭘﺎ ﮔﻮش و ﻫﻮش ﺷﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ ﻫـﺮ ﭼـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه‪ ،‬اﺑﻮ اﻳﻮب اﻧﺼـﺎري )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( و ﻫـﻴﭻ ﻳـﻚ از‬
‫اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﺻﺤﺎب اﻧﺼﺎر و از ﻳﻚ ﺻﺪ ﻫﺰار ﺻﺤﺎﺑﻲ ﻫﻴﭻ ﻛـﺲ ﺣﺮﻓـﻲ را ﺑـﺮاي‬
‫ﮔﻔﺘﻦ و ﻣﻄﻠﺒﻲ را ﺑﺮاي ﺳﺆال‪ ،‬ﻳﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻧﺪارد ﺟﺰ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ از ﻏﻴﺮ ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر‪ ،‬آن‬
‫ﻫﻢ ﻳﻚ ﺳﺆال‪ ،‬آن ﻫﻢ ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﭘـﺲ‬
‫داده ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و آن اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ از اﺗﺎق ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻣـﻲآﻳـﺪ‪ ،‬ﻣـﺮدم‬
‫ﻣﻲﭘﺮﺳﻨﺪ‪» :‬اي اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ وﺿﻊ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭼﻄـﻮر اﺳـﺖ؟« ﻋﻠـﻲ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در‬
‫ﺟﻮاب آنﻫﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻟﺤﻤﺪﷲ ﺣﺎل ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص رو ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮدي اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻋﺒﺎس را‪ ،‬در ﻣﻮرد ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ‪ ،‬رد ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎس ﻋﻤﻮي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصدﺳﺖ ﻋﻠـﻲ را ﻣـﻲﮔﻴـﺮد و ﺑـﺎ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از ﻧﮕﺮاﻧـﻲ ﺑـﻪ او‬
‫ْﺖ واﷲِ ﺑﻌﺪَ َﺛ ٍ‬
‫ﻼث‪َ 1‬ﻋ ْﺒﺪُ اﻟ َﻌﺼﺎ« ﺑﻪ ﺧﺪا ﺗﻮ ﺑﻌﺪ از ﺳـﻪ روز دﻳﮕـﺮ زﻳـﺮ ﻓﺮﻣـﺎن‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪َ » :‬اﻧ َ َ َ ْ‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ ،468‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪ 400‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ .1321‬ﺗﻮﺟﻪ‬
‫‪ :‬اﻫﻞ ﺗﺴﻨﻦ ﻣﺘﻔﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ در اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺻﺮﻳﺢ ﻛﺴﻲ را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﻧﻜﺮده اﺳﺖ وﻟﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﭼﻨﺪ اﺷـﺎره‪،‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﺮ دﻳﮕﺮان ﺗﺮﺟﻴﺢ داده اﺳﺖ‪ ،‬اول ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﻛﺎروان ﺣﺞ‪ ،‬دوم اﻣﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎزﻫﺎ و ﺳﻮم زﻧﻲ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص آﻣﺪ ﻓﺮﻣﻮد ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ آن زن ﮔﻔﺖ ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﻮ ﻧﺒﻮدي )ﻣﻘﺼﻮدش وﻓﺎت ﺑﻮد( ﮔﻔﺖ ﺑﻪ ﻧـﺰد اﺑـﻮﺑﻜﺮ ص ﺑﻴﺎﻳﻴـﺪ‬
‫)ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ(‪.‬‬

‫‪160‬‬
‫دﻳﮕﺮان ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻦ از ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺣﺎل وﻓﺎت ﺑﺮ ﭼﻬﺮﻫﺎي ﭘﺴﺮان‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ دﻳﺪهام‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻴﻤـﺎري وﻓـﺎت ﺧﻮاﻫـﺪ ﻛـﺮد‪،‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﻴﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮوﻳﻢ ﺗﺎ اﮔﺮ ﻣﺎ زﻣﺎﻣﺪار ﺧـﻮاﻫﻴﻢ ﺑـﻮد‪ ،‬از ﻛـﺎر‬
‫ﺧﻮﻳﺶ آﮔﺎه ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻛﺴﺎن دﻳﮕﺮي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد آنﻫﺎ را ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﺎ را‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺴﭙﺎرد‪ «1‬ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻮاب او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﺧـﺪا اﮔـﺮ ﻣـﺎ‬
‫درﺑﺎره زﻣﺎﻣﺪاري از او ﺳﺆال ﻛﻨﻴﻢ و او آن را از ﻣﺎ ﻣﻨﻊ ﻛﻨﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻛﺴﻲ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺑﻪ ﻣـﺎ‬
‫واﮔﺬار ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎره از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﺳﺆال‪ 2‬ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﻳﻦ ﺑﺎره از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﺳﺆال ﻧﻤﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬و اﺑـﻮﺑﻜﺮ و‬
‫ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه و اﺑﻦ ﻋﻮف و اﺑﻮ اﻳﻮب اﻧﺼـﺎري )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻫـﻢ ﺳـﺆال‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر و ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﺻﺪ ﻫﺰار ﺻﺤﺎﺑﻲ در اﻳﻦ ﺑـﺎره از‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺳﺆال ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا در روزﻫـﺎي ﺑﻴﻤـﺎري ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬و در اﻳـﻦ ﻟﺤﻈـﺎت‬
‫ﺑﻬﺖآور و ﻫﺮاساﻧﮕﻴﺰ ﻫﻤﻪ ﻳﺎران ﺳﺮاﭘﺎ ﮔﻮش و ﺳﺮاﭘﺎ ﻫﻮش ﺷﺪهاﻧﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهﻫـﺎي‬
‫او ﮔﻮش ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و در رﻓﺘﺎر او دﻗﺖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ و ﺧـﻮد ﺣـﺮف ﻧﻤـﻲزﻧﻨـﺪ و ﺳـﺆال ﻫـﻢ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ صآن ﭼﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ اﻣـﺎ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﻫـﻢ‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ ،468‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪ 400‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ .1321‬ﺗﻮﺟﻪ‬
‫‪ :‬اﻫﻞ ﺗﺴﻨﻦ ﻣﺘﻔﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ در اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺻﺮﻳﺢ ﻛﺴﻲ را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﻧﻜﺮده اﺳﺖ وﻟﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﭼﻨﺪ اﺷـﺎره‪،‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﺮ دﻳﮕﺮان ﺗﺮﺟﻴﺢ داده اﺳﺖ‪ ،‬اول ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﻛﺎروان ﺣﺞ‪ ،‬دوم اﻣﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎزﻫﺎ و ﺳﻮم زﻧﻲ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص آﻣﺪ ﻓﺮﻣﻮد ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ آن زن ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﻮ ﻧﺒﻮدي )ﻣﻘﺼﻮدش وﻓﺎت ﺑﻮد( ﮔﻔﺖ ﺑﻪ ﻧـﺰد اﺑـﻮﺑﻜﺮ ص ﺑﻴﺎﻳﻴـﺪ‬
‫)ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﻴﻪ(‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ ،468‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑـﻦ اﺛﻴـﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪ 4000‬و ﺗـﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳـﺮ ﻃﺒـﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص‬
‫‪.1321‬‬

‫‪161‬‬
‫درﺑﺎره اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﻌﺪ از او زﻣﺎﻣﺪار ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ 1‬ﺣﺮﻓﻲ ﻧﻤﻲزﻧﺪ زﻳﺮا‪ ،‬در دﻳﻨـﻲ‬
‫اﳊﻜ ُْﻢ اِﻻْ ِﷲ« و ﻗﺎﻧﻮن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﺪا‬ ‫ِ‬
‫ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصآورده اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﻓﻘﻂ ﺧﺪاﺳﺖ‪» ،‬ا ْن ْ ُ‬

‫ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ :‬ﻗﺮآن‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎر و رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدار ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺷﻮراﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ اﺳـﺖ‪{ :‬‬

‫‪ z ÑÐ Ï Î Í Ì Ë Ê‬اﻟﻨﺴﺎء‪59 :‬‬

‫ﭼﺮا ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ صﺟﺎﻧﺸﻴﻦ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻔﺮﻣﻮد‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬زﻣﺎﻣﺪاري‪ ،‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ‪ ،‬ﭘ‪‬ﺴﺘﻲ اﺳﺖ اﻓﺘﺨﺎري و ﻋﺎري از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﺰاﻳﺎي ﻣﺎدي و ﺻﺪور اﻣﺮ و ﻧﻬﻲ‪ ،‬و ﭘﺴﺘﻲ اﺳﺖ در ﺣﺪ اﺟﺮاي اﺣﻜﺎم ﻣﻌﻴﻦ دﻳﻦ و ﺗﻨﻈﻴﻢ‬
‫و ادراه ﺷﻮراﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن رﺷﺪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑﻌـﺪ از ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬

‫ص ﻣﻌﻀﻼت ﻛﺎرﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ را از راه ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮراﻫﺎ ﺣﻞ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ { ‪p o n‬‬

‫‪ z‬اﻟﺸﻮرى‪ 38 :‬ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻛﺴﻲ را‪ ،‬ﻛﻪ از اﻣﺎﻧﺖ و آﮔﺎﻫﻲ‪ ،‬و داﺧـﻮاﻫﻲ و ﻧﻔـﻮذ او‬
‫در دلﻫﺎ آﮔﺎﻫﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي اداره ﺷﻮراﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﺴﻲ را )ﻋﻠﻲ ﻋﻤﻮزاده داﻧﺎ و ﻣﺤﺒﻮب ﺧـﻮد را‪،‬‬
‫ﻳﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻳﺎ ﻋﻤﺮ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮد ﺷـﻤﺎره ﻳـﻚ و دوي ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم‪ ،‬در ﺣـﻞ‬
‫ﻗﻀﺎﻳﺎي زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻫﺮ ﻛﺲ دﻳﮕﺮي را( ﺑﺮاي زﻣﺎﻣﺪاري اﻧﺘﺼﺎب ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﭼﻮن اﻧﺘﺼﺎب اﻋﻘﺎب آنﻫﺎ و ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺧﺎﻧﻮاده آنﻫﺎ‪ ،‬اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬و ﺑـﺮ ﺣﺴـﺐ‬
‫ﺳ‪‬ﻨﱠﺖ‪ ‬اﷲ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺗﺎ اﺑﺪ و ﺑﻪ ﻣﻮازات ﻳﻚ دﻳﻦ ﺟﺎوداﻧﻪ‪ ،‬ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣـﺎً و ﺑـﺪون‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎن اﻓﺮاد واﺟﺪ ﺷﺮاﻳﻂ اﺣﺮاز ﻣﻘﺎﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﭘﺲ اﻳﻦ اﻧﺘﺼﺎب ﻓﻘـﻂ ﺑـﺮاي ﭼﻨـﺪ ﺳـﺎل‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص‪ ،250‬ﻛﻪ ﺿﻤﻦ ﺑﻴﺎن ﭼﻨﺪﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪» :‬وﻗﺘﻲ ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄـﺎب )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺘﻨﺪ درﺑﺎره ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﭼﻪ ﺗﺼﻤﻴﻤﻲ داري؟« در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ ‪» :‬اﮔـﺮ ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻧﻜـﻨﻢ از ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدهام و ‪.«....‬‬

‫‪162‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎل و وﻓﺎت آن ﺷﺨﺺ ﻛﻪ اﻟﺰاﻣﺎً اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺑﺮاي ﺗﻌﻴـﻴﻦ‬
‫زﻣﺎﻣﺪار ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬و ﺟﺰ آن ﭼﺎرهاي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﺻﻞ اﻧﺘﺼـﺎب زﻣﺎﻣـﺪار ﺑـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص(‪ ،‬ﺗﻀﺎد و ﻣﺒﺎﻳﻨﺖ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﻜﻤﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﻣﻘﺘﻀـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻴﭻ ﻛﺴﻲ را ﺻﺮﻳﺤﺎً ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاري ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻌﺪ از ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻨﺼﻮب ﻧﻔﺮﻣﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﺻﻞ ﻛﻠﻲ‬
‫اﺳﻼم و ﺳﻨﺖ رﺳﻮل اﷲ در ﺟﻬﺖ ارﺟﺎع اﻣﺮ زﻣﺎﻣـﺪاري ﺑـﻪ اﻧﺘﺨﺎﺑـﺎت ﺗـﺎ اﺑـﺪ و ﺑـﺪون‬
‫ﻣﻌﺎرض‪ ،‬در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫دوﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬روز وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺳﺤﺮﮔﺎه روز دوﺷﻨﺒﻪ اﺳﺖ‪ ،1‬و در ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ)رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭘﺮده در ﻋﺎﻳﺸﻪ را ﺑﺎﻻ ﻣـﻲزﻧـﺪ‪ ،‬و از اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺎ ﺻﻔﻮف ﻣﻨﻈﻢ در ﺣﺎل ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﺗﺒﺴﻢ ﺷﺎدي ﺑﺮ ﻟﺒﺎن او ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔـﺮدد‪،‬‬
‫و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻣﺴـﺠﺪ ﻣـﻲآﻳـﺪ از‬
‫ﻣﺤﻞ ﺧﻮﻳﺶ ﻋﻘﺐ ﻣﻲرود‪ ،‬و ﺻﻒﻫﺎ ﻧﻴﺰ از اﺣﺴﺎس ﺷﺎدي ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲآﻳﺪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮﻳﺶ اﺷﺎره ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎل ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ 2‬و ﭘﺮده را ﭘﺎﺋﻴﻦ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﺑـﻪ اﺗـﺎق ﻋﺎﻳﺸـﻪ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪ 3.‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣـﺎﻟﺘﻲ‬
‫از ﺷﺎدي ﻛﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص رو ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮدي اﺳﺖ‪ ،‬از ﻣﺴﺠﺪ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬اﺑـﻮﺑﻜﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﺟﺎزه ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ )ﺳ‪‬ﻨْﺢ‪ (‬در ﺣـﻮاﻟﻲ ﺷـﻬﺮ ﺑـﻮد و ﻋﻤـﺮ‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ ،468‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،‬ص ‪ 401‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.1325‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪163‬‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻋﻠﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 1‬دﻧﺒﺎل ﻛﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲروﻧـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑﻌـﺪ از ﮔﺬﺷـﺖ‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻴﻤﺎري ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺷﺪت ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و در ﺣﻮاﻟﻲ‪ 2‬ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺮﺑﻪﻫﺎي ﺳﺎﻋﺖ‬
‫زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻮاﺧﺘﻦ ﻫﻮﻟﻨﺎكﺗﺮﻳﻦ زﻧﮓ ﺧﻄﺮ! ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬زﻣﺎن ﺳﺎﻛﺖ‪ ،‬و ﻫﺴـﺘﻲ‬
‫ﺧﺎﻣﻮش‪ ،‬و ﻣ‪‬ﻠَﺄ اﻋﻠﻲ‪ ،‬در آﺳﻤﺎن ﺑﺎم ﺧﺎﻧﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ در ﺣﺎﻟﺖ اﻧﺘﻈﺎر‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن آﺧـﺮﻳﻦ ﻛﻠﻤـﻪ‬
‫اﻟﺮﻓﻴ ُﻖ ْاﻷَ ْﻋﻠﯽ« وﻓﺎت رﺳـﻮل‬
‫وداع ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص از اﻳﻦ ﺟﻬﺎن و ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ رﻓﻴﻖ اﻋﻠﻲ‪َ » .‬ﺑ ِﻞ ﱠ‬
‫اﷲ را اﻋﻼم ﻧﻤﻮد‪ 3،‬و ﺷﺪت ﮔﺮﻳﻪ و زاري ﻫﻤﺴﺮان او‪ ،‬اﻳﻦ ﺧﺒﺮ وﺣﺸﺘﻨﺎك را ﺑﻪ ﻣﺴـﺠﺪ و‬
‫از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮ و اﻃﺮاف آن رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻫﻮﻟﻨﺎكﺗﺮﻳﻦ زﻧﮓ ﺧﻄﺮ ﺑﻪ ﺻﺪا درآﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻃﻨﻴﻦ آن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ دلﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﻣﻲﮔـﺪازد‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻧﺠـﺪ و ﺣﺠـﺎز و ﻳﻤـﻦ و ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن را ﺑﻪ ﻛﻮه آﺗﺶﻓﺸﺎﻧﻲ ﻣﺒﺪل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ﺣﺴﺎس آن دود ﻏﻠﻴﻆ ﻧﻔﺎق‬
‫و ﻣﻮاد ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﻛﻔﺮ ﻫﻤﺮاه ﺷﺮارهﻫﺎي آﺗﺶ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺪﻳﻨﻪ ﭘﺮﺗـﺎب ﻣـﻲﮔـﺮدد و ﺑـﺎ‬
‫اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ ﺧﺒﺮ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻜﻪ‪ 4‬و ﻃﺎﺋﻒ ﻋﻠﻴﻪ اﺳﻼم ﺷﻮرشﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮﭘـﺎ ﻣـﻲﺷـﻮد و در‬
‫اﻃﺮاف ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻋﺸﺎﻳﺮ و اﻳﻼت و ﻫﻤﻪ زورﻣﺪاران ﺿﺮﺑﺖ ﺧﻮرده‪ ،‬ﺑﺮاي ﺣﻤﻠـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﺰدور ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺳﭙﺎه ﺟﻤﻊآوري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و در ﭼﻬﺎر ﻧﻘﻄﻪ ﺣﺴﺎس ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن‪ ،‬در‬
‫ﻳﻤﻦ اَﺳ‪‬ﻮ‪‬د و ﻏَﻄْﻔﺎن ﻃُﻠَﻴﺤ‪‬ﻪ‪ 5‬ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﻣﺠﻬﺰ ﺧﻮﻳﺶ و ﻫﻤﺮاه اﻧﺒﻮﻫﻲ از ﮔﺮوهﻫﺎي از‬
‫دﻳﻦ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ و ﻣﺮﺗﺪﻳﻦ ﻋﺮب ﺑﻪ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ و اﻧﻬـﺪام ﭘﺎﻳﮕـﺎه اﺳـﻼم و ﻗﺘـﻞ ﻋـﺎم‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﭙﺎه ﺳﻪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي اﺳﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﺑـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﺣﻴﺎه ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص ‪ ،503‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪.244‬‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.403‬‬
‫‪3‬ـ ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ ،473‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،402‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.1326‬‬
‫‪4‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص‪ ،404‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،435‬و ﺑﺎﻣﺪاد اﺳﻼم ﺗﺄﻟﻴﻒ دﻛﺘﺮ زرﻛﻮب‪ ،‬ص ‪.72‬‬
‫‪5‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.1370‬‬

‫‪164‬‬
‫ﺧﺎرج ﻣﺮزﻫﺎي ﺣﺠﺎز اﻋﺰام ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ در ﻛﻲ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻼﺗﻜﻠﻴﻔﻲ ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﺑﺮﮔﺸـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﻮان ﻗﺒﻮل ﺧﺒﺮ وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬در ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﺎت ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‪ 1‬ﺧﺒـﺮ ﺟﺎﻧﮕـﺪاز وﻓـﺎت ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص را ﻣﻲﺷﻨﻮد‪ ،‬و اﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ اﻳﻤﺎن و ﻓﺮاﺳﺖ و ﺗﻴﺰﺑﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻤﻖ ﺣﻮادث ﻧﺎﺷﻲ از اﻳـﻦ‬
‫ﺣﺎدﺛﻪ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ در ﻳﻚ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از اﺿـﻄﺮاب و وﺣﺸـﺖ و ﻧﺎﺑـﺎوري‪،‬‬
‫ﻫﻤﺮاه )ﻣﻐﻴﺮه اﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ‪ (2‬ﺑﻪ در اﺗﺎق ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ‪ ،‬و ﭘﺲ از درﻳﺎﻓـﺖ‬
‫اﺟﺎزه از ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬وارد ﺷﺪه‪ ،‬و ﺑﺮ ﺑـﺎﻟﻴﻦ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﻣـﻲﻧﺸـﻴﻨﺪ و ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﭼﻬﺮه ﻧﻮراﻧﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﻛﺸﻴﺪن آﻫﻲ از دل ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬واﻏَﺸَﻴﺎه« آه‪،‬‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﺑﻴﻬﻮﺷﻲ اﺳﺖ! و از ﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰد و در ﻧﺰدﻳﻚ در ﺧﺮوﺟـﻲ‪ ،‬ﻣ‪‬ﻐَﻴـﺮَه‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اي ﻋﻤﺮ‪ ،‬وﻓﺎت ﻛﺮده اﺳﺖ!« ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﺟـﻮاب ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬
‫»دروغ ﮔﻔﺘﻲ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص وﻓﺎت ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﺪا ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ را ﻧﺎﺑﻮد ﻧﻜﻨﺪ«‪3.‬ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻬﺖزده و اﻧﺪوﻫﮕﻴﻦ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻣﺴﺠﺪ و اﻃﺮاف آن ﺗﺠﻤﻊ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺷـﺘﺎﺑﺪ‬
‫و ﺑﺎ اﺻﺮار و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص وﻓﺎت ﻧﻜﺮده اﺳﺖ ﺑﻠﻜـﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﻮﺳـﻲ‪‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻴﻌﺎد رﻓﺘﻪ اﺳﺖ« ﺳﭙﺲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﭘﺲ از اﻧﺪك ﻣﺪﺗﻲ از وﻓﺎت او ﺑـﺎز ﺧـﺪا او را زﻧـﺪه‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص‪ ،403‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ 1326‬و ‪ ،1327‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.428‬‬
‫‪2‬ـ ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ﺷﺮح ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ 91‬و ﺣﻴﺎه ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ص ‪ ،55‬و ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ ،470‬اﻟﺒﺪاﻳـﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳـﻪ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص‬
‫‪.241‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪165‬‬
‫ﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ‪ «1‬اﻳﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻠﻮهﻫﺎﻳﻲ از آرزوﻫﺎي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻛﻠﻤﺎت او‬
‫ﺗﺒﻠﻮر ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﻇﻬﺎر اﻳﻦ آرزوﻫﺎ ﻛﺎﻣﻼً ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫آرزوﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آرزوﻫﺎي اﻛﺜﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﺟﺎوه واﻗﻌﻴﺖ ﻧﻤﻲﭘﻮﺷﻨﺪ‪ ،‬و در ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﻈـﻪ اﺑـﻮﺑﻜﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ اﻳﻤﺎن و ﺣﻜﻤﺖ‪ ،‬از ﺳﻨﺢ‪ 2‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻣﺘﺎﻧـﺖ ﻛﺎﻣـﻞ و‬
‫ﺑﺪون اﻋﺘﻨﺎء ﺑﻪ ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﺻﻒﻫﺎي ﻣﺮدم ﺑﻪ اﺗﺎق ﻋﺎﻳﺸـﻪ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﺑﻪ ﺑﺎﻟﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ صﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ آراﻣﻲ ﭘﺎرﭼـﻪ ﻧـﺎزك )ﺣ‪‬ﺒ‪‬ـﺮه(‪ 3‬را از‬
‫روي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﺮﻣﻲدارد‪ ،‬و در ﭼﻬﺮه ﻧﻮراﻧﻲ او ﺧﻴﺮه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﻴﻦ دو ﭼﺸﻢ‪ 4‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫صرا ﻣﻲﺑﻮﺳﺪ و ﺑﺎ ﻟﺤﻨﻲ ﻛﻪ از ﺷﺪت اﻧﺪوه و اﺧﻼص ﮔﻠﻮﻳﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﭘﺪر‬
‫و ﻣﺎدرم ﻓﺪاي ﺗﻮ ﺑﺎد‪ ،‬در ﺣﺎل ﺣﻴﺎت و در ﺣﺎل ﻣﻤﺎت‪ ،‬ﭼﻘﺪر ﺧﻮﺷﺒﻮ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬و ﻗﺴـﻢ ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺟﺎن ﻣﻦ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪا‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ دو ﻣﺮگ را ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﻤـﻲﭼﺸـﺎﻧﺪ‪ «5‬اﺑـﻮﺑﻜﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﺎ دو ﻛﻠﻤﻪ )ﺣﺎل ﻣﻤﺎت( و )دو ﻣﺮگ( اﻋﻼم ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص وﻓﺎت ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺗﺎ روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﻫﻢ ﺑﺮﻧﻤـﻲﮔـﺮدد‪ ،6‬و اﻳـﻦ ﻫـﻢ ﻫﻤـﺎن‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻠﺨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( )ﻋﻨﺼﺮ اﻳﻤﺎن و ﻗﻬﺮ و ﺧـﺮوش( ﺗﺴـﻠﻴﻢ آن‬
‫ﻧﺸﺪه ﺑﻮد وﻟﻲ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( )ﻋﻨﺼﺮ اﻳﻤﺎن و ﺣﻜﻤﺖ( ﺑـﺎ ﻫﻤـﻪ ﺗﻠﺨـﻲﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬
‫داﺷﺖ آن را ﻗﺒﻮل ﻛﺮد‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ آراﻣﻲ ﭘﺎرﭼﻪ )ﺣﺒﺮه( را ﺑﺮ ﭼﻬﺮه ﻧﻮراﻧﻲ‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص‪ ،403‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ ،1327‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ .428‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟـﻪ اﻳـﻦ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ در‬
‫ﺑﺨﺎري و ﻛﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.91‬‬
‫‪3‬ـ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.470‬‬
‫‪4‬ـ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.91‬‬
‫‪5‬ـ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ 470‬و ‪.91‬‬
‫‪6‬ـ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.470‬‬

‫‪166‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﺮاي اﻋﻼم رﺳﻤﻲ و ﻗﻄﻌﻲ وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺟﻤﻌﻴﺖ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪َ » :‬ﻋﻠﯽ ِر ْﺳ ِﻠ َﻚ! = آرام ﺑﺎﺷﺪ‪«1‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺷﺪت اﻧﺪوه ﺑﻪ ﻫﺸﺪار اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻲﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ اﻣـﺎ‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وﻗﺘﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﺧﻮاﻫـﺪ ﻣﻄﻠﺒـﻲ را ﺑـﻪ آنﻫـﺎ‬
‫ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻋﻤﻮﻣﺎً از ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دور ﮔﺸﺘﻪ و ﻫﻮش و ﮔـﻮش و ﺣـﻮاس ﺧـﻮد را‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.2‬‬

‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ دﻻﻳﻞ ﻗﺎﻃﻊ وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص را اﻋﻼم ﻣﻲﻛﻨﺪ‬

‫و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ صرا ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ ص وﻓـﺎت ﻛـﺮده اﺳـﺖ و ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ ﺧـﺪا را‬
‫ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا زﻧﺪه اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﻣﻴﺮد‪ ،‬ﺧﺪا ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:3‬‬

‫{ ‪r q p o n m lk j i h g f e d c‬‬
‫‪z a ` _ ~ } | { z y x w v u ts‬‬
‫آل ﻋﻤـﺮان‪» 144 :‬ﻳﻌﻨﻲ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺟﺎوداﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ و‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از او ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮان‬
‫دﻳﮕﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ او ﺑﻤﻴﺮد ﻳﺎ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬آﻳﺎ ﺷﻤﺎ ﺑـﺮ ﭘﺎﺷـﻨﻪﻫـﺎي ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﺮ‬

‫‪1‬ـ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ 470‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ ،1327‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،429‬اﺑﻦ اﺛﻴـﺮ‪ ،‬ج ‪،1‬‬
‫ص ‪ ،403‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪.242‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪167‬‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ؟ و اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت او‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﺷﻨﻪﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻲﮔﻤﺎن ﻫـﻴﭻ‬
‫زﻳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و دﻳﺮي ﻧﻤﻲﭘﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﭘﺎداش ﺷﻜﺮﮔﺰاران را ﻣﻲدﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ وﻓﺎت ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص و ﻣﺮﺗـﺪ ﺷـﺪن‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪي در اﻧﺪوه و ﻫﻮل و ﻫـﺮاس ﻓـﺮو‬
‫ﻣﻲرود‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﺎﻫﺎﻳﺶ ﺗﺎب ﺗﺤﻤﻞ او را ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪ ،1‬و ﻧﺎﭼﺎر اﺳـﺖ ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬
‫وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص را ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺗﻠﺨﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دارد ﻫﻀﻢ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و وﺣﺪت ﻧﻈﺮ دو وزﻳﺮ‪2‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص ﻛﻪ ﺳﺎلﻫﺎ ﻃﺮف ﻣﺸﻮرت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻮدهاﻧﺪ و در ﺣﻞ ﻣﻌﻀﻼت ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻣـﺮد‬
‫ﺷﻤﺎره ﻳﻚ و ﺷﻤﺎره دو ﺑﻌﺪ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﺣﺴﺎس‪ ،‬ﻣـﺎﻧﻊ ﻫـﺮ ﮔﻮﻧـﻪ‬
‫ﺗﻔﺮﻗﻪ و اﺧﺘﻼف‪ 3‬در ﺑﻴﻦ ﻳﻚ ﺻﺪ ﻫﺰار ﺻﺤﺎﺑﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي اﺗﺨﺎذ ﺗﺼـﻤﻴﻢ درﺑـﺎره ﺗـﺪﻓﻴﻦ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻪ اﺗﺎق ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲروﻧﺪ‬
‫و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از اﻋﻼم وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و اﻳﺠـﺎد وﺣـﺪت ﻧﻈـﺮ در‬
‫زﻣﻴﻨﻪ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﺗﻠﺦ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﻪ اﺗـﺎق ﻋﺎﻳﺸـﻪ لو ﺑـﻪ ﺑـﺎﻟﻴﻦ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻣﻲرود‪ ،‬ﺗﺎ در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﻗﻊ‪ ،‬ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ در ﺣـﺪود ﻓﻘـﻂ ﻳـﻚ ﺳـﺎﻋﺖ از ﻟﺤﻈـﻪ‬
‫وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﺗـﺪﻓﻴﻦ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪاص ﺑﺤـﺚ و‬

‫‪1‬ـ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص‪.471‬‬

‫‪2‬ـ ﺳﻴﺮه ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص ‪ ،23‬ﺑﺎ ﻧﻘﻞ ﺣﺪﻳﺜﻲ از اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ ﺧﺪري ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤـﺮ را دو وزﻳـﺮ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺮق ﺑﻴﻦ اﻟﻔﺮق‪ ،‬اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺧﺘﻼﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص در ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ و اﻋﺘﻤﺎدي ﻛﻪ ﻣﺮدم از زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ در ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﺎت اوﻟﻲ رﻓﻊ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫‪168‬‬
‫ﻣﺸﺎوره ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت ﻻزم‪ ،‬ﻫﺰاران ﺻﺤﺎﺑﻲ‪ ،‬ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺪﻓﻴﻦ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪا‬
‫صرا ﺑﺎ ﺷﻜﻮه و اﺣﺘﺮام ﺧﺎص اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻨﻮز اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﺑـﺎ ﻋﻠـﻲ ﻣﺮﺗﻀـﻲ و‬
‫ﻋﺒﺎس )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﺑﻘﻴﻪ ﺧﻮﻳﺸﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص و ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﻣﻄﺮح ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬

‫ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را از ﺧﺎرج اﺗﺎق ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺻﺪا‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﻛﺴﻲ از ﺧﺎرج اﺗﺎق ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺻﺪا ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪» :1‬اي ﭘﺴـﺮ‬
‫ﺧﻄﺎب ﺑﻴﺎ ﺑﻴﺮون‪ ،‬ﭘـﻴﺶ آﻣـﺪي رخ داده اﺳـﺖ« ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﭘﺎﺳـﺦ او‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﺮو ﭘﻲ ﻛﺎرت‪ ،‬ﻣﺎ ﺳﺮﮔﺮم ﻛﺎري ﻫﺴﺘﻴﻢ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ رﺳﻮل اﷲ ص ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻫﺮ‬
‫ﻛﺎر دﻳﮕﺮي را ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻳﻢ و ﺟﻮاب ﺗﻮ را ﻧﻤﻲدﻫﻢ‪ «2‬اﺻﺮار آن ﺷﺨﺺ ﻓﺎروق )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﻪ ﺧﺎرج اﺗﺎق ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬و ﻣﻄﻠﺒﻲ را ﺑﻪ اﻃﻼع او ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣـﻲﺷـﻮد‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺧﺎرج اﺗﺎق اﺑﻮﺑﻜﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺻﺪا ﻛﻨـﺪ‪ :‬ﺑﻴـﺎ ﺑﻴـﺮون ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻴﺶ آﻣﺪي رخ داده اﺳﺖ! اﺑﻮﺑﻜﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻧﻈﻴـﺮ ﻫﻤـﺎن ﺣـﺮف ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻛﺎري ﻛﻪ ﺑﻪ رﺳﻮل اﷲ ص ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ‬
‫ﻛﺎر دﻳﮕﺮي ﻛﺎر ﻧﺪارم‪ .‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ و ﺟﺮأت ﺧﺎص ﺧﻮد اﻳﻦ ﭘﻴﺶ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻮﻳﻌﻠﻲ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﻣﺴﺘﻨﺪ و اﻳﻨﻚ ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﻣﺴـﻨﺪ اﺑـﻮﻳﻌﻠﻲ ‪» :‬ﺑﻴﻨﻤـﺎ‬
‫ﻧﺤﻦ ﻓﻲ ﻣﻨﺰل رﺳﻮل اﷲ ص اذ رﺟﻞ ﻳﻨﺎدي ﻣﻦ وراء اﻟﺠﺪران ان اﺧﺮج اﻟﻲ ﻳﺎ اﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب ﻓﻘﻠﺖ ‪ :‬اﻟﻴﻚ ﻋﻨﻲ ﻓﺎﻧـﺎن ﻋﻨـﻚ‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎﻣﺮ رﺳﻮل اﷲ ص ﻓﻘﺎل ﻟﻪ ﻗﺪ ﺣﺪث اﻣﺮ ﻓﺎن اﻻﻧﺼﺎر اﺟﺘﻤﻌﻮا ﻓﻲ ﺳﻘﻴﻔﻪ ﺑﻨﻲ ﺳﺎﻋﺪه ﻓﺎدرﻛﻮﻫﻢ ان ﻳﺤﺪﺛﻮا ﻣـﺮا‬
‫»اﻟﺦ« و ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪ ،22‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻣﺎ ﻣﺎﻟﻚ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(«‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪169‬‬
‫‪1‬‬
‫آﻣﺪ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ و ﺧﻄﺮﻧﺎك را اﻳﻦ ﻃﻮر ﺑﺮاي اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫»ﻳﺎران اﻧﺼﺎر و ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮﻣﻲ ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ در اﻳﻮان ﺳﺮﭘﻮﺷﻴﺪه ﺑﻨﻲ ﺳـﺎﻋﺪه )ﺳـﻘﻴﻔﻪ‬
‫ﺑﻨﻲ ﺳﺎﻋﺪه( ﺗﺠﻤﻊ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ در ﺑـﻴﻦ ﺧـﻮﻳﺶ اﻣﻴـﺮ و زﻣﺎﻣـﺪاري ﺑـﺮاي ﻫﻤـﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻴﺰ ﺗﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آنﻫﺎ ﺑﺮوﻳﻢ‪ 2،‬ﻣﺒﺎدا در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﮕـﻮ‬
‫و ﻣﮕﻮﻫﺎي آﻧﺎن ﺑﺎ ﻳﺎران ﻣﻬﺎﺟﺮ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﺎت ﺣﺴـﺎس داﻳـﺮه ﺟﻨـﮓ داﺧﻠـﻲ ﻣﺸـﺘﻌﻞ‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬و ﺣﻮادﺛﻲ اﺗﻔﺎق ﺑﻴﻔﺘﺪ ﻛﻪ ﺟﺒﺮان آنﻫﺎ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬

‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را وادار ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺳﻘﻴﻔﻪ‪ ،‬ﺑﺮوﻧﺪ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﺮاه ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه )اﻣﻴﻦ اﻣﺖ( )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻳﻚ اﺧﺘﻼف ﺧﻮﻧﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﻘﻴﻔﻪ ﺑﻨﻲ ﺳـﺎﻋﺪه‪ ،‬ﺷـﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و در‬
‫راه )ﻋﺎﺻﻢ و ﻋﻮﻳﻢ( ﺑﻪ آنﻫﺎ رﺳﻴﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ »ﺑﺮﮔﺮدﻳﺪ زﻳﺮا ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﻤﺎ ﻋﻤﻠﻲ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺧﻮدﺗﺎن در ﻣﻴﺎن ﺧﻮﻳﺶ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺣﻞ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧـﺪا‬
‫ﻣﺎ ﻧﺰد ﺑﺮادران ﺧﻮﻳﺶ )اﻧﺼﺎر( ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮوﻳﻢ‪ 3.‬و در ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ دو وزﻳـﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص )اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( ﻫﻤﺮاه اﻣﻴﻦ اﻣﺖ )اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(( در راه‬
‫ﺳﻘﻴﻔﻪ ﺑﻨﻲ ﺳﺎﻋﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﺑﻘﻴﻪ اﻓﺮاد ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ و ﻫﻢ ﭼﻨـﻴﻦ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﺳﻨﺪ اﺑﻲ ﻳﻌﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤـﺎﻧﻲ‪ ،‬ص ‪ ،80‬و اﺑـﻦ ﻫﺸـﺎم‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،431‬و ﻃﺒـﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ 1322‬و اﺑـﻦ‬
‫اﺛﻴﺮ‪،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.13‬‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،431‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.1322‬‬

‫‪170‬‬
‫زﺑﻴﺮ و ﭘﻴﺮوان آنﻫﺎ‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ زﻫـﺮا ﺟﻤـﻊ ﮔﺮدﻳـﺪه‪ ،1‬و ﻧﮕـﺮان ﻋﻮاﻗـﺐ اﺧـﺘﻼف‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺟﻨﺎزه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﻛﻪ ﻳﻚ دو ﺳﺎﻋﺖ ﻗﺒﻞ وﻓﺎت ﻛﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬در‬
‫ﻣﺤﻞ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬در اﺗﺎق ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﺎ ﺣﻞ اﻳﻦ اﺧـﺘﻼف ﻫـﻮلاﻧﮕﻴـﺰ و‬
‫ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم دادن ﻣﺮاﺳﻢ ﺗـﺪﻓﻴﻦ‪ ،‬در اﺗـﺎق ﻋﺎﻳﺸـﻪ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( را ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،2‬و ﻛﺴﻲ ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﻧﻤﻲرود‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﺮاه ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻘﻴﻔﻪ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﺳﻘﻴﻔﻪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﺳﺘﺎد ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ )ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده( ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻲ‬
‫ﻣﻔﺼﻞ ﺧﻮد را‪ ،‬در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﻛﻪ زﻣﺎﻣﺪاري ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺣﻖ اﻧﺼﺎر اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻫﻤـﻪ‬
‫ﻟﻴﺎﻗﺖ و ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ اﻧﺼﺎر )ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻮﻣﻲ( اﺷﺨﺎص ﻣﻬﺎﺟﺮ و ﺣﻖ زﻣﺎﻣﺪاري و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ‬
‫‪3‬‬
‫را ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻜﺮر ﻋﻤﻮزادهﻫﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﻫﻤـﻪ اﻓـﺮاد اوس و ﺧـﺰرج رﺳـﺎﻧﻴﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و آنﻫﺎ را آﻣﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ دادن دﺳـﺖ ﺑﻴﻌـﺖ ﺑـﻪ او‪ ،‬در ﻳـﻚ ﻟﺤﻈـﻪ ﺗﻤـﺎم‬
‫اﻣﻜﺎﻧﺎت رزﻣﻲ و ادوات ﺟﻨﮕﻲ ﺧﻮد را در اﺧﺘﻴﺎر او ﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﻈﻪ اﻳﻦ ﺳـﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ دو وزﻳﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺳﻘﻴﻔﻪ ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ ،‬زﺑﺎنﻫﺎ ﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺻﺪاﻫﺎ ﺧـﺎﻣﻮش‬
‫و ﻫﻴﺒﺖ‪ 4‬و اﺑﻬﺖ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻜﻮت را ﺑﺮ اﻳﻦ ﺳﺘﺎد ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ ﺣﻜﻢﻓﺮﻣﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮدي ﻛﻪ او را‬
‫در ﮔﻠﻴﻤﻲ ﭘﻴﭽﻴﺪهاﻧﺪ و در اﻧﺘﻬﺎي ﺻﻒﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را ﺟﻠـﺐ‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،430‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪ ،1322‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 15‬و ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪،‬‬
‫ج ‪ ،10‬ص ‪ ،22‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص ‪ .35‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎز )‪ (1‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪ .22‬ﺳﻜﻮي داراي ﺳﺎﻳﻪ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ ﺑﻨـﻲ‬
‫ﺳﺎﻋﺪه ﺗﻴﺮهاي از اﻧﺼﺎر‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.229‬‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.330‬‬
‫‪3‬ـ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج ‪ ،‬ص ‪.68‬‬
‫‪4‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ﺳﻴﺮه ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ص ‪ ،23‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎز )‪ (1‬ﺣﻴﺎه ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص ‪.508‬‬

‫‪171‬‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬از ﻛﺴﻲ ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﻛﻴﺴﺖ؟‪ 1‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﺳﻌﺪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎده‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﻌﺠـﺐ ﻣـﻲﭘﺮﺳـﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺎﻧﺪﻳﺪاي اﻣﺎرت ﻛﻞ ﻣﺆﻣﻨﻴﻨﻲ‪ ،‬ﭼﺮا ﺧﻮد را ﮔﻠﻴﻢﭘـﻴﭻ ﻛـﺮده اﺳـﺖ؟ در ﺟـﻮاب‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮﻳﺾ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺣﺎﺿﺮﻳﻦ و ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪،‬‬
‫اﺟﺎزه ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﺣﺮفﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ :‬اﻣﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( )ﻋﻨﺼﺮ اﻳﻤـﺎن و‬
‫ﺣﻜﻤﺖ( ﺑﻪ او ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ ﺑﮕﺬار ﻣﻦ ﻗﺒﻼً ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را ﺑﮕﻮﻳﻢ آن ﮔﺎه ﺗﻮ ﻧﻴﺰ ﺣﺮفﻫـﺎي ﺧـﻮدت‬
‫را ﺑﮕﻮ‪ ،2‬اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻳﻚ ﺑﻴﺎن ﺑﺴﻴﺎر رﺳﺎ و دلاﻧﮕﻴﺰ ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻫـﺮ دو ﮔـﺮوه‬
‫)ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر( را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ و ﺗﻤﺎم ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﺧـﻮد را ﺣـﻮل ﻣﺤـﻮر اﻳـﻦ دو ﻧﻘﻄـﻪ‬
‫ﻣﻲﭼﺮﺧﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪1‬ـ ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ‪ :‬ﻫﺴﺘﻪ ﺗﺤﺮك دﻳﻦ و اﻳﻤﺎن و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﻴﺸﺘﺎزان راه دﻳﻦ و دوﺳـﺘﺎن و‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و از ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ اﻣﺮ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺗﺮ‪ ،‬و ﺟﺰ ﺳـﺘﻤﮕﺮان ﻛﺴـﻲ ﺑـﺎ‬
‫‪3‬‬
‫آنﻫﺎ ﻛﺸﻤﻜﺶ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻧﺼﺎر‪ :‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ آنﻫﺎ در دﻳﻦ و ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺑﺰرگ آنﻫﺎ در اﺳـﻼم‬
‫ﺟﺎي اﻧﻜﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺧﺪا راﺿﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ آنﻫﺎ ﻳﺎري دﻫﻨﺪﮔﺎن دﻳﻦ او ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ او‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎ ﻫﺠﺮت ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و اﻛﺜﺮ ﻫﻤﺴـﺮان ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص و اﻛﺜـﺮ‬
‫ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصدر ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟﺰ ﻣﻬـﺎﺟﺮﻳﻦ ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﻛﺴـﻲ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ در‬

‫‪1‬ـ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪.71‬‬

‫‪2‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪ ،23‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 431‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪.246‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ ،1332‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 431‬و ﺳﻴﺮه ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.359‬‬

‫‪172‬‬
‫ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺷﻤﺎﻫﺎ ﺑﺮﺳﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻣﺎرت و زﻣﺎﻣﺪاري ﺣﻖ ﻣﺎ اﺳـﺖ و وزارت ﻫـﻢ‬
‫ﺣﻖ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺎري را ﺑﺪون ﻣﺸﻮرت‪ 1‬ﺑﺎ ﺷﻤﺎ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲدﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺑﻴﺎﻧﺎت ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺖ ﻣﺴـﺮور‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺷﻨﻴﺪن ﺑﻴﺎﻧﺎت اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻏـﺮق در ﻣﺴـﺮت‬
‫ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﻋـﺎﻟﻲﺗـﺮ و زﻳﺒـﺎﺗﺮ از آن ﭼـﻪ او در دل داﺷـﺖ در ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻲ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪه‪ 2‬اﻣـﺎ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن اﻧـﺪازه ﻛـﻪ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﺧﻮﺷﺤﺎل ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ﻛﺴﺎﻧﻲ از اﻧﺼﺎر ﻫﺮاﺳﻨﺎك و ﻋﺼـﺒﺎﻧﻲ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا اﺣﺴـﺎس‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻴﺎﻧﺎت ﻣﺴﺘﺪل و ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﻛﺜـﺮ دلﻫـﺎ ﺟـﺎ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻫﻢ ﺗﺎ ﻗﺮنﻫﺎ ﭘﺴﺖ زﻣﺎﻣﺪاري و اﻣﺎرت از آنﻫﺎ ﺳﻠﺐ‬
‫ﮔﺮدد و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ وزارت در اﻣﺎرت اﺳﻼﻣﻲ ﺟﺎي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻳﻜـﻲ‬
‫از اﻧﺼﺎر‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﺷﻮر و ﻗﻬﺮ و اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳﺖ و ﺿﻤﻦ ﺑﻴﺎﻧـﺎت ﻣﻔﺼـﻠﻲ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص ﺗﻮﺻﻴﻒ اﻧﺼﺎر ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﺴﺘﻪ اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ و ﻣﺮﻛﺰ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺶ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﻮدﻳﺪ ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﻳﻚ ﻧﻔﺮ‪ 3‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاص ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و دﻟﻴﻠﻲ ﻧﺪارد ﻛـﻪ ﭼـﻮن ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص در ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﺷﻤﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺣﻖ اﻣﺎرت و زﻣﺎﻣـﺪاري را ﺑـﺮ ﻣـﺎ داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻴﺪ«‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 74‬و ‪.75‬‬

‫‪2‬ـ ﺗﺎﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ ،1332‬و ﺳﻴﺮه اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.432‬‬
‫‪3‬ـ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪ 77‬و ﻣﺮاﺟﻊ اﻳﻦ ﺻﻔﺤﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻛﺘﺎب اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ‪ :‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح‬
‫ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪ ،23‬و ﺳﻴﺮه اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،432‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،12‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ ،1333‬و‬
‫ﺳﻴﺮه ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 259‬و ‪.396‬‬

‫‪173‬‬
 ‫ﺷﺮاﻳﻂ زﻣﺎﻣﺪاري‪ :‬آﮔﺎﻫﻲ‪ ،‬ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري و ﻧﻔﻮذ و اﻋﺘﺒﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎر دﻳﮕـﺮ رﺷـﺘﻪ ﺳـﺨﻦ را در دﺳـﺖ ﻣـﻲﮔﻴـﺮد و ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﻳﺎدآوري ﻓﻀﺎﺋﻞ ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺧﻄﺎﺑﻪ ﺧﻮد را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﻮل ﻣﺤﻮر اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻲﭼﺮﺧﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺣﺮاز ﻣﻘﺎم اﻣﺎرت و زﻣﺎﻣﺪاري ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﺗﻤـﺎم ﻓﻀـﺎﺋﻞ در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬داراي ﭼﻨﺎن ﺷﺨﺼﻴﺖ و ﻧﻔﻮذ و اﻋﺘﺒﺎري ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣـﺮدم‪ ،‬ﺑـﺪون اﻋﻤـﺎل‬
‫ﻗﺪرت‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮرات ﮔﺮدن ﻧﻬﻨﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از ﺗﻮﺿـﻴﺤﺎت ﻛـﺎﻓﻲ در اﻳـﻦ‬
‫زﻣﻴﻨﻪ ﺧﻄﺎﺑﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ دﻻﻳﻞ ﻣﻠﺖ ﻋـﺮب ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺘﻮرات اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ از ﻗﺮﻳﺶ )ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ( ﮔﺮدن ﻣﻲﻧﻬﻨـﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ ﺟـﺰ اﻳـﻦ راه دﻳﮕـﺮي‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ زﻣﺎﻣﺪاران از ﻣﺎ و وزﻳﺮان‪ 1‬از ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺑﻴﺎﻧﺎت ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻣﺴﺘﺪل اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻫﻴﺠﺎن اﻛﺜﺮ اﻧﺼﺎر‬
‫را ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ اﻗﻠﻴﺘﻲ ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺑﻴﺎﻧﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻫﻴﺠﺎن آﻣـﺪه و )ﺣﺒـﺎب ﺑـﻦ‬
‫ﻣﻨﺬر( در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻫﻴﺠﺎن و ﻗﻬﺮ و ﺧﺮوش ﺑـﻪ ﭘـﺎ ﻣـﻲﺧﻴـﺰد و ﺧﻄـﺎب ﺑـﻪ اﻧﺼـﺎر‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﺷﻬﺮ و ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻮﻣﻲ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤـﻪ ﺗﺠﻬﻴـﺰات ﺟﻨﮕـﻲ و اﻣﻜﺎﻧـﺎت‬
‫ﻣﺎﻟﻲ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﻮﻳﺪ‪ ،‬و ﺧﻮدﺗﺎن ﺷﺨﺼﺎً ﻛﺎر ﺧﻮد را ﻳﻜﺴﺮه ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷـﻴﺪ ﻫـﻴﭻ‬
‫ﻛﺲ ﻗﺪرت ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ را ﻧﺪارد و ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻣﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻴﺮي از ﻣﺎ و ﻳـﻚ‪ 2‬اﻣﻴـﺮ از‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ‪...‬‬
‫در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﻗﻄﻊ ﻛﺮدن ﺳﺨﻨﺎن )ﺣﺒﺎب( رﺷﺘﻪ ﺳـﺨﻦ را‬
‫در دﺳﺖ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬و ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد )دو اﻣﻴﺮي( را ﺷﺪﻳﺪاً رد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻄـﻮر‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪174‬‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ دو اﻣﻴﺮ در ﻳﻚ زﻣﺎن ﺣﻜﻤﺮواﻳﻲ ﻛﻨﻨﺪ؟‪ 1‬و ﺷﻤﺎ )اﻧﺼﺎر( ﺑﺪون دﻟﻴﻞ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ‬
‫اﺻﺮار ﻣﻲورزﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻠﺖ ﻋﺮب ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺣﻖ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
‫ﻗﺎﺋﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص از ﻏﻴﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ اﻣﺎ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب ﻫﻴﭻ اﺑﺎﻳﻲ از‬
‫اﻳﻦ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺣﻖ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ را ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﺪﻫﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي و ﻧﺒﻮت در اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﻣـﺎ ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﺮ ﻛﺲ از ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب در اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﻨﺪ ﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺮﻫـﺎن را ﻋﻠﻴـﻪ او‬
‫اﻗﺎﻣﻪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ ،‬اﺻﻮﻻً ﭼﻪ ﻛﺴﻲ درﺑﺎره ﺣﻜﻤﻔﺮﻣﺎﻳﻲ و اﻣﺎراﺗﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصداﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﻣـﺎ‬
‫ﻛﺸﻤﻜﺶ ﻣﻲﻛﻨﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ دوﺳﺘﺎن و ﻋﺰﻳﺰان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و ﺧﻮﻳﺸﺎن او ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻂ ﺑﺎﻃﻞ را اﻣﺘﺪاد دﻫﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ و ﺟﺮم اﻧﺤﺮاف ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ ﻳﺎ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ‬
‫در ﺗﺒﺎﻫﻲ ﻏﺮق ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫)ﺣﺒﺎب( در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ رﺷـﺘﻪ ﺳـﺨﻦ را در دﺳـﺖ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﺎ ﻋﺒﺎرات ﻫﻴﺠﺎناﻧﮕﻴﺰ ﺿﻤﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻧﺼﺎر را ﺑﺎ وﺣﺪت و ﻳﻚﭘﺎرﭼﮕﻲ دﻋﻮت‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺮ اﻣﺎرت اﻧﺼﺎر اﺻﺮار ﻣﻲورزد‪ ،‬ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ را ﻧﻴﺰ ﺷﺪﻳﺪاً ﺗﻬﺪﻳـﺪ ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ و در‬
‫اﺛﻨﺎي ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اي ﻣﺮدم اﻧﺼﺎر ﻟﺤﻈﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺮف اﺑﻮﺑﻜﺮ‬
‫و ﻳﺎراﻧﺶ اﺑﺪاً ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻜﻨﻴﺪ در ﻣﻴﺎن ﺧﻮﻳﺶ اﻣﻴﺮي را اﻧﺘﺨـﺎب ﻛﻨﻴـﺪ و اﮔـﺮ آنﻫـﺎ ﻗﺒـﻮل‬
‫ﻧﻜﺮدﻧﺪ ﺑﻪ زور ﺷﻤﺸﻴﺮ آنﻫﺎ را از ﺷﻬﺮ و دار و دﻳﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﺮون ﻛﻨﻴﺪ‪ .«2‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪا ﺗﻮ را ﺑﻜﺸﺪ و ﺣﺒﺎب ﮔﻔﺖ‪:‬ﺧﺪا ﺗﻮ را ﺑﻜﺸﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ 78‬و ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪ ،55‬ﺑﻴﺎﻧﺎت ﻓﺎروق و ﺑﻴﺎﻧﺎت اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ ﻛﻼً ﺣـﻮل ﻳـﻚ ﻣﺤـﻮر‬
‫ﻣﻲﭼﺮﺧﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺤﻮر ﻗﺪرت ﺑﺮاي ﻳﻚ زﻣﺎﻣﺪار و ﭼﻮن در دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﺮاي ﻳﻚ زﻣﺎﻣﺪار در آن ﺷﺮاﻳﻂ اﻋﻤﺎل ﻗﺪرت ﻣـﺎدي‬
‫و اﺳﺘﻔﺎده از زور و اﺳﻠﺤﻪ اﻣﻜﺎن ﻧﺪاﺷﺖ و ﺟﺎﻳﺰ ﻫﻢ ﻧﺒﻮد ﭘﺲ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻗﺪرت ﻣـﺎدي ﻧﻔـﻮذ و اﻋﺘﺒـﺎر اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﻻزم ﺑـﻮد و‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻗﺪرﺗﻲ را دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،19‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.78‬‬

‫‪175‬‬
‫در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻛﻪ ﺧﻄﺮ رﻧﮕﺶ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺳﺮﺧﻲ اﺳﺖ و دﺳﺖﻫﺎ‬
‫آﻣﺎدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﻀﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻌﺪ از وﻓـﺎت ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﺧـﻮن‬
‫ﺟﻤﻊ ﺑﻲﺷﻤﺎري از ﻳﺎران او زﻣﻴﻦ ﻣﺪﻳﻨﻪ را رﻧﮕﻴﻦ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه اﻣﻴﻦ اﻣﺖ )اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه( ﻛـﻪ ﺗـﺎ‬
‫آن ﻟﺤﻈﻪ ﺳﺎﻛﺖ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻲآﻳﺪ و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﻧﺼﺎر ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫در ﺳﻘﻴﻔﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺮ ﺑﻪ اوج ﺧﻮد ﻣﻲرﺳﺪ‬

‫»اي ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻧﺼﺎر! ﺷﻤﺎ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻳﺪ ﻛﻪ دﻳﻦ اﺳﻼم را ﻳـﺎري دادﻳـﺪ و‬
‫ﻧﻴﺮو ﺑﺨﺸﻴﺪﻳﺪ ﻛﺎري ﻧﻜﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻴﻪ اﺳﻼم ﺗﺤـﻮل و ﺗﻐﻴﻴـﺮي در‬
‫ﺷﻤﺎ ﭘﻴﺪا ﺷﻮد!!‪«1‬‬
‫)ﺑﺸﻴﺮ ﺑﻦ ﻧﻌﻤﺎن( ﻳﻜﻲ از زﻋﻤﺎي‪ 2‬ﺧﺰرج )اﻧﺼﺎر( ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﻴﺎﻧﺎت اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و در ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﭘﺎ اﻳﺴﺘﺎد‪،‬و ﺑﺎ ﻳـﻚ ﺑﻴـﺎن ﺷـﻴﻮا و ﺗـﺄﺛﻴﺮﺑﺨﺶ و ﺷـﺮح‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲﻫﺎي ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ ﺗﻤﺎم اﻧﺼﺎر ﺧﺰرج را ﺑﻪ ﻗﺒﻮل اﻣﺎرت ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ دﻋﻮت ﻛـﺮد و در‬
‫ﺧﺎﺗﻤﻪ ﺧﻄﺎﺑﻪاش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻦ ﺧﺠﺎﻟﺖ ﻣﻲﻛﺸﻢ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻣﺮا در ﺣﺎﻟﻲ ﻣـﻲﺑﻴﻨـﺪ‬
‫‪3‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ ﻛﺸﻤﻜﺶ ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻫﻢ از ﺧﺪا ﺑﺘﺮﺳﻴﺪ و ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻧﺰاع و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻜﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻧﺸﺴـﺘﻪ ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ اﻧﺼﺎر ﻛﺮد و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﻛﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﻴﺎﻧـﺎت ﺑﺸـﻴﺮ واﻗـﻊ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪،‬‬
‫اوﺳﻲﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺠﻮا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺧﺰرﺟﻲﻫﺎ ﺣﺮفﻫﺎي ﺑﺸـﻴﺮ را ﭘﺴـﻨﺪﻳﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬و در ﻫﻤـﻴﻦ‬

‫‪1‬ـ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،20‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.79‬‬
‫‪2‬ـ ﺳﻴﺮه ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 396‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.20‬‬
‫‪3‬ـ ﺳﻴﺮه ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 396‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،79‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.20‬‬

‫‪176‬‬
‫ﻟﺤﻈﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دﺳﺖ ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( و دﺳـﺖ اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪه )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( را ﮔﺮﻓﺖ و آنﻫﺎ را ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮد‪ ،‬و ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳﻦ ﻋﻤﺮ و اﻳﻦ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه‪ ،‬ﺑـﻪ ﻫـﺮ ﻛـﺪام ﻛـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻴﺪ«‪.‬‬
‫اﻧﺼﺎر از ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ دﺳﺖﻫـﺎ ﻛـﻪ ﺑـﺎﻻ رﻓﺘـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻏﻮﻏـﺎﻳﻲ را ﺑﺮﭘـﺎ ﻛﺮدﻧـﺪ و‬
‫ﺑﮕﻮﻣﮕﻮﻫﺎﻳﻲ در ﻓﻀﺎي ﺳﻘﻴﻔﻪ ﻃﻨﻴﻦاﻧﺪاز ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺷﺪت و‬
‫ﺳﺨﺖﮔﻴﺮي ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬و ﺑﺮﺧﻲ در ﺟﻮاب آنﻫﺎ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ آري ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‬
‫ﻛﻪ او ﭘﺪر ﺣﻔﺼﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن او اﺳـﻼم ﻋـﺰت ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬و ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﻤﺮ ﺑﻪ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﭼﻄﻮر ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻴﻢ؟‪ 2‬و ﺑﺮﺧﻲ در ﺟﻮاب آنﻫﺎ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه اﻣﻴﻦ اﻣﺖ اﺳﻼم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻳﻚ اﻗﺪام ﺿﺮﺑﺘﻲ‪ ،‬در ﺟﻬﺖ اﺗﺤﺎد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫اﻣﺎ در ﻣﻴﺎن اﻣﻮاج اﻳﻦ ﻏﻮﻏﺎﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﻪ ﭘـﺎ ﺧﺎﺳـﺖ و در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻢ ﺗﻤﺎم ﺣﺎﺿﺮﻳﻦ دﺳﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﮔﺮﻓﺖ و ﺻﺪاي ﻫـﻮلاﻧﮕﻴـﺰ و‬
‫دورﮔﻪ او ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت در ﻓﻀﺎي ﺳﻘﻴﻔﻪ ﻃﻨﻴﻦاﻧـﺪاز ﮔﺮدﻳـﺪ‪» :‬اي اﺑـﻮﺑﻜﺮ! ﻣﮕـﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫صﺑﻪ ﺗﻮ دﺳﺘﻮر ﻧﺪاد ﻛﻪ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺷـﻲ؟ ﭘـﺲ ﺗـﻮ ﺧﻠﻴﻔـﻪ اﷲ ﻫﺴـﺘﻲ‪ ،‬و‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،20‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 432‬و ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪ ،24‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪،‬‬
‫ج ‪ ،4‬ص ‪ 20‬و ﺳﻴﺮه ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص ‪.36‬‬
‫‪2‬ـ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.80‬‬

‫‪177‬‬
‫اﻳﻨﻚ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاص او را از ﻫﻤـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﺎ دوﺳﺖﺗﺮ ﻣﻲداﺷﺖ«‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺿﺮﺑﺘﻲ )ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺧﻮدش آن را‪ ،‬ﻓﻠﺘـﻪ‪ ،2‬ﺗﻌﺒﻴـﺮ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد( ﻧﺨﺴﺘﻨﻲ ﮔﺎم را در راه ﻣﺘﺤﺪ ﻛﺮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و رﻓﻊ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺧﻮﻧﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺮداﺷـﺖ‪،‬‬
‫زﻳﺮا ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻌﺪ از ﺑﻴﻌﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه‪ ،‬اﻣﻴﻦ اﻣﺖ‪ ،‬دﺳـﺖ اﺑـﻮﺑﻜﺮ را‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬و در ﺣﺎل ﮔﻔﺘﻦ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت »اي اﺑﻮﺑﻜﺮ! ﺗـﻮ از ﺗﻤـﺎم ﻣﻬـﺎﺟﺮﻳﻦ ﺑﺮﺗـﺮ ﻫﺴـﺘﻲ‪ ،‬و‬
‫دوﻣﻴﻦ از دو ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻏﺎر رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺗـﻮ در ﻧﻤـﺎز‪ ،‬ﺑﺮﺗـﺮﻳﻦ رﻛـﻦ دﻳـﻦ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‪،‬‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدي‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ آﻳﺎ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ از ﺗﻮ ﺟﻠﻮ ﺑﻴﻔﺘﺪ‪ ،‬ﻳﺎ‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻮ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻮ زﻣﺎﻣﺪاري ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را در دﺳـﺖ ﮔﻴـﺮد؟«‪ 3‬و ﺑﻌـﺪ از ﺑﻴﻌـﺖ‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ )ﺑﺸﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ( رﺋﻴﺲ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺧﺰرج اﻧﺼﺎري از ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻪ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻴﻌﺖ ﻧﻤﻮد )ﺣﺒﺎب( ﻫﻮادار ﺷﺶ آﺗﺸﻪ ﺳﻌﺪ ﺑـﻦ ﻋﺒـﺎده‪ ،‬ﺑـﺮ ﺑﺸـﺮ‬
‫ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ‪ :‬اي ﻧﻤﻚ ﻧﺎﺷﻨﺎس ﺣﺴﻮد!‪ ،‬ﺗﻮ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﻤﻮزاده ﺧـﻮﻳﺶ )ﺳـﻌﺪ( ﭼﻄـﻮر ﺑـﻪ‬
‫دﻳﮕﺮي ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدي؟ ﺑﺸﺮ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ ﻣﻦ در ﻣﻮرد ﺣﻘﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ آنﻫـﺎ داده اﺳـﺖ‬
‫دﻋﻮا ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ )اُﺳﻴﺪ ﺑﻦ ﺣﻀﻴﺮ( رﺋﻴﺲ ﻗﻮم اوس ﺑﻪ ﻗﻮم ﺧـﻮﻳﺶ ﺧﻄـﺎب‬
‫ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻴﺰﻳﺪ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬و ﭼﻪ ﺧﻮب ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑـﺎ ﺳـﻌﺪ‬

‫‪1‬ـ ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪ 24‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻧﺴﺎﺋﻲ و ﺗﺮﻣﺬي و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،20‬ﻛﻪ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه را‬
‫در اﻳﻦ اﻗﺪام ﻫﻤﺮاه ﻓﺎروق و اوﻟﻴﻦ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻨﺪه را ﺑﺸﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ از رؤﺳﺎي ﺧﺰرج ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص ‪ ،36‬ﻃﺒﺮي‪،‬‬
‫ج ‪ ،4‬ص ‪.1333‬‬
‫‪2‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪ ،22‬ﻓﻠﺘﻪ ‪ :‬ﻛﺎري اﺳﺖ ﺑﺮﻗﻲ و ﺿﺮﺑﺘﻲ و ﺑﺪون ﻣﺸﻮرتﻫﺎي ﻗﺒﻠﻲ و ﻧﺸـﺎن دﻫﻨـﺪه‬
‫اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺎروق ﻗﺒﻞ از ورود ﺑﻪ ﺳﻘﻴﻔﻪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻮده و ﻧﻪ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻣﺸﻮرﺗﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.81‬‬

‫‪178‬‬
‫رﺋﻴﺲ ﻗﻮم ﺧﺰرج ﺑﻴﻌﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻴﺎﻣﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻫـﺮ دو ﻗـﻮم اوس و ﺧـﺰرج ﺑـﻪ ﭘـﺎ‬
‫ﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭘﻴﺸﻲ ﻣﻲﺟﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺮاﻛﻢ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﻴﻌﺖﻛﻨﻨﺪﮔﺎن اﻧﺼﺎر ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫و در ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدن ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺣﺪي ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻓﺸﺎر آوردﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﻳﺎران )ﺳﻌﺪ ﻛﺎﻧﺪﻳﺪاي اﻧﺼـﺎر( ﻓﺮﻳـﺎد ﺑﺮآوردﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣﻮاﻇـﺐ‬
‫ﺑﺎﺷﻴﺪ ﺳﻌﺪ زﻳﺮ ﭘﺎي ﺷﻤﺎ ﻧﻴﻔﺘﺪ و ﻛﺸﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،1‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺮﻳـﺎد‬
‫ﻛﺸﻴﺪ ﺧﺪا او را ﺑﻜﺸﺪ‪ ،2‬اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻫﺸﺪار داد‪ ،3‬آرام ﺑﺎش‪ ،‬ﻣﺘﺎﻧﺖ و ﻧﺮﻣﻲ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﻳﺎران‬
‫ﺳﻌﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺎﻧﺪﻳﺪاي ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده اﻧﺼﺎري را ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺶ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ وﺟـﻮد‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﻧﺼﺎر )اوس و ﺧﺰرج( در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻪ او ﺑﻴﻌﺖ ﻧﻜﺮد‪ 4‬و ﺣﺘﻲ ﭼﻨﺪ روز ﺑﻌـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ او ﮔﻔﺘﻨـﺪ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺗﻮ ﻫـﻢ ﺑـﺮو ﺑـﺎ او‬
‫ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻦ‪ ،‬ﺳﻌﺪ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺎ ﻧﻮك ﻫﻤﻪ ﺗﻴﺮﻫﺎﻳﻢ را ﺑﻪ ﺧﻮن آنﻫﺎ رﻧﮕﻴﻦ‬
‫ﻧﻜﻨﻢ و ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﺮﻧﺪه ﺧﻮﻳﺶ و ﺧﺎﻧﻮادهام را در ﺑﺮاﺑﺮ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻛﺎر ﻧﻴﻨﺪازم‪ ،‬ﺑـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪.24‬‬

‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.21‬‬
‫‪3‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪ ،24‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ ،1333‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 21‬و ﺳﻴﺮه ﺣﻠﺒﻴـﻪ‪ ،‬ج‬
‫‪ ،3‬ص ‪.396‬‬
‫‪4‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪.24‬‬

‫‪179‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻴﻌﺖ ﻧﺨﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ 1‬وﻗﺘﻲ ﺧﺒﺮ ﺗﻬﺪﻳﺪات ﺳﻌﺪ ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﻴﺸﻨﻬﺎ ﻛﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺤﺾ ﺧﺎﻣﻮش ﻛﺮدن ﻣﺎﺟﺮا او را ﺑـﻪ ﺑﻴﻌـﺖ‬
‫وادارﻳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺸﻴﺮ ﺑﺎ ﻋﻘﻴﺪه ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﻛـﺮد و ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫ﺳﻌﺪ ﺗﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﻧﺸﻮد ﺑﺮ ﻛﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻣﺎﻧـﺪ و او را ﻓﺮاﻣـﻮش ﻛﻨﻴـﺪ‪ ،‬از‬
‫ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻛﺎري ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ و ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪ و ﭘﺸـﺖ ﺳـﺮ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﻲﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺎ او ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲداد و در ﻓـﺮود آﻣـﺪن‬
‫از ﻋﺮﻓﺎت ﻫﻤﺮاه او ﻧﻤﻲﺑﻮد و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ)رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( از‬
‫‪3‬‬
‫ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺪا ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،2‬و اﻳﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺗﺎ وﻓﺎت اﺑﻮﺑﻜﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫اداﻣﻪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮداي روز وﻓﺎت‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻴﻌـﺖ ﻋـﺎم‪ ،‬و ﻫـﻢ ﻣﺮاﺳـﻢ ﺑﺎﺷـﻜﻮره وﻓـﺎت ﺑﺮﮔـﺰار‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‬
‫در ﺣﺪود ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻋﺖ‪ 4‬از وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻴﻌـﺖ ﺷﺨﺼـﻴﺖﻫـﺎي‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و ﺑﻴﻌﺖ ﺗﻤﺎم اﻧﺼﺎر )اوس و ﺧﺰرج( ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﭘﺎﻳـﺎن ﻳﺎﻓـﺖ‪ ،‬و‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻫﻤﺮاﻫﺎن او اول ﺷﺐ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻓـﺮدا اول وﻗـﺖ‪ ،‬و‬

‫‪1‬ـ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.83‬‬

‫‪2‬ـ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ 83‬و ﺳﻴﺮه ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.396‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ 1334‬و ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﻃﺒﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻓﻘﻪﻫﺎي ﺣﺠﺎز ‪» :‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﻴﻢروز دوﺷﻨﺒﻪ وﻓﺎت ﻛﺮد و‬
‫ﻫﻤﺎن روز ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ« و ﺳﻴﺮه ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪) ،397‬و ذﻟﻚ ﻓـﻲ ﻳـﻮم ﻣﻮﺗـﻪ ﻳـﻮم اﻻﺛﻨـﻴﻦ( و‬
‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ص ‪.1334‬‬

‫‪180‬‬
‫ﻓﻘﻂ ﺑﻌﺪ از ﺳﻴﺰده ﭼﻬﺎرده ﺳﺎﻋﺖ از وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺠﻬﻴﺰ و ﺗﺪﻓﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫را ﺑﺮﮔﺰار ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ اﻣﺎ ﺑﻌﺪ از اﻧﺘﺸﺎر ﺧﺒﺮ ﺑﻴﻌﺖ اﻧﺼﺎر ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﺳـﻘﻴﻔﻪ‪،‬‬
‫ﻧﺎﮔﺎه در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ اﺧﺒﺎري اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ اﺑﻬـﺎﻣﻲ در ﺑﻴﻌـﺖ‬
‫ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد‪ ،‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪ‬
‫ﻓﺮداي آن روز اول وﻗﺖ ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻴﻌﺖ ﻋﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و رﻓﻊ اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ اﺑﻬﺎم ﻣـﺪﺗﻲ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪ و ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺘﻲ ﺑﺮﮔﺰاري ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺠﻬﻴﺰ و ﺗﺪﻓﻴﻦ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﺑـﻪ ﺗـﺄﺧﻴﺮ‬
‫اﻓﺘﺎد‪ ،‬و آن ﺧﺒﺮ از اﻳﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از اﻧﺘﺸﺎر ﺧﺒﺮ ﺑﻴﻌﺖ اﻧﺼﺎر ﺑـﺎ اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﻋﺼﺮ روز دوﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬روز وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص‪ ،‬اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺑﻪ ﻧﺰد ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( آﻣﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :1‬دﻟﻴﻠﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻛﻪ اﻣﺮ زﻣﺎﻣﺪاري ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻛﻮﭼـﻚﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﻃﺎﻳﻔﻪ ﻗﺮﻳﺶ )ﺗَﻤﻴﻢ‪ ،‬ﻃﺎﻳﻔﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ( ﺑﻴﻔﺘﺪ! ﺑﻪ ﺧﺪا اﮔﺮ از ﻣﻦ ﺑﺨﻮاﻫﻲ ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﻋﻠﻴﻪ او‬
‫از ﺳﻮاران ﻣﺴﻠﺢ و ﻣﺮدان ﺟﻨﮕﻲ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬اي اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ دﺳﺘﺖ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪه ﺗـﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻢ«‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ ،1336‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 13‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪) ،91‬ﺗﻮﺟﻪ!( ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻫـﺮ ﻛـﺪام ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد‬
‫ﻓﺎروق و ﻧﻈﺮ ﺑﺸﻴﺮ را درﺑﺎره ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را در ﺑﻴﺎﻧﺎت ﺑﺸﻴﺮ ﻫﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﻌﺪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎده ﻳـﻚ ﻧﻔـﺮ‬
‫اﺳﺖ ﻣﺜﻼً ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،21‬ﭘﺲ ﺳﻌﺪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎده ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺑﻮد ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﺣﻴـﺎت از‬
‫ﺑﻴﻌﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺳﺮﺑﺎز زﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻳﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ در ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدن ﻛﺎﻣﻼً آزاد ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﺎ ﻳﻚ ﭘﺪر ﭘﻴﺮ‬
‫و ﻳﻚ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬و ﻋﻤﺮ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺑﺮادرزاده و دو ﺳﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻗﺪرت ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ را ﻫـﻢ ﻧﺪاﺷـﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ ﭼﻄـﻮر‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻛﻪ داراي ﻋﻤﻮ و ﻋﻤﻮزادهﻫﺎي ﺷﻤﺸﻴﺮﻛﺎراﻧﻲ ﻫﻢ ﺑﻮده ﻳﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪ و ارﻋﺎب از او ﺑﻴﻌﺖ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ؟!‬

‫‪181‬‬
 ‫ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﻔﺮﻗﻪاﻧﺪازي را ﺷﺪﻳﺪاً ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫اﻣﺎ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دﺳﺖ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ او ﻧـﺪاد و ﺑﻠﻜـﻪ ﺷـﺪﻳﺪاً او را‬
‫ﻣﻼﻣﺖ و ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻛﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﻲ دارﻳﺪ‪ ،‬و از اﻳﻦ‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻧﻴﺰ ﺟﺰ ﻓﺘﻨﻪاﻧﮕﻴﺰي ﻫﻴﭻ ﻫﺪف دﻳﮕﺮ ﻧﺪاري‪ ،1‬و ﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺼـﻴﺤﺖ و ﭘﻨـﺪآﻣﻮزي ﺗـﻮ‬
‫ﻫﻴﭻ ﻧﻴﺎزي ﻧﺪارﻳﻢ«‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺶآﻣﺪ و اﺣﺘﻤﺎل ﻣﺨﺎﻓﺖ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ‪ ،‬اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﻴﻌﺖ ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻧﺼﺎر و ﺑﻴﻌﺖ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮ را‪ ،‬ﻳﻚ ﺑﻴﻌـﺖ ﻛﻠـﻲ و ﺧﺎﺗﻤـﻪ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻴﺎورد‪ ،‬و ﻓﺮداي آن روز )روز وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص( اول وﻗـﺖ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻴﻌﺖ از ﺗﻤﺎم ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﺗﻤﺎم ﺑﻴﻌﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫آﻣﺪ‪ ،2‬و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺒﻞ از ﺷﺮوع ﺑﻴﻌﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ رﺷﺘﻪ ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫و ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬دﻳﺮوز‪ ،‬در ﺟﻬﺖ اﻧﻜﺎر وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص‪ ،‬ﺣﺮﻓﻲ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﻢ ﻛـﻪ ﻧـﻪ‬
‫آن را از ﻛﺘﺎب ﺧﺪا ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدم‪ ،‬و ﻧﻪ ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ آن را از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑـﻮدم‪،‬‬
‫و ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ‪ ،‬ﻋﻘﻴﺪه‪ 3‬داﺷﺘﻢ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص در آﻳﻨﺪه ﻧﻴﺰ ﺷﺨﺼﺎً ﻛﺎرﻫﺎي ﻣـﺎ را‬
‫اداره ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ،‬و او ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﻧﻔﺮ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻗﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺧﺪا ﻛﺘﺎب ﺧﻮد را ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺧﻮد را ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ آن ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﺮد‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔـﺮ آن‬
‫را دﺳﺘﺎوﻳﺰ ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﻴﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮري ﻛﻪ ﺧﺪا ﭘﻴﺎﻣﺒﺮشص را ﺑﻪ وﺳـﻴﻠﻪ آن ﻫـﺪاﻳﺖ‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 13‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ 1336‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.19‬‬
‫‪2‬ـ ﺳﻴﺮه اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪2‬ف ص‪ 432‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1337‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜـﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪ ،84‬اﻟﺒﺪاﻳـﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳـﻪ‪ ،‬ج‪،5‬‬
‫ص‪ ،249‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪» :‬ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ روز اول ﻳﺎ دوم ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻴﻌﺖ ﻧﻤﻮد و ﻫﻤﺮاه اﺑﻮﺑﻜﺮ در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ اﻫـﻞ رده ﺑـﻪ‬
‫)ذﻳﻘﺼﻪ( رﻓﺖ و در ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪182‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ﺷﻤﺎ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ آن ﻫﺪاﻳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬و ﺧﺪا ﺷﻤﺎ را ﺑـﺎ ﻧﻴﻜـﻮﺗﺮﻳﻦ ﺷـﻤﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻔﻖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻳﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺧﺪاص و دوﻣﻴﻦ از دو ﻧﻔﺮي ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آنﻫﺎ در ﻏـﺎر ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺲ از ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎﻻ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻴﺰﻳﺪ و ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻴﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺮدم ﻋﻤﻮﻣﺎً از ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑﻴﻌـﺖ ﻋﻤـﻮﻣﻲ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ‪ ،‬ﻳﻚ ﭘﻠﻪ ﭘﺎﺋﻴﻦﺗﺮ از ﻣﺤﻞ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص‪ ،‬ﺑﺎﻻ رﻓـﺖ و‬
‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻛﺮد ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ و زﺑﻴـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را ﻧﺪﻳـﺪ‪ ،‬و ﺑـﺎ ﻟﺤـﻦ ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪ )اي ﻋﻤﻮزاده ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص و اي ﻋﻤﻪزاده ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص‪ ،‬را ﺑﺮاي ﺑﻴﻌﺖ دﻋﻮت ﻧﻤﻮد‬
‫و ﻫﺮ دو ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 1‬ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬آن ﮔﺎه اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﺮ ﺑـﺎﻻي‬
‫ﻣﻨﺒﺮ‪ ،‬ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻛﻮﺗﺎه و ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺒﺎ و ﭘﺮﻣﺤﺘﻮاي ﺧﻮد را اﻳﺮاد ﻧﻤـﻮد‪ ،‬و ﺧـﻂﻣﺸـﻲ ﻧﺨﺴـﺘﻨﻲ‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﻮد‪ ،‬و در اﻳﻦ ﺧﻄﺎﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫‪1‬ـ ﺳﻴﺮه ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪ 398‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺨﻠﻔﺎء‪ ،‬ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬ص‪ 698‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ .90‬ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬اﻳﻦ رواﻳـﺖ‬
‫درﺑﺎره ﺑﻴﻌﺖ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ رواﻳﺘﻲ اﺳﺖ ﻣﺴﺘﺪل و ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺘﺎﻧﺖ و وﻗﺎر و ﺳﻮاﺑﻖ روﺣﻴﻪ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻋﺒﺎرت ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ )ﻧﺴﺨﻪ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪه‪ ،‬ص‪ 8‬ﺟﺰء ﺛﺎﻟﺚ‪ ،‬ﻣﻜﺘﻮب ﺷﺸﻢ( ‪» :‬و اﻧﲈ اﻟﺸﻮري ﻟﻠﻤﻬـﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻻﻧﺼـﺎر ﻓـﺎن‬
‫اﺟﺘﻤﻌﻮا ﻋﲇ رﺟﻞ و ﺳﻤﻮه اﻣﺎﻣ ًﺎ ﻛﺎن ذﻟﻚ ﷲ رﺿ ًﺎ ﻓﺎن ﺧﺮج ﺧﺎرج ﻋﻦ اﻣﺮﻫﻢ ﺑﻄﻤﻊ او ﺑﺪﻋﻪ ردوه اﱄ ﻣﺎ ﺧـﺮج و ‪ «....‬ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻣﻮاﻓﻖ اﺳﺖ و رواﻳﺖ ﺗﻔﺮﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ و ﺣﺘﻲ ﺑﺪون رداء و ﺟﺎﻣﻪ ﺑﺎ ﺑﻴﻌﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺷﺘﺘﺎﻓﺖ و ﺑﻌﺪ‬
‫از ﺑﻴﻌﺖ ردا و ﺟﺎﻣﻪ را ﺑﺮاي او آوردﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ رواﻳﺖ اﻓﺮاﻃﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪ :‬زﺑﻴﺮ در آﻏﺎز اﻣﺮ ﺑﻴﻌﺖ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻛﺸﻴﺪ و ﻣﺮدم‬
‫را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻨﺪ و ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﺷﺒﺎﻧﮕﺎه ﻫﻤﺮاه ﻓﺎﻃﻤﻪ زﻫﺮا ﺑﻪ ﻣﻨﺎزل اﻧﺼﺎر رﻓﺖ ﺗﺎ آنﻫـﺎ را از‬
‫ﺑﻴﻌﺖ ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﭘﻴﺸﻤﺎن ﻛﻨﺪ و ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻨﺪ و ﻓﺎروق ﻫﻴﺰم و آﺗﺶ ﺑﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ زﻫـﺮا ﺑـﺮده اﺳـﺖ و ﺑـﺎﻻﺧﺮه ﻋﻠـﻲ‬
‫ﻣﺮﺗﻀﻲ را ﺑﺎ ارﻋﺎب و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻌﺪ از ﺷﺶ ﻣﺎه ﻣﺠﺒﻮر ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫـﻴﭻ ﻛـﺪام ﺑـﺎ روﺣﻴـﻪ ﻋﻠـﻲ ﻣﺮﺗﻀـﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﺳﺎزﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1331‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،13‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺳﻪ رواﻳﺖ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪183‬‬
‫»ﭘﺲ از ﺣﻤﺪ ﺧﺪا و درود ﺑﺮ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬اي ﻣﺮدم! ﺑﻲﮔﻤﺎن ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣـﻦ‬
‫واﮔﺬار ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ‪ 1‬ﺷـﻤﺎ ﻧﻴﺴـﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫـﺮ ﮔـﺎه در راه اﻧﺠـﺎم دادن‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي ﻧﻴﻜﻮ ﺑﻮدم ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻣﺮا ﻳﺎري دﻫﻴﺪ و ﻫﺮ ﮔﺎه در راه اﻧﺠﺎم دادن ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﺪي ﺑـﻮدم‬
‫ﻣﺮا ﺑﻪ راه ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري ﺑﻴﺎورﻳﺪ و از ﻛﺞرويﻫﺎي ﻣﻦ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬راﺳﺘﮕﻮ اﻣﻴﻦ اﺳـﺖ و‬
‫درﻏﮕﻮ ﺧﺎﺋﻦ‪ ،‬و آن ﻛﺲ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣـﻦ ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ اﺳـﺖ ﺗـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا ﺣﻖ او را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺮاﻳﺶ ﺑﮕﻴﺮم و آن ﻛﺲ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﺷـﻤﺎ ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا ﺣـﻖ دﻳﮕـﺮان را از او ﺑﮕﻴـﺮم‪ .‬ﻫﺮﻗـﻮﻣﻲ‬
‫ﻣﺒﺎرزه در راه ﺧﺪا را ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارد ﺧﺪا آنﻫﺎ را زﻳـﺮ ﭘﻮﺷﺸـﻲ از ذﻟـﺖ و ﺧـﻮاري ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و ﻓﺴﺎد اﺧﻼق و ﻛﺎرﻫﺎي زﺷﺖ در ﻣﻴﺎن ﻫﺮ ﻗﻮﻣﻲ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻼ اﺳـﺘﺜﻨﺎ‬
‫آنﻫﺎ را ﻓﺮا ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ از ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص اﻃﺎﻋﺎت ﻛﺮدم ﺷﻤﺎ ﻫـﻢ از‬
‫ﻣﻦ اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﮔﺎه ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻜﺮدم‪ ،‬دﻳﮕﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﺷـﻤﺎ‬
‫از ﻣﻦ ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬رﺣﻤﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي اداي ﻧﻤﺎز ﺑﺮﺧﻴﺰﻳﺪ«‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﻳﻦ ﺧﻄﺒﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﺪون ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ زﻳﺎد ﻳﺎ ﻛﻢ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ در ﺗﻤﺎم ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺘﻘﺪﻣﻴﻦ از ﺟﻤﻠـﻪ ﻃﺒـﺮي‪،‬‬
‫ج‪ ،4‬ص ‪ 1337‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 22‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 433‬و ﺳﻴﺮه ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 398‬ذﻛﺮ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬و ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫درﺑﺎره اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ »و ﻟﻴﺖ ﻋﻠﻴﻜﻢ و ﻟﺴﺖ ﺑﺨﻴﺮﻛﻢ« دو ﺑﺤﺚ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اول ﻛﺴـﻲ ﮔﻔﺘـﻪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺟﻬـﺎي »وﻟﻴـﺖ ﻋﻠـﻴﻜﻢ«‬
‫»اﻗﻴﻠﻮﻧﻲ« ﺑﻮده ﻛﻪ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪه در ﺗﻌﻠﻴﻘـﺎت ﻧﻬـﺞاﻟﺒﻼﻏـﻪ ص‪ 27‬آن را رده ﻛـﺮده اﺳـﺖ دوم ﺑﺮﺧـﻲ از اﻫـﻞ ﺟـﺪل و‬
‫ﻛﺸﻤﻜﺶﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ‪ :‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺧﻮدش اﻋﺘﺮاف ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﻧﻴﺴﺖ ﭘﺲ ﭼﺮا زﻋﺎﻣﺖ را ﻗﺒﻮل ﻛﺮده« در ﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻗﺮﻳﻨﻪ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﺑﻌﺪي اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ از ﻣﺠﻤﻮع ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﻧﻴﺴﺘﻢ ﻧﻪ از ﻳﻜﺎﻳﻚ ﺷﻤﺎ و ﻫـﺪف از ﺑﻴـﺎن‬
‫اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻔﻲ اﺳﺘﺒﺪاد و دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺷﻮراﻫﺎي ﻗﺮآﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪184‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺣﻮاﻟﻲ ﻇﻬﺮ روز دوﺷﻨﺒﻪ وﻓﺎت‪ 1‬ﻛﺮد‪ ،‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ)رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻋﻠﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﺑﻘﻴـﻪ ﺑﺰرﮔـﺎن اﺻـﺤﺎب ﺗﺼـﻤﻴﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن روز ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺠﻬﻴﺰ و ﺗﺪﻓﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈـﻮر‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ در ﺧﺎﻧﻪ ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( و ﺑـﺮ ﺑـﺎﻟﻴﻦ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﺟﻠﺴـﻪاي ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬
‫دادﻧﺪ‪ ،2‬اﻣﺎ ﺧﺒﺮ ﻫﻮﻟﻨﺎك ﺗﺠﻤﻊ اﻧﺼﺎر در ﺳﻘﻴﻔﻪ ﺑﻨﻲ ﺳـﺎﻋﺪه اﻓـﺮاد اﻳـﻦ ﺟﻠﺴـﻪ را ﻣﺘﻔـﺮق‬
‫ﻛﺮد‪ ،3‬اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي ﺣـﻞ‬
‫اﺧﺘﻼف ﺑﻪ ﺳﻘﻴﻔﻪ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻋﻠﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و زﺑﻴﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﭘﻴﺮوان آنﻫﺎ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،4‬و در اﺗﺎق ﻋﺎﻳﺸﻪ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ ﺟﻨﺎزه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص در آن ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺗﺎ ﺣﻞ اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﻫﻮلاﻧﮕﻴﺰ و ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﻗﻔﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ 5،‬ﺑﺤﺚﻫﺎي ﺳﻘﻴﻔﻪ‬
‫و ﺑﻴﻌﺖ ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻧﺼﺎر ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﺎ ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب ﻃﻮل ﻛﺸـﻴﺪ و اﻳـﻦ ﺑﻴﻌـﺖ‬
‫ﺧﺎص ﺑﻪ ﻃﻮر ﺿﺮﺑﺘﻲ و ﻓﻘﻂ ﺑﻌﺪ از ﭼﻬﺎر ﭘﻨﺞ ﺳـﺎﻋﺖ از وﻓـﺎت ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص ﺑـﻪ اﺗﻤـﺎم‬
‫رﺳﻴﺪ‪ 6‬و ﻓﺮدا اول وﻗﺖ ﺑﺤﺚﻫﺎ و ﺑﻴﻌﺖ ﻋﺎم )ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و دﻳﮕﺮان( ﺑﻪ اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( آﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ و ﺗﺎ وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﺮ ﺳﻪﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﻘـﻂ ﺑﻴﺴـﺖ و‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 11326‬و ‪ ،1334‬ﺳﻴﺮه ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،397‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،430‬و ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻲ ﻳﻌﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ‬
‫اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ص‪ 80‬و ‪ 81‬و ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.24‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 11326‬و ‪ ،1334‬ﺳﻴﺮه ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،397‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،430‬و ﻣﺴﻨﺪ اﺑﻲ ﻳﻌﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ‬
‫اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ص‪ 80‬و ‪ 81‬و ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.24‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪185‬‬
‫ﭼﻬﺎر‪ 1‬ﺳﺎﻋﺖ از وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ صﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ اﻧﺘﺨـﺎﺑﻲ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻫﻤﺮاه ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب و ﺧﻮﻳﺸﺎن ﻧﺰدﻳﻚ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺠﻬﻴـﺰ‬
‫و ﺗﺪﻓﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪازﻇﻬﺮ ﻫﻤﺎن روز )روز ﺳﻪﺷﻨﺒﻪ‪ (2‬ﭘﺲ از آن ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم اﺻﺤﺎب‪ ،‬اول ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﺳﭙﺲ ﺑﻘﻴﻪ ﻣﺮدان و ﺑﻌﺪ زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺮ اﻳﺸﺎن ﻧﻤﺎز ﮔﺬاردﻧﺪ‪،‬‬
‫و آﺧﺮﻳﻦ ﻧﮕﺎه وداع ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ اﺣﺘﺮام و ﺑـﺎ ﺷـﻜﻮه و ﻋﻈﻤـﺖ ﺑـﻲﻣﺎﻧﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺟﻨﺎزه ﻣﻘﺪس ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺧﺪاص را در اﺗﺎق ﻋﺎﻳﺸـﻪ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﻪ ﺧـﺎك‬
‫ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺰاران درود ﺑﺮ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ و آﺧﺮﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺧﺪا و ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻳﺎران ﺑﺎوﻓـﺎ و‬
‫ﺟﮕﺮ ﺳﻮﺧﺘﻪ و ﻓﺪاﻛﺎر او ﺑﺎد‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در زﻣﺎن اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺸﻴﻴﻊ ﺟﻨﺎزه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪،‬‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﺟﻬﺖ اﺟﺮاي ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺆﻛﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد ﺳﭙﺎه اﺳـﺎﻣﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺮﺣﺪات اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم‪ ،‬اﻋﺰام ﮔﺮدد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺟﺎرﭼﻲ دﺳﺘﻮر اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﺳﻴﺮه اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 433‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1326‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از واﻗﺪي و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 23‬و ﺳـﻴﺮه ﺣﻠﺒﻴـﻪ‪،‬‬
‫ج‪ ،3‬ص‪ 403‬از اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻣﺮاﺟﻊ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ‪ :‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ صروز دوﺷﻨﺒﻪ ﺣﻮاﻟﻲ ﻇﻬﺮ ﻳﺎ ﺑﻌﺪازﻇﻬﺮ وﻓـﺎت ﻓﺮﻣـﻮده و روز‬
‫ﺳﻪﺷﻨﺒﻪ ﺣﻮاﻟﻲ ﻇﻬﺮ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪه ﺳﺖ و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ در ج‪ ،5‬ص‪ ،271‬از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص روز دوﺷﺘﺒﻪ وﻓﺎت ﻓﺮﻣﻮده و ﺷﺐ ﺳﻪﺷﻨﺒﻪ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪ ﺳﭙﺲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ ﻗﻮل ﻛﺎﻣﻼً ﻏﻠﻂ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﮔﻮﻳﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻌﺪ از ﺳﻪ روز از وﻓﺎﺗﺶ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻏﻠﻂ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮدن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺳـﻪ روز‬
‫ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ و رواﻳﺘﻲ اﺳﺖ ﻏﺮﻳﺐ و ﻧﺎدرﺳﺖ و ﻛﺴﻲ آن را ﻗﺒﻮل ﻧﻜﺮده اﺳﺖ آن ﮔﺎه ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺻﺤﻴﺢﺗـﺮﻳﻦ ﺣـﺮف‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻌﺪازﻇﻬﺮ روز دوﺷﻨﺒﻪ وﻓﺎت ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎﻋﺎت ﺷﺐ ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ ﺑـﻪ ﺧـﺎك ﺳـﭙﺮده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪186‬‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( را در ﺷﻬﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﻮد ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد اﻳﻦ ﺳﭙﺎه و از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪،1‬‬
‫در اردوﮔﺎه )ﺟﺮف‪ ،‬ﺷﺶ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﻣﺪﻳﻨﻪ( ﺑﻪ دور ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﻫﺠـﺪه ﺳـﺎﻟﻪ )اﺳـﺎﻣﻪ( ﺟﻤـﻊ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺮﻣﺎن ﺣﺮﻛﺖ آنﻫﺎ را ﺻﺎدر ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻧﺎﮔﺎه ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﻴﺎه ﭘﻮﺳﺖ و ﻫﺠﺪه ﺳﺎﻟﻪ و ﭘﺮﻓﺮاﺳﺖ از ﻣﻴﺎن اﻓﺮاد ﺳﭙﺎه ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( را ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر‪ 2‬داد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑﺮوﻳـﺪ و ﺑـﻪ او‬
‫ﻋﺮض ﻛﻨﻴﺪ‪» :‬ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ در ﺧﻄﺮ ﺟﺪي ﺣﻤﻠﻪ ﻗﺒﺎﻳﻞ )ﻋﺒﺲ و ذﺑﻴﺎن( و ﺑﻘﻴﻪ ﻗﺒﺎﺋـﻞ ﻣﺮﺗـﺪ‬
‫واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺣﺘﻲ ﺑﺮاي ﻣﺮﻛﺰ ﻫﻢ اﻣﻨﻴﺖ داﺧﻠﻲ ﻧﺪارﻳﻢ‪ ،‬اﻋﺰام اﻳﻦ ﺳﭙﺎه‬
‫و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﺑﻪ ﺳﺮﺣﺪات اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،«3‬در ﺣـﺎل‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺳﻮي اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﻧﺼﺎر‪ 4‬ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ او‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﮔﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻜـﺮد‪ ،‬ﺑـﻪ او ﻋـﺮض‬
‫ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺎي اﺳﺎﻣﻪ )ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻫﻴﺠـﺪه‪ 5‬ﺳـﺎﻟﻪ( ﻳـﻚ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﺳـﺎلدﻳـﺪه و ﻣﺠـﺮب و‬
‫آزﻣﻮدهاي را ﺑﺮاي ﺳﭙﺎه ﺑﮕﻤﺎرد«‪ .‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ اﻳﻦ دو ﭘﻴﺎم ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺮﮔﺸﺖ و‬
‫ﭘﻴﺎمﻫﺎ را ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻋﺮض ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1352‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 25‬و ﻓﺎروق‪ ،‬ص‪.80‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،26‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1325‬اﻳﻦ ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﺼﺮﻳﺢ دارﻧﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه‬
‫ﺳﭙﺎه ﻳﺎ ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺳﭙﺎه از ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ از ﻃﺮف ﺧﻮد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه و از ﻃﺮف ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﺑـﻮده ﻧـﻪ از ﻃـﺮف ﻓـﺎروق و‬
‫ﻓﺎروق ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رﻋﺎﻳﺖ اﻧﻀﺒﺎط در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﭘﻴﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ رﺳﺎﻧﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪187‬‬
 ‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در راه اﺟﺮاي ﻓﺮﻣﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺧﻮد‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﭘﺎﺳﺦ ﭘﻴﺎم اﺳﺎﻣﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﺴﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﺒـﻮدن‬
‫ﻧﻴﺮوي ﻣﺤﺎﻓﻆ‪ ،‬ﮔﺮگﻫﺎ و ﺳﮓﻫﺎ‪ ،1‬ﺑﺪن ﻣﺎ را ﺑﺪراﻧﺪ و ﭘﺎره ﭘﺎره ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣـﺄﻣﻮرﻳﺘﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﭙﺎه داده اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ اﺟﺮا ﮔﺮدد«‪ ،‬و در ﭘﺎﺳﺦ ﭘﻴﺎم ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﻧﺼﺎر ﻣﺒﻨـﻲ‬
‫ﺑﺮ ﻋﺰل اﺳﺎﻣﻪ‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺣﺪي ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ از ﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪،‬‬
‫و رﻳﺶ‪ 2‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﻪ ﺗﻨﺪي ﮔﺮﻓﺖ و ﺑـﺮ او ﻓﺮﻳـﺎد ﻛﺸـﻴﺪ ﻛـﻪ‪» :‬اي ﭘﺴـﺮ‬
‫ﺧﻄﺎب ﻣﺎدرت ﺑﻪ ﻋﺰاﻳﺖ ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ! اﺳﺎﻣﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهاي اﺳﺖ ﻛﻪ رﺳﻮل اﷲص او را ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه‬
‫اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻻ ﺗﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ ﻣﻦ او را ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﻨﻢ!!«‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬اﻳﻦ اﻋﺠﻮﺑﻪ ﺑﺎ اﺑﻬﺖ و زورﻣﻨﺪ‪«،‬ﺗﺎ رﻳﺶ ﺧﻮد را از دﺳـﺖ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻴﺮون آورد‪ ،‬ﻓﻮراً ﺑﻪ اردوﮔﺎه ﺑﺮﮔﺸﺖ و وﻗﺘﻲ از او ﭘﺮﺳـﻴﺪﻧﺪ ﭼـﻪ‬
‫ﻛﺮدي؟ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎدراﻧﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﺰاﻳﺘﺎن ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮوﻳـﺪ دور ﺷـﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ از ﺧﻠﻴﻔـﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصدرﺑﺎره ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﭼﻪﻫﺎ دﻳﺪم!!‪ «3‬و ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﺧﻠﻴﻔﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻫﻤﺮاه ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ وارد اردوﮔﺎه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻓﺮﻣـﺎن ﺣﺮﻛـﺖ ﺳـﭙﺎه را‬
‫ﺻﺎدر ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد ﭘﻴﺎده اﺳﺖ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ 4‬ﺟﻠﻮ اﺳﺐ او را در‬
‫دﺳﺖ دارد در رﻛﺎب ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه )اﺳﺎﻣﻪ( ﻛﻪ ﺳﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻧﻘﻄﻪ دور از اردوﮔﺎه ﺳﭙﺎه را‬
‫ﺑﺪرﻗﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬آن ﮔﺎه ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را ﺑﻪ ﻳﺎد اﺳﺎﻣﻪ ﻣﻲآورد و دﺳﺘﻮر ﻣﻬﻤـﻲ ﺑـﻪ‬
‫او ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و در آﺧﺮﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ وداع از ﺳﭙﺎه اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ اﺳـﺎﻣﻪ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ص‪ ،1352‬ج‪ ،4‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.26‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ص‪ ،1353‬ج‪ ،4‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.305‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪188‬‬
‫»اﮔﺮ اﺟﺎزه دﻫﻴﺪ و ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄـﺎب )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪ 1‬را ﺑـﺮاي ﻫﻤﻜـﺎري‬
‫ﺧﻮﻳﺶ در اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت ﻻزم ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮداﻧﻢ‪ ،‬اﺳﺎﻣﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺮده و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺧﺪﻣﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ)رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و ﻛﺴﻲ ﻫﻢ ﺗﻌﺠﺐ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﺮﺑﺎز ﺻﻔﺮ در ﺳﭙﺎه اﺳﺎﻣﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﺑﻪ ﭘﺴـﺖ‬
‫وزارت‪ 2‬و ﻣﻘﺎم ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﺎﺋـﻞ آﻣـﺪه اﺳـﺖ زﻳـﺮا در ﺣﻜﻮﻣـﺖ اﺳـﻼم‬
‫ﭘﺴﺖﻫﺎ و ﻣﻘﺎمﻫﺎي ﻋﺎﻟﻲ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺰﻳﺖ ﻣﺎدي را ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬وزﻳﺮ و ﻣﻌـﺎون و اﺳـﺘﺎﻧﺪار و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻧﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ ﻣﺎﻫﺎﻧـﻪ و ﺟﻴـﺮه ﺑﻴﺸـﺘﺮي دارﻧـﺪ ﻧـﻪ اﻟﻘـﺎب و‬
‫ﺗﺸﺮﻳﻔﺎت ﺧﺎص و ﻧﻪ اﻣﺮ و ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺧﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻠﻜﻪ اﺑﺰار و ادوات و ﭘـﻴﭻ‬
‫و ﻣﻬﺮه دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺘﺤﺮﻛﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻈﻢ و ﺳﺮﻋﺖ و ﺣﺮﻛﺖ اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎه اﻳﺠﺎب ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‬
‫ﻫﺮ اﺑﺰاري و ﻫﺮ ﭘﻴﭻ و ﻣﻬﺮهاي در ﻫﺮ ﺟﺎي آن ﻗﺮار ﮔﻴﺮد ﺑﺎﻳـﺪ در ﻫﻤـﺎن ﻧﻘﻄـﻪ ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬
‫ﮔﻤﺎرده ﺷﻮد‪،‬و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از آن اﺑﺰار و ﭘﻴﭻ و ﻣﻬﺮهﻫـﺎﻳﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﻪ درد‬
‫ﺧﻴﻠﻲ از ﺟﺎﻫﺎي اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﻣﻲﺧﻮرد‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﻢ و اﻧﻀـﺒﺎط‬
‫ﻋﻼﻗﻪ ﻋﺠﻴﺒﻲ دارد‪ ،‬و ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ را ﺗﺎ ﮔﺮو ﮔﺬاﺷﺘﻦ رﻳﺶ‪ 3‬ﺧﻮﻳﺶ اﺟﺮا ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ وﻇﻴﻔﻪ ﺳﺮﺑﺎزي اﺳﺖ‪ ،‬از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ ﻫﻢ ﻛﻪ در ﻃﺮح ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎي ﺟﻨﮕـﻲ ﻣﻬـﺎرت‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،27‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1353‬‬
‫‪2‬ـ ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 58‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص‪ ،81‬ﻓﺎروق در ﻣﻘﺎم وزارت اﺑﻮﺑﻜﺮ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻐﺰ ﻣﺘﻔﻜﺮ و ﮔـﻮش‬
‫اﻃﺎﻋﺖ و زﺑﺎن ﺑﻴﺎن ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻗﺪرت و اﺧﺘﻴﺎرات او ﮔﺎﻫﻲ ﻓﺮاﺗﺮ از ﻗﺪرت اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدد از ﺣﻤﻠﻪ ‪:‬‬
‫»ﻋﺒﻴﺪ در ﻛﺘﺎب اﻻﻣﻮال‪ ،‬ص‪ ،276‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،116‬ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻓﺮﻣﻨﻲ ﻳﻚ ﻗﻄﻌﻪ زﻣﻴﻦ ﺧﺎﻟﺼﻪ را‬
‫ﺑﻪ ﻃﻠﺤﻪ داد و ﻃﻠﺤﻪ ﻓﺮﻣﺎن را ﺑﺮاي اﻣﻀﺎء ﺑﻪ ﻧﺰد ﻓﺎروق آورد و ﻓﺎروق ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﻣﻦ آن را اﻣﻀﺎء ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﭼﺮا اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ زﻣـﻴﻦ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ ﻳﻜﺎﻳﻚ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻳﻚ ﻗﻄﻌﻪ زﻣﻴﻦ دارﻧﺪ؟ ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻫﺴﺘﻲ ﻳـﺎ ﻋﻤـﺮ؟‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻤﺮ و ﭼﻮن او ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﺒﻮده زﻣﻴﻦ ﻣﺎل ﺗﻮ ﻧﻴﺴﺖ«‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ص‪ ،1352‬ج‪ ،4‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.26‬‬

‫‪189‬‬
‫ﻛﺎﻣﻞ‪ 1‬دارد ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ وﻇﻴﻔﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﺳﺖ و ﻫـﻢ ﭼﻨـﺎن ﻛـﻪ از ﺣﻴـﺚ درك و ﻫـﻮش و‬
‫ﻓﺮاﺳﺖ و ﺻﺮاﺣﺖ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ وﻇﻴﻔﻪ وزارﺗﺖ و ﻣﻌﺎوﻧﺖ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺣﻴﺚ ﺻﻼﺑﺖ ﺣﻖﺧـﻮاﻫﻲ‬
‫و ﻋﺪاﻟﺖﺟﻮﻳﻲ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ وﻇﻴﻔﻪ ﻗﻀﺎوت اﺳﺖ‪ ،‬و از ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺎت اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄـﺎب‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﺎﻫﻲ ﺳﺮﺑﺎز ﺳﭙﺎه اﺳﺎﻣﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﺎﻫﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﮔﺎﻫﻲ‬
‫وزﻳﺮ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﻲ ﻗﺎﺿﻲ ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ 2‬و روزي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻣـﻲﺷـﻮد‬
‫ﻛﻪ دو ﻗﺎره ﻋﻈﻴﻢ ﺟﻬﺎن )اﻓﺮﻳﻘﺎ و آﺳﻴﺎ( در زﻳﺮ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ او ﻗﺒﻀﻪ ﻣـﻲﮔﺮدﻧـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ در ﻫﻤـﻪ‬
‫ﺣﺎلﻫﺎ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﺎن ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋـﻴﻦ اﻳـﻦ ﻛـﻪ ﺟـﺰ‬
‫رﺿﺎي ﺧﺪا و رﺿﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاص ﻫﻴﭻ ﺧﻮاﺳﺘﻪ دﻳﮕﺮي را ﻧـﺪارد‪ ،‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣـﺎﻓﻮق‬
‫ﺧﻮد در ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻧﻀﺒﺎط و اﺣﺘﺮام‪ ،‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻳﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮﻳﺶ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﺮﺣﻢ و ﺗﻮاﺿﻊ‬
‫و ﻋﺪاﻟﺖ و ﻣﺴﺎوات ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﺰارش ﺷﻮرشﻫﺎ و آﺷﻮبﻫﺎ ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﭘﺲ از اﻋﺰام ﺳﭙﺎه اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﺣﺪات روم‪ ،‬اﺧﺒـﺎر ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮﻧﻲ ﺑـﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ ﺳـﺮازﻳﺮ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ و در ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ از اﻧﺘﻈـﺎر‬
‫ﻫﻢ دور ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺑﻪ او ﮔﺰارش ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﻗﺒﺎﻳﻠﻲ ﻛﻪ در ﺑﻴﻦ ﻣﻜﻪ و ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﻃﺎﺋﻒ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﻛـﻼً ﺑـﻪ اﺳـﻼم وﻓـﺎدار‬
‫ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻗﺒﺎﻳﻞ‪ ،‬ﻣﺰﻳﻨﻪ‪ ،‬ﻏ‪‬ﻔﺎر‪ ،‬ﺑﻠﻲ‪ ،‬اﺷﺠﻊ‪ ،‬اﺳﻠﻢ و ﺧﺰاﻋﻪ ﻛﻪ از ﺣﻮزه اﻳﻦ ﺳـﻪ‬
‫ﺷﻬﺮ ﻫﻢ ﺗﺎ ﺣﺪي دور ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﺑﻪ اﺳﻼم وﻓﺎدار ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪.3‬‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوي‪ ،‬ص‪.74‬‬

‫‪2‬ـ اﻻﺳﺘﻴﺼﺎب‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،215‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،215‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1478‬‬
‫‪3‬ـ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.99‬‬

‫‪190‬‬
‫‪2‬ـ ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ و ﺷﻬﺮ ﻃﺎﺋﻒ ﻧﻴﺰ در آﻏﺎز اﻧﺘﺸﺎر ﺧﺒـﺮ رﺣﻠـﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص درﺻـﺪد‬
‫ﺷﻮرش ﺑﺮآﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﻬﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ 1‬ﺧﻄﻴﺐ ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب در ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ‪ ،‬و ﻋﺜﻤـﺎن ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺎص‪ 2‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﻃﺎﺋﻒ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﺮاد ﺧﻄﺎﺑﻪﻫﺎي ﺗﻜﺎن دﻫﻨﺪه‪ ،‬و ارﺷﺎد و ﺗﻮﺟﻴـﻪ‬
‫ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﺎن اﻳﻦ دو ﺷﻬﺮ را ﺳﺮﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺸﺎﻧﺪه و ﻣﺠﺪداً وﻓﺎداري اﻳﻦ دو ﺷﻬﺮ‬
‫را ﺑﻪ اﺳﻼم اﻋﻼم ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﺑﻘﻴﻪ ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻋﺮب‪ ،‬ﻛﻪ از ﺣﻮزه اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑـﻪ ﻛﻠـﻲ دور ﺑـﻮده و ﺗـﺎزه ﻣﺴـﻠﻤﺎن‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ اﺳﻼﻣﻲ در آنﻫﺎ رﺳﻮخ ﭘﻴﺪا ﻧﻜﺮده‪ ،‬و از راه ﻫﻤﺮﻧﮕﻲ ﺑﺎ دﻳﮕﺮان ﻳﺎ ﺑﻴﻢ و‬

‫اﻣﻴﺪﻫﺎي ﻣﺎدي اﺳﻼم را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﻧـﺪ {} ~ _` ‪f e d c b a‬‬

‫‪ z‬اﻟﺤﺠﺮات‪ 14 :‬ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻗﺒﺎﺋﻞ‪ 3‬از دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ )ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ(‪.‬‬
‫‪4‬ـ در ﭼﻬﺎر ﻣﺤﻞ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ اَﺳ‪‬ﻮ‪‬د ﻋ‪‬ﻨْﺴﻲ در ﻳﻤﻦ‪ ،‬ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ در ﻳﻤﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺳﺠﺎح دﺧﺘـﺮ‬
‫ﺣﺎرث در ﺑﻨﻲ ﺗﻤﻴﻢ و ﻃﻠﻴﺤﻪ در ﺑﻴﻦ اﺳﺪ ﻏﻄﻔﺎن‪ 4‬ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﺎ اﻧﺒﻮه ﺑﻲﺷﻤﺎري از ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫ﺧﻮﻳﺶ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻣﺮﺗﺪ و از دﻳﻦ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ را در ﺧﻮد ﺟﺬب ﻛـﺮدهاﻧـﺪ و در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺻﻒآراﻳﻲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻧﺎﺑﻮد ﻛﺮدن اﺳﻼم از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭘﻴﺸﻲ ﻣﻲﺟﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬و‬
‫در ﺟﻮ ﮔﺰارش ﻫﻤﻴﻦ اﺧﺒﺎر از ﻃﺮف ﻗﺒﺎﺋـﻞ ﻣﺠـﺎور ﻣﺪﻳﻨـﻪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ ﻋـﺒﺲ و ذﺑﻴـﺎن و‬
‫ﻫﻢﭘﻴﻤﺎﻧﺎن آنﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲرﺳﺪ‪» :‬ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣـﺎ را‬
‫از ﻓﺮﻳﻀﻪ زﻛﺎت ﻣﻌﺎف ﻛﻨﻴﺪ ﺣﺎﺿﺮ ﻫﺴﺘﻴﻢ دوش ﺑﻪ دوش ﺷﻤﺎ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﺑﺠﻨﮕـﻴﻢ‪،‬‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،404‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 4‬و ‪.5‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻫﻮزان و ﺳﻠﻴﻢ و ﻋﺎﻣﺮ و ﻣﺮدم ﺑﺤﺮﻳﻦ و ﻣﻬﺮه ﻋﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1391‬و ‪ 1449‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﺑﺎﻣﺪاد اﺳﻼم‪ ،‬دﻛﺘﺮ زرﻳﻦﻛﻮب‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.72‬‬

‫‪191‬‬
‫و اﮔﺮ زﻛﺎت را از ﻣﺎ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﺷﻤﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ ﺑﻠﻜﻪ در اﺳﺮع وﻗﺖ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﭘﺲ از اﺷﻐﺎل ﺷﻬﺮ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺷﻬﺮ و ﺣﻮﻣﻪ را در دﺳﺖ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ«‪.‬‬

‫ﻧﻈﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﭘﺮداﺧﺖ زﻛﺎت ﺧﻮدداري‬

‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ اﻳﻦ ﻗﺒﺎﺋـﻞ را ﺑـﻪ ﻣﺸـﻮرت ﮔﺬاﺷـﺖ‪،2‬‬
‫ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 3‬در رأس ﺟﻤﻌﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﺑﻮدن و ﺿﻊ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن و ﻧﻴـﺎز‬
‫ﻣﺒﺮم اﻫﻞ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻣﺠﺎور و ﺑﺎ ﺑﺮآوردن ﺧﻮاﺳـﺘﻪ آنﻫـﺎ ﻧﻈـﺮ داد‪ ،‬ﺗـﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﻫﻤﻜﺎري آنﻫﺎ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻓﻘﻂ زﻛﺎت ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎم‬
‫اﻋﻤﺎل و ﻋﻘﺎﻳﺪ دﻳﻦ اﺳﻼم دﺷﻤﻨﻲ‪ 4‬دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﺟﻬـﺖ ﭘﻴﺸـﺒﺮد‬
‫اﻫﺪاف ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬و ﺻﺮفﻧﻈﺮ از اﻣﻮال در ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﻨﮕﻲ )ﺷﺒﻴﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻮﻟﻔﻪ اﻟﻘﻠﻮب‬
‫و ﻏﻴﺮه( ﭼﻴﺰ ﻣﻌﻘﻮﻟﻲ ﺑﻮد و ﻃﺮﻓﺪاران ﺑﺴﻴﺎري را ﻫﻢ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪﺗﺮ و ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﺪ‪ ،‬و ﻣـﻲداﻧﺴـﺖ ﻛـﻪ ﻗﺒـﻮل اﻳـﻦ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻗﺒﻮل ﺗﺠﺰﻳﻪ دﻳﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ و اﺳـﻼم ﻫـﻢ ﺗﺠﺰﻳـﻪﭘـﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴـﺖ ﺑـﺮ‬
‫ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻃﺮﻓﺪاران ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪا اﮔـﺮ از ﺗﻤـﺎم زﻛـﺎﺗﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1371‬‬

‫‪2‬ـ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.134‬‬
‫‪3‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 6‬و ‪ 7‬و ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.59‬‬
‫‪4‬ـ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.82‬‬

‫‪192‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص دادهاﻧﺪ ﻳﻚ زاﻧﻮﺑﻨﺪن ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﻳﺎ ﻳﻚ ﺑﺰﻏﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ ﻛﻨﻨﺪ ﺑـﺎ آنﻫـﺎ ﻣـﻲﺟﻨﮕـﻴﻢ!‪«1‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ ﻫﻨﻮز از ﻋﻤﻖ اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑـﻮد‬
‫ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﺑﺨﺶ اول اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﺮد و ﺧﻄﺎب ﺑـﻪ اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :2‬ﺗﻮ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﺠﻮزي ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﻲﺟﻨﮕﻲ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣـﻮده اﺳـﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﻪ ﻣﻦ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﺠﻨﮕﻢ ﺗﺎ ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ‪» :‬ﻻاِﻟـﻪ اِﻻﱠ اﷲ و َا ﱠن ُﳏ َ ﱠﻤـﺪ ًا‬
‫َر ُﺳ ُ‬
‫ﻮل اﷲِ« و ﻫﺮ ﮔﺎه ﻛﺴﻲ اﻳﻦﻫﺎ را ﮔﻔﺖ ﻣـﺎل و ﺧـﻮن او در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻣـﻦ ﻣﺼـﻮﻧﻴﺖ ﭘﻴـﺪا‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﺴﺎب آنﻫـﺎ ﺑـﺮ ﺧﺪاﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻻزم داﻧﺴﺖ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﺑﻴﺎن ﻛﻮﺗﺎه ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را در‬
‫ﺟﺮﻳﺎن واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻄﻠﺐ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﻫﺮ ﻛﺴـﻲ در‬
‫ﺑﻴﻦ ﻧﻤﺎز و زﻛﺎت ﺟﺪاﻳﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮد ﺑﺎ او ﻣـﻲﺟـﻨﮕﻢ‪ ،3‬زﻳـﺮا زﻛـﺎت ﺣـﻖ ﻣـﺎل اﺳـﺖ و‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده ﻣﮕﺮ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﻖ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت« ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( از ﺷـﻨﻴﺪن‬
‫ﺑﻴﺎن اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﻬﻤﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﻣﺮ ﻣﺎﻟﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜـﻪ ﻣﻮﺿـﻮع‬
‫ﺗﺠﺰﻳﻪ اﺳﻼم اﺳﺖ و ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص از ﻫﻴﺌﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﺛﻘﻴﻒ‪ ،‬اﺳﻼم ﻣﻨﻬﺎي ﻧﻤﺎز‬
‫را ﻗﺒﻮل ﻧﻜﺮد‪ 4‬اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﻧﻴﺰ ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﻼم ﻣﻨﻬﺎي زﻛـﺎت‬
‫را از ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻗﺒﻮل ﻧﻜﻨﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﻳﻘﻴﻦ ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮدم ﻛـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،6‬اﻳﻦ ﺗﺮدﻳﺪ )ﻳﻚ زاﻧﻮﺑﻨﺪ ﻳﺎ ﻳﻚ ﺑﺰﻏﺎﻟﻪ( ﺗﻔﺎوت رواﻳﺖﻫﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ )ﻋﻘـﺎﻻ‬
‫= زاﻧﻮﺑﻨﺪ( و ﺑﺮﺧﻲ )ﻋﻨﺎﻗﺎ = ﺑﺰﻏﺎﻟﻪ( رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺣﻴﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ ،59‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪ 82‬و ﻗﺴﻄﻼﺗﻲ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.6‬‬
‫‪3‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،7‬و ﺣﻴﺎت ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.59‬‬
‫‪4‬ـ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،135‬و ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.6‬‬

‫‪193‬‬
‫ﺧﺪا ﺳﻴﻨﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﻓﺮاﺧﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺟﻨﮓ را‬
‫ﺣﻖ داﻧﺴﺘﻢ« ﺣﻖﺑﻴﻨﻲ ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن داد‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺎﺳﺦ رد ﺑﻪ آن ﻗﺒﺎﺋﻞ داد‪ ،‬و ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑـﺎ آنﻫـﺎ ﺗﺼـﻤﻴﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬و ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 1‬و زﺑﻴﺮ و ﻃﻠﺤﻪ و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑـﻦ ﻣﺴـﻌﻮد را در رأس‬
‫ﻫﻴﺌﺖﻫﺎي ﺗﺄﻣﻴﻨﻲ در ﮔﺬرﮔﺎهﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ در‬
‫ﺣﺎل آﻣﺎده ﺑﺎش ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻫﻤﻮاره در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔﺮدﻧـﺪ و ﻃـﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸـﻴﺪ ﻛـﻪ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧـﺎن‬
‫دروازهﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻃﻠﻴﻌﻪ ﺳﭙﺎه ﻗﺒﺎﺋـﻞ ﻣﻬـﺎﺟﻢ را در‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺷﻬﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدهاﻧﺪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺨﺼﺎً در رأس ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻛـﻪ در اﻳـﻦ‬
‫روزﻫﺎ ﮔﺮد آورده ﺑﻮد ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﻗﺒﺎﺋﻞ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ 2‬و ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺷﺒﻴﺨﻮن و ﺣﻤـﻼت ﺿـﺮﺑﺘﻲ و‬
‫ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ آن ﻗﺒﺎﺋﻞ را ﺑﻪ ﺗﺴﻴﻠﻢ ﻛﺎﻣﻞ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﻧﺎﭼﺎر ﻛـﺮد و زﻛـﺎت را از‬
‫‪3‬‬
‫ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮدم ﻣﺪﻳﻨـﻪ از اﻳـﻦ ﭘﻴـﺮوزي ﺣﻴـﺮتاﻧﮕﻴـﺰ ﻛـﻪ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﻪ ﺣﻜﻤـﺖ و ﺷـﻬﺎﻣﺖ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺼﻴﺐ آنﻫﺎ ﺷﺪه در اﻣﻴﺪ و ﺷـﺎدي ﻏـﺮق ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻧﺎﮔـﺎه ﺳـﭙﺎه‬
‫ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪ اﺳﺎﻣﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻛﺎﻣﻞ از ﺳﺮﺣﺪات روم ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺑﺴـﻴﺎري‬
‫در ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﺳﭙﺎه و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﺪ و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻴﺶ از ﭘـﻴﺶ در اﻣﻴـﺪ و‬
‫ﺷﺎدي ﻏﺮق ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪ 1371‬و ﻧﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.40‬‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 41‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1372‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.311‬‬

‫‪194‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ دادن ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻣﺠﺎور ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﺑﺮﮔﺸـﺘﻦ ﺳـﭙﺎه‬
‫ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪ اﺳﺎﻣﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪن ﻃﻮﻓﺎن ﺗﻤﺎم ﺑﻠﻮاﻫﺎ و آﺷﻮب ﻫﺎي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح ﺳـﺎﺑﻖ در‬
‫ﻋﺮض و ﻃﻮل ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺑﻮد اﺑﺘﻜﺎر ﻋﻤﻞ در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﺗﻤﺎم ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ‬
‫اﺳﻼم را ﺑﻪ دوازده ﺳﭙﺎه ﺑﺰرگ ﺗﻘﺴﻴﻤﺲ ﻧﻤﻮد و ﻳﺎزده‪ 1‬ﺳﭙﺎه را ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻳﻜﻲ‬
‫از ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ ﻣﺠﺮب و ﺑﺎﺳﺎﺑﻘﻪ ﺑﻪ ﻛﺸﺘﺎر و ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ ﻣﺪﻋﻴﺎن ﻧﺒﻮت ﻛﺎذب و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻫﻮاداران‬
‫آنﻫﺎ و ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ ﻣﺮﺗﺪﻳﻦ در ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﻋﺰام ﻧﻤﻮد و ﺧﻮد در رأس ﻳﻚ ﺳـﭙﺎه‬
‫‪2‬‬
‫در ﻣﺤﻞ ﺳﺘﺎد ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺟﻨﮕﻲ )ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ( ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻳﺎزده ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺧﻮد رﺳﻴﺪﻧﺪ و ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺟﻨﮕﻲ را آﻏﺎز ﻧﻤﻮدﻧﺪ و‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺷﺘﺮﺳﻮاران ﺑﻴﺎﺑﺎنﭘﻴﻤﺎ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ارﺗﺒـﺎط‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و دﺳﺘﻮرات ﻻزم را درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ 3‬در ﻃﻲ ﻣﺎهﻫﺎ ﺟﻨﮓﻫـﺎي ﺧـﻮﻧﻴﻦ و ﻧﺸـﺎن‬
‫دادن ﻗﺪرت اﻳﻤﺎن و ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺷـﺠﺎﻋﺖ و ﻣﻬـﺎرت ﺟﻨﮕـﻲ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪﺗﺮﻳﻦ‪ ،‬دﺷـﻤﻨﺎن اﺳـﻼم‬
‫)ﻣﺴﻠﻴﻤﻪ ﻛﺬاب( ﺑﺎ ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻚ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﻃﺮﻓﺪاران او ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ 4‬را ﻗﺒﻮل ﻛﺮد و ﺑﻘﻴﻪ‬
‫ﻳﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺷﺪﻧﺪ ﻳﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ 5‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﺧﺎرج ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻣﺘﻮاري ﺷﺪﻧﺪ‬
‫و ﺗﻤﺎم ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه از ﻟﻜﻪ ﻛﻔﺮ و ارﺗﺪاد ﭘﺎك ﮔﺮدﻳـﺪ و در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﺑـﻴﺶ از ﻳـﻚ ﻫـﺰار و‬
‫دوﻳﺴﺖ ﻧﻔﺮ از ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر و اﻫﻞ ﻗﺒﺎ ﺑﻪ درﺟﻪ ﺷـﻬﺎدت ﻧﺎﺋـﻞ ﮔﺮدﻳﺪﻧـﺪ‪ 6‬و ﻓـﺎروق‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1371‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.41‬‬
‫‪2‬ـ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.148‬‬
‫‪3‬ـ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.1048‬‬
‫‪4‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1431‬و ‪ 1390‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 45‬و ‪ ،73‬اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ﺳﻴﺪ اﺣﻤﺪ‬
‫دﺣﻼن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.17‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪195‬‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻃﻮل ﺟﻨﮓﻫﺎي ارﺗـﺪاد و ﭘـﺎكﺳـﺎزي ﺷـﺒﻪ ﺟﺰﻳـﺮه از ﻟﻜـﻪ ﻛﻔـﺮ و‬
‫ﺑﻲاﻳﻤﺎﻧﻲ و در ﺗﻤﺎم دوره ﺧﻼﻓﺖ اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( وزﻳـﺮ ﻣﺸـﺎور اﺑﻮﺑﻜﺮﺻـﺪﻳﻖ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻮد و درك و ﻓﺮاﺳﺖ و ﻧﺒﻮغ ﻓﻜﺮي او درﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓـﺖ و‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ﺳﻪ ﻣﻮرد اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻗﺒﻮل ﻧﻈﺮ او ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﻳﻜـﻲ از اﻳـﻦ‬
‫ﺳﻪ ﻣﻮرد را ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﻲ ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﺎز ﻗﺒﻮل ﻛﺮد ﻳﻜﻲ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋـﺰل ﺧﺎﻟـﺪ از ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ‬
‫ﺳﭙﺎه و دﻳﮕﺮي درﺑﺎره ﺟﻤﻊ ﻛﺮدن ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﻣﻜﺘـﻮب و دﻳﮕـﺮي درﺑـﺎره‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺳﻮاﺑﻖ و ﻣﺮاﺗﺐ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﻴﺪ اﺧﺘﺼـﺎر از آنﻫـﺎ ﺑﺤـﺚ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ‬
‫ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ ﻳﻜﻲ از ﺟﻨﮕـﺎوران ﺑﺴـﻴﺎر ﺷـﺠﺎع و ورزﻳـﺪه ﻗـﺮﻳﺶ ﺑـﻮد ﻛـﻪ در‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺠﺎع و ورزﻳﺪه ﺑﻮد در ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺑﺪر‪ ،‬اﺣﺪ و ﺧﻨﺪق در ﺻﻒ ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ‬
‫ﻗﺮار داﺷﺖ و ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎﻳﻲ را ﺑـﺮاي ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ وﺟـﻮد آورد‪ 1‬و ﻳـﻚ ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ از‬
‫)ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ( و دو ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ دﻳﻦ اﺳﻼم را درك ﻛﺮد و ﻋﻠﻴﺮﻏﻢ ﺗﻬﺪﻳﺪات‬
‫اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن و ﺑﻘﻴﻪ ﺑﺰرگ ﻣﺮدان ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﺧﻮد را در ﻣﻜﻪ اﻋـﻼم‬
‫ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫»دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺧﺮدﻣﻨﺪي روﺷﻦ ﮔﺮدﻳﺪه و ﺟﺎي ﻫﻴﭻ ﺗﺮدﻳﺪي ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪص ﻧﻪ ﺟﺎدوﮔﺮ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬و ﻛﻼﻣﻲ ﻛﻪ وي ﺑﻪ ﻣﺮدم اﺑﻼغ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻳﻘﻴﻨـﺎً‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،173‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،103‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.1033‬‬

‫‪196‬‬
‫ﻛﻼم ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﺎنﻫﺎ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻛـﻪ داري ﻋﻘـﻞ و ﺧـﺮد ﺑﺎﺷـﺪ ﺑﺎﻳـﺪ از او‬
‫ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﺪ‪.«1‬‬
‫ﺧﺎﻟﺪ از ﻣﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛـﺮد و در ﺻـﺤﻨﻪﻫـﺎي ﺟﻨـﮓ‪ ،‬ﻗـﺪرت رزﻣـﻲ و‬
‫ﻣﻬﺎرت ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن داد و در ﺟﻨﮓ ﻣﻮﺗﻪ ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدت )زﻳﺪ ﺑﻦ ﺣـﺎرث و ﺟﻌﻔـﺮ ﺑـﻦ‬
‫اﺑﻴﻄﺎﻟﺐ( ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﮔﺮدﻳـﺪ‪ ،2‬و ﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﺑـﺎ ﻗـﺪرت رزﻣـﻲ و ﺗﺎﻛﺘﻴـﻚﻫـﺎي‬
‫ﺣﻴﺮتاﻧﮕﻴﺰ ﺟﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را از ﺧﻄﺮ ﺣﺘﻤﻲ ﺳﻘﻮط ﻧﺠﺎت دﻫﺪ و ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪاﻧـﻪ آن را‬
‫ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬از ﻃﺮف رﺳﻮل اﷲص ﺑـﻪ ﻟﻘـﺐ )ﺳـﻴﻒ اﷲ‪ :‬ﺷﻤﺸـﻴﺮ ﺧـﺪا‪ (3‬ﻣﻔﺘﺨـﺮ‬
‫ﮔﺮدﻳـﺪ‪ ،‬و ﺗــﺎ دم ﻣــﺮگ اﻳـﻦ ﻟﻘــﺐ ﺑــﺮاي او ﺑــﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧــﺪ‪ .‬ﺑـﻲﺑــﺎﻛﻲ و ﺳــﺮﻋﺖ ﻋﻤــﻞ و‬
‫ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﺷﻨﺎﺳﻲ ﺧﺎﻟﺪ‪،‬آﻳﻨﺪهاي را ﻧﻮﻳﺪ ﻣﻲداد ﻛﻪ ﺧﺎﻟﺪ در اﻣﺮ ﺟﻬـﺎنﮔﺸـﺎﻳﻲ و آزادﺳـﺎزي‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن‪ ،‬راه اﺳﻜﻨﺪر ﻛﺒﻴﺮ را ﭘﻴﺶ ﺑﮕﻴﺮد و ﻫﺎﻧﻴﭙﺎل و ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن‪ 4‬را ﻳﺪك ﺑﻜﺸـﺪ! و‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي رزﻣﻲ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ آﮔﺎه ﺑـﻮد‪ ،‬او را در‬
‫رأس ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ و ﻣﺠﻬﺰﺗﺮﻳﻦ ﺳﭙﺎهﻫﺎي ﻳﺎزدهﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ ﻣﺪﻋﻴﺎن ﻧﺒـﻮت ﻛـﺎذب و‬
‫ﻛﺸﺘﺎر ﻣﺮﺗﺪﻳﻦ ﻣﺄﻣﻮر ﻧﻤﻮد‪ .‬و ﺧﺎﻟﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲرﻓﺖ‪ ،‬در اﻳـﻦ ﻣﺄﻣﻮرﻳـﺖ ﻧﻈـﺎﻣﻲ‪،‬‬
‫ﺳﺮﻳﻌﺎً ﭘﻴﺶ ﻣﻲرﻓﺖ و ﻻﻧﻪﻫﺎي ﺗﻮﻃﺌﻪ و ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﻲ را ﻳﻜﻲ ﺑﻌﺪ از دﻳﮕﺮي ﺑﺮﻣﻲاﻧﺪاﺧﺖ‬
‫و ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻴﺰ در ﺗﻤﺎس ﺑﻮد و ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺟﻨﮕﻲ و اﺳﺮا را ﺑﻪ ﺧـﺪﻣﺖ‬
‫او ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪاي دﺳﺘﻮر ﻻزم را از او درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 207‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.152‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.1171‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 1171‬و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﻃﺒﺮي اﻳﻦ اﺳﺖ ‪ :‬آن ﮔﺎه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد ‪» :‬ﺧﺪاﻳﺎ ﺧﺎﻟـﺪ ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ﺗﻮﺳﺖ و ﺗﻮ او را ﻳﺎري ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻲ«‪.‬‬
‫‪4‬ـ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.151‬‬

‫‪197‬‬
‫ﺳﺮﻳﻊ و ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﺧﺎﻟﺪ در اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺧﻮﻧﻴﻦ ﺟﻨﮕﻲ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ رﻋـﺐ و‬
‫ﻫﺮاس ﻋﺠﻴﺒﻲ را در دل دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم اﻳﺠﺎد ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺴﺮور و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم را روﺣﻴﻪاي ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺑﺨﺸـﻴﺪه ﺑـﻮد‪ ،1‬اﻣـﺎ در ﻫﻤـﻴﻦ اﺛﻨـﺎ‬
‫روزي ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ و ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه آﻟﻮده ﺷﺪه‪ 2‬اﺳﺖ ﻣﺎﻟﻚ‬
‫ﺑﻦ ﻧﻮﻳﺮه‪ ،‬را ﺑﻪ اﺗﻬﺎم ارﺗﺪاد ﻛﺸﺘﻪ و ﺑﺮﺧﻼف ﻫﻤﻪ ﻋﺮف و ﻋـﺎدتﻫـﺎ ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺑـﺎ زن او‬
‫ازدواج ﻛﺮده اﺳﺖ« ﻣﺼﺮاﻧﻪ ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﺪ را از ﺳﻤﺖ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه ﻋﺰل ﻛﻨﺪ‪ ،‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﻮراً ﺧﺎﻟﺪ را از ﺟﺒﻬﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ اﺣﻀﺎر‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و درﺑﺎره ﻗﺘﻞ )ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻧﻮﻳﺮه( و ازدواج ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ را زﻳﺮ ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و ﺧﺎﻟﺪ در ﻣﻮرد ﻗﺘﻞ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻧﻮﻳﺮه ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ وي ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬دﻻﺋﻠـﻲ‬
‫را ﻫﻢ در ﺟﻬﺖ اﺛﺒﺎت ارﺗﺪاد او ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻗﺘﻞ او را ﻣﺠـﺎز ﻣـﻲﺷـﻤﺎرد‪ ،‬و در ﻣـﻮرد‬
‫ازدواج ﻓﻮري ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ اﻋﺘﺮاف ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﻠﻲ ﺧﻼف ﻫﻤﻪ ﻋﺮف و ﻋـﺎدتﻫـﺎ‬
‫اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺠﺎز ﺑﻮده و ﺧﻼف اﺣﻜﺎم اﺳـﻼم ﻧﺒـﻮده‪ 3‬اﺳـﺖ‪ ،‬اﺑـﻮﺑﻜﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭼﻮن اﻣﻜﺎن ﻧﺪاﺷﺖ اﺣﺴﺎس و اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻳﻚ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه را در ﻣـﻮرد ارﺗـﺪاد‬
‫ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺑﺪون دﻟﻴﻞ ﻗﺎﻃﻌﻲ رد ﻛﻨﺪ ﻋﺬرﻫﺎي او را در اﻳﻦ ﻣـﻮرد ﭘـﺬﻳﺮﻓﺖ وﻟـﻲ در ﻣـﻮرد‬
‫ازدواج ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ ﻣﺎﻟﻚ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺧﻮن ﺷﻮﻫﺮش ﺧﺸـﻚ ﻧﺸـﺪه اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 44‬و ‪ 72‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ﺳﻴﺪ اﺣﻤﺪ دﺣﻼن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.9‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،63‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1408‬و ‪ 1409‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪192‬‬
‫و ‪.193‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،63‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1408‬و ‪ 1409‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪192‬‬
‫و ‪.193‬‬

‫‪198‬‬
‫ﺑﺮآﺷﻔﺖ و ﺷﺪﻳﺪاً او را ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻛﺮد‪ 1‬و ﺧﺎﻟﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از ﻋﻮاﻗﺐ اﻳﻦ اﻣﺮ و ﺑـﻪ وﻳـﮋه از‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ وزﻳﺮ ﻣﺸﺎور اﺑﻮﺑﻜﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ او را ﺗﻌﻘﻴـﺐ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪاً ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪ از ﻣﺠﻠﺲ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﺎرج و ﺑﻪ اردوﮔﺎه ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺸﺖ‬
‫و ﻣﻨﺘﻈﺮ اواﻣﺮ ﻣﺠﺪد اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻮد‪ ،‬در اﻳﻦ اﺛﻨﺎ اﺑﻮ ﻗﺘﺎده اﻧﺼﺎري‪ ،2‬ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از‬
‫اﻓﺴﺮان ﺳﭙﺎه ﺧﺎﻟﺪ اﺳﺖ ﻫﻤﺮاه )ﻣﺘﻤﻢ( ﺑﺮادر ﻣﻘﺘﻮل ﺑـﺎ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻣﻼﻗـﺎت‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻗﺘﺎده ﻳﻜﻲ از دﻻﻳﻞ ارﺗﺪاد ﻗﻮم ﻣﺎﻟﻚ را )اﻣﺘﻨﺎع از دادن زﻛﺎت( ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻛـﺮد و‬
‫درﺑﺎره ﺑﻘﻴﻪ دﻻﻳﻞ اﻇﻬﺎر ﺑﻲاﻃﻼﻋﻲ ﻧﻤﻮد وﻟﻲ از ﺧﺎﻟﺪ ﺑـﺪﮔﻮﻳﻲ ﻛـﺮد‪ ،3‬ﻓـﺎروق)رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﺮاه ﻣﺘﻤﻢ و اﺑﻮ ﻗﺘﺎده ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﺳﻴﺪ‪ ،‬و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﺷﻌﺎر‬
‫ﻣﺘﻤﻢ در ﻣﺮﺛﻴﻪ ﺑﺮادرش اﺣﺴﺎﺳﺎت او را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺑﻮد و ﺣﺮفﻫﺎي ﻗﺘﺎده او را ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺼﺮاﻧﻪ ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ﺧﺎﻟـﺪ را‬
‫از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻋﺰل ﻛﺮده ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،4‬اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ دﻻﻳﻞ زﻳـﺮ از ﻗﺒـﻮل‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻣﺘﻨﺎع ورزﻳﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺠﺪداً ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻋﺰل ﺧﺎﻟﺪ را ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫اول ﺣﺮفﻫﺎي ﻗﺘﺎده ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﻐﺮﺿﺎﻧﻪ اﺳﺖ زﻳﺮا در ﻣﻮرد ﻗﺘﻞ اﺳﺮا ﻛﻪ ﻣﺎﻟﻚ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻳﻜﻲ از آنﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﺎ ﺧﺎﻟﺪ دﻋﻮا و ﻛﺸﻤﻜﺸﻲ داﺷﺘﻪ و ﻗﺘﺎده ﺟـﺮم ﻗﺘـﻞ اﺳـﺮا را ﺑـﻪ‬
‫ﮔﺮدن او اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،5‬دوم ﺧﺎﻟﺪ از رﻓﺘﺎر و ﮔﻔﺘﺎر ﻣﺎﻟﻚ‪ ،‬ارﺗﺪاد او را ﺗﺸـﺨﻴﺺ‪ 1‬داده و‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1410‬و ‪ 1411‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.358‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1410‬و ‪ 1411‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.358‬‬
‫‪5‬ـ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 190‬ﺗﺎ ‪.193‬‬

‫‪199‬‬
‫ﻣﺠﻮزي ﺑﺮاي ﻗﺘﻞ او داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ در ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮﺿﺎً اﺷﺘﺒﺎه ﻫﻢ ﻛﺮده ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﻗﺘﻞ ﻋﻤﺪي ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺼﺎص ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻠﻜﻪ ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي و ﻣﻮﺟﺐ دﻳﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬و‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دﻳﻪ او را ﺑﻪ ﺑﺮادرش ﻣﺘﻤﻢ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،2‬ﺳﻮم ﻣﺎﻟﻚ در ﻣﻴﺎن‬
‫ﺟﻤﻌﻲ از اﺳﺮا ﺑﻮده ﻛﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻣﻌﻘﻮل ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﻧﻈﺮ ﺧﺎﺻﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎﻟﻚ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺟﻤﻌﻴﺖ زﻳﺎدي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻲﮔﻨﺎه را ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻛﺸـﺘﻦ او ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ زﻳﺮا ﺧﺎﻟﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه ﺑﻮده و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﮔﺎه ﺻﺤﺮاﻳﻲ و‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﻲ ﻛﻪ از رﻓﺘﺎر و ﮔﻔﺘﺎر ﻣﺎﻟﻚ ﻣﻲداﺷﺖ ﻓﻘﻂ ﻓﺮﻣﺎن ﻗﺘﻞ او را ﺻﺎدر ﻧﻤﺎﻳﺪ ﭼﻬﺎرم‬
‫ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﺳﺮ و ﺻﺪاﻫﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮور ﻳﻚ ﻣﺎه از اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا‪ ،‬ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺗﻤﺎم ﺷﺪن ﻋﺪه )ام ﺗﻤﻴﻢ( ﻛﻪ ﮔﺬراﻧﺪن دورهﻫﺎي ﭘﺎﻛﻲ از‪) 3‬ﻃُﻬ‪‬ـﺮ( ﻳـﻚ ﻣـﺎه ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬
‫ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ‪،‬و ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﻣﺪت ﺑﺎ او ازدواج ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ازدواج ﺑﻲﻣﻮرد و ﺑﻲﻣﻮﻗﻊ‬
‫در ﻛﻨﺎر ﺧﻮنﻫﺎي رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺧﻮﻳﺸﺎن ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﺎﻟﻚ و اﺣﺴﺎﺳـﺎت را ﻃـﻲ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻣﺠﻮز ﻫﻢ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﻲ ﭼﻮن ﺑﺮﺧﻼف ﻫﻤﻪ ﻋـﺮف و ﻋـﺎدتﻫـﺎي ﻋـﺮب‬
‫اﺳﺖ و اﺛﺮي از آﺛﺎر ﻫﻮﺳﺒﺎزي ﺧﺎﻟﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ روﺣﻴﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﻣﻮاﻓﻘـﺖ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ و از ﺟﻤﻠـﻪ ﻓـﺎروق)رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻋـﺰل او را ﻣﻘـﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ ﺳـﭙﺎه‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ وﻟﻲ در ﻧﻈﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﺎﺷـﻴﺎﻧﻪ ﺧﺎﻟـﺪ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻮﺑﻴﺦ ﺷﺪﻳﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ او را اﻳﻦ ﺗﻮﺑﻴﺦ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫـﻴﭻ‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1410‬و ‪ 1408‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.64‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1409‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 63‬و‪.64‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1408‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﻃﺒﺮي اﻳﻦ اﺳﺖ ‪« :‬ﺧﺎﻟﺪ او را ﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ دوران ﭘﺎﻛﻲ ﻃﻬﺮ را ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮ ﺑﺮد اﻣﺎ اﻋﺮاب زن ﮔﺮﻓﺘﻦ در اﻳﺎم ﺟﻨﮓ را ﻋﺎدﺗﺎً زﺷﺖ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ« و در اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 322‬ﻧﻴﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪ ‪» :‬ﻓﻠﻤﺎ‬
‫ﺣﻠﺖ ﺑﻨﻲ ﺑﻬﺎ = ﺑﻌﺪ از ﮔﺬﺷﺘﻦ ﻋﺪه ﺑﻪ او ﭘﻴﻮﺳﺖ و ﺑﺎ او ﻋﺮوﺳﻲ ﻛﺮد«‪.‬‬

‫‪200‬‬
‫وﺟﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻋﺰل او ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،1‬ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫)ﻣﺴﻠﻴﻤﻪ ﻛﺬاب( ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮﻳﻦ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم‪ ،‬در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻳﻤﺎﻣﻪ ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﻣـﺮد ﺟﻨﮕـﻲ را‬
‫ﺑﻪ دور ﺧﻮد ﺟﻤﻊ ﻛﺮده‪ ،‬و ﺑﺎ ﺣﻘﻪ و ﻓﺮﻳﺐ و ﺟﺎودﮔﺮي آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻌﺘﻘﺪ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ ﺟﺎن ﺑﺮ ﻛﻒ آﻣﺎده اﺟﺮاي ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫـﺮ روز ﻋـﺪه‬
‫دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖ آنﻫﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﺳﺮع وﻗـﺖ در‬
‫ﺟﻬﺖ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻳﻤﺎﻣﻪ اﻗﺪام ﻻزﻣﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻴﺎورد‪ ،‬در آﻳﻨﺪه ﻧﻪ ﭼﻨﺪان دور ﺳـﭙﺎه ﻋﻈـﻴﻢ و‬
‫روزاﻓﺰن و ﻓﺪاﻛﺎر ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻃﻮﻓﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﻣﻜﻪ و ﻃﺎﺋﻒ ﺳﺮازﻳﺮ ﻣﻲﺷـﻮد و‬
‫اﺛﺮي از آﺛﺎر اﺳﻼم و اﺳﻼﻣﻴﺎن را ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﮔﺬارد‪ ،‬و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻻﻳﻞ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﺎﻟﺪ را ﻋﺰل ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ او دﺳـﺘﻮر ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ در رأس ﺳـﭙﺎه ﻣﺠﻬـﺰ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ ﻛﺬاب در ﻳﻤﺎﻣﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﺪ و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻋﻤﺪاً ﺧﺎﻟـﺪ را ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﺮﻛﻪ و آﺗﺶ و ﺧﻮن ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪ ﺗﺎ اﮔﺮ ﺷـﻬﻴﺪ ﺷـﻮد ﻳـﺎ در ﺑﺮﭼﻴـﺪن ﺑﺴـﺎط ﻳـﻚ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫دروﻏﮕﻮ و ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ او از ﺑﺎرﮔﺎه ﺧﺪا ﺑﺨﺸﻮده ﮔﺮدد و در ﻫـﺮ‬
‫ﺻﻮرت اﻳﻦ ﺳﺮوﺻﺪاﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺧﺎﻣﻮش ﮔﺮدﻧﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮه اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﭘـﺲ از آن‬
‫ﻛﻪ اﺻﺮار و ﻓﺮﻳﺎد وزﻳﺮ ﻣﺸﺎور ﺧﻮد را )ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ »ﺧﺎﻟـﺪ ﻟﻘـﺐ‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1409‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.64‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1408‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 64‬ﻣﺘﻔﻘﺎًﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺧﺎﻟﺪ در ﺷﺐ ﺳﺮد ﺑﻪ ﺟﺎرﭼﻲ ﮔﻔﺖ ﺟﺎر ﺑﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻛﺲ اﺳﻴﺮي در ﻧﺰد ﺧﻮد دارد وﺳﻴﻠﻪ ﺣﺮارت و ﮔﺮﻣﻲ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ ‪» :‬ا ْدﻓِﺌُﻮ ُا َﴎا َﺋﻜ ُْﻢ« وﻟﻲ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺟﻤﻠـﻪ آنﻫـﺎ را‬
‫راﺣﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ آنﻫﺎ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ را دارد ﻛﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻜﺸﻴﺪ و ﺿﺮار ﺑﻦ زور‪ ،‬ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻧﻮﻳﺮه را ﻛﺸﺖ و وﻗﺘﻲ ﺧﺎﻟﺪ ﻏﻮﻏﺎ‬
‫را ﺷﻨﻴﺪ و وﺣﺸﺖزده ﺑﻴﺮون رﻓﺖ و دﻳﺪ دﺳﺘﻮر او را ﺑﺮﻋﻜﺲ ﻓﻬﻤﻴﺪهاﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻒ ﮔﻔﺖ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر ﺧﻮدا رد ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‪ ،‬و‬
‫ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ زن ﻣﺎﻟﻚ دوره ﭘﺎﻛﻲ را ﺣﺪاﻗﻞ ﻳﻚ ﻣﺎه ﮔﺬراﻧﻴﺪﺋﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ او را ﺑـﻪ ﻋﻘـﺪ ازدواج ﺧـﻮﻳﺶ درآورده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻳﻦ ﻫﻴﺎﻫﻮ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ زن زﻳﺒﺎﻳﺶ ﻣﺎﻟﻚ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ و در ﻫﻤﺎن ﺷﺐ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ او ﻫﻤﺒﺴﺘﺮ ﺷﺪه اﺳـﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻋﺎري از ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻫﻤﻪ ﺗﺎرﻳﺦﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪201‬‬
‫ﺳﻴﻒ اﷲ را از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮده و ﺷﻤﺸﻴﺮي اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺧـﺪا آن را ﺑـﺮ روي ﻛﻔـﺎر‬
‫ﻛﺸﻴﺪه اﺳﺖ و ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ آن را ﺑﻪ ﻏﻼف ﺑﺮﮔﺮداﻧﻢ‪ «1‬ﺧﺎﻣﻮش ﻣﻲﻛﻨـﺪ ﺧﺎﻟـﺪ را ﺑـﺮاي‬
‫ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻳﻤﺎﻣﻪ اﻋﺰام ﻣﻲدارد و ﺧﺎﻟﺪ ﺳﺮﻳﻌﺎً ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﻳﻤﺎﻣـﻪ ﺷـﺘﺎﻓﺖ و‬
‫وﻗﺘﻲ در ﻃﻮل راه ﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺷﺮﺣﺒﻴﻞ و دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ‬
‫ﻋﻜﺮﻣﻪ از ﺳﭙﺎه ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ ﺷﻜﺴـﺖ ﺧـﻮردهاﻧـﺪ اﺣﺴﺎﺳـﺎت ﺟﻨﮕـﻲ او ﺷـﺪﻳﺪﺗﺮ و‬
‫ﻗﺪمﻫﺎي او ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ ﺟﻨﮓ ﺳﺮﻳﻊﺗﺮ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺳﭙﺎه ﺧـﻮد را در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﺳـﭙﺎه‬
‫ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﻤﻮد و ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ روز‪ ،‬در ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺮب و ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم ﻓﺮا رﺳـﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺴـﻴﻠﻤﻪ‬
‫ﻛﺬاب در ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻳﻚ ﺳﭙﺎه ﻣﺠﻬﺰ و ﻓﺪاﻛﺎر و ﺷﻜﺴﺖﻧﺎﭘﺬﻳﺮ از ﺑﺎده ﻏـﺮور ﻣﺴـﺖ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ دادن ﺳﭙﺎه ﺧﺎﻟﺪ و اﺷﻐﺎل ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻜﻪ و ﻣﺪﻳﻨـﻪ و ﻃـﺎﺋﻒ‬
‫ﺻﺪدرﺻﺪ اﻣﻴﺪاور اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا او ﺑﺎ ﻛﻤﺘﺮ از ﻳـﻚ دﻫـﻢ ﺳـﭙﺎﻫﻲ ﻛـﻪ ﺣـﺎﻻ دارد ﺑـﺎ ﺧـﻮد‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﺳﻼم ص اﻋﻼن ﺟﻨﮓ داده ﺑﻮد‪ ،‬و در ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻬﺪﻳﺪآﻣﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺎ او ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻛﺮده ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﺣﻮزه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي او را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ‪ ،‬ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﻃﺎﺋﻒ ﻣﺤﺪود ﻧﻤﻮده و ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ﺷـﺒﻪ‬
‫ﺟﺰﻳﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن را‪ ،‬ﻣﻨﻬﺎي اﻳﻦ ﺳﻪ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺣﻮزه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﺧﻮﻳﺶ اﻋﻼم ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬و اﻛﻨـﻮن‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص وﻓﺎت ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻳﻜﻲ از ﭘﻴﺮوان او در ﺟﻮي از اﺧﺘﻼف‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي او ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﺳﭙﺎه ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ و ﻓﺪاﻛﺎر رﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ‪ ،2‬و ﺗﻤـﺎم ﻣـﺮدان‬
‫ﻳﻤﻦ‪ ،‬ﻣﻬﺮه‪ ،‬ﺑﺤﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺣﻀﺮﻣﻮت و ﻛﻨﺎرهﻫﺎي ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس ﭘﺸﺖ ﺳﺮ او اﻳﺴﺘﺎدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺻﺤﻨﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖﺳﺎز را ﻧﻈﺎره ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﭘـﺲ از ﻣﻮﻓﻘﻴـﺖ ﻣﺴـﻴﻠﻤﻪ در اﻳـﻦ ﺟﻨـﮓ‪،‬‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 63‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1409‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.322‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪،4‬ق ص‪ 1412‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 67‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎﺗﺊ اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ﺳﻴﺪ اﺣﻤﺪ دﺣﻼﻧـﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 13‬و‬
‫‪ 14‬و ‪.16‬‬

‫‪202‬‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او را ﻣﻲاﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻃﻮﻓﺎﻧﻲ ﺑﻲاﻣـﺎن ﺑـﻪ ﻣﻜـﻪ و ﻣﺪﻳﻨـﻪ و ﻃـﺎﺋﻒ‬
‫ﺳﺮازﻳﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و اﺛﺮي از آﺛﺎر اﺳﻼم و اﺳﻼﻣﻴﺎن ﺑـﺎﻗﻲ ﻧﻤـﻲﮔﺬارﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﺴـﻴﻠﻤﻪ در اﻳـﻦ‬
‫رؤﻳﺎﻫﺎي ﻃﻼﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﺧﺎﻟﺪ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ را ﺻﺎدر ﻛﺮده و ﺧﻮد ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ اﻓـﺮاد‬
‫ﺳﭙﺎه ﺣﻤﻠﻪور ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻴﻒ اﷲ اﺳﺖ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺧﺪا ﻛﺸﻴﺪه ﺷـﺪه اﺳـﺖ و ﻫﻤـﻴﻦ ﺷﻤﺸـﻴﺮ‬
‫ﺷﻜﺎفﻫﺎي وﺳﻴﻌﻲ را در ﻗﻠﺐ ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ 1‬و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل او و از‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻜﺎفﻫﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ در ﻗﻠﺐ ﺳﭙﺎه ﭘﻴﺶ ﻣﻲروﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻛـﺎران ﺳـﭙﺎه‬
‫ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﻣﺎﻫﺮ و ﺷﺠﺎع و ﻓﺪاﻛﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﭘﻴﺸـﺮوري ﺳـﺮﻳﻊ‬
‫ﺧﺎﻟﺪ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺳﺮﻋﺖ ﻋﻤﻞ و ﺣﺮﻛﺎت ﻣﺎرﭘﻴﭽﻲ ﺧﺎﻟﺪ و ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ و ﻓﻮت و ﻓﻦ‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮزﻧﻲ او ﻃﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺗﻤﺎم وﺟﻮدش ﺗﻤﺎم ﺷﻤﺸﻴﺮش ﭘﻴﺪا اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﺑﺎﻧـﻪ‬
‫آﺗﺶ ﺑﻲاﻣﺎن و ﻫﻮﻟﻨﺎك در ﻗﻠﺐ ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ ﭘﻴﺶ ﻣﻲرود و ﺳﭙﺎه ﺷﺠﺎع و ﻓﺪاﻛﺎر ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ‬
‫ﻗﺪرت ﻣﻬﺎر ﻛﺮدن او را ﻧﺪارد و ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻤﻲﻛﺸﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه اﻓﺴﺮان ارﺷﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﺑـﻪ ﺳـﭙﺎه‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ ﺷﻜﺎﻓﺘﻦ ﻛﻠﻪ ﻛﻔﺮ ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮﻳﻦ دﺷـﻤﻦ اﺳـﻼم را‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ رﻋﺐ و ﻫﺮاس ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ از ﺟﺎي ﺧـﻮد ﻛﻨـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد و در‬
‫ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﺳﭙﺎه ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده ﺑﻪ ﺑﺎغ ﻧﺰدﻳﻚ )ﺣﺪﻳﻘﻪ اﻟﺮﺣﻤـﺎن ﻛـﻪ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ ﻣﺴـﻴﻠﻤﻪ‬
‫اﺳﺖ( ﭘﻨﺎه ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ 2‬و دروازهﻫﺎي آﻫﻨﻴﻦ ﺑﺎغ را ﺑﺮ روي ﺧﻮد ﻣـﻲﺑﻨﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻟـﺪ ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎه‬
‫ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪ ﺧﻮﻳﺶ آنﻫﺎ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﭘﺲ از آن ﻛﻪ دهﻫﺎ ﻧﻔﺮ در ﻧﻬﺎﻳـﺖ ﻓـﺪاﻛﺎري از‬
‫دﻳﻮار ﺑﺎغ ﺑﺎﻻ ﻣﻲروﻧﺪ و ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدت ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﻘﻴﻪ دروازهﻫﺎي ﺑـﺎغ را ﺑـﺮ روي ﺳـﭙﺎه‬
‫ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺎز ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺳﭙﺎه ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ در ﻣﺤﺪوده دﻳﻮارﻫﺎي اﻳﻦ ﺑﺎغ در ﻛﻤـﻴﻦ ﺷﻤﺸـﻴﺮ ﻛﺸـﻴﺪه‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 71‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1424‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1428‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.72‬‬

‫‪203‬‬
‫ﺧﺪا و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن دﻟﻴﺮ او ﻣﻲاﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺟﻨﮕﺎوران ﺳﭙﺎه ﻣﺴـﻴﻠﻤﻪ ﺑـﺎ ﻛﻤـﺎل ﺷـﺠﺎﻋﺖ و‬
‫ﻣﻬﺎرت از ﺧﻮد دﻓﺎع ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ 1‬وﻟـﻲ ﺳـﺮﻋﺖ ﻋﻤـﻞ و ﻓـﻮت و ﻓـﻦ ﺷﻤﺸـﻴﺮزﻧﻲ ﺧﺎﻟـﺪ و‬
‫ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ او و اﻳﻤﺎن و ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن او ﻣﺠﺎل ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ دﻓﺎﻋﻲ را ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ و ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﻫﺰاران ﻻﺷﻪ ﻛﻔﺮ در ﻛﻨﺎر درﺧﺘﺎن ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ ﺑﺎغ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻲاﻓﺘـﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺎﮔﺎه وﺣﺸﻲ )ﻳﻜﻲ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺧﺎﻟﺪ( ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ‪) :‬اﷲ اﻛﺒﺮ ﻣﻦ ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ را ﻛﺸﺘﻢ( ﺧﺎﻟﺪ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎً ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ را دﻳﺪه ﺑﻮدن و او را ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺤـﻞ ﻓﺮﻳـﺎد وﺣﺸـﻲ‬
‫ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ دروﻏﮕﻮ و ﭘﺮﻣﺪﻋﺎ و ﺟﺎدوﮔﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ وﺣﺸـﻲ ﻛﺸـﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 2‬و ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺗﻜﺒﻴﺮ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳـﻼم ﻛـﻪ ﻓﻀـﺎي ﺣﺪﻳﻘـﻪ اﻟﺮﺣﻤـﺎن را ﺑـﻪ ﻟـﺮزه‬
‫درآورده ﺑﻮد ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻛﻠﻪ ﻛﻔﺮ اﻋﻼم ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻘﻴﻪ ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ ﻛﻪ در ﻣﺤﻴﻂ دﻳﻮارﻫـﺎي‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺎغ ﻣﺤﺼﻮر ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ راه ﻓﺮاري ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳـﺮاي ﺟﻨﮕـﻲ‬
‫ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺧﺎﻟﺪ ﺷﺪﻧﺪ و اﻳﻦ ﻏﺎﺋﻠﻪ ﻋﻈﻴﻢ ﻛﻪ از زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص آﻏﺎز ﺷـﺪه ﺑـﻮد و ﺑـﻪ ﻣـﺮور‬
‫زﻣﺎن ﺗﺎ ﺣﺪود ﻧﺎﺑﻮد ﻛﺮدن اﺳﻼم و اﺳﻼﻣﻴﺎن ﻗﺪرت ﭘﻴﺪا ﻛـﺮده ﺑـﻮد ﺑـﺎ ﻣﻬـﺎرت رزﻣـﻲ و‬
‫ﻗﺪرت ﺟﻨﮕﻲ و ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲﻫﺎي ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺧﺎﻣﻮش ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻴﺴـﺖ و ﻳـﻚ‬
‫ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﺟﻨﮕﺎوران ﺳﭙﺎه ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ 3‬رﻗﻢ ﻋﺠﻴﺒﻲ ﻛﻪ در ﺗـﺎرﻳﺦ ﺟﻨـﮓﻫـﺎي‬
‫ﻋﺮب ﺑﻲﺳﺎﺑﻘﻪ ﺑﻮد و ﺷﻬﺪاء ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻫﺰار و دوﻳﺴﺖ‪ 4‬ﻧﻔﺮ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 16‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1426‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،16‬وﺣﺸﻲ ﻫﻤﺎن ﺑﺮده ﺳﻴﺎه ﭘﻮﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻤﺰه ﺳﻴﺪاﻟﺸﻬﺪاء را در ﻏﺰوه اﺣﺪ ﺷـﻬﻴﺪ ﻧﻤـﻮد ﺑـﺎ‬
‫ﻫﻤﻜﺎري ﻳﻚ ﻧﻔﺮ از اﻧﺼﺎر ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.72‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1431‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 73‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.215‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪204‬‬
‫ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻌﺪ از ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ‪ ،‬آﻣﺎر دﻗﻴﻖ ﺷﻬﺪاي اﺳﻼم و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﮔﺎن ﺳﭙﺎه ﻛﻔـﺮ و ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻼﻛﺖ رﺳﻴﺪن ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎرﻫﺎي ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺟﻨﮕﻲ از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه و ﺗﺠﻬﻴﺰات ﺟﻨﮕﻲ و‬
‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻫﺰار اﺳﻴﺮان ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ و ﺑـﻪ ﺧـﺪﻣﺖ اﺑـﻮﺑﻜﺮ)رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻓﺮﺳـﺘﺎد و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺪﻳﻨﻪ در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ از ﺷﻬﺎدت اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴـﺖ ﻋﻈـﻴﻢ از ﻳـﺎران ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص در‬
‫اﻧﺪوه و ﻣﺎﺗﻢ ﻏﺮق ﺷﺪﻧﺪ از ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ ﻛﺬاب و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻚ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ‬
‫از دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم و ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪن اﻳﻦ ﻏﺎﺋﻠﻪ ﻋﻈﻴﻢ ﺧﻮﺷﺤﺎل و ﻣﺴﺮور ﺑﻮدﻧﺪ‬

‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﺸﻮﻳﻖ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺧﺎﻟﺪ را ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫و ﺷﺎﻳﺪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ ﻣﺴﺮور و ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺸﻮﻳﻘﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪ )ﺧﺎﻟﺪ( ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎﮔﺎه ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﺪ در آﺧـﺮﻳﻦ‬
‫روزﻫﺎي ﭘﻴﺮوزي دﺧﺘﺮ ﻳﻜﻲ از رؤﺳﺎي ﻗﺒﺎﻳﻞ )ﻣﺠﺎﻋﻪ( را ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﻛﺮده‪ 1‬و در ﻛﻨـﺎر‬
‫ﺧﻮن ﺷﻬﺪاء ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﺮوﺳﻲ را ﺑﺎ دﺧﺘﺮ ﻣﺠﺎﻋﻪ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از‬
‫ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺧﺒﺮ در ﺗﻌﺠﺐ و ﺧﺸﻢ و ﻗﻬـﺮ ﻓﺮورﻓـﺖ‪ ،‬و ﺑـﺎ وﺟـﻮد اﻳـﻦ ﻫﻤـﻪ ﺣﻮﺻـﻠﻪ و‬
‫ﺷﻜﻴﺒﺎﺗﻴﻲ ﻛﻪ داﺷﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻗﻬﺮ و ﺧﺸﻢ ﺧﻮد را ﻣﻬﺎر ﻛﻨﺪ و ﻳﻚ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻮﺑﻴﺦآﻣﻴﺰي را ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻟﺪ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺧﻮن از آن ﻣﻲﭼﻜﻴﺪ‪» :‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻣﻦ اي ﭘﺴﺮ ﻣﺎدر ﺧﺎﻟـﺪ! ﺗـﻮ ﻣـﺮدي‬
‫ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﺖ وﺳﻴﻊ‪ 2‬اﺳﺖ‪ ،‬در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺑﺎ زﻧﺎن ازدواج و ﻋﺮوﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻛﻪ ﺧﻮن‬
‫ﻳﻚ ﻫﺰار و دوﻳﺴﺖ ﺷﻬﻴﺪ در ﻛﻨﺎر ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺧﺸﻚ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ!!« ﺧﺎﻟﺪ از دﻳﺪن ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﻣﺘﺄﺛﺮ ﮔﺮدﻳﺪ و در ﺗﻌﺠﺐ ﻓﺮو رﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻋﻤﻞ ﻣﺸﺮوع اﻣﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﺮف ﻣﻠﺖﻫﺎ ﻣﻮﺟـﺐ‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1435‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.288‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪205‬‬
‫اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺗﻮﺑﻴﺦ او ﺷﺪه اﺳﺖ و زﻳﺮ ﻟﺐ ﻣﻲﮔﻔـﺖ‪» :‬اﻳـﻦ ﻫـﻢ ﻛـﺎر آن ﻣـﺮد ﺗﻨـﺪ ﻣـﺰاج و‬
‫ﺳﺨﺘﮕﻴﺮ‪ 1‬اﺳﺖ )ﻳﻌﻨﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوزي ﺧﺎرج از ﺗﺼﻮر اﻳـﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻓﺎﺗﺢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﻘﺮون ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( او را ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻮﺑﻴﺦ در ﻣﺤﺮم ﺳﺎل دوازدﻫﻢ‪ 2‬ﻫﺠﺮي او را در رأس ده ﻫﺰار‬
‫ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺧـﻮن و ﺷﻤﺸـﻴﺮ ﺑـﺮاي ﺟﻨﮕﻴـﺪن ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎه ﻣﺠﻬـﺰ و ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎﻫﻲ اﻳـﺮان و ﺗﺴــﺨﻴﺮ اﺳـﺘﺎنﻫــﺎي ﻣـﺮزي‪ ،‬اﻋـﺰام داﺷــﺖ‪ ،‬و ﭘـﺲ از اﻃــﻼع از‬
‫ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي او )ﻣﺜﻨﻲ( ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻣﺎﻫﺮ و ﺷﺠﺎع را ﻫﻤﺮاه ﻣﻌﺎوﻧﺶ )ﻗﻌﻘـﺎع( در رأس ﻫﺸـﺖ‬
‫ﻫﺰار ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺧﺎﻟﺪ‪ 3‬اﻋﺰام ﻧﻤـﻮد‪ ،‬و ﭘـﺲ از ﻣـﺪﺗﻲ ﻧﺘـﺎﻳﺞ ﻋﻤﻠﻴـﺎﺗﻲ ﺟﻨﮕـﻲ‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻳﻤﺎﻣﻪ )ﺧﺎﻟـﺪ( در ﻋـﻮض ﻳـﻚ ﺳـﺎل و در ﺗﺴـﺨﻴﺮ اﺳـﺘﺎنﻫـﺎي ﻣـﺮزي ﻛﺸـﻮر‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺮار ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﺰارش ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪1‬ـ ﺗﺴﺨﻴﺮ اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻣﺮزي اﻳﺮان در ﺑﺨﺶ ﻋﺮاق ﺗﺎ ﻧﺰدﻳﻜـﻲﻫـﺎي ﺑﻐـﺪاد ﺷـﺎﻣﻞ‬
‫)اَﺑ‪‬ﻠَْﻪ‪ ،4‬اﻟﻴﺲ‪ ،5‬اﻣﻐﻴﺸﻴﺎ‪ ،6‬ﺣﻴﺮه‪ ،7‬اﻧﺒﺎر‪ ،8‬ﻋﻴﻦ اﻟﺘﻤﺮ‪ ،‬دوﻣﻪ اﻟﺠﻨﺪل‪ ،‬رﺿﺎب‪ ،9‬ﻓﺮاض‪.(10‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1479‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،385‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 325‬و ‪.326‬‬
‫‪4‬ـ ﺷﻬﺮ ﻛﻮﭼﻜﻲ در ﺳﺎﺣﻞ ﻓﺮات ﻛﻪ ﻣﻬﻤﺎت ﺟﻨﮕﻲ ارﺗﺶ اﻳﺮان در آﻧﺠﺎ ذﺧﻴﺮه ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.77‬‬
‫‪5‬ـ اﻟﻴﺲ ‪ :‬روﺳﺘﺎﻳﻲ در ﻣﺮز ﻋﺮاق و از ﺗﻮاﺑﻊ اﻧﺒﺎر‪ .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.248‬‬
‫‪6‬ـ اﻣﻐﻴﺸﻴﺎ ‪ :‬ﺷﻬﺮي در ﻋﺮاق ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻴﺮه و ﭘﺎدﮔﺎن و ﻣﻬﻤﺎن ﺟﻨﮕﻲ آن در اﻟﻴﺲ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪7‬ـ ﺣﻴﺮه ‪ :‬ﺷﻬﺮي در ﻋﺮاق در ﻣﺤﻞ ﻓﻌﻠﻲ ﻧﺠﻒ و ﺳﻪ ﻣﻴﻞ ﺑﺎ ﻛﻮﻓﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.328‬‬
‫‪8‬ـ اﻧﺒﺎر ‪ :‬ﺷﻬﺮي ﺑﺮ ﺳﺎﺣﻞ ﻓﺮات در ﻏﺮب ﻣﺤﻞ ﻓﻌﻠﻲ ﺑﻐﺪاد و ﻓﺎﺻﻠﻪ آن ﺑﺎ ﺑﻐﺪاد ‪ 60‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.257‬‬
‫‪9‬ـ ﻣﺤﻠﻲ از رﺻﺎﻓﻪ ﻋﺮاق‪.‬‬
‫‪10‬ـ و ﻓﺮاض در ﻣﺮز ﻋﺮاق و ﺷﺎم و ﺟﺰﻳﺮه ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪.‬‬

‫‪206‬‬
 ‫‪2‬ـ آﻣﺎر ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﮔﺎن ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﺻﺪ‪ 1‬ﻫﺰار ﺗﻦ از اﻓﺴﺮ و ﺳﺮﺑﺎز‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺟﻨﮕﻲ ﻛﻪ از ارﺗﺶ اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳـﺖ آورده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﻣﻬﻤـﺎت و‬
‫اﺳﻠﺤﻪﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺧﺮﺟﻴﻦﻫﺎي ﭘﺮ‪ 2‬از دﻳﻨﺎر و درﻫﻢ و زﻳﻮر و زﻳﻨﺖآﻻت ﻃﻼﻳﻲ اﻓﺴﺮان‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﻼه ﺧﻮد ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر اﻳﺮاﻧﻲ )ﻫﺮﻣﺰ( ﻣﻌﺎدل ﻳﻚ ﺻﺪ ﻫﺰار‪ 3‬درﻫﻢ )ﺑﻴﺴﺖ ﻣﻴﻠﻴﻮن‬
‫ﺗﻮﻣﺎن!( در ﻛﻨﺎر آنﻫﺎ ﺧﻮدﻧﻤﺎﻳﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ آن ﻛﻠﻪ ﺑﻴﺴـﺖ ﻣﻴﻠﻴـﻮن ﺗﻮﻣـﺎﻧﻲ ﻫﺮﻣـﺰ ﺑـﺎ‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺪون ﻛﻼه ﺑﺮ زﻣﻴﻦ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪4‬ـ اﻧﻌﻘﺎد ﭘﻴﻤﺎنﻫﺎي ﺻﻠﺢ ﺑﺎ اﻫﺎﻟﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد ﺷﺪه ﻛﻪ ﻫـﺮ ﺳـﺎل ﺟﻤﻌـﺎً ده ﻫـﺰار‬
‫دﻳﻨﺎر و ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﻫﺰار‪ 4‬درﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰﻳﻪ ﺑﻪ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﺑﺪﻫﻨـﺪ و ﺗﻤـﺎم ﻣـﺮدم در‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﻋﻘﺎﻳﺪ دﻳﻨﻲ و اﻧﺠﺎم دادن ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ 5‬ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺎﻣﻼً آزاد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( وﻗﺘﻲ ﺷﻨﻴﺪ‪،‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺷﻮرﻳﺪه ﺑﻌﺪ از اﻳـﻦ ﻫﻤـﻪ‬
‫ﻓﺘﻮﺣــﺎت ﻣﺤﻴﺮاﻟﻌﻘــﻮل ﺳــﭙﺎه ﭘﻴﺮوزﻣﻨــﺪ ﺧــﻮد را در ﺷــﻬﺮك اﻧﺒــﺎر‪ 6‬و ﻣﻨﻄﻘــﻪ ﻓــﺮاض‬
‫)ﻧﺰدﻳﻜﻲﻫﺎي ﺑﻐﺪاد( ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﭼﻴﺰي ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﻒ اﷲ‪ :‬ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻛﺸـﻴﺪه‬
‫ﺧﺪا در ﻗﻠﺐ ﻣﺪاﻳﻦ و ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺷﺎه ﺷﺎﻫﺎن اﻳﺮان ﻫﻢ ﻓﺮو رود‪ ،‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺷﮕﻔﺘﻲ و ﺷـﺎدي‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 344‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1482‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎﺗﺊ اﻻﺳـﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 21‬و ‪ 26‬و اﻟﻜﺎﻣـﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪،124‬‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﺧﺎﻟﺪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺪاﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﺪ و ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻳﺮان را ﺗﺼﺮف ﻧﻤﺎﻳﺪ اﻣﺎ ﺗﺮﺳﻴﺪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر راﺿـﻲ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺧﻮﻳﺶ )ﺣﺒﺮه( ﺑﺮﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ﺳﻴﺪ اﺣﻤﺪ دﺣﻼن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 21‬و ‪ 22‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.124‬‬

‫‪207‬‬
 ‫ت اﻟﻨﱢﺴﺎء َان ﻳ ِﻠﺪْ َن ِﻣ ْﺜ َﻞ ٍ‬
‫ﺧﺎﻟﺪ‪ = 1‬زﻧﺎن ﺟﻬﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻫﻤﺘﺎي ﺧﺎﻟـﺪ را‬ ‫ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآورد‪َ » :‬ﻋﺠ َﺰ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﺑﻴﺎورﻧﺪ!!« و ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺸﻮﻳﻘﻲ ﻫﻢ ﺑﺮاي او ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ ﻛـﻪ ﻧﺎﮔـﺎه ﺑـﻪ او ﺧﺒـﺮ‬
‫دادﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ و ﺑﺪون اﺟﺎزه ﻣﺮﻛﺰ‪ ،‬ﺳﭙﺎه ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷـﺘﻪ و از ﻓـﺮاض ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻜﻪ ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻌﺪ از اﻧﺠﺎم دادن ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑـﻪ ﻓـﺮاض ﺑﺮﮔﺸـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬اﺑـﻮﺑﻜﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از اﻳﻦ ﺑﻲاﻧﻀﺒﺎﻃﻲ ﺧﺎﻟﺪ و از ﺧﻴﺮهﺳـﺮي او در ﭼﻨـﻴﻦ ﺷـﺮاﻳﻂ ﺣﺴﺎﺳـﻲ‬
‫ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻃﻲ ﻓﺮﻣﺎن دﺳﺘﻮر داد ﻣﺜﻨﻲ و ﻗﻌﻘﺎع در رأس ﺳﭙﺎه ﺧـﻮﻳﺶ در‬
‫ﺟﺒﻬﻪ اﻳﺮان ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺠﺎزات ﺧﺎﻟﺪ در رأس ﺳﭙﺎه ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﻪ ﻛﻤـﻚ اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪه‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ روم ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ‪ 2‬ﻛﻪ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺳـﭙﺎه ﻣﻘﺘـﺪر و‬
‫ﻛﺎردﻳﺪه و ﻣﺠﻬﺰ روم ﺗﺎب ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻮﺑﻴﺦ ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي‬
‫ﺧﻮن و آﺗﺶ اﻋﺰام ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﺎﻟﺪ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﺧﺪا در اﻳﻦ ﺟﺒﻬﻪ ﻧﻴﺰ )ﺟﻨﮓ ﻣﻌـﺮوف‬
‫ﻳﺮﻣﻮك( ﭘﻴﺮوزي ﻣﺤﻴﺮاﻟﻌﻘﻮﻟﻲ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و ﺳﭙﺎه روم را ﺗﺎر و ﻣﺎر ﻛﺮد‪ 3،‬و ﭘـﺲ از‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺎﻣﻪاي ﻛﻪ در اﺛﻨﺎي ﺟﻨـﮓ از ﻣﺮﻛـﺰ رﺳـﻴﺪه ﺑـﻮد و‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه دادن ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﺎﻟﺪ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ وﻓﺎت اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و اﻧﺘﺨﺎب ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺮاي‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻋﺰل ﺧﺎﻟﺪ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﻞ ﺳـﭙﺎه ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﻪ ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻋﻼم ﺷﺪه ﺑﻮد و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ ﺗﺎ آن ﻟﺤﻈـﻪ ﺗﺤـﺖ ﻓﺮﻣـﺎن‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.124‬‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ج‪ ،2‬ص‪ ،155‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.15621‬‬

‫‪208‬‬
‫ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه ﻣﻨﺼﻮب ﮔﺮدﻳﺪ و ﺧﺎﻟﺪ از اﻳﻦ ﻟﺤﻈـﻪ ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ ﺗﺤـﺖ‬
‫‪1‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎن اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( وﻇﺎﻳﻒ ﺧﻮد را ﺑﺎ دﻟﮕﺮﻣﻲ آﻏﺎز ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ در آﻏﺎز ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻫﻤﺎن روزي ﻛﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﺑـﺮ‬
‫اﺛﺮ ازدواج ﻣﺸﺮوع ﺑﺎ زن ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻧﻮﻳﺮه در ﺻﺤﻨﻪ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﺧﻼف ﻋﺮف و‬
‫ﻋﺎدت ﻫﻤﻪ ﻣﻠﺖﻫﺎ را اﻧﺠﺎم داد ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﺎﻟـﺪ را ﺟﻨﮕﺠـﻮي ﺧﻴـﺮهﺳـﺮ و‬
‫ﺑﻲاﻧﻀﺒﺎط ﺗﺸﺨﻴﺺ داد و او را ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﻘﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﻞ ﺳﭙﺎه ﻧﻤﻲداﻧﺴـﺖ و در ﻫﻤـﺎن‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺼﺮاﻧﻪ از اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ او را ﻋﺰل‪ 2‬ﻧﻤﺎﻳﺪ و از آن ﻫﻨﮕـﺎم‬
‫ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻫﺮ ﮔﺎه آﺛﺎر ﺧﻴﺮهﺳﺮي و ﺑﻲاﻧﻀﺒﺎﻃﻲ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺑﺮ زﺑﺎنﻫﺎ ﻣﻲاﻓﺘﺎد ﻓﺎروق )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻢ ﻳﺎ ﺑﻴﺶ درﺑﺎره او ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﮔﻔﺖ و ﻋﺰل او را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ 3،‬زﻳﺮا او ﻫﻢ اﮔﺮ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ آن ﭼـﻪ در آﻏـﺎز اﻣـﺮ ﺑـﻪ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻌﺪاً ﻫﻢ ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﺮد و اﺿﺎﻓﻪ از وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻚ وزﻳﺮ ﻣﺸﺎور‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻋﺰل او ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻢ ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪاي ﻛﻪ اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺎرﻫﺎ در‬
‫دﺳﺖ او ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ او را از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﻞ ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻳﻚ اﻓﺴﺮ ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﭘﺎﺋﻴﻦ آورد‪ ،4‬و در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺟﻠﻮ ﺧﻴﺮهﺳﺮيﻫﺎي او را ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻳـﻚ‬
‫اﻓﺴﺮ در ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺷﺎم و آزاد ﻛﺮدن ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﺗﺎروﻣﺎر ﻛﺮدن ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺗﺎ‬
‫اﻳﻦ اﻧﺪازه از او ﻛﺎر ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻛﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي دوره ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ او ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ج‪ ،2‬ص‪ ،176‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1577‬‬
‫‪2‬ـ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ج‪ ،2‬ص‪.63‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1577‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ج‪ ،2‬ص‪.176‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.26‬‬

‫‪209‬‬
‫و اﻣﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭼﺮا او را ﻋﺰل ﻧﻜﺮد؟ زﻳﺮا اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( از‬
‫ﻟﻘﺒﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪ داده ﺑـﻮد )اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﻛـﺮده ﺑـﻮد( ﻛـﻪ ﺑـﺮاي درﻫـﻢ ﻛﻮﺑﻴـﺪن‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺗﺮﻳﻦ دﺷـﻤﻨﺎن داﺧﻠـﻲ )ﻣﺴـﻠﻴﻤﻪ ﻛـﺬاب در ﻳﻤﺎﻣـﻪ( و ﺑـﺮاي ﺟﺮﻳـﺎن اﻧـﺪاﺧﺘﻦ‬
‫ﺟﻮﻳﺒﺎرﻫﺎي ﺧﻮن اردوﮔﺎه ﻫﺎي ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان‪ 1‬و ﺗﺎروﻣﺎر ﻛﺮدن ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي اﻣﭙﺮاﺗﻮري‬
‫روم‪ 2‬در ﺷﺎﻣﺎت ﺟﺰ ﺑﻲﺑﺎﻛﻲ و ﺗﻬﻮر و ﺳﺮﻋﺖ ﻋﻤﻞ و ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﺷﻨﺎﺳﻲ ﺧﺎﻟﺪ ﻫﻴﭻ ﻗﻬﺮﻣـﺎن‬
‫دﻳﮕﺮي ﻗﺎدر ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻣﺤﻴﺮاﻟﻌﻘﻮل ﻧﻴﺴﺖ و واﻗﻌﻴﺖﻫﺎ ﻫـﻢ ﻧﻈـﺮ اﺑـﻮﺑﻜﺮ را درﺑـﺎره‬
‫ﻛﺎراﻳﻲ ﺧﺎﻟﺪ و ﻫﻢ ﻧﻈﺮ ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را درﺑﺎره ﻛﻢ اﻧﻀﺒﺎﻃﻲ ﺧﺎﻟﺪ ﺗﺄﻳﻴـﺪ ﻧﻤـﻮد و‬
‫ﻫﺮ دو در ﻧﻈﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻮدﻧﺪ و اﻣﺎ ﺧﺎﻟﺪ ﭼﺮا ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻢ اﻧﻀﺒﺎﻃﻲ ﺑﻮد؟ ﺟـﻮاب در‬
‫ﻮات اﷲِ َﻋ َﻠﻴ ِﻬ ْﻢ( ﻫـﺮ اﻧﺴـﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻣﻮرد ﺧﺎﻟﺪ ﻫﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻏﻴﺮ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺧﺪا ) َﺻ َﻠ ُ‬
‫ﺧﺎﻟﺪ‪ ،‬در ﻳﻚ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻫﻮﻟﻨﺎكﺗﺮﻳﻦ دﺷﻤﻦ ﺧﺪا و دﺷﻤﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را )ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ( ﺑـﺎ‬
‫ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار ﻛﺎﻓﺮ ﺣﺮﺑﻲ ﺑـﻪ ﺧـﺎك ﺑﻜﺸـﺎﻧﺪ‪ 3‬در ﻋـﺮض ﭼﻨـﺪ ﻣـﺎه اﺳـﺘﺎنﻫـﺎي ﻣـﺮزي‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان را ﺗﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﺪاﺋﻦ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻧﻤﺎﻳﺪ و در ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺻـﺤﻨﻪ ﺟﻨﮕـﻲ دوﻳﺴـﺖ‬
‫ﻫﺰار ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ را از ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ 4‬و ﻛﻠﻪ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر اﻳﺮان را ﺑﺎ ﻛـﻼه ﺧُـﻮد‬
‫‪5‬‬
‫ﺑﻴﺴﺖ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻮﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﺑﺰﻧﺪ و ﻣﺠﻬﺰﺗﺮﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم را ﺗﺎروﻣﺎر ﻛﻨﺪ‬
‫ﺑﻲﮔﻤﺎن ﻫﻢﭼﻮ ﻛﺴﻲ ﺧﻮد را در ﻣﻘﺎﻣﻲ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﺟـﺰ از ﺧـﺪا و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪا‬
‫صاز ﻫﻴﭻ ﻛﺲ دﻳﮕﺮي ﺑﺎﻛﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي اﻓﻜﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻋﺮف و ﻋـﺎدتﻫـﺎي‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1576‬‬

‫‪2‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،64‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.322‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1431‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 21‬و ‪.26‬‬
‫‪5‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.55‬‬

‫‪210‬‬
‫اﻗﻮام و ﻣﻠﻞ در ﺟﻬﺖ ﺑﺎزداﺷﺘﻦ او از ﻛﺎري ﻛﻪ ﺧﻼف ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا و ﻓﺮﻣـﻮده ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ارزﺷﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﮕﺮدد ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺧﺎﻟﺪ )ﻟَﻴﻠﻲ اُم‪ ‬ﺗَﻤﻴﻢ( زن ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻦ ﻧـﻮﻳﺮه را‬
‫ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻀﺎي ﻋﺪه در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻨﮕـﻲ ﺑـﻪ ﻋﻘـﺪ ازدواج ﺧـﻮﻳﺶ در ﻣـﻲآورد‪ ،‬و ﭘـﺲ از‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري از ﻣ‪‬ﺠ‪‬ﺎﻋﻪ‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﻣ‪‬ﺠ‪‬ﺎﻋﻪ را ﻧﻴﺰ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻨﮕـﻲ ﺑـﻪ ﻋﻘـﺪ ازدواج ﺧـﻮد در‬
‫ﻣﻲآورد‪ ،‬و از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻨﮕﻲ )ﻓﺮاض( ﺑﺪون ﻛﺴﺐ اﺟﺎزه از ﻣﺮﻛﺰ ﺑﺮاي اﻧﺠـﺎم دادن ﻣﺮاﺳـﻢ‬
‫ﺣﺞ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﻣﻲرود و ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻋﻤﻞ را ﻛﻪ ﺧﻼف ﻋﺮف و ﻋﺎدت ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﻲآﻳﻨﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣـﻲﺧﻮاﻫﻨـﺪ راﺿـﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ راﺿﻲ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻋﺰل او را درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻨﺪ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳﻜﻮت ﻛﻨﺪ‪ ،‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ )زﻧﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺧﺎﻟﺪ دﻳﮕﺮي را ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﺑﻴﺎورﻧـﺪ‬
‫او را ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﻨﺪ( و ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻣﺮﺗﺐ او را ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي آﺗﺶ و ﺧـﻮن و‬
‫ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪﻫﺎي ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮي اﻋﺰام ﻧﻤﺎﻳﺪ زﻳﺮا ﺧﺎﻟﺪ در ﻣﻘﺎﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰ از ﺧﺪا و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص ﺑﺎﻛﻲ ﻧﺪارد و ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻋﻤﻞﻫﺎ ﺧـﻼف ﻓﺮﻣـﺎن ﺧـﺪا و ﻓﺮﻣـﻮده ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻗﻀﻴﻪ ﻋﺰل و اﺑﻘﺎي ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﻞ ﺳﭙﺎه ﻧﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻛﺮد و ﻧﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻓﺮاﻃﻲ ﻋﻤﻞ ﻛﺮد و ﻧـﻪ ﻛﺎرﻫـﺎي ﺧﺎﻟـﺪ‬
‫ﺟﺎي ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﻳﺮاد و ﻗﺼﻮري اﺳـﺖ و ﺟـﺰ اﻳـﻦ ﭼﻴـﺰ دﻳﮕـﺮي ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ ﺧﻴﻠـﻲ از‬
‫واﻗﻌﻴﺖﻫﺎ داراي اﺑﻌﺎد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﺧﺎﺻﻴﺖﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭼﻨﺪﻳﻦ اﻧﺴﺎن ﻣﺆﻣﻦ و‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎر و ﻣﺨﻠﺺ و ﺑﻲﻧﻈﺮ و آﮔﺎه‪ ،‬وﻗﺘﻲ درﺑﺎره ﻗﺒـﻮل و رد ﻳﻜـﻲ از اﻳـﻦ واﻗﻌﻴـﺖﻫـﺎ‬
‫اﺧﺘﻼف ﺳﻠﻴﻘﻪ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ دﻟﻴﻞ ﻧﻘﺺ آنﻫﺎ ﻳﺎ ﻗﺼﻮر آنﻫﺎ ﻧﻴﺴـﺖ ﺑﻠﻜـﻪ ﻋﻠـﺖ اﺧـﺘﻼف‬
‫آنﻫﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آنﻫﺎ در دﻳﺪﮔﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺑﻌﺪ و ﻳﻚ ﺧﺎﺻﻴﺖ آن را‬

‫‪211‬‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻪ ﺻﺤﺎﺑﻲ ﺑﺰرﮔـﻮار را ﻳـﺎ ﻳﻜـﻲ از آنﻫـﺎ را‬
‫ﻣﻘﺼﺮ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻳﺎ ﻣﻐﺮض ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ از واﻗﻌﻴﺖ ﻧﺎآﮔﺎه در ﺻﻔﺤﺎت ﺳﺎﺑﻖ ﮔﻔﺘـﻴﻢ ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻋﺼﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان وزﻳـﺮ ﻣﺸـﺎور اﻧﺠـﺎم‬
‫وﻇﻴﻔﻪ ﻣﻲﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ و ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ آراء و ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺧـﻮد را در زﻣﻴﻨـﻪ ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻣﻬـﻢ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﻋﺮض اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲرﺳﺎﻧﻴﺪ و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺮ او را ﻗﺒﻮل و در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺮ او را رد ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬و ﻳﻜﻲ از آن ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛـﻪ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻈﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﻋﺰل ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ‬
‫از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎن و ﻣﻐﺮﺿﺎن از اﻳﻦ ﺗﻔـﺎوت‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( و ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺗﻮﻫﻤـﺎﺗﻲ را ﺗﺮاﺷـﻴﺪهاﻧـﺪ و‬
‫ﺣﺮفﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺘﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را در ﺻﻔﺤﺎت ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺗﻔﺼـﻴﻞ ﺑﻴﺸـﺘﺮ از ﺣـﺪ‬
‫اﻧﺘﻈﺎر و ﻫﻤﺮاه دﻻﺋﻞ و ﻣﺮاﺟﻊ ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮدﻳﻢ و ﺣﺎﻻ ﻣﺴﺌﻠﻪاي را ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫـﻴﻢ‬
‫ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺸﺎور ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ و‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در آﻏﺎز اﻣﺮ ﻧﻈﺮ او را رد ﻛﺮده اﻣﺎ ﺑﻌﺪاً ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ دﻻﻳﻠـﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻗﺎﻣﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد را ﻗﺒﻮل ﻛـﺮده اﺳـﺖ و آن ﻣﻮﺿـﻮع‬
‫ﺟﻤﻊآوري آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺘﺎب ﻣﻜﺘﻮب اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺗﻮﺿـﻴﺢ‬
‫اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪212‬‬
‫ﻓﻘﻂ ده‪ 1‬ﻣﺎه از وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑـﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ ﺧﺎﻟـﺪ‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮﻳﻦ ﭘﺎﻳﮕﺎه ﻛﻔﺮ و ﮔﺮمﺗﺮﻳﻦ آﺷﻴﺎﻧﻪ ﻣﺮﺗﺪان ﻋـﺮب را در ﻳﻤﺎﻣـﻪ ﻣﺘﻼﺷـﻲ ﻛـﺮد و‬
‫ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ ﻛﺬاب را ﺑﺎ ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﭘﻴﺮواﻧﺶ در ﺧﻮن ﻏﻠﻄﺎﻧﻴﺪ و ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻘﻴﻪ را‬
‫ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺖ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻳﻚ ﻫﺰار و دوﻳﺴﺖ ﻧﻔﺮ از ﻳـﺎران ﻣﻬـﺎﺟﺮ و اﻧﺼـﺎر و اﻫـﻞ‬
‫ﻗﺒﺎت در اﻳﻦ ﻣﻌﺮﻛﻪ ﺧﻮن و آﺗﺶ ﺑـﻪ درﺟـﻪ ﺷـﻬﺎدت ﻧﺎﺋـﻞ آﻣﺪﻧـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ از ﻫﻤـﺎن‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ ﺷﻬﻴﺪ )زﻳﺪ(‪ 2‬ﺑﺮادر ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﻮد‪ ،‬و ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( از‬
‫ﺷﻬﺎدت ﺑﺮادرش )زﻳﺪ( ﺑﻪ ﺣﺪي در ﻏﻢ و ﺗﺄﺛﺮ ﻓﺮو رﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣـﺮز اﻏﻤـﺎ و ﺑﻴﻬﻮﺷـﻲ‬
‫رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﭘﺴﺮش ﻋﺒﺪاﷲ را دﻳﺪ )ﻛـﻪ در ﺟﻨـﮓ ﻳﻤﺎﻣـﻪ ﺧﻴﻠـﻲ ﻫـﻢ‬
‫ﺟﺎﻧﻔﺸﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﻛﺮده ﺑﻮد( ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ‪» :‬ﻛﻲ ﺗـﻮ را ﺳـﺎﻟﻢ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴـﺪ‪ ،‬در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺮادرم زﻳﺪ ﺷﻬﻴﺪ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ؟ ﭼﺮا روي ﺧﻮد را از ﻣﻦ ﻧﻤﻲﭘﻮﺷﻲ؟« ﻋﺒﺪاﷲ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣـﻦ‬
‫و زﻳﺪ ﻫﺮ دو از ﺧﺪا ﺷﻬﺎدت ﺧﻮد را ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻳﻢ ﭼـﻪ ﻣـﻲﺗـﻮان ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﺧـﺪا ﻓﻘـﻂ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ زﻳﺪ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ «3‬و ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﺗﺄﺛﺮ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ و ﻳﻚ ﻏﻢ ﺳﻨﮕﻴﻦﺗـﺮ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﺄﺛﺮ ﺷﺪﻳﺪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﺑﺮادرش ﻛﻢ اﺛﺮ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ ،‬و آن ﺧﺒـﺮ‬
‫ﻫﻮﻟﻨﺎك ﺷﻬﺎدت ﺳﻴﺼﺪ و ﻫﻔﺘﺎد‪ 4‬ﻧﻔﺮ از ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب و ﺣﺎﻓﻈﻴﻦ ﻗﺮآن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﻠﺐ ﻋﻤﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻟﺮزاﻧﺪ و ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را از ﻳﺎد او ﺑﺮد ﺟﺰ اﻳﻦ ﻛـﻪ در اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1479‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،26‬اﻋﺰام ﺧﺎﻟﺪ را ﺑﻪ ﻋﺮاق در ﻣﺤﺮم ﺳﺎل دوازده ﻫﺠـﺮي‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و اﻋﺰام ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ ﻋﺮاق ﺑﻌﺪ از ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ و ﻧﻮﺷﺘﻦ آﻳﻪﻫﺎي ﻗـﺮآن ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ‬
‫ﻛﺘﺎب ﻣﻨﻈﻢ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ده ﻣﺎه ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،74‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1425‬و ‪.1426‬‬
‫‪3‬ـ ﻣ‪‬ﺠ‪‬ﺎﻋﻪ‬
‫‪4‬ـ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.316‬‬

‫‪213‬‬
‫ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ در ﺟﻨﮓﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه و ﺑﺎز ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه از ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب‬
‫و ﺣﺎﻓﻈﻴﻦ ﻗﺮآن ﺑﻪ درﺟﻪ ﺷﻬﺎدت ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪاري ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪاري ﻗﺮآن ﻧﺎﮔﺎه ﻓﻜﺮي ﺑﻪ دﻟﺶ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑـﺮاي ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد‬
‫آن ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﻈـﺮ ﺑـﻪ ﺣـﻮادﺛﻲ ﻛـﻪ در‬
‫ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ ﭘﻴﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺟﻤﻌﻲ‪ 1‬از ﺣﺎﻓﻈﻴﻦ ﻗﺮآن ﺷـﻬﻴﺪ ﺷـﺪهاﻧـﺪ و ﺗﻜـﺮار اﻳـﻦ‬
‫ﺣﺎدﺛﻪ در آﻳﻨﺪه ﺑﺎرﻫﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻮر دﻫﻴﺪ‪ ،‬ﻗﺮآﻧﻲ ﻛﻪ ﺗـﺎ ﺣـﺎل در ﺳـﻴﻨﻪ‬
‫ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺣﻔﻆ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ و در اوراق و اﻟﻮاح ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻛﺘﺎب ﻣﻜﺘﻮب و ﻣﻨﻈﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد و در ﺟـﺎي ﻣﻄﻤﺌﻨـﻲ ﻣﺤﻔـﻮظ ﺑﻤﺎﻧـﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﺷﻬﺎدت ﻳﺎ وﻓﺎت ﺣﺎﻓﻈﻴﻦ ﻗﺮآن در آﻳﻨﺪه‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ وﺣﺸﺖ و دﻟﻬﺮهاي ﺑـﺮاي ﻣـﺎ اﻳﺠـﺎد‬
‫ﻧﻨﻤﺎﻳﺪ‪ .«2‬اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( روﺑﺮو ﮔﺮدﻳﺪ ﺳﺮﻳﻌﺎً آن را رد ﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻛﺎري را ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻄﻮر ﻣﻦ آن را اﻧﺠﺎم دﻫﻢ؟!‪«3‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺻﺮار دارد ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺟﻤﻊ ﺷﻮد‬
‫اﻣﺎم ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﻳﻦ وﻗﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اوﻗﺎت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد و ﺑﻴﺎن‬
‫ﻳﻚ دﻟﻴﻞ اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻜﺮد ﺑﻠﻜﻪ در ﺟﻬﺖ ﺑﻴﺎن ﺗﻔﺎوت زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻛـﻪ وﺣـﻲ ﻫﻨـﻮز ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و آﻳﻪﻫﺎي ﻣﻨﺴﻮخ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﻛﺘﺎب ﻛﺮدن ﻗﺮآن اﺳﺎﺳﺎً ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﻮد‪ ،‬و در ﺟﻬـﺖ‬
‫ﺿﺮورت اﻳﻦ ﻛﺎر در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻈﻴﻦ ﻗﺮآن اﺣﺘﻤﺎل دارد ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﺑﺮﺳـﻨﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ اﻳـﻦ‬

‫‪1‬ـ ﻗﺮﻃﺒﻲ اﻳﻦ ﻋﺪه را ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ ﺷﻤﺮده اﺳﺖ و در ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﺑﺌﺮ ﻣﻌﻮﻧﻪ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺪر ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.184‬‬
‫‪3‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 446‬و ‪.447‬‬

‫‪214‬‬
‫اﻧﺪازه دﻟﻴﻞ و ﺑﺮﻫﺎن اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﻮد‪ 1‬ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻢ ﻳﻘﻴﻦ ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮد ﻛـﻪ اﻧﺠـﺎم‬
‫دادن اﻳﻦ ﻛﺎر ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻼﻣﺎﻧﻊ اﺳﺖ ﺑﻜﻠﻪ واﺟﺐ و اﻟﺰاﻣﻲ اﺳﺖ‪ 2‬و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﺮﻛﺰ‪ ،‬ﺳﺘﺎدي را ﺑﺎ ﻧﻈﺎرت ﺧﻮﻳﺶ و ﺑﺎ رﻳﺎﺳﺖ )زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ( ﻛﻪ ﺧﻮد ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻗﺮآن را در ﺣﻔﻆ داﺷﺖ و از ﻣﻌﺮوفﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎﺗﺒﺎن وﺣﻲ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮد ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬
‫داد‪ 3،‬و ﺑﺮاي ﺟﻤﻊآوري ﺗﻤﺎم اوراق و اﻟﻮاح و ﭼﻮب ﭘﺎرهﻫﺎي ﭘﺮاﻛﻨـﺪه ﻛـﻪ آﻳـﻪﻫـﺎﻳﻲ از‬
‫ﻗﺮآن ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ دﻋﻮت از ﻫﻤﻪ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺗﻤـﺎم ﻗـﺮآن را ﺣﻔـﻆ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺑﺴﻴﺞ ﻋﻤﻮﻣﻲ را اﻋﻼم ﻧﻤﻮد‪ 4‬و ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﻲ ﻳﻚ ﻧﺴﺨﻪ از ﻗﺮآن را ﻣﻄﺎﺑﻖ آن‬
‫ﭼﻪ ﻫﻤﻪ اﺻﺤﺎب ﺑﺎ ﮔﻮش ﺧﻮد از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﻴﺪه و ﺣﻔﻆ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﻳﻚ ﻛﻠﻤـﻪ‬
‫زﻳﺎد و ﻛﻢ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻛﺘﺎب ﻣﻜﺘـﻮب و ﻣـﻨﻈﻢ درآوردﻧـﺪ و آن را در ﻧـﺰد‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 5‬ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﻧـﺰد‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 6‬ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻧﺰد‬
‫ﺣﻔﺼﻪ‪) 7‬ﺣﺮم رﺳﻮل اﷲ ص( ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬و ﻋﺜﻤﺎن ذياﻟﻨﻮرﻳﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮﻳﺶ از روي اﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺸﺖ‪ 8‬ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺮداﺷﺖ و ﻫﺮ ﻧﺴـﺨﻪاي را ﺑـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 446‬و ‪.447‬‬

‫‪2‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 447‬و ‪ 448‬و ‪ ،449‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 184‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻـﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜـﻞ‪ ،‬ج‪،2‬‬
‫ص‪ 146‬و ‪.147‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ ﻣﻨﺎﻫﻞ اﻟﻔﺮﻗﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.396‬‬

‫‪215‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﺮآنﻫﺎ در ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن اﺳـﻼم‬
‫‪1‬‬
‫ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ از روي ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آنﻫﺎ ﺗﺎ ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮي ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه‬
‫و اﺑﻦ اﻟﺠ‪‬ﺰَري آن را دﻳﺪه اﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را در ﺷـﻜﻞ ﺗﻘﺴـﻴﻢ‬
‫ﻛﺮدن ﺛﺮوتﻫﺎ رد ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع دﻳﮕﺮي ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را رد‬
‫ﻛﺮد و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ آن ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻨﻤﻮد ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺛﺮوتﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻮد‪ ،‬در زﻣـﺎن اﺑـﻮﺑﻜﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻌﺪن ﻃﻼ‪ 2‬در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻛﺸﻒ ﮔﺮدﻳﺪ و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آن را‬
‫ﺑﺎﻟﺴﻮﻳﻪ در ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد )ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﺎﺑﻘﻪ اﺳـﻼم و ﺳـﺎﺑﻘﻪ ﻛـﺎر و‬
‫ﻣﺠﺎﻫﺪتﻫﺎ( و ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻮد ﻣﻌﻨﻲ ﻋﺪاﻟﺖ و ﺑﺮاﺑﺮي در ﻧﻈﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد‪ 3‬ﻛﻪ در ﺗﻮزﻳﻊ ﺛﺮوتﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻻزم اﺳﺖ ﺳﻮاﺑﻖ اﺳـﻼم و‬
‫ﻛﺎر و ﻣﺠﺎﻫﺪتﻫﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و او ﻣﻌﻨـﻲ ﻋـﺪاﻟﺖ و ﺑﺮاﺑـﺮي را اﻳـﻦ ﻃـﻮر درك‬
‫ﻣﻲﻛﺮد وﻟﻲ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد او را رد‪ 4‬ﻛﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔـﺖ ﺳـﻮاﺑﻖ اﺳـﻼم و‬
‫ﻣﺠﺎﻫﺪتﻫﺎ در راه‪ ،‬ﺧﺪا ﭘﺎداش اﺧﺮوي دارﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺛـﻮاب آﺧـﺮت اﻧﺠـﺎم ﻳﺎﻓﺘـﻪاﻧـﺪ و‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ در ﺗﻮزﻳﻊ ﺛﺮوتﻫﺎ دﻟﻴﻞ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻣﻨﺎﻫﻞ اﻟﻌﺮﻓﺎن ﻓﻲ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،397‬اﺑﻦ اﻟﺠﺰري دو ﻣﺼﺤﻒ از اﻳﻦ ﻣﺼﺎﺣﻒ را دﻳﺪه اﺳﺖ ﻳﻜﻲ ﻣﺼﺤﻒ ﺷﺎم و‬
‫دﻳﮕﺮي ﻣﺼﺤﻒ ﻣﺼﺮ و ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺼﺤﻒ ﻣﺼﺮي ﻓﻌﻼً در ﻣﻮزه آﺛﺎر ﻗﺪﻳﻢ ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺴﻴﻨﻲ در ﻣﺼﺮ ﻣﻮﻣﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻓﺎروق‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص‪.89‬‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،213‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،162‬و ﺳﺮاج اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ص‪ ،108‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.102‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪216‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺗﺸـﻮﻳﻖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫و ﻣﻮرد ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﺗﻤـﺎم ﺳـﻌﻲ و ﺗـﻼش از ﻧﻈـﺮ اﺑـﻮﺑﻜﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﻴﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻛﺮد اﻋﺰام ﻣﺠﺪد ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻳﻦ ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از ﭘﺎكﺳﺎزي ﺗﻤﺎم ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن از‬
‫ﻛﻔﺮ ورده‪ ،‬اﻋﻼن ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮازات ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺎنﻫـﺎي ﻣـﺮزي ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎﻫﻲ اﻳـﺮان‬
‫اﻋﺰام داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ داد ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻮد‪ ،‬و ﭘﺲ از‬
‫آن ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﺎ ﻣﺮدم ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻛﺮد و ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫اﺣﺴﺎس ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدم از ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺖ اﻣﭙﺮاﺗـﻮري روم ﻫﺮاﺳـﻨﺎك ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﺟـﻮاب‬
‫ﻗﺎﻧﻊﻛﻨﻨﺪهاي ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻓﺮﻳـﺎد ﻛﺸـﻴﺪ‪« :‬اي ﮔـﺮوه اﻫـﻞ‬
‫اﻳﻤﺎن! ﭼﺮا ﺑﻪ ﻧﺪاي ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ‪ 1‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﺟﺎوداﻧـﻪ دﻋـﻮت ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‬
‫ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ ﻧﻤﻲدﻫﻴﺪ؟!« و ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺄﺋﻴﺪ ﺗﺎم و ﺷﻮر و اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ روﺣﻴﻪ ﻣﺮدم ﻗﻮي ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﺪون وﺣﺸﺖ از ﺷﻜﻮه ﭘﻮﺷـﺎﻟﻲ اﻣﭙﺮاﺗـﻮري‬
‫روم ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺎم ﺑﺸﺘﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در دوره ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫وزﻳﺮ و ﻣﺸﺎور اﻧﺠﺎم وﻇﻴﻔﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻃﺮحﻫﺎﻳﻲ را اراﺋﻪ ﻣـﻲداد و روشﻫـﺎﻳﻲ را ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬و دﻻﺋﻠﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ آنﻫﺎ اﻗﺎﻣﻪ ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ ،‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻛـﺎﻣﻼً‬
‫آزاد و ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻫﺎي او را ﺑﭙﺬﻳﺮد ﻳﺎ رد ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺟﺰ در ﻣﻮرد ﺟﻤﻊآوري ﻗﺮآن ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻛﺘﺎب ﻣﻜﺘﻮب‪ ،‬در ﻫﻴﭻ ﻣﻮردي ﺑﺮاي ﻗﺒﻮل ﻛﺮدن ﻃﺮح ﺧﻮﻳﺶ اﺻﺮار ﻫﻢ ﻧﻤﻲﻛﺮد‬

‫‪1‬ـ ﻓﺎروق‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.88‬‬

‫‪217‬‬
‫و ﻧﻬﺎﻳﺖ ادب و اﺣﺘﺮام را ﺑﺮاي اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻓﻜﺮي ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ ﻫﻢ از ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺮﻧﺠﻴﺪ‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﻬﺘﺮ ﺗﺸﺨﻴﺺ داد ﺑﻪ ﻃـﻮري ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪ از وﻓـﺎت‬
‫ﺧﻮد او را ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻛﺴﻲ‪ 1‬داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ زﻣﺎم اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در دﺳﺖ ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺐ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ 2‬ﺟﻤﺎدي اﻟﺜﺎﻧﻲ ﺳﺎل ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮي اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺎه ﺷﺐ ﭼﻬـﺎرده ﺑـﺮ‬
‫ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺟﺰﻳﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﭘﺮﺗﻮ اﻓﻜﻨﺪه اﺳﺖ و ﺗﺮاﻛﻢ اﺷﻌﻪﻫـﺎي آن ﻣـﺮدم را ﺑـﻪ دو ﻧﻘﻄـﻪ‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻳﻜﻲ ﻏﺎر ﺣﺮا ﻛﻪ ﻣﺤﻞ اﻧﻔﺠﺎر وﺣﻲ ﺳﻤﺎوي اﺳﺖ و دﻳﮕﺮي ﻣﺰار ﻣﺤﻤ‪‬ـﺪ‬
‫ص ﭘﺨﺶﻛﻨﻨﺪه ﻧﻮر وﺣﻲ ﺧﺪا در ﺟﻬﺎن ﮔﺮدﻳﺪ و ﺟﺰ ﻧﻮاي آرام راز و ﻧﻴـﺎز ﺑـﺎ ﺧـﺪا و‬
‫ﺗﻼوت روحﺑﺨﺶ آﻳﺎت ﺧﺪا ﻛﻪ ﻟﻄﻒ و زﻳﺒﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﺷﺐ ﻣﻬﺘﺎﺑﻲ را ﻣﻌﻨـﻲ ﺑﺨﺸـﻴﺪه اﺳـﺖ‬
‫ﻫﻴﭻ ﺻﺪاي دﻳﮕﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬و ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﺛﺮي از ﻧﻌﺮهﻫﺎي ﻣﺴﺘﺎﻧﻪ ﺑـﺖﭘﺮﺳـﺘﺎن و از‬
‫ﻋﺮﺑﺪهﻫﺎي ﻧﺎﺟﻮاﻧﻤﺮداﻧﻪ اﻫﻞ رده و ﻧﺒﻮتﻫﺎي ﻛﺎذب ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺷﻌﺎع ﻧﻮر وﺣﻲ‬
‫ﺧﺪا ﻫﻢ از دو ﺳﻮ از ﻃﺮف ﻣﺸﺮق و ﺷﻤﺎل‪ ،‬از ﻣﺮزﻫﺎي ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﮔﺬﺷﺘﻪ و اﺳـﺘﺎنﻫـﺎي‬
‫ﻣﺮزي ﻛﺸﻮر ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان را ﺗﺎ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻫﺎي ﻣﺪاﺋﻦ‪ ،3‬و اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻣﺮزي اﻣﭙﺮاﺗـﻮري‬
‫روم را ﺗﺎ ﺷﻬﺮ دﻣﺸﻖ‪ 4‬ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص ﻛﻪ ﻓﻘﻂ دو ﺳﺎل و ﺳﻪ ﻣﺎه‪ 5‬از ﺧﻼﻓﺖ او ﻣﻲﮔﺬرد‪ ،‬در ﺳـﺎل اول ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ ﺑـﺎ‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،37‬ص‪ ،174‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1572‬‬

‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1563‬ﻣﺪت ﺑﻴﻤﺎري اﺑﻮﺑﻜﺮ ﭘﺎﻧﺰده روز و در ‪ 23‬ﺟﻤﺎدياﻻﺧﺮ وﻓﺎت ﻛﺮده اﺳـﺖ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺷـﺐ‬
‫ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﺷﺶ روز از ﺑﻴﻤﺎري او ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.124‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 21‬و ‪.26‬‬
‫‪5‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1536‬ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ دو ﺳﺎل و ﺳﻪ ﻣﺎه و ﺑﻴﺴﺖ و ﺷﺶ روز ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪218‬‬
‫ﻧﻴﺮوي ﺳﭙﺎه ﻧﻮﭘﺎي اﺳﻼم ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻧﻌﺮهﻫﺎ و ﻋﺮﺑﺪهﻫﺎي ﺟﺎﻫﻼﻧﻪ را ﺧﺎﻣﻮش ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن را ﺑﻪ زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم درآورد و در ﻫﻤﻴﻦ ﺳـﺎل ﺑـﺎ ﻧﻮﺷـﺘﻦ و ﺛﺒـﺖ‬
‫ﻧﻤﻮدن آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن و ﻛﺘﺎب ﻛﺮدن ﻫﻤﻪ آﻳﺎت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺗﺎ اﺑـﺪ از ﺑـﺰرگﺗـﺮﻳﻦ ﺧﻄـﺮ‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﻧﺠﺎت دﻫﺪ و در ﺳﺎل دوم ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻣـﺮزي اﻳـﺮان ﺗـﺎ‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﺪاﺋﻦ‪ ،‬و ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را در اﺳﺘﺎنﻫﺎي روم ﺑﻪ دﻣﺸﻖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ و اﻃﺮاف از ﻫﺮ ﺣﻴﺚ ﻏﺮق در ﻣﺴﺮت ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ آﻳﻨﺪه ﻛﺎر اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﻣﻴﺪﻫﺎي ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎﮔﺎه ﺧﺒﺮي در ﺷـﻬﺮ ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﻣـﻲﮔـﺮدد و‬
‫روزﻫﺎي ﻣﻼلآوري را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد‪ ،‬و اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﺣﺎﻛﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﺮ اﺛﺮ ﺳﺮﻣﺎﺧﻮردﮔﻲ ﺷﺪﻳﺪ‪ 1‬ﺑﺴﺘﺮي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻏﻤﮕـﻴﻦ ﻫﺴـﺘﻨﺪ و‬
‫روزﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﻓﺮو ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺷﻨﻮﻧﺪ ﻳﻚ ﻫﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺧﻠﻴﻔـﻪ‬
‫رﺳﻮل اﷲ در ﺑﺴﺘﺮ ﺑﻴﻤﺎري ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻮل و ﻫﺮاس ﻓﻀـﺎي ﻗﻠـﺐ آنﻫـﺎ را ﻓـﺮا‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد وﻗﺘﻲ ﺷﻨﻴﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ آﮔﺎﻫﺎن ﻣﺘﻔﻘـﺎً ﮔﻔﺘـﻪاﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻳـﺎر ﻏـﺎر رﺳـﻮل اﷲص و‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ اﺛﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻴﻤﺎري‪ ،‬وﻓﺎت ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬از ﻳﻚ ﻃﺮف ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺮگ ﺣﺘﻤﻲ ﻟﺒﺨﻨﺪ ﻣﻲزﻧـﺪ و‬
‫ﻛﺎﻣﻼً ﺧﻮﺷﺤﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﺻﺒﺎح دﻳﮕﺮ ﻳﺎ ﭼﻨـﺪ ﺳـﺎﻋﺖ دﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻫﻤـﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ و ﻣﺠﺎﻫﺪت در راه اﺳﻼم ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻃﺮف‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺘﺄﺛﺮ و ﻧﮕﺮان آﻳﻨﺪه اﺳﻼم اﺳﺖ و ﻧﮕﺮان اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣـﺮگ‬
‫او‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺳﻘﻴﻔﻪ ﺑﻨﻲ ﺳﺎﻋﺪه ﺑﺮ ﺳﺮ زﻣﺎﻣﺪاري ﺑﺎ ﻫﻴﺠﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ و اﺑﻌـﺎد وﺳـﻴﻊﺗـﺮ و ﺑـﺎ‬
‫اﺛﺮات ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﮔﺮدد‪ ،‬زﻳﺮا در ﺳﻘﻴﻔﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺧﺘﻼف ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼـﺎر ﺑـﻪ ﻣﻴـﺎن‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1356‬ﺑﻪ رواﻳﺖ ام اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺪت ﺑﻴﻤﺎري را ﭘﺎﻧﺰده روز ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪219‬‬
‫آﻣﺪ‪ ،‬اﻣﺎم در ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﻌﻠﻲ اﺧﺘﻼف ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﭘﺮﺗﻮان ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم‪ ،‬و اﺧـﺘﻼف ﺷـﻬﺮﻫﺎي‬
‫ﻣﻜﻪ و ﻃﺎﺋﻒ و ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﺗﻤﺎم اﺳﺘﺎنﻫﺎي داﺧﻞ و ﺧﺎرج ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳـﺪ‪ ،‬و از‬
‫ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ زﻣﺎﻣﺪاري در ﺳﻘﻴﻔﻪ‪ ،‬و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺿـﻌﻒ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن و آﻏـﺎز‬
‫ﻋﺼﻴﺎنﻫﺎ و ﺷﻮرشﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺰ ﭼﺸﻴﺪن ﻃﻌﻢ ﺗﻠﺦ ﻓﺪارﻛﺎريﻫﺎ و از ﺧﻮدﮔﺬﺷـﺘﮕﻲﻫـﺎ‪ ،‬ﻃﻌـﻢ‬
‫دﻳﮕﺮي ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬و ﺟﺰ ﺗﺤﻤﻞ ﺑﺎرﮔﺮان ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎ ﺑﻬﺮه دﻳﮕﺮي ﻧﺪاﺷﺖ و ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻘﺎﻣﻲ ﻧـﻪ‬
‫ﺧﺮﻳﺪاري‪ 1‬دارد ﻧﻪ ﻫﻴﺠﺎﻧﻲ ﺑﺮﻣﻲاﻧﮕﻴﺰد اﻣﺎ درﺧﻮاﺳﺖ زﻣﺎﻣـﺪاري در ﺷـﺮاﻳﻂ ﻓﻌﻠـﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ وﺟﻮد اﻣﻨﻴﺖ داﺧﻠﻲ‪ ،‬ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در اﻋﻤﺎق ﺧـﺎك دو اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﻋﻈـﻴﻢ ﺟﻬـﺎن‬
‫)اﻳﺮان و روم( ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺎﻳﺘﺨﺖﻫﺎ روان اﺳﺖ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاري در ﭼﻨـﻴﻦ ﺷـﺮاﻳﻄﻲ‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﻳﻦ ﭼﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﻧﻴﺎ‪ ،‬آرزوي ﻫﺮ ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ و ﺑﻲﻧﻬﺎﻳـﺖ ﻫﻴﺠـﺎناﻧﮕﻴـﺰ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻮن اﺗﻔﺎق ﻫﻤﻪ ﻗﺒﺎﺋﻞ ﻋﺮب و ﻫﻤﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﺗﻤﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران ﺳﭙﺎه ﺑﺮ زﻣﺎﻣـﺪاري‬
‫ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺟﻨﮓ ﺧﻮﻧﻴﻦ داﺧﻠﻲ اﺳـﻼم و ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫را ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدي ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ ﻳﺎ ﺗﻮاﻓﻖ و ﺻـﻠﺤﻲ ﻛـﻪ ﻣﻮﺟـﺐ ﺗﺠﺰﻳـﻪ ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم ﺑـﻪ ﭼﻨـﺪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻧﺎﺗﻮان و ﺑﻲﻗﺪرت ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و دو اژدﻫـﺎي زﺧـﻢ ﺧـﻮرده )اﻳـﺮان و‬

‫‪1‬ـ ﻫﺮ ﻓﺮد ﺣﻖﺟﻮ و درو از ﺗﻌﺼﺐ‪ ،‬ﻣﺮوري ﺑﺮ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي ﺳﻘﻴﻔﻪ ﺑﻜﻨﺪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲﻓﻬﻤﺪ ﻛﻪ ﺧﺮﻳﺪار ﻣﻘﺎم اﻣﺎرت در آن روز‬
‫ﻓﻘﻂ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده ﺑﻮد و اﻳﺸﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺳﻘﻴﻔﻪ را ﺑﻪ وﺟﻮد آورد و ﻋﻠﺘﺶ ﻫﻢ اﻳـﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺳـﻌﺪ در ﻣـﻮرد اﻣـﺎرت‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺼﻮر درﺳﺘﻲ ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺸﺎﻳﺮي و اﻳﻦ ﻛﻪ اﻧﺼﺎر ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻮﻣﻲ و اﻫﻞ ﻣﺪﻳﻨـﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﺳـﻌﺪ‬
‫رﻳﺎﺳﺖ را )اﻟﺒﺘﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﺷﻬﺮ را ﺣﻖ ﺧﻮد و ﺣﻖ اﻧﺼﺎر ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ ،‬و ﻧﮕﺮان ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻏﻴـﺮ ﺑـﻮﻣﻲﻫـﺎ‪ ،‬ﺑـﺮ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﻨﺪ ﺷﺨﺼﻴﺖ اﻧﺼﺎر ﭘﺎﻳﻤﺎل ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و اﻣﺎ ﺑﺰرﮔﻮاران اﺻﺤﺎب ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎرت اﺳﻼﻣﻲ ﻳﻌﻨـﻲ ﭼـﻪ و‬
‫ﭼﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻲ دارد ﻫﻴﭻ ﻛﺪام ﺧﺮﻳﺪار آن ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻋﻤﺮ ﻳﺎ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﻳﻦ ﺳﻤﺖ را ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﺮ دو آن‬
‫را ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﺮ دو آن را رد ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺣﻮاﻟﻪ ﻛﺮدﻧﺪ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﺪرت ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ را ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد و ﻋﻠـﻲ‬
‫ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻧﻴﺰ آن را رد ﻛﺮد و ﺑﺎﻻﺧﺮه اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر و در اوج ﻓﺪاﻛﺎري اﻳﻦ ﺳﻤﺖ ﭘﺮﻣﺸﻘﺖ را ﻗﺒﻮل ﻛﺮد(‪ .‬رﺟـﻮع ﺷـﻮد ﺑـﻪ‬
‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1336‬و ﺑﺨﺎري ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.24‬‬

‫‪220‬‬
‫روم( ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ آنﻫﺎ را در ﻛﺎم ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮو ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ و اﺛـﺮي از اﺳـﻼم و اﺳـﻼﻣﻴﺎن ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬آﻳﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ وﻇﺎﻳﻒ ﺧﻮد را در ﻗﺒﺎل دﻳﻦ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ‬
‫اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﺮگ اﻳﻦ ﻧﮕﺮاﻧﻲ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﻲﻛﻨﺪ؟ و آﻳﻨﺪه دﻳﻦ اﺳﻼم را ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪا ﻣﻲﺳﭙﺎرد‪ ،‬و از ﻛﻨﺎر اﻳﻦ ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺑﺰرگ رد ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﺪا ﻣـﻲﺷـﺘﺎﺑﺪ؟ ﻳـﺎ‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﻼم وﻟﻴﻌﻬﺪي را ﺑﺎ ﻳﻚ ﻓﺮﻣﺎن و ﺑﺪون ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ آراي ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺧﻮد‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ؟ ﻳﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از اﻳﻦ دو‪ ،‬و ﺑﻠﻜﻪ اﻧﺘﺨﺎب زﻣﺎﻣﺪار اﺳﻼم را ﺑﻪ )رﻓﺮاﻧﺪوم( و‬
‫آراي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺣﻮاﻟﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﺗﺮس اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮﮔﺰاري اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ او ﻣﻨﺠـﺮ‬
‫ﺑﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺷﺪﻳﺪ و ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺧﻮﻧﻴﻦ و از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪه ﺷﺪن ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﮔﺮدد‪ ،‬اﺑـﻮﺑﻜﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت در روزﻫﺎي آﺧﺮ ﻋﻤﺮ او ﺑﺮﮔـﺰار ﺷـﻮد و در‬
‫ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﭘﺎي او در ﺟﻬـﺎن دﻳﮕـﺮي اﺳـﺖ و ﭘـﺎي دﻳﮕـﺮش در اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر ﺣﺎﺿﺮ در ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﺑﻪ دور ﺧـﻮد ﺟﻤـﻊ‪ 1‬ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و ﺑـﻪ آنﻫـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ رأي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫»آن ﭼﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﻣﻲداﻧﻴﺪ و ﮔﻤﺎن ﻧﺪارم ﻛﻪ از اﻳـﻦ ﺑﻴﻤـﺎري‬
‫ﺑﺮﺧﻴﺰم‪ ،‬و ﺧﺪا ذﻣﻪ ﺷﻤﺎ را از ﺑﻴﻌﺖ ﻣـﻦ آزاد ﻛـﺮده اﺳـﺖ و ﻛـﺎر ﺷـﻤﺎ را ﺑـﻪ ﺧﻮدﺗـﺎن‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻻزم اﺳﺖ ﻫﺮ ﻛﺲ را دوﺳﺖ دارﻳﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎﻻ ﺑﺮاي زﻣﺎﻣﺪاري‬
‫ﺧﻮﻳﺶ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﻦ زﻧﺪهام زﻣﺎﻣﺪاري ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺒـﺎدا ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﻣﻦ دﭼﺎر ﺗﻔﺮﻗﻪ و اﺧﺘﻼف ﺷﻮﻳﺪ‪ «2‬ﺑﻪ دﺳﺘﻮر اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻣﻬـﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼـﺎر‬

‫‪1‬ـ ﻋﻤﺮ اﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،36‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 59‬و ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.69‬‬
‫‪2‬ـ ﻋﻤﺮ اﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،36‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 59‬و ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.69‬‬

‫‪221‬‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻧﺘﺨﺎب زﻣﺎﻣـﺪار ﺟﻠﺴـﺎت ﻣﺸـﻮرﺗﻲ را ﺗﺸـﻜﻴﻞ دادﻧـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ در‬
‫ﺟﻠﺴﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻧﺮﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﻴﺶ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮﮔﺸـﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ر ْأﻳﻨﺎ ﻳﺎ َﺧﻠﻴ َﻔ َﻪ رﺳ ِ‬
‫ﻮل اﷲِ َر ْأﻳ َﻚ‪ = 1‬رأي ﻣـﺎ‪ ،‬اي ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪا ص‪ ،‬ﻫﻤـﺎن رأي‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺗﻮﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻦ ﻛﺴﻲ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻢ و ﺷـﻤﺎ درﺑـﺎره او‬
‫دو دﺳﺘﻪ ﺑﺸﻮﻳﺪ‪ «2‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻧﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً رأي ﺗﻮ را ﻗﺒﻮل دارﻳﻢ« اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺲ ﻋﻬﺪاﷲ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ رأي ﻣﻦ راﺿﻲ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻋﻬﺪاﷲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﭼﻪ در زﻣﺎن ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص و ﭼﻪ در زﻣﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺧﻮب ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﺣﺎل و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ درﺑﺎره او ﺑﺎ اﻛﺜﺮ ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﻣﺸﻮرت ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻛـﺮد ﻛـﻪ در ﻣﻴـﺎن‬
‫آنﻫﺎ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻋﻤﺮ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺗﻤﺎم ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در ﻧﻈـﺮ دارﻳـﺪ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﻘﺎم زﻣﺎﻣﺪاري اﺳﺖ اﻣﺎ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺗﻨﺪﻣﺰاﺟﻲ دارد«‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﻲ از ﻣﺮدم درﺑﺎره ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺮاي ﺗﻌـﺪﻳﻞ‬
‫ﻧﺮمﺧﻮﻳﻲ ﻣﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻦ ﺧﺸﻮﻧﺘﻲ ﻧﺸﺎن دادهام او ﺑﺮاي ﺗﻌﺪﻳﻞ آن ﻧـﺮمﺧـﻮﻳﻲ‬
‫را ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ و اﮔﺮ زﻣﺎم اﻣﻮر در دﺳﺖ او ﻗﺮار ﮔﻴﺮد ﺧﻴﻠﻲ از ﺧﺸﻮﻧﺖﻫـﺎ را ﺗـﺮك‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد ﺳﭙﺲ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻌﻼً اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻧﺰد دﻳﮕﺮان ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﻜﻦ و ﺑﻌﺪ از ﺑﻴـﺮون‬
‫رﻓﺘﻦ او ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔّﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺧﻮاﻧﺪ و از او ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﻲ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﻣﻴﺎن ﻣﺎ ﻛﺴﻲ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺗﺮ از ﻋﻤـﺮ ﺑـﻦ ﺧﻄـﺎب )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺮاي‬
‫زﻣﺎﻣﺪاري ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد و او ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻃﻨﺶ از ﻇﺎﻫﺮش ﺑﻪ ﻣﺮاﺗـﺐ ﺑﻬﺘـﺮ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪222‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ اﮔﺮ ﺧﻼف اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻫـﻢ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻲ ﻣﻦ از ﺗﻮ ﻧﺎراﺿﻲ ﻧﻤﻲﺷﺪم و ﻓﻌﻼً اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ ﻋﻤـﺮ ﻧﮕﻮﻳﻴـﺪ ﺳـﭙﺲ اﺑـﻮﺑﻜﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ زﻳﺪ و اَﺳ‪‬ﻴﺪ ﺑـﻦ ﺣ‪‬ﻀَـﻴﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( و ﻛﺴـﺎن دﻳﮕـﺮ از‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر ﻣﺸﻮرت ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاري ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻈﺮ ﻣﻮاﻓـﻖ‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،1‬در اﻳﻦ اﺛﻨﺎ ﺧﺒﺮ ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﻲ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺷﻬﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﮔـﺮدد‪ ،‬و‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﻫﻤﺮاه ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﺪون دﻋـﻮت ﻗﺒﻠـﻲ ﺑـﻪ ﻣﻨـﺰل اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬و ﻃﻠﺤﻪ در ﻧﻬﺎﻳﺖ آزادي و ﺻﺮاﺣﺖ در ﺗﻼش اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫را از اﻳﻦ ﻓﻜﺮ ﻣﻨﺼﺮف ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻈﺮ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫»اﮔﺮ ﺧﺪا در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻛﻪ ﺗﻮ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را ﺑـﺮاي ﺟﺎﻧﺸـﻴﻨﻲ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﻨﻲ‪ ،‬از ﺗﻮ ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد‪ ،‬در ﺟـﻮاب ﭼـﻪ ﺧـﻮاﻫﻲ ﮔﻔـﺖ؟ در‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﻮ در ﻃﻮل زﻣﺎن ﺷﺎﻫﺪ ﺳﺨﺖﮔﻴﺮي و ﺗﻨﺪﺧﻮﻳﻲﻫﺎي او ﺑﻮدهاي‪ ،‬ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺗـﻮ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬و اﮔﺮ ﺗﻮ وﻓﺎت ﻛﻨﻲ و او ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﺤﻨﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬آﻳـﺎ‬
‫ﻓﻜﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﻲ ﻛﻪ ﭼﻪ وﺿﻌﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺮدم ﻣﻲآﻳﺪ؟!‪«2‬‬

‫‪1‬ـ ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ ،70‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،59‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.92‬‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،174‬ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي از اﻧﺘﻘﺎد ﻃﻠﺤﻪ ﺑﺤﺚ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ و درﺑﺎره اﻧﺘﻘﺎد ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻳﺎ ﻣﻮاﻓﻘـﺖ او‬
‫ﻫﻴﭻ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭼﻴﺰي ﻧﻨﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﻲ در اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،37‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﺑﻌﺪ از اﻧﺘﺸﺎر اﻧﺘﺨﺎب ﻋﻤـﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻃﺮف اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻧﺰد ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺧﻮد را از اﻳـﻦ اﻧﺘﺨـﺎب‬
‫اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ را از اﻳﻦ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻨﺼﺮف ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﻫﻤﺮاه ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﺑﻪ ﻧﺰد اﺑﻮﺑﻜﺮ آﻣﺪﻧﺪ اﻣـﺎ ﺑﻌـﺪ از آن‬
‫ﻛﻪ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ در ﻣﻴﺎن آوردﻧﺪ و ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را درﺑﺎره ﻋﻤﺮ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدﻧﺪ و دﻳﺪﻧﺪ اﺑﻮﺑﻜﺮ در ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺧﻮﻳﺶ ﺟـﺪي اﺳـﺖ‬
‫ﺑﺤﺚ دﻳﮕﺮي ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،61‬ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ درﺑﺎره ﻧﺎﻣﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ ‪» :‬ﻣﺎ ﺟﺰ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ دﻳﮕﺮ راﺿﻲ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ«‪.‬‬

‫‪223‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻮاب اﻳﻦ اﻳﺮاد ﺗﻜﺮاري و ﻧﺎﻣﻮﺟـﻪ )ﺳـﺨﺘﮕﻴﺮي ﻋﻤـﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( ﻛﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎً و ﺑﻪ ﻛﺮات ﺟﻮاب آن را داده ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻧﮕﻔﺖ‪ ،‬و اﻣﺎ از اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﻃﻠﺤﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻗﺪام ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﺎﻧﻪ او را ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ او در ﺣﻀﻮر ﺧﺪا ﻣـﻲﺷـﻤﺎرد‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺸﻢ آﻣﺪه‪ ،‬و ﺑﻪ ﻛﺴﺎن ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ ﻣﺮا ﺑﻨﺸﺎﻧﻴﺪ« و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺮض و ﺑﻴﻤﺎري او‬
‫را ﻣﻲﻟﺮزاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺗﻜﺎن ﭘﺮزﺣﻤﺖ ﺑﺮ ﺑﺴﺘﺮ ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺮ ﺳﻴﻨﻪ و دوش ﻛﺴﺎن ﺧﻮد ﺗﻜﻴـﻪ‬
‫داد ﺑﺮ ﻃﻠﺤﻪ و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﻴﺶ ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ و ﮔﻔﺖ‪« :‬آﻳﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﺮا از ﺑـﺎزﺟﻮﻳﻲ ﺧـﺪا‬
‫ﻣﻲﺗﺮﺳﺎﻧﻴﺪ؟ ﺑﺪﺑﺨﺖ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻣﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻮﺷﻪاي از ﺳﺘﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ!! در ﺟـﻮاب‬
‫ﺳﺆال ﺧﺪاﻳﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪:‬ﺧﺪاﻳﺎ ﻣﻦ ﺑﺮ اﻫﻞ دﻳﻦ ﺗﻮ‪ ،‬ﻛﺴﻲ را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﻧﻤﻮدم‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ‬
‫اﻫﻞ دﻳﻦ‪ 1‬ﺗﻮ ﺑﻮد« ﺳﭙﺲ رو ﺑﻪ ﻃﻠﺤﻪ ﻛﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪« :‬آن ﭼﻪ را ﺑﻪ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﻢ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﺪ‪.«2‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺎﻃﻌﺎﻧـﻪ‪ ،‬آﺧـﺮﻳﻦ ﺣـﺮف ﺧـﻮد را زد‪ ،‬و از ﻧـﺎراﺣﺘﻲ دراز‬
‫ﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬و ﻃﻠﺤﻪ و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺑﺎ ﻛﺴﺎن دﻳﮕﺮي ﻛﻪ در آن ﺟﺎ ﺑﻮدﻧﺪ از ﻣﻨﺰل اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻴﺮون رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﻜﻮت ﺳﺮاﺳﺮ ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﻓﺮا ﻣﻲﮔﻴـﺮد‪ ،‬و اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( در ﺑﺴﺘﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﺐ و ﻓﺮداي آن ﻣﻨﺘﻈﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دو )ﭘﻴﻚ اﺟﻞ‪،‬‬
‫ﻳﺎ ﻋﻜﺲاﻟﻌﻤﻞ ﻣﺮدم درﺑﺎره ﻧﻈﺮ او( ﻳﻜﻲ ﭘﻴﺶ از دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺰد او ﺑﻴﺎﻳﺪ‪،‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﺑﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻋﺘﺮاض ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‬
‫اﻣﺎ از ﻫﻴﭻ ﻛﺪام ﺧﺒﺮي ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻳـﻦ ﻓﻀـﺎي آزاد ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ اﻗـﺪاﻣﻲ‬
‫ﻣﺒﺎدرت ﻧﻤﻲورزﻧﺪ‪ .‬آري ﻓﻀﺎ ﻛﺎﻣﻼً آزاد اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑـﺰرگ و ﻣﺴـﻠﺢ‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.74‬‬

‫‪2‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 37‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 93‬و ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 70‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.60‬‬

‫‪224‬‬
‫اﺳﻼم از اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﭘﻴﺮﻣﺮدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺑﺴﺘﺮ ﻣﺮگ ﻗﻄﻌﻲ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ و ﺑﺎ‬
‫ﻧﻴﺮوي ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﻛﺴﺎﻧﺶ ﺑﺮ ﺑﺴﺘﺮ ﻧﺸﺎﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده و ﻗﺒﻴﻠﻪاش ﻋﻼوه ﺑـﺮ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ از ﻳﻜﺎﻳﻚ ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﻛﻤﺘﺮﻧﺪ در ﺧﻼﻓﺖ او داراي ﻫﻴﭻ ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺼﺒﻲ ﻧﺒـﻮده‬
‫و ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺎﻗـﺪ ﻫـﺮ ﮔﻮﻧـﻪ ﻗـﺪرت ﻣـﺎدي اﺳـﺖ و ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ و ﭘﺮزور‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻓﺮاد ﻋﺎدي و ﻧﺎﺗﻮان ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ‬
‫او ﻗﺪ ﻋﻠﻢ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻧﻈﺮ او ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و ﻋﻠﻴﻪ او ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﻓﺮض اﻳﻦ‬
‫ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري ﻫﻢ ﺷﻔﺎ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬و ﻫـﻢ ﭼﻨـﺎن ﻗـﺪرت را در دﺳـﺖ‬
‫ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﻃﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎي ﺻﺮﻳﺢ و آﺷﻜﺎر ﺑﺎ ﻧﻈـﺮ ﻗـﺎﻃﻊ‬
‫زﻣﺎﻣﺪاران اﺳﻼم‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺠﺎزاﺗﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻧﻪ ﻗﺘﻞ ﻧﻪ ﺗﺒﻌﻴﺪ و ﻧﻪ دﺳﺘﮕﻴﺮي و ﻧﻪ زﻧﺪاﻧﻲ و‬
‫ﺣﺘﻲ از ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺣﻘﻮق اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻫﻢ ﻣﺤﺮوم ﻧﻤﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده‪ 1‬ﺻﺮﻳﺤﺎً و آﺷـﻜﺎرا‬
‫ﺑﺎ ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮد و در ﺗﻤﺎم دوران ﺧﻼﻓﺖ او ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﺮد‬
‫ﻧﺎراﺿﻲ از ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دوري ﻛﺮد‪ ،‬و اﺣﺪي از او اﺑﺮو در ﻫﻢ ﻧﻜﺸـﻴﺪ‬
‫و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻃﻠﺤﻪ‪ 2‬و اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن‪ 3‬و دﻳﮕﺮان ﻛـﻪ در روزﻫـﺎي اول آﺷـﻜﺎرا ﻋﻠﻴـﻪ ﺧﻼﻓـﺖ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﮔﺮﻣﻲ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و وﻗﺘﻲ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻗـﺪرت‬
‫رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام را ﻣﺠﺎزات ﻧﻜﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ روي آنﻫـﺎ ﻫـﻢ ﻧﻴـﺎورد‪ ،‬و از ﺣﻘـﻮق‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ آنﻫﺎ ذرهاي ﻛﻢ ﻧﮕﺮدﻳﺪ و ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﺻﻞ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب‪ ،‬وﻗﺘـﻲ اﺑـﻮﺑﻜﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( درﺑﺎره ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﺸﻮرت ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻋﻤﻮﻣـﺎً‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،21‬و ﺳﻴﺮه ﺣﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 396‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.83‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ ،246‬زﺑﻴﺮ را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1336‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.13‬‬

‫‪225‬‬
‫ﻏﻴﺒﻲ را ﻛﻪ در ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ )ﺳﺨﺘﮕﻴﺮي و ﺧﺸـﻮﻧﺖ( ﺑـﺎ ﺻـﺮاﺣﺖ ﺑﻴـﺎن‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻃﻠﺤﻪ )ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎ( ﺟﺮأت ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ اﻧﺪازه ﺑﺎ زﻣﺎﻣﺪار ﻓﻌﻠﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ‬
‫ﻛﻨﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪار آﻳﻨﺪه اﻓﺸﺎﮔﺮي و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﻛﻪ در ﺣﻀﻮر ﺟﻤﻊ ﻛﺜﻴـﺮي‬
‫ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻗﺪﻣﺎم ﺗﻮ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻛـﻪ ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﻣﻲﻛﻨﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺟﺮﻣﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺗـﻮ را در ﺣﻀـﻮر ﺧـﺪا زﻳـﺮ ﺳـﺆال ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ« و ﺗﺮﺳﻲ از اﻳﻦ ﻫﻢ ﻧﺪارد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﺮأت ﺻﺮﻳﺢ و آﺷﻜﺎر او در ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﻌﻠـﻲ ﻳـﺎ‬
‫در آﻳﻨﺪه‪ ،‬ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ دردﺳﺮي ﺑﺮاي او ﻓـﺮاﻫﻢ آورد‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﻀـﺎي ﺑﺤـﺚ و ﻧﻈـﺮ و‬
‫ﻓﻀﺎي رد و ﻗﺒﻮل ﻧﻈﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﺎﻣﻼً آزاد اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ وﺟﻮد ﭼﻨـﻴﻦ ﻓﻀـﺎي‬
‫آزاد‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺷﻨﻴﺪن ﻧﻈﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷـﺐﻫـﺎ و‬
‫روزﻫﺎ ﻏﺮق در ﺳﻜﻮت ﻣﻲﺷﻮد ﭼﺮا ﮔﺮوﻫﻲ و ﺣﺘﻲ اﺣﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖ دﻳﮕﺮي را ﺑﺮاي ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ؟ ﭼـﺮا ﻣـﺮدم‬
‫در ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺎم ﻛﺴﺎن دﻳﮕﺮي را ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﻤﻲآورﻧﺪ؟ ﻃﻠﺤﻪ اﻳﻦ ﺑﺎر ﭼﺮا‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ روز ﺳﻘﻴﻔﻪ از ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻧﺎم ﻧﻤﻲﺑﺮد؟ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﭼﺮا ﻣﺎﻧﻨﺪ روز ﺳﻘﻴﻔﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﻋﻠﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﺘﺎﺑﺪ ﺗﺎ او را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ او ﻗﻮل ﺑﺪﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ او ﺗﻤﺎم ﻛﻮﭼﻪﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﭘﺮ از‬
‫ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﻣﻲﻛﻨﺪ؟ ﭼﺮا ﻗﺒﺎﻳﻞ اﻃﺮاف ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ ﺷﻬﺮ ﻃﺎﺋﻒ ﻣﻬﺮ ﺳـﻜﻮت ﺑـﺮ ﻟـﺐ‬
‫زدهاﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺎم ﻛﺴﻲ را ﻧﻤﻲﺑﺮﻧﺪ؟ ﭼﺮا ﻃﻠﺤـﻪ )ﻋﻨﺼـﺮ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎ در ﺗﻤﺎم دورهﻫﺎ( ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺳﻮاران ﭼﺎﺑﻚ و ﺗﻨﺪرو اﻳـﻦ ﺧﺒـﺮ را ﺑـﻪ )ﻣﺜﻨـﻲ و‬
‫ﻗﻌﻘﺎع( ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﺣﻴﺮه ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﺪ ﺗﺎ آنﻫﺎ ﺟﺰ ﻋﻤﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺷـﺨﺺ‬
‫دﻳﮕﺮي را ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﻨﻨﺪ؟ و ﭼﺮا ﻃﻠﺤﻪ ﺷﺨﺼﺎً ﺳـﻮار ﺑـﺮ اﺳـﺐ‬
‫ﺑﺎدﭘﺎي ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺳﺮﻳﻌﺎً ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ )ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛـﻞ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي اﺳـﻼم در ﺟﺒﻬـﻪ‬

‫‪226‬‬
‫ﺷﻤﺎل( ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ او ﻫﺸﺪار دﻫﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻛﻮﺗﺎدي ﻧﻈـﺎﻣﻲ اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( را از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﻨﺼﺮف ﻧﻨﻤﺎﺋﻴﺪ و ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﺑﺸـﻮد ﻓـﻮراً ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت ﺧﻮد را در ﻣﻮرد ﺗﻮ اﺟﺮا ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ؟! و ﭼﺮا ﺟﻬﺎن اﺳﻼم در اﻳـﻦ دو ﻫﻔﺘـﻪ ﻛـﻪ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮ ﺑﺴﺘﺮ ﻣﺮگ ﻗﻄﻌﻲ اﺳﺖ و ﺑﻪ وﻳﮋه در اﻳﻦ روزﻫﺎ و ﺷـﺐﻫـﺎ ﻛـﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( درﺑﺎره ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺮدم رﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺗـﺎ اﻳـﻦ اﻧـﺪازه‬
‫ﺧﺎﻣﻮش و ﺑﻲﺳﺮو ﺻﺪاﺳﺖ؟‬
‫ﺟﻮاب اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﭼﺮاﻫﺎ دو ﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪ ،‬اول اﻳﻦ ﻛﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﻼم در ﻣﻮرد زﻣﺎﻣﺪار و‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪ دو ﺳﺎل و ﭼﻨﺪ ﻣﺎﻫﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ زﻣﺎﻣﺪاري ﻓﻘﻂ ﻳﻚ‬
‫ﺗﻼش و ﻳﻚ ﺧﺪﻣﺖ ﺳﻨﮕﻴﻦ و ﭘﺮﻣﺸﻘﺘﻲ اﺳﺖ و ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺰاﻳﺎي ﻣـﺎدي ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﻳﻚ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎده و ﻗﺎﻧﻌﺎﻧﻪ و ﭘﺮﻣﺸﻘﺖ و ﺑﺪون داﺷﺘﻦ ﺣﻖ اﻣـﺮ و ﻧﻬـﻲ ﺷﺨﺼـﻲ و‬
‫ﻫﻤﻪاش ﺗﻼش در ﺟﻬﺖ ﭼﺮﺧﺎﻧﻴﺪن ﺳﺮﻳﻊ و ﻣﻨﻈﻢ ﭼـﺮخ ﺣﻜﻮﻣـﺖ )ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻳـﻚ ﻛـﺎرﮔﺮ‬
‫ﺷﺮﻳﻒ و ﭘﺮﻛﺎر و ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻛﺎر و ﻛﻢﻣﺰد!( دوم اﻳﻦ ﻛﻪ زﻣﺎﻣﺪار اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ‬
‫اﺳﻼم و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺴﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭼﺮﺧﺎﻧﻴﺪن اﻳﻦ‬
‫ﭼﺮخ ﻋﻈﻴﻢ و ﭘﺮﻣﺸﻘﺖ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻗﺪرت و ﻣﻬﺎرت‪ ،‬ﺗﺎب ﺗﺤﻤـﻞ ﻣﺸـﻘﺖﻫـﺎي آن را ﻫـﻢ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺗﻨﻬـﺎ ﻛﺴـﻲ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎل ﺗﻤﺎم در ﺧـﺪﻣﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص و در ﺗﻤـﺎم دوران ﺧﻼﻓـﺖ ﭘﺮﻣـﺎﺟﺮاي‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﻘﺎم وزﻳﺮ ﻣﺸﺎور اﻧﺠﺎم وﻇﻴﻔﻪ ﻛـﺮده ﺑـﻮد و ﺑـﺮاي ﭼﺮﺧﺎﻧﻴـﺪن‬
‫ﭼﺮخ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم از ﻫﺮ ﻛﺲ دﻳﮕﺮي ﻣـﺎﻫﺮﺗﺮ ﺑـﻮد و در ﻗﻨﺎﻋـﺖ و ﻗـﺪرت و ﺗﺤﻤـﻞ‬
‫ﻣﺸﻘﺖﻫﺎ و ﺧﺸﻮﻧﺖﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻛﻪ در آن ﻋﺼﺮ ﻻزﻣﻪ زﻣﺎﻣﺪاري ﺑﻮد ﻛﺲ دﻳﮕﺮي ﺑـﻪ او‬
‫ﻧﻤﻲرﺳﻴﺪ و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻛﺎﻣﻠﻲ ﻛﻪ از ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( داﺷـﺖ و‬
‫اﻳﻦ دو ﺻﻔﺖ را در ﻣﻴﺎن ﺧﻮد ﻧﻤﻲدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻛﺲ دﻳﮕﺮي را ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد ﻧﻜـﺮد و از ﻫـﻴﭻ‬

‫‪227‬‬
‫ﻛﺲ دﻳﮕﺮي ﻧﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺎﻣﺪ‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ ﺣﺮﻓﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ(‪ ،‬در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ واﺟﺪ ﺷﺮاﻳﻂ زﻣﺎﻣﺪاري اﺳﺖ و ﻫﻤﺘﺎﻳﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻋﻴﺒﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺮد ﺗﻨﺪﺧﻮ و ﺧﺸﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻛﺎرﻫﺎ ﺳﺨﺘﮕﻴﺮي ﻣﻲﻛﻨﺪ و در اﻳﻦ ﻓﻀﺎي ﻛﺎﻣﻼً آزاد‪ ،‬ﻛﺴﻲ‬
‫ﺣﺮف دﻳﮕﺮي را ﻧﻪ در ﺣﻀﻮر اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻧﻪ در ﻏﻴﺎب او ﺑﺮ زﺑـﺎن ﻧﻴـﺎورد‪،‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻧﮕﻔﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻋﺎﻟﻢ و آﮔﺎه ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺎﻫﺮ و ﻣﻘﺘـﺪر‬
‫و ﻓﻌﺎل ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻋﺎدل و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔـﺎﻫﻲ‬
‫از ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا و ﻓﺮﻣﻮده ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺗﺠﺎوز ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻛﺴﻲ ﻧﮕﻔﺖ در ﻣﻴﺎن ﻣـﺎ‪ ،‬در اﻳـﻦ‬
‫ﺻﻔﺎت ﻛﺴﻲ از ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻬﺘﺮ وﺟﻮد دارد‪ ،‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه در اﻳﻦ ﻓﻀـﺎي آزاد و در‬
‫ﻃﻮل ﻣﺪت ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺷﺐ و روز ﺗﻨﻬﺎ ﺣﺮﻓﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ زﺑﺎنﻫﺎ آرد ﺟﺰ اﻳﻦ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي ﻧﺒﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺮد ﺗﻨﺪﺧﻮ و ﺧﺸﻨﻲ اﺳﺖ و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻫـﻢ در ﻫﻤـﺎن‬
‫آﻏﺎز اﻣﺮ او را ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻨﺪﺧﻮﻳﻲ و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻋﻤﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﻌﺪﻳﻞ ﻧﺮمﺧﻮﻳﻲ ﻣﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻳﻦ ﻛﻪ زﻣﺎم اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ او اﻓﺘﺎده‪،‬‬
‫اﻳﻦ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻫﻢ از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﺻﺤﺎب ﺑﺎ ﻧﻈﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻮاﻓﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻓﺮداي آن روز‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ او ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»اﻫﻞ ﻧﻈﺮ در ﻣﻮرد ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺗﻮ دو ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮔﺮوﻫﻲ از آنﻫﺎ ﻋﻴﻨﺎً ﻧﻈﺮ ﺗـﻮ را دارﻧـﺪ و‬
‫ﮔﺮوه دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻈﺮ ﺗﻮ اﺳﺖ آن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‪ 1‬و وﻗﺘـﻲ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻣﻮاﻓﻘﺖ اﻫﻞ ﻧﻈﺮ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﺪ‪ ،‬ﻛﺎﺗﺐ ﺧﻮد را‪ ،‬ﻋﺜﻤـﺎن ﺑـﻦ ﻋﻔـﺎن‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﻴﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1572‬و ﻓﺎروق‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.93‬‬

‫‪228‬‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 1‬را‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪« :‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﺸﻨﺪه ﻣﻬﺮﺑﺎن‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻋﻬﺪ و وﺻﻴﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻦ ﻗُﺤﺎﻓَﻪ در آﺧﺮﻳﻦ ﻟﺤﻈـﻪاي ﻛـﻪ از اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎن ﻣـﻲرود‪ ،‬و‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ اوﻟﻴﻦ ﻟﺤﻈﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮ وارد ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻟﺤﻈـﺎت ﻫـﺮ ﻛـﺎﻓﺮي‬
‫اﻳﻤﺎن ﻣﻲآورد‪ ،‬و ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﻜﺎري ﻳﻘﻴﻦ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ دروﻏﮕﻮﻳﻲ ﺻﺎدق ﻣﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﻣـﻦ‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﻗﺮار دادم ‪ «...‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم و در اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺣﺴﺎس ﺻﺪاي اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﺎﻣﻮش ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﻏﻤﺎ و ﺑﻴﻬﻮﺷﻲ درآﻣﺪ‪ 2‬وﻟﻲ ﻛﺎﺗﺐ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑـﻦ ﻋﻔـﺎن‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ آﮔﺎﻫﻲ ﻗﻄﻌﻲ ﺑﺮ ﻣﻨﻈﻮر اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﻮﺻﻴﻪﻧﺎﻣﻪ را اﻳﻦ‬
‫ﻃﻮر اداﻣﻪ داد‪» :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را« و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﻟﺤﻈﻪ اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻫﻮش آﻣﺪ و ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮕﻮ ﺑﺒﻴـﻨﻢ ﭼـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻲ؟ ﻋﺜﻤـﺎن‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي او ﺧﻮاﻧﺪ‪» :‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﻗﺮار دادم ﻋﻤـﺮ ﺑـﻦ ﺧﻄـﺎب‪ 3‬را« اﺑـﻮﺑﻜﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺴﺮور ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎل ﺑﻴﻬﻮﺷـﻲ او ﻋـﻴﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر او را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ اداﻣﻪ دﻫﻴﺪ‪» :‬ﺣـﺮف او را‬
‫ﺑﺸﻨﻮﻳﺪ و از او اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﺋﻴﺪ و ﻣﻦ درﺑﺎره ﺧﺪا ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاص و دﻳﻦ او و درﺑﺎره ﺧـﻮد‬
‫و درﺑﺎره ﺷﻤﺎ از ﻫﻴﭻ ﺧﻴﺮ و ﻧﻴﻜﻮﻧﮕﺮي‪ ،‬درﻳﻎ ﻧﻜﺮدهام‪ ،‬و ﺑﻌﺪاً ﻫﻢ اﮔﺮ او ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ رﻓﺘـﺎر‬
‫ﻛﺮد اﻳﻦ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ درﺑﺎره او ﺗﺼﻮر ﻧﻤﻮدهام‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﻪ راه اﻧﺤﺮاف‪ 4‬رﻓﺖ و ﭘﺲ ﻫﺮ‬
‫ﻛﺴﻲ ﺑﺮ اﺛﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺣﺘﻤﺎً ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣـﻦ ﺟـﺰ ﺧﻴـﺮ و ﻧﻴﻜـﻮﻳﻲ ﻣﻨﻈـﻮري‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،174‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1571‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.18‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 174‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1571‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 60‬و ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.70‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 174‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1571‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 60‬و ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.70‬‬

‫‪229‬‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ام‪ ،‬از ﭘﺸﺖ ﭘﺮده ﻏﻴﺐ ﻫﻢ آﮔﺎﻫﻲ ﻧـﺪارم { ‪Ï Î Í Ì Ë Ê‬‬

‫‪ z Ð‬اﻟﺸﻌﺮاء‪.1 227 :‬‬

‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ را اﻣﻀﺎ ﻛﺮد و آن را ﺑﺮ ﺗﻮده ﻣﺮدم اراﺋﻪ داد‪ 2‬و‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ آﻳﺎ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺴﺖ ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﮔﻔﺘﻨﺪ‪َ » :‬ﺳ ِﻤ ْﻌﻨﺎ َو‬
‫َا َﻃ ْﻌﻨﺎ« و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺗﻜﻴﻪ داده ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ و ﺑﻪ آنﻫـﺎ‬
‫ﮔﻔﺖ »آﻳﺎ راﺿﻲ ﻫﺴﺘﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮدهام ﻛﻪ ﺑﺎ او ﺧﻮﻳﺸﻲ ﻧﺪارم؟‬
‫و ﻣﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﻛﺮدهام‪ ،‬از او اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﻴﺪ و ﺣﺮف‬
‫او را ﺑﺸﻨﻮﻳﺪ« ﻣﺮدم در ﻣﺴﺠﺪ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﮔﻔﺘﻨﺪ‪َ » :3‬ﺳ ِﻤ ْﻌﻨﺎ َو َا َﻃ ْﻌﻨﺎ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را ﺧﻮاﺳـﺖ و آن ﭼـﻪ ﻻزم‬
‫ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﺑﻪ او ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻛﺮد‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از ﺣـﻞ اﻳـﻦ ﻣﺸـﻜﻞ و ﺣﺼـﻮل‬
‫اﻃﻤﻴﻨﺎن از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از او ﺟﻬﺎن اﺳﻼم دﭼﺎر ﺗﻔﺮﻗﻪ و ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﻧﺎﺑﻮدي ﻧﻤﻲﮔﺮدد ﺑﻪ ﻓﻜـﺮ‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي ﺷﺨﺺ ﺧـﻮد اﻓﺘـﺎد و درﺑـﺎره ﻏﺴـﻞ و ﻛﻔـﻦ و دﻓـﻦ ﺧـﻮﻳﺶ وﺻـﻴﺖ ﻛـﺮد و‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﮔﺬﺷﺖ و ﺷﺐﻫﺎ و روزﻫﺎي دﻳﮕـﺮ ﻓـﺮا رﺳـﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻴﻤـﺎري او ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬
‫ﺷﺪت ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺗﺎ روز دوﺷﻨﺒﻪ ﺑﻴﺴﺖ و دوم‪ 4‬ﺟﻤﺎدي اﻻوﻟﻲ ﺳﺎل ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮي‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ‬
‫ﻛﻪ ام اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮ ﺑﺎﻟﻴﻦ او ﺑﻮد‪ ،‬ﺻﺪاي اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻳـﺎر‬

‫‪1‬ـ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.206‬‬

‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،174‬و ﻓﺎروق‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 93‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ .60‬در رواﻳﺘﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ اﺑـﻮﺑﻜﺮ از ﭘﻨﺠـﺮه‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮔﻔﺖ ‪ :‬آﻳﺎ ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻦ راﺿﻲ ﻫﺴﺘﻴﺪ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﮔﻔﺖ ‪» :‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﺰ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻛﺲ دﻳﮕﺮي راﺿﻲ ﻧﻴﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.18‬‬
‫‪4‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1563‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.165‬‬

‫‪230‬‬
‫{ ‪ z È Ç Æ Å Ä‬ﻳﻮﺳـﻒ‪:‬‬ ‫ﻏﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن اﻳﻦ آﻳـﻪ‬
‫‪ «1 101‬ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﺪا و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪاصﺷـﺘﺎﻓﺖ و ﻃﺒـﻖ‬
‫وﺻﻴﺖ ﺧﻮدش او را ﻏﺴﻞ و ﻛﻔﻦ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ روي ﻫﻤﺎن ﻧﻌﺸﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص را ﺑـﺮ آن‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ او را ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬و در ﺑﻴﻦ روﺿﻪ و ﻣﻨﺒﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﺮ ﺟﻨﺎزه او‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻬﺎر اﷲ اﻛﺒﺮ‪ ،2‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،3‬آن ﮔﺎه ﻃﺒﻖ وﺻـﻴﺖ ﺧـﻮدش او را ﺑـﻪ‬
‫اﺗﺎق ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮدﻧﺪ و در ﭘﻬﻠﻮي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص او را ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬آﻏﺎز ﺧﻼﻓﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬

‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻧﺼﻒ اﺧﻴﺮ ﺷﺐ از ﻣﺮاﺳﻢ دﻓﻦ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﻓﺮاﻏﺖ ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬و ﺳـﺎﻋﺖﻫـﺎ در اﻧﺪﻳﺸـﻪ ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖﻫـﺎي‬
‫ﻋﻈﻴﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ دوش او ﺑﻮدﻧﺪ ﻏﺮق ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و ﻓﺮدا در ﻛﻠﻪ ﺳﺤﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ‪ ،‬و ﻣـﺮدم‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻣﻮاج ﺑﻪ او روي آوردﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﻫﻴﺠﺎﻧﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺣـﺪي آرام‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و ﻇﻬﺮ ﻫﻤﺎن روز وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ازدﺣـﺎم‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺎﻻ رﻓﺖ‪ ،‬و در ﻣﺤﻠﻲ ﻳﻚ ﭘﻠﻪ ﭘﺎﺋﻴﻦﺗﺮ از‪ 4‬ﻣﺤﻞ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻧﺸﺴﺖ و ﭘﺲ از ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي ﺧﺪا و درود ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص و ﻳﺎدي از اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( و ﻓﻀﺎﺋﻞ او ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺮدم ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺟﺰ ﻣﺮدي ﻣﺜـﻞ ﺷـﻤﺎ‪ ،‬ﭼﻴـﺰ دﻳﮕـﺮي‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬و اﮔﺮ رد ﻓﺮﻣﺎن ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ رﺳﻮل اﷲ ص ﺑﺮ ﻣﻦ ﮔﺮان ﻧﻤﻲﺑـﻮد‪ ،‬ﻫﺮﮔـﺰ زﻣﺎﻣـﺪاري‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1565‬‬
‫‪4‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 62‬و رﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 67‬و ﻓﺎروق‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.97‬‬

‫‪231‬‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﮔﺮدن ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺘﻢ« آن ﮔﺎه رو ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧـﺪاﻳﺎ! ﻣـﻦ ﻛـﻪ ﺳـﺨﺖدل‬
‫ﻫﺴﺘﻢ دﻟﻢ را ﻧﺮم ﻓﺮﻣﺎ‪ ،‬و ﻧﺎﺗﻮان ﻫﺴﺘﻢ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪم ﻓﺮﻣﺎ و داراي ﺑﺨﻞ ﻫﺴـﺘﻢ اﻫـﻞ ﺳـﺨﺎوﺗﻢ‬
‫ﻓﺮﻣﺎ« آن ﮔﺎه ﻟﺤﻈﻪاي ﺳﻜﻮت ﻛﺮد و ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻲﮔﻤﺎن اﻳﻦ‪ ،‬ﻳﻚ ﻧﻮع ﮔﺮﻓﺘﺎري اﺳﺖ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻦ و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت دو ﻳﺎر ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺮا در ﻣﻴﺎن ﺷـﻤﺎ ﺑـﺎﻗﻲ ﮔﺬاﺷـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺗﻤﺎم ﻛﺎرﻫﺎي ﺷﻤﺎ را ﺧﻮد ﺷﺨﺼﺎً اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻢ‪ ،‬و ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن و دﺳﺘﻮر‬
‫ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﺣﻮاﻟﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬و ﻫﻴﭻ ﻛﺴﻲ از دﻳﺪ اﻧﺼﺎف و اﻣﺎﻧﺖداري ﻣﻦ ﭘﻮﺷـﻴﺪه ﻧﺨﻮاﻫـﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻧﻴﻜﻮﻳﻲ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﺎرﻫـﺎي‬
‫ﺑﺪي اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً آنﻫﺎ را ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻢ‪.«1‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از آن ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‪ ،‬ﺧﻮد را ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﻤﻮد‪،‬‬
‫و ﺗﻌﻬﺪات و رواﺑﻂ اﺳﺎﺳﻲ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪ ،‬ازﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﺋﻴﻦ آﻣﺪ و ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و در وﺳﻂ ﻣﺴﺠﺪ در ﻣﻴﺎن ﻣـﺮدم اﻳﺴـﺘﺎد‪ ،‬و درﺑـﺎره‬
‫وﺻﻴﺖ ﻣﺆﻛﺪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻋﺰام ﻧﻴﺮوﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ در ﻋﺮاق‬
‫ﺑﻪ ﻛﻤﻚ‪ 2‬ﻣ‪‬ﺜَﻨّﻲ و ﻗﻌﻘﺎع‪ ،‬ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﺤﺚ ﻛﺮد‪ ،‬و آنﻫﺎ را ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺒﻬﻪ ﺑـﻪ ﮔﺮﻣـﻲ‬
‫ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در اﻳﻦ ﺟﺒﻬﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪن ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ و اﻋـﺰام‬
‫او ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل‪ ،‬در ﺷﺎم‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﭙﺎه ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ اﻳﺮان ﻋﻘـﺐﻧﺸـﻴﻨﻲﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﺮده ﺑـﻮد و‬
‫اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻣﺪاﺋﻦ را ﻧﻴﺰ از دﺳﺖ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮﻳﻦ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺟﺒﻬﻪ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮاﻓﻘﺘﻲ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن‪ 3‬ﻧﺪادﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺗﺒـﺎدل ﻧﮕـﺎهﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬

‫‪1‬ـ ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 74‬و ﻓﺎروق‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.97‬‬

‫‪2‬ـ ﻓﺎروق‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 94‬و ص‪ ،101‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.26‬‬
‫‪3‬ـ ﻓﺎروق‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 94‬و ص‪ ،101‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.26‬‬

‫‪232‬‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺳﻜﻮت ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻌـﺪ ﺑـﺎ‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﻲ از ﻣﺴﺠﺪ رواﻧﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺮدﻳﺪ و در ﻓﻜﺮ ﻓﺮو رﻓﺖ ﻛﻪ از ﭼﻪ راﻫﻲ ﻧﻴﺮوﻫﺎﻳﻲ‬
‫را ﮔﺮد آورد و ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﻋﺮاق اﻋـﺰام دارد‪ ،‬و ﻗـﺪرت ﭘﻮﺷـﺎﻟﻲ و ﻋﻈﻤـﺖ ﺗـﻮﻫﻤﻲ دوﻟـﺖ‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان را ﺑﺮاي ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﺑﻘﻴﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن روﺷﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻋﺸﺎﻳﺮ و‬
‫اﻳﻼت ﻋﺮب‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﺎﻓﻲ را ﺑﺮاي اﻋﺰام ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺒﻬﻪ در اﺧﺘﻴﺎر ﻓﺎروق )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﮕﺬارﻧﺪ وﻟﻲ در زﻣﺎن اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و در ﺟﻨﮓﻫﺎي رده ﺟﻤﻊ زﻳﺎدي از‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺮاي ﺟﻨﮕﻲ در اﺧﺘﻴﺎر‪ 1‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺳﻴﺮان ﻋﺮب را آزاد ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﺒﺎﻳﻞ و اﻳﻼت ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﻨﺪ و اﻃﺎﻋـﺖ ﺧـﻮد را از ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫اﺳﻼم اﻋﻼم ﻛﺮدهاﻧﺪ وﻟﻲ در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ اﻓﺮادي از ﺧﺎﻧﻮاده آنﻫﺎ ﻳﺎ ﺧﻮﻳﺸـﺎن و دوﺳـﺘﺎن‬
‫آنﻫﺎ در اﺳﺎرت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺟﺒﻬﻪ ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓـﺮدا ﺑﻌـﺪ از اداي‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺷﻨﻴﺪﻧﺪ اﻋﻼم ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺗﻤـﺎم اﺳـﺮاي ﺟﻨـﮓﻫـﺎي رده را‬
‫آزاد ﻛﻨﻴﺪ و اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮد‪» :‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﺳﻴﺮ ﻛﺮدن زن و ﺑﭽﻪﻫـﺎ در ﻣﻴـﺎن‬
‫ﻋﺮب ﺳﺮﻣﺸﻘﻲ ﺑﺮاي ﻣﻠﺖﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺷﻮد«‪ .‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﻤـﺎم اﺳـﺮا‬
‫آزاد ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ و ﺳﻴﻞ ﺧﺮوﺷﺎن زن و ﺑﭽﻪﻫﺎي ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺑـﻪ آﻏـﻮش ﺧـﺎﻧﻮادهﻫـﺎي ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪ‪ ،‬و زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺮاي اﻋﺰام ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﻋﺮاق آﻣﺎده ﮔﺮدﻳﺪ‪.2‬‬

‫‪1‬ـ ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.76‬‬

‫‪2‬ـ ﻓﺎروق‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 101‬و ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.76‬‬

‫‪233‬‬
‫روز ﺳﻮم ﻓﺮا رﺳﻴﺪ و ﻣﺴﺠﺪ از ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ ﺷﻬﺮ و از ﻣﺮدﻣﺎن ﻗﺒﺎﻳـﻞ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي ﺑﻴﻌـﺖ‬
‫آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮج ﻣﻲزد‪ ،‬و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي اداي ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓـﺖ ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﻧﻤﺎز و ﺑﻴﻌﺖ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﻄﺎﺑﻪاي را ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ اﻳﺮاد ﻧﻤﻮد ﻛﻪ در ﺑﺨﺶ‬
‫اول ﺑﺎ ﻧﺸﺎن ﻗﺪرت ﺧﻮد ﺗﻮﻫﻢ ﺿﻌﻔﻲ را ﻛﻪ در ﻧﺘﻴﺠﻪ آزاد ﻛﺮدن اﺳﺮاي ﻗﺒﺎﻳﻞ اﺣﺘﻤﺎل ﭘﻴﺪا‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ ﻛﻠﻲ رﻓﻊ ﻧﻤﻮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻠﺖ ﻋﺮب ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺘﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳـﻴﻠﻪ ﺳـﻮراخ‬
‫ﻛﺮدن ﺑﻴﻨﻲ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺟﻠﻮدارش‪ ،‬ﻫﺮ‪ 1‬ﺟﺎ او را ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﻣﻲرود‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻦ ﺑـﻪ ﭘﺮوردﮔـﺎر ﻛﻌﺒـﻪ‬
‫آنﻫﺎ را ﺣﺘﻤﺎًَ ﺑﺮ راه راﺳﺖ ﺳﻮق ﻣﻲدﻫﻢ!« و در ﺑﺨﺶ دوم ﺑﺎ ﺑﻴﺎن ﺗﺤﻮﻟﻲ ﻛﻪ در رﻓﺘﺎر او‬
‫ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ ﺗﻮﻫﻢ ﺳﺨﺖﮔﻴﺮي و ﺧﺸﻮﻧﺘﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او اﺣﺘﻤﺎل داﺷﺖ ﺑـﻪ ﻛﻠـﻲ‬
‫رﻓﻊ ﻧﻤﻮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﮔﻮﻳﺎ ﻣﺮدم از ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺳﺨﺖﮔﻴﺮي ﻣﻦ ﻧﮕﺮان ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘـﻪاﻧـﺪ‪:‬‬
‫ﻋﻤﺮ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻫﻢ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮد و در زﻣﺎن اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( زﻣﺎﻣﺪار ﻣﺎ ﺑﻮد ﻧﻪ ﻋﻤـﺮ‪ ،‬ﺑـﺎز ﻋﻤـﺮ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣـﺎ‬
‫ﺳﺨﺖﮔﻴﺮي ﻣﻲﻧﻤﻮد و ﺣﺎﻻ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻛﺎرﻫﺎ در دﺳﺖ او ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ اوﺿﺎع و اﺣـﻮال‬
‫ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻄﻮر ﺑﺎﺷﺪ؟ اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ اﻳﻦﻫﺎ را ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﻲ ﮔﻮﻳـﺎ اﻳـﻦ‬
‫اﺷﺨﺎص از اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﻏﺎﻓﻞ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ در زﻣﺎن رﺳﻮل اﷲص ﻫـﻴﭻ ﻳـﻚ از اﻳـﻦ‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖﻫﺎ و ﺳﺨﺖﮔﻴﺮيﻫﺎ را ﺑﺪون ﻓﺮﻣﺎن و اﺟﺎزه رﺳﻮل اﷲص اﻧﺠﺎم ﻧﺪادهام‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻦ‬
‫ﺑﻨﺪه و ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻮدم و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻃﺒﻖ ﻓﺮﻣﻮده ﺧﺪا )ﺑِـﺎ ُﳌ ْﺆ ِﻣﻨ َ‬
‫ﲔ َر ُؤف َرﺣـﻴ ًﲈ‬
‫= ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ داراي ﻋﻄﻮﻓـﺖ و ﺗـﺮﺣﻢ ﻛﺎﻣـﻞ ﺑـﻮد( و ﻣـﻦ در اﺧﺘﻴـﺎر او ﺷﻤﺸـﻴﺮ‬
‫ﻛﺸﻴﺪهاي ﺑﻮدم و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻮدم ﻣﺮا ﺑﻪ ﻏﻼف ﺑﻜﺸﺪ ﻳﺎ ﺑﮕﺬارد ﻧﺸﺎﻧﻪ روم‪ ،‬و ﭼﻨﺎن ﭼﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻳﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺗﺎ رﺣﻠﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ از ﻣﻦ راﺿﻲ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﺧﺪا‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 176‬و ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 76‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1575‬‬

‫‪234‬‬
‫را ﺑﺴﻴﺎر ﺳﭙﺎس ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ و وﺳﻴﻠﻪ ﺳﻌﺎدت ﺧﻮد ﻣﻲداﻧـﻢ و ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ در زﻣـﺎن اﺑـﻮﺑﻜﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ او ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻧﺮمﺧﻮﻳﻲ و آراﻣﻲ و ﺣﻠﻢ و ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ زﻣﺎﻣـﺪار‬
‫اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮدﻳﺪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺎدم او‪ 1‬و ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ او‬
‫دﻟﻴﻞ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در زﻣﺎن اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧﺮمﺧﻮﻳﻲ او آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻮدم و ﻫﻢ ﭼﻨﺎن در دﺳﺖ او ﻧﻴـﺰ ﺷﻤﺸـﻴﺮ‬
‫ﻛﺸﻴﺪهاي ﺑﻮدم ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن او ﺑﻪ ﻏﻼف ﻣﻲرﻓﺘﻢ و ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻣﻲرﻓﺘﻢ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ وﻓﺎت ﻛﺮد‬
‫ﻛﺎﻣﻼً از ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﻦ راﺿﻲ ﺑﻮد‪ 2‬و ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﻧﻴﺰ ﺧﺪا را ﺳـﭙﺎس ﻣـﻲﮔـﻮﻳﻢ و ﻣﻮﺟـﺐ‬
‫ﺳﻌﺎدت ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﻢ« آن ﮔﺎه ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن ﺗﺤﻮﻟﻲ ﻛـﻪ در ﺧﺸـﻮﻧﺖ و ﺳـﺨﺖﮔﻴـﺮي او ﺑـﻪ‬
‫وﺟﻮد آﻣﺪه ﮔﻔﺖ‪» :‬و ﺣﺎﻻ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺷﺨﺼـﺎً زﻣـﺎم اﻣـﻮر ﺷـﻤﺎ را در دﺳـﺖ ﮔﺮﻓﺘـﻪام اﻳـﻦ‬
‫ﺳﺨﺘﮕﻴﺮي ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺗﺨﻔﻴﻒ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ« و در ﺑﺨﺶ ﺳﻮم ﺧﻄﺎﺑﻪاش اﻳﻦ ﺗﻮﻫﻢ را رﻓـﻊ‬
‫ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺗﺨﻔﻴﻒ اﻳﻦ ﺳﺨﺖﮔﻴﺮي و ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬ﺳﺘﻤﮕﺮان را از ﻣﺠﺎزات ﻣﻌﺎف ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺨﺖﮔﻴﺮي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﺘﻤﮕﺮان‬
‫و ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﺨﻔﻴﻒ ﺳﺨﺖﮔﻴﺮيﻫﺎي ﻣﻦ ﻣﺨﺼـﻮص ﻛﺴـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺳـﺎﻟﻢ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و راه دﻳﻦ را ﭘﻴﺶ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻧﺮﻣﻲ و آراﻣﻲ و ﻋﻄﻮﻓـﺖ ﺑـﺎ آنﻫـﺎ‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ را ﺑﺒﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﺳﺘﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻚ ﮔﻮﻧـﻪ او را‬
‫ﺑﺮ ﺧﺎك ﻣﻲﮔﺬارم‪ 3‬و ﭘﺎﻳﻢ را ﺑﺮ ﮔﻮﻧﻪ دﻳﮕﺮش ﻣﻲﮔﺬارم ﺗﺎ او را ﻧﺎﭼﺎر ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣـﻖ‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 63‬و ‪ 64‬و ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 77‬و ‪ 78‬و ﻓﺎروق‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 100‬و ‪.101‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 63‬و ‪ 64‬و ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 77‬و ‪ 78‬و ﻓﺎروق‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 100‬و ‪.101‬‬

‫‪235‬‬
‫اذﻋﺎن ﻛﻨﺪ‪ ،1‬و ﻣﻦ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺷﺪت و ﺳﺨﺘﮕﻴﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮان‪ ،‬روي ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻋﻔﻴﻒ و ﺳﺎﻟﻢ و دور از ﻓﺴﺎد ﺑـﺮ ﺧـﺎك ﻣـﻲﮔـﺬارم« و در آﺧـﺮﻳﻦ ﺑﺨـﺶ‬
‫ﺧﻄﺎﺑﻪاش ﺣﻖ ﻣﺮدم را ﺑﺮ او و ﺣﻖ او را ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺑﻴﺎن ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺷﺮح وﻇﺎﻳﻒ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻣﺮدم‬
‫»ﺷﻤﺎ ﭼﻨﺪ ﺣﻖ ﺑﺮ ﻣﻦ دارﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ آنﻫﺎ را ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬اول اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ را‬
‫ﻛﻪ از ﺷﻤﺎ ﻣﻲﮔﻴﺮم ﻳﺎ ﻫﺮ )ﻓَﻴﺌﻲ‪ :‬ﻋﺎﻳﺪات وﻳﮋه ﺟﻨﮕﻲ( ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻲدﻫﺪ ﻓﻘﻂ در راه‬
‫ﻣﻌﻴﻦ اﺳﻼﻣﻲ ﺧﺮج‪ 2‬ﻛﻨﻢ‪ ،‬دوم اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﺟﺰ از راه ﺣﻖ‬
‫از دﺳﺖ ﻣﻦ ﺑﻴﺮون ﻧﺮود‪ ،‬ﺳﻮم اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﻘﻮق و ﺟﻴﺮهﻫﺎي ﺷﻤﺎ را روز ﺑﻪ روز اﻓﺰاﻳﺶ دﻫﻢ‬
‫و ﻣﺮزﻫﺎ را ﺑﺮ ﻧﻔﻮذ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﺒﻨﺪم‪ 3‬و ﭼﻬﺎرم اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺷﻤﺎ را در ﺧﻄﺮ ﺟﺎﺋﻲ ﻧﻴﻔﻜـﻨﻢ‬
‫و در ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺷﻤﺎ را دور از ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﮕﻪ ﻧﺪارم و ﻫﺮ ﮔﺎه ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺟﺒﻬـﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدم ﺧﻮدم ﭘﺪر اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﻢ‪ «4‬و ﺳﭙﺲ در ﺟﻬﺖ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﻖ او ﺑﺮ ﻣﺮدم‬
‫ﮔﻔﺖ‪« :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا! ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎر ﺑﺎﺷﻴﺪ و درﺑﺎره ﺷﺮارت ﻧﻔﺲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و‬
‫ﻧﻬﻲ از ﻣﻨﻜﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﻤﻚ ﻛﻨﻴﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه ﻣـﻦ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﺋﻴﺪ«‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از اﻳﺮاد اﻳﻦ ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻫﻴﺠﺎناﻧﮕﻴﺰ‪ ،‬از ﻣﻨﺒﺮ ﭘﺎﺋﻴﻦ آﻣﺪ و ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬و ﻣﺮدم درﺑـﺎره ﭘﻴـﺎمﻫـﺎ و ﭘﻴﺎﻣـﺪﻫﺎي اﻳـﻦ‬
‫ﺧﻄﺎﺑﻪ ﺗﻜﺎن دﻫﻨﺪه ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ :‬اﻳـﻦ ﻫﻤـﻪ ﺻـﺮاﺣﺖ و ﻗﺎﻃﻌﻴـﺖ و ﻗـﺪرت و‬

‫‪1‬ـ ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 78‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوي‪ ،‬ص‪ 64‬و ﻓﺎروق‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.101‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪236‬‬
‫ﻋﺪاﻟﺖﺧﻮاﻫﻲ! و اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﻲ و ﻣﺴـﺎوات و ﺑﺮاﺑـﺮي و ﺧﻴﺮﺧـﻮاﻫﻲ!! ﭼـﻪ‬
‫زﻣﺎﻣﺪار ﺻﻤﻴﻤﻲ و ﺻﺎدق و ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪي اﺳﺖ!! ﺣﺘﻤﺎً ﺣﻘـﻮق و ﺟﻴـﺮهﻫـﺎ را روز ﺑـﻪ روز‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲدﻫﺪ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن را در ﺧﻄﺮ ﻧﻤﻲاﻧﺪازد و ﭘﻲ در ﭘﻲ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﺮﺧﺼﻲ ﻣﻲدﻫﺪ و‬
‫در ﻏﻴﺎب ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن‪ ،‬ﺧﻮدش ﭘﺪر ﻣﻬﺮﺑﺎن اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﻌـﺪ از ﻧﻤـﺎز ﺟﻤﺎﻋـﺖ‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﺮاي اﻋﺰام ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﻋﺮاق و ﺑﺮاي ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﺜﻨـﻲ دﻋـﻮت ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬در آﻏـﺎز اﻣـﺮ‬
‫ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ از ﻣﺮدم ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ‪ 1‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ از ﻳﻚ ﺧﻄﺎﺑﻪ ﺗﻜـﺎن دﻫﻨـﺪهاي ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان )رﻳﮕـﺰار‬
‫ﺣﺠﺎز ﺟﺎي ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ 2‬و ﺑﺎﻳﺪ دﻳﻦ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن اﺑﻼغ ﺷﻮد( و ﭘﺲ از ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻣﺜﻨﻲ‪،‬‬
‫ﻛﻪ در ﻫﻤﺎن روز از ﺟﺒﻬﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان )ﺳـﭙﺎه اﻳـﺮان ﻳـﻚ ﺷـﻜﻮه‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻟﻲ‪ 3‬دارد و ﭼﻨﺪﻳﻦ اﺳﺘﺎن اﻳﺮان ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎﻻ در ﺗﺼﺮف ﻣﺎﺳﺖ( ﻫﻴﺠـﺎﻧﻲ از دواﻃﻠﺒـﻲ‬
‫ﺑﺮاي اﻋﺰام ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﻋﺮاق در ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳﺠﺎد ﻣـﻲﮔـﺮدد و ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﻧﻔـﺮ )اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪ‬
‫ﺳﻘﻔﻲ‪ (4‬آﻣﺎدﮔﻲ ﺧﻮد را اﻋﻼم ﻧﻤﻮد و دوﻣﻴﻦ ﻧﻔﺮ )ﺳﻠﻴﻂ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ( و ﻣﺮدم ﺳﺮﻳﻌﺎً ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬
‫آنﻫﺎ آﻣﺎدﮔﻲ ﺧﻮد را اﻋﻼم ﻛﺮدﻧﺪ و آﻣﺎر داوﻃﻠﺒﺎن ﺑﻪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﺎﻟﻎ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬آﻣـﺎده ﺷـﺪن‬
‫ﻳﻚ ﺳﭙﺎه ﻫﺰار ﻧﻔﺮي در ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ روز زﻣﺎﻣﺪاري ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺴـﺮت‬
‫و دﻟﮕﺮﻣﻲ او ﮔﺮدﻳﺪ و ﻣﺮدم اﻧﺘﻈﺎر داﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻳـﻚ ﻧﻔـﺮ از ﻣﻬـﺎﺟﺮﻳﻦ ﻳـﺎ اﻧﺼـﺎر را ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﺑﮕﻤﺎرد اﻣﺎ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ ﭘﺴﺖﻫﺎ را اﻧﺤﺼﺎري ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 187‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1587‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1588‬و ﻓﺎروق‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.101‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1588‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 187‬و ﻓﺎروق‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.102‬‬
‫‪4‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1588‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .187‬ﻃﺒﻖ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻃﺒﺮي و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ )ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪ( ﭘﺲ از اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه‬
‫و ﭘﻴﺶ از ﺳﻠﻴﻂ داوﻃﻠﺐ اﻋﺰام ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.26‬‬

‫‪237‬‬
‫و ﺑﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه از ﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﻲ و ﻣﻬﺎرت ﺟﻨﮕﻲ را ﻻزم ﻧﻤـﻲﻧﺪاﻧﺴـﺖ اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪ‬
‫ﺳﻘﻔﻲ را ﻛﻪ ﻧﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮ ﺑﻮد و ﻧﻪ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه اﻳﻦ‪ 1‬ﺳﭙﺎه ﻛﺮد و ﭘﺲ از آن ﻛـﻪ ﻣﺜﻨـﻲ را‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬در ﻋﺮاق‪ ،‬ارﺟﺎع ﻧﻤـﻮد ﺑـﻪ اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪ ﮔﻔـﺖ ﻣﻨﺘﻈـﺮ ﮔـﺮدآوري‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن دﻳﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻳﻚ ﻣﺎه اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳﭙﺎه ﭼﻬﺎر ﻫـﺰار‬
‫ﻧﻔﺮي ﻛﻪ ﻋﺪهاي از آنﻫﺎ اﻓﺮاد ﻗﺒﺎﻳﻞ و اﻳﻼت ﺑﻮدﻧﺪ و اﺳﺮاي آنﻫﺎ آزاد ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﻛﻤﻚ‬
‫ﻣﺜﻨﻲ ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺪرﻗﻪ ﺳﭙﺎه ﺿـﻤﻦ ﺗﻮﺻـﻴﻪﻫـﺎي ﻻزم ﺑـﻪ‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺪون ﻣﺸﻮرت اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر ﻫﻴﭻ ﻛﺎري را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﻴﺪ‪ 2‬و ﺳﻠﻴﻂ‬
‫)دوﻣﻴﻦ داوﻃﻠﺐ ﺟﺒﻬﻪ( را ﻣﻌﺎون ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﻴﺪ‪ ،3‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﺎ اﻋـﺰام اﻳـﻦ‬
‫ﺳﭙﺎه و ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﺜﻨﻲ در ﺟﺒﻬﻪ ﻋﺮاق ﻛﻪ وﺻﻴﺖ ﻣﺆﻛﺪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻮد ﺗﺎ ﺣـﺪي‬
‫آراﻣﺶ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و در ﻫﻤﺎن روزﻫﺎي اول ﺧﻼﻓﺘﺶ ﺑﺎ ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺎم ﺗﻤﺎس ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد و ﺑـﺎ‬
‫ﻋﺰل ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ از ﺳﻤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﻞ ﻧﻴﺮوﻫﺎ و ﻧﺼﺐ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺑﻪ ﺟـﺎي او ﺗﺤـﻮﻻﺗﻲ‬
‫ﻧﻴﺰ در آن ﺟﺒﻬﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آورده ﺑﻮد زﻳﺮا ﻃﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه را از وﻓﺎت اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( و زﻣﺎﻣﺪاري ﺧﻮﻳﺶ آﮔﺎه ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﻮ ﻛـﻪ ﺳـﻤﺖ‬
‫ﺳﺮﻫﻨﮕﻲ داﺷﺘﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺳﺮﻟﺸﻜﺮي ارﺗﻘﺎ ﻣﻲﻳﺎﺑﻴﺪ و ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴـﺪ ﻛـﻪ ﺗـﺎ ﺣـﺎل ﺳـﻤﺖ‬
‫ﺳﺮﻟﺸﻜﺮي داﺷﺖ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺳﺮﻫﻨﮕﻲ ﺗﻨﺰل ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ 4‬و زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮ اﻧﺠـﺎم وﻇﻴﻔـﻪ ﻛﻨـﺪ و‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 188‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1588‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،91‬و ﻓﺎروق‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 104‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ .1578‬رواﻳﺖ دﻳﮕﺮي ﻃﺒﺮي و رواﻳﺖ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ اﻳـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺎدل از ﺗﻤﺎم ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺳﭙﺎه ﻣﻌﺰول و ﺣﺘﻲ ﺗﻮﺑﻴﺦ و ﺗﻌﺰﻳﺮ و ﻣﺠﺎزات ﻫﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻛﻪ ﺧﺎﻟـﺪ‬
‫در ﺗﻤﺎم ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺷﺎم و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﻫﻤﺮاه اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲدارد ﻛﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻋﺰل ﻛﻠﻲ و ﺗﻌﺰﻳﺮ و ﻣﺠﺎزات اﮔﺮ ﻫﻢ‬
‫ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﺮاﺣﻞ دﻳﮕﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ و در اول ﺧﻼﻓﺖ ﻓﺎروق ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪238‬‬
‫دﺳﺘﻮرات زﻳﺮ را دﻗﻴﻘﺎًَ ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﻤﺎ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻏﻨﺎﺋﻢ در ﺧﻄﺮ ﻧﻴﻨﺪازﻳﺪ‪،‬‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﺒﺮﻳﺪ ﻛﻪ راه ﺑﺮﮔﺸﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و در اﻋﺰام ﺳﺘﻮنﻫﺎ ﺳﻌﻲ ﻛﻨﻴﺪ اﻓـﺮاد‬
‫زﻳﺎدي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﺪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﺧﻄﺮ ﻧﻴﻨﺪازﻳﺪ ﻣﻦ و ﺗﻮ ﺑﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﮔﺮﻓﺘـﺎر‬
‫ﺷﺪهاﻳﻢ‪ ،‬دﻳﺪه از ﺟﻬﺎن‪ 1‬ﺑﭙﻮش«‪.‬‬
‫ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻣﻨﻴﺖ داﺧﻠﻲ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺟﺒﻬﻪﻫﺎي ﺟﻨﮓ در ﺧﺎرج از ﻣﺮزﻫﺎي ﺷـﺒﻪ‬
‫ﺟﺰﻳﺮه‪ ،‬در ﻋﺮاق و ﺷﺎم‪ ،‬در ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑـﺎ اﻳـﻦ دو ﺟﺒﻬـﻪ در ﺗﻤـﺎس ﺑـﻮد‪ ،‬و‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻲداد و آنﻫﺎ را در ﺟﻬﺖ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي ﺳﺮﻳﻊ و ﻛـﻢ ﺧﻄـﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎي ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰ ﺟﻨﮕﻲ ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را ﺑـﻪ ﭘﺎﻛﺴـﺎزي و‬
‫ﺳﺎﻟﻢﺳﺎزي داﺧﻞ ﺷﺒﻪﺟﺰﻳﺮه ﻧﻴﺰ ﻣﻌﻄـﻮف ﻣـﻲداﺷـﺖ و در ﺟﻬـﺖ ﺗﺤﻘـﻖ ﺑﺨﺸـﻴﺪن ﺑـﻪ‬
‫ب‪ = 2‬در ﺷـﺒﻪ‬ ‫ﲔ دﻳ ِ‬
‫ﻨﺎن ﻓـﯽ َا ْر َض اﻟ َﻌ َـﺮ ِ‬ ‫ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در روزﻫﺎي ﺑﻴﻤﺎري‪» ،‬ﻻﻳ ْﺒ َﻘ ﱠ‬
‫ﺟﺰﻳﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن دو دﻳﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ« ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﻋﻴﺴﻮﻳﺎن ﻧﺠﺮان و ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺧﻴﺒـﺮ را‬
‫ﺑﺎ رﻋﺎﻳﺖ ﻋﺪاﻟﺖ و ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻲ از ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه اﺧﺮاج ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﻛﺸـﻮر وﺣـﻲ ﺧـﺪا ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ﻣﻐﺰ و ﻗﻠﺐ ﭘﺎﻛﻴﺰه ﺟﻬﺎن اﺳﻼم درآﻳﺪ ﻛﻪ در ﻓﻀﺎي آن ﺟﺰ ﻧـﺎم اﷲ و ﻣﺤﻤ‪‬ـﺪص و‬
‫ﻧﻮاي آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻃﻨﻴﻦاﻧﺪاز ﻧﮕﺮدد‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص‪ 77‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.178‬‬

‫‪239‬‬
 ‫ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻋﻴﺴﻮﻳﺎن ﻧﺠﺮان‬
‫‪1‬ـ ﻋﻴﺴﻮﻳﺎن ﻧﺠﺮان‪ ،‬در ﻳﻤﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺻﻠﺤﻲ را ﻣﺒﻨـﻲ ﺑـﺮ ﺷـﺮاﻳﻄﻲ ﻣﻨﻌﻘـﺪ‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ آنﻫﺎ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ از رﺑﺎﻛﺎري ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،1‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻴﺰ ﻋﻘﺪ اﻳﻦ ﺻﻠﺢ را ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺷـﺮاﻳﻂ ﺑـﺎ آنﻫـﺎ‪ 2‬ﺗﺠﺪﻳـﺪ ﻧﻤـﻮد و در اواﺋـﻞ‬
‫ﺧﻼﻓﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ از ﻳﻚ ﻃﺮف اﻳﻦ ﺷﺮط را رﻋﺎﻳـﺖ ﻧﻜـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ و از‬
‫ﻃﺮف دﻳﮕﺮ آﻣﺎر آنﻫﺎ ﺑﻪ ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ رﺳﻴﺪه و ﺑﻪ ﻋﻠـﺖ ﺣﺴـﺪ ﺑـﺮدن ﺑـﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ از‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( درﺧﻮاﺳﺖ اﻧﺘﻘﺎل ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،3‬ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺎ رﻋﺎﻳـﺖ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ آنﻫﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺮد و ﺑﻪ و ﺑﻪ )ﻳﻌﻠﻲ ﺑﻦ اﻣﻴﻪ( ﻣﺄﻣﻮرﻳـﺖ دارد ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن آنﻫﺎ ﺑﺮود و ﺑﻪ دو دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آنﻫﺎ ﺑﺮوﻳﺪ‪ ،‬و آنﻫﺎ را از دﻳـﻦ ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﻣﻨﺼﺮف ﻧﻜﻨﻴﺪ و ﺑﻠﻜﻪ در ﺑﻴﻦ دﻳﻦ ﺧﻮﻳﺶ و در ﺑﻴﻦ دﻳﻦ اﺳﻼم ﻣﺨﺘﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻛﺴﻲ‬
‫ﻛﻪ اﺳﻼم را ﻗﺒﻮل ﻛﺮد ﺑﺮ ﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﮕﺬارﻳﺪ‪ ،‬و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ دﻳـﻦ ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ زﻣﻴﻨﺶ را ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬و در ﺧﺎرج ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻫﺮ ﺟﺎ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮد ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازه زﻣﻴﻦ ﺧﻮدش در آن ﻣﻜﻦ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﻴﺪ و او را ﺑﻪ آن ﻣﻜـﺎن ﺑﻔﺮﺳـﺘﻴﺪ‪ ،‬و ﺑـﻪ آنﻫـﺎ‬
‫اﻋﻼم ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاص ﻛﻪ دو دﻳﻦ در ﺟﺰﻳﺮهاﻟﻌﺮب ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ‬
‫را از ﻧﺠﺮان ﺑﻪ ﻧﻘﺎط ﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و در ﺟﻬﺖ اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﺣﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣـﺎ‬
‫دارﻧﺪ و وﻓﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺮرات اﻫﻞ ذﻣﻪ ﻃﺒﻖ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺪل زﻣﻴﻦﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در ﻳﻤـﻦ دارﻧـﺪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ زﻣﻴﻦﻫﺎ را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻲدﻫﻴﻢ«‪ .‬ﻋﻴﺴﻮﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ دﻳﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘـﻪاي‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1589‬و ‪ 1590‬و ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 92‬و ﻓﺎروق‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.108‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪240‬‬
‫را در ﺣﻮاﻟﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ در زﻣﺎن اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺗﺼﺮف ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﻌﺎدل زﻣﻴﻦﻫﺎي ﺧﻮد را در آن ﺟﺎ درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑـﻪ ﻧﺠﺮاﻧﻴـﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوف ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺧﻴﺒﺮ‬
‫‪2‬ـ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ 2‬ﻫﺠﺮي در ﻳﻚ ﺟﻨﮓ ﺧﻮﻧﻴﻦ و ﻳﻚ ﻣـﺎه ﻣﺤﺎﺻـﺮه‪،‬‬
‫ﻗﻠﻌﻪﻫﺎي ﺧﻴﺒﺮ را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻧﻤﻮد و ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺧﻴﺒﺮ ﻛﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﺟﻨﮕـﻲ ﺟـﺰء‬
‫اﺳﺮاء ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ اﺳﺎرت ﻧﮕﺮﻓﺖ و ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺷﺮط اﻳﻦ ﻛﻪ از ﺗﻮﻃﺌـﻪ و ﻣـﺎﺟﺮاﺟﻮي‬
‫دﺳﺖ ﺑﺮدارﻧﺪ‪ ،3‬و ﺑﺎ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻫﻤﻜﺎري ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﺎﻳﻞ ﺑﺎﺷـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺸﺎورزي در زﻣﻴﻦﻫﺎي ﺧﻴﺒﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﻬﻢ ﻣﻌﻴﻦ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،4‬ﭘـﺲ از وﻓـﺎت ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺮارداد را ﺑﺮاي آن ﺟﺎ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻧﻤﻮد و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﻧﻴﺰ در اواﻳﻞ ﺧﻼﻓﺘﺶ اﻳﻦ ﻗﺮارداد را رﻋﺎﻳﺖ ﻛﺮد‪ ،5‬اﻣﺎ ﻧﺎﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻮد ﻛـﻪ‪ ،‬ﺑـﺮﺧﻼف‬
‫ﻗﺮارداد‪ ،‬ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﻲ را آﻏﺎز ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬و از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه زﺑﻴﺮ و ﻣﻘـﺪاد‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﺮﻛﺸﻲ ﻛﺎرﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻴﺒﺮ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ در ﺣﺎل ﺧـﻮاب ﻫـﺮ دو‬
‫دﺳﺖ ﻋﺒﺪاﷲ را ﺑﺎ ﻃﻨﺎﻧﺐ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻓﺮدا ﺑﺎ ﻓﺮﻳﺎدﻫﺎي ﺗﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎﻳﻪﻫﺎ را ﺧﺒﺮدار ﻛﺮده‬
‫و دﺳﺖﻫﺎي او را ﺑﺎز ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ 6‬ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﺟﻬـﺖ ﺳـﺎﻟﻢﺳـﺎزي ﻣﺤـﻴﻂ‬

‫‪1‬ـ ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص‪ 77‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.179‬‬

‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 176‬و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص‪ 36‬و ‪.37‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 249‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 177‬و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص‪.41‬‬
‫‪6‬ـ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 249‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 177‬و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص‪.41‬‬

‫‪241‬‬
‫ﺟﺰﻳﺮهاﻟﻌﺮب‪ ،‬و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮده ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص »دو دﻳـﻦ در ﺟﺰﻳـﺮهاﻟﻌـﺮب ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪ «1‬و ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﻋﻬﺪﺷﻜﻨﻲ و ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﻲ ﻳﻬﻮدﻳﺎن‪ 2‬ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ را از ﺧﻴﺒﺮ اﺧـﺮاج‬
‫ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم رﺳﻴﺪه ﺑﻮد و ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺧﻴﺒﺮ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫اﺟﺎره ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ از آن زﻣﻴﻦﻫﺎ را در دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﺧﺮاج‬
‫آنﻫﺎ زﻣﻴﻨﻲ را از ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺧﺎرج ﺟﺰﻳﺮهاﻟﻌﺮب ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺪاد‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﻳﻚ دﻳﻦ واﺣﺪ )دﻳﻦ اﺳﻼم( را ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻧﻘـﺎط‬
‫ﺟﺰﻳﺮهاﻟﻌﺮب ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻤﻮد و ﺳﺎﻟﻢﺳﺎزي و اﻣﻨﻴﺖ داﺧﻠﻲ را از ﻫﺮ ﺣﻴﺚ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻧﻤـﻮد‪ ،‬ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺣﻮاس ﺧﻮد را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬و ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎي ﺷـﮕﻔﺖاﻧﮕﻴـﺰ ﺟﻨﮕـﻲ و‬
‫درﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺧﺒﺮﻫﺎ و ﮔﺰارشﻫﺎ از ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ‪ ،‬ﻣﺮدم در ﺣﺎل ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اي ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺧَﻠﻴﻔَﻪ‪ ‬ر‪‬ﺳ‪‬ﻮلِ اﷲِ« و ﺗـﺎ ﭼﻨـﺪي ﺑـﻪ ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺧَﻠﻴﻔَﻪ‪ ‬ﺧَﻠﻴﻔَﻪ‪ ‬ر‪‬ﺳ‪‬ﻮلِ اﷲِ« و اﻳـﻦ‬
‫ﻟﻘﺐ ﺑﺮ زﺑﺎن ﮔﺮان ﻣﻲآﻣﺪ ﻧﺎﮔﺎه روزي دو ﻧﻔﺮ ﻋ‪‬ﺪ‪‬ي ﭘﺴﺮ ﺣﺎﺗﻢ و ﻟَﺒﻴﺪ ﭘﺴﺮ ر‪‬ﺑﻴﻌـﻪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﮔﺰارش اﺧﺒﺎر ﺟﺒﻬﻪ ﻋﺮاق ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮدن در ﻣﺴﺠﺪ ﺑـﺎ ﻋﻤـﺮو ﺑـﻦ ﻋـﺎص‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺑﺮو از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي ﻣﺎ اﺟﺎزه ﺑﮕﻴـﺮ«‬
‫ﻋﻤﺮوﻋﺎص از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﺷﮕﻔﺖزده ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺷﻤﺎ اﺳـﻢ او را ﻳﺎﻓﺘﻴـﺪ آن‬
‫ﮔﺎه ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻫﻴﺠﺎن ﺑﻪ ﻧﺰد ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﮔﻔـﺖ »ﺳ‪‬ـﻼم‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﻴـﻚ اي‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‪ «3‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﺗﻌﺠﺐ از او ﭘﺮﺳﻴﺪ‪» :‬از ﭼﻪ راﻫﻲ ﺑـﻪ اﻳـﻦ اﺳـﻢ‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 159‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 249‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.177‬‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 149‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 177‬و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص‪.48‬‬
‫‪3‬ـ ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ﻓﺼﻞ ﺳﻲ و دوم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 435‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ ،2035‬ﺑﺎ اﺟﻤﺎل و اﺑﻦ ﺳـﻌﺪ‪،‬ج‪ ،3‬ص‪ 201‬و‬
‫اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 62‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 97‬و ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 64‬و ﻓﺎروق‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج ‪ ،‬ص‪ 112‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪،7‬‬

‫‪242‬‬
‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻲ؟« ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺪي و ﻟﺒﻴﺪ از ﺟﺒﻬﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮو‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺎ از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺟﺎزه ﺑﮕﻴﺮ‪ ،‬و ﺑـﻪ ﺧـﺪا ﻗﺴـﻢ آنﻫـﺎ ﻧـﺎم ﺗـﻮ را‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺎ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﻫﺴﺘﻴﻢ و ﺗﻮ ﻫﻢ اﻣﻴﺮ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻲ ﭘﺲ ﺗﻮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﻲ‪.1‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از ﭘﺎكﺳﺎزي ﺷـﺒﻪ ﺟﺰﻳـﺮه ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن‪ ،‬و‬
‫اﻋﺰام ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﺪادي ﺑﻪ ﺳﻮي )ﻣﺜﻨﻲ( در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق‪ ،‬و ﺻﺪور ﻓﺮﻣـﺎنﻫـﺎي ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺒﻬﻪ ﻏﺮب‪ ،‬ﺷﺐ و روز در ﺟﻬﺖ ﮔﺴﺘﺮش ﺟﻨﮓﻫﺎي رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ و آزاد ﻛﺮدن ﻛﺸﻮرﻫﺎ‬
‫از ﻳﻮغ اﺳﺘﻌﻤﺎر و اﺳﺘﺒﺪاد‪ ،‬و اﺳﺘﻘﺮار ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻗﺮآن در ﺳﻄﺢ ﻗﺎرهﻫﺎي ﺑـﺰرگ ﺟﻬـﺎن در‬
‫ﺣﺎل ﺗﻼش و ﻛﻮﺷﺶ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﻲرود ﻛﻪ در آﻳﻨﺪهﻫﺎي ﻧﻪ ﭼﻨـﺪان دور‪ ،‬ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﻧـﺎﺑﻮد‬
‫ﻛﺮدن ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻗﺪرتﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻳﺮان و روم و آزاد ﻛﺮدن دو ﻗﺎره ﻋﻈﻴﻢ ﺟﻬﺎن آﺳﻴﺎ و‬
‫اﻓﺮﻳﻘﺎ‪ ،‬و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي اداري و ﮔﺴـﺘﺮش ﻋـﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و ﺑـﺎﻻ ﺑـﺮدن ﺳـﻄﺢ‬
‫اﻗﺘﺼﺎد و داراﻳﻲ و ﺗﻮﺳﻌﻪ داﻳﺮه ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻣﻌﺎرف و ﺗﺮوﻳﺞ ارزشﻫﺎ و اﺧﻼق اﺳﻼﻣﻲ‬
‫ﺑ‪‬ﻌﺪﻫﺎي ﻧﺒﻮغ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎي ﻧﺒﻮغ ﺧﻮد را اﻋﻢ از ﺑﻌﺪ ﻧﺒـﻮغ ﻧﻈـﺎﻣﻲ‪ ،‬و ﻧﺒـﻮغ اداري‪ ،‬و ﻧﺒـﻮغ داوري‪ ،‬و‬
‫ﻧﺒﻮغ اﻗﺘﺼﺎدي و ﻧﺒﻮغ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻧﺒﻮغ اﺧﻼﻗﻲ در ﺟﻬﺖ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ اﺳﻼم و ﭘﻴـﺎده ﻛـﺮدن‬
‫ﻓﺮاﻣﻴﻦ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﻴﻨﺪازد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﺒﻮغﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ رﺳﻮل اﷲ ص در ﻋﺎﻟﻢ رؤﻳـﺎ آنﻫـﺎ را‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮده‪ ،‬و از آنﻫﺎ ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺨﺎري ﻣﺤﺪث رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳـﺖ‪:‬‬

‫ص‪ 133‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬در ج‪ ،7‬ص‪ 137‬از واﻗﺪي ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »اﺑﻮﻋﻤﺮ از ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺮﺳـﻴﺪ ﭼـﻪ ﻛﺴـﻲ‬
‫ﻓﺎروق را اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ ‪» :‬اول ﺑﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻓﺎروق را اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﺧﻮاﻧـﺪ«‬
‫اﻣﺎ ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﺑﺮ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺗﻜﻴﻪ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ و ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎرﻧﺎﻣﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ اﻳﻦ ﻟﻘـﺐ را اﻳـﻦ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﺎ اﻫﻤﻴﺖ ﻛﺮد و ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎ ﻟﻘﺐﻫﺎ را ﺑﺎ اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﺮﻋﻜﺲ‪.‬‬
‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪243‬‬
‫ﺐ‪َ ,‬ﻓﺤـﺎ َء اﺑـﻮﺑﻜﺮ َﻓﻨ ََـﺰ َع‬ ‫ﻮل اﷲص َاُرﻳ ُﺖ ﻓﯽ ا َﳌﻨﺎ ِم َا ّﻧﯽ َاﻧ ِْﺰ ُع ﺑِﺪَ ْﻟ ٍﻮ َﺑﻜ َْﺮ ٍه َﻋﻠﯽ ﻗﻠﻴـ ٍ‬ ‫ﻗﺎل َر ُﺳ َ‬ ‫» َ‬
‫ـﻢ‬‫ﺎﺳﺘَﺤﺎ َﻟ ْﺖ َﻏ ْﺮﺑ ًﺎ‪َ ,‬ﻓ َﻠ ْ‬
‫ﺎب َﻓ ْ‬ ‫ﲔ ﻧ َْﺰﻋ ًﺎ َﺿﻌﻴﻔ ًﺎ َواﷲُ ﻳ ْﻐ ِﻔ ُﺮ َﻟ ُﻪ‪ُ ,‬ﺛ ﱠﻢ ﺟﺎ َء ُﻋ َﻤ ُﺮ ْﺑ ُﻦ ْ‬
‫اﳋَ ّﻄ ِ‬ ‫َذﻧُﻮﺑ ًﺎ َا ْو َذﻧُﻮ َﺑ َ‬
‫ﴐ ُﺑﻮا ﺑ َﻌﻄـﻦ‪ .«1‬ﻳﻌﻨـﻲ‪» :‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣـﻮده‬ ‫َا َر َﻋ ْﺒ َﻘ ِﺮﻳ ًﺎ ﻳ ْﻔﺮی َﻓ ْﺮﻳ ُﻪ‪َ ,‬ﺣ ّﺘﯽ ُروی ُ‬
‫اﻟﻨﺎس َو َ َ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬در ﺧﻮاب ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﭼﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ دﻟﻮي ﻛﻪ ﺷـﺘﺮ را‬
‫ﺑﺎ آن آب ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬آب ﺑﻴﺮون ﻣﻲﻛﺸﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺎﮔﺎه اﺑﻮﺑﻜﺮ آﻣﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻧـﺎﺗﻮاﻧﻲ ﻳـﻚ‬
‫دﻟﻮ و ﻳﺎ دﻟﻮ آب ﺑﺎﻻ ﻛﺸﻴﺪ و ﺧﺪا او را ﺑﻴﺎﻣﺮزد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻋﻤﺮ ﺑـﻦ ﺧﻄـﺎب آﻣـﺪ و دﻟـﻮ در‬
‫دﺳﺖ او ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرگ ﮔﺮدﻳﺪ و ﻣﻦ ﻫﻴﭻ ﻧﺎﺑﻐﻪاي را ﻧﺪﻳﺪه ﺑـﻮدم ﻛـﻪ ﻛـﺎﺑﺮد ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ او را‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم را ﺳﻴﺮاب ﻛﺮد و در ﭘﻴﺮاﻣﻮن آب ﺧﻮاﺑﮕﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي‬
‫ﺷﺘﺮﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻋﺰﻳﺰ! در ﺻﻔﺤﺎت آﻳﻨﺪه ﺑ‪‬ﻌﺪﻫﺎي ﻧﺒﻮغ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬

‫»ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬ﻧﺒﻮغ ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﻓـﺎروق‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬

‫ﻋﻨﻪ(«‬
‫در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ اﻧﺸﺎءاﷲ ﻳﻚ ﻧﮕﺎه ﮔﺬرا ﺑﺮ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﺒﻮغ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪ ،‬و ﺑﺮاي روﺷﻦ ﺷﺪن ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻗﺒﻼً‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫دو ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻬﻢ ﻣﻌﻄﻮف ﻣﻲدارﻳﻢ‪:‬‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ ،100‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 20‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.426‬‬

‫‪244‬‬
‫‪1‬ـ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺗﻮارﻳﺦ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺳﭙﺎه ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي‪ 1‬اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻓﺎروق )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻓﻘـﻂ در ﻣـﺪت ده ﺳـﺎل )از ﺳـﺎل ‪ 13‬ﺗـﺎ ‪ 23‬ﻫﺠـﺮي( ﻣـﻨﻈﻢﺗـﺮﻳﻦ و‬
‫ﻣﺠﻬﺰﺗﺮﻳﻦ ارﺗﺶﻫﺎي ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﻫﺰار ﻧﻔـﺮي‪ 2‬ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎﻫﻲ اﻳـﺮان و اﻣﭙﺮاﺗـﻮري روم را‪ ،‬از‬
‫ﻗﻠﻤﺮو اﻧﺘﺸﺎر اﺳﻼم ﺗﺎروﻣﺎر ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ دو ﻗﺎره ﻋﻈﻴﻢ ﺟﻬﺎن )آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ( اﺳﺘﻴﻼي ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﺟﻬـﺎنﮔﺸـﺎﻳﻲﻫـﺎ و ﻓﺘﻮﺣـﺎت ﺟﻬـﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﮕﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎ آن را )ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﺮﻳﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن( ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﺮﻳﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﺮﻳﻊ اﺳﻼم‬
‫‪2‬ـ در ﻣﺪت اﻳﻦ ده ﺳﺎل و در اﺛﻨﺎي اﺳﺘﻴﻼﺗﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻓﻘﻂ ﭼﻨﺪ درﺻﺪ از ﻣﺮدم‬
‫اﻳﻦ دو ﻗﺎره دﻳﻦ اﺳﻼم را ﻗﺒﻮل ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻘﻴﻪ ﺑﺎ ﻗﺮارداد ﺻﻠﺢ و ﻗﺒﻮل ﺣﺎﻛﻤﻴـﺖ ﻋﺎدﻻﻧـﻪ‬
‫اﺳﻼم و ﺗﻀﻤﻴﻦ آزاديﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ادﻳﺎن ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺗﺪرﻳﺠﺎً و ﻓﻘﻂ در‬
‫ﻃﻲ ﭼﻨﺪ دﻫﻪ )از ‪ 23‬ﺗﺎ ‪ 90‬ﻫﺠﺮي( ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم اﻳﻦ ﻗﺎرهﻫﺎ دﻳﺎﻧﺖﻫﺎي ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد را ﻛﻨﺎر‬
‫ﮔﺬارده‪،‬و ﺟﺰ درﺻﺪي‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﺎً دﻳﻦ اﺳﻼم را ﻗﺒﻮل ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و از آن ﺟﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻧﻈﻴـﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﺪﻫﺎ ﺳﺎل! ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺣﺘﻲ در ﻳﻚ دﻫﻢ اﻳﻦ ﻗﺎرهﻫﺎي اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﺑﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎ آن را ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﺮﻳﻊ اﺳﻼم ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ و ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﺎﻣﻼً ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﻣﻄﻠﺐ‬
‫)ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﺳﻼم( ﭼﻪ از ﺣﻴﺚ زﻣﺎن و ﭼﻪ از ﺣﻴﺚ ﻋﻮاﻣﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻠﻲ از‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺑﺮ ذﻣﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن و آﮔﺎه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺤﻘﻖ ﻫﺮ ﻛـﺪام‬
‫از آنﻫﺎ را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻗﺎﻃﻲ ﻛـﺮده‪،‬‬
‫و ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺤﻘﻖ ﻫﺮ دو را ﻳﻚ اﻣﺮ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﻧﺎآﮔـﺎه ﺑـﻮدهاﻧـﺪ ﻳـﺎ آﮔﺎﻫـﺎن‬

‫‪1‬ـ ﺟﺮﺟﻲ زﻳﺪان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 171‬و ‪.57‬‬

‫‪2‬ـ ﺟﺮﺟﻲ زﻳﺪان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 171‬و ‪.57‬‬

‫‪245‬‬
‫ﻧﺎﻣﺴﻠﻤﺎن! اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻧﻴﺰ ﻧﺒﺎﻳﺪ از اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻏﺎﻓﻞ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺤﻘـﻖ ﻫـﺮ دو ﻣﻄﻠـﺐ در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﻨﮓ و ﻣﺒﺎرزه و ﺷﻜﺴﺖ و ﭘﻴﺮوزي ﺑﻮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﻓﻜﺮي و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﺮﻳﻊ اﺳﻼم در ﺟﻬﺎن‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﺳﻼم ﺟﻨﮓ ﻓﻜﺮي ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺮدﻳـﺪه اﺳـﺖ و‬
‫ﻣﻐﺰﻫﺎ و دلﻫﺎ ﻫﻤﺮاه ﺗﺼﻮرات و اﻋﺘﻘﺎدات و ﺑﺎورﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ و در ﻣﻴـﺪان اﻧﺪﻳﺸـﻪﻫـﺎي‬
‫ﺻﺮف ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ‪ 1‬ﺑﺎ ﺑﺮﻧﺪهﺗﺮﻳﻦ اﺑﺰارﻫﺎي ﺟﻨﮓ ﻓﻜﺮي ﻳﻌﻨﻲ وﺣﻲ ﺧﺪا و ﻣﻨﻄﻖ و ﺑﺮﻫﺎن و‬
‫واﻗﻌﻴﺖ و ﻓﻄﺮت ﻣﺠﻬﺰ ﺑﻮدهاﻧﺪ و اﻛﺜﺮﻳﺖ‪ 2‬ﻋﻈﻴﻤﻲ ﻓﺮﺳﻮدهﺗﺮﻳﻦ و ﺑـﻲاﺛﺮﺗـﺮﻳﻦ اﺑﺰارﻫـﺎي‬
‫ﺟﻨﮓ ﻓﻜﺮي ﻳﻌﻨﻲ رواﻳﺖﻫـﺎي ﺑـﻲﺳـﻨﺪ و ﻣﺮﻣـﻮز و ﻧـﺎﻣﻌﻘﻮل و زﻳـﺎناور را در دﺳـﺖ‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺎلﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺼﺎف دادهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﭻ ﺗﻌﺠﺒﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻛﻪ در ﻣﺪت دهﻫـﺎ‬
‫ﺳﺎل ﺟﻨﮓ ﻓﻜﺮي‪ ،‬اﻓﻜﺎر ﭼﻨﺪ ﻫﺰار از ﭘﻴﺮوان ﻣﺤﻤﺪ )ﺻﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴـﻪ و ﺳـﻠﻢ( ﺑـﺮ اﻓﻜـﺎر‬
‫ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫﺎ اﻧﺴﺎن و ﺑﺮ اﻓﻜﺎر ﻣﺮدﻣﺎن دو ﻗﺎره آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ و ﺑﺨﺸﻲ از اروﭘﺎ ﭘﻴﺮوز ﮔﺮدﻳﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﭼﻮن ﻋﻮاﻣﻞ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و ﭘﻴﺮوزي دﻳﻦ اﺳﻼم ﻫﻤﺎن ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ و ﻋﻘـﻞﭘﺴـﻨﺪي و‬
‫ﻓﻄﺮي ﺑﻮدن آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ در ﻫﻤﺎن دوران‪ ،‬و در دورانﻫﺎي آﻳﻨﺪه‪ ،‬ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت زﻫﺮآﮔﻴﻦ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬و اﺳﺘﺜﻤﺎرﮔﺮان داﺧﻠﻲ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺟﻌـﻞ رواﻳـﺖﻫـﺎ‪ ،‬ﭼﻬـﺮه اﻓﻜـﺎر‬
‫واﻗﻌﻲ اﺳﻼﻣﻲ را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲداد‪ ،‬ﻳﻘﻴﻨﺎً در ﻣﺪت ﻛﻤﺘﺮ از ﻳﻚ ﻗﺮن‪ ،‬اﻓﻜﺎر اﺳـﻼﻣﻲ در ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺟﻬﺎن و در ﺗﻤﺎم ﻗﺎرهﻫﺎي ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺑﺮ اﻓﻜﺎر ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم ﭘﻴﺮوزي ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و ﺑﺮ روي زﻣـﻴﻦ و‬
‫در زﻳﺮ آﺳﻤﺎن ﺟﺰ دﻳﻦ اﺳﻼم از ﻫﻴﭻ دﻳﺎﻧﺖ و ﻣﻜﺘﺐ دﻳﮕﺮي اﺛﺮي ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤـﻲﻣﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﻫـﻢ‬

‫‪1‬ـ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪2‬ـ ﻣﻨﻈﻮر اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻋﻈﻴﻢ زرﺗﺸﺘﻴﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﺎس اﻋﺘﻘﺎدات و اﻓﻜﺎر آنﻫﺎ ﭘﻨـﺪارﻫﺎ و اﻓﺴـﺎﻧﻪﻫـﺎ و رواﻳـﺖﻫـﺎ و‬
‫اﺳﻄﻮرهﻫﺎي ﺧﻼف ﻋﻘﻞ و ﻣﻨﻄﻖ و ﻓﻄﺮت ﺑﻮد‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ )ﻛﺘﺎب اﻇﻬﺎر اﻟﺤﻖ( و ﺑﻪ ﻛﺘﺎب )اﻻﺳﻼم و اﻟﻨﺼﺮاﻧﻴﻪ(‪.‬‬

‫‪246‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﻓﻜﺎر داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ ﭼﻮن ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ و ارﺷﻤﻴﺪس و ﻧﻴﻮﺗﻦ در ﻣـﻮرد ﺣﺮﻛـﺖ زﻣـﻴﻦ و‬
‫ﺟﺎذﺑﻪ زﻣـﻴﻦ ﻛـﻪ در ﻋـﻴﻦ ﺣﻘﺎﻧﻴـﺖ و ﺻـﺤﻴﺢ ﺑـﻮدن ﭼـﻮن ﺑـﺎ ﻣﻨـﺎﻓﻊ اﺳـﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان و‬
‫اﺳﺘﺜﻤﺎرﮔﺮان ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮردي ﻧﺪاﺷﺖ و ﭼﻬﺮه واﻗﻌﻲ اﻳﻦ اﻓﻜﺎر ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺒﻠﻴﻐـﺎت ﻧـﺎروا‬
‫ﻣﺨﺪوش ﻧﮕﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﻣﺪت ﻛﻤﺘﺮ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎل در ﺗﻤﺎم ﻗﺎرهﻫﺎ ﺑﺮ اﻓﻜﺎر ﻣﻴﻠﻴﺎردﻫﺎ‬
‫اﻧﺴﺎن ﭘﻴﺮوز ﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬و اﺛﺮي از اﻓﻜﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ آنﻫـﺎ در روزي زﻣـﻴﻦ و در زﻳـﺮ آﺳـﻤﺎن‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﺮﻳﻊ اﺳﻼم در دو ﻗﺎره ﺟﻬﺎن و در ﻣﺪت دهﻫﺎ ﺳـﺎل ﻧﻈـﺎﻳﺮ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎدي دارد و ﻫﻴﭻ ﺟﺎي ﺗﻌﺠﺐ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬و آن ﭼـﻪ ﻣﺎﻳـﻪ ﺗﻌﺠـﺐ اﺳـﺖ و ﻏـﻮر و‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ در ﺟﻬﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺤﻘﻖ آن ﻻزم اﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﻣﻄﻠـﺐ دوم و ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ ﺳـﺮﻳﻊ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ آن ﺟﻨﮓ اﺑﺪان‪ ،‬ﻧﻪ ﺟﻨﮓ اﻓﻜﺎر‪ ،‬ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺑﺪﻧﻲ و ﺟﺴﻤﻲ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﺮﻳﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫در ﺻﺤﻨﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﺟﺴﻤﻲ و ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎﻻت ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‪ ،‬از ﺣﻤﻠﻪ و دﻓـﺎع و زور‬
‫ﺑﺎزوان و ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻴﺰهﻫﺎ و اﻣﻮاج ﺑﺮق ﺷﻤﺸـﻴﺮﻫﺎ و ﺧـﺮوش ﻛﻤـﺎنﻫـﺎ و ﺻـﻔﻴﺮ ﺗﻴﺮﻫـﺎ و‬
‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﺮﺧﻮرد ﭘﻮﻻد و آﻫﻦ ﺑﺎ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺪن اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﻋﺎﻣﻞ ﭘﻴﺮوزي در ﭼﻨـﻴﻦ ﺟﻨﮕـﻲ‬
‫زور و ﻗﺪرت‪ ،‬و ﺗﺠﻬﻴﺰات ﺟﻨﮕﻲ و ﻓﻮت و ﻓﻦ و ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎي رزﻣﻲ و ﺑـﺎﻻ ﺑـﺮدن آﻣـﺎر‬
‫اﻓﺮاد ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺳﺖ و ﺣﻖ ﺑﻮدن ﻳﻚ ﻃﺮف و ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻮدن ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻃﺒـﻖ ﺳـﻨﻦ اﻟﻬـﻲ در‬
‫ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎﻻت ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ اﻳﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ و آﺳﻴﺐﭘﺬﻳﺮي ﺣﻖ از ﺑﺎﻃـﻞ ﻫـﻴﭻ ﮔﻮﻧـﻪ ﺗـﺄﺛﻴﺮي‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ ﺣﻤﺰه ﺳﻴﺪاﻟﺸﻬﺪاء ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻳﻚ ﺣﻖ زﻧﺪه و ﻣﺘﺤﺮك ﺑﻮد ﺑﺎ اﻳـﻦ ﺣـﺎل‬
‫ﺣﺮﺑﻪ آﻫﻨﻴﻦ وﺣﺸﻲ ﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻛﻔﺮ و ﺑﻄﺎﻟﺖ ﺑﻮد‪ ،‬او را از ﭘـﺎي درآورد و رﺳـﻮل اﷲ )ص(‬
‫ﺟﻮﻫﺮ ﺧﺎﻟﺺ ﺣﻖ ﺑﻮد ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺑﺎ ﺳﻨﮓاﻧﺪازي و ﺣﺮﺑﻪ آﻫﻨﻴﻦ ﻋﺘﺒﻪ و اﺑﻦ ﻗﻤﺌﻪ ﻛﻪ ﻫـﺮ‬

‫‪247‬‬
‫دو ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻛﻔﺮ و ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺠﺮوح ﮔﺮدﻳﺪ‪ 1‬و ﺧﻴﻠﻲ از اﻳﻦ ﻣﺜﺎلﻫﺎ ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ اﺑـﺪان و‬
‫ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎﻻت ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ آنﻫﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ اﻣﻜﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮ ارﺗـﺶﻫـﺎي‬
‫اﻳﺮان و روم ﭘﻴﺮوز ﮔﺮدد زﻳﺮا ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺗﻤﺎم ﺗﻮارﻳﺦ ﺟﻬﺎن ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻃﺮﻓﻴﻦ اﻳﻦ ﺟﻨـﮓ‬
‫ده ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺮار ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول‪ :‬ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬داراي ﻳـﻚ ارﺗـﺶ ﻣـﻨﻈﻢ و ﺗﻌﻠـﻴﻢ ﻳﺎﻓﺘـﻪاي ﻧﻴﺴـﺖ و‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﻲ را ﺟﻤﻊ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد آنﻫﺎ ﻓﻘﻂ ﺳﻲ‬
‫ﻫﺰار ﻧﻔﺮ و ﻛﻤﺘﺮ از ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي ﻳﻚ ﺷﻬﺮ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﻲﺷﻤﺎر اﻳﺮان و روم‪ 2‬اﺳﺖ‪ ،‬و آﻻت‬
‫ﺟﻨﮕﻲ آنﻫﺎ ﭘﻴﻜﺎن ﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﻴﺰه ﻓﺮو ﺑﺮدهاﻧﺪ و ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻬﻨﻪ ﻃﻨﺎب‬
‫ﺑﻪ ﻛﻤﺮ‪ 3‬ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﻤﻴﻦ ﺳﭙﺎه ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺠﻬﻴﺰات ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در‬
‫ﻳﻚ زﻣﺎن واﺣﺪ و در دو ﺟﺒﻬﻪ ﺑﻪ ارﺗﺶﻫﺎي ﻣﻌﻈﻢ اﻳﺮان و روم در ﺧﺎك ﺧﻮدﺷـﺎن و در‬
‫ﻣﻴﺎن ﻗﻠﻌﻪﻫﺎ و اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ و در ﭘﺸﺖ ﺣﺼﺎرﻫﺎ و ﺑﺮج و ﺑﺎروﻫﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ و‬
‫آنﻫﺎ را ﺗﺎروﻣﺎر ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ!!‬
‫دوم‪ :‬ارﺗﺶﻫﺎي ﻣﻌﻈﻢ اﻳﺮان و روم‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻮرد ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم واﻗﻊ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ دو ﻗﺪرت ﺑﻲﻫﻤﺘﺎي روزﮔﺎر ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ و از ﺣﻴﺚ آﻣﺎر و ارﻗﺎم ﺗﺠﻬﻴﺰات ﺟﻨﮕﻲ‬
‫و ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ داراي وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي زﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 104‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 174‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.103‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﺟﻲ زﻳﺪان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 171‬و ‪.57‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪248‬‬
‫‪1‬ـ در ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان و اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﭼﻨـﺪ‬
‫ﺻﺪ ﻫﺰار ﺳﭙﺎﻫﻲ و اﻓﺴـﺮ و ﺳـﺮﻛﺮده‪ ،‬در ﺑـﺎﻻﺗﺮﻳﻦ درﺟـﻪ ﺗﻌﻠﻴﻤـﺎت ﻧﻈـﺎﻣﻲ و اﻧﻀـﺒﺎط‬
‫ﺳﺮﺑﺎزي‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﺣﺎل آﻣﺎده ﺑﺎش ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﺮ دو ارﺗﺶ از ﻣﺤﻜﻢﺗﺮﻳﻦ وﺳﺎﻳﻞ دﻓـﺎﻋﻲ دﺳـﺘﻪ ﺟﻤﻌـﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺣﺼـﺎرﻫﺎي‬
‫ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺳﻨﮕﻲ‪ ،‬و دروازهﻫﺎي آﻫﻨﻴﻦ و ﺑﺮج و ﺑﺎروﻫﺎ و وﺳﺎﻳﻞ ﻓﺮدي ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬زره‪ ،‬ﻛﻼه ﺧُﻮد‪،‬‬
‫ﺑ‪‬ﻜْﺘَﺮْ‪ ،‬ﭼﻬﺎرآﻳﻨﻪ‪ ،‬ﭼﻜﻤﻪﻫﺎي آﺳﻴﺐﻧﺎﭘﺬﻳﺮ و دﺳﺘﻮاﻧﻪﻫﺎي ﭼﺮﻣﻲ از ﭼﺮم ﭘﻠﻨﮓ و ﺳـﭙﺮﻫﺎي‬
‫ﻧﺸﻜﻦ و ﻏﻴﺮه در اﺧﺘﻴﺎر دارﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺠﻬﺰﺗﺮﻳﻦ وﺳﺎﻳﻞ ﺣﻤﻼت دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﻠﻌﻪﻫـﺎي‬
‫ﻣﺘﺤﺮك‪ ،‬و ﻧﻴﺮوي زرﻫﻲ ﻛﻤﺎﻧﺪاران ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﻓﻴﻞﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ و ﺳﻨﮓاﻧـﺪازﻫﺎي ﺑـﺰرگ و‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮي )ﻣ‪‬ﻨْﺠﻨﻴﻖ(‪ ،‬و وﺳﺎﻳﻞ ﺣﻤﻠﻪ ﻓﺮدي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ﺗﺎزه‪ ،‬ﺧﻨﺠﺮﻫﺎي ﺟﻮﻫﺮدار‪،‬‬
‫و زوﺑﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻴﺰه‪ ،‬ﺳﺎﻃﻮر و ﺗﻴﺮ و ﻛﻤﺎن‪ 1‬و ﺣﺮﺑﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ را دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ رﻗﺎﺑﺖ اﻳﻦ دو ﻗﺪرت روزﮔﺎر ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎﻻﺗﺮﻳﻦ رﻗـﻢ‬
‫درآﻣﺪ ﻛﺸﻮر ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﺠﻬﻴﺰات ﺟﻨﮕﻲ و ﺗـﺄﻣﻴﻦ ﺑـﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﺳـﻄﺢ زﻧـﺪﮔﻲ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن و‬
‫اﻋﻄﺎي ﻣﻘﺮري و ﺟﻮاﻳﺰ ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزان و ﺑﺨﺸـﻴﺪن ﻃـﻼ و زﻳـﻮر و زﻳﻨـﺖآﻻت ﻃﻼﻳـﻲ ﺑـﻪ‬
‫درﺟﻪداران‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛـﻪ ﺑﻬﺸـﺘﻲ را در اﻳـﻦ ﺟﻬـﺎن در اﺧﺘﻴـﺎر آنﻫـﺎ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﻔﻆ ﻫﻤﻴﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺠﻠـﻞ و ﺑﻘـﺎي ﻫﻤـﻴﻦ اﺷـﺮاﻓﻴﺖ‪ ،‬ﺗـﺎ رﻳﺨـﺘﻦ‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﻗﻄﺮه ﺧﻮن ﺧﻮﻳﺶ از ﻣﻴﻬﻦ و از ﭘﺪر ﺗﺎﺟﺪار!! دﻓﺎع ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ اﻳﻦ‬
‫دو ارﺗﺶ ﻣﺘﻔﻖ ﻫﺮ ﻳﻚ در درون ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺟﺮاي اواﻣﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛـﺰي‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺪي ﻣﺘﻔﻖ و داراي وﺣﺪت ﻧﻈﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﺗﻤﺎم ﻃﻮل ﺟﻨـﮓﻫـﺎ ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﻳـﺎ ﺑـﺎ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ص‪ 6‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال دﻳﻨﻮري ﻧﺎم اﻳﻦ اﺳﻠﺤﻪﻫﺎ را ﺑـﺮده ﻛـﻪ ﺳـﭙﺎه اﻳـﺮان و روم از آنﻫـﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ از اﺳﻠﺤﻪﻫﺎ را ﻧﺎم ﺑﺮده ﻣﺎﻧﻨﺪ )ﭼﻠﺘﻪ‪ ،‬ﺟﻬﻠﻢ( ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ آنﻫﺎ را ﻧﻴﺎﻓﺘﻴﻢ و از آنﻫﺎ ﺑﺤﺚ ﻧﻜﺮدﻳﻢ‪.‬‬

‫‪249‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﺛﺮي از ﻛﻮدﺗﺎ و ﺷﻮرش و ﻋﺼﻴﺎﻧﮕﺮي ﻋﻠﻴـﻪ رژﻳـﻢ در آنﻫـﺎ دﻳـﺪه‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ آن ﻫﻢ در ﺟﻨﮓ ﺟﻠﻮﻻ در ﺳﭙﺎه اﻳﺮان اﺧﺘﻼف ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪.‬‬
‫‪4‬ـ وﻗﻮع ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺧﻮﻧﻴﻦ‪ ،‬در ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻗﺪرت ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻳﻦ دو ارﺗﺶ را ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺪ ﻛﺎﻓﻲ از ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت ﺟﻨﮕﻲ‪ ،‬و آزﻣﺎﻳﺶ ﻓـﻮت و ﻓـﻦ ﻧﻈـﺎﻣﻲ و ﻛـﺎرﺑﺮد اﺳـﻠﺤﻪﻫـﺎي و‬
‫ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎي رزﻣﻲ و آﻣﺎدﮔﻲﻫﺎي ﻻزم ﺑﺮﺧﻮردار‪ 1‬ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻻ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدﻳﻢ‪ ،‬و ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪« :‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺳﭙﺎه ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﻤﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ آن را ﺷﺮح دادﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ دو ارﺗـﺶ ﭼﻨـﺪ‬
‫ﺻﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي اﻳﺮان و روم ﻛﻪ ﻛﻤﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ آن را ﺑﻴﺎن ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬در ﻳﻚ زﻣـﺎن واﺣـﺪ و‬
‫در دو ﺟﺒﻬﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﻘﺎوﻣﺖﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻴﺶ از ﺻﺪ ﻫﺰار‬
‫ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ از اﻳﻦ ارﺗﺶﻫﺎ و ﺷﻬﺎدت ﺑﻴﺶ از ده ﻫﺰار ﺻﺤﺎﺑﻲ و ﺗﺎﺑﻌﻲ ﺑـﺎﻻﺧﺮه ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﺪت ﻓﻘﻂ ده ﺳﺎل اﻳﻦ دو ارﺗﺶ ﻣﻌﻈﻢ و ﻣﺠﻬﺰ اﻳﺮان و روم را ﺗﺎروﻣﺎر‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و در دو ﻗﺎره ﺟﻬﺎن )آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ( ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم را ﺑـﺮ ﺑـﺎﻻي ﻫﻤـﻪ ﭘﺎدﮔـﺎنﻫـﺎي‬
‫دوﻟﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان و اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺑﻪ اﻫﺘﺰاز در ﻣﻲآورد و ﺑﺮ ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ روزﮔـﺎر ﺑـﻪ‬
‫ﻃﻮر ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﻳﻚ ﺳﺆال را ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺳﺎزد ﻛﻪ راﺳﺘﻲ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي ﺑﻲﺳـﺎﺑﻘﻪ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ و ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺆال در دﻳـﺪﮔﺎهﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﭘﺎﺳـﺦﻫـﺎي ﻣﺘﻔـﺎوﺗﻲ را‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال و ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻮاﻣﻞ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي ﺑﻲﺳﺎﺑﻘﻪ ﺻﺮﻓﺎً‬
‫از وﻇﺎﻳﻒ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﻨﮕﻲ اﺳﺖ و ﻣﺘﺨﺼﺼﻴﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ رزﻣﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳـﺆال‬

‫‪1‬ـ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن زردﺷﺘﻲ ﭼﻪ در اﻳﺮان و ﭼﻪ در ﻫﻨﺪ از ﺟﻤﻠﻪ )ﻣﺎﻧﻮﻛﭽﻲ ﻟﻴﻤﭽﻲ( داﻧﺸﻤﻨﺪ زردﺷﺘﻲ ﻫﻨـﺪ ﺑـﻪ ﻧﻘـﻞ ﻛﺘـﺎب ﻓـﺘﺢ‬
‫اﻟﻔﺘﻮح )ش ـ ﺳﻴﺪان( ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻌﺼﺐ ﺷﺪﻳﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻮاﺑﻖ ﺟﻨﮕﻲ و ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت رزﻣﻲ ارﺗﺶ اﻳﺮان و روم را ﺑﺮﺧﻼف واﻗـﻊ دﻟﻴـﻞ‬
‫ﺿﻌﻒ و آﺳﻴﺐﭘﺬﻳﺮي آنﻫﺎ ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪250‬‬
‫ﺟﻮاب ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻗﻠﻤﻲ در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻨﮓﻫـﺎ و ﻓﺘﻮﺣـﺎت‬
‫اﺳﻼﻣﻲ را ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﻳﻚ ﻣﺎه ﻫﻢ در ﻣﻴﺪانﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ ﺣﺎﺿـﺮ‬
‫ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻳﺎ ﺟﺰوهاي در ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮕﻲ ﻫﻢ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻜﺮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎز ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﺳﺆال ﻣﻬﻢ و ﺗﺨﺼﺼﻲ ﻣﻲﭘﺮدازد‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴـﺎﻧﻲ از ﺑﻴـﺎن ﻋﻠـﺖ اﻳـﻦ ﭘﻴـﺮوزي‬
‫ﺳﻜﻮت ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺮﺳﻴﺪهاﻧﺪ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻠﺨﻲ اﻋﺘﺮاف ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﻋـﻴﻦ‬
‫ﺳﻜﻮت در ﺟﻬﺖ ﻟﻮث واﻗﻌﻴﺖ اﻣﺮ‪ ،‬ﻧﻴﺶﻫﺎﻳﻲ ﻫﻢ زدهاﻧﺪ ﻣﺜﻼً ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧـﺪ‪« :‬ارﺗـﺶ روم و‬
‫اﻳﺮان در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧـﺪ!«‬
‫ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ﻇﺮوف اﺗﻔﺎﻗﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻴﺰ اﺗﻔﺎﻗﺎً در زﻣﺎن اﻳﻦ ﺟﻨﮓﻫـﺎ ﺧﻠﻴﻔـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ او در اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ!‬
‫و ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺎآﮔﺎه ﻳﺎ آﮔﺎﻫﺎن ﻧﺎﻣﺴﻠﻤﺎن در ﺑﻴﺎن ﻋﻠﺖ اﻳـﻦ ﭘﻴـﺮوزي ﻫـﺮ‬
‫ﻳﻚ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﭼﻬﺮه واﻗﻌﻴﺖ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي را ﻣﺨﺪوش ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺜﻼً ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﺎﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫آﮔﺎه! در ﺑﻴﺎن ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوزي را ﻧﺎﭼﻴﺰ و ﺑﻲاﻫﻤﻴـﺖ ﺟﻠـﻮه‬
‫دﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻧﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻛﺎر ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﺴﻴﻨﻲ اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻧﺪادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف واﻗﻊ ارﺗﺶﻫﺎي اﻳﺮان و روم را ﺿﻌﻴﻒ و ﻧـﺎﺗﻮان‬
‫و آﺳﻴﺐﭘﺬﻳﺮ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و اﻳﻦ دو ﻗﺪرت روزﮔﺎر )اﻳـﺮان و روم( را ﻃـﻮري در درون‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﭘﻮﺳﻴﺪه و ﻣﺘﻀﺎد و ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ زوال ﻣﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ ،1‬ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ اﮔﺮ ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬

‫‪1‬ـ ﻓﺘﺢ اﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬ش ـ ﺳﻴﺪان‪ ،‬ص‪ 100‬ﺗﺎ ‪ ، 106‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﺘﺎب ﮔﻨﺞ داﻧﺶ‪ ،‬ص‪ 251‬و ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺎﻧﻮﻛﭽﻲ ﻟﻴﻤﭽﻲ‪ ،‬داﻧﺸـﻤﻨﺪ‬
‫زردﺷﺘﻲ اﻫﻞ ﻫﻨﺪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺷﻜﺴﺖ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان را ﻫﺠﺪه ﻓﻘﺮه ﺷﻤﺮده ﻛﻪ اﻛﺜﺮاً ﺿﻌﻒ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ارﺗﺶ و ﻓﺮﺳﻮدﮔﻲ ﺑﻨﻴـﻪ ﺟﻨﮕـﻲ‬
‫آن را ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫‪251‬‬
‫ﻋﻨﻪ( و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻫﻢ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺎز ﻫﻤﻴﻦ دو اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧـﻮد‪،‬‬
‫در ﻫﻤﺎن ﺗﺎرﻳﺦ و در ﻫﻤﺎن ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻪ ﻗﻌﺮ ﻓﻼﻛﺖ و ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ ﻓﺮو ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ!‬
‫آﻳﺎ اﺗﻔﺎﻗﺎت ﺳﺒﺐ ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﮔﺮدﻳﺪ؟!‬
‫و ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﺳﺆال ﻣﻲﭘﺮدازﻧـﺪ‪ ،‬و‬
‫روﺣﻴﻪﻫﺎ و ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻜﻲ و ﺳﻮقاﻟﺠﻴﺸﻲ و اﺗﻔﺎﻗـﺎت ﺳـﺎلﻫـﺎي ﺟﻨـﮓ را در اﻳـﻦ‬
‫ﭘﻴﺮوزي دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ وﻟﻲ ﺑﺎ ﻛﻤﻲ ﺗﻌﻤﻖ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻳﺎ در ﺑﻴﻦ ﻃﺮﻓﻴﻦ‬
‫ﺟﻨﮓ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ارﺗﺶﻫﺎي اﻳﺮان و روم ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻣﺜﻼًَ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫وزش ﺑﺎدﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ و ﻫﺠﻮم ﺗﻮدهﻫﺎي ﻋﻈﻴﻢ ﺷـﻦ ﺑـﻪ ﻃـﺮف ﻟﺸـﻜﺮﻳﺎن اﻳـﺮان و‬
‫ﺑﺎﺗﻼﻗﻲ ﺷﺪن زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي و ﺷﻜﺴﺘﻦ ﺳﺪﻫﺎ و ﭘﻴـﺪاﻳﺶ ﻗﺤﻄـﻲ و ﺧﺸﻜﺴـﺎﻟﻲ و‬
‫ﺑﺮوز ﻃﺎﻋﻮن در ﺳﺎل ‪ 628‬ﻣﻴﻼدي ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﺻﺪ ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮ را از ﻣﻴـﺎن ﺑـﺮد‪ ،‬اﻳـﻦﻫـﺎ‬
‫ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ دو ارﺗﺶ اﻳﺮان و روم را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﭙﺎه ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( دﭼـﺎر‬
‫ﺷﻜﺴﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﺎ )ﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﺪان( ﺑﺎ آب و ﺗﺎب زﻳﺎدي آنﻫـﺎ را‬
‫از )ﻣﺎﻧﻮﻛﭽﻲ‪ 1‬ﻟﻴﻤﭽﻲ( ﻧﻘﻞ ﻛﺮده و در ﻛﺘﺎب ﻓﺘﺢ اﻟﻔﺘﻮح ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺎﻧﻮﻛﭽﻲ و ﺳﻴﺪان از اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪﻫﺎ ﻏﺎﻓﻞ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬وزش ﺑﺎدﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ در ﺣﻴﻦ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺟﻨﮕﻲ‪ ،‬در ﻣـﺪت ده ﺳـﺎل ﺟﻨـﮓ ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻮاﻫﻲ ﻫﻤﻪ ﺗﻮارﻳﺦ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ آن ﻫـﻢ در ﻟﺤﻈـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن ﺟﻨـﮓ ﻗﺎدﺳـﻴﻪ و ﭘـﺲ از‬

‫‪1‬ـ ﻓﺘﺢ اﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬ص‪ 104‬و ‪ ،105‬ﻣﺆﻟﻒ ﻓﺘﺢ اﻟﻔﺘﻮح در ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﺎﻧﻮﻛﭽﻲ در ﭘﺎورﻗﻲ ﻧﻮﺷﺖ اﺳـﺖ ‪« :‬ﻣـﺎﻧﻮﻛﭽﻲ ﻣﺘﻮﻟـﺪ ‪1238‬‬
‫ﻫﺠﺮي در دﻫﻜﺪهاي از ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن از ﻛﺘﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﺮان ﻗﺪﻳﻢ و از اﺣﻮال زردﺷﺘﻴﺎن اﻃـﻼع ﻛـﺎﻓﻲ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ« و ﻣﻌﻠـﻮم‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم اﻃﻼع ﻛﺎﻓﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻗﻀﺎوﺗﺶ واﻗﻊﺑﻴﻨﺎﻧﻪ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪252‬‬
‫ﺷﻜﺴﺖ ﺣﺘﻤﻲ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان و ﻓﺮار ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن وزﻳﺪه اﺳﺖ و ﺗﺨﺖ ﺳﭙﺎهﺳﺎﻻر اﻳـﺮان )رﺳـﺘﻢ(‬
‫‪1‬‬
‫را ﺳﺮﻧﮕﻮن ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ :‬ﺑﺎﺗﻼﻗﻲ ﺷﺪن زﻣﻴﻨﻪﻫﺎ )آن ﻫﻢ ﻧـﻪ ﻛﺸـﺎورزي( در ﺣـﻴﻦ ﻋﻤﻠﻴـﺎت ﺟﻨﮕـﻲ در‬
‫ﻋﺮض ده ﺳﺎل ﺟﻨﮓ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده‪ ،‬آن ﻫﻢ ﻧﻪ در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق و در راﺑﻄﻪ ﺑـﺎ‬
‫اﻳﺮان ﺑﻠﻜﻪ در ﺟﺒﻬﻪ ﻏﺮب و در ﻣﺤﻴﻂ ﭘﺎدﮔﺎن )ﻓ‪‬ﺤ‪‬ﻞ( و آن ﻫﻢ ﺑﻪ دﺳـﺘﻮر ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﺳـﭙﺎه‬
‫روم و ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮﻳﺮ از ﺣﻤﻠﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﺑـﺎ ﻳـﻚ‬
‫ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻲ ﺳﭙﺎه روم را ﺑﻪ ﺧﺎرج ﭘﺎدﮔﺎن و ﭘﺸﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ زﻣﻴﻦ ﺑﺎﺗﻼﻗﻲ ﻛﺸﺎﻧﻴﺪه و‬
‫ﭘﺲ از ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه روم و ﺷﻜﺴﺖ و ﻓﺮار ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن دهﻫﺎ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﺳـﭙﺎه روم در اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺎﺗﻼق ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪،2‬‬
‫و ﻓﻘﻂ ﻳﻚ زﻣﻴﻦﻟﺮزه آن ﻫﻢ در ﺣﻤﺺ‪ 3‬ﺷﺎم ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج‪ :‬ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻗﺤﻄﻲ و ﺧﺸﻜﺴﺎﻟﻲ و ﺑﺮوز ﻃﺎﻋﻮن‪ ،4‬ﺑﻌﺪ از ﭘﻴﺮوزي اﺳﻼم در ﺟﻨـﮓ‬
‫ﻗﺎدﺳﻴﻪ و ﺳﻘﻮط ﻣﺪاﺋﻦ و ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺗﻤﺎم ﺷﺎم و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ و ﺑﺨﺶ اﻋﻈـﻢ ﻣﺼـﺮ ﺑـﻮدهاﻧـﺪ و‬
‫اﺗﻔﺎﻗﺎً ﺗﻮارﻳﺦ ﻗﺤﻄﻲ و ﻃﺎﻋﻮن را در ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﻋﺮاق و ﺷﺎم در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻪ زﻳﺮ ﭘـﺮﭼﻢ‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺛﺒﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﻠﻔﺎت ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم را در اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪﻫﺎ ﺗﺎ دهﻫـﺎ‬
‫ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ 5‬ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲدارد ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪﻫﺎ ﻗﻄﻌﺎً ﺑﻪ زﻳﺎن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻧﻪ ﺑﻪ‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 269‬و ‪ 181‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1783‬و ج‪ ،4‬ص‪.1586‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﭘﻴﺮوزي ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﺳﺎل ﭼﻬﺎردﻫﻢ و ﺳﻘﻮط ﻣﺪاﺋﻦ ﺳﺎل ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ و ﻓﺘﺢ ﺑﻴﺖاﻟﻤﻘﺪس ﺳـﺎل ﺷـﺎﻧﺰدﻫﻢ و وﺑـﺎ و ﻗﺤﻄـﻲ ﺳـﺎل‬
‫ﻫﺠﺪﻫﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ ،52‬اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.491‬‬
‫‪5‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،407‬ﺗﻠﻔﺎت وﺑﺎ را در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪253‬‬
‫ﻧﻔﻊ آنﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻓﺮض اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻋﻤﻖ ﺧﺎك اﻳﺮان و روم ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎدﺛﻪﻫـﺎ ﭘﻴـﺪا‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺑـﻪ آنﻫـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫د‪ :‬ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﺮدن ﺷﻜﺴﺖ ارﺗﺶ اﻳﺮان ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﺗﻴﺴﻔﻮن ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ‬
‫اﻳﺮان از ﺻﺤﻨﻪ ﺟﻨﮓﻫﺎ و ﻣﺮزﻫﺎي اﻋﺮاب ﻧﺰدﻳـﻚ ﺑـﻮد‪ ،‬اﻋـﺮاب! ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑـﺎ ﺗﺼـﺮف‬
‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ‪ ،‬رژﻳﻢ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ اﻳﺮان را ﺑﻪ ﺳﻘﻮط ﺑﻜﺸﺎﻧﻨﺪ و ﺑﺮﺧـﻲ در ﺗﻮﺟﻴـﻪ ﻛـﺮدن ﺷﻜﺴـﺖ‬
‫ارﺗﺶ روم‪ ،‬ﻋﻜﺲ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻋﻠﺖ ﻣﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪« :‬ﭼﻮن ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻨﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ‬
‫روم‪ ،‬از ﺻﺤﻨﻪ ﺟﻨﮓﻫﺎ دور ﺑﻮد و ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎ و اﻣﺪادﻫﺎ دﻳـﺮ ﻣـﻲرﺳـﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ارﺗـﺶ روم در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد‪ ،‬و ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻋﻠﺖ ﺷﻜﺴﺖ ارﺗﺶ اﻳﺮان اﻳـﻦ ﺑـﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺧﺴﺮوﭘﺮوﻳﺰ ﺑﺎ ﺑﺮﭼﻴﺪن ﺑﺴﺎط دوﻟﺖ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮه ﺣﻴﺮه ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺳﺪ ﻣﺤﻜﻤـﻲ ﺑـﺮاي‬
‫دﻓﺎع از اﻳﺮان را از دﺳﺖ داد در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻜـﺲ اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ را ﻋﻠـﺖ ﺷﻜﺴـﺖ‬
‫ارﺗﺶ روم ﻣﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺴﺘﻌﻤﺮه روم در ﺷﺎم‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻏَﺴ‪‬ـﺎﻧﻲﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﺳﺪﻫﺎي‪ 1‬ﭘﻮﺷﺎﻟﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ارﺗﺶ روم ﺑﻪ اﺗﻜﺎي آنﻫﺎ از ﺳﭙﺎه اﻋﺮاب ﺷﻜﺴـﺖ ﺧـﻮرد‪ ،‬و‬
‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣﺸﺘﻲ از اﻳﻦ ﺿﺪ و ﻧﻘﻴﺾﻫﺎ و وراوﻧﻪﮔﻮﻳﻲﻫﺎ ﻛﻪ ﺷـﻤﺮدن و ﺷـﻨﻴﺪن آنﻫـﺎ ﺟـﺰ‬
‫‪2‬‬
‫اﺗﻼف وﻗﺖ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﻫـ‪ :‬ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺻﺪ ﺳﺎﻟﻪ اﻳﺮان و روم )از ﻗﺒﺎد ﺗﺎ ﺧﺴـﺮوﭘﺮوﻳﺰ و از ‪ 527‬ﺗـﺎ‬
‫‪ 628‬ﻣﻴﻼدي( را و ﺑﺮﺧﻲ اﺧﺘﻼف ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ‪ 3‬را ﻋﻠﺖ ﺷﻜﺴﺖ ارﺗﺶ اﻳـﺮان و روم از ﺳـﭙﺎه‬

‫‪1‬ـ ﻓﺘﺢ اﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬ص‪.105‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻓﺘﺢ اﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬ص‪.105‬‬

‫‪254‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آوردهاﻧﺪ‪ ،‬و از ﻧﻜﺘﻪ ﻏﺎﻓﻞ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ وﻗﻮع اﻳﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ در ﻳﻚ زﻣـﺎن‬
‫ﻃﻮﻻﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪ ﻛﺎﻓﻲ اﻳﻦ دو ارﺗﺶ ﻣﻌﻈﻢ را از ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت ﺟﻨﮕﻲ و ﻓﻮت و ﻓـﻦ ﻧﻈـﺎﻣﻲ و‬
‫آﻣﺎدﮔﻲﻫﺎي رزﻣﻲ و ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎي ﻻزم ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و اﺧﺘﻼف ﻃﺒﻘـﺎﺗﻲ ﻫـﻢ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻔﻊ ارﺗﺸﻴﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﺮ دو ﻛﺸﻮر ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﻧﺘﻈﺎﻣﻲ ﺧـﻮد را ﻏـﺮق ﻃـﻼ و‬
‫ﻧﻘﺮه و زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺠﻠﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺮاي دﻓﺎع از اﻳﻦ وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد از ﺟﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻫﻢ درﻳـﻎ‬
‫ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦﻫﺎ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن و ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻋﻴﺴـﻮي و‬
‫زردﺷﺘﻲ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ آﮔﺎﻫﺎن ﻧﺎﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻜﺴﺖ ارﺗـﺶ اﻳـﺮان و روم را ﺑـﺎ‬
‫آنﻫﺎ ﺗﻮﺟﻴﻪ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻳﻚ ﺗﺤﻠﻴﻞ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺎآﮔﺎه ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدهاي ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﺮ اﺛـﺮ‬
‫اﻋﺠﺎز ﻗﺮآن و ﻋﺰت اﺳﻼم و ﻛﺮاﻣﺖ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و اﺻﺤﺎب و ﺗـﺎﺑﻌﻴﻦ‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬و ﺑﺨﺶ ﻋﻈﻴﻤﻲ از ﻣﺮدم از اﻳﻦ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻛـﺎﻣﻼًَ ﺧﺸـﻨﻮد ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬
‫زﻳﺮا ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻫﻤﻴﻦ ﭘﻴﺮوزي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺮﻫﺎن آﺷﻜﺎري ﺑﺮ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ دﻳﻦ اﺳﻼم اﻗﺎﻣﻪ ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ و از اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻏﺎﻓﻞ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ اوﻻً ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ دﻳﻦ اﺳﻼم ﺳﺎلﻫﺎ ﻗﺒﻞ از ﭘﻴـﺮوزي ﺑـﺎ‬
‫اﻋﺠﺎز ﻗﺮآن و ﻣﻌﺠﺰات ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻳﻚ ﻧﻮع ﺗﺮدﻳﺪ و ﻳﻚ ﻧـﻮع‬
‫ﺑﻴﻤﺎري ﻧﺎﺑﺎوري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﺑﺎ ﺑﺮﻫﺎنﻫﺎي ﻗﻄﻌﻲ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎز ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ‬
‫آن را از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﺰﺋﻲ و ﻣﺸﻜﻮك اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬دوم ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدهﻫﺎ‪ ،‬در ﺻﻮرت وﻗـﻮع‬
‫ﺑﺪون از و ﺗﻼش و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ و ﺗﻨﻬﺎ از راه ارﺗﺒﺎﻃﺎت روﺣﻲ و اﺣﻴﺎﻧﺎً ﺧﻮاﻧﺪن اوراد و دﻋﺎﻫﺎ‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ 1‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰ ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﻣﻴﺪانﻫـﺎي ﺟﻨﮕـﻲ و در‬

‫‪1‬ـ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺴﺒﺐاﻻﺳﺒﺎب اﺳﺖ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي را ﺳﺒﺐ اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﺗﺤﻮل و ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﻣﺮ ﻣﻬﻤﻲ ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﻳﻚ دﻋﺎ را ﺳﺒﺐ ﻗﺘﻞ ﻋﺎم دﺷﻤﻨﺎن دﻳﻦ ﺧﻮد ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﺮق اﺳﺖ ﺑﻴﻦ »ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ و ﻣﻲﻛﻨﺪ« و ﺑﻪ ﻗﻮل اﻫﻞ ﻛﻼم در ﺑﻴﻦ‬

‫‪255‬‬
‫ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ رﺷﺘﻪ ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎﻻت ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ و ﻣﻜـﺎﻧﻴﻜﻲ ﺻـﺮف‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻤﻠﻪ و دﻓﺎع و ﻓﺮود آوردن ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎ و ﻧﻴﺰهﻫﺎ و ﺣﺮﻛﺎت ﺑﺎزوان و ﺑﺮﺧﻮرد آﻫﻦ و‬
‫ﭘﻮﻻد ﺑﺎ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺪنﻫﺎ و ﻏﻴﺮه‪ ،‬ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻏﻠﺒـﻪ و ﭘﻴـﺮوزي در اﻳـﻦ‬
‫ﺻﺤﻨﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده و ﺧﺎرج از ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻋﻠﻤـﻲ ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬و‬
‫ﺑﻠﻜﻪ از روي ﻳﻚ رﺷﺘﻪ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎي وﻳﮋه ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮕﻲ ﻧﻴﺮوي ﻳﻚ ﻃﺮف را ﺗـﺎ ﺻـﺪ ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﻣﻀﺎﻋﻒ و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻴﺮوي ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﺗﻘﻠﻴﻞ دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﻧﻮن اﻫﺮم و ﻓﺸﺎر آوردن ﺑﺮ دﺳﺘﻪ اﻫﺮم‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻳﻚ ﺟﺴﻢ ﻫﺰار ﻣﻨـﻲ‬
‫را از ﺟﺎي ﺧﻮد ﻛﻨﺪه و ﺑﻪ ﻗﻌﺮ درﻳﺎ ﺑﻴﻨﺪازد‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ دوره ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‬
‫را ﺑﺎ ارﺗﺶ اﻳﺮان و ارﺗﺶ روم‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و آن ﻫﻴﺠﺎن و ﺷـﻮر اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را در ﺣﺎل ارﺗﺒﻂ داﺋـﻢ ﺑـﺎ ﻫـﺮ دو ﺟﺒﻬـﻪ‪ ،‬و ارﺳـﺎل ﭘـﻲ در ﭘـﻲ‬
‫اﻋﻼﻣﻴﻪﻫﺎ‪ ،‬و ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪﻫﺎ و ﺷﻜﻞ دﻓﺎعﻫﺎ و ﺳﻔﺎرش ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ و ﺗﺎﻛﺘﻴـﻚﻫـﺎي‬
‫رزﻣﻲ و اﻋﺰام ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﺪادي و اﻧﺘﻘﺎل ﻧﻴﺮوﻫﺎ از ﻳﻚ ﺟﺒﻬﻪ ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ دﻳﮕﺮي و ‪ ...‬در ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬آﺷﻜﺎرا ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﻧﺎﺑﻮد ﻛﻨﻨﺪه ارﺗﺶﻫـﺎي اﻳـﺮان و روم دﺳـﺘﮕﺎه اﻫﺮﻣـﻲ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ )ﺗﻜﻴﻪﮔﺎه آن( اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ آرﻣﺎن‪) ،‬و ﺑﺎزوي ﻣﻘﺎوﻣﺶ( ﺳﭙﺎه ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮ اﺳﻼم و )ﺑﺎزوي ﻣﺤﺮﻛﺶ( ﺑﻪ ﻃﻮل ﻫﻔﺪه ﻣﻨﺰل‪ ،1‬زﻳﺮ ﻓﺸﺎر دﺳـﺖﻫـﺎي ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ‬

‫»اﻣﻜﺎن و ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ« و ﺳﻨﺖ اﷲ و روش آﻓﺮﻳﺪﮔﺎري ﺑﺮ اﻳﻦ اﺻﻞ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺟﻬـﺎن ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ و ﻓﻌـﻞ و اﻧﻔﻌـﺎﻻت آن‬
‫)ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﺴﺖ و ﭘﻴﺮوزي در ﺟﻨﮓﻫﺎ و ﺑﻴﻤﺎري و ﺗﻨﺪرﺳﺘﻲ اﺑﺪان‪ ،‬و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ در ﺻـﻨﻌﺖ و اﻗﺘﺼـﺎد و ﻏﻴـﺮه( داراي ﻋﻮاﻣـﻞ‬
‫ﺧﺎص ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ و ارواح و ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎﻻت آن )ﭼﻪ از ﺣﻴﺚ ﺗﻌﺎﻟﻲ و اوجﮔﻴﺮي و وﺻﻮل ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎم اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ و ﭼﻪ از ﺣﻴﺚ ﻓﺮود آوردن ﺑﻪ ﭘﺎﺋﻴﻦﺗﺮﻳﻦ ﻣﻮﺿﻊ ﺣﻴﻮاﻧﻴﺖ( ﻋﻮاﻣﻞ ﺧـﺎص ﻣﻌﻨـﻮي و رواﻧـﻲ را دارد و‬
‫ﺧﺪا اﻳﻦ دو ﺟﻬﺎن را از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ و ﻗﺮآن در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻌﺠﺰات ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص را ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﺎز ﺑـﻪ ﭘﻴـﺮوان‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ از اﺳﺘﻔﺎده از اﺳﺒﺎب و وﺳﺎﺋﻞ ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪1‬ـ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 126‬و ص‪ 152‬و ‪.153‬‬

‫‪256‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‪ ،‬در ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﺸﺎر آوردﻧﺪ ﺑﺮ ﺑﺎزوي ﻣﺤﺮك اﻳﻦ اﻫﺮم‪ ،‬آن ﭼﻨﺎن ﻧﻴـﺮوي ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ ﺟﻨﮕـﻲ را در‬
‫ﺑﺎزوي ﻣﻘﺎوم ـ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ـ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ در دو ﺟﺒﻬﻪ و در ﻳﻚ زﻣﺎن‬
‫واﺣﺪ اﻳﻦ ارﺗﺶﻫﺎي ﻏﻮلﭘﻴﻜﺮ را از ﻣﻴﺪانﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ ﺑﺮﻛﻨﺪه‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ ﺗﺴﻴﻠﻢ ﻳﺎ ﻗﻌـﺮ‬
‫درﻳﺎي ﻧﻴﺴﺘﻲ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺒﻮغ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﺰ اﻳﻦ ﭼﻴـﺰ دﻳﮕـﺮي‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﻋﺎﻣﻞ دﻳﮕﺮي در ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮ ارﺗﺶ اﻳـﺮان و روم ﺗـﺄﺛﻴﺮ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و دﻟﻴﻞ ﻗﺎﻃﻊ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﺒﻮغ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﭘﻴﺮوزي ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﺸﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ دو اﻣﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اول اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺗﻤﺎم ﺗﻮارﻳﺦ‪ ،‬ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬در ﺗﻤﺎم دوران ﺟﻨﮓﻫﺎي ده ﺳـﺎﻟﻪ‪،‬‬
‫در ﺟﺒﻬﻪاي ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( دﺳـﺘﻮر داده و ﺑـﺎ ﻧﻘﺸـﻪاي ﻛـﻪ او ﻛﺸـﻴﺪه‪ ،‬و ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و آﻣﺎر ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن و ﺗﻨﻈﻴﻤﺎﺗﻲ ﻛﻪ او ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮده‪ ،‬و ﺑﺎ ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ آنﻫـﺎ‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﻛﺮده‪ ،‬ﺟﻨﮕﻴﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن او ﺣﻤﻠﻪﻫﺎ را آﻏﺎز و ﺑﻪ ﻓـﺮان او ﻧﻴـﺰ ﻣـﺪﺗﻲ آﺗـﺶ‬
‫ﺟﻨﮓ را ﺧﺎﻣﻮش ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ در ﺟﻨﮓ )ﺟِﺴ‪‬ﺮ‪ (1‬اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ و در ﻋﺒﻮر از ﺧﻠـﻴﺞ ﻓـﺎرس‬
‫ﻋ‪‬ﻼء ﺧَﻀْﺮَﻣﻲ‪ ،2‬از ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺧـﺎرج ﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ در ﺟﻨﮓ ﺟﺴﺮ ﻣﻮﻣﺠﺐ ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﮔﺮدﻳﺪ و ﺗﻠﻔﺎت ﺑﻲﺷـﻤﺎري ﻫـﻢ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم وارد آﻣﺪ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻋﻼء ﻫﻢ دردﺳﺮﻫﺎﻳﻲ اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺟـﻪ دﻗﻴـﻖ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻣﻮازﻧﻪ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﻪ ﺧـﻮﺑﻲ ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ ﺑ‪‬ﻌ‪‬ـﺪ‪ ‬ﻧﺒـﻮغ ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﻓـﺎروق‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 38‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 439‬و ‪.440‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 538‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1829‬‬

‫‪257‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم و ﻣﺘﻼﺷﻲ ﻛﺮدن ارﺗﺶﻫﺎي اﻳﺮان‬
‫و روم ﭼﻪ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻢ و ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي را داﺷﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﺗﺨﺘﺼﺼﻲ رزﻣﻲ آن زﻣﺎن‪ ،‬و اﻇﻬـﺎرﻧﻈﺮ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳـﺎن‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﻨﮕﻲ ﻫﻤﺎن روزﮔﺎر‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﻮد در اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪﻫـﺎ ﺷـﺮﻛﺖ ﻓﻌﺎﻻﻧـﻪاي داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ و‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺷﻜﺴﺖﻫﺎ و ﭘﻴﺮوزيﻫﺎ را ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺧﻮﻳﺶ دﻳﺪهاﻧﺪ و ﺑﺎ ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺪن ﺧﻮﻳﺶ ﻟﻤـﺲ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬ﻧﻈﺮ رﺳﺘﻢ ﻓﺮخزاد‪ ،‬وزﻳﺮ ﺟﻨﮓ اﻳﺮان در آن زﻣﺎن ﻛـﻪ ﻣﻬـﻢﺗـﺮﻳﻦ ﻛﺎرﺷـﻨﺎس‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﻨﮕﻲ اﺳﺖ و در اﻛﺜﺮ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎ ﺣﻀﻮر ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻫﻢ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﻛـﻢ‬
‫ﻗﺪرت و ﻧﺎﺗﻮان ﻣﻲﺷﻤﺎرد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺗﺠﻬﻴﺰات ﻧﻈﺎﻣﻲ آنﻫﺎ ﻣﻲﺧﻨـﺪد و ﺗﻴﺮﻫـﺎي آنﻫـﺎ را ﺑـﻪ‬
‫دوك ﺗﺸﻴﺒﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،1‬اﻣﺎ ﺗﺎ ﺻﺪا در ﺳﻴﻨﻪ و ﮔﻠﻮ دارد از دﺳﺖ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺮﻳﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ ،‬و از ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ و ﻓﺮﻣﺎنﻫـﺎي ﻧﻈـﺎﻣﻲ او ﻫﺮاﺳـﻨﺎك اﺳـﺖ و اﻳﻨـﻚ ﻋـﻴﻦ‬
‫‪٢‬‬
‫ﻼب! ﻳ َﻌ ﱠﻠ ُﻤ ُﻬ ْﻢ اﻟ َﻌ ْﻘ َﻞ‪َ ,‬اﻛ ََﻞ ِﻛ َﺒﺪی ُﻋ َﻤ ُﺮ َا ْﺣ َﺮ َق اﷲ َﻗ ْﻠ َﺒـ ُﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻋﺒﺎرت رﺳﺘﻢ‪» :‬ا ﱠﻧ ُﻪ ُﻋ َﻤ ُﺮ! َا ﱠﻟﺬی ﻳ َﻜ ﱠﻠ ُﻢ اﻟﻜ َ‬
‫= ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ ﺷﻜﺴﺖﻫﺎي ﻣﺎ ﻋﻤﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ )ﻧَﻌﻮذُﺑﺎﷲ( ﺳﮓﻫﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﺗﻤـﺎس‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺮﺗﺐ ﻋﻘﻞ ﺟﻨﮕﻴﺪان را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻳﺎد ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻋﻤـﺮ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ )ﻧﻌﻮذﺑﺎﷲ( ﺟﮕﺮ ﻣﺮا ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪا )ﻧﻌﻮذﺑﺎﷲ( ﺟﮕﺮ او را ﺑﺴﻮزاﻧﺪ«‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻗﻀﺎوت آﮔﺎهﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ ارﺗـﺶ اﻳـﺮان ﻛـﻪ ﺧـﻮد در ﺑـﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘـﺎم‬
‫ﻣﺴﺌﻮل در ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﮔﺮم ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ رﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1696‬و ‪ 1699‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.243‬‬
‫‪2‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﺒﺎس ﻣﺤﻤﻮد ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.564‬‬

‫‪258‬‬
‫ب‪ :‬ﻧﻈﺮ ﺷﺎﻫﺰاده ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ و ﺟ‪‬ﺒ‪‬ﻠَﻪ‪ ‬اﻷَﻳﻬ‪‬ﻢ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺰاده ﻛﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﻴﻦ و ﺟﺒﻠـﻪ اﻷﻳﻬـﻢ از‬
‫آﮔﺎهﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ روم در آن زﻣﺎن در ﻳﻚ ﺟﻠﺴﻪاي ﻋﻮاﻣﻞ ﭼﻨﺪ ﻓﻘـﺮه‬
‫ﺷﻜﺴﺖ ﺳﭙﺎه روم را ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺘﻔﻘﺎً رأي ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ارﺗﺶ روم از ﺳﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﺷﻜﺴﺖ ﻧﺨﻮرده ﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻠﻜﻪ از دﺳﺖ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺷﻜﺴـﺖ‬
‫ﺧﻮرده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ارﺳﺎل ﻣﺪوام ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ و ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺳـﭙﺎه ﻛﻮﭼـﻚ و‬
‫ﻧﺎﻣﺠﻬﺰ اﺳﻼم را ﺑﺮ ارﺗﺶ ﻣﻌﻈﻢ و ﻣﺠﻬﺰ روم ﭘﻴﺮوز ﮔﺮداﻧﻴﺪه اﺳﺖ و ﺑـﺮاي ﺗﻮﻃﺌـﻪ ﺗـﺮور‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و )واﺛﻖ‪ (1‬را ﺑﺎ ﻣﺒﻠﻐـﻲ ﻫﻨﮕﻔﺘـﻲ از‬
‫درﻫﻢ و دﻳﻨﺎر ﻣﺰدور ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و او را ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﻣﻜﺎﻧﺎت و وﺳـﺎﻳﻞ ﻣـﺄﻣﻮر ﺗـﺮور ﻋﻤـﺮ ﺑـﻦ‬
‫ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ اﻣﺎ واﺛﻖ ﺑﻌﺪ از ﺣﻀﻮر در ﻣﺤﻞ‪ ،‬در ﺣـﻴﻦ آﻏـﺎز ﻛـﺮدن‬
‫ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺣﺪي ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﻮاﺿﻊ و ﺧﺪﻣﺖﮔﺰاري و ﺳﺎدﮔﻲ ﻇﺎﻫﺮي و ﻋﻈﻤـﺖ روﺣـﻲ و‬
‫ﺷﻜﻮه ﻣﻌﻨﻮي او‪ ،‬ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪،‬ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺎي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣـﻲاﻧـﺪازد و ﺑـﺎ‬
‫ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از اﻧﻔﻌﺎل و ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﻮءﻗﺼـﺪ ﺧـﻮد اﻋﺘـﺮاف ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و در دم ﻣﺴـﻠﻤﺎن‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ج‪ :‬ﻧﻈﺮ ﻳﺰدﮔﺮد ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه اﻳﺮان ﻳﺰدﮔﺮد ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎه ﺟـﻮان و ﻫﻮﺷـﻤﻨﺪ اﻳـﺮان در آن‬
‫زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪ ﻓﻘﺮه ﺷﻜﺴﺖ ارﺗﺶ اﻳﺮان در ﺟﻨﮓﻫﺎي )ﻛَﺴ‪‬ﻜَﺮْ( و )ﺑ‪‬ﻮ‪‬ﻳﺐ( و )ﻗﺎدﺳـﻴﻪ(‬
‫و )ﺣ‪‬ﻠﻮان( و ﻳﻚ ﻓﻘﺮه ﭘﻴﺮوزي ارﺗﺶ اﻳﺮان در ﺟﻨﮓ ﺟﺴـﺮ و در اﺛﻨـﺎي وﻗـﻮع ﺟﻨـﮓ‬
‫ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را درﺑﺎره ﻣﺤﺮك اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﻃﻮﻓﺎنﻫﺎ و ﺷﻜﺴﺖ ارﺗﺶ اﻳـﺮان‪ ،‬در ﺟﻤـﻊ‬
‫ﺳﺮان ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﻓﺴﺮان ارﺗﺶ اﻳﺮان ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت اﻇﻬﺎر ﻣﻲدارد‪:‬‬

‫‪1‬ـ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻟﻜﺴﺎﻧﺪار ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ 57‬و ‪ 58‬و ‪.59‬‬

‫‪259‬‬
‫»ﺑﻪ ﻋﻤﻖ ﻓﺎﺟﻌﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺮك اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﻃﻮﻓﺎنﻫﺎي ﻧﺎﺑﻮد ﻛﻨﻨﺪه ﻓﻘﻂ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ‬
‫ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 1‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﺼﺪ ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮ ﺣﺮﻳﻢ ﻣﻘﺪس ﻣﺮزﻫـﺎي ﻣـﺎ را زﻳـﺮ ﭘـﺎ‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ و ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺎ را ﺗﺼﺮف ﻛﺮد و ﺑﺮ ﺳﻮاد ﻋﺮاق و اﻫﻮاز اﺳﺘﻴﻼ ﻳﺎﻓـﺖ و اﮔـﺮ ﺷـﻤﺎ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ اﻳﻦ ﻣﺮد ﻋﺮب ﺑﻪ ﭘﺎ ﻧﺨﻴﺰﻳﺪ‪،‬ﺑﻪ زودي ﺗﻤﺎم ﻛﺸﻮر ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان را ﺗﺼﺮف ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﻛﺮد«‪.‬‬
‫اﻋﻼﻣﻴﻪﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫در ﺳﺮﻟﻮﺣﻪ ﻧﺒﻮغ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺗﺪاﺑﻴﺮ ﺟﻨﮕﻲ ﻓﻮق اﻋﻼﻣﻴﻪﻫﺎي او ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴـﺮد ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪﻫﺎ در ﺧﻄﻮط ﻣﻘﺪم ﺟﺒﻬﻪﻫﺎ ﺑﻪ اﻃﻼع ﺗﻤﺎم اﻫـﺎﻟﻲ ﺷـﻬﺮﻫﺎ و ﻗﺼـﺒﺎت و‬
‫روﺳﺘﺎﻫﺎي اﻳﺮان و روم ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از ﻧﻮع ﺟﻨﮓﻫﺎي رﻫـﺎﻳﻲﺑﺨـﺶ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و در ﺟﻬﺖ آزاد ﻛﺮدن ﻣﺮدﻣﺎن رﻧﺞ دﻳـﺪه از ﻳـﻮغ اﺳـﺘﻌﻤﺎر و اﺳـﺘﺜﻤﺎر و اﺳـﺘﻌﺒﺎد‬
‫ﻛﺴﺮيﻫﺎ و ﻗﻴﺼﺮﻫﺎ و ﻫﺮﻗﻞﻫﺎ و ﺳﺰارﻫﺎ ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻫﺮ ﻛﺸﻮر و ﻫـﺮ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي و ﻫﺮ ﺷﻬﺮي را آزاد ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻫﺎﻟﻲ آنﻫﺎ را در اﻧﺘﺨـﺎب دﻳـﻦ و ﻋﻘﻴـﺪه ﺧـﻮﻳﺶ و‬
‫اﻧﺠﺎم دادن ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺎﻣﻼًَ آزاد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ وﺟﻬﻲ را ﺑﻪ ﻧﺎم )ﺟﺰﻳﻪ(‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫از ﻣﺎﻟﻴﺎت رژﻳﻢ ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬از آنﻫﺎ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻣﻨﻴﺖ داﺧﻠﻲ و اﻗﺪام ﺑﻪ ﻋﻤﺮان و آﺑـﺎدي ﻣﻨﻄﻘـﻪ آنﻫـﺎ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺣﻤﻠـﻪ‬
‫دﺷﻤﻨﺎن‪ 2‬از ﺟﺎن و ﻣﺎل و آزادي آنﻫﺎ دﻓﺎع ﻛﻨﺪ و ﻫـﺮ ﮔـﺎه اﺗﻔﺎﻗـﺎﺗﻲ رخ داد‪ ،‬ﻛـﻪ ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ از ﻣﻨﻄﻘﻪاي دﻓﺎع ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰﻳﻪ از اﻫـﺎﻟﻲ آن ﺟـﺎ‬

‫‪1‬ـ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺎوﻧﺪ‪ ،‬ص‪ 27‬و ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 268‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1941‬و اﻟﺒﺪاﻳـﻪ‬
‫و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.106‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪ 294‬و ﺧﺮاج اﺑﻮ ﻳﻮﺳﻒ ‪ ،‬ص‪ 242‬و وﺿﻊ ﻣﺎﻟﻴﻪ و ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ص‪.189‬‬

‫‪260‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﭘﺲ ﺑﺪﻫﺪ‪ 1‬و اﮔﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﻞ ﺧﻮﻳﺶ دﻳﻦ اﺳﻼم را ﻗﺒـﻮل ﻛﺮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي ﺟﺰﻳﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم زﻛﺎت ﺑﺪﻫﻨﺪ و ﻣﺨﺘﺎر ﻫﺴﺘﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺪون‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺟﻨﮕﻲ در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﻳﺎ ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ‬
‫ﺟﺒﻬﻪ ﺑﺮوﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم از ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺨﺶ و اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪﻫﺎ در اﻣﺘﺪاد ﺟﺒﻬﻪﻫﺎ ﻧﺘﺎﻳﺞ زﻳﺮ را ﺑﻪ ﺑﺎر آورد‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﺗﺤﺖ ﺗﺼﺮف دوﻟﺖ اﻳﺮان و روم‪ ،‬ﺑﻴﺪار ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و در ﺟﻬﺖ ﻧﻴـﻞ ﺑـﻪ‬
‫آزاديﻫﺎ و ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ اﻗﺘﺼﺎد ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را آرزو ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ و ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫رژﻳﻢﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـﻳﻬﻮدﻳﺎن در ﻫﺮ دو ﻛﺸﻮر )اﻳﺮان و روم( و ﻋﻴﺴﻮﻳﺎن در ﻛﺸﻮر اﻳﺮان ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫اﻧﺠﺎم دادن ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،2‬ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﭘﻴـﺮوزي ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم را‬
‫دﻗﻴﻘﻪﺷﻤﺎري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﺮ دو دﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﺘﻮن ﭘﻨﺠﻢ در ﻗﻠﺐ ﻛﺸـﻮر اﻳـﺮان و‬
‫روم ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﺮ دو دﺳﺘﻪ در ﺣﺴﺎسﺗـﺮﻳﻦ ﺷـﺮاﻳﻂ‪ ،‬اﺳـﺮار‬
‫ﻧﻈﺎم ارﺗﺶ اﻳﺮان و روم را ﺑﻪ اﻃﻼع ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﻲﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،3‬و ﻋﻴﺴﻮﻳﺎن ﻋﻼوه‬
‫ﺑﺮ ﮔﺰارش اﺳﺮار ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً اﺳﻠﺤﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺎ ﺣﻔﻆ ﻣﺬﻫﺐ ﺧـﻮﻳﺶ دوش‬
‫ﺑﻪ دوش ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺎ ارﺗﺶ اﻳﺮان ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ آزادي از ﺟﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻴﺰ‬
‫درﻳﻎ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﺧﺮاج اﺑﻮ ﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص‪ 139‬و ﻧﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪ ،296‬و وﺿﻊ ﻣﺎﻟﻲ و ﻣﺎﻟﻴﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ص‪.19‬‬
‫‪2‬ـ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 152‬و ‪ 153‬و ‪ 126‬و ﺑﺎﻣﺪاد اﺳﻼم‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ زرﻳﻦﻛﻮب‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 95‬و‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪) .385‬ﺗﺮﺟﻤﻪ(‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪261‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺑﺎ اﻋﻼن ﺟﻨﮓ رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻧﺺ‪Ó Ò Ñ { :‬‬

‫‪ z ÕÔ‬اﻟﺒﻘﺮة‪ 256 :‬اﺟﺒﺎر و اﻛﺮاه در ﻗﺒﻮل ﻛﺮدن ﻫﻴﭻ دﻳﻨﻲ اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد«و ﻧﻈﺎرت دﻗﻴـﻖ‬
‫ﺑﺮ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه در ﺗﻤﺎم ﺟﺒﻬﻪﻫﺎ و ﺑﺎ اﻋﻼن ﺑﺮﭼﻴﺪن ﻫﻤﻪ اﻫـﺮمﻫـﺎي‬

‫ﺟﺒﺮ و اﺳﺘﺒﺪاد ﺗﺤﻤﻴﻞ دﻳﺎﻧﺖﻫﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي‪ z j i h g f { :‬اﻟﺒﻘـﺮة‪ = 193 :‬و‬

‫ﺑﺎ آن ﻫﺎ ﺑﺠﻨﮕﻴﺪ ﺗﺎ ﻫﻴﭻ ﺳﺪي در راه ﻗﺒﻮل اﻧﺘﺨﺎب ﻫﻴﭻ دﻳﻨﻲ از ادﻳﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧـﺪ« و ﺑـﺎ‬
‫ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻳﻚ زﻧﺪﮔﻲ آزاد و ﻣﺮﻓﻪ‪ ،‬اﺳﺘﻘﺮار ﻋﺪاﻟﺖ و ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮي در ﺑﻴﻦ ﺗﻤﺎم اﻗﺸـﺎر‪،‬‬
‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺮدم اﻳﺮان و روم را از ارﺗﺶﻫﺎ و از ﻫﻴﺌﺖ ﺣﺎﻛﻤﻪ ﺟـﺪا ﻧﻤـﻮد و آنﻫـﺎ را ﻣﻨﺘﻈـﺮ‬
‫ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬از اﻫﻞ ﻛﺘﺎب ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم اﻫﻞ‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و روﺷﻨﻔﻜﺮان زﻣﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ ﻫﻢ از ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻫﻢ از ﻋﻴﺴﻮﻳﺎن ﺳـﺘﻮن‬
‫ﭘﻨﺠﻤﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻛﺴﺐ آزادي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم و ﺑـﻪ زﻳـﺎن‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺘﺒﻮﻋﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ و ﺣﺘﻲ ﺧﺒﺮﭼﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،1‬و ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﺟﺪا ﺷﺪن ﻣﺮدم از ارﺗﺶﻫﺎ و ﺑﻪ وﻳـﮋه ﻫﻤـﻴﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧـﻪ ﺳـﺘﻮن ﭘـﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺗـﻮأم ﺑـﺎ‬
‫ﺷﻮرﻳﺪﮔﻲ و ﺟﺎﻧﺒﺎزي ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم‪ ،‬و ﺗﻮأم ﺑﺎ ﻧﺒﻮغ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫و اراﺋﻪ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ و ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎي رزﻣﻲ او‪ ،‬اﻛﺜﺮاً ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم و ﺷﻜﺴﺖ‬
‫ارﺗﺶﻫﺎي اﻳﺮان و روم را ﺑـﻪ ﺣـﺪي ﻣﺮﻣـﻮز و ﻏﻴﺮﻋـﺎدي ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲداد ﻛـﻪ اﺷـﺨﺎص‬
‫ﺳﺎدهاﻧﺪﻳﺶ در آن زﻣﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺟِﻨّﻲﻫﺎ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻳـﺎ اﻳـﻦ ﺳـﭙﺎه از‬
‫ﺟﻨﻲﻫﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ« اﻣﺎ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬رﺳﺘﻢ ﻓﺮﺧﺰاد و ﻣﻴﻨـﺎس‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻓﺎﺗﺢ ﺟﻨﮓﻫﺎي اﻳﺮان و روم‪ ،‬و ﺷـﺨﺺ ﻳﺰدﮔـﺮد‪ ،‬ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎه اﻳـﺮان‪ ،‬و ﺷـﺎﻫﺰاده‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 64‬و ‪ 65‬و اﻻﺧﺒﺎر اﻟﻤﻄﻮل‪ ،‬ص‪» 126‬دﻳﻮان آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬دﻳﻮان آﻣﺪﻧﺪ!« اﻳـﻦ ﺟﻤﻠـﻪ را اﻳﺮاﻧﻴـﺎن در‬
‫اﺛﻨﺎي ﻋﺒﻮر ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از دﺟﻠﻪ و ﻓﺘﺢ ﻣﺪ اﻳﻦ ﺑﺮ زﺑﺎن راﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪262‬‬
‫ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ‪ ،‬وﻟﻴﻌﻬﺪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم‪ ،‬و ﻏﻴﺮه ﻛﻪ در ﺻـﻔﺤﺎت ﻗﺒـﻞ از آنﻫـﺎ ﺑﺤـﺚ ﻛـﺮدﻳﻢ‪،‬‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺳﺮﻧﺦ ﺗﻤﺎم ﭘﻴﺮوزيﻫﺎ را در دﺳﺖ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ)رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻣـﻲدﻳﺪﻧـﺪ و ﺑـﺎ‬
‫ﻋﺒﺎراﺗﻲ ﻛﻪ از آنﻫﺎ ﻧﻘـﻞ ﻛـﺮدﻳﻢ در ﺷﻜﺴـﺖﻫـﺎي ﻏﻴﺮﻣﻨﺘﻈـﺮه ﺧـﻮﻳﺶ ﻓﻘـﻂ از دﺳـﺖ‬
‫ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻣﺎ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻧﻈـﺎﻣﻲ‬
‫آن زﻣﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺨﻔﻲ ﮔﺸﺘﻪ و اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ ﺟﺰ اﺳﻼمﺷﻨﺎﺳﺎن واﻗﻌـﻲ از آن ﺧﺒـﺮ ﻧﺪارﻧـﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻴﺰ ﺗﻨﻬﺎ در اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎ ﻣـﺆﺛﺮ ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬و‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺎﺳﻲ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎ واﻗﻌﻴﺖ دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﻮده اﺳﺖ و اﻣﺘﻴﺎز ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( اﻳﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ واﻗﻌﻴﺖ دﻳﻦ اﺳﻼم را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻓﻬﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ اﺳﻼم ﭼﻴﺴﺖ‪،1‬‬
‫و ﺑﺮاي ﭼﻪ آﻣﺪه‪ ،‬و ﺑﺎ ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺠﻨﮕﺪ و ﺗﺎ ﻛـﻲ و ﺑـﺮاي ﭼـﻪ ﺑﺠﻨﮕـﺪ؟ و ﺑـﺎ ﭼـﻪ‬
‫وﺳﻴﻠﻪاي و از ﭼﻪ راﻫﻲ اﻫﺮم ﻗﺪرتﻫﺎ را ﺑﺮﭼﻴﻨﺪ؟ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛـﻪ‬
‫واﻗﻌﻴﺖ اﺳﻼم را ﻓﻬﻤﻴﺪ و ﻧﺒﻮغ اﺟﺮاي دﻗﻴﻖ ﻣﻘﺮرات اﺳﻼم را ﻫـﻢ داﺷـﺖ‪ ،‬و ﺑـﺎ اﺟـﺮاي‬
‫ﻣﻘﺮرات واﻗﻌﻲ دﻳﻦ اﺳﻼم ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻳﻚ ﺳﭙﺎه ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﻓﻘﻂ‬
‫در ﻣﺪت ده ﺳﺎل دو ارﺗﺶ ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي اﻳﺮان و روم را ﺗﺎروﻣـﺎر ﻛﻨـﺪ و دو ﻗـﺎره‬
‫ﻋﻈﻴﻢ ﺟﻬﺎن را آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ‪ ،‬از ﻳﻮغ اﺳﺘﻌﻤﺎر و اﺳﺘﺜﻤﺎر ﺣﺮ و آزاد ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﺮﮔﺎه ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ اﺳﻼم را‪ ،‬اﻋﻢ از ﻳﻬﻮدي و ﻋﻴﺴﻮي و زرﺗﺸﺘﻲ و ﻣﺎديﮔﺮاﻳﺎن‪ ،‬در ﻣﻮرد‬
‫ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻋﻠﻞ ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﻗﺮن اول و در ﻋﺼﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴـﺪ‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ و ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻋﻠﻞ واﻗﻌﻲ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧـﺪ اﻣـﺎ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋﻤﻮﻣﺎً و ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻋﻠﻞ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎ را‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺗﻮﺿﻴﺢ دادهاﻧﺪ و ﺑﺎ ﭼﻨـﺎن‬
‫ﺷﻮر و اﺣﺴﺎس و ﺑﺴﻂ و ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪهاي ﻣﻲداﻧـﺪ ﻣﻨﻈـﻮر اﺻـﻠﻲ آنﻫـﺎ از‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎ ﻧﺒﻮده و ﻫﺪف اﺻﻠﻲ آنﻫﺎ ﺟﺰ اﻳﻦ ﭼﻴﺰي ﻧﺒﻮده ﻛﻪ ﻣـﺮدم را از ﻋﻠـﻞ واﻗﻌـﻲ ﻏﺎﻓـﻞ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و اﻓﻜﺎر ﻣﺮدم را از ﻋﻮاﻣﻞ ﭘﻴﺮوزي اﺳﻼم ﻣﻨﺤﺮف ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪263‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ آن ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي ﺷـﮕﻔﺖاﻧﮕﻴـﺰ از ﺳـﻨﻦ اﻟﻬـﻲ و از ﭼﻬـﺎرﭼﻮب‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺧﺎرج ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و ﺑﻠﻜﻪ ﻛﺎﻣﻼًَ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺑـﻮده اﺳـﺖ و ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي را از دﻳﻦ اﺳﻼم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در ﻫﺮ ﻋﺼﺮ و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﺴﻲ ﻫـﻢ ﭼـﻮن‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( واﻗﻌﻴﺖ اﺳﻼم را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ درك ﻛﻨـﺪ و ﻧﺒـﻮغ و اﻳﻤـﺎن و اﺟـﺮاي‬
‫دﻗﻴﻖ ﻣﻘﺮرات اﺳﻼم را ﻫﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺜﺎل و ﻧﻈﺎﻳﺮ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣـﻲآورد و‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺟِﻨّﻲﻫـﺎ در ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﺷـﺮﻛﺖ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻛﺮاﻣﺖ و ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدهﻫﺎي ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و اﺻـﺤﺎب ﻣﻮﺟـﺐ‬
‫اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻳﺎ دو ﺳﻪ اﺗﻔﺎﻗﺎت ﻣﺎﻧﻨﺪ وزﻳﺪن ﺻﺮﺻﺮ و ﺑﺎﺗﻼﻗﻲ ﺷﺪن زﻣﻴﻦﻫـﺎ‬
‫ﻳﺎ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺿﻌﻒ ﺑﻨﻴﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻳﺮان و روم ﺳﺒﺐ ﺷﻜﺴﺖ آنﻫـﺎ ﮔﺮدﻳـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬داﻧﺴـﺘﻪ ﻳـﺎ‬
‫ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪ را ﺑﻲﻗﺎﻋﺪه و ﻣﺨﺘﺺ ﺑـﻪ زﻣـﺎن و ﻣﻜـﺎن و‬
‫ﺷﺨﺺ ﻣﻌﻴﻨﻲ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آﻳﻨﺪهﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻧﺘﻮاﻧﻨـﺪ از راه ﭘﻴـﺮوي از‬
‫آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن و ﺳﻨﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﻟﻬﻲ ﺧﻴﺎل ﻫﻢ ﭼﻨـﻴﻦ ﭘﻴـﺮوزيﻫـﺎي ﻧﻈـﺎﻣﻲ را در ﺳـﺮ‬
‫ﺑﭙﺮوراﻧﻨﺪ و اﻳﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞﮔﺮان ﻧﺎآﮔﺎه و ﻳﺎ آﮔﺎه و ﻣﻐﺮض ﺑﺎ اﻳـﻦ ﺗﻮﺟﻴـﻪﻫـﺎي ﻧﺎدرﺳـﺖ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ اﺳﻼم ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺟﻨﺎﻳﺖ و ﺧﻴﺎﻧﺖ را ﻣﺮﺗﻜـﺐ ﺷـﺪهاﻧـﺪ و‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎ ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻛـﺎﻣﻼً ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨـﺪ و در ﭘﺮﺗـﻮ‬
‫ﻫﺪاﻳﺖ آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن و ﻃﺒﻖ ﺳﻨﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﻟﻬﻲ ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻳـﻚ ﻧﮕﺮﺷـﻲ در‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻃﻮﻣﺎر اﻋﺼﺎر و ﻗﺮنﻫﺎ را ﺑﺎز ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﺰار و ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﺑﺮﮔﺮدﻳﻢ‪ ،‬و‬
‫ﺑﺎ ﺣﻀﻮر در ﻫﻤﺎن ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﻧﺒﺮد و ﻣﻴﺪانﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﭘﻴـﺮوزي ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم و‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺷﻜﺴﺖ ارﺗﺶﻫﺎي ﻣﺠﻬـﺰ و ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ اﻳـﺮان و روم ﺑـﺎ ﭼﺸـﻢ ﺧـﻮﻳﺶ ﻣﺸـﺎﻫﺪه‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪.‬‬

‫‪264‬‬
‫ﺳﺎل ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮي‪ 1‬اﺳﺖ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ )ﺳﺘﺎد ﻛﻞ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺟﻨﮓ رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ اﺳﻼم( ﻋﺮض و ﻃﻮل دو ﻗﺎره ﻋﻈـﻴﻢ ﺟﻬـﺎن‬
‫)آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ( را در ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ و ﺷﺐ و روز ﺳﺮﮔﺮم ﺟﻤـﻊآوري‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ 2‬و ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﻲ و ﺗﻬﻴﻪ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﭘﻴـﺮوزي و ﺻـﺪور ﻓﺮﻣـﺎنﻫـﺎي‬
‫ﻏﺮﺑﻲ و ﺑﺎ دو ارﺗﺶ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و ﻣﺠﻬﺰ اﻳﺮان و روم وارد ﺟﻨﮓ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﺼـﻤﻢ اﺳـﺖ‬
‫ﻧﻮﻳﺪ اﺳﻼم را در ﺟﻬﺖ آزاد ﻛﺮدن ﻣﻠﺖﻫﺎي ﺑﻪ ﺑﻨﺪ ﻛﺸﻴﺪه آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ از ﻳﻮغ اﺳﺘﻌﻤﺎر و‬
‫اﺳﺘﺜﻤﺎر و اﺳﺘﻌﺒﺎد ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﺪ و زﻣﻴﻨﻪ اﻧﺘﺸﺎر اﺳﻼم را در ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫»ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ‪ :‬ﭘﻴﺸﺮوي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق و ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل«‬

‫‪1‬ـ ﭘﻴﺸﺮوي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮﻗﻲ )ﻋﺮاق( ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ‬
‫در رﺟﺐ ﺳﺎل ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮي‪ ،3‬اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ ﺳﻘﻔﻲ ﺑﻪ ﻓﺮﻣـﺎن و ﺗﻮﺻـﻴﻪﻫـﺎي ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در رأس ﭘﻨﺞ ﻫﺰار داوﻃﻠﺐ ﺟﻨﮕﻲ‪ ،4‬ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮﻗﻲ اﻋـﺰام ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ ،‬و‬
‫ﻃﺒﻖ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻋﺮض راه ﻋـﺪه زﻳـﺎدي از ﺟﻨﮕـﺎوران ﻋـﺮب ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻤﻚ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و در رأس ﻳﻚ ﺳﭙﺎه ده ﻫﺰار ﻧﻔﺮي‪ 5‬در ﻣﺤﻞ ﺣﻴﺮه ﻋﺮاق ﺑﻪ ﻣﺜﻨﻲ ﻣﻠﺤـﻖ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و ﺑﻪ او ﮔﺰارش ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻠﻜﻪ اﻳﺮان ﭘﻮراﻧـﺪﺧﺖ‪ 6‬از ﻳـﻚ ﻣـﺎه ﻗﺒـﻞ رﺳـﺘﻢ‪،‬‬

‫‪ 1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 18‬و ‪ ،26‬اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 427‬و ‪.432‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1589‬‬
‫‪4‬ـ اﻻﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮل‪ ،‬دﻳﻨﻮري‪ ،‬ص‪.113‬‬
‫‪5‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.26‬‬
‫‪6‬ـ ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.434‬‬

‫‪265‬‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺷﻤﺎره ﻳﻚ اﻳﺮان را ﺑﻪ ﻣﻘﺎم وزارت ﺟﻨﮓ ﻣﻨﺼﻮب ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،1‬و ارﺗﺶ اﻳﺮان را‬
‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛـﺮده و ﺳـﺮ و ﺳـﺎﻣﺎﻧﻲ ﺑـﻪ اﻣـﻮر ﻛﺸـﻮري داده و ﻣﺠـﺪ و ﻋﻈﻤـﺖ ﻛﺸـﻮر‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ را ﺑﺎر دﻳﮕﺮ اﺣﻴﺎ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ 2‬و رﺳﺘﻢ در ﺟﻬﺖ ﺗﺎروﻣﺎر ﻛﺮدن ﺳﭙﺎه ﻣﺜﻨـﻲ و‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻣﺪاد او ﻣﻲآﻳﻨﺪ دو ﺳﭙﺎه ﻣﺠﻬﺰ ﻳﻜﻲ زﻳﺮ ﻓﺮﻣـﺎن ﮔﺎﺑـﺎن‪ ،‬و دﻳﮕـﺮي زﻳـﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻧﺮﺳﻲ اﻋﺰام داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﮔﺎﺑﺎن در ﻣﺤﻞ )ﻧَﻤﺎرق( و ﻧﺮﺳـﻲ در ﻣﺤـﻞ )ﻛﺴـﻜﺮ( و‬
‫ﺳ‪‬ﻘّﺎﻃ‪‬ﻴﻪ‪ 3‬ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.4‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﻧﻤﺎرق‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه در ﻳﻚ ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺑـﻪ ﻣﺤـﻞ )ﺧﻔـﺎن( آورد‪ ،‬و از‬
‫ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﮔﺎﺑﺎن در ﻧﻤﺎرق ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﺎزيﻫﺎ و ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫و اﻃﻼﻋﺎت رزﻣﻲ و ﻧﺸﺎن دادن اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﺎزيﻫﺎ و ﺷﺠﺎﻋﺖﻫﺎ ﺑـﺎز ﺟـﺰ ﻣـﺪت ﻛﻤـﻲ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﻨﻨﺪ و در اﺛﻨـﺎي ﻫﺰﻳﻤـﺖ ﺳـﭙﺎه اﻳـﺮان‪ ،‬ﮔﺎﺑـﺎن و‬
‫ﻣﺮداﻧﺸﺎه دﺳﺘﮕﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺮداﻧﺸﺎه ﻓﻮراً ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ‪ 5.‬وﻟﻲ ﮔﺎﺑﺎن ﺑﺎ ﻓﺮﻳـﺐ و ﺧﺪﻋـﻪ از‬
‫ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻛﻪ او را ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬اﻣـﺎن ﮔﺮﻓـﺖ و اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪ ﺑﻌـﺪ از آن ﻛـﻪ او را ﻫـﻢ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻣﺎن اﻳﻦ ﺳﭙﺎﻫﻲ را ﻗﺒﻮل ﻛﺮد و او را ﻧﻜﺸﺖ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1590‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 26‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.434‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﺳﻘﺎﻃﻴﻪ ﻳﺎ ﻛﺴﻜﺮ در ﺑﻴﻦ دﺟﻠﻪ و ﻓﺮات واﻗﻊ )ﻓﺎروق‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ (117‬و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻤﻴﺪ ‪ :‬ﺷـﻬﺮي در ﺳـﺎﺣﻞ دﺟﻠـﻪ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ و در اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ دو ﻣﻜﺎن ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ .226‬ﻧﺎﺣﻴﻪاي از ﻛﺴـﺮ در‬
‫زﻣﻴﻦ واﺳﻂ‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 435‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.27‬‬
‫‪5‬ـ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 435‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.27‬‬

‫‪266‬‬
 ‫ﺟﻨﮓ ﺳﻘﺎﻃﻴﻪ )ﻛﺴﻜﺮ(‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزي در ﻧﻤﺎرق ﺑﻪ ﻗﺮارﮔﺎه ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﺳﭙﺎه ﻛﺴﻜﺮ از‬
‫ﻧﻈﺮ ﺗﺤﺮﻳﻜﺎت اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﻠﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در اوج اﻫﻤﻴﺖ ﻗﺮار داﺷﺖ زﻳـﺮا ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﻛـﻞ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺟﻨﺎح راﺳﺖ و ﭼﭗ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ )ﻧَﺮْﺳﻲ‪ ،‬ﺑِﻨْﺪ‪‬و‪‬ﻳﻪ‪ ،‬ﺗﻴﺮَو‪‬ﻳﻪ( ﻛﻪ ﻫـﺮ ﺳـﻪ ﺧـﺎﻟﻮزاده‬
‫ﻛﺴﺮي اﻧﻮﺷﻴﺮوان ﺑﻮدﻧﺪ‪ 1‬و ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﻘﺎوﻣﺖ دﻟﻴﺮاﻧﻪ و ﻧﺸﺎن دادن ﺷـﺠﺎﻋﺖ و‬
‫‪2‬‬
‫ﺷﻮر و اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﻠﻲ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ ﻧﺒﺮد و ﻛﺸﺘﻦ ﺟﻤﻌﻲ‪ ،‬ﻧﺮﺳﻲ ﻓﺮار ﻛﺮد‬
‫و ﺳﭙﺎه ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده ﻫﻢ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او ﻫﺰﻳﻤﺖ ﻧﻤﻮد و اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪ ﻣﺤـﻞ ﺳـﻘﺎﻃﻴﻪ‪ 3‬را ﻣﺮﻛـﺰ‬
‫ﺳﺘﺎد ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺟﻨﮕﻲ ﻗﺮار داد و ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ را ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺜﻨﻲ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻪ اﻃـﺮاف‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ در ﻫﺮ ﺟﺎ ﮔﺮوهﻫﺎﻳﻲ از ﺳﭙﺎه ﻓﺮاري اﻳﺮان را ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺳﻮاد اﻟﻌﺮاق‪ ،‬ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ‪ ،‬در اﺳﺘﻴﻼي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ و رؤﺳـﺎي ﻗﺒﺎﻳـﻞ و‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﻮم از ﻫﺮ ﺳﻮ ﺑﺮاي اﻧﻌﻘﺎد ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻘﺎﻃﻴﻪ ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺟﻠﻮهاي از رﻋﺎﻳﺖ ﺑﺮاﺑﺮي و ﻣﺴﺎوات‬
‫و )ﻓﺮخ( و )ﻓﺮاوﻧﺪاد( ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﻮم ﺑﺎ رؤﺳﺎ و وزراﻳﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻧﻌﻘﺎد ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻘﺎﻃﻴﻪ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻇﺮﻓﻲ از ﻏﺬاي ﺑﺴﻴﺎر ﻟﺬﻳﺬ و ﻣﻄﺒﻮع اﻳﺮاﻧﻲ را ﺑﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻓﺎﺗﺢ ﺳﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ‪ ،‬آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ از اﻳﻦ ﻏﺬا ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﺳـﭙﺎه ﻫﺴـﺖ؟‬

‫‪1‬ـ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 436‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص ‪ 27‬و ﻃﺒﻖ ﻫﻴﻤﻦ دو ﻣﺮﺟﻊ ﻛﺴﻜﺮ ﻣﻠﻚ ﻧﺮﺳﻲ )ﻋﻤﻪزاده ﻛﺴﺮي(‬
‫ﺑﻮده و ﺑﻨﺪوﻳﻪ و ﺗﻴﺮوﻳﻪ ﻳﺎ ﺑﻴﺮوﻳﻪ ﺧﺎﻟﻮزادهﻫﺎي ﻛﺴﺮي ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1596‬و ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.436‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.27‬‬

‫‪267‬‬
‫ﻓﺮخ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻴﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﻏﺬا ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻤﻴﺎب اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺗﻬﻴﻪ ﻛﺮدهاﻳـﻢ‪ ،‬اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪ‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻇﺮف ﻏﺬا را ﻣﺴﺘﺮد ﻧﻤﻮد ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬رﻋﺎﻳﺖ ﺑﺮاﺑﺮي و ﻣﺴﺎوات ﻣﺎﻧﻊ اﻳـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻏﺬاﻳﻲ را ﺗﻨﺎول‪ 1‬ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﺳﭙﺎه ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ آن را ﺗﻨـﺎول ﻛﻨﻨـﺪ زﻳـﺮا در‬
‫دﻳﻦ اﺳﻼم ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮاﺑﺮ و ﻣﺴﺎوي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﻣ‪‬ﺮْو‪‬ﺣﻪ رﻣﻀﺎن ‪ 13‬ﻫﺠﺮي‬
‫رﺳﺘﻢ وزﻳﺮ ﺟﻨﮓ اﻳﺮان از ﺷﻜﺴﺖ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان در ﻛﺴﻜﺮ و ﻧﻤﺎرق و اﺳﺘﻴﻼي ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﺑﺮ ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺖ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﮔﺮدﻳﺪه و ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺳﭙﺎه ﺑﺰرگ و‬
‫ﻣﺠﻬﺰي را ﺗﺪارك دﻳﺪه و ﻳﻜﻲ از ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن اﻳﺮان را‪ ،‬ﻛﻪ اﻧﻮﺷﻴﺮوان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺸـﻮﻳﻖ او را‬
‫ﺑﻬﻤﻦ ـ ﻧﺎم ﻓﺮﺷﺘﻪ ـ ﻧﺎﻣﻴﺪه و ﺑﺎ اﻋـﺮاب ﻋـﺪاوت وﻳـﮋهاي دارد‪ ،‬ﺑـﺎ درﻓـﺶ ﻛﺎوﻳـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﻣﻲﮔﻤﺎرد‪ 2‬و ﺑﻬﻤﻦ ﺳﭙﺎه ﺧﻮد را در آن ﺳـﻮي ﻓـﺮات در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺳﻮي ﻓﺮات در روﺳﺘﺎي )ﻗُﺲ‪ ‬اﻟﻨﺎﻃ‪‬ﻒ(‪ 3‬ﻣﺴـﺘﻘﺮ ﮔﺸـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﺴـﺘﻘﺮ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﻬﻤﻦ ﺑﻪ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ ﭘﻴﺎم ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ‪» :‬ﻳـﺎ ﺷـﻤﺎ از رودﺧﺎﻧـﻪ ﻋﺒـﻮر ﻛﻨﻴـﺪ و ﻣـﺎ ﻣـﺎﻧﻊ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮﻳﻢ ﻳﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﻧﺸﻮﻳﺪ ﻣﺎ از رودﺧﺎﻧﻪ ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﺷـﻤﺎ ﻣـﻲآﺋـﻴﻢ‪«4‬‬
‫ﺻﻮاب دﻳﺪ ﻫﻤﻪ ﻳﺎران اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ آن ﺳﻮي رودﺧﺎﻧﻪ ﻋﺒﻮر ﻧﻜﻨـﺪ و‬
‫ﺑﻠﻜﻪ اﺟﺎزه دﻫﺪ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮ ﻋﺒﻮر ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ ﺑﺮﺧﻼف دﺳـﺘﻮر ﺻـﺮﻳﺢ‬

‫‪1‬ـ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 437‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1597‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.27‬‬
‫‪3‬ـ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ در ﺳﺎﺣﻞ ﺷﺮﻗﻲ رود ﻓﺮات )ذﻳﻞ اﻻﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال‪ ،‬ص‪ ،113‬در ﻓﺘـﻮح اﻟﺒﻠـﺪان ﺑـﻼذري‪ ،‬ص‪(253‬‬
‫آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﻣﺮوﺣﻪ رﻣﻀﺎن ‪ 13‬ﻫﺠﺮي ﺑﻮده ﺳﺖ‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﺗﺎﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1600‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 438‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 28‬و اﻻﺧﺒﺎر اﻟﻄـﻮال‪ ،‬دﻳﻨـﻮري‪،‬‬
‫ص‪.113‬‬

‫‪268‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻈﺮ ﻣﺸﺎورﻳﻦ و آراء ﻋﻤﻮﻣﻲ را ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺖ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ‪» :‬ﭼﻄﻮر دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮگ از ﻣﺎ ﺑـﻲﺑـﺎﻛﺘﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪1‬؟! ﻧﻪ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﻫﺎ از ﻧﻬﺮ ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ« و ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻌـﺎوﻧﺶ‪ ،‬ﺳ‪‬ـﻠﻴﻂ ﺑـﻦ‬
‫ﻗَﻴﺲ‪ ،‬ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد از ﻣﺸـﻮرت او ﺗﺠـﺎوز‬
‫ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻋﺮب در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﭙﺎه ﻣﺠﻬﺰ و ﻋﻈﻴﻤﻲ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫و اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﻪ آن ﺳﻮي رودﺧﺎﻧﻪ ﻋﺒﻮر ﻛﻨﻴﻢ و ﭘﺸﺖ ﺑﻪ رودﺧﺎﻧﻪ و رو ﺑـﻪ دﺷـﻤﻦ ﺑﺎﺷـﻴﻢ در‬
‫ﺻﻮرت ﺷﻜﺴﺖ راه ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ را ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻓﺎﻳﺪهاي ﻧﺪاﺷﺖ‪ 2‬و اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪ ﻧـﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﺳﻠﻴﻂ ﮔﻮش ﻧﺪاد ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﻣﺆﻛﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را‬
‫ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬ﻛﺎﻣﻼًَ ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻓﺮﻳـﺐ و ﺧﺪﻋـﻪ و‬
‫ﺧﻴﺎﻧﺖﻫﺎ ﻣﻲروﻳﺪ و ﺑﺎ ﻗﻮﻣﻲ روﺑﺮو ﻣﻲ ﺷﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺷﺮارت ﺟﺮأت ﻋﺠﻴﺒﻲ دارﻧﺪ‪ 3‬و از‬
‫راهﻫﺎي آن آﮔﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻴﻜﻲ را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮده و از آن آﮔﺎﻫﻲ ﻧﺪارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺗﻬﻮر و ﺑﻲﺑﺎﻛﻲ و ﻏﺮور ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﺣﺪي ﻗﻠﺐ اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪ را ﻓـﺮا‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﻠﻴﻂ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺗﺮﺳﻮﻳﻲ و ﺑﺰدﻟﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻦ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي دﺷﻤﻦ و ﺑﻪ آن ﺳﻮي رودﺧﺎﻧﻪ ﻧﺸﺘﺎﺑﻢ‪ «4‬و ﺳﻠﻴﻂ در ﺟﻮاب او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻦ از‬
‫ﺗﻮ ﺑﻲﺑﺎﻛﺘﺮ ﻫﺴﺘﻢ و ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را درﺑﺎره ﻣﺼـﻠﺤﺖ ﺟﻨـﮓ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎ ﮔﻔـﺘﻢ دﻳﮕـﺮ ﺧـﻮدت‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 100‬در ﻛﺎﻣﻞ و ﻃﺒﺮي و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺗﻘﻮي و رﻋﺎﻳﺖ ﺣﺎل ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن و ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ‬
‫ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 27‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 439‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1600‬‬

‫‪269‬‬
‫ﻣﻲداﻧﻲ‪ «1‬اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ دﺳﺘﻮر داد ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮ روي ﭘﻞ از ﻓﺮات ﻋﺒﻮر ﻛﻨﻨﺪ اﻣﺎ ﺑـﻪ ﻣﺤـﺾ‬
‫ﻋﺒﻮر ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺪون اﻳﻦ ﻛﻪ از ﭘﻞ ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ و راه ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪،2‬‬
‫ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻬﻤﻦ ﺧﺎﺋﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ را ﺻﺎدر ﻛﺮد‪ ،‬و در ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺣﻠﻘـﻪ‬
‫ﻓﻴﻞﻫﺎي‪ 3‬ﻏﻮلﭘﻴﻜﺮ ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ درآﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺟﻨﮓ دﻳﺪه و ورزﻳﺪه و ﺑﺎ ﺻﺪاي ﻣﻬﻴﺐ‬
‫و دﻟﺨﺮاش زﻧﮕﻮﻟﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﮔﺮدن داﺷﺘﻨﺪ اﺳﺒﺎن ﻋﺮب را دﭼﺎر ﭼﻨﺎن وﺣﺸﺘﻲ ﻧﻤﻮدﻧـﺪ‬
‫ﻛﻪ از اﻃﺎﻋﺖ ﺳﻮاران ﺳﺮ ﺑﺎز زده و ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻲﻧﻈﻤـﻲ و اﺧـﺘﻼل ﺻـﻔﻮف و ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم‬
‫ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ 4‬و ﺗﻴﺮاﻧﺪازاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺗﻴﺮاﻧﺪازي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺟﻤﻌـﻲ‬
‫از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ درﺟﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪ ،5‬اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ ﺑـﺪون اﻳـﻦ ﻛـﻪ از اﻳـﻦ ﭘـﻴﺶ آﻣـﺪ‬
‫ﻫﻮﻟﻨﺎك ﺧﻮد را ﺑﺒﺎزد ﻓﻮراً از اﺳﺐ ﺧﻮد ﭘﻴﺎده ﮔﺮدﻳﺪ و دﺳﺘﻮر داد ﺗﻤﺎم ﺳﻮاران از اﺳـﺐ‬
‫ﭘﻴﺎده ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻓﻴﻼن ﺟﻨﮕﻲ ﻳﻮرش ﻛﺮده و ﺑﺎ ﻧﻮك ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻃﻨﺎب‬
‫و ﭘﺎﻻن آنﻫﺎ را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻓﻴﻞﺳﻮاران ﻫﻤﺮاه ﭘﺎﻻنﻫﺎ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ اﻓﺘﺎده و ﻃﻌﻤـﻪ ﺷﻤﺸـﻴﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ 6‬و ﺻﺤﻨﻪ از ﻧﻴﺮوي زرﻫﻲ ﻓﻴﻞﺳﻮاران ﺧﺎﻟﻲ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳـﻼم‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺳﺮﻳﻌﺎً ﺑﺮ اﺳﺐﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺳﻮار ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ و دو ﺳﭙﺎه ﺑـﺎ‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺷﺠﺎﻋﺖ و از ﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ و ﻛﺸﺘﺎر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اداﻣﻪ داﻧﺪ و در ﻟﺤﻈﺎﺗﻲ ﻛﻪ‬
‫آﺛﺎر ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد و ﭼﻴﺰي ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﻫﺰﻳﻤﺖ ﻛﻨـﺪ‪،‬‬

‫‪1‬ـ ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.100‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 28‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.438‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ در ﻃﻮل اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺷﻬﺪاي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﻧﻔﺮ و ﻛﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺷﺶ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ )اﻟﺒﺪاﻳـﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳـﻪ‪،‬‬
‫ج‪ ،7‬ص‪ 28‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1600‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.(440‬‬
‫‪6‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 28‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.439‬‬

‫‪270‬‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻬﻤﻦ ﻧﻴﺮوي زرﻫﻲ ﻓﻴﻼن ﺟﻨﮕﻲ ﺳﺮﻳﻌﺎً ﺑﺎزﺳﺎزي ﮔﺮدﻳﺪه و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺗﻴﺮاﻧـﺪازان‬
‫زرهﭘﻮش ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﻓﻴﻞﻫﺎ در ﺻﺤﻨﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺗﻠﻔـﺎﺗﻲ وارد ﻧﻤﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺮاﺗﻲ درﻫﻢ ﻛﻮﺑﻴﺪن ﻧﻴﺮوي زرﻫﻲ ﺳـﭙﺎه اﻳـﺮان از‬
‫اﺳﺐ ﭘﻴﺎده ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ ﻓﻴﻞ ﻏﻮلﭘﻴﻜﺮي ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﺮﻃﻮﻣﺶ ﺑﻪ راﺳﺖ و ﭼﭗ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨـﺪ و‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺿﺮﺑﺖ ﺷﺪﻳﺪي ﺑـﺮ ﺧﺮﻃـﻮﻣﺶ‬
‫وارد ﻣﻲﺳﺎزد‪ ،‬و ﻓﻴﻞ ﺿﺮﺑﺖ ﺧﻮرده ﺑﻪ ﺣﺪي اﺣﺴﺎس درد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ دﻳﻮاﻧـﻪوار ﺧـﻮد را‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ ﻣﻲاﻧﺪازد و او را ﻟﮕﺪﻣﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻳﻦ ﻳﻜﻲ از ﺳﺮداران ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺆﻣﻦ و دﻟﻴﺮ‬
‫و ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﺷﻨﺎس ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در زﻳﺮ ﺟﺜﻪ ﺳﻨﮕﻴﻦ اﻳﻦ ﺟﺎﻧﻮر ﻏﻮلﭘﻴﻜﺮ ﺑﻪ درﺟـﻪ ﺷـﻬﺎدت‬
‫ﻧﺎﺋﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪ 1‬و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ )ﺣ‪‬ﻜَﻢ‪ (‬ﺑﺮادر اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ ﻃﺒﻖ وﺻﻴﺖ او ﭘﺮﭼﻢ را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫و ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﻓﺪاﻛﺎري ﺑﺎ ﻓﻴﻞﻫﺎ ﺟﻨﮕﻴﺪه و ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﻲ او ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮادرش زﻳﺮ ﭘﺎي ﻓﻴﻞﻫـﺎ‬
‫ﺑﻪ درﺟﻪ ﺷﻬﺎدت ﻣﻲرﺳﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻫﻔـﺖ‪ 2‬ﻧﻔـﺮ از اﻗـﻮام اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪ ﻳﻜـﻲ ﺑﻌـﺪ از‬
‫دﻳﮕﺮي ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﭘﻴﻜﺎر ﺑﺎ اﻳـﻦ ﻧﻴـﺮوي زرﻫـﻲ ﺑـﻪ درﺟـﻪ‬
‫ﺷﻬﺎت ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ 3‬و ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﻬﺎدت اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن دﻻور ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم ﺑـﻪ ﻛﻠـﻲ ﻣﺮﻋـﻮب و‬
‫روﺣﻴﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،4‬و ﻣﺜﻨﻲ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑـﻲﺑـﺎﻛﻲ و ﻣﺘﺎﻧـﺖ ﭘـﺮﭼﻢ را در‬
‫دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﮓ و زد و ﺧﻮرد ﺳﭙﺎه اﻳﺮان را ﺳﺮﮔﺮم ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫اﺳﻼم را ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺮﻳﻌﺎً از راه ﭘﻞ ﺑﻪ آن ﺳﻮي رودﺧﺎﻧﻪ ﻋﺒﻮر ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ 5‬و ﺑﻌﺪ از‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 28‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1600‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.439‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 28‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 439‬و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪.252‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 28‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 439‬و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪.252‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪271‬‬
‫ﻋﺒﻮر ﻫﻤﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺜﻨﻲ ﻧﻴﺰ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﺻﺎﺑﺖ ﻧﻴﺰهاي او را زﺧﻤﻲ ﻛﺮده و دو ﺣﻠﻘﻪ زره‬
‫در ﺑﺪن آنﻫﺎ ﻓﺮو رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،1‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺳﭙﺎه از ﭘﻞ ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‬
‫و در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ درﺟﻪ ﺷﻬﺎدت ﻧﺎﺋﻞ ﮔﺸﺘﻪ‪ 2‬و ﺑﻘﻴـﻪ ﺳـﭙﺎه‬
‫ﺑﻪ دو ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺜﻨﻲ ﻫﻤـﺮاه ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﺧـﻮﻳﺶ در آن‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﺘﺎﻧﺖ و ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﻌﺪ از ﺷﻜﺴﺖ‬
‫و وﻗﺘﻲ ﻣﺜﻨﻲ اﻃﻼع ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﺑﻬﻤﻦ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺪاﺋﻦ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺳﭙﺎه ﺧﻮﻳﺶ و ﺑﺎ ﻋﺪهاي از ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن داوﻃﻠﺐ )اُﻟﱠﻴﺲ( ﺑـﻪ ﺳـﭙﺎه ﮔﺎﺑـﺎن ﺗﺎﺧﺘـﻪ و او را‬
‫ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻲدﻫﺪ و ﺧﻮد ﮔﺎﺑﺎن اﺳﻴﺮ و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺜﻨﻲ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‪ 4‬ﻣﻲرﺳـﺪ و ﻣﺜﻨـﻲ در ﻣﺤـﻞ‬
‫)ﻣﺮج اﻟﺴﺒﺎح( ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔﺸﺘﻪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ از ﻃـﺮف اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﺪادي ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺪ و اﻣﺎ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ درﺟـﻪ ﺷـﻬﺎدت‬
‫رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﺑﺮ اﺛﺮ اﺣﺴﺎس ﻧﻨﮓ ﺷﻜﺴﺖ و ﻓـﺮار از ﺻـﺤﻨﻪ اﻛﺜـﺮاً در ﺻـﺤﺮا و ﻛـﻮهﻫـﺎ‬
‫ﻣﺘﻮاري و ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺧﺠﻠﺖ و ﺳﺮاﻓﻜﻨﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1604‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 28‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.440‬‬
‫‪3‬ـ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 122‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1606‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.441‬‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ‪ :‬در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي اﻟﻴﺲ ﺑﺮ وزن ﻓﻠﻴﺲ ﻣﺤﻠﻲ اﺳﺖ در ﻣﺮز ﻋﺮاق ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آن ﺟﺎ ﺑﺎ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان‬
‫ﺟﻨﮕﻴﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪272‬‬
 ‫ﻣﺘﺎﻧﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از اﻳﻦ ﺷﻜﺴﺖ ﻏﻴﺮﻣﻨﺘﻈﺮه ﻫـﻴﭻ ﮔﻮﻧـﻪ اﺿـﻄﺮاب و‬
‫دﻟﻬﺮهاي ﻧﻤﻲﮔﺮدد و ﺑﻠﻜﻪ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺘﺎﻧﺖ و ﺧﻮﻧﺴﺮدي ﺑﺎ آن ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،1‬و ﺑﺎ اﻳـﻦ‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﺴﺖ ﺑﺰرگ ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ از ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﻣﺆﻛﺪ او ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺎز ﻧﻪ ﻛﺴﻲ را ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ رخ آنﻫﺎ ﻣﻲﻛﺸـﺪ‪ ،‬و ﺑﻠﻜـﻪ در ﺟﻬـﺖ اﺑـﺮاز ﺗـﺮﺣﻢ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ و دﻟﺠﻮﻳﻲ از آنﻫﺎ ﻫﻤﺎن ﻫﺰﻳﻤﺖ آنﻫـﺎ را از ﺻـﺤﻨﻪ‪ ،‬ﻳـﻚ ﻋﻘـﺐﻧﺸـﻴﻨﻲ‬
‫ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻲ ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد‪ 2‬و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻧﮕﺮان ﻧﺒﺎﺷـﻴﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻋﻤـﻞ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻗﻬﺮ و ﻏﻀﺐ ﺧﺪا واﻗﻊ ﺷﻮﻳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪاﻳﺪ و ﻣـﻦ )ﻓ‪‬ﺌَـﺔ( ﺷـﻤﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻢ و ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي )ﻓﺌﺔ( ﻫﺰﻳﻤﺖ و ﻓﺮاري ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻗﻬﺮ ﺧﺪا و ﻏﻀﺐ ﺧﺪا‬

‫ﺷﻮد‪ 3‬و ﺑﻪ اﻳﻦ آﻳﻪ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨـﺪ{¶ ¸ ‪¿ ¾ ½ ¼ » º ¹‬‬

‫‪ z Ì Ë Ê ÉÈ Ç Æ Å Ä Ã Â Á À‬اﻷﻧﻔﺎل‪16 :‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در روز ﺟﻨﮓ ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﻛﻔﺎر ﺑﻜﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﺟﻨﮕﻲ ﻳﺎ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي ﮔﺮوه ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬دﭼﺎر ﻏﻀﺐ ﺧﺪا ﻣﻲﺷﻮد(‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻦ ﻛﻪ از ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻬﻢ ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﻏﻢ و ﺗـﺄﺛﺮ‬
‫ﻓﺮو رود‪ ،‬ﻳﺎ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن را ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﺪول از ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻛﻨﺪ ﺑﺎ ﻋﺰم راﺳﺦ ﻣﺠﺪداً‬
‫ﺑﻪ ﺑﺎزﺳﺎزي ﺳﭙﺎه و ﺟﻤﻊآوري ﻧﻴﺮو ﻣﻲﭘﺮدازد‪ ،‬و ﺑﺎ اﻋﺰام ﻣﺒﻠﻐﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻴـﺎن ﻗﺒﺎﻳـﻞ و اﻳـﺮاد‬
‫ﺧﻄﺎﺑﻪﻫﺎي ﻫﻴﺠﺎناﻧﮕﻴﺰ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮدم را ﺑﺮاي ﺷﺮﻛﺖ در اﻳﻦ ﺟﻨﮓﻫـﺎي رﻫـﺎﺋﻲﺑﺨـﺶ ﺑـﻪ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 28‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 440‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1606‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪273‬‬
‫ﺣﺪي ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر ﺳﻴﻞ ﺧﺮوﺷﺎن‪ 1‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺮان ﻗﺒﺎﺋﻞ )ﻧﻤﺮ( و )ﺗﻐﻠﺐ( ﻛﻪ‬
‫ﻋﻴﺴﻮي‪ 2‬ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﻨﺪ و آﻣﺎدﮔﻲ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺷﺮﻛﺖ در ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ ارﺗـﺶ‬
‫اﻳﺮان اﻋﻼن ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺜﻨﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﺳـﺮﺣﺪات‬
‫ﻋﺮاق ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎر را ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺳﭙﺎه ﺑﺰرگ اﺳﻼم ﺑـﺎ ﺗﻮﺻـﻴﻪﻫـﺎ و ﺗﻮدﻳـﻊ ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢﻫﺎ از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﺎرج و ﺑﻪ اﻣﺪاد ﻣﺜﻨﻲ در ﻣﺤﻞ )ﻣـﺮج اﻟﺴـﺒﺎح(‬
‫ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ و در ﻣﺤﻞ )ﺑﻮﻳﺐ( ﺑﻪ ﻣﺜﻨﻲ ﻣﻠﺤﻖ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و ﭘﻮراﻧﺪﺧﺖ ﻣﻠﻜﻪ اﻳﺮان را در رأس‬
‫دوزاده ﻫﺰار ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﻣﺴﻠﺢ ﺑﻪ آن ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻋﺰام ﻣﻲدارد و ﻫﻤﺰﻣـﺎن ﺑـﺎ اﺳـﺘﻘﺮار ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم در )ﺑﻮﻳﺐ( ﺳﭙﺎه ﻣﻬﺮان در )ﻧﺨﻠﻪ( و در آن ﺳﻮي ﻓﺮات روﺑﺮوي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﺴـﺘﻘﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬در ﺑﻴﻦ دو ﺳﭙﺎه ﺟﺰ رودﺧﺎﻧﻪ ﻓﺮات ﻓﺎﺻﻠﻪاي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬و ﻣﻬﺮان ﺑﻪ ﻣﺜﻨﻲ ﭘﻴﺎم‬
‫ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ‪» :‬ﻛﻪ اﮔﺮ ﺗﺮﺳﻮ ﻧﻴﺴﺘﻴﺪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮي رودﺧﺎﻧـﻪ ﻋﺒـﻮر ﻛﻨﻴـﺪ‪ ،‬و اﮔـﺮ ﺗﺮﺳـﻮ‬
‫ﻫﺴﺘﻴﺪ ﻣﺎﻧﻊ ﻧﺸﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎ ﻣﻲآﻳﻴﻢ« ﻣﺜﻨـﻲ از ﺷـﻨﻴﺪن اﻳـﻦ ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد ﺑـﻪ ﻳـﺎد‬
‫ﺷﻜﺴﺖ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ و ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﺆﻛﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻓﺘﺎد ﻛﻪ ﺑﻪ او ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻛﺮده‬
‫ﺑﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ رودﺧﺎﻧﻪ را در ﭘﺸﺖ ﺧـﻮد ﻗـﺮار ﻧﺪﻫﻴـﺪ و ﺗـﺎ ﭘﻴـﺮوزي ﻗﻄﻌـﻲ از‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ ﻋﺒﻮر ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ «3‬و در ﺟﻮاب ﻣﻬﺮان ﮔﻔﺖ ﺷﻤﺎ ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ و ﺳﭙﺎه ﺳﻨﮕﻴﻦ اﻳﺮان از ﻓﺮات‬
‫ﻋﺒﻮر ﻛﺮده و ﭘﺸﺖ ﺑﻪ رودﺧﺎﻧﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم ﻣﺴـﺘﻘﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻧـﺪ و ﺑﻌـﺪ از آن ﻛـﻪ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ ﻓﻲ اﻟﺘﺎرﻳﺦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 442‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 29‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1607‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 442‬و اﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال‪ ،‬دﻳﻨﻮري‪ ،‬ص‪.114‬‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ‪ :‬ﻣﺮج اﻟﺴﺒﺎح‪ ،‬ﻣﺮج در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 100‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﭼﺮاﮔﺎه وﺳﻴﻊ و در‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 182‬ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫)ﺳﺒﺎح( ﻧﺎم زﻣﻴﻦ ﻫﻤﻮاري اﺳﺖ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻌﺪن ﺑﻨﻲﺳﻠﻴﻢ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.126‬‬

‫‪274‬‬
‫ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺳﭙﺎه ﺧﻮد را ﺻﻒآراﻳﻲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻣﺜﻨـﻲ ﺑـﺮاي ﻳـﺎﻓﺘﻦ ﻗـﻮت ﺟﺴـﻤﺎﻧﻲ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎً اﻓﻄﺎر ﻛﺮدﻧﺪ‪،1‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﻮﻳﺐ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ‪ 14‬ﻫﺠﺮي‬
‫و ﻣﺜﻨﻲ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﺗﻜﺒﻴﺮﻫﺎ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺣﻤﻠﻪ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤـﻮد و ﺑـﺎ ﮔﻔـﺘﻦ اوﻟـﻴﻦ ﺗﻜﺒﻴـﺮ‪،‬‬
‫ﻣﻬﺮان ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ را ﺻﺎدر و دو ﺳﭙﺎه در ﻫﻢ رﻳﺨﺘﻨﺪ و ﺳـﺮﺑﺎزان اﻳﺮاﻧـﻲ ﺑـﻪ ﺣـﺪي ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻬﺎرت و ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺟﻨﮓ را آﻏﺎز ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺪت ﺑﺨﺸﻲ از ﺻﻔﻮف ﻣﻘـﺪم را‬
‫ﺑﻪ ﻫﻢ زدﻧﺪ و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﺟﻨﮕﺎوران ﺑﻨﻲﻋﺠﻞ را ﺑﻪ ﻣﺘﻔﺮق ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ 2‬اﻣﺎ دﻳـﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺟﻨﮕﺎوران ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ ﻗﺪرت اﻳﻤﺎن و ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺑﺮقآﺳﺎ اﻳـﻦ ﺣﻤﻠـﻪ را‬
‫دﻓﻊ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬دو ﺳﭙﺎه در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺷﺠﺎﻋﺖ و از ﺧﻮدﮔﺬﺷﺘﮕﻲ ﺑﺮاي ﺷﻜﺴﺖ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﺗﻼش‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﺪت زﻳﺎدي ﻋﺮﺻﻪ ﻛﺎرزار داغ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﻣﺜﻨﻲ ﺑﺮاي ﻛﺸﺘﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ )ﻣﻬﺮان( داوﻃﻠﺒﺎن ﻋﻴﺴﻮي را ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ 3‬وﻟـﻲ‬
‫ﺟﻨﺎحﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل دﻓﺎع درآﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﺻﻼﺑﺖ و ﻣﻬﺎرت زﻳﺎد از ﭘﻴﺸـﺮوي ﻣﺜﻨـﻲ ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﺟﻨﮓ ﺷﺪت ﺑﻴﺸﺘﺮي ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ ،‬و ﻣﺴﻌﻮد ﺑﺮادر ﻣﺜﻨﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻬﺎدت رﺳـﻴﺪ‪ 4‬و ﻫـﻢ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ )اﻧﺲ ﺑﻦ ﻫﻼل ﻋﻴﺴﻮي( ﺑﻌﺪ از ﻣﺪتﻫﺎ ﺟﺎﻧﺒﺎزي و ﺟﻨـﮓ و ﻓـﺪاﻛﺎري در ﻧﻬﺎﻳـﺖ‬
‫ﺟﻮاﻧﻤﺮدي ﺟﺎن داد‪ ،‬و ﻣﺜﻨﻲ از اﺳﺐ ﭘﻴﺎد ﮔﺮدﻳﺪ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 29‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1609‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.442‬‬
‫‪2‬ـ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 443‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.29‬‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال‪ ،‬ص‪ 14‬و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ 254‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 29‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.443‬‬
‫‪4‬ـ اﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال‪ ،‬ص‪ 14‬و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ 254‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 29‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.443‬‬

‫‪275‬‬
 ‫ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺻﺤﻨﻪ ﻣﺴﺎوات واﻗﻌﻲ‬
‫و اﻧﺲ را ﺑﺎ ﻣﺤﺒﺖ ﺳﺮﺷﺎر در آﻏـﻮش ﮔﺮﻓـﺖ و در ﻛﻨـﺎر ﺑـﺮادرش )ﻣﺴـﻌﻮد( در‬
‫ﺧﺎرج ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ او را ﺑﺮ زﻣﻴﻦ دراز ﻛﺮد‪ 1‬و ﻣﺜﻨﻲ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﺷﺪﻳﺪي را آﻏﺎز ﻧﻤﻮد‬
‫و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻨـﺪ‪ ،2‬در اﻳـﻦ اﺛﻨـﺎ ﻳﻜـﻲ از ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن زﺑـﺪه اﻳﺮاﻧـﻲ‬
‫)ﺷﻬﺮﺑﺮاز( ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ وﻟﻲ ﻧﻌﺮهﻫﺎي ﺣﻤﺎﺳﻲ و ﻣﻠﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﻳـﺮان )ﻣﻬـﺮان( ﺟـﺎن‬
‫ﺗﺎزهاي ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﻣﻲداد ﻛﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﻳﻚ ﺟﻮان ﺗﻐﻠﺒﻲ )از ﻋﻴﺴﻮﻳﺎن داوﻃﻠﺐ( ﺑـﺎ ﺿـﺮﺑﺖ‬
‫ﻳﻚ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﻬﺮان را از ﭘﺎي درﻣﻲآورد و ﻓﻮراً ﺑﺮ اﺳﺒﺶ ﺳﻮار ﮔﺸﺘﻪ و ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮﻣﻲآورد‪:3‬‬
‫»ﻣﻨﻢ ﻗﺎﺗﻞ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه ﻋﺠﻢ!« و ﻃﻨﻴﻦ ﺧﺒﺮ ﻗﺘﻞ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه‪ ،‬ﺗﻤـﺎم ﺳـﺮﺑﺎزان و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن دﻳﮕﺮ را دﭼﺎر دﻟﻬﺮه و ﺳﺮﮔﺮداﻧﻲ و ﻓـﺮار و ﻫﺰﻳﻤـﺖ ﻧﻤـﻮد‪ ،‬و ﻣﺜﻨـﻲ در رأس‬
‫ﺳﺘﻮنﻫﺎﻳﻲ از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻓﻮراً ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ و ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ‪» :‬ﻧﮕﺬارﻳﺪ ﻳﻚ ﻧﻔـﺮ از‬
‫‪4‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﻣﻬﺎﺟﻢ زﻧﺪه از ﻣﻴﺪان ﺑﻴﺮون رود« و ﺗﻌﺪاد ﺑﻲﺷﻤﺎري از ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫و ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺧﻴﻠﻲ زﻳﺎدي را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳـﻼم رﺳـﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟﻨـﮓ )ﺑﻮﻳـﺐ‪ (5‬ﺷـﻜﻞ‬
‫واروﻧﻪ ﺟﻨﮓ )ﻣﺮوﺣﻪ ﻳﺎ ﺟﺴﺮ( ﺑﻮد در ﺟﻨﮓ ﻣﺮوﺣﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم )اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪ( در‬
‫ﻏﺮور ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي ﺳﺎﺑﻖ ﻓﺮﻣﺎن و ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮده و از ﭘﻞ‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1617‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 109‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.112‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.29‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1615‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 29‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ص‪.443‬‬
‫‪4‬ـ ﻃﺒﻖ رواﻳﺖ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 29‬و رواﻳﺖ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 444‬و اﻟﻔﺘﻮﺣـﺎت اﻻﺳـﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ ،92‬ﺗﻌـﺪاد‬
‫ﻛﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن از ﺳﭙﺎه اﻳﺮان در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﺻﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮده اﺳـﺖ و ﻣـﻮرﺧﻴﻦ آن را روز )اﻋﺸـﺎر( ﻧﺎﻣﻴـﺪه و اﻳـﻦ‬
‫ﭘﻴﺮوزي را در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮﻗﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﭘﻴﺮوزي در ﺟﻨﮓ ﻳﺮﻣﻮك در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﺑﻮﻳﺐ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ دروازه ﻛﻮﭼﻚ و دره ﺑﻴﻦ دو ﻛﻮه و ﻧﻬﺮي در ﻋﺮاق ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠـﺪان ﻳـﺎﻗﻮت ﺣﻤـﻮي‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪.512‬‬

‫‪276‬‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ ﻓﺮات ﻋﺒﻮر ﻛﺮده و دﭼﺎر ﺷﻜﺴﺖ و ﻫﺰﻳﻤﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻏﻠﺒﻪ در ﺟﻨﮓﻫﺎ ﻧـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻗﺪرت و ﺗﺠﻬﻴﺰات ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻋﻠـﻢ و آﮔـﺎﻫﻲ از‬
‫ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮕﻲ اﺳﺖ و ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان در )ﻣﺮوﺣﻪ( ﻣﺜﻨﻲ ﺳـﺘﻮنﻫـﺎﻳﻲ از ﺳـﭙﺎه‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﻤﻪ اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻋﺮاق اﻋﺰام ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺑﺎزار ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﻪ در ﻣﺤـﻞ‬
‫ﻓﻌﻠﻲ ﺑﻐﺪاد ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲﺷﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺑﺴﻴﺎري را ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ‪ 1‬و داد ﻣﻘـﺪﻣﺎت‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺰرگ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﮔﺮدد وﻟﻲ ﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮازات ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم در‬
‫ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق )ﻋﺮاق( ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل و ﻏﺮب )ﺷﺎم و ﻣﺼـﺮ( ﻧﻈـﺎره‬
‫ﻛﻨﻴﻢ ﻋﺠﺎﻟﺘﺎً ﻣﺜﻨﻲ و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﭙﺮده و ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﺷـﻤﺎل )ﺷـﺎم(‬
‫ﻣﻲآﻳﻴﻢ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را در ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺟﺮاح ﻧﻈﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل )ﺷﺎم(‬
‫در ﺳﺎل ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻫﺠﺮي‪ 2‬در ﻫﻤﺎن روزﻫﺎ و ﻣﺎهﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم در ﺟﺒﻬـﻪ‬
‫ﺷﺮق )ﻋﺮاق( ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ ﺛﻘﻔﻲ و ﻣﺜﻨﻲ در ﺣﺎل ﭘﻴﺸﺮوي اﺳﺖ در ﺟﺒﻬـﻪ ﺷـﻤﺎل‬
‫ﻧﻴﺰ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺟﺮاح در ﺣﺎل ﭘﻴﺸﺮوي ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و اﻳﻨـﻚ ﺑﻴﺴـﺘﻢ‬
‫رﺑﻴﻊاﻟﺜﺎﻧﻲ ﺳﺎل ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻫﺠﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛـﻞ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم در ﺟﺒﻬـﻪ ﺷـﻤﺎل‬
‫)اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه( ﮔﺰارش رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه ﻋﻈﻴﻢ روم در ﻣﺤﻞ )ﻓﺤﻞ( ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔﺮدﻳﺪه‪ ،‬و اﻫﻞ‬
‫)ﺣﻤﺺ‪ (3‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻳﺎري دﻣﺸﻖ ﺷﺘﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺣﺴﺎﺳـﻴﺖ ﻣﻮﻗـﻊ و ﭘﻴﭽﻴـﺪﮔﻲ ﺷـﺮاﻳﻂ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 445‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.2516‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.166‬‬
‫‪3‬ـ ﺣﻤﺺ ﺑﻪ ﻛﺴﺮ اول و ﺳﻜﻮن دوم ﺷﻬﺮ ﻣﻌﺮوﻓﻲ ﻛﻪ داراي ﺣﺼﺎر و ﻗﻠﻌﻪ و اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻮده و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه اﺑﻦ اﻟﺠـﺮاح‬
‫آن را ﻓﺘﺢ ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ﻣﺮدم آن ﺷﻬﺮ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ )ﻳﻚ ﺻﺪ و ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار دﻳﻨﺎر( ﺻﻠﺢ ﻧﻤـﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺠـﻢ اﻟﺒﻠـﺪان‪ ،‬ج‪،2‬‬
‫ص‪.302‬‬

‫‪277‬‬
‫ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻃﻲ ﻧﺎﻣﻪاي از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﺴﺐ ﺗﻜﻠﻴـﻒ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ )ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﻮزﻳﻊ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﭼﻪ ﻧﻘﺸﻪاي را ﭘﻴﺎده ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻛﺪام ﻣﺤﻞ ﻗﺒﻞ از دﻳﮕﺮي ﺣﻤﻠـﻪ ﻛﻨـﺪ‪1‬؟(‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ‪» :‬دﻣﺸﻖ ﻣﺮﻛـﺰ ﻗـﺪرت و‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي ﺷﺎم اﺳﺖ و ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ دﻣﺸﻖ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬و ﭼﻨﺪ ﺳﺘﻮن اﻓـﺮاد‬
‫ﺟﻨﮕﺠﻮ را ﺑﺮ ﺳﺮ راه )ﻓﺤﻞ‪ ،‬دﻣﺸﻖ( ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ ﺗﺎ ﺳﭙﺎه روم را ﺳﺮﮔﺮم ﻛﻨﻨﺪ و از اﻋـﺰام‬
‫ﻧﻴﺮو ﺑﻪ دﻣﺸﻖ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورﻧﺪ‪ ،‬و ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط دﻣﺸﻖ ﺑﻪ ﻓﺤـﻞ ﺣﻤﻠـﻪ ﻛﻨﻴـﺪ و‬
‫ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﻓﺤﻞ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺧﺎﻟﺪ رﻫﺴﭙﺎر )ﺣﻤﺺ( ﺷـﻮﻳﺪ و ﺷـﺮﺣﺒﻴﻞ و ﻋﻤـﺮو ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺎص را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ و ﺑﺨﺶﻫﺎي دﻳﮕﺮ اردن رواﻧﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.«2‬‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه اﻳﻦ ﻧﻘﺸﻪ ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰ ﺟﻨﮕﻲ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺴﺖ و ﻫﻤﺮاه ﺧﺎﻟـﺪ و ﻋﻤـﺮو ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺎص از ﺳﻪ ﻃﺮف ﺷﻬﺮ دﻣﺸﻖ را در ﺣﻠﻘﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻗﺮار دادﻧﺪ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﻣﻨﺠﻨﻴﻖ )ﺳﻨﮓاﻓﻜﻦ( و اﻧﺪاﺧﺖ ﺻﺨﺮهﻫﺎي ﻋﻈﻴﻢ از ﺑﺎﻻي دﻳﻮارﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ ﺣﺼـﺎر ﺷـﻬﺮ‪،‬‬
‫رﻋﺐ و ﻫﺮاﺳﻲ را در دل ﻣﺮدم اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻮدﻧﺪ اﻣﺎ اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت دﻳـﻮار و ﺑـﺮج و ﺑﺎروﻫـﺎ و‬
‫ﺑﺴﺘﻦ دروازهﻫﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﻧﻔﻮذ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬و ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺷـﻬﺮ ﻫﻔﺘـﺎد روز‬
‫ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ‪ 3‬ﺗﺎ در ﻗﻠﺐ ﻳﻜﻲ از ﺷﺐﻫﺎي ﺗﺎرﻳﻚ ﻗﻬﺮﻣﺎن اﺳﻄﻮرهﺳـﺎز ﻋـﺮب )ﺧﺎﻟـﺪ ﺑـﻦ‬
‫وﻟﻴﺪ( ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻧﺮدﺑﺎﻧﻲ از ﻛﻤﻨﺪﻫﺎ و ﻃﻨﺎب و ﻗﻼب ﺑﻪ ﺑﺎﻻي دﻳﻮرا ﻣـﻲرﺳـﺪ و ﻫﻤﻜـﺎران‬
‫ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻲ ﺧﻮد )ﻗﻌﻘﺎع( و )ﻣﺬﻋﻮر( را ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻛﻤﻨﺪﻫﺎ ﺑﺎﻻ ﻛﺸﻴﺪ و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻤﻨـﺪﻫﺎ و‬
‫ﻗﻼبﻫﺎ از دﻳﻮار ﺑﻠﻨﺪ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ داﺧﻞ ﺳﺮازﻳﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن دروازهﻫـﺎ را ﺳـﺮﻳﻌﺎً ﺑـﻪ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.166‬‬

‫‪2‬ـ ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 108‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 427‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 46‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1580‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1581‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.428‬‬

‫‪278‬‬
‫ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ و دروازه ﺑﺰرگ ﺷﻬﺮ را ﺑﺎز ﻛﺮده و ﺑﺎ ﻧﺪاي اﷲ اﻛﺒﺮ ﺳﭙﺎه ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺎﻟﺪ‬
‫ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ دروازهﻫﺎي دﻳﮕﺮ را ﺑـﺎز ﻛـﺮده و ﺳـﭙﺎه ﺗﺤـﺖ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص در ﻣﻴﺎن ﻃﻨﻴﻦ ﺗﻜﺒﻴﺮﻫﺎ وارد ﺷﻬﺮ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬و در ﻗﻠـﺐ‬
‫اﻳﻦ ﺷﺐ ﺗﺎرﻳﻚ آﺗﺶ ﺟﻨﮓ در ﺑﻴﻦ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم و در ﺑـﻴﻦ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﻣﺴـﻠﺢ روم ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺪت ﻣﺸﺘﻌﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﻧﻴﻤﻲ از ﺷﻬﺮ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻋﻤﺎل ﻗﺪرت در ﺗﺼﺮف ﺳﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻧﻴﻢ دﻳﮕﺮ ﺷﻬﺮ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه درﺧﻮاﺳﺖ اﻣـﺎن ﻛـﺮده و‬
‫ﺑﺪون ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﻲﮔﺮدد‪،1‬‬
‫ﻓﺘﺢ ﺷﻬﺮ دﻣﺸﻖ‬
‫و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻓﺮﻣﺎن آﺗﺶﺑﺲ را داده و ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ دادن ﺟﺰﻳﻪ‪) 2‬ﻫﺮ ﻣﺮد‬
‫در ﺳﺎل ﻳﻚ دﻳﻨﺎر( ﺑﺎ اﻫﻞ ﺷﻬﺮ دﻣﺸﻖ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻧﻴﻤﻲ از ﺷﻬﺮ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻋﻤﺎل‬
‫ﻗﺪرت و در ﺣﺎل ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺳﭙﺎه اﺳﻼم درآﻣﺪه اﺳﺖ ﻧﺼﻔﻲ از ﺗﻤﺎم ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫـﺎي‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ و از ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻔﺖ ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ ،‬از ﺟﻤﻊ ﭼﻬﺎرده ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺟﻨﮕﻲ در ﺗﺼـﺮف‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﮔﺮدد و ﻫﻔﺖ ﻛﻠﻴﺴﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه و ﻋﻴﺴﻮﻳﺎن ﻋﺒﺎدت و ﻣﺮاﺳـﻢ ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﺧـﻮد را در ﻧﻬﺎﻳـﺖ آزادي در آنﻫـﺎ اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1581‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.428‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1583‬و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ ،129‬ﺑﻪ رواﻳﺖ ﻫﻴﺜﻢ و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.429‬‬

‫‪279‬‬
 ‫آزادي‪ :‬ﻗﺮآن و اﻧﺠﻴﻞ در ﻛﻨﺎر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻛﻠﻴﺴﺎي‪ 1‬ﺷﻬﺮ )ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻳﻮﺣﻨﺎ( ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دو ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷـﻮد ﻳـﻚ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ آن ﻣﺴﺠﺪ اﺳﻼﻣﻲ و ﻗﺮآن در آن ﺗﻼوت ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و ﻗﺴـﻤﺖ دﻳﮕـﺮ آن ﺑـﻪ ﺣـﺎل‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ و اﻧﺠﻴﻞ در آن ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎل ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﭘﺎﻳﺪار ﻣـﻲﻣﺎﻧـﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻋﻴﺴﻮﻳﺎن در زﻣﺎن ﻋﻤﺮ ﺑـﻦ ﻋﺒـﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ﻧﺼـﻒ ﺧـﻮد را از راه ﻣﺼـﺎﻟﺤﻪ ﺑـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.2‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﻴﺴﺎن و ﻓﺤﻞ‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ دﻣﺸﻖ و اﺳﺘﻘﺮار ﺗﻌﺪادي از ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧـﻮﻳﺶ در رأس ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺑﻴﺴﺎن آﻣﺪه و ﻃﺒﻖ ﻧﻘﺸﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻲﮔﻴـﺮد ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن روم در ﻣﺤﻞ ﻓﺤﻞ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﺪ اﻣﺎ ﺑﻪ او ﮔﺰارش ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺎدﮔﺎن ﻫﺸﺘﺎد ﻫـﺰار‬
‫ﻧﻔﺮي روم ﺑﺮ اﺛﺮ ﺟﺮﻳﺎن رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﮔﺮادﮔﺮد ﻓﺤﻞ را ﺑﻪ ﺑﺎﺗﻼﻗﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻤﻠـﻪ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎن اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد‪ ،3‬و ﻧﺎﭼﺎر ﻣﺪت ﭼﻨﺪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز در ﻗﺮارﮔﺎه ﺧﻮﻳﺶ در ﺑﻴﺴـﺎن‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ و در ﻗﻠﺐ ﻳﻜﻲ از ﺷﺐﻫﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه روﻣﻲ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮ ﻛﺮدن ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم‬
‫از ﻣﺤﻞ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺧﺸﻜﻲ ﺳﭙﺎه ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺳﻮق ﻣﻲدﻫﺪ ﺗﺎ در اﻳـﻦ ﺷـﺐ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.23‬‬

‫‪2‬ـ ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 11‬و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ 132‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻔﺖ ﻛﻠﻴﺴﺎي درﻳـﺎﻓﺘﻲ را در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﺑـﻪ ﻋﻴﺴـﻮﻳﺎن‬
‫دادﻧﺪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1585‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 25‬و اﻟﻔﺎورق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.166‬‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ‪ :‬ﺑﺴﻴﺎن ﺑﻪ ﻛﺴﺮه ﺑﺎء و ﺳﻜﻮن ﻳﺎء ﺷﻬﺮي از ﺷﻬﺮﻫﺎي اردن و ﻓﺤﻞ ﺑﻪ ﻛﺴﺮ ﻓﺎء ﻣﺤﻠﻲ اﺳﺖ در ﺷﺎم ﻛﻪ در آن ﺟﺎ ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎ روﻣﻴﺎن ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺰار روﻧﻲ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﻧﻘﻞ از ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪.‬‬

‫‪280‬‬
‫ﺗﺎرﻳﻚ و در ﺣﺎل ﺧﻮاب و ﻏﻔﻠﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﻗﺘﻞ ﻋﺎم ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،1‬اﻣـﺎ ﺷـﺮﺣﺒﻴﻞ ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻛﻪ اﺣﺘﻴﺎط و ﻣﺤﻜﻢﻛﺎري را از ﻗﺮآن آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ و در ﻫﻴﭻ ﺷﺒﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﺧﻮاﺑﺪ‪ 2‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪن ﻃﻠﻴﻌﻪ ﺳﭙﺎه روم ﺑﺎ ﭼﻨـﺪ ﻣﺮﺗﺒـﻪ ﺻـﺪاي اﷲ اﻛﺒـﺮ ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺟﻨﮕﺎوران ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را از ﺣﻤﻠﻪ ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮاﻧﻪ دﺷﻤﻦ ﺧﺒﺮدار ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و در اﻳـﻦ ﺗـﺎرﻳﻜﻲ‬
‫ﺷﺐ دو ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲرﻳﺰﻧﺪ و دﻳﺮي ﻧﻤﻲﭘﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻳﺜﺎر و ﺻﻼﺑﺖ و ﻗـﺪرت رزﻣـﻲ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺻﻔﻮف ﺳﭙﺎه روم ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه روم ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣـﻲرﺳـﺪ و‬
‫ﺳﭙﺎه ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده روم ﺑﻪ ﻫﻢ رﻳﺨﺘﻪ و ﺑﻪ ﻃﺮف ﻓﺤﻞ رو ﺑﻪ ﻫﺰﻳﻤﺖ ﻣﻲﻧﻬﺪ و ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎ ﻧﻴﺰه و ﺷﻤﺸﻴﺮ آنﻫﺎ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮده و ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺑﺎﺗﻼﻗﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي دﻓـﺎع از ﺧـﻮد‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ و دﺳﺘﻪ دﺳﺘﻪ در ﺑﺎﺗﻼق ﻓﺮو ﻣﻲروﻧﺪ و ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم‬
‫ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ 3‬و از اﻳﻦ ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺰار ﻧﻔﺮ‪ 4‬ﺟﺰ ﻋﺪه ﻗﻠﻴﻠﻲ ﺟﺎن ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ در ﻧﻤﻲﺑﺮﻧﺪ و ﭘﺲ‬
‫از ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎن ﻣﻬﻢ ﻓﺤﻞ اﻛﺜﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺠﺎور ﺑﺪون ﺟﻨﮓ و ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و از ﺟﻤﻠﻪ ﻃَﺒ‪‬ﺮِﻳﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻗﺮارداد ﺻﻠﺤﻲ را ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻫـﺮ‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1585‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 25‬و اﻟﻔﺎورق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.166‬‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ‪ :‬ﺑﺴﻴﺎن ﺑﻪ ﻛﺴﺮه ﺑﺎء و ﺳﻜﻮن ﻳﺎء ﺷﻬﺮي از ﺷﻬﺮﻫﺎي اردن و ﻓﺤﻞ ﺑﻪ ﻛﺴﺮ ﻓﺎء ﻣﺤﻠﻲ اﺳﺖ در ﺷﺎم ﻛﻪ در آن ﺟﺎ ﺳﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎ روﻣﻴﺎن ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺰار روﻧﻲ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﻧﻘﻞ از ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 25‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1586‬‬
‫‪4‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ ،‬ﻛﻠﻤﻪ ﻓﺤﻞ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1586‬‬

‫‪281‬‬
‫ﻣﺮدي در ﺳﺎل ﻳﻚ دﻳﻨﺎر و ﻣﻘﺪرا ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺧـﻮراك ﺑﺎﺑـﺖ ﺣـﻖ دﻓـﺎع از اﻣﻨﻴـﺖ و آزادي‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﭙﺮدازد‪) 1‬ﺟﺰﻳﻪ(‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮﻗﻲ ﺟﺒﻬﻪ ﻋﺮاق‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ دﻣﺸﻖ و ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎن ﻓﺤﻞ و ﺻﻠﺢ ﻃﺒﺮﻳﻪ از اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل‬
‫)ﺷﺎم( ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و راﻫﻲ ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮﻗﻲ ﻋﺮاق ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ و از ﺟﻨﮓ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖﺳـﺎز‬
‫ﻗﺎدﺳﻴﻪ‪ 2‬ﮔﺰارﺷﻲ ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺧﺒﺮ ﺷﻜﺴﺖ و ﻛﺸﺘﺎر ﺳﭙﺎه ﺑﺰرگ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان در ﺑﻮﻳﺐ ﺑـﻪ ﻣـﺪاﺋﻦ رﺳـﻴﺪ و‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن اﻳﺮان زﻣﻴﻦ در ﺣﺎﻟﺘﻲ از وﺣﺸﺖ و ﺗﺄﺳﻒ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را زﻣﺰﻣﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪» :‬ﺳـﻠﻄﻨﺖ‬
‫و ﺣﻜﻮﻣﺖ زن )ﭘﻮراﻧﺪﺧﺖ( ﺟﺰ اﻳـﻦ ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻧـﺪارد« و ﺑـﻪ اﺗﻔـﺎق آراء ﭘﻮراﻧـﺪﺧﺖ را از‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺧﻠﻊ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺰارشﻫﺎﻳﻲ از ﻣﺪاﺋﻦ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان‬
‫و ﻳﺰدﮔﺮد ﺟﻮان ﺷﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﻪ و آﺧﺮﻳﻦ ﻧﻮادهﻫـﺎي ﻛﺴـﺮي را ﺑـﺮ ﺗﺨـﺖ ﺳـﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،3‬و در ﺑﻴﻦ رﺳﺘﻢ و ﻓﻴﺮوزان‪ ،‬دو ﺑﺎزوي ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ دوﻟﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ وﺣﺪت ﻧﻈﺮ ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد آوردﻧﺪ و ﻳﺰدﮔﺮد ﺑﺎر دﻳﮕﺮ رﺳﺘﻢ را وزﻳﺮ ﺟﻨﮓ ارﺗـﺶ اﻳـﺮان ﻗـﺮار داده و ﺑـﻪ او‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﻖ رواﻳﺖ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1587‬و رواﻳﺖ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬در ﻛﻠﻤﻪ ﻃﺒﺮﻳﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﺟﺰﻳﻪ ﻧﺼﻒ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﻴﻦﻫﺎ را‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻋﻘﺪ ﺻﻠﺢ از آﻧﺎن ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻃﺒﻖ ﻣﻘﺮرات ﺟﻨﮓﻫﺎي رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ ﻣﻘﺼﻮد زﻣﻴﻦﻫـﺎي دوﻟﺘـﻲ و ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎنﻫـﺎي‬
‫دوﻟﺘﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي درﺑﺎره ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ‪ :‬ﻣﺤﻠﻲ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻃـﻮل ﺟﻐﺮاﻓﻴـﺎﻳﻲ ﺷﺼـﺖ و ﻧـﻪ درﺟـﻪ و ﻋـﺮض‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺳﻲ و ﻳﻚ درﺟﻪ و ﭘﺎﻧﺰده ﻓﺮﺳﺦ از ﻛﻮﻓﻪ دور اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﺔ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 30‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 1628‬و اﻻﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال‪ ،‬دﻳﻨﻮري‪ ،‬ص‪ 119‬و ﺳﻦ ﻳﺰدﮔﺮد در ﻣﺮﺟﻊ اﺧﻴﺮ‬
‫‪ 16‬ﺳﺎﻟﻪ و در ﺑﻘﻴﻪ ‪ 21‬ﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪282‬‬
‫دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن و اﻓﺴﺮان ارﺷﺪ و ﻳﮕﺎنﻫـﺎي ﻓﻴـﻞﺳـﻮار و ﻧﻴﺮوﻫـﺎي‬
‫زرهﭘﻮش‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﭙﺎه ﻳﻚ ﺻﺪ و ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار ﻧﻔـﺮي را ﺗﺸـﻜﻴﻞ دﻫـﺪ و رﺳـﺘﻢ ﺷﺨﺼـﺎً در‬
‫ﺳﻤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﻣﺠﻬﺰ و ﻋﻈﻴﻢ ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ ﻛﺎرزار رﻓﺘﻪ و ﺳﭙﺎه ﻋـﺮب را ﺗﺎروﻣـﺎر‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﻤﻮده ﺳﺮو ﺻﺪاﻫﺎ را از ﺧﺎك ﻋﺮاق ﺧﺎﻣﻮش ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺒﺮي از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺟﻨﮓﻫﺎي رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ اﺳﻼم‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﻣﺤـﺾ اﻃـﻼع از ﺗﺼـﻤﻴﻢ ﻳﺰدﮔـﺮد‬
‫ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺷـﻬﺮﻫﺎ و ﺑـﻪ ﻣﻴـﺎن ﻗﺒﺎﻳـﻞ ﻣـﻲﻓﺮﺳـﺘﺪ‪ ،‬و از ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻧﻴﺮوﻫــﺎي رزﻣـﻲ ﺗﺨﺼﺼـﻲ‪ ،‬ﺗﻴﺮاﻧــﺪازان‪ ،‬ﺷﻤﺸـﻴﺮﻛﺎران‪ ،‬و ﻣﺘﺨﺼﺼـﻴﻦ اﻣــﻮر ﺟﻨﮕـﻲ و‬
‫ﺟﻨﮕﺎوران و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺎﻋﺮان و ﺳﺨﻨﻮران‪ ،‬دﻋﻮت ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲآورد و دﻳﺮي ﻧﻤﻲﭘﺎﻳﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺳﻴﻞ ﺧﺮوﺷﺎن ﻧﻴﺮوﻫﺎي رزﻣﻲ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨـﻪ ﻣﺤـﻞ ﺳـﺘﺎد ﻛـﻞ ﺟﻨـﮓﻫـﺎي‬
‫رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ‪ ،‬ﺳﺮازﻳﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،2‬و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺷﺨﺼـﺎً ﺳـﭙﺎه را ﺗﻨﻈـﻴﻢ‬
‫ﻧﻤﻮده و ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﻗﺮار داده و در رأس ﺳﭙﺎه از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﺎرج ﮔﺸﺘﻪ و‬
‫در راه ﻋﺮاق ﺑﻪ ﻣﺤﻞ )ﺻﺮار(‪ 3‬ﺷﺶ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﻣﺪﻳﻨﻪ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ در رأس ﺳﭙﺎه ﺷﺨﺼﺎً ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﺑﺮود اﻣﺎ اﻛﺜﺮ اﻋﻀﺎي ﺷﻮراي ﻋﺎﻟﻲ ﺟﻬﺎد از ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و‬
‫اﻧﺼﺎر ﺑﺎ ﺗﺼﻤﻴﻢ او ﻣﺨﺎﻟﻒ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف در رأس ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﺑـﺎ دﻻﻳـﻞ ﻣﻨﻄﻘـﻲ و‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 459‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1674‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 451‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1630‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.35‬‬
‫‪3‬ـ ﺻﺮار ﺑﻪ ﻛﺴﺮ ﺻﺎد ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺗﭙﻪ و ﻣﺤﻠﻲ در ﺳﻪ ﻣﻴﻠﻲ ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻧﺼﺮ ﭼﺸﻤﻪاي در راه ﻋﺮاق ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‬
‫ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪.‬‬

‫‪283‬‬
‫ﺑﻴﺎﻧﺎت ﺟﺬاب اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را از ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻨﺼـﺮف ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ 1،‬و‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗﺎص را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه ﻣﻨﺼﻮب ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﻌﺪ‬
‫از ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﻻزم و ﻃﺮحﻫﺎ و ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﻛﻠﻲ ﺣﻤﻠﻪ و دﻓﺎع ﺳﻌﺪ را در رأس اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤﻖ ﺧﺎك ﻋﺮاق و ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻣﺜﻨﻲ اﻋﺰام ﻣﻲدارد‪ ،2‬و آﺧﺮﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ او ﺑﻪ ﺳﻌﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫درﺑﺎره ﻣﺴﻴﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﺳﭙﺎه و اﻧﺘﻘﺎل و اﺳﺘﻘﺮار ﻧﻴﺮوﻫﺎ و ﺷﻜﻞ ﺣﻤﻠﻪ و دﻓﺎع ﻫﻤﻮاره ﻣﻨﺘﻈـﺮ‬
‫دﺳﺘﻮر ﻣﺎ ﺑﺎﺷﻴﺪ و دﺳﺘﻮرات را ﻛﺎﻣﻼًَ رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﺶ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا ﭘﻴﺮوز ﺑﺎﺷﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻌﺪ در ﺣﺎل ارﺗﺒﺎط داﻳﻢ ﺑﺎ ﻣﺮﻛﺰ ﺑﻌﺪ از ﻃﻲ ﻫﺠﺪه ﻣﻨﺰل ﺑﻪ ﻣﺤﻞ )ﺛﻌﻠﺒﻴﻪ‪ (3‬رﺳﻴﺪه‬
‫و در آن ﺟﺎ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و ﻣ‪‬ﻌﻨﻲ ﺑﺮادر ﻣﺜﻨﻲ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺣﺎل در )ذيﻗﺎد( ﺑﻮده در رأس‬
‫ﺷﺶ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﻣﻲآﻳﺪ در ﻫﺎﻟﻪاي از اﻧﺪوه ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺮادرش ﻣﺜﻨـﻲ ﺑـﺮ‬
‫اﺛﺮ ﺟﺮاﺣﺎﺗﻲ ﻛﻪ از ﺟﻨﮓ ﻣﺮوﺣﻪ )ﭘﻞ( ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ درﺟﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺳـﻌﺪ‬
‫در ﻣﻴﺎن ﺗﺄﺳﻒ و اﻧﺪوه ﺑﺮ ﻣﺰار ﻣﺜﻨﻲ ﻣﻲﺷـﺘﺎﺑﺪ و ﺑﻌـﺪ از ﺗـﻼوت آﻳـﻪﻫـﺎﻳﻲ از ﻗـﺮآن و‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن دﻋﺎﻫﺎ ﺑﺮ ﻣﺰار اﻳﻦ ﺳﺮدار ﺑﺰرگ ﭘﻴﺸﺘﺎز ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻋﺮاق ﺑﻮده و او ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﻛﺴﻲ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﺳﺮﺣﺪات ﻋﺮاق ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻧﻤﻮده و در زﻣﺎن ﻓﺎروق )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻴﺰ ﻋﺎﻣﻞ ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ درود ﺑﺮ روان ﭘﺎك اﻳـﻦ‬
‫ﺳﺮدارد ﺑﺰرگ اﺳﻼم‪ ،‬درﺟﺎﺗﺶ ﻋﺎﻟﻲﺗﺮ و روﺣﺶ در ﻛﻨﻒ رﺣﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ آرﻣﻴﺪه ﺑﺎد‪.‬‬

‫‪1‬ـ در اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ و ﻃﺒﺮي ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ آﻣﺪه و در ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص‪ 255‬آﻣﺪه ﻛﻪ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ ‪ :‬از ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺧﻮد ﺑﺎز ﻣﮕﺮد و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﺑﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪ رأي ﺷﻮرا از ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺧـﻮد ﺻـﺮف‬
‫ﻧﻈﺮ ﻛﺮدهام‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص‪ 255‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 35‬و اﻻﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال‪ ،‬دﻳﻨﻮري‪ ،‬ص‪ 119‬و ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.451‬‬
‫‪3‬ـ ﺛﻌﻠﺒﻴﻪ ﺑﺎ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻫﺠﺪه ﻣﻨﺰل ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺘﻪ )ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ( و در راه ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ واﻗﻊ اﺳﺖ و ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ ﺑﻪ ﺛﻌﻠﺐ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬
‫و ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪.‬‬

‫‪284‬‬
‫آن ﮔﺎه ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﻗﺮارﮔﺎه ﺳﭙﺎه ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد و ﺳﭙﺎه را ﺑﻪ ﻣﺤﻞ )ﺷَﺮاف‪ (1‬ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‬
‫و ﻃﻲ ﻧﺎﻣﻪاي آﻣﺎر ﺳﭙﺎه ﺧﻮد راﻛﻪ ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ‪ 2‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﻧﻘﺸﻪاي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﺟﻨﮕﻲ ﺑﺮاي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ‪ 3‬و ﺑﻪ او ﻧﻴﺰ ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ رﺳـﺘﻢ‬
‫ﻓﺮخزاد ﺳﭙﺎه ﻳﻚ ﺻﺪ و ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار‪ 4‬ﻧﻔﺮي ﺧﻮد را ﻫﻤﺮاه ﻧﻴﺮوﻫﺎي رزﻣﻲ ﻓﻴﻞﺳﻮاران‪ ،‬در‬
‫ﻣﺤﻞ )ﺳﺎﺑﺎط‪ (5‬ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﻤﻮه اﺳﺖ‪ ،‬و از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺟﺎزه ﻛﺴﺐ ﺗﻜﻠﻴـﻒ‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﭘﺎﺳﺦ ﺑـﺮاي ﻣـﻲﻧﻮﻳﺴـﺪ‪» :‬ﻃﺒـﻖ ﻧﻘﺸـﻪاي ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهاﻳﺪ ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗﺮ ﺳﭙﺎه را از ﺷﺮاف ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻨﻴﺪ و در ﺟﺎﻳﻲ ﻣﺴﺘﻘﺮ‬
‫ﺷﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﻮه در ﭘﺸﺖ ﺷﻤﺎ واﻗﻊ و روﺑﺮوي ﺷﻤﺎ ﺻﺤﺮا ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺒﻞ از آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﻫﻴﺌﺘﻲ‬
‫را ﺑﻪ درﺑﺎر اﻳﺮان ﺑﻔﺮﺳﺘﻴﺪ‪ 6‬و ﻗﺒﻮل اﺳـﻼم را ﺑـﻪ آنﻫـﺎ ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد ﻛﻨﻴـﺪ و اﻫـﺪاف ﺟﻨـﮓ‬
‫رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ اﺳﻼم را ﺑﻪ اﻃﻼع آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﺪ«‪.‬‬
‫ﻫﻴﺌﺖ اﻋﺰاﻣﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ درﺑﺎر اﻳﺮان‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را از ﺷﺮاف ﺑﻪ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﭼﻬـﺎرده ﻧﻔـﺮ‪ 7‬را‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻫﻞ درك و ﺣﻜﻤﺖ و ﺻﻼﺑﺖ و ﺑﺼﻴﺮت ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑـﻪ ﻣـﺪاﺋﻦ اﻋـﺰام ﻣـﻲدارد‪،‬‬
‫ﻣﺪاﺋﻦ از ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﻫﻔﺘﺎد ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ‪ 8‬دارد‪ ،‬و ﻫﻴﺌﺖ اﻋﺰاﻣﻲ ﭘﺲ از ﻃﻲ اﻳﻦ ﻣﺴـﺎﻓﺖ از‬

‫‪1‬ـ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﺷﻴﻦ ‪ :‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪.‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 36‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.452‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1640‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 5‬ـ ﺳﺎﺑﺎط ﻛﺴﺮي در ﺣﻮاﻟﻲ ﻣﺪاﺋﻦ و ﻣﺤﻠﻲ اﺳﺖ ﻣﻌﺮوف ‪ :‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪.‬‬
‫‪6‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.36‬‬
‫‪7‬ـ ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ 257‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ص‪ 456‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.1649‬‬
‫‪8‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 456‬ﻧﺎم آنﻫﺎ را ﻧﻴﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪.‬‬

‫‪285‬‬
‫دروازه ﺑﺰرگ ﺷﻬﺮ وارد ﺧﻴﺎﺑﺎنﻫﺎي ﻣﺪاﺋﻦ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺮدم ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺑﺎ ﺗﻌﺠـﺐ و ﺣﻴـﺮت‬
‫ﺣﺮﻛﺖ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي درﺑﺎر ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ ﻧﻈﺎره ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،1‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻻﻏﺮ اﻧﺪام‪ ،‬و‬
‫ﺑﺎ ﭼﻬﺮهﻫﺎي آﻓﺘﺎب زده‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﻄﻴﻔﻪﻫﺎي ﺳﺎده را ﺑﺮ دوش‪ ،‬و ﭘﺎﭘﻮشﻫﺎﻳﻲ را ﺑﻪ ﭘﺎ دارﻧﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻛﻒ آنﻫﺎ ﻳﻚ ﻗﻄﻌﻪ ﭼﺮم و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﺎﺳﻤﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﭘﺎي آنﻫﺎ ﺑﻨﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳـﻮار ﺑـﺮ‬
‫اﺳﺐﻫﺎي ﻧﺠﻴﺐ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺎ ﻣﺘﺎﻧﺖ و وﻗﺎر ﺑﻪ ﺳـﻮي درﺑـﺎر ﺑﺎﻋﻈﻤـﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎﻫﻲ در ﺣـﺎل‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ 2‬و اﻳﻦ ﻗﻴﺎﻓﻪﻫﺎي ﺳﺎده ﺑﺎ اﻳﻦ ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻧﻴﻢ ﺳﻮﺧﺘﻪ در ﻗﻠﺐ ﻣﺮدم ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ‬
‫ﭼﻪ اﺑﻬﺖ و ﻋﻈﻤﺘﻲ دارﻧﺪ زﻳﺮا اﻳﻦﻫﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﺗـﺎ ﺣـﺎل ﭼﻨـﺪﻳﻦ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻋﻈﻴﻢﺗﺮﻳﻦ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان را در ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي‪ 3‬ﺟﻨﮕﻲ ﺗﺎروﻣﺎر ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﮔﺎﺑﺎن و ﻣﻬﺮان و ﻏﻴﺮه را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻴﺌﺖ اﻋﺰاﻣﻲ در درﺑـﺎر ﺣﻀـﻮر ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ‪،4‬‬
‫ﻳﺰدﮔﺮد ﺷﺎه ﺟﻮان در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻣﺮﺻﻊ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ ﺗﻜﻴﻪ داده‪ ،‬و ﺗﻸﻟﺆ ﺗﺎج ﻃﻼﻳﻲ‬
‫و ﺑﺮق ﺟﻮاﻫﺮات ﻣﺪالﻫﺎ و ﺑﺎزوﺑﻨﺪﻫﺎي ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ ﭼﺸﻢﻫﺎ را ﺧﻴﺮه ﻛﺮده اﺳﺖ ﺑﻪ وﺳـﻴﻠﻪ‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻤﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﻴﺎﻓﻪﻫﺎي ﺻﺤﺮاﻳﻲ و آﻓﺘﺎب زده وارد ﺑﺤﺚ ﻣـﻲﺷـﻮد و در اوج‬
‫ﻏﺮور ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺷﺎﻳﻌﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺧﻠﻲ ﻛﺸﻮر ﻣـﺎ ﻣﻮﺟـﺐ ﮔﺸـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻣﺜﺎل ﺷﻤﺎ ﺟﺮأت ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﺮﻳﻢ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ را در ﻣﻐﺰ ﺧﻮد ﺑﭙﺮوراﻧﻴﺪ‪ «5‬در اﻳﻦ‬
‫اﺛﻨﺎ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻘﺮن‪ ،‬رﺋﻴﺲ ﻫﻴﺌﺖ اﻋﺰاﻣﻲ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ آﻣﺪه و در ﺟﻮاب ﻳﺰدﮔﺮد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ از ﻃﺮف ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻗﺒﻮل دﻳﻦ اﺳﻼم را ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬اﮔـﺮ دﻳـﻦ‬

‫‪1‬ـ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.163‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ 258‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.456‬‬
‫‪5‬ـ اﻟﻜﺎﻣﺎل‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 456‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.163‬‬

‫‪286‬‬
‫اﺳﻼم را ﻗﺒﻮﻟﻮ ﻛﻨﻴﺪ ﻣﺎ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷـﻤﺎ ﻣـﻲدﻫـﻴﻢ و ﻛﺸـﻮر اﻳـﺮان را ﻛﻤـﺎﻓﻲ‬
‫اﻟﺴﺎﺑﻖ در اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﮔﺬارﻳﻢ‪ ،‬و اﮔﺮ دﻳﻦ اﺳﻼم را ﻗﺒﻮل ﻧﻜﻨﻴﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑـﻪ ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﺟﺰﻳﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪ ،1‬و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻧﻴﺰ ﻋﻼوه ﺑﺮ آزاد ﻛﺮدن ﺷﻤﺎ در ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨـﻲ‬
‫ﺧﻮدﺗﺎن‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺧﺎرﺟﻲ از ﺷﻤﺎ دﻓـﺎع ﺧﻮاﻫـﺪ ﻛـﺮد و در ﻏﻴـﺮ اﻳـﻦ دو‬
‫ﺻﻮرت ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم آﻣﺎده ﺑﺎﺷﻴﺪ«‪ .‬ﻳﺰدﮔﺮد در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از ﺷﻨﻴﺪن اﻳـﻦ‬
‫ﺣﺮفﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،2‬ﺑﺎ ﺻﺪاي ﻣﻤﻠﻮ از ﻗﻬﺮ و ﺧﺸﻢ ﺑـﺮ آنﻫـﺎ ﻓﺮﻳـﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﺸﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﻮﻣﻲ از ﺷﻤﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺪهﺗﺮ و ﮔﺮﺳﻨﻪﺗﺮ و ﺑﺪﺑﺨﺖﺗﺮ و ﺿﻌﻴﻒﺗﺮ در روي زﻣـﻴﻦ‬
‫ﻧﺪﻳﺪهام‪ ،‬ﺣﺎﻻ اﮔﺮ ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ ﻣﺎ ﺗﺎ ﺣﺎل ﺷﻤﺎ را اذﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺑﻪ آنﻫﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﻢ از اﻳﻦ‬
‫ﭘﺲ ﺷﻤﺎ را اذﻳﺖ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﻲ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺸﺎر آورده اﺳﺖ ﺳﻌﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ‬
‫ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ را ﺑﻪ ﺣﺪ ﻛﺎﻓﻲ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻴﺮه و ﻣﻘﺮري ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺣﻮاﻟﻪ ﻛﻨﻴﻢ و رﺋﻴﺴـﺎن‬
‫ﺷﻤﺎ را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮔﺮاﻣﻲ ﺑﺪارﻳﻢ‪ «3‬ﭘﺲ از ﺑﻴﺎﻧﺎت ﻳﺰدﮔﺮد ﻳﻚ ﺳﻜﻮت ﺑﺮ ﻓﻀﺎي اﻳﻮان ﻛﺴـﺮي‬
‫ﺣﻜﻤﻔﺮﻣﺎ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﻣﻐﻴﺮه ﺑﻦ ﺷـﻌﺒﻪ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از اﻋﻀـﺎي ﻫﻴﺌـﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ ﭘـﺎ‬
‫ﻣﻲﺧﻴﺰد و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻳﺰدﮔﺮد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻫﺮ ﭼﻪ درﺑﺎره ﻣﺎ ﮔﻔﺘﻲ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻗﺒـﻞ اﺳـﻼم‬
‫اﺳﺖ و اﻣﺎ ﺑﻌﺪ از ﺗﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﺑﺮﺧﻼف ﺣﺮفﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﻣﺎ ﻗﻮﻣﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻏﻨﺎ‬
‫و ﺑﻲﻧﻴﺎزي و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻗﺪرت و وﺣﺪت و ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﺧﻄﺎر ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ اﺳـﻼم را‬

‫‪1‬ـ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 163‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 39‬و‪ 42‬و اﻻﺧﺒـﺎر اﻟﻄـﻮال‪ ،‬دﻳﻨـﻮري‪ ،‬ص‪ 121‬و ﻛﺎﻣـﻞ‪،‬‬
‫ج‪ ،2‬ص‪.451‬‬
‫‪2‬ـ ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﺑـﻼذري‪ ،‬ص‪ 258‬و اﻟﺒﺪاﻳـﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳـﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 41‬و اﻻﺧﺒـﺎر اﻟﻄـﻮال‪ ،‬دﻳﻨـﻮري‪ ،‬ص‪ 120‬و ﻛﺎﻣـﻞ‪ ،‬ج‪،2‬‬
‫ص‪ 457‬و ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ .1650‬ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬ﻃﺒﺮي از اﻳﻦ ﻣﺸﺎﺟﺮه ﺑﺤﺜﻲ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ و ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻏﺮﺑـﻲ ﻓﻘـﻂ از‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﻫﻴﺌﺖ اﻋﺰاﻣﻲ ﺑﺎ رﺳﺘﻢ ﺑﺤﺚ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻏﺮﺑﻲ از اﺧﺒﺎراﻟﻄﻮل اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪287‬‬
‫ﻳﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ را ﻗﺒﻮل ﻧﻜﻨﻴﺪ ﺿﺮﺑﺖ‪ 1‬ﺷﻤﺸـﻴﺮﻫﺎي ﻣـﺎ را ﺣﺘﻤـﺎً ﺑـﺮ وﺟـﻮد ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺟﺎن ﺳﺎﻟﻢ را ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺟﺰ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪن در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم‬
‫ﻫﻴﭻ راه دﻳﮕﺮي را ﻧﺪارﻳﺪ«‪.‬‬
‫ﻳﺰدﮔﺮد از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺟﻤﻼت ﻗﺎﻃﻊ و ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﻬﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪي ﺧﺸﻤﻨﺎك ﻣـﻲﺷـﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ آن ﻫﺎ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﻘﺮرات ﻣﺼﻮﻧﻴﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن را ﻣﺤﺘﺮم ﻣﻲداﻧﺴﺘﻴﻢ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﺣﺎﻻ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲدادﻳﻢ ﻛﻪ ﺟﻼدان ﺳﺮ از ﺗﻦ ﺷﻤﺎ ﺟﺪا ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﻴـﺮون ﺑﺮوﻳـﺪ دﻳﮕـﺮ ﻫـﻴﭻ‬
‫ﺣﺮﻓﻲ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻧﺪارم‪.«2‬‬
‫ﻳﺰدﮔﺮد ﺑﻌﺪ از اﺧﺮاج ﻫﻴﺌﺖ اﻋﺰاﻣﻲ از درﺑﺎر ﺑﻪ ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ ﺧﻮﻳﺶ دﺳﺘﻮر ﻣـﻲدﻫـﺪ‬
‫ﻛﻪ در ﺟﻬﺖ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻔﺮﻳﻦ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻇﺮﻓﻲ ﭘﺮ از ﺧﺎك را ﺑﺮ ﺳﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ آنﻫﺎ ﺑﮕﺬارﻧـﺪ و‬
‫آنﻫﺎ را از دروازه ﻣﺪاﺋﻦ اﺧﺮاج ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه اﻳـﺮان‬
‫ﺑﻪ زودي رﺳﺘﻢ را در رأس ﺳﭙﺎه ﻋﻈﻴﻤﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي آنﻫﺎ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ و ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‬
‫را در ﺧﻨﺪق ﻗﺎدﺳﻴﻪ دﻓﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﻼﻳﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﻫﺎ ﻣﻲآورد ﻛﻪ ﺷﺎﭘﻮر ذواﻻﻛﺘﺎف!! را‬
‫ﺑﻪ ﻳﺎد ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪.«3‬‬
‫ﻫﻴﺌﺖ اﻋﺰاﻣﻲ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ )ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﻇﺮﻓﻲ ﭘﺮ از ﺧﺎك اﻳـﺮان را ﺑـﺮ دوش‬
‫دارد و آن را ﺑﻪ ﻓﺎل ﻧﻴﻚ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ زودي ﺧﺎك اﻳﺮان در اﺧﺘﻴﺎر ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد( از ﻣﺪاﺋﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻃـﻼع ﺳـﻌﺪ‬
‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ و ﻳﺰدﮔﺮد ﺑﻼدرﻧﮓ رﺳﺘﻢ را ﺑﻪ درﺑﺎر اﺣﻀﺎر ﻛﺮده و ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﺗﺠـﺎوز‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﻳﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 457‬و اﻻﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮل‪ ،‬دﻳﻨﻮري‪ ،‬ص‪ 21‬و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ 258‬و اﻟﺒﺪاﻳـﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳـﻪ‪،‬‬
‫اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ .42‬اﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮل در ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ رﺳﺘﻢ اﻳﻦ ﺗﻬﺪﻳﺪ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 42‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 458‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.656‬‬

‫‪288‬‬
‫اﻋﺮاب ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺣﺴﺎﺳﻲ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ و ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﺑﻘـﺎ و ﻓﻨـﺎي‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ‪ 1‬اﻳﺮان ﺑﻪ ﻣﻴﺎن اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺗﻮ ﺷﺨﺼﺎً ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﻧﺮوي و ﻛﺎر اﻋﺮاب ﻣﺘﺠـﺎوز را‬
‫ﻳﻚ ﺳﺮه ﻧﻜﻨﻴﺪ ﻣﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺷﺨﺼﺎً‪ 2‬ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﺑﺮوم و رﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻳﺰدﮔـﺮد ﺳـﭙﺎه ﻋﻈـﻴﻢ و‬
‫ﻣﺠﻬﺰ اﻳﺮان را از ﺳﺎﺑﺎط ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و در ﻣﺤﻠﻲ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﻲﮔـﺮدد ﻛـﻪ‬
‫ﻓﻘﻂ رودﺧﺎﻧﻪ ﻓﺮات در ﺑﻴﻦ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم و در ﺑﻴﻦ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺳﺖ و ﭘـﺲ از ﭼﻨـﺪ‬
‫روز ﺗﻮﻗﻒ و اﻃﻼع از ﻛﻤﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﺎ ﻳﻜﻲ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم )زﻫﺮه( در ﺧﻴﻤﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻣﻼﻗﺎت ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﻬﺪﻳﺪ و ﺗﻄﻤﻴﻊ‬
‫او در ﺑﻴﻦ ﺳﺮداران ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺗﻔﺮﻗﻪ و دودﺳﺘﮕﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد و زﻣﻴﻨﻪ ﺷﻜﺴـﺖ ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم را ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﺪ‪ «3،‬اﻣﺎ زﻫﺮه ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻼﻗﺎت ﺣﻘﺎﻳﻘﻲ را درﺑﺎره اﺳﻼم ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﻲراﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ رﺳﺘﻢ را از اﻳﻦ ﺧﻴﺎل واﻫﻲ ﭘﺸﻴﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ 4‬و رﺳﺘﻢ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﻔﺮﻗـﻪ ﺑﻴﻨـﺪاز‬
‫ﺑﻬﺮهاي ﻧﻤﻲﺑﺮد ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﻴﺎل ﻣﻲاﻓﺘﺪ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮي ﺑﺎ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از راه ﺗﻮاﻓﻖ و‬
‫ﺳﺎزش درآﻳﺪ و ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗﺎص ﻓﺮﻣﺎﻧﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﭘﻴـﺎم ﻣـﻲﻓﺮﺳـﺘﺪ ﻛـﻪ ﻛﺴـﻲ را ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮاي ﻣﺬاﻛﺮه‪ 5‬ﺑﺎ او ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ ﺳﻌﺪ‪ ،‬رﺑﻌﻲ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ را ﺑﺮاي ﻣﺬاﻛﺮه ﺑﺎ رﺳﺘﻢ‬
‫ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ و رﺑﻌﻲ ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺐ راﻫﻮار ﺧﻮﻳﺶ از ﭘﻞ ﻋﺒﻮر ﻛﺮده و ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎﻳﻲ‪ 6‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ رﺳﺘﻢ وارد ﻣﻲﮔﺮدد و وﻗﺘﻲ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪» :‬اﺳﻠﺤﻪات را‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1671‬‬

‫‪2‬ـ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.165‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 462‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1689‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 39‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 436‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1691‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪289‬‬
‫ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﺑﮕﺬار و ﺑﺪون اﺳﻠﺤﻪ ﺑﻪ ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ وارد ﺷﻮ« رﺑﻌﻲ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﺑـﺮ‬
‫آنﻫﺎ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ‪» :‬اﮔﺮ در اﻃﺎﻋﺖ اﻣﺜﺎل ﺷﻤﺎ ﻣﻲﺑﻮدم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻲآﻣﺪم‪ «1‬و ﺑﻪ دﺳﺘﻮر رﺳﺘﻢ رﺑﻌﻲ ﺑﺎ اﺳﺤﻠﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﺤـﻞ ﺳـﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ‬
‫وارد ﻣﻲﮔﺮدد و رﺳﺘﻢ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﺮﺟﻤﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺷﻤﺎ از ﻣـﺎ ﭼـﻪ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ و ﺑﺎ ﭼﻪ اﻧﮕﻴﺰهاي ﺑﻪ اﻳﻦ دﻳﺎر آﻣﺪهاﻳﺪ؟« رﺑﻌﻲ در ﭘﺎﺳﺦ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬اﷲُ ﺟـﺎ َء‬
‫ﺎن اﻟـﯽ‬‫ﺒﺎد ِه ِﻣﻦ َﺿﻴ َﻖ اﻟﺪﱡ ﻧﻴﺎ اِﻟﯽ ِﺳﻌﺘِﻬﺎ‪ ,‬و ِﻣﻦ ﺟـﻮ ِر اﻻدﻳـ ِ‬
‫ﺑِﻨﺎء‪ ,‬و ﻫﻮ ﺑﻌ َﺜﻨﺎ ﻟِﻨ ُْﺨ ِﺮج ﻣﻦ ﻳﺸﺎء ﻣﻦ ِﻋ ِ‬
‫َ ْ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ّ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ َ ََ‬
‫ﻋَﺪْ ِل اﻻﺳﻼ ِم‪« 2‬‬

‫ﻣﺬاﻛﺮه رﺳﺘﻢ ﺑﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‬

‫ﺧﺪا ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻳﻦ دﻳﺎر آورده اﺳﺖ و اﻧﮕﻴﺰه آﻣﺪن ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدﻣـﺎﻧﻲ را ﻛـﻪ‬
‫ﺧﺪا ﺑﺨﻮاﻫﺪ از ﺗﻨﮕﻨﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻨﺎي زﻧﺪﮔﻲ و از ﺳﺘﻢ و ﺟﻮر دﻳﺎﻧﺖﻫﺎ ﺑـﻪ ﻋـﺪل و‬
‫داد اﺳﻼم ﺑﻴﺮون ﺑﻴﺎورﻳﻢ« و رﺑﻌﻲ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪» :‬اﮔـﺮ دﻳـﻦ اﺳـﻼم را ﻗﺒـﻮل ﻛﻨﻴـﺪ ﻣـﺎ‬
‫ﻛﺸﻮرﺗﺎن را در اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﮔﺬارﻳﻢ ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﻓـﺮاﻣﻴﻦ ﺧـﺪا در ﻗـﺮآن‪ ،‬ﻛﺸـﻮر‬
‫ﺧﻮدﺗﺎن را ادراه ﻛﻨﻴﺪ‪ 3‬و در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺰﻳﻪ ﺑﻪ اﺳﻼم ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ ﻳﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺎ وارد ﺟﻨﮓ ﺷﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮﻳﻢ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻲروﻳﻢ و اﮔﺮ ﭘﻴﺮوز ﺷـﻮﻳﻢ ﺷـﻤﺎ را از‬
‫ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ آزاد ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد«‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،77‬ص‪ 39‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 436‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1691‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 436‬ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت را ﻧﻘﻞ ﻛـﺮده ﺳـﺖ و اﻟﺒﺪاﻳـﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳـﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ .39‬ﻋﺒـﺎرت رﺳـﺎﺗﺮ و‬
‫ﺷﺎﻣﻞﺗﺮي را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ‪ :‬رﺑﻌﻲ ﮔﻔﺖ ‪» :‬اﷲ اﺑﺘﻌﺜﻨﺎ ﻟﻨﺨﺮج ﻣﻦ ﺷﺎء ﻣﻦ ﻋﺒﺎده اﻟﻌﺒﺎد اﻟﻲ ﻋﺒﺎده اﷲ و ﻣﻦ ﺿـﻴﻖ اﻟـﺪﻧﻴﺎ اﻟـﻲ‬
‫ﺳﻌﺘﻬﺎ‪ ،‬و ﻣﻦ ﺟﻮر اﻻدﻳﺎن اﻟﻲ ﻋﺪل اﻻﺳﻼم«‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.39‬‬

‫‪290‬‬
 ‫ﻟﺤﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻳﺰدﮔﺮد و رﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﭼﻘﺪر ﻓﺮق دارد!!‬
‫رﺳﺘﻢ ﻛﻪ از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ ارﺗﺶ اﻳﺮان اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﺧـﻮﺑﻲ‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ اﺷﺘﻌﺎل داﻳﺮه ﺟﻨﮓ ﺑﻪ زﻳﺎن ﭼﻪ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ و ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻳﺰدﮔـﺮد ﺑﻴﺎﻧـﺎت ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪه‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺳﺮﺳﺮي ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد و ﺑﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪ و ﺑﻠﻮف ﻧﻈﺎﻣﻲ ﭘﺎﺳﺦ رﺑﻌﻲ را ﻧﻤﻲدﻫﺪ و ﺑﻠﻜﻪ‬
‫در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺘﺎﻧﺖ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻪ او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺪﺗﻲ ﻣﺪﻳﺪي او را ﻣﻬﻠﺖ‪ 1‬دﻫﻨـﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ درﺑﺎره ﺟﻨﮓ ﻳﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪن ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﮕﻴﺮد وﻟﻲ رﺑﻌﻲ در ﺟﻮاب ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻃﺒﻖ‬
‫ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲص ﻣﺎ ﺑﻴﺶ از ﺳﻪ روز‪ 2‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ دﺷﻤﻨﻲ ﻣﻬﻠـﺖ ﺑـﺪﻫﻴﻢ‪ ،‬رﺳـﺘﻢ‬
‫ﺧﻴﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮد )رﺑﻌﻲ( اﻳﻦ ﻗﺪر ﻳﻚ دﻧﺪه و ﺳـﺨﺘﮕﻴﺮ ﺑﺎﺷـﺪ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﻃﻲ اﻳﻦ ﭼﻨﺪ روز از ﺳﻌﺪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺬاﻛﺮه ﺑﺎ او ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ وﻟﻲ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻫﻤﺎن ﺣﺮفﻫﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﺑﻌﻲ را ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﻨﻦ و رﺳـﺘﻢ‬
‫ﻳﻘﻴﻦ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺰ ﺟﻨﮓ ﭼﺎره دﻳﮕﺮي ﻧﺪارد و رﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﭘﻴﺎم ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮي رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﻲآﻳﻴﺪ ﻳﺎ ﻣﺎ ﺑﻴﺎﻳﻴﻢ‪3‬؟ ﺳﻌﺪ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﻮﺻﻴﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( و ﻳﺎدآوري ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺗﻠﺦ ﺟﻨﮓ ﻣﺮوﺣﻪ در ﺟﻮاب ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺷﻤﺎ ﺑﻴﺎﻳﻴـﺪ و وﻗﺘـﻲ ﺳـﭙﺎه‬
‫اﻳﺮان ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ از ﭘﻞ ﻋﺒﻮر ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﻞ ﺳﺎﺑﻘﺎًَ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم‬
‫درآﻣﺪه اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻊ ﻋﺒﻮر آنﻫﺎ از اﻳﻦ ﭘﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪ 4‬و رﺳﺘﻢ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎ ﺧﺎك و ﻧﻲ و ﭘﺎﻻنﻫﺎ‬
‫ﺳﺪي را ﺑﺮاي ﻋﺒﻮر ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﻣﻲﺳﺎزد و ﺳﭙﺎه ﻋﻈﻴﻢ و ﺳﻨﮕﻴﻦ اﻳﺮان ﺑـﺮ روي اﻳـﻦ ﺳـﺪ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 38‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.436‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 41‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .468‬اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد را از ﻣﻐﻴﺮه ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 41‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .468‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺑﺮاي ﻋﺒﻮر از ﭘﻞ اﺟﺎزه داد‪.‬‬

‫‪291‬‬
‫ﺧﺎﻛﻲ‪ 1‬از رودﺧﺎﻧﻪ ﻓﺮات ﺑﻪ آن ﺳﻮي رود ﻋﺒﻮر ﻛـﺮده و در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﻣﺴـﺘﻘﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد و ﻟﺤﻈـﺎت ﺣﺴﺎﺳـﻲ ﻓـﺮا رﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ ﺟﻨﮕـﻲ در ﺷـﺮف اﺷـﺘﻌﺎل اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﻳﺰدﮔﺮد در ﻣـﺪاﺋﻦ آن را ﺟﻨـﮓ ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖﺳـﺎز‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ‪ .‬و ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻫﺮ ﭼﻪ در ﺗﻮان داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺮاي ﭘﻴﺮوزي در اﻳﻦ ﺟﻨـﮓ ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻗﺮار دادهاﻧﺪ و در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﺎت ﺣﺴﺎس ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم و ﻧﮕﺎه دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺳـﭙﺎه اﻳـﺮان‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از اﺷﺘﻌﺎل ﺟﻨﮓ ﻛﻤﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ و روﺣﻴﻪ و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺳﺘﺮاﺗﮋي اﻳﻦ دو‬
‫ﺳﭙﺎه را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪:‬‬
‫ﻛﻴﻔﻴﺖ و ﻛﻤﻴﺖ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪1‬ـ آﻣﺎر ﺟﻨﮕﺎوران‪ :‬آﻣﺎر ﺟﻨﮕﺎوران ﻳﻚ ﺻﺪ و ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار‪ 2‬ﻣـﺮد ﺟﻨﮕـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺎزهﺗﺮﻳﻦ اﺳﻠﺤﻪﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮع ﻣﺠﻬﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺎه اﻳﺮان در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ‬
‫و رﺳﺘﻢ ﻓﺮخزاد وزﻳﺮ ﺟﻨﮓ و ﻫﻢ ﻧﺎم ﻗﻬﺮﻣﺎن اﻓﺴﺎﻧﻪاي اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣﻌﺎوﻧـﺖ‬
‫دو اﻫﺮم ﻗﺪرت ﻓﻴﺮوزان و ﺑﻬﻤﻦ ﺳﺮدار ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪ ﺟﻨﮓ ﻣﺮوﺣﻪ و ﺟـﺎﻟﻴﻨﻮس‪ 3‬اﻳـﻦ ﺳـﭙﺎه‬
‫ﻋﻈﻴﻢ را رﻫﺒﺮي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ در ﺟﻠﻮ اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﻋﻈﻴﻢ ﻧﻴﺮوي زرﻫﻲ ارﺗﺶ اﻳﺮان ﻗﺮار دارد ﻛﻪ ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ‬
‫از‪ :‬ﺳﻲ و ﺳﻪ‪ 4‬ﺣﻠﻘﻪ ﻓﻴﻞ ﺳﻔﻴﺪ ﺷـﺎﭘﻮر‪ 1‬در ﺟﻠـﻮ ﻫﻤـﻪ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ و ﻣـﺎﻫﺮﺗﺮﻳﻦ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 41‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .468‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺑﺮاي ﻋﺒﻮر از ﭘﻞ اﺟﺎزه داد‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 38‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.459‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 459‬و ‪ 458‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ ،38‬در اﻳﻦ ﻣﺮﺟﻊ ﻧﺎم ﻣﻬﺮان و ﺑﻨﺪران ﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 38‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 496‬ﻛﻪ ﻫﺠﺪه ﻓﻴﻞ در ﻗﻠﺐ ﺳﭙﺎه و ﻫﺸﺖ ﻓﻴﻞ در ﺟﻨﺎح راﺳﺖ‬
‫و ﻫﻔﺖ ﻓﻴﻞ در ﺟﻨﺎح ﭼﭗ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪292‬‬
‫ﺗﻴﺮاﻧﺪازان زرهﭘﻮش ارﺗﺶ اﻳﺮان ﺑﺮ ﭘﺸﺖ آنﻫﺎ ﺳﻨﮕﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و در ﺣﺎل ﭘﻴﺸﺮوي ﻗـﺎدر‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻗﻠﻌﻪ ﻣﺘﺤﺮك ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﺳﭙﺎه را در ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑـﻪ وﺳـﻂ ﺳـﭙﺎه دﺷـﻤﻦ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﺑﺪون آﺳﻴﺐﭘﺬﻳﺮي ﺣﻤﻼت ﺧﻮد را اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ درﻓﺶ ﻛﺎوﻳﺎﻧﻲ‪ 2‬رﻣﺰ ﻫﻤﻪ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎ و اﺻﻴﻞﺗﺮﻳﻦ ﻳﺎدﮔﺎر ﻣﺠﺪ و ﻋﻈﻤﺖ اﻳـﺮان‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﺮ ﻓﺮاز ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ رﺳﺘﻢ در ﺣﺎل اﻫﺘﺰاز اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه آن ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن‬
‫ﺳﺮود ﻣﻠﻲ اﻳﺮان ﺧﻮن ﻏﻴﺮت و ﺷﺠﺎﻋﺖ را در ﺷـﺎﻫﺮگ ﻫـﺮ ﺳـﺮﺑﺎز اﻳﺮاﻧـﻲ ﺑـﻪ ﺟـﻮش‬
‫ﻣﻲآورد و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻗﺎﻃﺮ ﺑﺎ ﺑﺎرﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ از ﻃﻼ و ﺟﻮاﻫﺮات ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻳﺰدﮔـﺮد در ﻛﻨـﺎر‬
‫ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ در ﺻﻮرت ﭘﻴـﺮوزي ﺳـﭙﺎه اﻳـﺮان ﭼـﻮن ﺳـﭙﺎه دﺷـﻤﻦ‬
‫ﻏﻨﺎﺋﻤﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻧﺼﻴﺐ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﻳﺮان ﺑﺸﻮد ﺑﻪ ﻫﻤـﻪ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﭘﻴﺮوزﻣﻨـﺪ اﻳـﺮان از اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺎرﻫﺎي ﻃﻼ و ﺟﻮاﻫﺮات ﺑﻪ ﺟﺎي ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺟﻨﮕﻲ دﺷﻤﻦ ﺑﺨﺸﻮده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪4‬ـ رﺳﺘﻢ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﺳﭙﺎه اﻫﻤﻴﺖ ﻧﺪاده اﺳﺖ زﻳﺮا ﭘﺸﺖ‬
‫ﺑﻪ رودﺧﺎﻧﻪ ﻓﺮات و رو ﺑﻪ ﻛﻮهﻫﺎ ﺳﭙﺎه ﺧﻮد را ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ زﻳﺮا ﻣﻄﻤﺌﻦ اﺳـﺖ اﻳـﻦ‬
‫ﺳﻴﻞ ﺧﺮوﺷﺎن ﻣﺴﻠﺢ و اﻳﻦ اﻣﻮاج ﭘﻮﻻد و ﻓﻠﺰات ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻧﻴﺮوﻫﺎي زرﻫﻲ ﻓـﻴﻼن ﺟﻨﮕـﻲ‬
‫ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﻮﻧﺪ آﺳﻴﺐﭘﺬﻳﺮ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﻼوه اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﺑﺨﺸـﻲ از ارﺗـﺶ اﻳـﺮان‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ارﺗﺶ ﺟﻬﺎن ﻳﻌﻨﻲ ارﺗﺶ روم دﺳـﺖ و ﭘﻨﺠـﻪ ﻧـﺮم ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ و در ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻣﻨﻈﻢ آن ﭼﻨﺎن ﻣﻬﺎرت و ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت را ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻋـﺮاب از‬
‫آن آﮔﺎﻫﻲ ﻧﺪارﻧﺪ زﻳﺮا آﮔﺎﻫﻲ اﻋﺮاب در ﺣﺪود ﺟﻨﮓﻫﺎي ﭼﺮﻳﻜﻲ و ﻧـﺎﻣﻨﻈﻢ ﺳـﺖ و در‬
‫ﺟﻨﮓ ﻣﻨﻈﻢ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﺷﻜﺴﺖ اﻋﺮاب ﻗﻄﻌﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 482‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.183‬‬

‫‪293‬‬
‫‪5‬ـ ﻳﺰدﮔﺮد از ﺗﺎﻻر اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ در ﻣﺪاﺋﻦ ﺗﺎ ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ رﺳﺘﻢ در ﻗﺎدﺳـﻴﻪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻫﻔﺘﺎد‪ 1‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻧﺼﺐ اﻓﺮاد ﻫـﺮ ﻳـﻚ در ﻓﺎﺻـﻠﻪ ده ﻣﺘـﺮ‪ ،‬ﻳـﻚ ﺧﻄـﺮ‬
‫ﺧﺒﺮﮔﻴﺮي‪ 2‬و ﭘﻴﺎمرﺳﺎﻧﻲ را داﻳﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺷـﺐ و روز ﺑـﺎ ﺳـﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ در ﺣـﺎل‬
‫ﺗﻤﺎس اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ از اوﺿﺎع ﺟﺒﻬﻪ ﺧﺒﺮدار ﮔﺮدﻳﺪه و از اﻳﻦ ﺧﻂ رﺳﺘﻢ و اﻫﺮمﻫـﺎي‬
‫ﻗﺪرت ﺳﭙﺎه و ﺗﻤﺎم ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن را در ﺻﻮرت ﭘﻴﺮوزي ﺑﻪ ﻣﺮاﺣﻢ و ﻋﻄﺎﻳﺎي ﻣﻠﻮﻛﺎﻧﻪ و اﻋﻄﺎي‬
‫ﻣﺪالﻫﺎي ﻃﻼ و زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺠﻠﻞ و ﻣﺮﻓـﻪ ﻧﻮﻳـﺪ ﻣـﻲدﻫـﺪ و ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن و اﻓﺴـﺮان ارﺗـﺶ‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ را ﺑﻪ ﻳﺎد زﻧﺪﮔﻲﻫﺎي رؤﻳﺎﻳﻲ ﻣﻲاﻧﺪازد ﻛﻪ روزﻫـﺎﻳﻲ را در ﻛﻨـﺎر ﮔﻠﺰارﻫـﺎ‪ ،‬و‬
‫ﺷﺐﻫﺎﻳﻲ را در ﭘﺮﺗﻮ ﻣﺎه و ﺗﻸﻟﺆ ﻣﺪالﻫﺎي ﻃـﻼ ﺑـﻪ ﻋـﻴﺶ و ﻋﺸـﺮت و ﻣـﻲﮔﺴـﺎري و‬
‫ﻫﻮﺳﺮاﻧﻲ ﮔﺬراﻧﻴﺪهاﻧﺪ و در ﺻـﻮرت ﭘﻴـﺮوزي در اﻳـﻦ ﺟﻨـﮓ در ﭘﺮﺗـﻮ ﻣـﺮاﺣﻢ ﻣﻠﻮﻛﺎﻧـﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در آﻏﻮش اﻳﻦ آرزوﻫﺎي رﻧﮕﻴﻦ ﺑﺎ ﻛﻢ و ﻛﻴﻒ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﺳـﺮ‬
‫ﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ و ﻛﻤﻴﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪1‬ـ آﻣﺎر ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﻟﺤﻈﺎت آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﻓﻘﻂ ﺑﻴﺴـﺖ ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮ و در روز دوم‬
‫ﺟﻨﮓ ده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل )ﺷﺎم( ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﻣﻠﺤﻖ ﮔﺮدﻳﺪه و ﺟﻤﻌﺎً ﺳﻲ ﻫﺰار‪ 3‬ﻧﻔﺮ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪،‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،122‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﺪاﺋﻦ و ﻗﺎدﺳﻴﻪ را ﺳﻲ ﺗﺎ ﭼﻬﻞ ﻣﻴﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﻌﺠـﻢ اﻟﺒﻠـﺪان ﻳـﺎﻗﻮت‬
‫ﺣﻤﻮي ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻛﻮﻓﻪ و ﻗﺎدﺳﻴﻪ را ﭘﺎﻧﺰده ﻓﺮﺳﺦ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ آن را ‪ 69‬و ﻋﺮض آن را ﺗﻘﺮﻳﺒﺎًَ ‪ 31‬درﺟﻪ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر‬
‫آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،469‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1705‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﻳﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 452‬و ‪ ،453‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 95‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.37‬‬

‫‪294‬‬
 ‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ‬
‫و ﻳﻚ ﻫﺰار و ﭼﻬﺎر ﺻﺪ ﺻﺤﺎﺑﻲ ﻛﻪ در رﻛﺎب رﺳﻮلاﷲ ص ﺑﻪ ﻏﺰوهﻫﺎ رﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‬
‫در اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﺷﺮﻛﺖ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻔﺘﺎد‪ 1‬و ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از آنﻫﺎ از ﺻﺤﺎﺑﻲﻫﺎي ﺑﺪر و ﺳﻲ ﺻﺪ‪ 2‬و‬
‫ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﺻﺤﺎﺑﻲﻫﺎي ﺑﻴﻌﺖ رﺿﻮان‪ 3‬و ﺳﻲ ﺻﺪ ﻧﻔﺮ از ﺻﺤﺎﺑﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ‪ 4‬در‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﻫﻔﺖ ﺻﺪ ﺗﻦ‪ 5‬ﻫﻢ از ﻓﺮزﻧﺪان ﺻﺤﺎﺑﻲﻫﺎي ﺑﺰرﮔﻮار ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﻘﻴﻪ از ﺗﺎﺑﻌﻴﻦ‪ 6‬ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را از ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣـﺖ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ در ﺟﻮار روﺿﻪ رﺳﻮلاﷲص ﺗﺎ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﺷﺶ ﺻﺪ‪ 7‬و دوازده ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‪ ،‬ﺑﻪ وﺳـﻴﻠﻪ‬
‫رﻓﺖ و ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺷﺘﺮ ﺳﻮاران ﺗﻨﺪرو ﺑﻴﺎﺑﺎنﭘﻴﻤﺎ‪ ،‬ﻳﻚ ﺧﻂ ﺧﺒﺮﮔﻴﺮي و ﭘﻴﺎمرﺳﺎﻧﻲ را ﺑﺎ ﺳﺘﺎد‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺷـﺐ و روز ﺑـﺎ ﺳـﻌﺪ ﺑـﻦ وﻗـﺎص‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه‪ ،‬در ﺣﺎل ﺗﻤﺎس اﺳﺖ و ﻣﺮﺗﺐ ﺑﻪ ﺳﻌﺪ و ﺑﻘﻴﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن و ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﺗـﺬﻛﺮ‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﻗﺎدﺳﻴﻪ دروازه ﻋﺒﻮر اﺳﻼم و ﻧﻮر و ﻫﺪاﻳﺖ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ اﻳﺮان و ﺑﻪ ﺗﻤـﺎم‬
‫آﺳﻴﺎ اﺳﺖ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﭘﻴﺮوز ﺷﻮﻳﺪ ﺑﻪ زودي اﻳﺮان و ﺳـﭙﺲ ﺗﻤـﺎم ﻗـﺎره‬
‫آﺳﻴﺎ را ﺑﻪ زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم در ﻣﻲآورﻳﺪ و در اﻳﻦ راه ﭼﻪ ﺷﻬﻴﺪ ﺑﺸﻮﻳﺪ و ﭼﻪ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻳﻨـﺪ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﻳﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 452‬و ‪ ،453‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 95‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.37‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻴﻦ ﻗﺎدﺳﻴﻪ و ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﻫﺠﺪه ﻣﻨﺰل ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺴﺎب اﻳﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻳﻚ ﺻـﺪ و ﭼﻬـﻞ و‬
‫ﭼﻬﺎر ﻓﺮﺳﺦ ﻳﺎ ﻫﺸﺖ ﺻﺪ و ﺷﺼﺖ و ﭼﻬﺎر ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪295‬‬
‫ﻃﺒﻖ وﻋﺪهﻫﺎي ﺗﺨﻠﻒﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻪ رﺿﺎي ﺧﺪا و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص و ﺑﻬﺸـﺖ ﺟﺎوداﻧـﻪ ﻧﺎﺋـﻞ‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺷﺪ و ﺳﻌﻲ ﻛﻨﻴﺪ در ﺗﻤﺎم ﺳـﺎﻋﺎت ﺷـﺐ و روز ﺗـﺮﻧﻢ آﻳـﻪﻫـﺎي ﺟﻬـﺎد و ﻧـﺪاي‬
‫وﻋﺪهﻫﺎي ﺗﺨﻠﻒﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺧﺪا ﺑﺮ زﺑﺎن ﻗﺎرﻳﺎن ﻗﺮآن در ﻓﻀﺎي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻃﻨﻴﻦاﻧﺪاز ﮔﺮدد«‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي ﺣﻖ ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻞ و ﺑـﻪ ﭘﻴـﺮوزي‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮ ﺳﭙﺎه ﻣﻐﺮور اﻳﺮان اﻳﻤﺎن ﻛﺎﻣﻞ دارد ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻃﺒـﻖ ﻓﺮﻣـﺎن ﺧـﺪا و روش‬
‫رﺳﻮل اﷲص از ﻫﺮ ﻧﻮع ﻣﺤﻜـﻢﻛـﺎري و اﺳـﺘﻔﺎده از وﺳـﺎﺋﻞ ﭘﻴـﺮوزي و ﺑـﻪ ﻛـﺎرﮔﻴﺮي‬
‫ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﭘﻴﺎم ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ و ﭼﻨـﺪ روز ﻗﺒـﻞ از آﻏـﺎز‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻘﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﻨﮓ ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﺮاي او‪ 1‬ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‬
‫اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﻃﻮري ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﭙﺎه ﺗﭙﻪﻫﺎ و ﻛﻮهﻫﺎي ﻣﺮﺗﻔﻌـﻲ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و در اﻳﻦ ﺳﻮي ﻓﺮات ﻣﺴﺘﻘﺮ و ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ در داﻣﻦ ﻫﻤﺎن ﻛﻮهﻫﺎ و ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﻓـﺮات‬
‫و ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﻟﺤﻈﺎت آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ‬
‫و در روز آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺳﻌﺪ دﺳﺘﻮر رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺑﺎ ﻳـﻚ ﺷـﻜﻞ‬
‫اﺑﺘﻜﺎري و ﺑﻲﺳﺎﺑﻘﻪ و ﺑﺎ ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻳﮕﺎنﻫﺎي ده دﻫﻲ و ﮔﻤﺎﺷـﺘﻦ )ﻋﺮﻳـﻒ = ﺳﺮدﺳـﺘﻪ( و‬
‫)ﻗﺎﻳﺪ = ﺳﺮﻫﻨﮓ( و )ﻛﺘﻴﺐ = ﺳﺮﻟﺸﻜﺮ( ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ 2‬و اﻃﺒﺎ و ﺟﺮاﺣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣـﺪواي‬
‫زﺧﻤﻲﻫﺎي ﺟﻨﮓ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻲ از ﭘﺮﺳـﺘﺎران و ﻣـﺄﻣﻮرﻳﻦ ﺣﻔـﻆ ﺑﻬﺪاﺷـﺖ‬
‫ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﺟﺒﻬﻪ و ﺑﻪ ﻣﺤﻞ اﻣﻨﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ در روزﻫﺎي ﺟﻨﮓ و ﺑﻪ ﻫﻨﮕـﺎم اﻧﺘﻘـﺎل‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ ،37‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 118‬و ص‪ ،120‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬در ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻔﺤﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻛﻪ‬
‫ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در زﻣﺎن ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ اﻳﻦ اﻣﺎﻛﻦ را دﻳﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،452‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،1640‬اﺳﺘﺎد ﻣﺤﻤﻮد ﻋﻘﺎد در )ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﺳﭙﺎه را ﺑﺮاﺳﺎس ده دﻫﻲ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪296‬‬
‫زﺧﻤﻲﻫﺎ ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﺟﺒﻬﻪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ و در ﺣﺎﻟﺘﻲ از اﻣﻨﻴـﺖ ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ زﺧﻤـﻲﻫـﺎ را ﻣـﺪاوا و‬
‫ﺑﻬﺪاﺷﺖ‪ 1‬ﺳﭙﺎه را ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ اﻳﻦ دو ﺳـﭙﺎه ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻛﻴﻔﻴـﺖ و ﻛﻤﻴـﺖ و روﺣﻴـﻪﻫـﺎي‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت در ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ اﺳﺖ و ﺑـﻪ دﺳـﺘﻮر‬
‫ﺳﻌﺪ ﻗﺎرﻳﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ و ﻫﻢﺻﺪا ﺳﻮره‪ 2‬اﻧﻔﺎل را‪ ،‬ﻛﻪ ﺣﺎوي آﻳﻪﻫﺎي ﺟﻬﺎد اﺳﺖ‬
‫ﺗﻼوت ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺗﺮﻧﻢ آﻳﻪﻫﺎي ﺟﻬﺎد ﺷﻮر و اﺣﺴﺎس ﻋﺠﻴﺒﻲ را در ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺑـﺮاي‬
‫ﺷﻬﺎدت در راه ﺧﺪا اﻳﺠﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺑﻲﺻﺒﺮاﻧﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫اﻣﺎ ﺳﻌﺪ دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ادا ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻋﻤﻮﻣﺎً ﭘﻴﻮﻧـﺪ ﺧـﻮد را از‬
‫راه ﻧﻤﺎز و راز و ﻧﻴﺎز ﺑﺎ ﺧﺪا ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖ وﺿﻮ و ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻣﻴﺜﺎق ﺑـﺎ ﺧـﺪا و در‬
‫زﻳﺮ ﺗﺮﻧﻢ آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻨﺪ‪ 3‬ﭘﺲ از اداي ﻧﻤـﺎز ﺳـﻌﺪ ﺧﻄـﺎب ﺑـﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻳﻚ ﺑﺎر ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻢ اﷲ اﻛﺒﺮ‪ 4‬در ﭘﺎﺳﺦ ﻳﻚ ﺻﺪا ﺗﻜﺒﻴﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﺑـﺎر دوم ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻜﺒﻴﺮ ﮔﻔﺘﻢ ﻋﻤﻮﻣﺎً اﺳﻠﺤﻪﻫﺎ را ﺑﺮدارﻳﺪ و ﺑﺎر ﺳﻮم ﻛﻪ ﺗﻜﺒﻴﺮ ﮔﻔﺘﻢ دﻻوران ﭘﻴﺸﺘﺎز دﻳﮕـﺮان‬
‫را ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺑﺎر ﭼﻬﺎرم ﻛﻪ ﺗﻜﺒﻴﺮ ﮔﻔﺘﻢ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻴﺪ اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﺧﺮوش‬
‫اﷲ اﻛﺒﺮ در ﻣﺮﺗﺒﻪ اول ﺑﻪ ﮔﻮش ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه اﻳﺮان رﺳﻴﺪ ﺑﻪ ﺣـﺪي وﺣﺸـﺖزده ﺷـﺪﻧﺪ‬
‫ﻧﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﺗﻜﺒﻴﺮ ﭼﻬﺎرم ﺑﺮﺳﺪ و ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺪﻫﺪ و ﻗﺒﻞ از ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم ﺣﻤﻠـﻪ را‬
‫آﻏﺎز ﻛﺮدﻧﺪ‪ 5‬اول ﺳﺘﻮن زرﻫﻲ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﻓﻴﻼن ﺟﻨﮕﻲ و ﺳـﭙﺲ ﺑﻘﻴـﻪ ﺟﻨﮕـﺎوران و‬

‫‪1‬ـ ذﻳﻞ ﻛﺘﺎب )زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ( ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ ،108‬در ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ و ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒـﺮي ﻓﻘـﻂ از ﭘﺮﺳـﺘﺎران زن در‬
‫ﭘﺸﺖ ﺟﺒﻬﻪ ﺑﺤﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،470‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1711‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،470‬در اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 43‬ﺣﻤﻠﻪ را ﺑﻌﺪ از ﺗﻜﺒﻴﺮ ﭼﻬـﺎرم و از ﻃـﺮف ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ و در ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1712‬ﺣﻤﻠﻪ را ﺑﻌﺪ از ﺗﻜﺒﻴﺮ ﺳﻮم از ﻃﺮف ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻧﻮﺷﺘﻪ‪.‬‬

‫‪297‬‬
‫ﺳﻴﻞ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﻳﺮان ﺑﻪ ﻣﻴﺪان رﻳﺨﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و از ﻫﻤـﻴﻦ ﻟﺤﻈـﻪ ﺗـﺎ‬
‫ﭼﻬﺎر روز آﺗﺶ ﺟﻨﮓ در ﻗﻠﺐ ﻗﺎدﺳﻴﻪ زﺑﺎﻧـﻪ ﻛﺸـﻴﺪ و دروازهﻫـﺎي ﺑﻬﺸـﺖ ﺑـﺮاي ورود‬
‫ﺷﻬﺪاء اﺳﻼم و دروازهﻫﺎي ﺟﻬﻨﻢ ﺑﺮاي ورود آﺗﺶﭘﺮﺳﺘﺎن ﺑﺎز ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ«‪.‬‬
‫در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ زور ﺟﻨﮓ ﻛﻪ )اَر‪‬ﻣﺎثْ‪ (1‬ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي زرﻫﻲ ﺳﭙﺎه اﻳـﺮان و ﺣﻠﻘـﻪ‬
‫ﻓﻴﻞ ﺟﻨﮕﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺳﺮﺳﺎمآوري دارﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺐﻫﺎي ﻧﺠﻴﺐ ﻋﺮﺑﻲ از اﻳﻦ ﻫﻴﻮﻻي ﻏﻮلﭘﻴﻜﺮ و‬
‫ﻧﺎﻣﺄﻧﻮس رم و ﻛﻤﺎﻧﺪاران زرهﭘﻮش اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ آن ﻫﺎ ﻣﺮﺗﺐ ﺑـﺮ روي ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫اﺳﻼم ﺗﻴﺮاﻧﺪازي ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬و )ﺟـﺎﻟﻴﻨﻮس( و )اﺑﺮوﻣﻨـﺪ( ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن ﺳـﺘﻮن زرﻫـﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﻳﻦ ﺳﺘﻮن ﻋﺎﻟﻲﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ را ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‬
‫روز اول ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ )ارﻣﺎث(‬
‫و در ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﺻـﻔﻮف ﻣـﻨﻈﻢ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم را ﺑﻬـﻢ ﻣـﻲزﻧﻨـﺪ و‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﻳﺮان در ﺳﺎﻳﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻴﺮوي زرﻫﻲ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻧﻔﻮذ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ 2‬و‬
‫ﻓﻘﻂ از ﻗﺒﻴﻠﻪ اﺳﺪ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻧﻔﺮ‪ 3‬را ﺑﻪ درﺟﻪ ﺷﻬﺎدت ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ و در ﺳﺎﻋﺖﻫـﺎي آﺧـﺮ روز‬
‫ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺘﻪاي از ﺟﻨﮕﺎوران ﺳﭙﺎه اﺳﻼم دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻗـﺪرت رزﻣـﻲ ﺧـﻮد را در‬
‫اﻧﻬﺪام ﻧﻴﺮوي زرﻫﻲ ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻛﻨﻴﺪ‪ 4‬و ﺳﻌﺪ ﺷﺨﺼﺎً در ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ اﻳـﻦ دﺳـﺘﻪ از‬
‫ﺟﻨﮕﺎوران ﺑﻲﺑﺎﻛﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ﻓﻴﻞ ﺟﻨﮕـﻲ ﺣﻤﻠـﻪ ﻛـﺮده و ﺑـﺎ ﻫﻤﻜـﺎري آنﻫـﺎ ﺑﻨـﺪ و‬

‫‪1‬ـ ارﻣﺎث ﺑﺮ وزن اﺷﺠﺎر ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن ﻧﺎم ﻣﺤﻞ ﺟﻨﮓ ﺑﻮده وﻟﻲ ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ راﺿﻲ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ و آن را‬
‫ﻓﻘﻂ اﺳﻢ روز اول ﺟﻨﮓ ﻣﻲداﻧﻨﺪ )ﻫﻴﻜﻞ(‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،174‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1713‬و ص ‪.1714‬‬
‫‪3‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1715‬‬
‫‪4‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1713‬و ص ‪ 1714‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.471‬‬

‫‪298‬‬
‫رﻳﺴﻤﺎن ﺗﺨﺖﻫﺎي ﻓﻴﻼن را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﭘﺎره ﻛﺮده‪ 1‬و ﺗﻴﺮاﻧـﺪازان و ﻧﻴـﺰهﺑـﺎزان اﻳـﺮان را از‬
‫ﭘﺸﺖ ﻓﻴﻞﻫﺎ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و در ﻃﻨﻴﻦ اﷲ اﻛﺒﺮ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪه و ﻓﻴﻞﻫـﺎ را از‬
‫زﻣﻴﻦ ﺑﻪ در ﺑﺮدﻧﺪ‪ 2‬و ﺷﻜﺴﺖ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻨـﮓ را ﺟﺒـﺮان ﻧﻤـﻮده و ﺑـﺎ ﻛﺸـﺘﻦ‬
‫ﺟﻤﻌﻲ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﻳﺮان ﻳﻚ ﭘﻴﺮوزي ﻧﺴﺒﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﺐ ﻓﺮا رﺳﻴﺪه و دو‬
‫ﺳﭙﺎه از ﻫﻢ ﺟﺪا و ﺑﻪ ﻗﺮارﮔﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫روز دوم ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ )اَﻏﻮاث(‬
‫روز دوم ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻛﻪ )اَﻏﻮاث( ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ در ﻛﻠﻪ ﺳﺤﺮ ﻧﻴﺮوي اﻣـﺪاي اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻗﺎدﺳﻴﻪ رﺳﻴﺪ‪ 3‬اﻳﻦ ﻧﻴﺮوي ده ﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل )ﺷﺎم( ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق )ﻋﺮاق( ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ ﻗﻌﻘـﺎع ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﮔﺮﻳـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻌﻘﺎع اﻳﻦ ﻧﻴﺮوي ﺗﺎزه ﻧﻔﺲ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﻠﺴﻞ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﺻـﺪ ﻧﻔـﺮي‬
‫ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﻴﺪان دﻳﺪ ﭼﺸﻢﻫﺎ در ﻓﺎﺻﻠﻪ آنﻫﺎ ﺑﻮد وارد ﺻﺤﻨﻪ ﻧﻤﻮد‪ 4‬ﺗﺎ دﺷﻤﻦ ﺗﺼﻮر ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺳﭙﺎه ﺑﻲﺷﻤﺎر ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم آﻣﺪه اﺳﺖ و روﺣﻴﻪ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺗﻀـﻌﻴﻒ ﮔـﺮدد‬
‫ﻗﻌﻘﺎع در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻟﺤﻈﺎت ﻛﺎرزار ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﺒـﺎرزﻃﻠﺒﻲ ﺷﺨﺼـﺎً ﺑـﻪ ﻣﻴـﺪان ﺷـﺘﺎﻓﺖ‪ 5‬و‬
‫)ﻓﻴﺮوزان و ﺑﻨﺪوان دو ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺷﺠﺎع و ﻛﺎرﻛﺸﺘﻪ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان( ﺑﻪ ﻣﻴﺪان آﻣﺪﻧﺪ و ﻗﻌﻘـﺎع ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﻜﺎري )ﺣﺎرث( ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و ﺑﻌﺪ از ﻣـﺪﺗﻲ زد و ﺧـﻮرد و زورآزﻣـﺎﻳﻲ ﻗﻌﻘـﺎع‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1713‬و ص ‪ 1714‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.471‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1717‬و ‪ 1718‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 473‬و‪.474‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪299‬‬
‫ﻓﻴﺮوزان را و ﺣﺎرث ﺑﻨﺪوان را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪ 1‬و ﺑﺎ ﺷﻌﺎر ﻗﻌﻘﺎع‪» :‬اي ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺳـﭙﺎه‬
‫ﻛﻔﺮ را درو ﻛﻨﻴﺪ!‪ «2‬ﺣﻤﻠﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ آﻏﺎز ﻣﻲﮔﺮدد و ﺗﺎ ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب اداﻣـﻪ ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ و در‬
‫ﺗﻤﺎم ﺳﺎﻋﺎت اﺑﺘﻜﺎر ﻋﻤﻞ در دﺳﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم اﺳﺖ زﻳﺮا در اﻳـﻦ روز از ﻧﻴـﺮوي زرﻫـﻲ‬
‫اﻳﺮان اﺛﺮي ﻧﻴﺴﺖ و ﭘﺎﻻنﻫﺎي ﻓﻴﻼن ﺟﻨﮕﻲ ﻛﻪ روز ﺳﺎﺑﻖ ﭘـﺎره ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻫﻨـﻮز ﻣﺮﻣـﺖ‬
‫‪3‬‬
‫ﻧﮕﺮدﻳﺪهاﻧﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻤﻮزادﮔﺎن ﻗﻌﻘﺎع ﻛﺎرواﻧﻲ از ﺷﺘﺮﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ را ده ده ﻗﻄﺎر ﻛﺮده‬
‫و ﺑﺮ روي ﺟﻬﺎزﻫﺎي آن ﻫﺎ ﻣﺘﺮﺳﻚﻫﺎﻳﻲ را ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ و زﻳﺮ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺳـﺘﻮنﻫـﺎي ﺳـﻮاره‬
‫ﻧﻈﺎم‪ ،‬اﻳﻦ ﺟﺎﻧﻮران ﻋﺠﻴﺐاﻟﺨﻠﻘﻪ را ﺑﻪ ﻣﻴـﺪان ﻣـﻲرﻳﺰﻧـﺪ و اﺳـﺐﻫـﺎي ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن اﻳـﺮان‬
‫وﺣﺸﺖزده از آن ﻫﺎ رم ﻛﺮده و از ﻣﻴﺪان ﻣﻲﮔﺮﻳﺰﻧﺪ و ﻫﻤﺎن ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻲ ﻛـﻪ ﺳـﭙﺎه اﻳـﺮان در‬
‫روز ﺳﺎﺑﻖ )ارﻣﺎث( از ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ﻓﻴﻞ ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﻫﻤـﻴﻦ روز‬
‫)اﻏﻮاث( از ﻗﻄﺎر ﺷﺘﺮان ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﺗﺎ آن ﺟـﺎ ﻛـﻪ اواﺧـﺮ روز ﺑـﺮق ﺷﻤﺸـﻴﺮ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم از ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺮ ﺧﺮﮔﺎه رﺳﺘﻢ و ﻣﻘﺮ ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه ﻣﻲﺗﺎﺑﺪ و ﻳـﻚ ﻧﻔـﺮ‬
‫‪4‬‬
‫ﺑﻨﻲ ﺗﻤﻴﻢ ﺑﻪ رﺳﺘﻢ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ وﻟﻲ اﻓﺮاد ﮔﺎرد ﻣﺤﺎﻓﻆ رﺳﺘﻢ او را ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻣﻲ رﺳﺎﻧﻨﺪ‬
‫و در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺷﺐ اﻳﻦ دو ﺳﭙﺎه را ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﺘﻔﺎوت دو ﺳﭙﺎه ﺑﺎ ﻣﻘﺘﻮﻟﻴﻦ و زﺧﻤﻲﻫﺎ‬
‫آﻣﺎر ﺷﻬﺪا و ﻣﺠﺮوﺣﻴﻦ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را در اﻳﻦ روز ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ دو ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮ‪ 5‬ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﺷﻬﺪا را ﺑﺎ اﺣﺘﺮام و ﻣﺮاﺳﻢ ﺧﺎص اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده و زﺧﻤﻲﻫﺎ را ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻣﺪاوا و‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1717‬و ‪ 1718‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 473‬و‪.474‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1718‬و ‪ 1719‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.474‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،140‬ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.130‬‬

‫‪300‬‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺎري در ﭘﺸﺖ ﺟﺒﻬﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ اﻃﺒﺎ و ﭘﺮﺳﺘﺎران ﺑﺮدﻧﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ آﻣﺎر ﻛﺸﺘﻪﻫﺎي ﺳـﭙﺎه‬
‫اﻳﺮان در اﻳﻦ روز ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ‪ 1‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻏﺮور ﻛﺎذب ﻳﺎ روش ﻣﻌﻤﻮل ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫اﻳﻦ ده ﻫﺰار ﻻﺷﻪ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻤﺎن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم و ﺳﭙﺎه اﻳﺮان در ﻣﻴﺪان ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻛـﻪ‬
‫در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻘﻮﻳﺖ روﺣﻴﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ اﺳﺒﺎب ﺗﻀﻌﻴﻒ روﺣﻴـﻪ ﺳـﭙﺎه‬
‫اﻳﺮان ﻫﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪.2‬‬
‫روز ﺳﻮم ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ )ﻋ‪‬ﻤﺎس(‬
‫در ﺳﭙﻴﺪه روز ﺳﻮم ﺟﻨﮓ )ﻋ‪‬ﻤﺎس(‪ ،‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﺪادي از‬
‫ﭘﺸﺖ ﻛﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻴﻞآﺳﺎ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﻠﺴﻞ و ﺑﻲﺷﻤﺎر ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﻠﺤﻖ ﻣﻲﮔﺮدﻧـﺪ‪ ،‬و‬
‫از ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ وﺿﻊ روﺣﻴﻪ آن ﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﮔﺮدﻳﺪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬
‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺣﺘﻲ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻫﻢ ﺑﺮ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم اﺿﺎﻓﻪ ﻧﮕﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻠﻜﻪ اﻳﻦ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺟﻨﮕﻲ‬
‫و ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻗﻌﻘﺎع اﺳﺖ ﻛﻪ در دل ﺷﺐ ده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﻛﻮهﻫـﺎ‬
‫ﺑﺮده و در ﺳﭙﻴﺪه ﺳﺤﺮ آنﻫﺎ را ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪه‪ 3‬اﺳﺖ ﺗﺎ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺗﺼﻮر ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي‬
‫ﺑﻲﺷﻤﺎر و ﺗﺎزهﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم آﻣﺪه اﺳﺖ و روﺣﻴﻪاش ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﮔﺮدد اﻣﺎ‬
‫در ﺷﺐ و روز ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻮن ﻧﻴﺮوﻫﺎي زرﻫﻲ ﻓﻴﻼن ﺟﻨﮕﻲ ﻣﺮﻣﺖ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﮔﺮدﻳﺪهاﻧﺪ‬
‫و ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺑﺎ ﻳﻚ روﺣﻴﻪ ﻋﺎﻟﻲ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻧﻴﺮوﻫﺎي زرﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﻣـﻲﺷـﺘﺎﺑﻨﺪ و ﻫﺠـﻮم‬
‫اﻳﻦ ﺟﺎﻧﻮران رﻋﺐآور و آﺳﻴﺐﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻓﻴﻼن ﺟﻨﮕﻲ در آﻏﺎز اﻣﺮ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم را ﭘﺮاﻛﻨـﺪه‬
‫ﻧﻤﻮده و دﭼﺎر ﺗﻠﻔﺎت ﻣﻬﻤﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ ﻏﻠﺒﻪ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﻧﺎﮔﺎه ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،140‬ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.130‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،477‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1725‬و ‪ ،1724‬ﻫﻴﻜﻞ در اﻟﻔﺎروق اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت را ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1725‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.477‬‬

‫‪301‬‬
‫ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم )ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص( ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه دوم و ﺳﻮم )ﻗﻌﻘـﺎع‪ ،1‬و ﻋﺎﺻـﻢ( دﺳـﺘﻮر‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﻴﻞ ﺳﻔﻴﺪ ﺷﺎﭘﻮر‪ ،2‬و )ﺣ‪‬ﻤ‪‬ﺎل و زِﺑﻴﻞ( ﺑﻪ ﻓﻴﻞ اَﺟ‪‬ﺮَب‪ 3‬ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ اﻳﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﺟﻨﮓ ﺳﺮداران اﺳﻼم ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي زرﻫﻲ ﻓﻴﻼن ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﺷﺪت آﻏﺎز ﻣﻲﮔﺮدد ﻗﻌﻘـﺎع‬
‫و ﻋﺎﺻﻢ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺻﻼﺑﺖ و ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻓﻴﻞ ﺳﻔﻴﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮده و ﻧﻮك ﻧﻴﺰهﻫـﺎي ﺧـﻮد را‬
‫در ﻣﺤﻞ آﺳﻴﺐﭘﺬﻳﺮ ﻓﻴﻞ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﭼﺸﻤﺎن او ﻓﺮو ﺑﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ آن ﺑﻪ ﺣﺪي اﺣﺴـﺎس درد‬
‫و ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮ زﻣﻴﻦ زد و ﺧﺮﻃﻮﻣﺶ ﺳﺴﺖ و آوﻳﺰان ﮔﺮدﻳـﺪ و ﻗﻌﻘـﺎع ﺑـﺎ‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮ او را ﻛﺸﺖ‪ 4‬و ﺣﻤﺎل و زﺑﻴﻞ ﻧﻴﺰ ﻓﻴﻞ اﺟﺮب را ﺑﻪ ﺷﺪت زﺧﻤﻲ ﻛﺮده ه از ﺷـﺪت‬
‫درد ﺧﻮد را در ﮔﻮدال ﻋﺘﻴﻖ اﻧﺪاﺧﺖ‪ 5‬و ﻓﻴﻞ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او در آن ﮔـﻮدال اﻓﺘـﺎد و‬
‫ﺳﺮﻧﺸﻴﻨﺎن آنﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ اﻓﺘﺎده و ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﺮداران اﺳﻼم ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳـﻴﺪﻧﺪ‪ 6‬و ﺻـﻔﻮف‬
‫ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺑﻬﻢ ﺧﻮرد و ﺗﻠﻔﺎﺗﻲ ﻫﻢ دادﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ در ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي آﺧﺮ روز ﺷﻜﺴـﺖ‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در اول روز ﺟﺒﺮان ﮔﺮدﻳﺪ و دو ﺳﭙﺎه ﻧﻪ ﻏﺎﻟﺐ و ﻧـﻪ ﻣﻐﻠـﻮب و در‬
‫وﺿﻊ ﻣﺴﺎوي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺗـﺎرﻳﻜﻲ ﺷـﺐ آنﻫـﺎ را ﻧﺎﺧﻮاﺳـﺘﻪ از‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻧﻤﻮد‪،‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 478‬و ‪ ،479‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1729‬و ‪.1730‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ ،479‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1729‬و ‪.1730‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪302‬‬
 ‫)ﻟَﻴﻠَﻪ‪ ‬اﻟﻬ‪‬ﺮﻳﺮ( ﺷﺐ ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻪ ﻫﺮﻳﺮ‬
‫و ﺷﺐ ﻣﻌﺮوف )ﻫ‪‬ﺮﻳﺮ‪ (1‬ﻓﺮا رﺳﻴﺪ در اﻳﻦ ﺷﺐ آه و ﻧﺎﻟﻪﻫﺎي ﺣﺰناﻧﮕﻴﺰ ﻣﺠـﺮوﺣﻴﻦ‬
‫ﺟﻨﮕﻲ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ زوزه و ﻓﺮﻳﺎد ﺷﻐﺎلﻫﺎ و ﮔﺮگﻫﺎي دﺷﺖ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻻﺷﻪﻫـﺎي‬
‫ﺑﻪ زﻣﻴﻦ اﻓﺘﺎده ﺳﭙﺎه اﻳﺮان از ﭘﺸﺖ ﻛﻮهﻫﺎ و از ﺟﺎﻫﺎي دور ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣﺤـﻞ آﻣـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫آﺳﻤﺎن و دﺷﺖ ﻗﺎدﺳﻴﻪ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻫﺮ دو ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﺣﺪي ﺧﺴﺘﻪ و ﻛﻮﻓﺘـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ در‬
‫ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺳﺮوﺻﺪاﻫﺎ درﺻﺪد اﺳﺘﺮاﺣﺖ و رﻓﻊ ﺧﺴﺘﮕﻲ و ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ ﺧﻮاب ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ در اﻳﻦ ﺷﺐ وﻗﺎﻳﻌﻲ رخ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻓﺮاد دو ﺳﭙﺎه ﺧﺴﺘﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺣﺘـﻲ‬
‫ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ ﻫﻢ ﭼﺸﻢ ﺑﺮ ﻫﻢ ﻧﻬﺪ و اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻛﻨـﺪ‪ 2‬و اﻳـﻦ اﺗﻔﺎﻗـﺎت ﻋﻤﻮﻣـﺎً از اﻳـﻦ ﻧﻘﻄـﻪ‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲوﻗﺎص ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ اﻃﻤﻴﻨـﺎن از‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان در اﻳﻦ ﺷﺐ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه او ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺧـﻮد را ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺤﻞ اﺳﺘﻘﺮار ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ‪ 3‬و دﻳﺪﺑﺎﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﻣﺸﺎﻫﺪه آنﻫﺎ از دور‪ ،‬ﺳﺮ‬
‫و ﺻﺪاﻳﻲ را راه ﻣﻲاﻧﺪازﻧﺪ‪ ،‬و ﻗﻌﻘﺎع ﻛﻪ از ﻣﺎﺟﺮا ﺑﻲﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻴﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑـﺪون ﺗﻤـﺎس ﺑـﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﻛـﻞ )ﺳـﻌﺪ( ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﻳـﺮان را ﻣـﻲدﻫـﺪ و ﺑﻌـﺪ از ﻗﻌﻘـﺎع‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن دﻳﮕﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺣﻤﻠﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ آﻏﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪ 4‬و در دل اﻳﻦ ﺷـﺐ‬
‫ﺗﺎرﻳﻚ آﺗﺶ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻫﺮ ﭼﻪ ﺗﻤﺎمﺗﺮ ﻣﺸﺘﻌﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و ﺳﻌﺪ در ﺣﺎل ﻧﻤـﺎز و راز‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1731‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 479‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.115‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣـﻞ‪ ،‬اﺑـﻦ اﺛﻴـﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 479‬و ‪ 480‬و ﺗـﺎرﻳﺦ ﻃﺒـﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1731‬و ‪ 1735‬و ‪ 1737‬و اﻟﻔﺘﻮﺣـﺎت اﻻﺳـﻼﻣﻴﻪ‪،‬‬
‫ص‪.115‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪303‬‬
‫و ﻧﻴﺎز ﺑﺎ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه از ﺧﺪا ﻣﻐﻔﺮت و آﻣﺮزش ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ‪ 1‬ﻛﻪ ﺑﺪون دﺳـﺘﻮر‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺣﻤﻠﻪ را آﻏﺎز ﻛﺮدهاﻧﺪ و از ﺧﺪا ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ آن ﻫﺎ را ﭘﻴﺮوز ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺻـﺪاي‬
‫اﺻﻄﻜﺎك ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﻧﻴﺰهﻫﺎ و زرهﻫﺎ و ﺑﻜﺘﺮﻫﺎ و ﭼﻬﺎرآﻳﻨﻪﻫﺎ و ﺑﻘﻴﻪ ﻓﻠﺰات دﻓﺎﻋﻲ‪ ،‬آﻣﻴﺨﺘﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻧﻮاي ﮔﺮم و ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺗﻼوت آﻳﻪﻫﺎي ﺟﻬﺎد‪ ،‬و در ﻛﻨﺎر ﺻﺪاي ﺣﻤﺎﺳﻪﻫـﺎي ﻣﻠـﻲ و ﻧﻌـﺮه‬
‫‪2‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎي دﻻور ﺳﭙﺎه اﻳﺮان در ﺗﻤﺎم ﺳﺎﻋﺎت ﺷﺐ در ﻓﻀﺎي دﺷﺖ ﻗﺎدﺳـﻴﻪ ﻃﻨـﻴﻦاﻧـﺪاز‬
‫اﺳﺖ و از آﻣﺎر ﺗﻠﻔﺎت ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺧﺒﺮي ﻧﻴﺴﺖ اﻣﺎ در ﻛﻠﻪ ﺳﺤﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳـﻌﺪ رﺟﺰﻫـﺎي‬
‫ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه و ﺑﻪ وﻳﮋه رﺟﺰﻫﺎي ﻗﻌﻘﺎع را ﻣﻲﺷﻨﻮد ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻣـﻲﮔـﺮدد ﻛـﻪ‬
‫ﻏﻠﺒﻪ و ﭘﻴﺮوزي ﻧﻬﺎﺋﻲ ﺑﺮاي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ‪.3‬‬
‫در آﻏﺎز روز ﭼﻬﺎرم ﺟﻨﮓ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﺳﭙﺎه در ﺗﻤﺎم ﺳﺎﻋﺎت ﺷﺐ ﺳـﺮﮔﺮم‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺷﺪت ﺧﺴﺘﻪ و ﻛﻮﻓﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه ﻗﻌﻘﺎع‪ 4‬در ﻣﻴﺎن ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﺗﻨـﺪي ﻓﺮﻳـﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﺸﺪ‪» :‬اي ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻓﺪاﻛﺎر اﺳﻼم! از ﺷﻤﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻓﻘﻂ ﻳـﻚ ﺳـﺎﻋﺖ دﻳﮕـﺮ ﺻـﺒﺮ و‬
‫ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ را از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دﻫﻴﺪ و ﺑﺎ ﻣﻦ ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳـﭙﺎه اﻳـﺮان‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻴﻢ و ﭘﻴـﺮوزي ﻧﻬـﺎﻳﻲ را ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﺑﻴـﺎورﻳﻢ« ﺳـﺮداران ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ او را ﻗﺒﻮل ﻛﺮده‪ 5‬و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ آﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 480‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1735‬و ‪ 1736‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.116‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 481‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.116‬‬
‫‪5‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1738‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 481‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت‪ ،‬ص‪.116‬‬

‫‪304‬‬
 ‫آﺧﺮﻳﻦ روز ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ‬
‫و ﺗﺎ ﻧﺰدﻳﻜﻲ وﻗﺖ ﻇﻬﺮ‪ 1‬ﺑﺪون وﻗﻔﻪ ﻣﺒﺎرزه و ﺟﻨﮓ و ﻛﺸﺘﺎر اداﻣﻪ ﭘﻴﺪا ﻛـﺮد و ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﺮ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم ﻇـﺎﻫﺮ ﮔﺸـﺘﻪ ﺑـﻮد )ﻓﻴـﺮوزان‪ 2‬و ﻫﺮﻣـﺰان( در رأس‬
‫ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه ﺧﻮﻳﺶ از ﺻﺤﻨﻪ ﺟﻨﮓ ﻓﺮار ﻛﺮده و ﻗﻠﺐ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬و در‬
‫اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺻﺮﺻﺮ ﺑﻪ ﺗﻨﺪي ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺗﺨﺖ رﺳﺘﻢ را از ﺟﺎ ﻛﻨﺪ و در ﺧﻨﺪق اﻧـﺪاﺧﺖ و‬
‫ﻗﻌﻘﺎع ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﭼﻨﺪ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﺨﺖ رﺳﺎﻧﻴﺪ اﻣﺎ رﺳﺘﻢ ﺑﻌﺪ از ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ ﺻﺮﺻﺮ از‬
‫ﺗﺨﺖ ﻓﺮود آﻣﺪه‪ ،‬و در ﻛﻨﺎر ﺑﺎر ﻃﻼ و ﺟﻮاﻫﺮات ﻗﺎﻃﺮي ﻛﻤﻴﻦ ﻛـﺮده ﺑـﻮد‪ ،3‬و ﻫـﻼل ﺑـﻦ‬
‫ﻋ‪‬ﻠْﻘَﻤ‪‬ﻪ ﺑﻲﺧﺒﺮ از ﻛﻤﻴﻦ ﻛﺮدن رﺳﺘﻢ وﻗﺘﻲ در ﺣﺎل ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ آن ﻗﺎﻃﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺪ ﺑﺎرش را ﭘﺎره‬
‫‪4‬‬
‫ﻛﺮد و ﺻﻨﺪوق ﺳﻨﮕﻴﻦ و ﭘﺮ از ﻃﻼ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ رﺳﺘﻢ ﺳﻘﻮط ﻛﺮد و ﺳﺘﻮن ﻓﻘﺮات او ﺷﻜﺴﺖ‬
‫و رﺳﺘﻢ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻧﻴﺰ از ﺗﺮس ﺷﺸﻤﻴﺮ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺧﻮد را ﺑـﻪ آب ﻣـﻲاﻧـﺪازد‪ 5‬اﻣـﺎ‬
‫ﻫﻼل ﻛﻪ او را ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي او ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ و او را ﺑﻴﺮون آورده و ﺷﻤﺸﻴﺮي ﺑـﺮ‬
‫ﭘﻴﺸﺎﻧﻴﺶ زده و او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﭘﺎي ﻗﺎﻃﺮ ﻣﻲاﻧﺪازد‪ ،‬و ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﺗﺨﺖ او رﻓﺘﻪ‬
‫و ﺑﻪ ﺗﻨﺪي ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ‪» :‬ﻣﻨﻢ ﻫﻼل ﺑﻦ ﻋ‪‬ﻠْﻘَﻤ‪‬ﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪاي ﻛﻌﺒﻪ‪ 6‬ﻣـﻦ رﺳـﺘﻢ را ﻛﺸـﺘﻢ« و‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1738‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 481‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت‪ ،‬ص‪.116‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 481‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1738‬و و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 117‬و اﺑﻮاﻟﻔﺪاء در اﻟﺒﺪاﻳﻪ و‬
‫اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.46‬‬

‫‪305‬‬
‫ﻓﻮراً ﺳﻌﺪ و ﻗﻌﻘﺎع و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﻪ آن ﻧﻘﻄﻪ ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ و ﺗﻜﺒﻴﺮﮔﻮﻳﺎن در ﻻﺷﻪ ﺧﻮنآﻟﻮد‬
‫رﺳﺘﻢ ﺧﻴﺮه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﷲ اﻛﺒﺮ‪ 1‬اﻳﻦ ﻫﻤﺎن رﺳﺘﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻃﺮف ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه اﻳﺮان ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را در ﺧﻨﺪق ﻗﺎدﺳﻴﻪ دﻓﻦ ﻛﻨﺪ!!‬
‫ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس ﻣﻌﺎون رﺳﺘﻢ دور از ﺻﺤﻨﻪ ﺑﺮ ﺗﭙﻪاي اﻳﺴﺘﺎده و ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻓﺮاري اﻳـﺮان‬
‫دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗﺮ از ﻓﺮات ﻋﺒﻮر ﻛﻨﻨﺪ و ﻗﻠﻌﻪﻫﺎي ﻣﺘﺤﺮك )ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﭘﻴﺎده‬
‫ﻧﻈﺎم ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ زﻧﺠﻴﺮ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ( ﭼﻮن راه ﮔﺮﻳﺰ ﻧﺪارﻧﺪ ﺑـﻴﺶ از ﻫﻤـﻪ آﺳـﻴﺐ‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ و ﺗﻌﺪاد ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از آنﻫﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در اﺛﻨﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺮ و دار و ﺗﻌﻘﻴﺐ و‬
‫ﮔﺮﻳﺰ )ﺿ‪‬ﺮار ﺑﻦ ﺧﻄﺎب( درﻓﺶ ﻛﺎوﻳﺎﻧﻲ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد )ﻛـﻪ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ آن ﺳـﻲ ﻫـﺰار‬
‫درﻫﻢ ﻣﻌﺎدل ﭘﺎﻧﺰده ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ او دادﻧﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻗﻴﻤﺖ واﻗﻌﻲ آن ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴـﻮن و‬
‫دوﻳﺴﺖ ﻫﺰار درﻫﻢ‪ 2‬ﺑﻮد ﻣﻌﺎدل ﺷﺸﺼﺪ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻮﻣﺎن( ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳـﻼم ﺑـﺪون وﻗﻔـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ ﺳﭙﺎه ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده اﻳﺮان ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳـﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‬
‫و روﺣﻴﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﻳﺮان ﺑﻪ ﺣﺪي ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﺘﻮن ﻣﺴﻠﺢ ﺑﻪ اﺷﺎره ﻳﻚ ﻧﻔـﺮ‬
‫از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺘﻮﻗﻒ و ﻫﻤﻴﻦ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻴﺪ و ﮔﺎﻫﻲ‬
‫ﻳﻚ ﻧﻔﺮ از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم اﺳﻠﺤﻪ را از آنﻫﺎ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﻠﺤﻪ آنﻫﺎ را ﻣﻲﻛﺸﺖ‪ 3‬و‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬در ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان و در اﻻﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال ﻗﺎﺗﻞ رﺳﺘﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﮕﺸﺘﻪ و ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻫﻼل اﻳﻦﻫﺎ را ﻗﺎﺗـﻞ رﺳـﺘﻢ ﻣﻌﺮﻓـﻲ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ )ز‪‬ﻫ‪‬ﻴ‪‬ﺮ‪ ،‬ﻋﻮام( و در ﻫﻴﭻ ﺗﺎرﻳﺨﻲ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﺷﺨﺼﺎً رﺳﺘﻢ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪» .‬ﻓﺮدوﺳﻲ ﻧﻴـﺰ ﻣﺤـﺾ‬
‫اﺣﺘﺮام رﺳﺘﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ«‪.‬‬
‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 482‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 117‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1739‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1744‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.483‬‬

‫‪306‬‬
‫ﮔﺎﻫﻲ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﺘﻮن ﻣﺴﻠﺢ دﺳﺘﻮر ﻣﻲداد ﻛﻪ ﻫﻤـﺪﻳﮕﺮ را ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن او ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻣﻲﻛﺸﺘﻨﺪ‪.1‬‬
‫ﺗﻠﻔﺎت ﺟﺎﻧﻲ و ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕﻲ در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ‬
‫ﺷﻬﺪاي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﻫﻔﺖ‪ 2‬ﻫﺰار و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻧﻔﺮ و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﮔﺎن ﺳﭙﺎه‬
‫اﻳﺮان ﺑﻴﺶ از ﭘﻨﺠﺎه‪ 3‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﻋـﻼوه ﺑـﺮ‬
‫اﺷﻴﺎء ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ و زﻳﻨﺖآﻻت‪ ،‬ﺻﻨﺪوقﻫﺎي ﭘﺮ از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﭘﺲ از ﺟﺪا ﻛـﺮدن‬
‫ﺧﻤﺲ آن و ارﺳﺎل آن ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﺷﺶ ﻫﺰار درﻫﻢ ﻣﻌﺎدل ﺷﺸﺼﺪ ﻣﺜﻘـﺎل‬
‫ﻃﻼ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﭘﻴﺎده ﻧﻈﺎم دو ﻫﺰار درﻫﻢ ﻣﻌﺎدل دوﻳﺴﺖ ﻣﺜﻘﺎل ﻃﻼ داد و ﺑﻪ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در‬
‫ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻧﻘﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﺳﻬﻢ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳـﻚ ﭘﺎﻧﺼـﺪ‬
‫درﻫﻢ ﻣﻌﺎدل ﭘﻨﺠﺎه ﻣﺜﻘﺎل ﻃﻼ ﺟﺎﻳﺰه ﺑﺨﺸﻴﺪ‪.4‬‬
‫در ﺷﺐ ﻫﺮﻳﺮ و در روز آﺧﺮ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺷﺪﻳﺪ ﮔﺮﻓﺘﺎري ﺧﻄﻮط ﭘﻴﺎمرﺳـﺎﻧﻲ از‬
‫ﺻﺤﻨﻪ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺪاﻳﻦ ﻗﻄﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ 5‬و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﭼﻨﺪ ﺷﺐ و روز از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺷﺪت ﺟﻨﮓ ﺑﻲﺧﺒﺮ ﻣﺎﻧﺪه و ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻧﮕﺮاﻧـﻲ‬
‫و اﺿﻄﺮاب و دﻟﻬﺮه ﻫﺮ روز ﺳﺎﻋﺖﻫﺎ در ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ در راه ﻋﺮاق ﺑﺎ ﭘﺎي ﭘﻴـﺎده راه‬
‫ﻣﻲرود و ﻣﻨﺘﻈﺮ رﺳﻴﺪن ﻗﺎﺻﺪ و درﻳﺎﻓﺖ اﺧﺒﺎر ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ اﺳﺖ و روزي ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬـﺮ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺘﺮﺳﻮاري را ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ از راه ﻋﺮاق ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻲآﻳـﺪ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 482‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص ‪ 1739‬و ‪ 1738‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.117‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 454‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.135‬‬
‫‪5‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 480‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.116‬‬

‫‪307‬‬
‫و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺧﻮد را ﺑـﻪ او رﺳـﺎﻧﻴﺪه و اﺧﺒـﺎر ﺟﻨـﮓ را از او ﻣـﻲﭘﺮﺳـﺪ‪ ،‬ﺷﺘﺮﺳـﻮار ﻛـﻪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ و از وﺿﻊ ﺳـﺎده و ﺗﻮاﺿـﻊ و ﺑـﻲآﻻﻳﺸـﻲ او‬
‫ﺧﻴﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻳﻚ ﻓﺮد ﻋﺎدي‪ 1‬اﺳﺖ در ﺣﺎل راه رﻓﺘﻦ ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻢ‬
‫در ﻛﻨﺎر او ﭘﻴﺎده راه ﻣﻲرود ﺑﻪ ﻃﻮر اﺧﺘﺼﺎر ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺑﺮ ﺳﭙﺎه اﻳـﺮان ﺑـﺎزﮔﻮ‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و وﻗﺘﻲ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟـﺖ ﺳـﻮاره و ﭘﻴـﺎده و ﺳـﺆال و ﺟـﻮاب وارد ﺷـﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨـﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻟﻘﺐ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ او ﺳـﻼم ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ آن ﺷﺘﺮﺳـﻮار‬
‫ﻏﺮق در ﺧﺠﺎﻟﺖ و ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺗﺮس و دﻟﻬﺮه ﺧﻄﺎب ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬رﺣﻤﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ ﺗـﻮ‬
‫ﺑﺎد ﭼﺮا زودﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﮕﻔﺘﻲ ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‪ 2‬ﻫﺴﺘﻲ« اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛـﻪ از‬
‫ﺧﺒﺮ ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻏﺮق در ﺷﺎدي اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﺸﺎن دادن ﺗﺒﺴﻤﻲ ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﺮادر‬
‫از اﻳﻦ ﺣﺮفﻫﺎ ﺑﮕﺬرﻳﺪ اﺧﺒﺎر ﻣﻔﺼﻞ ﺟﺒﻬﻪ را ﺑﺮاي ﻣـﺎ ﺑـﺎزﮔﻮ ﻛﻨﻴـﺪ و ﭘﻴـﻚ ﺳـﻌﺪ اﺑـﻦ‬
‫اﺑﻲوﻗﺎص ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( داد ﻛﻪ در آن ﭘﻴﺮوزي ﻗﻄﻌﻲ ﺳﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم و ﺗﺎر و ﻣﺎر ﺷﺪن ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺑﻴﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻫﻤﺮاه ارﺳﺎل ﻏﻨـﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕـﻲ‪ ،‬ﺳـﻌﺪ از‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﺴﺐ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ او اﺟﺎزه دﻫﺪ ﺳـﭙﺎه ﭘﻴﺮوزﻣﻨـﺪ‬
‫اﺳﻼم را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺪاﻳﻦ ﺳﻮق دﻫﺪ و ﺑﺎ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻳﺮان رژﻳﻢ ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎﻫﻲ اﻳـﺮان را‬
‫ﺳﺮﻧﮕﻮن ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺑﻮد ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ و ﻫﻮﻟﻨﺎكﺗﺮﻳﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺎ ارﺗﺶ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ‬
‫اﻳﺮان ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﺗﺤﻠﻴﻞﮔﺮان ﻧﺎآﮔﺎه ﻳﺎ ﻣﻐﺮض ﻋﻮاﻣﻞ ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم ﻧـﻪ ﻛﺮاﻣـﺖ و‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 480‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.116‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 484‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 119‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 134‬و اﻻﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال‪ ،‬دﻳﻨﻮري‪ ،‬ص‪.124‬‬

‫‪308‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده‪ ،‬و ﻧﻪ اﺗﻔﺎﻗﺎت و ﺣﻮادث ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻧﻪ ﺿﻌﻒ ﺑﻨﻴﻪ ﺟﻨﮕـﻲ ارﺗـﺶ اﻳـﺮان ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻮاﻣﻞ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﺗﻤﺎم ﺗـﻮارﻳﺦ ﻛـﻪ ﻓﺸـﺮده آنﻫـﺎ را ﺑـﺎ ﺑﻴـﺎن‬
‫ﻣﺄﺧﺬﻫﺎ در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدﻳﻢ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻠﻢ ﭘﻴﺮوزي در ﺟﻨﮓﻫﺎ و اﺳﺘﻔﺎده‬
‫از ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎي رزﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻗﻮاﻋﺪ اﻳﻦ ﻋﻠـﻢ‬
‫ﺑﻬﺮه ﺷﺎﻳﺎﻧﻲ ﻳﺎﻓﺖ و ﭘﻴﺮوزي ﻋﻠﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﻞ در ﻫﻴﭻ زﻣﺎﻧﻲ ﺟـﺎي ﺗﺮدﻳـﺪ ﻧﻴﺴـﺖ و ﻋﺎﻣـﻞ‬
‫دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺮوي اﻳﻤﺎن و ﺻﻼﺑﺖ ﻳﻘﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺮداران ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم و ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳـﻼم از آن‬
‫ﺑﻬﺮه ﻛﺎﻓﻲ داﺷﺘﻨﺪ و اﻳﻦ دو ﻋﺎﻣﻞ )ﺑﺮﺗﺮي در اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺳﻠﺤﻪﻫﺎي‬
‫روز و ﻧﻴﺮوي اﻳﻤﺎن و ﺻﻼﺑﺖ ﻳﻘﻴﻦ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم( در ﻫﺮ زﻣـﺎﻧﻲ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‬
‫ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮ ﺳﭙﺎه ﻛﻔﺮ اﻣﺮي ﻗﻄﻌﻲ اﺳﺖ و ﺑﺰرگﻣﺮدان اﺳـﻼم ﻛـﻪ آرزو دارﻧـﺪ‬
‫آﻓﺘﺎب ﻗﺮآن ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﭘﻬﻨﻪ ﮔﻴﺘﻲ ﺑﺘﺎﺑﺪ و ارﺗﺶﻫﺎي ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺮ ارﺗـﺶﻫـﺎي‬
‫ﻛﻔﺮ و ﺑﻴﺪادﮔﺮي ﭘﻴﺮوز ﮔﺮدﻧﺪ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را در ﺻﺪر اﺳﻼم‬
‫ﺑﺎ ﺷﻜﻞ واﻗﻊﺑﻴﻨﺎﻧﻪﺗﺮ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲوﻗﺎص‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق )ﻋﺮاق( ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزي‬
‫در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻜﺎﺗﺒﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎ اﺷﺘﻴﺎق زﻳﺎد‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم اﺟﺎزه دﻫﺪ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻣﺪاﻳﻦ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان ﺑـﻪ‬
‫ﭘﻴﺸﺮوي ﺧﻮﻳﺶ اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﭘﺎﺳـﺦ ﺑـﻪ ﺳـﻌﺪ دﺳـﺘﻮر‬

‫‪1‬ـ ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب اﻫﻞ ﻛﺮاﻣﺖ ﺑﻮدهاﻧﺪ اﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺎدهاﻧﺪﻳﺶ و اﺳﺘﺮاﺣﺖﻃﻠﺐ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻐـﺮض ﻏﺮﺑـﻲ و‬
‫ﺷﺮﻗﻲ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺑﻪ اﻳﻦ وﺟﻮه ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوزي ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم را ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ اﺻـﻞ و‬
‫ﻗﺎﻋﺪهﻫﺎ ﻧﻜﻨﻨﺪ ﻣﺒﺎدا ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻧﻬﻀﺘﻲ را آﻏﺎز ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎﻳﻲ اﻳﺠﺎد ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻣﺎ ﻧﻴـﺰ در ﺟﻬـﺖ رد‬
‫اﻳﻦ ﺗﻮﻫﻢ اﻳﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ را ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪.‬‬

‫‪309‬‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺗﺎ دو ﻣﺎه‪ 1‬دﻳﮕﺮ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺳﺮﮔﺮم اﺳﺘﻘﺮار ﻧﻴﺮوﻫﺎ و ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻣﻨﻴـﺖ و ﺻـﻠﺢ ﺑـﺎ‬
‫اﻫﺎﻟﻲ ﺑﺎﺷﺪ و در ﺿﻤﻦ ﺑﺎ اﺳﻠﺤﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﻲ از ﺳﭙﺎه رﺳـﺘﻢ در ﺟﻨـﮓ ﻗﺎدﺳـﻴﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻏﻨﻴﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ از ﻗﺒﻴﻞ ﺟﻠﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻜﺘﺮ‪ ،‬ﭼﻬﺎرآﻳﻨﻪ‪ ،‬ﺟﻬﻠﻢ‪ ،2‬دﺳﺘﺎﻧﻪﻫﺎي آﻫﻨـﻲ‪ ،‬و ﻣـﻮزهﻫـﺎ و‬
‫ﻏﻴﺮه در ﻣﺸﻖﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻤﺮﻳﻦ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن در اﻳﻦ دو ﻣـﺎه ﺟﺒﻬـﻪ ﺷـﺮق آرام‬
‫اﺳﺖ و ﺗﺤﺮك و زد و ﺧﻮردي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ اﺳﺖ ﺳﭙﺎه ﺑﺮاي ﺗﻬﻴﻪ ﮔﺰارش‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل )ﺷﺎم( ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻚ ﻣﺎ در ﺟﺒﻬـﻪ ﺷـﻤﺎل ﻫﺴـﺘﻴﻢ در ﺳـﺎل ﭼﻬـﺎردﻫﻢ ﻫﺠـﺮي‪ 3‬ﭘـﺲ از ﺳـﻘﻮط‬
‫ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي ﻣﻬﻢ دﻣﺸﻖ و ﻓ‪‬ﺤﻞ و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪن ﺑﻴﺴﺎن و ﻃﺒﺮﻳﻪ‪ ،4‬ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم ﻃﺒـﻖ ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫‪5‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺑـﺮاي آزاد ﻛـﺮدن ﺷـﻬﺮ )ﺣ‪‬ﻤ‪‬ـﺺ(‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪) .‬ﺣﻤﺺ( ﺷـﻬﺮي اﺳـﺖ ﻧﻈـﺎﻣﻲ و‬
‫ﻧﻔﻮذﻧﺎﭘﺬﻳﺮ و اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم از ﻧﻈﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎدي ﺑـﺮاي آن ﻗﺎﺋـﻞ ﮔﺮدﻳـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻚ ﺣﺼﺎر ﻣﺤﻜﻢ و ﻣﺮﺗﻔﻊ آن را اﺣﺎﻃﻪ ﻧﻤﻮده و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﻣﺴﻠﺢ دروازهﻫﺎي آﻫﻨﻴﻦ‬
‫آن را ﺑﺴﺘﻪ و ﻛﻤﺎﻧﺪاران ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻓﺮاز ﺑﺮجﻫﺎ از ﺷﻬﺮ دﻓﺎع ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﻔﻮذ ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺮاي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد و ﻣﺪﺗﻲ در ﺣﻠﻘﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻧﺎﮔﺎه زﻣﻴﻦﻟﺮزه ﺷﺪﻳﺪي ﺷﻬﺮ ﺣﻤـﺺ را ﺗﻜـﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ ،6‬و ﻋـﻼوه ﺑـﺮ اﻧﻬـﺪام ﭼﻨـﺪﻳﻦ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 119‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج ‪ ،‬ص‪.191‬‬
‫‪2‬ـ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.6‬‬
‫‪3‬ـ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.175‬‬
‫‪4‬ـ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.175‬‬
‫‪5‬ـ ﺑﻪ ﻛﺴﺮ ﺣﺎء و ﺳﻜﻮن ﻣﻴﻢ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺎم ﻛﻪ ﻃﺒﻖ زﻳﺞ اﺑﻮﻋﻮن و ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ آن ﺷﺼـﺖ و ﻳـﻚ درﺟـﻪ و ﻋـﺮض‬
‫ﺷﻤﺎﻟﻲ آن ﺳﻲ و ﺳﻪ درﺟﻪ اﺳﺖ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي در ﻛﻠﻤﻪ )ﺣﻤﺺ(‪.‬‬
‫‪6‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 521‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 491‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.51‬‬

‫‪310‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺣﺼﺎر ﺳﻨﮕﻲ دور ﺷﻬﺮ ﻧﻴﺰ ﻓﺮو ﻣﻲرﻳﺰد‪ ،‬و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ‬
‫داﺧﻞ ﺷﻬﺮ اﻣﻜﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻫﻞ ﺷﻬﺮ در ﻫﺎﻟﻪاي از رﻋﺐ و ﻫﺮاس ﻗﺒﻞ از ﺣﺮﻛﺖ ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺻﻠﺢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ 1‬و ﺷﻬﺮ ﺑﺪون ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي آزاد ﮔﺸﺘﻪ و ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم ﺑـﺮ ﻧﻘﻄـﻪ‬
‫ﺑﻠﻨﺪي از ﭘﺎدﮔﺎن ﺷﻬﺮ ﺑﻪ اﻫﺘﺰاز درﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻨﺪر ﻻذﻗﻴﻪ‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﺗﻮﻗﻒ در ﺣﻤـﺺ و‬
‫ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺻﻠﺢ و اﻣﻨﻴﺖ در ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم را ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي ﺑﻨﺪر ﻣﻬﻢ )ﻻذﻗﻴﻪ(‪ 2‬ﺳﻮق ﻣﻲدﻫﺪ و از ﺳﻪ ﻃﺮف آن را در ﺣﻠﻘـﻪ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﻧﻈـﺎﻣﻲ‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ﻻذﻗﻴﻪ ﺷﻬﺮي اﺳﺖ ﺑﻨﺪري و در ﺳﺎﺣﻞ ﻏﺮﺑﻲ درﻳـﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧـﻪ واﻗـﻊ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻨﺪرﮔﺎه ﭼﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﭼﻪ از ﺣﻴﺚ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑـﺮاي‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم در ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ درﺟﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،3‬زﻳﺮا از ﻳﻚ ﻃﺮف ﻛﺸﺘﻲﻫﺎي‬
‫ﻏﻮلﭘﻴﻜﺮ روﻣﻲ ﻛﺎﻻﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮع ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻨﺪر آورده و اﺟﻨﺎس ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ را ﺑﻪ ﻏﺮب ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻫﺮ اﻧـﺪازه ﻣﺎﻳـﻞ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﻋﺰام ﻧﻴﺮوﻫﺎ و ارﺳﺎل ﺗﺠﻬﻴﺰات ﺟﻨﮕﻲ و ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ از اﻳﻦ ﺑﻨﺪر ﭘﺎدﮔﺎنﻫـﺎي‬
‫ﺧﻮد را در ﺷﺮق درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﻨﺪ و ﻫﺮ ﻧﻴﺮوي ﻣﻌﺎرﺿﻲ را از ﭘـﺎ درآورد و در‬
‫ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻨﺪر ﻻذﻗﻴﻪ ﻗَﺼ‪‬ﺒ‪‬ﺔُ اﻟﺮﱢﻳﻪء‪ ،‬ﺗﻨﻔﺲ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﻗﺘﺼـﺎدي اﻣﭙﺮاﺗـﻮري روم‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 521‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 491‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.51‬‬
‫‪2‬ـ ﻻذﻗﻴﻪ ‪ :‬ﺷﻬﺮي اﺳﺖ در ﺷﺎم ﺗﺎﺑﻊ اﺳﺘﺎن ﺣﻤﺺ ﺑﻮده و ﺣﺎﻻ ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻠـﺐ و ﺑﻄﻠﻤﻴـﻮس در ﻛﺘـﺎب )ﻣﻠﺤﻤـﻪ( ﮔﻔﺘـﻪ ‪ :‬ﻃـﻮل‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ آن ‪ 68‬درﺟﻪ و ﻋﺮض ﺷﻤﺎﻟﻲ آن ‪ 35‬درﺟﻪ اﺳﺖ ﻣﻌﺠﻠﻢ اﻟﺒﻠﺪان در ﻛﻠﻤﻪ )ﻻذﻗﻴﻪ(‪.‬‬
‫‪3‬ـ در ﺗﻮﺻﻴﻒ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻧﮕﺎرﻧﺪه از ﺗﻮﺿﻴﺢ داﻳﺮةاﻟﻤﻌﺎرفﻫﺎ ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﺮﺧﻲ از آنﻫﺎ ﺷﻬﺮ ﻻذﻗﻴﻪ در ﻗﺪﻳﻢ )داﻣﺘﻴـﺎ( ﻧـﺎم‬
‫داﺷﺘﻪ و دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد در ﻋﻬﺪ ﺳﻠﻮﻛﻲﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم )ﻻذﻗﻴﻪ( ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺎم داده ﺷﺪه‪.‬‬

‫‪311‬‬
‫در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ و اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺗﺎ ﻫﺮ زﻣـﺎﻧﻲ اﻳـﻦ ﺑﻨـﺪر را در اﺧﺘﻴـﺎر‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد را در ﺷﺮق اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و‬
‫ﻫﺮﮔﺎه آن را از دﺳﺖ‪ 1‬ﺑﺪﻫﺪ ﺣﻠﻘﻮم اﻣﭙﺮاﺗﻮري از ﺗﻨﻔﺲ در ﺷﺮق ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺑﺎز ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪاري اﻳﻦ ﺑﻨﺪر از ﺗﻤـﺎم ﻗـﺪرت و اﻣﻜﺎﻧـﺎت‬
‫ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻛﺸﻴﺪن ﺣﺼﺎر ﻋﺮﻳﺾ و ﻃﻮﻳﻞ ﺳﻨﮕﻲ ﺑـﻪ دور آن‬
‫و ﻧﺼﺐ دروازهﻫﺎي آﻫﻨﻴﻦ و ﺑﻘﻴﻪ اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺠﻬﺰﺗﺮﻳﻦ و ﺷﺠﺎعﺗﺮﻳﻦ ﺳﺘﻮنﻫﺎي‬
‫ﺳﭙﺎه روم را در آن ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﻤﻮده و ﻣﺎﻫﺮﺗﺮﻳﻦ ﺗﻴﺮاﻧﺪازان روﻣﻲ را ﺑﺮ ﻓﺮاز ﺑﺮج و ﺑﺎروﻫـﺎي‬
‫آن ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺷﺒﺢ ﻧﺎﺷﻨﺎﺳﻲ ﻳﺎ ﻫﺮ ﻧﻴﺮوي ﻣﻬﺎﺟﻤﻲ را از دور ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ ﻓﻮراً آنﻫﺎ را ﭘﻴﻨﻪ‬
‫زﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻴﺰ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺎ اﻃﻼع ﻛﺎﻣﻞ از اﻫﻤﻴـﺖ اﻳـﻦ‬
‫ﺑﻨﺪر ﺑﻪ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه دﺳﺘﻮر داده ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﺟﺎي دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺑﻨﺪر را از ﺗﺼـﺮف اﻣﭙﺮاﺗـﻮري‬
‫ﺑﻴﺮون آورد و در ﭘﻴﺎمﻫﺎي ﺳﺮي ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎي ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ او ﺳﻔﺎرش ﻛﺮده اﺳـﺖ‬
‫و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻲ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻳﻚ ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻲ‪ 2‬ﺳﺮﻳﻌﺎً از ﻗﺮارﮔﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﺗﭙﻪﻫﺎي ﻣﺠﺎور ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫و ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ دﻳﺪﺑﺎﻧﺎن از ﺑﺎﻻي ﺑﺮجﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺧﺎﻟﻲ ﻣـﻲﺑﻴﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫ﺷﻮر و ﻏﻮﻏﺎ و ﻫﻠﻬﻠﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪان را از ﻓﺮار ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ ﺧﺒـﺮدار ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬و ﺑـﺎ ﻧـﻮاﺧﺘﻦ‬
‫ﻧﺎﻗﻮسﻫﺎ در ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ و ﺻﺪاي ﻧﻘﺎرهﻫﺎ ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﺑﺮجﻫﺎ در داﺧﻞ ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎ ﻣﺮاﺳﻢ ﺟﺸـﻦ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 492‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 50‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤـﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 177‬و اﻟﻔـﺎروق ﻋﻤـﺮ‪،‬‬
‫ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ .231‬در اﻳﻦ ﻣﺮاﺟﻊ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪه ﻓﺮﻣـﺎن داد ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﺧﻨـﺪقﻫـﺎﻳﻲ را ﺣﻔـﺮ ﻧﻤﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻮاري در آنﻫﺎ ﺧﻮد را ﻣﺨﻔﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ ﺧﻴﺎل ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ آنﻫﺎ رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪312‬‬
‫ﭘﻴﺮوزي آﻏﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و ﺗﻤﺎم دروازهﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﺑﺮاي ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور ﻛﺸﺎورزان‪ ،‬و ﺑﺎﻏﺪاران‬
‫و داﻣﺪاران و آﻣﺪ و ﺷﺪ روﺳﺘﺎﺋﻴﺎن ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ؛‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮاﻧﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‬
‫و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن و دﻳﺪﺑﺎﻧﺎن ﻛﻪ ﻣﺪت زﻳﺎدي اﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ وﺟﻬﻲ اﻧﺠﺎم وﻇﻴﻔﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻣﺮﺧﺼﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑـﺮاي ﭼﻨـﺪ ﺳـﺎﻋﺖ اﺳـﺘﺮاﺣﺖ ﺑـﻪ آﻏـﻮش ﺧـﺎﻧﻮاده ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎﮔﺎه وﺿﻊ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲﺧﻮرد و اوﺿﺎع ﺑﻪ ﻛﻠﻲ دﮔﺮﮔﻮن ﻣﻲﺷﻮد! زﻳـﺮا‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻃﻼع از ﮔﺸﻮدن دروازهﻫﺎ و ﻏﻔﻠﺖ دﻳﺪﺑﺎﻧﺎن ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم را از ﺗﻤـﺎم‬
‫دروازهﻫﺎ ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﻛﺸﺎﻧﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،1‬و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ روﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‬
‫و ﺷﻴﻬﻪ اﺳﺒﺎن ﺟﻨﮕﻲ و ﺑﺮق ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎ و ﻃﻨﻴﻦ ﺗﻜﺒﻴﺮﻫﺎ ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش آنﻫﺎ را ﺑﺎز ﻛﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺘﻲ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺻﻠﺢ و ﭘﺮداﺧﺖ )ﺟﺰﻳﻪ( ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ و ﺑﻨـﺪر ﻣﻬـﻢ‬
‫ﻻذﻗﻴﻪ ﺑﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﺻﻠﺢ و ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي ﺑﻪ زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم درﻣﻲآﻳﺪ‬
‫و ﺟﺎن و ﻣﺎل و داراﻳﻲ و ﻣﻌﺎﺑﺪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻋﻤﻮﻣﺎً در اﻣﺎن و ﻛﻼً در اﺧﺘﻴﺎر اﻫﻞ ﺷـﻬﺮ ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم دادن ﻓﺮاﻳﺾ اﺳﻼم در ﻛﻨﺎر ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺑـﺰرگ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻣﺴﺠﺪي ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪ 2‬و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻣﺘﻌﺮض ﻣﻌﺎﺑﺪ و ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي آنﻫﺎ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﺴﺘﻘﺮ در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل‪ ،‬ﭘـﺲ از آزاد ﻛـﺮدن ﺑﻨـﺪر‬
‫ﻻذﻗﻴﻪ و ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺻﻠﺢ و اﻣﻨﻴﺖ و اﺳﺘﻘﺮار ﺑﺨﺸﻲ از ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧـﻮﻳﺶ در ﺷـﻬﺮ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 492‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.52‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪313‬‬
‫ﺣﻤﺺ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد و ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ را در رأس ﺳﭙﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﻨﺴﺮﻳﻦ و ﺑﻪ ﻗﺼـﺪ‬
‫آزاد ﻛﺮدن آن اﻋﺰام ﻣﻲدارد‪.1‬‬
‫ﻗ‪‬ﻨﱠﺴ‪‬ﺮﻳﻦ و اﻫﻤﻴﺖ آزاد ﻛﺮدن آن‬
‫ﻗﻨﺴﺮﻳﻦ ﻋﻼوه ﺑﺮ وﺟﻮد ﺣﺼﺎر ﻣﺤﻜﻢ و ﺳﻨﮕﻲ دروازهﻫﺎي آﻫﻨﻴﻦ و دﻳﺪﺑﺎﻧﻲﻫـﺎ و‬
‫ﺑﺮجﻫﺎي دﻓﺎﻋﻲ از دو اﻣﺘﻴﺎز ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳـﺖ ﻳﻜـﻲ اﻳـﻦ ﻛـﻪ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي‬
‫اﻣﺪادي و ذﺧﺎﻳﺮ ﺟﻨﮕﻲ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺳﻮي اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺳﺮازﻳﺮ ﮔﺸـﺘﻪ و از اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ ﭘﺎدﮔـﺎن‬
‫‪2‬‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﮔﺮدد و دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ )ﻣﻴﻨﺎس(‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ دوم اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺑـﻪ ﺣﺴـﺎب ﻣـﻲآﻳـﺪ‪ ،‬و ﺗﻤـﺎم ﺟﻨـﮓﻫـﺎي روم ﺑـﺎ‬

‫ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان را او رﻫﺒﺮي ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻏﻠﺒـﻪ اﺧﻴـﺮ روم ﺑـﺮ اﻳـﺮان { ‪¦ ¥ ¤‬‬

‫§ ¨ © ‪ z‬اﻟﺮوم‪ 3 :‬ﻛﻪ در ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﺠﺰه از آن ﺧﺒـﺮ داده اﺳـﺖ‪،‬‬

‫ﻣﺮﻫﻮن ﺗﺪاﺑﻴﺮ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﺷﻨﺎﺳﻲ و دﻻوري اﻳـﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﻣﻘﺘـﺪر و ﻛـﺎردان روﻣـﻲ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻴﻨﺎس ﻛﻪ داراي ﻛﺎرﻧﺎﻣﻪ ﭼﻨﺎن ﻣﺸﻌﺸﻊ ﺟﻨﮕﻲ‪ 3‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻃﻼع از ﺣﺮﻛـﺖ‬
‫ﺳﭙﺎه ﺧﺎﻟﺪ ﻣﺎﻧﺪن در ﺣﺼﺎر ﺷﻬﺮ را ﺗﺮﺳﻮﻳﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ و در رأس ﺳﭙﺎه ﻋﻈـﻴﻢ ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺧﺎﻟﺪ ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ‪ 4‬و از اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻲاﻃﻼع ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﺒﻬـﻪ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.52‬‬

‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪) 1779‬ﺗﻮﺟﻪ ‪ (:‬ﻗﻨﺴﺮﻳﻦ ﺑﻪ ﻛﺴﺮ اول و ﻧﻮن ﻣﺸﺪد ﺷﻬﺮي اﺳﺖ در ﺷﺎم و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻄﻠﻤﻴـﻮس ﻃـﻮل‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ )‪ 20‬دﻗﻴﻘﻪ ‪ 39 /‬درﺟﻪ( و ﻋﺮض ﺷﻤﺎﻟﻲ )‪ 20‬دﻗﻴﻘﻪ ‪ 35 /‬درﺟﻪ( ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي در ﻛﻠﻤﻪ )ﻗﻨﺴﺮﻳﻦ(‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 493‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 52‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 52‬و ﺗـﺎرﻳﺦ ﻃﺒـﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1779‬و‬
‫اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج ‪ ،‬ص‪.231‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪314‬‬
‫ﺷﺮق و در ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ارﺗﺶ اﻳﺮان ﻫﻤﻮاره ﭘﻴﺮوز ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ و در ﻧﺒﺮد ﺑﺎ اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﻧﻴـﺰ ﺗـﺎ‬
‫ﺣﻮاﻟﻲ ﭘﺎدﮔﺎن ﻗﻨﺴﺮﻳﻦ ﭘﻴﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺧﺎﻟﺪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲداﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﭼـﻪ ﻛﺴـﻲ ﻣـﻲرود‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ ﺣﺰم و اﺣﺘﻴﺎط ﻛﺎﻣﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻗﺒﻞ از ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺗﺠﻬﻴﺰات ﺟﻨﮕـﻲ و ﻛﻤﻴـﺖ‬
‫ﺟﻨﮕﺎوران ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﻓﻮت و ﻓﻦ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎي ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮاﻧـﻪ ﺟﻨﮕـﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬و ﺑﻌـﺪ از‬
‫اﻃﻼع از ﺣﺮﻛﺖ ﺳﭙﺎه ﻣﻴﻨﺎس ﺳﭙﺎه ﺧﻮد را از ﻳﻚ ﺑﻴﺮاﻫـﻪاي ﺳـﺮﻳﻌﺎً ﺣﺮﻛـﺖ داده ﻛـﻪ از‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻴﻨﺎس ﺧﺎرج و در ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي آﺧﺮ ﺷﺐ از ﻃﺮﻓﻲ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﻴﻨﺎس ﻣﻲرﻳﺰد و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﺒﻴﺨﻮن ﺳﭙﺎه او را ﻃﻮري‬
‫ﻣﺮﻋﻮب و وﺣﺸﺖزده ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً از ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻴﻨﺎس ﺧـﺎرج و ﺑـﺪون ﻫـﻴﭻ ﮔﻮﻧـﻪ‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺘﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻓﺮار ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺧﺎﻟﺪ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه ﺧﻮد آنﻫﺎ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮده‬
‫و ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻣﻲرﺳﻨﺪ او را از دم ﺗﻴﻎ ﻣﻲﮔﺬراﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﻨﺎس ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻲ از آن ﻓﺮاريﻫﺎﻳﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺣﺎل ﻓﺮار ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،1‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه اﻳـﻦ ﺳـﭙﺎه ﻋﻈـﻴﻢ ﭘـﺲ از دادن ﺗﻠﻔـﺎت‬
‫ﺑﻲﺷﻤﺎر و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺳﺮﻓﺮﻣﺎﻧﺪه آنﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻴﻞآﺳﺎ از دروازهﻫﺎ وارد ﺷﻬﺮ ﻗﻨﺴﺮﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﻬﺮ ﻗ‪‬ﻨﱠﺴ‪‬ﺮﻳﻦ‬
‫و ﺳﺮﻳﻌﺎً دروازهﻫﺎي آﻫﻨﻴﻦ را ﺑﺮ روي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﺑﻨﺪﻧﺪ و ﺷﻬﺮ ﺑﺎ ﺣﺼﺎر ﺳـﻨﮕﻲ و‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﺮج و ﺑﺎروﻫﺎ و ﻣﻮاﺿﻊ دﻓﺎﻋﻲ در ﺣﻠﻘﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺳﭙﺎه ﺧﺎﻟﺪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫روﻣﻲ ﺑﺮ ﻓﺮاز ﺑﺮجﻫﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از دﺳﺘﮕﺎه )ﻣﻨﺠﻨﻴﻖ( و ﻧﻴﺮوي ﻛﻤﺎﻧﺪاران آن روز ﺑﻪ ﭘﺮﺗﺎب‬
‫ﺳﻨﮓﻫﺎ و ﺷﻠﻴﻚ ﺗﻴﺮﻫﺎ و ﺣﺮﻛﺎت ﻣﻮذﻳﺎﻧﻪ ﻣﻲﮔﺬراﻧﻨﺪ‪ 2‬و ﺗﻠﻔﺎﺗﻲ را ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم‬
‫وارد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻓﺮداي آن روز ﺑﺎ ﻏﺮش رﻋﺪآﺳﺎي ﺧﺎﻟﺪ ﻓﻀﺎي ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻟﺮزه درﻣﻲآﻳﺪ ﻛـﻪ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 52‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 493‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1779‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.232‬‬

‫‪315‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن روﻣﻲ ﺷﺪﻳﺪاً اﺧﻄﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﻳﻘﻴﻦ ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺑﺎﻻي اﺑﺮﻫﺎي آﺳﻤﺎن‬
‫ﺑﺮوﻳﺪ ﺧﺪا ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﺎ ﻓﺮود ﻣﻲآورد‪«!!1‬‬
‫اﷲ اﻛﺒﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﺮﻳﺎد ﺧﺮوش ﺧﺎﻟﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺮوش ﻳﻜﻲ از ﻳﺎران رﺳﻮلاﷲص اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي اﻳﻤﺎن و ﺗﻮﻛﻞ ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺣﺪي ﺷﻮراﻧﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺼﻤﻢ اﺳﺖ ﭘﺮﭼﻢ دﻳﻦ‬
‫ﺧﺪا را‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﭘﻬﻨﻪ زﻣﻴﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ ﻓﺮاز آﺳﻤﺎنﻫﺎ و ﺑﺮ ﺑﺎﻻي اﺑﺮﻫـﺎ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ اﻫﺘـﺰاز‬
‫درآورد‪ ،‬و اﻳﻦ ﻓﺮﻳﺎد ﻳﻚ ﺑﻠﻮف ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻳﻚ ﺷﻌﺎر ﺣﻤﺎﺳﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻠﻜـﻪ اﻋـﻼن ﻳـﻚ‬
‫واﻗﻌﻴﺖ ﻋﻴﻨﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻗﻨﺴﺮﻳﻦ آزاد ﻣﻲﮔﺮدد‬
‫زﻳﺮا ﺧﺎﻟﺪ ﭼﻨﺪ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ اﺧﻄﺎر‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ را ﺻﺎدر ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑـﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻓﺸﺮده ﻧﻈﺎﻣﻲ و وﺳﺎﺋﻞ ﺗﺨﺮﻳﺐ و ﻓﻮت و ﻓﻦ ﻧﻔﻮذي‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ از دﻳﻮار‬
‫و ﺣﺼﺎر و ﺑﺮجﻫﺎ را وﻳﺮان ﻛﺮده و ﺳﺮﻳﻌﺎً ﺳﭙﺎه ﺧﻮد را وارد ﺷﻬﺮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻧﺼـﻒ آن را‬
‫از راه ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ آزاد ﻛﺮده و ﻧﺼﻒ دﻳﮕﺮ آن از راه ﻗﺮارداد ﺻﻠﺢ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﻣﻘﺎﺑﻞ درﻳﺎﻓﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻣﻨﻴﺖ و آزادي ﻫﺮ دو ﻗﺴﻤﺖ ﺷـﻬﺮ‬
‫را در ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬و آن ﻗﺴﻤﺖ از ﺷﻬﺮ ﻛﻪ از راه ﺻﻠﺢ‪ ،‬ﺗﺴﻠﻴﻢ‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺷﺪهاﻧﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻣﻨﻴﺖ و آزادي ﻛﻤﺎﻛﺎن ﻣﺎﻟﻚ ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ و اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫و دوﻟﺘﻲ واﻗﻊ در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ اﻣـﺎ آن ﻗﺴـﻤﺖ ﻛـﻪ از راه ﺟﻨـﮓ و ﻋﻤﻠﻴـﺎت‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 493‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1780‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 52‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳـﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔـﺪاء‪ ،‬ج‪،7‬‬
‫ص‪.53‬‬

‫‪316‬‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻠﻴﺴﺎي آن ﻫﺎ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﻣـﻮال ﻋﻤـﻮﻣﻲ و دوﻟﺘـﻲ واﻗـﻊ در اﻳـﻦ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﻨﮕﻲ اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺳﭙﺎه اﺳﻼم درﻣﻲآﻳﺪ‪.1‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ را ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﺰارش ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛـﻪ ﺧﺎﻟـﺪ ﺑـﺎ ﭼﻨـﺎن‬
‫ﻣﻬﺎرﺗﻲ ﺑﺮ ﺳﭙﺎه ﻗﻨﺴﺮﻳﻦ ﺗﺎﺧﺘﻪ و ﻣﻴﻨﺎس‪ ،‬ﺷﺨﺺ دوم اﻣﭙﺮاﺗﻮري را‪ ،‬ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ رﺳـﺎﻧﻴﺪه‪ ،‬و‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻳﻚ ﺣﻤﻠﻪ ﺷﺪﻳﺪ ﺣﺼﺎر و ﺑﺮج و ﺑﺎره ﺷﻬﺮ را ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻧﻤﻮده و اﻳﻦ ﭘﺎدﮔـﺎن ﻋﻈـﻴﻢ‬
‫روﻣﻲ را ﺗﺎر و ﻣﺎر ﻛﺮده اﺳﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ ﺑـﺎ ﻋﻼﻗـﻪ زﻳـﺎد‬
‫داﺳﺘﺎن اﻋﺠﺎباﻧﮕﻴﺰ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي اﻳﻦ ﺳﺮدار ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﮔﻮش ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﺎﮔـﺎه زﻳـﺮ ﻟـﺐ‬
‫ﻛﺎن َا ْﻋ َﻠﻢ ِﻣﻨّﯽ ﺑِﺎﻟﺮ ِ‬
‫ﺟﺎل« اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ‬ ‫اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪َ » :‬ر ِﺣ َﻢ اﷲُ َاﺑﺎ َﺑﻜ ٍْﺮ‪َ ,‬‬
‫ﱢ‬ ‫َ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﻏﺮق رﺣﻤﺖ ﺧﺪا ﺑﺎد‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ او از ﻣﺮدان روزﮔﺎر ﺧﻴﻠﻲ از ﻣﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ 2‬ﺑﻮد« ﺳـﭙﺲ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪ ﻟﺤﻈﻪ ﻣﻜﺚ و ﺗﺄﻣﻞ‪ ،‬ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻳﺎد روزﻫﺎﻳﻲ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻗﺪر اﺑـﻮﺑﻜﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻟـﺪ را ﺑـﻪ ﺟـﺮم ﻋﻤـﻞ ﺧـﻼف ﻋـﺮف‪،‬‬
‫ازدواجﻫﺎي ﺑﻲﻣﻮﻗﻊ‪ ،‬از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﻌـﺰول ﻧﻤﺎﻳـﺪ و اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﻃﺒﻖ ﻓﺮﻣﻮده ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص‪ ،‬ﺧﺪا اﻳﻦ ﺷﻤﺸـﻴﺮ را ﺑـﺎي ﻗﻠـﻊ و ﻗﻤـﻊ‬
‫دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم از ﻏ‪‬ﻼف ﻛﺸﻴﺪه اﺳﺖ و ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ آن را ﺑـﻪ ﻏـﻼف ﺑﺮﮔـﺮداﻧﻢ«‪ ،‬ﻧﺎﮔـﺎه‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،233‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از واﻗﺪي در ﻓﺘﻮح ﺷﺎم و ﻣﻮرﺧﻴﻦ دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦ اﺛﻴـﺮ و اﺑـﻦ ﺟﺮﻳـﺮ و اﺑـﻦ‬
‫ﺧﻠﺪون و ﻏﻴﺮه ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻜﺮد ﻛﻪ ﺑﺎ اﻫﻞ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﮔﺮدد و ﺷﻬﺮ را وﻳﺮان و ﻣﺮدم ﻓﺮار ﻛﺮدﻧﺪ اﻣـﺎ‬
‫رواﻳﺖ واﻗﺪي ﺑﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺟﻨﮕﻲ در اﺳﻼم ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ اﺳﺖ ﺿﻤﻨﺎً ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص‪ ،150‬ﻫﻤﻴﻦ رواﻳﺖ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 53‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 494‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒـﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1779‬و اﻟﻔﺘﻮﺣـﺎت اﻻﺳـﻼﻣﻴﻪ‪،‬‬
‫ص‪.53‬‬

‫‪317‬‬
‫ﺗﺒﺴﻤﻲ ﺑﺮ ﻟﺐ ﻧﺸﺎن داده و اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺮﻣﻌﻨﻲ را ﺑﺮ زﺑﺎن آورد‪َ » :‬ا ﱠﻣ َﺮ ﺧﺎﻟِﺪٌ َﻧ ْﻔ َﺴ ُﻪ‪ = 1‬ﻣﺎ ﭼﻪ‬
‫ﻛﺎره ﻫﺴﺘﻴﻢ ﺧﺎﻟﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺧﻮد را ﺳﺮدار ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻛﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﻬﺮ ﺣﻠﺐ آزاد ﻣﻲﮔﺮدد‬
‫ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎن ﻣﻬﻢ ﻗﻨﺴﺮﻳﻦ و آزادي اﻳﻦ ﺷﻬﺮ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺷﺨﺼﺎً از ﺣﻤﺺ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺰم آزاد ﻛﺮدن ﺷﻬﺮ ﺣ‪‬ﻠَﺐ* در رأس ﺳﭙﺎه ﺧﻮﻳﺶ روان ﮔﺮدﻳﺪ و روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺳﺮ راه ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺪون ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺻـﻠﺢ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ 2‬و در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﭘﺮداﺧـﺖ‬
‫ﺟﺰﻳﻪ‪ ،‬اﻣﻨﻴﺖ و آزادي آنﻫﺎ در اﻧﺠﺎم دادن ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺧـﻮﻳﺶ ﭘﺮداﺧﺘـﻪ و ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫آن ﻫﺎ اﺳﻼم آورده و در ردﻳﻒ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ 3‬و ﻋﻴـﺎض ﺑـﻦ ﻏـﻨﻢ ﺑـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه و در رأس ﭼﻨﺪ ﺳﺘﻮن از ﺟﻨﮕﺎوران ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺣﻠﺐ ﺣﻤﻠـﻪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و‬
‫ﭘﺎدﮔﺎن ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻬﻢ ﺷﻬﺮ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﻜﺴﺖﻫـﺎي ﻣﺘـﻮاﻟﻲ ﺳـﭙﺎه روم روﺣﻴـﻪاش ﺑـﻪ ﻏﺎﻳـﺖ‬
‫ﺗﻀﻌﻴﻒ ﮔﺮدﻳﺪه ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺘﻲ ﺷﻬﺮ ﺣﻠﺐ را ﺗﺴـﻠﻴﻢ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ 4‬و‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 53‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 494‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒـﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1779‬و اﻟﻔﺘﻮﺣـﺎت اﻻﺳـﻼﻣﻴﻪ‪،‬‬
‫ص‪.53‬‬
‫* ﺷﻬﺮ ﺣﻠﺐ ﻃﺒﻖ ﺑﻴﺎن ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس در ‪ 30‬درﺟﻪ و ‪ 69‬دﻗﻴﻘﻪ ﻃﻮل و ‪ 25‬درﺟﻪ و ‪ 35‬دﻗﻴﻘـﻪ ﻋـﺮض ﺷـﻤﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺠـﻢ اﻟﺒﻠـﺪان‬
‫ﺣﻤﻮي‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 235‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 53‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.495‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 495‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 53‬و ‪ ،54‬در ﻫﻤﻴﻦ دو ﻣﺮﺟﻊ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛـﻞ ﺳـﭙﺎه‬
‫ﭘﺲ از ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪن اﻫﻞ ﺷﻬﺮ ﺗﻤﺎم داراﻳﻲ و ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ را و ﻫﻢ ﭼﻨـﻴﻦ اداره ﻛـﺮدن ﺷـﻬﺮ را ﺑـﻪ آنﻫـﺎ ﭘـﺲ داد‬
‫)و‪‬اﺳ‪‬ﺘَﺜْﻨﻲ ﻋ‪‬ﻠَﻴ‪‬ﻬِﻢ‪ ‬ﻣ‪‬ﻮ‪‬ﺿ‪‬ﻌﺎً ﻟَﻠْﻤ‪‬ﺴ‪‬ﺠِﺪ‪ = ‬و ﻓﻘﻂ ﻣﺤﻠﻲ را ﺑﺮاي ﺑﻨـﺎي ﻣﺴـﺠﺪ از آنﻫـﺎ ﮔﺮﻓـﺖ( ﺑﺒﻴﻨﻴـﺪ ﺑـﻲآﻻﻳﺸـﻲ ﺟﻨـﮓﻫـﺎي‬
‫رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ اﺳﻼم را و ﺑﺸﻨﻮﻳﺪ ﭼﺮﻧﺪ و ﭘﺮﻧﺪ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ‪» :‬ﺟﻨﮓﻫﺎي اﺳﻼم ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻛﺴﺐ زور و ﺗﺤﺼـﻴﻞ‬
‫زر و ﭼﭙﺎول ﻣﻠﺖﻫﺎ ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ!!«‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪318‬‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻬﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از ﺟﺎن و ﻣـﺎل و آزادي آن ﻫـﺎ در ﻣﺮاﺳـﻢ‬
‫ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻃﺒﻖ ﻣﻌﻤﻮل ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.1‬‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل ﭘـﺲ از آزاد ﻛـﺮدن ﺷـﻬﺮ ﺣﻠـﺐ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻬﺮ اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ ﺳﻮق ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و ﺑﺪون ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﻫﺎي روﻣـﻲ در‬
‫ﺣﻮﻣﻪ ﺷﻬﺮ و در ﻧﺰدﻳﻜﻲﻫﺎي ﺣﺼﺎر و ﺑﺮج و ﺑﺎروﻫﺎي آن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ ﺷﻬﺮ ﺧﺎﻃﺮهﻫﺎ و ﻗﺪاﺳﺖﻫﺎ‬
‫اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ‪ 2‬ﻳﻚ ﺷﻬﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﺼﺪ و ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از‬
‫ﻣﻴﻼد ﻣﺴﻴﺢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺳﻠﻮﻛﻮس‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم ﺑﻨﺎ ﮔﺮدﻳﺪه و ﻣﺪتﻫﺎ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺳﻠﻮﻛﻮسﻫﺎ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ 3‬و ﻣﻮزهﻫﺎ و ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ و آﺛﺎر ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﺑﺮ اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ ،‬و‬
‫آن ﭼﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ اﻫﻤﻴﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ و ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷـﻬﺮ داده اﺳـﺖ اﻳـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻫﺎﻟﻲ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻗﺒﻞ از ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻧﺪاي ﻣﺴﻴﺢ ‪ ‬ﻟﺒﻴﻚ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ 4‬و ﻗﺒﻞ‬
‫از ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﻧﺎم ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﭘﺎﻳﮕﺎه )ﺗﺒﺸﻴﺮ( و ﻧﺸﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را ﭘﻲرﻳﺰي‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و ﺗﻤﺎم ﭘﺎﻳﮕﺎهﻫﺎي ﻧﺸﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ و از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺎﻳﮕﺎه )رم = واﺗﻴﻜﺎن( از اﻳﻦ ﭘﺎﻳﮕﺎه‬
‫ﻣﻨﺸﻌﺐ ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻌﺪ از ﻋﻴﺴﻲص‪ ،‬ﻗﺪﻳﺲ ﭘ‪‬ﻄُﺮس‪ ،5‬اﺟﺪاد و ﻣﺮدﻣـﺎن ﻗـﺪﻳﻢ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﻛﻠﻤﻪ اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 235‬و ‪ 236‬و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻤﻴﺪ و )اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ((‪ ،‬ص‪.232‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ ﺑﺪون ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻳﺎء اﺳﺖ )ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان(‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪319‬‬
‫اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ دﻳﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻗﺪﻳﺲ ﺑ‪‬ﺮْﻧﺎﺑﺎ ﻣﺪﺗﻲ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‬
‫اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺷﺎﮔﺮدان و ﭘﻴﺮواﻧﻲ را ﭘﺮورش داده اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﻳـﻚ ﻣﺮﻛـﺰ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﺗﻮﺳﻌﻪ و رﺷﺪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ و در ﻧﻴﻤﻪ اﺧﻴﺮ ﻗﺮن ﺳـﻮم ﻣـﻴﻼدي‬
‫ده اﺟﺘﻤﺎع و ﻛﻨﻔﺮاﻧﺲ ﺑﺰرگ ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن ﻛﻠﻴﺴﺎ در اﻳﻦ ﺷـﻬﺮ ﻣﻨﻌﻘـﺪ ﮔﺮدﻳـﺪه اﺳـﺖ‪ ،1‬و در‬
‫ﺗﻔﻜﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﺟﻬـﺎن ﺟـﺰ ﻗـﺪس )اﻳﻠﻴـﺎ( ﻫـﻴﭻ ﺷـﻬﺮي از اﻧﻄﺎﻛﻴـﻪ ﻣﻘـﺪسﺗـﺮ و‬
‫ﺧﺎﻃﺮهاﻧﮕﻴﺰﺗﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬و ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻮاﺑﻖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻗﺪاﺳـﺖ ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﻣﻮﺟـﺐ ﮔﺮدﻳـﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ دوم ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ و در ﻋﻤﺮان و آﺑـﺎدي‬
‫و اﻳﺠﺎد ﻣﻴﺪانﻫﺎ و ﺗﻔﺮجﮔﺎهﻫﺎ و اﻣﺎﻛﻦ رﻓﺎه اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﺑﻜﻮﺷﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺻﺪ ﻫـﺰار‬
‫ﻧﻔﺮ ﺳﻜﻨﻪ‪ 2‬اﺻﻠﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻣﻴﻬﻤﺎﻧﺎن و زوار و ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدان ﺷﺮﻗﻲ و ﻏﺮﺑﻲ در ﻛﻤﺎل رﻓـﺎه‬
‫و آﺳﺎﻳﺶ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،3‬و ﻫﺮاﻛﻠﻴﻮس )ﻫ‪‬ﺮَﻗﻞ( ﻧﻴﺰ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﺟﻬﺖ ﻧﻤـﺎﻳﺶ‬
‫دادن ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را از ﺣﻴﺚ اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑـﻪ دژ ﻧﻔﻮذﻧﺎﭘـﺬﻳﺮي‬
‫ﻣﺒﺪل ﻛﺮده و ﻣﻘﺘﺪرﺗﺮﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي ارﺗﺶ روم را در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﭘـﺲ‬
‫از آزاد ﺷﺪن دﻣﺸﻖ از ﺣﻤﺺ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﭘﻨﺎه آورده اﺳﺖ اﻣﺎ ﺷﺨﺼﺎً ﻫﺮاﺳﻨﺎك و ﺟﻨـﮓ‬
‫دﻓﺎﻋﻲ ﺳﭙﺎه روم را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم رﻫﺒﺮي ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻴﺰ‬
‫در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺷﺘﺮﺳﻮاران ﺳﺮﻳﻊ و ﺑﻴﺎﺑﺎنﭘﻴﻤﺎ ﺑﺮاي آزاد ﻛﺮدن اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ ﻫﻤـﻮاره ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه در ﺗﻤﺎس اﺳﺖ و ﺿﻤﻦ ارﺳﺎل ﭘﻴﺎمﻫﺎي ﺳﺮي و ﺳﻔﺎرش ﺗﺎﻛﺘﻴـﻚﻫـﺎي‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.236‬‬
‫‪3‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ ،‬ﻛﻠﻤﻪ )اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ( و ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮﺟﻊ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻃﺒﻖ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس ﻃـﻮل ﺟﻐﺮاﻓﻴـﺎﻳﻲ اﻧﻄﺎﻛﻴـﻪ ‪96‬‬
‫درﺟﻪ و ﻋﺮض ﺷﻤﺎﻟﻲ آن ‪ 35‬درﺟﻪ و ‪ 30‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪320‬‬
‫وﻳﮋه ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوزي‪ 1‬ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در آزاد ﻛﺮدن اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﭘﻴﺮوزي ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ و در آزاد ﻛﺮدن ﻗﺪس )اﻳﻠﻴﺎ( در ﻧﻈـﺮ او ﻣﻬـﻢ اﺳـﺖ‪ ،‬و اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪه‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ در ﭼﻨﺪ ﻟﺤﻈﻪ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻛﻨـﺪ و ﻃﻨـﺎب و ﻗـﻼب و ﺳـﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﻧﺮدﺑﺎنﻫﺎي ﻓﻮري‪ ،‬ﺗﻌﺪادي از ﺟﻨﮕﺎوران ﺳﭙﺎه ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻓﺮاز دﻳـﻮار ﺑﻠﻨـﺪ ﺣﺼـﺎر ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺗﺎ از آن ﺳﻮ ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﻧﻔﻮذ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺟﺎنﮔﺬﺷﺘﮕﻲ و ﻓﺪاﻛﺎري‬
‫دروازهﻫﺎ را ﺑﺮ روي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺎز ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎﮔﺎه اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ دروازهﻫـﺎي ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺑﺎز ﮔﺮدﻳﺪه و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ روﻣﻲ ﺳﻴﻞآﺳﺎ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪،2‬‬
‫اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ ﺷﻬﺮ ﻗﺪاﺳﺖﻫﺎ‬
‫و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺶ ﻛﻪ در ﺣﺎل آﻣﺎدهﺑﺎش ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﺑـﻪ ﺷـﺪت اﻳـﻦ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي‬
‫ﻣﻬﺎﺟﻢ را ﻣﻲﻛﻮﺑﻨﺪ و ﮔﺮدن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن آن ﻫﺎ را از دم ﺗﻴـﻎ ﻣـﻲﮔﺬراﻧﻨـﺪ و ﭘـﺲ از ﭼﻨـﺪ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﺟﻨﮓ ﺧﻮﻧﻴﻦ ﺟﻤﻌﻲ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻼﻛﺖ رﺳﻴﺪه و ﺑﻘﻴﻪ ﻓﺮار ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم‬
‫ﺳﻴﻞآﺳﺎ از ﺗﻤﺎم دروازهﻫﺎ وارد ﺷﻬﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،3‬و اﻫﻞ ﺷﻬﺮ ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧـﻪ ﻣﻘـﺎوﻣﺘﻲ از‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﺻﻠﺢ و ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻣﻨﻴﺖ ﺟﺎﻧﻲ‪ 4‬و ﻣﺎﻟﻲ و آزادي‬
‫ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه درﺧﻮاﺳﺖ آنﻫﺎ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم ﺑﺮ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄـﻪ‬
‫ﺷﻬﺮ اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ ﺑﻪ اﻫﺘﺰاز درﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 236‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 186‬و ‪.187‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 236‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.459‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪321‬‬
 ‫آﺧﺮﻳﻦ ﺳﻼم و وداع ﻫﺮﻗﻞ از ﺷﺎم )ﺳﻮرﻳﻪ(‬
‫ﻫ‪‬ﺮَﻗْﻞ اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم ﻧﻴﺰ در اﺛﻨﺎي ورود ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ از ﻳﻜـﻲ‬
‫از دروازهﻫﻴﺎ ﺷﻤﺎل ﺷﻬﺮ ﺧﺎرج و ﺑﻪ ﺳﻮي )ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ( ﻓﺮار ﻣﻲﻛﻨﺪ و در آﺧﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺮز‬
‫ﺷﺎم در ﻣﺤﻞ )رﻫﺎ( ﺑﺮ ﺗﭙﻪ ﻣﺮﺗﻔﻌﻲ ﻣﻲاﻳﺴﺘﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﻧﮕﺎه ﺗﺄﺛﺮآﻣﻴﺰي ﺑﻪ ﻫﻤـﻪ ﻛـﻮهﻫـﺎ و‬
‫دﺷﺖﻫﺎ و ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺎم‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺟﺮﻗﻪﻫﺎﻳﻲ از آﺗﺶ ﺣﺴﺮت اﻳـﻦ ﻛﻠﻤـﺎت را ﺑـﺮ زﺑـﺎن‬
‫ﻣﻲراﻧﺪ‪» :‬ﺳﻼم ﺑﺮ ﺗﻮ اي ﺷﺎم و آﺧﺮﻳﻦ وداع ﺑﺎ ﺗﻮ! از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺗـﻮ دﻳﮕـﺮ ﻳـﻚ ﻛﺸـﻮر‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﺷﺪهاﻳﺪ‪ ،‬و روﻣﻴﺎن از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺟﺰ در ﻣﻴﺎن ﻫﻮل و ﻫﺮاس ﻫﺮﮔﺰ ﺗﻮ را ﻧﺨﻮاﻫﻨـﺪ‬
‫دﻳﺪ‪«!1‬‬
‫ﺑﮕﺬار ﻫﺮاﻛﻠﻴﻮس )ﻫﺮﻗﻞ( ﺑﺎ ﻛﻮﻟﻪﺑﺎري از اﻧﺪوه‪ ،‬و ﻫﻤﺮاه ﻣﺴﺎﻳﻪ ﺳﻴﺎه اﻣﭙﺮاﺗـﻮري از‬
‫ﺷﺎم اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﻓﺮار ﻛﻨﺪ و ﻋ‪‬ﻠَﻢ ﺑﻪ دوﺷﺎن ﺣـﻖ و ﻋـﺪاﻟﺖ و آزادي او را‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻫﻤﺘﺎي او در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق )ﻳﺰدﮔﺮد( در ﭘﻴﺸـﺎﭘﻴﺶ ﭘـﺮﭼﻢداران‬
‫ﺣﻖ و ﻋﺪاﻟﺖ و آزادي در ﺣﺎل ﻓﺮار و ﮔﺮﻳﺰ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن در ﺗﻤﺎم ﻗﺮون و اﻋﺼﺎر‬
‫ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛﻪ آن ﭼﻪ رژﻳﻢﻫﺎي ﻇﻠﻢ و ﻇﻠﻤﺖ را در ﻗﺎرهﻫﺎي آﺳﻴﺎ و آﻓﺮﻳﻘﺎ ﻧﺎﭼﺎر ﺑـﻪ ﻓـﺮار و‬
‫ﻫﺰﻳﻤﺖ ﻛﺮده و ﺳﺎﻳﻪﻫﺎي ﺷﻮم ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ و اﻣﭙﺮاﺗﻮري را ﺗﺎ ﻣﺮز ﻧﺎﺑﻮدي ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﻪ‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه و ﻧﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲوﻗﺎص و ﻧﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ زﻧﮓزده اﻋﺮاب اﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ آﻓﺘﺎب ﻣﺸﻌﺸـﻊ‬
‫ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﺑﻠﻮغ و ﻗﺪرت اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﺰرگ اﺻﺤﺎب ﻣﺤﻤﺪص ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻗﺎرهﻫـﺎ‬
‫ﺗﺎﺑﻴﺪه اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﻇﻠﻢ و ﻇﻠﻤﺖ و ﺗﺎرﻳﻜﻲ را ﺑﻪ ﻓﺮار و ﻫﺰﻳﻤـﺖ ﻧﺎﭼـﺎر ﻛـﺮده‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 53‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 494‬و ﺗـﺎرﻳﺦ ﻃﺒـﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1781‬و ‪ 1782‬و اﻟﻔﺘﻮﺣـﺎت‬
‫اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 53‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 187‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.237‬‬

‫‪322‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺳﭙﺎس ﺑﺮاي ﺧﺪا‪ ،‬و درود ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪص و ﺳﻼم ﺑﺮ ﻓـﺎروق اﻋﻈـﻢ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﻲوﻗﺎص و ﻫﻤﻪ اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﻴﻦ و ﻣﺠﺎﻫﺪﻳﻦ اﺳﻼم‪.‬‬
‫داﺳﺘﺎن ﺟﺒﻠﺔ اﻻﻳﻬﻢ‬
‫ﺑﻌﺪ از آزاد ﺷﺪن ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺎم و ﻓﺮار ﻫﺮاﻛﻠﻴﻮس‪ ،‬ﻗﺒﺎﻳﻞ و ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻋﺮب ﺷﺎم دﺳﺘﻪ‬
‫دﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ و دﻳﻦ اﺳﻼم را ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺟﺒﻠﺔ اﻻﻳﻬﻢ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺷﺎﻫﺎن ﻋﺮب ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻨﻲﻏﺴ‪‬ﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻌﺪ از ﻣﻜﺎﺗﺒﻪ ﺑﺎ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه‪ ،‬ﻗﺒﻮل‬
‫اﺳﻼم ﺧﻮد و ﻫﻤﻪ ﺑﻨﻲﻏﺴﺎن را اﻋﻼم و ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺮاه ﺟﻤﻌـﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﻛﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻣﺮاﺗﺐ را ﺑـﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﮔﺰارش ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ 1‬و ﺑﻌﺪ از ﻣﻮاﻓﻘﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺟ‪‬ﺒ‪‬ﻠﻪ ﻫﻤـﺮاه ﭘﺎﻧﺼـﺪ‬
‫ﺗﻦ‪ 2‬از اﻗﻮام و ﻧﺰدﻳﻜﺎن ﺧﻮﻳﺶ از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻨﻲﻏﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺪﻳﻨﻪ رﻫﺴـﭙﺎر ﻣـﻲﮔـﺮدد و‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺒﻼً ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن و آﻣﺪن ﺷﺎه ﻋﺮب ﻏﺴﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ را ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﺧﺒﺮ داده و ﺑﻪ آنﻫﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻣﻬﻤـﺎن ﻋﺰﻳـﺰ ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﻪ ﮔﺮﻣـﻲ‬
‫ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و در ﻟﺤﻈﺎت ورود ﺟﺒﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬زن و ﻣﺮد و ﺑﺰرگ و ﻛﻮﭼـﻚ ﺷـﻬﺮ از‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﺮون آﻣﺪه و ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻣﺴﺮت و ﺷﺎدي ورود ﻣﻮﻛـﺐ ﺑﺎﺷـﻜﻮه ﺷـﺎه‬
‫اﻋﺮاب ﻏﺴﺎﻧﻲ را ﻧﻈﺎره ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﻳـﻚ ﺻـﺪ ﺳـﻮار ﻣﺴـﻠﺢ‪ 3‬ﺣﺮﻳﺮﭘـﻮش ﺳـﭙﺎه ﺟﺒﻠـﻪ را‬
‫اﺳﻜﻮرت ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﻋﻤﻮﻣﺎً دم اﺳﺐﻫﺎﻳﺸﺎن را ﮔﺮه زده و ﻗﻼدهﻫﺎي ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه را ﺑﺮ آنﻫﺎ‬
‫آوﻳﺰان ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺟﺒﻠﻪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﺎج ﻃﻼﻳﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ و ﮔﻮﺷﻮارهﻫﺎﻳﻲ از ﻃﻼ و اﻟﻤﺎس و‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوي‪ ،‬ص‪ 206‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 188‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.243‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪323‬‬
‫زﻣﺮد ﺑﺮ او آوﻳﺰان اﺳﺖ‪ ،1‬در ﻃﻨﻴﻦ و زﻣﺰﻣﻪ رﺧﺖﻫﺎي ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه اﺳﺐﺳـﻮاران ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻪ ﺧﻮشآﻣﺪﮔﻮﻳﻲ ﻣﺮدم ﺟﻮاب ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ در ﻣﺴـﺠﺪ از اﺳـﺐ‬
‫ﭘﻴﺎده ﮔﺸﺘﻪ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﮔﺮﻣﻲ او را ﺧﻮشآﻣـﺪ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ و ﻛﻤـﺎل‬
‫ﻣﺤﺒﺖ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او اﻇﻬﺎر ﻣﻲدارد و او را ﭘﻬﻠﻮي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﻧﺸﺎﻧﺪ‪ 2‬و ﺟﺒﻠـﻪ ﻣـﺪﺗﻲ در‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ و در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ ﻫﻤﺮاه اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم دادن ﻣﺮاﺳﻢ‬
‫ﺣﺞ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ ﻣﻲرود و در اﺛﻨﺎي ﻃﻮاف ﻛﻌﺒﻪ داﻣﻦ ﭘﻴﺮاﻫﻨﺶ زﻳﺮ ﭘﺎي ﻣـﺮدي از ﺑﻨـﻲﻓَـﺰازه‬
‫ﮔﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺟﺒﻠﻪ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻴﻢﺧﻴﺰ در ﻣﻲآﻳﺪ و ﻋﻼوه ﺑـﺮ اﺣﺴـﺎس درد‪ ،‬اﻳـﻦ ﻋﻤـﻞ را‬
‫ﻧﻮﻋﻲ از ﺗﻮﻫﻴﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻳﻚ ﺳﻴﻠﻲ ﭼﻨﺎن ﺳـﺨﺘﻲ ﺑـﺮ روي آن ﻣـﺮد‬
‫ﻣﻲﻧﻮازد ﻛﻪ از ﺑﻴﻨﻲ او ﺧﻮن ﺟﺮﻳﺎن‪ 3‬ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ و ﻣـﺮد ﺑﻨـﻲﻓـﺰازي ﺷـﻜﺎﻳﺖ او را ﭘـﻴﺶ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﺑﺮد و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﻮراً ﺟﺒﻠﻪ را اﺣﻀﺎر و‬
‫ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ از او ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲآورد‪:‬‬
‫ـ اﻳﻦ ﻣﺮد ﻓﺰازي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺗﻮ ﺑﺎ زدن ﺳﻴﻠﻲ ﺧﻮن از ﺑﻴﻨﻲ او ﺟﺎري ﻛﺮدهاي‪.‬‬
‫ـ ﺑﻠﻲ‪ ،‬اﻣﺎ او ﺑﺮ داﻣﻦ ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﻣﻦ ﭘﺎ ﻧﻬﺎده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ـ ﭼﻮن ﺗﻮ ﺑﻪ ﺟﺮم ﺧﻮﻳﺶ اﻋﺘﺮاف ﻛﺮدي ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ او ﺗﻮ را ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ 4‬ﻳﺎ از ﺗـﻮ اﻧﺘﻘـﺎم‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮم‬
‫ـ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﺠﻮز اﻧﺘﻘﺎم او را از ﻣﻦ ﻣﻲﮔﻴﺮي؟ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ او ﻳﻚ ﻧﻔﺮ رﻋﻴـﺖ و ﻣـﻦ‬
‫داراي ﻣﻘﺎم ﺷﺎﻫﻲ ﻫﺴﺘﻢ‪!1‬‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوي‪ ،‬ص‪ 206‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 188‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.243‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 243‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوي‪ ،‬ص‪ 206‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.188‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪324‬‬
‫ـ دﻳﻦ اﺳﻼم ﻫﺮ دوي ﺷﻤﺎ را از ﺣﻴﺚ ﺣﻘﻮق ﺑﺮاﺑﺮ و ﻣﺴﺎوي ﻛﺮده اﺳﺖ ﺗﻮ از ﻫﻴﭻ‬
‫ﺟﻬﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻲ ﺑﺮ دﻳﮕﺮي ﺑﺮﺗﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﺟﺰ از راه ﺗﻘﻮي‪.‬‬
‫ـ ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻛﺮدم ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﺒﻮل دﻳﻦ اﺳﻼم ﻋﺰت و آﻗﺎﻳﻲ و ﺑﺰرﮔﻮارﻳﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ـ اﻳﻦ ﺣﺮفﻫﺎ را ﺑﺲ ﻛﻦ‪ ،‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﻪ ﺗﻮ رﺿـﺎﻳﺖ ﻧﺪﻫـﺪ ﺣﺘﻤـﺎً از ﺗـﻮ اﻧﺘﻘـﺎم‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮم ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﻢ ﻳﻚ ﺳﻴﻠﻲ ﺳﺨﺘﻲ را ﺑﺮ ﭼﻬﺮه ﺗﻮ ﺑﻨﻮازد‪.2‬‬
‫ـ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻦ ﺑﻪ دﻳﻦ ﺧﻮد ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدم‪.‬‬
‫ـ اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از ﻗﺒﻮل دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ دﻳﻦ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮدي ﮔﺮدﻧﺖ را ﻣﻲزﻧـﻢ زﻳـﺮا ﻣﺮﺗـﺪ‬
‫ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ دﻳﻦ اﺳﻼم ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ـ ﭘﺲ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه دﻫﻴﺪ ﻛﻪ اﻣﺸﺐ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻢ و راﻫﻲ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻢ‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﺒﻠﻪ را ﻣﻬﻠﺖ داد‪ ،‬اﻣﺎ در ﻫﻤﺎن ﺷﺐ ﺟﺒﻠـﻪ ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ از ﻣﻜﻪ ﺧﺎرج و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺎم رﻫﺴﭙﺎر ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ 3‬و از ﺗـﺮس ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم در ﺷﺎم ﻫﻢ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي )ﻫﺮﻗﻞ( در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺟﺒﻠﻪ ﺑﺎ ﻧﻴﺮﻧﮓ و دروغ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻛﻪ از ﭼﻨﮓ ﻋﺪاﻟﺖ ﻓﺎروق اﻋﻈـﻢ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻣﺎ داﺳﺘﺎن او ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ وﺟﻬﻲ واﻗﻌﻴﺖ ﺑﺮاﺑـﺮي و ﻣﺴـﺎوات اﺳـﻼﻣﻲ را‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮد‪ ،‬و زﺑﺎن ﮔﻮﻳﺎي اﻳﻦ داﺳﺘﺎن در ﭘﺸﺖ اﻋﺼﺎر و ﻗﺮنﻫﺎ‪ ،‬ﺑـﺮ ﻣـﺪﻋﻴﺎن ﺑﺮاﺑـﺮي و‬
‫ﻣﺴﺎوات و رﻓﻊ ﺗﺒﻌﻴﺾ ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮي ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻪ؟ و اﺟﺮاي‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ رﻓﻊ ﺗﺒﻌﻴﺾ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ دارد‪ ،‬و ادﻋﺎ و واﻗﻌﻴﺖﻫﺎ از ﻛﺠﺎ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﺠﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارﻧﺪ؟!!‬

‫‪1‬ـ ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 188‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 243‬و ‪ 244‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوي‪ ،‬ص‪ 206‬و ‪.207‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪325‬‬
 ‫ﺑﺎر دﻳﮕﺮ در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق )ﻋﺮاق(‬
‫اﻳﻦ ﻣﻐﺰ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﭘﺮﻧﺒﻮغ‪ ،‬و اﻳﻦ اﺳﻄﻮره ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻨـﮓﻫـﺎي رﻫـﺎﻳﻲﺑﺨـﺶ اﺳـﻼم‬
‫)ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روزﻫﺎي ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤـﺎن اﻧـﺪازه ﻛـﻪ‬
‫ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎﻟﻲ را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ و ﻣﺜﻨﻲ و ﺳﻌﺪ و ﻗﻌﻘﺎع داﻏﺘﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﭘـﺲ از‬
‫ﺷﻜﺴﺖ ارﺗﺶ اﻳﺮان‪ ،‬در )ﻧَﻤﺎرق و ﻛَﺴ‪‬ﻜَﺮ ﺑ‪‬ﻮ‪‬ﻳﺐ و ﻗﺎدﺳﻴﻪ( در ﺳﺎل ﭘﺎزﻧﺪﻫﻢ ﻫﺠـﺮي‪ ،1‬دو‬
‫ﻣﺎه ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺮﻣﺎن آزاد ﻛﺮدم ﻣﺪاﺋﻦ‪ 2‬را ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﻧﻘﺸﻪﻫﺎ و ﻃﺮحﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق اﺑﻼغ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ‬
‫و ﺳﻌﺪ در رأس ﺳﭙﺎه ﺷﺼﺖ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻧﺼﻒ آن ﺑﻌﺪ از ﭘﻴـﺮوزي در‬
‫ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﺑﻪ او ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻴﺴﻔﻮن ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻛﺸﻮر ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳـﺮان‪ ،‬در ﺣـﺎل‬
‫ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و در ﻣﺴﻴﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺎﺑﻞ رﺳﻴﺪه اﺳـﺖ و ﻓﻴـﺮوزان ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪاري‬
‫ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻲ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻓﺮاري در ﭘﺎدﮔﺎن اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻣﺤـﺾ‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻓﺮار ﻛﺮده و ﺷﻬﺮ را ﺑﺪون ﺟﻨﮓ و ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي در اﺧﺘﻴﺎر‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،3‬ﺑﺎﺑﻞ‪ 4‬ﻫﻤﺎن ﺷﻬﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ روزي‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ ﻳﻜﻲ از ﺑـﺰرگﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﺗﻤﺪنﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ ،60‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.505‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﺑﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﻛﺴﺮ ﺑﺎء دوم در اﺻﻞ و در زﺑﺎن ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺳﺘﺎره ﻣﺸﺘﺮي ﺑﻮده و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺷﺎﻣﻞ ﻛﻮﻓﻪ و ﺣﻠﻪ‪ .‬ﻗﺼﻪﻫـﺎي‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻋﺠﻴﺒﻲ درﺑﺎره ﺑﺎﺑﻞ رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي درﻛﻤﻠﻪ ﺑﺎﺑﻞ(‪.‬‬

‫‪326‬‬
 ‫ﺑﺎﺑﻞ ﺷﻬﺮ اﺳﻄﻮره ﻫﺎ در ﺗﺼﺮف ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‬
‫و از ﺣﻴﺚ ﺷﻜﻮه و زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻟﻘﺐ )ﻋﺮوس ﺷﺮق( را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻛﺎخﻫـﺎي ﺳـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﻠﻚ ﻛﺸﻴﺪه آن در اﻃﺮاف ﮔﻨﺒﺪﻫﺎي ﻣﻴﻨﻮي ﻣﻌﺎﺑﺪ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﺑﺎغﻫـﺎي ﺳﺮﺳـﺒﺰ و‬
‫ﺧﺮم آرﻣﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﮔﻞﻫﺎي ﻋﻄﺮآﮔﻴﻦ ﻣﻴﺪانﻫﺎي‪ 1‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﭘﻴﺎم ﻣﺮﻓﻪﺗـﺮﻳﻦ ﻧـﻮع‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺮﻗﻲ را ﺑﻪ ﻋﺎﺑﺮﻳﻦ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬و ﻗﺼﺮﻫﺎي ﺑﺎﺷﻜﻮﻫﻲ ﻛﻪ ﺳﺮ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺳـﺎﻳﻴﺪه و‬
‫اﻧﻌﻜﺎس ﻧﻮر ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ 2‬از ﺻـﻴﻘﻠﻲ ﺳـﻨﮓ ﻣﺮﻣﺮﻫـﺎي آنﻫـﺎ ﭼﺸـﻢ ﻫـﺮ‬
‫ﺑﻴﻨﻨﺪهاي را ﺧﻴﺮه ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﺎً از ﺗﻨﺎﺳﺐ اﻳﻦ ﻟﻘﺐ )ﻋﺮوس ﺷﺮق( ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺤﺚ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و روزي زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﺷﻜﻮه اﻳﻦ ﺷﻬﺮ و آوازه اﻳﻦ ﺑﺎغﻫﺎي ﻣﻌﻠﻖ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻜﻲ‬
‫از ﻋﻌﺠﺎﻳﺐ ﻫﻔﺘﮕﺎﻧﻪ ﺟﻬﺎن ﻟﻘﺐ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﺑﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻧﻤﺮود را ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻓﺮﻳﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ از‬
‫ﮔﻠﻴﻢ ﺑﺸﺮ ﺑﻮدن ﭘﺎ را ﻓﺮاﺗﺮ دراز ﻛﺮده و ﻫﻮاي اُﻟُﻮﻫﻴﺖ و ﺧﺪاﻳﻲ را در ﺳﺮ ﻣـﻲﭘﺮوارﻧـﺪ‪ ،‬و‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺰرگ ﺧﺪا را ﺑﻪ ﻣﻨﺠﻴﻖ ﻣﻲﺑﺴﺖ و ﺑﻪ آﺗﺶ ﻣﻲاﻧـﺪاﺧﺖ‪ ،‬و روزﮔـﺎري‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻬﺮ )ﺑ‪‬ﺨْﺖ ﻧَﺼ‪‬ﺮ( ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اورﺷﻠﻴﻢ را ﺻﺎدر ﻛﺮد و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﺰاران ﺳﺎﻟﻪ‬
‫ﻳﻬﻮد‪ 3‬را ﻣﻨﻘﺮص و ﺑﺰﮔﺮان ﻗﻮم ﻳﻬﻮد را ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺳﺮا ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ آورد‪ ،‬و در ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ اوﻟﻴﻦ اﻋﻼﻣﻴﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ‪ 4‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ )ﺣ‪‬ﻤ‪‬ﻮراﺑﻲ( ﺗﺪوﻳﻦ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه اﻳﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن در ﺳﻮره ﺑﻘﺮه ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﻬﺮ ﻣﺮﻣﻮز و اﻓﺴـﺎﻧﻪاي از او ﻧـﺎم‬
‫ﺑﺮده و روزﮔﺎري در ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻬﺮ آﻣﻮزﺷﮕﺎه ﺳﺤﺮ و اﻓﺴﻮن و ﺟـﺎدو داﺋـﺮ و ﻗﺼـﻪ ﻣﺮﻣـﻮز‬
‫ﻫﺎروت و ﻣﺎروت ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ ،‬ﻛﻠﻤﻪ ﺑﺎﺑﻞ و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،192‬و )اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ(‪ ،‬ص‪.272‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪327‬‬
‫اﻣﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﻌﺪ‪ ،‬وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﺠﺪﻳﺪ اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮهﻫﺎ و ﻣﺸﺎﻫﺪه آﺛﺎر‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ و ﺧﻮاﻧﺪن ﻛﺘﻴﺒﻪﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﺑﺎﺑﻞ ﺗﻠﻒ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا او ﺧﻮد ﻣﺮدي اﺳﺖ اﺳﻄﻮرهﺳﺎز‬
‫و در رأس ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﻴﻖﺗﺮﻳﻦ اﺛﺮ را ﺑﺮ ﺻﻔﺤﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻠﺖﻫﺎ اﻳﺠـﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺧﺎﻃﺮهﻫﺎي ﺣﻴﺮتاﻧﮕﻴﺰي را در ﻗﻠﺐ زﻣﺎنﻫﺎ و ﻣﻜﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ودﻳﻌﺖ ﻣﻲﮔﺬارد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺳﻌﺪ ﺑﻌﺪ از ﻧﮕﺎه ﻋﺒﺮتآﻣﻴﺰي ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻧﻤﺮود و ﺣﻤﻮراﺑﻲ و ﺑﺨﺖ ﻧﺼﺮ ﺳـﺮﻳﻌﺎً‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻴﺴﻔﻮن‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﻛﺴﺮاﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن ﻣﻬﻢ )ﻛـﻮﺛﻲ(‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ و ﺑﺎ ﻳﻚ ﻧﺒﺮد ﺷﺪﻳﺪ و ﺧﻮﻧﻴﻦ اﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎن را ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف در ﻣـﻲآورد و از زﻧـﺪان‬
‫ﻛﻮﺛﻲ‪) 1‬ﻛﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﻧﻤﺮود در زﻣﺎن ﺧﻮد ﻣﺪﺗﻲ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ ﺧﻠﻴـﻞ ص را در اﻳـﻦ ﺟـﺎ‬

‫زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ (2‬ﺑﺎزدﻳﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻳﻚ ﻧﮕﺎه ﻋﺒﺮتآﻣﻴﺰ اﻳﻦ آﻳﻪ را ﻣﻲﺧﻮاﻧـﺪ‪{ :‬‬

‫‪ 3z ´ ³ ² ± °‬آل ﻋﻤﺮان‪ 140 :‬و ﻣﺎﻳﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ روزﮔﺎران را در ﺑـﻴﻦ‬

‫ﻣﺮدم دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ«‪.‬‬
‫ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ز‪‬ﻫﺮه و ﺑﻪ ﻫﺎﺳﻢ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲ دﻫـﺪ ﻛـﻪ در رأس ﺑﺨﺸـﻲ از ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم و در ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﭘﻴﺶ ﺑﺮوﻧﻨﺪ‪ ،‬و زﻫﺮه و ﻫﺎﺷﻢ در ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻮﻳﺶ در ﻣﺤﻞ‬
‫)ﺳﺎﺑﺎط‪ (4‬ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن اﻳﺮان ﺟﺎوﻳﺪان ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎن اﻧﺒﻮه ﻋﻈﻴﻤﻲ از ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‬

‫‪1‬ـ ﻛﻮﺛﻲ ﺑﺎ ﺿﻢ و ﺳﻜﻮن و ﺛﺎء ﺳﻊ ﻧﻘﻄﻪ و اﻟﻒ ﻣﻘﺼﻮره از ﺗﻮاﺑﻊ ﺷﻬﺮ ﺑﺎﺑﻞ ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪ ‬در آن ﺟﺎ ﻣﺘﻮﻟﺪ و در آن ﺟﺎ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺑﻪ آﺗﺶ اﻓﻜﻨﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ ،‬ﻛﻠﻤﻪ )ﻛﻮﺛﻲ(‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.151‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﺳﺎﺑﺎط ‪ :‬ﺳﺎﺑﺎط ﻛﺴﺮي ﻛﻪ ﻣﺤﻠﻲ اﺳﺖ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺪاﺋﻦ و ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و ﻓﺎرسﻫﺎ آن را )ﺑﻼس آﺑﺎد( ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺑـﻼس ﻧـﺎم‬
‫ﻣﺮدي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪.‬‬

‫‪328‬‬
‫از ﺟﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺷﻴﺮ ﻫﻮلاﻧﮕﻴﺰ ﺟﻨﮕﻲ را در ﺟﻞ ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار داده‪ ،1‬و ﻫـﺮ روز اﻳـﻦ‬
‫ﻗﺴﻢ را ﺑﺎ ﺷﻮر و اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻣﻠﻲ ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪» :‬ﻛﻪ ﺗﺎ ﻣﺎ زﻧﺪه ﻫﺴـﺘﻴﻢ‪ ،‬اﻳـﺮان ﭘﺎﻳـﺪار و‬
‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺟﺎوﻳﺪ اﺳﺖ‪«2‬‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﺸﺘﺮك ﻓﻴﻞ ﻗﺎدﺳﻴﻪ و ﺷﻴﺮ ﺳﺎﺑﺎط‬
‫و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺣﻤﻠﻪ ﺳﭙﺎه زﻫﺮه و ﻫﺎﺷﻢ ﺗﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺟﺎناﻓﺸـﺎﻧﻲ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬و در ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮقآﺳﺎي ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﺷﻴﺮ ﺟﻨﮕﻲ ﺳﺎﺑﺎط ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻓـﻴﻼن ﺟﻨﮕـﻲ ﻗﺎدﺳـﻴﻪ‬
‫دﭼﺎر ﮔﺮدﻳﺪ و ﺳﭙﺎه ﺟﺎوﻳﺪان ﭘﻮراﻧﺪاﺧﺖ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﭙﺎه رﺳﺘﻢ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺑﻬﺮﺳﻴﺮ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ و دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﺎﺑﺎط رﺳﻴﺪ‪ ،‬و ﺳﺮ ﻫﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺑـﺮادزادهاش را‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻛﺸﺘﻦ ﺷﻴﺮ ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻮﺳﻴﺪ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻗﺴﻢ ﺧﻮردن ﺳﭙﺎه ﺟﺎوﻳـﺪان را ﺑـﻪ ﻳـﺎد‬

‫آورده ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮ ﻟﺐ اﻳﻦ آﻳﻪ را زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲﻛـﺮد‪c b a ` _ ^ { :‬‬

‫‪ 3z g f e d‬إﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ 44 :‬ﻣﮕﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﻮدي ﻗﺴﻢ ﻣﻲﺧﻮردي ﻛـﻪ ﻫﺮﮔـﺰ دﭼـﺎر‬

‫زوال و ﻧﺎﺑﻮدي ﻧﺨﻮاﻫﻴﺪ ﺷﺪ؟«‬
‫ﺳﻌﺪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻬﺮ )ﺑ‪‬ﻬ‪‬ﺮﺳﻴﺮ(‪ 4‬ﺳﻮق ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮﺳﻴﺮ ﻳﻚ ﺷﻬﺮ ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫ﻣﻬﻢ ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺻﻮرت دژ ﻧﻔﻮذﻧﺎﭘﺬﻳﺮ و ﻣﺤﻜﻢﺗﺮﻳﻦ ﺳﭙﺮ دﻓﺎﻋﻲ ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﻓﻈـﺖ از‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،508‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،151‬در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ ،1805‬ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳـﻦ ﺷـﻴﺮ از‬
‫ﭘﻬﻠﻮاﻧﻲ ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮم ﻣﺘﺮﺟﻢ در ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ ،1805‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.508‬‬
‫‪4‬ـ ﺑﻬﺮﺳﻴﺮ ‪ :‬ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﺑﺎء و ﺿﻢ ﻫﺎء را و ﻛﺴﺮ ﺳﻴﻦ ﺷﻬﺮي اﺳﺖ واﻗﻊ در ﻏﺮب دﺟﻠﻪ و ﻳﻜﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻫﻔﺘﮕﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮع‬
‫آنﻫﺎ ﻣﺪاﺋﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ و اﻣﺮوز از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻫﻔﺘﮕﺎﻧﻪ ﺟﺰ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻦ ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ آن را دﻳﺪهام‪ ،‬ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺠـﻢ‬
‫اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪.‬‬

‫‪329‬‬
‫ﺗﻴﺴﻔﻮن ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻛﺸﻮر ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺷﻂ دﺟﻠـﻪ را ﺑـﺎ ﺗﻴﺴـﻔﻮن ﻓﺎﺻـﻠﻪ دارد‪ ،‬ﺑﻨـﺎ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺣﺼﺎر ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺳﻨﮕﻲ و دروازهﻫﺎي آﻫﻨﻴﻦ و اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻧﻈـﺎﻣﻲ‬
‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﭙﺎه از ﺟﻨﮕﺎوران ارﺗﺶ اﻳﺮان زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺠﺮبﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن اﻣﻮر ﺟﻨﮕﻲ در‬
‫ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ روي ﭘﻠﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻧﻈﺎﻣﻲ را ﺑﻪ ﺗﻴﺴﻔﻮن و ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﻪ اﺳﺘﺎنﻫﺎي اﻳﺮان ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺷﺐ و روز ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺗﺠﻬﻴﺰات ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﮔﺮدد و ﮔﻮﻳﻲ از ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺪد ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺳﭙﺎه ﺷﺼﺖ ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮي اﺳـﻼم‬
‫وﻗﺘﻲ ﺑﻪ اﻃﺮاف اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺟﺰ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻧﻈﺎﻣﻲ از ﭼﻨﺪ ﻃﺮف راه دﻳﮕﺮي ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫از آن ﺟﺎﺋﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ از ﺟﺎﻧﺐ ﺗﻴﺴﻔﻮن آزاد ﺑﻮد و ﺑﺮ روي ﭘﻞ دﺟﻠﻪ ارزاق و ﻛﻤﻚﻫـﺎ‬
‫ﺑﻪ او ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺪت ده ﻣﺎه در ﺣﻠﻘﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﺳـﻌﺪ در اﻳـﻦ ﻣـﺪت‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎل ﻣﻜﺎﺗﺒﻪ ﺑﻮد‪،1‬‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﻬﺮ ﺑ‪‬ﻬ‪‬ﺮﺳ‪‬ﻴﺮ‬
‫و از ﻧﺒﻮغ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺗﺪاﺑﻴﺮ ﺟﻨﮕﻲ او اﺳﺘﻤﺪاد ﻣﻲﺟﺴﺖ و ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮔـﺎه‪ ،‬ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﻪ‬
‫ﻣﻨﺠﻨﻴﻖﻫﺎ و ﺳﻨﮓاﻧﺪازﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ارﺗﺶ روم ﺑﻪ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ داﺧـﻞ ﭘﺎدﮔـﺎنﻫـﺎ‬
‫ﺳﻨﮓاﻧﺪازي ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ 2‬و اﺣﺴﺎﺳﺎت ارﺗﺸﻴﺎن اﻳﺮان را ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺘﻮن‬
‫از دروازهاي ﺑﻴﺮون ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ وﻟﻲ اﻛﺜﺮاً ﻛﺸﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﺪﻧﺪ و ﺑﻘﻴـﻪ ﺑـﻪ داﺧـﻞ ﺣﺼـﺎر ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ و در آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺎه ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﺮ اﺛﺮ اﻳﻦ ﺳﻨﮓاﻧﺪازيﻫـﺎي ﻣﺘـﻮاﻟﻲ‪ ،‬اﺣﺴﺎﺳـﺎت‬
‫ارﺗﺶ اﻳﺮان ﺑﻪ ﺣﺪي ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻲﮔﺮدﻧـﺪ از دروازهﻫـﺎ ﺧـﺎرج و اﻳـﻦ‬
‫ﺳﭙﺎه ﻣﻬﺎﺟﻢ و ﻣﻮذي را ﺗﺎر و ﻣﺎر ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و در ﻳﻜـﻲ از روزﻫـﺎ ﻧﺎﮔـﺎه دروازهﻫـﺎ ﮔﺸـﻮده‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ ،63‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 508‬و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ ،262‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1807‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪330‬‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺳﭙﻬﺴﺎﻻران اﻳﺮاﻧﻲ ﺳﻴﻞآﺳﺎ از دروازهﻫﺎ ﺑﻴـﺮون‬
‫آﻣﺪه و ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﺳﺎﻋﺖﻫﺎ ﺟﻨﮓ ﺧﻮﻧﻴﻦ ﺑﺎر دﻳﮕـﺮ ارﺗـﺶ‬
‫اﻳﺮان ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده‪ ،‬و ﺑﻪ داﺧﻞ ﺣﺼﺎر ﺷﻬﺮ ﻣﻲﮔﺮﻳﺰﻧﺪ‪،1‬‬
‫ﻳﺰﮔﺮد ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺻﻠﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫و وﻗﺘﻲ ﻳﺰدﮔﺮد از ﺷﻜﺴﺖ ارﺗﺶ اﻳﺮان ﻣﻄﻠﻊ ﻣﻲﮔﺮدد و ﻣﻄﻤـﺌﻦ ﻣـﻲﺷـﻮد ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ زودي ﺑﻬﺮﺳﻴﺮ را ﻧﻴﺰ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻧﻲ را از ﻃﺮف ﺧﻮﻳﺶ ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬
‫ﺳﻌﺪ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ و ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ از او ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻣﺘﺎرﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺧﺎك ﻋﺮاق ﻛﻪ‬
‫در آن ﺳﻮي دﺟﻠﻪ واﻗﻊ اﺳﺖ در دﺳﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺨﺸـﻲ از ﻋـﺮاق ﻛـﻪ در اﻳـﻦ‬
‫ﺳﻮي دﺟﻠﻪ اﺳﺖ )ﺷﺎﻣﻞ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ( در اﺧﺘﻴﺎر ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه اﻳـﺮان ﺑـﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧـﺪ و دﺟﻠـﻪ ﻣـﺮز‬
‫ﻣﺸﺘﺮك آنﻫﺎ ﮔﺮدد‪ «2‬اﻣﺎ ﭼﻮن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳﻌﺪ را ﻣﺄﻣﻮر ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺗﻴﺴﻔﻮن‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﺻﻠﺢ را ﻗﺒـﻮل ﻛﻨـﺪ و ﭘﺎﺳـﺦ رد ﺑـﻪ ﻳﺰدﮔـﺮد‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،3‬و روز ﺑﻌﺪ ﺳﻌﺪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻛﻤﺎ ﻓﻲاﻟﺴﺎﺑﻖ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺳﻨﮓاﻧﺪازﻫﺎ ارﺗﺸﻴﺎن‬
‫اﻳﺮان را در داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﺳﻨﮓﺑﺎران ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ 4‬اﻣﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﺮوز ﻣﺎﻧﻨـﺪ روزﻫـﺎي‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻛﻤﺎﻧﺪاران اﻳﺮاﻧﻲ ﭘﺎﺳﺦ ﺳﻨﮓاﻧﺪازيﻫﺎي آنﻫﺎ را ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ و ﺳﻌﺪ در ﻳـﻚ ﺣﺎﻟـﺖ‬
‫ﺗﺮدﻳﺪ و اﺣﺘﻴﺎط ﺑﻪ ﺟﻤﻌﻲ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺧﻮد ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻛﻤﻨـﺪ و ﻗـﻼب و‬
‫ﻧﺮدﺑﺎن ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺑﺎﻻي دﻳﻮار ﺷﻬﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ 5‬و از اوﺿﺎع ﺷـﻬﺮ ﺑـﺎﺧﺒﺮ ﺷـﻮﻧﺪ و‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ ،63‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 508‬و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ ،262‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1807‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ ،63‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.195‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪331‬‬
‫وﻗﺘﻲ اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺑﺎﻻي دﻳﻮار ﻣﻲرﺳﻨﺪ و از آن ﻃﺮف ﭘﺎﺋﻴﻦ ﻣﻲآﻳﻨﺪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮ‬
‫از ﺳﻜﻨﻪ ﺧﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ 1‬و دروازهﻫﺎ را ﺑﺮ روي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﻲﮔﺸﺎﻳﻨﺪ و ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن روزي ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﭘﺎﺳﺦ رد ﺻﻠﺢ را ﺑﻪ ﻳﺰدﮔﺮد داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻳﺰدﮔـﺮد‬
‫ارﺗﺶ اﻳﺮان اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺧﺎﻟﻲ ﻛﺮده و ﺑﻌﺪ از اﻧﺘﻘﺎل ﺗﻤـﺎم ﻧﻴﺮوﻫـﺎﻳﺶ ﭘـﻞ را ﺳـﻮزاﻧﻴﺪه و‬
‫ﺗﻤﺎم ﻗﺎﻳﻖ و ﻛﺸﺘﻲﻫﺎ را ﻫﻢ ﺑﻪ آن ﺳﻮي دﺟﻠﻪ ﺑﺮده اﺳﺖ‪.2‬‬
‫ﺳﻌﺪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را در ﺳﺎﺣﻞ دﺟﻠﻪ روﺑﺮوي ﺗﻴﺴـﻔﻮن در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﻛـﺎخ ﺳـﻔﻴﺪ‬
‫ﻳﺰدﮔﺮد در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻤﺎن آنﻫﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺎ اﺣﺘﻴـﺎط و ﺣﻮﺻـﻠﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم در اﻳﻦ ﻓﻜﺮ اﺳﺖ ﺑﺪون ﭘﻞ و ﻛﺸﺘﻲ‪ 3‬و ﻗﺎﻳﻖ ﭼﻪ ﻃﻮر ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم را از اﻳـﻦ ﺷـﻂ‬
‫ﺧﺮوﺷﺎن و ﻋﻤﻴﻖ ﻋﺒﻮر دﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎﮔﺎه در ﻋﺒﻮر دادن ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﺷﺘﺎب ﻣﻲاﻓﺘـﺪ زﻳـﺮا ﺑـﻪ او‬
‫ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﺰدﮔﺮد ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻬﻤﻲ از ﺟﻮاﻫﺮات و ﻃـﻼ و ﻧﻘـﺮه و اﺷـﻴﺎي ﮔﺮاﻧﺒﻬـﺎ را‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ و ﻫﻤﺮاه ﺧﺎﻧﺪان ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ و ﺣﺸﻢ و ﺣﻮاﺷـﻲ ﺧـﻮﻳﺶ از ﺗﻴﺴـﻔﻮن ﺧـﺎرج و ﺑـﻪ‬
‫)ﺣ‪‬ﻠﻮان‪ 4‬ﻗﺼﺮ ﺷﻴﺮﻳﻦ( ﭘﻨﺎه ﺑﺮده اﺳﺖ و ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﺷﺘﺎب ﻣﻲاﻓﺘﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗـﺮ ﺧـﻮد را‬
‫ﺑﻪ ﺗﻴﺴﻔﻮن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﺰاﻧﻪ دوﻟﺘﻲ را از دﺳﺘﺒﺮد ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﻓـﺮاري و اﻓـﺮاد ﻓﺮﺻـﺖﻃﻠـﺐ‬
‫ﻧﺠﺎت دﻫﺪ و ﻳﺰدﮔﺮد را ﺗﻌﻘﻴﺐ و دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﺒﺎدا اﻳﻦ ﻛﻠﻪ ﻓﺘﻨﻪ در آﻳﻨﺪهﻫـﺎ درﺻـﺪد‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮآﻳﺪ‪،‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ ،63‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.195‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 64‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 511‬و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪.262‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪332‬‬
 ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺮوه ﺟﺎنﻧﺜﺎري داوﻃﻠﺐ‬
‫و ﺑﺮاي ﻋﺒﻮر دادن ﺳﭙﺎه از دﺟﻠﻪ‪ ،‬ﺷﻮراي ﻋﺎﻟﻲ ﺟﻬﺎد ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﻳـﻚ‬
‫ﮔﺮوه اﻧﺘﺤﺎري داوﻃﻠﺐ‪ ،‬ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺐ و ﺑﺎ ﻧﻴﺰهﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ در ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﺳﭙﺎه از دﺟﻠﻪ ﻋﺒﻮر‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،1‬و در ﺳﺎﺣﻞ آن ﺳﻮي دﺟﻠﻪ در ﻣﻴﺎن آب ﺑﺎ ﻧﻴﺰهﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ ﺧﻮد ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﺳﺎﺣﻠﻲ را‬
‫ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎي آنﻫﺎ ﻣﺴﺘﻘﺮ و از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آنﻫﺎ از دﺟﻠـﻪ ﻋﺒـﻮر‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﻲ ﺑﺪﻫﻨﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮوه اﻧﺘﺤﺎري داوﻃﻠـﺐ ﻣﺮﻛـﺐ از ﺷـﺶ ﻧﻔـﺮ دﻻوران‬
‫ﻓﺪاﻛﺎر ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ 2‬اﻋﻼم آﻣﺎدﮔﻲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻨﻚ ﻋﺎﺻﻢ ﺑﺮ اﺳـﺐ ﺧـﻮد‬
‫ﺳﻮار و ﭘﺎ در ﻋﻤﻖ آب دﺟﻠﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﭼﻪ ﻗﺪر ﻋﻤﻖ دارد‪ ،‬ﻣﻲﮔﺬارد و ﺑﺎ ﺷـﻮر و‬

‫اﺣﺴﺎﺳﺎت ﺧﻮد اﻳﻦ آﻳﻪ‪ 3‬را ﻣﻲﺧﻮاﻧـﺪ‪j i h g f e d c b { :‬‬

‫‪ z lk‬آل ﻋﻤﺮان‪ 145 :‬ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺟﺰ ﺑﻪ اﺟﺎزه ﺧﺪا ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻤﻴﺮد‪ ،‬وﻗـﺖ ﻣﻌـﻴﻦ ﻣـﺮگ‬
‫ﺗﺄﺧﻴﺮ و ﺗﻘﺪﻳﻤﻲ ﻧﺪارد« و ﺑﻼدرﻧﮓ اﺳﺒﺶ را در آب دﺟﻠﻪ ﻣﻲراﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺤﺾ اﺳﺘﻤﺎع اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﺎ ﺑﻲﺑﺎﻛﻲ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻪ آب دﺟﻠﻪ ﻣﻲزﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﻗﻌﻘﺎع‪ 4‬ﻗﻬﺮﻣـﺎن‬
‫ﻧﺎﻣﻮر ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻧﺎﻇﺮ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ اﻳﻤﺎن و دﻻوري ﮔﺮوه ﻋﺎﺻـﻢ اﺳـﺖ ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ در‬
‫رأس ﮔﺮوﻫﻲ از ﺟﻨﮕﺎوران داوﻃﻠﺐ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﮔﺮوه ﻋﺎﺻﻢ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻣﻮاج ﺧﺮوﺷﺎن ﺷﻂ‬
‫دﺟﻠﻪ ﻣﻲزﻧﺪ‪ ،‬و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم در اﻳﻦ ﻃﺮف در ﺣﺎل دﻋﺎ و ﻓﺮﻳﺎد از ﺧﺪا ﺑﻪ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔـﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 64‬و اﻻﺧﺒـﺎر اﻟﻄـﻮال‪ ،‬دﻳﻨـﻮري‪ ،‬ص‪ 126‬و اﻟﻜﺎﻣـﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 512‬و ﻃﺒـﺮي‪ ،‬ج‪،5‬‬
‫ﱠـﻞ َﻋ َﻠﻴ ِ‬
‫ـﻪ‬ ‫ص‪ 1812‬در ﻛﺎﻣﻞ و ﻃﺒﺮي و ﺗﻮارﻳﺦ دﻳﮕﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺼﺖ ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ )ﻧ َْﺴـﺘَﻌﲔُ ﺑِـﺎﷲِ َو َﻧﺘ ََﻮﻛ ُ ْ‬
‫ﻟﻴﴫ َن اﷲُ َوﻟِ ﱢﻴ ُﻪ َو ﻟِ َﻴ ْﻈ ِﻬ َﺮ ﱠن دﻳﻨَ ُﻪ َو َﻟ َﻴ ِﻬﺰْ َﻣ ﱠﻦ ﻋَﺪُ ﱠو ُه‪ ,‬ﻻ َﺣ ْﻮ َل َو ﻻ ُﻗ ﱠﻮ َة اِﻻ ﺑِﺎﷲِ اﻟ َﻌ ِ ّﲇ اﻟ َﻌﻈﻴﻢ‪(.‬‬ ‫اﻟﻮ ُ‬
‫ﻛﻴﻞ َو اﷲَ ُ َ‬
‫ِ‬
‫َﺣ ْﺴ ُﺒﻨﺎ اﷲُ َو ﻧُﻌ َﻢ َ‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪333‬‬
‫ﺣﺮﻛﺎت اﻳﻦ دو ﮔﺮوه ﭘﻴﺸﺘﺎز ﭼﺸﻢ دوﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﻳﺮان ﻧﻴﺰ در ﭘﺎﺳﮕﺎهﻫﺎي آن ﺳﻮي‬
‫دﺟﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺠﺐ زﻳﺎد ﻧﺸﻴﺐ و ﻓﺮاز اﻣﻮاج دﺟﻠﻪ را ﺑﺮ ﺳﺮ و ﻳﺎل اﺳـﺐﻫـﺎي آنﻫـﺎ ﻧﻈـﺎره‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬راﺳﺘﻲ اﻳﻦﻫﺎ دﻳﻮاﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،1‬و ﻋﺒﻮر از اﻣﻮاج ﺧﺮوﺷﺎن ﺑﻪ‬
‫وﺳﻴﻠﻪ اﺳﺐ ﺟﺰ اﺳﺘﻘﺒﺎل از ﻣﺮگ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﺣـﺎﻻ ﺗﻤـﺎم آن ﻫـﺎ در‬
‫دﺟﻠﻪ ﻏﺮق ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻋﺒﺮت دﻳﮕﺮان ﻫﻢ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ!« اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻼف ﺗﻮﻫﻢ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن اﻳـﺮان‪،‬‬
‫اﻳﻦ دو ﮔﺮوه ﭘﻴﺸﺘﺎز ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﻲ درﮔﻴﺮي ﺑﺎ اﻣﻮاج ﺧﺮوﺷﺎن دﺟﻠﻪ ﻋﺮض دﺟﻠـﻪ را ﻃـﻲ‬
‫ﻛﺮده و ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻳﻜﻲ از رؤﺳﺎي ﭘﺎﺳﮕﺎهﻫﺎ در ﺣﺎل ﺑﻬـﺖ و وﺣﺸـﺖ‬
‫ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ‪» :‬آﻫﺎي ﻫﻤﻜﺎران! ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ اﻳﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪهاﻧﺪ آﻫﺎي اﻳﻦﻫﺎ ﺟﻨﻲ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮي دﺟﻠﻪ ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ!« و در ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﻈﻪ از ﻃﺮف ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﻛـﻞ‬
‫ﭘﺎﺳﮕﺎهﻫﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ دو ﮔﺮوه ﺻﺎدر ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ ﺻﻒ ﻃﻮﻻﻧﻲ در‬
‫ﺳﺎﺣﻞ دﺟﻠﻪ اﻳﻦ دو ﮔﺮوه را در ﻣﻴﺎن آب‪ ،‬ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﻧﻴﺰه ﺑﺰﻧﻨﺪ و ﻧﮕﺬارﻧـﺪ از آب ﺑﻴـﺮون‬
‫ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ‪ ،2‬اﻣﺎ در اﻋﺰام اﻳﻦ دو ﮔﺮوه اﻧﺘﺤﺎري ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﻣﺪه ﺑﻮد و ﻗﻌﻘﺎع و ﻋﺎﺻﻢ‬
‫و ﻫﻤﺮاﻫﺎن آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻧﻴﺰهﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻴﺰ و ﺑﻠﻨﺪي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺎ ﺧﻮد آورده ﺑﻮدﻧـﺪ‬
‫در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻛﻤﻲ از ﺳﺎﺣﻞ اﻳﻦ ﻗﺪر ﺑﻪ ﭼﺸﻢ اﺳﺒﺎن و ﺑﻪ ﺳﺮ و ﻛﻠﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﻳﺮان زدﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﻲ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﺰﻳﻤﺖ ﻧﺎﭼﺎر ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ از دﺟﻠﻪ ﻋﺒﻮر ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﺟـﺎي‬
‫آنﻫﺎ ﺳﻨﮕﺮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،3‬و ﺗﺎ ﻋﺒﻮر ﺗﻤﺎم ﺳﻮاران ﺳﭙﺎه اﺳﻼم اﻣﻨﻴﺖ و ﺣﻔﺎﻇﺖ آن ﺳﻮي دﺟﻠﻪ‬
‫را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ 4‬و ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺳﻮاران ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﻃﻨﻴﻦ ﺗﻜﺒﻴﺮﻫـﺎ از‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 64‬و ‪ 65‬و اﻻﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال‪ ،‬ص‪ 126‬و ‪ ،127‬اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 512‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1812‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪334‬‬
‫دﺟﻠﻪ ﻋﺒﻮر ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺎﺧﺪاﻳﺎن اﻳﺮاﻧﻲ را اﺣﻀﺎر ﻛـﺮده‪ ،‬و ﺑـﺎ ﻛﺸـﺘﻲﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در‬
‫ﺳﺎﺣﻞ ﺷﺮﻗﻲ ﻟﻨﮕﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻫﻤﻪ ﭘﻴﺎدهﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم و ﺗﻤﺎم وﺳـﺎﻳﻞ و اﺛﺎﺛﻴـﻪ‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﻪ آن ﺳﻮي دﺟﻠﻪ اﻧﺘﻘﺎل دادﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻋﺠﺎﻳﺐ ﻛﺎرﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﺟﻨﮓﻫﺎي رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ‬
‫ﻋﺒﻮر ﺳﻮارهﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از ﺷﻂ ﻋﻤﻴﻖ و ﺧﺮوﺷﺎن دﺟﻠـﻪ‪ ،‬در ﻫـﺮ زﻣـﺎﻧﻲ‪،‬‬
‫اﻋﺠﺎب ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن اﻣﻮر ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺳـﭙﺎه اﻳـﺮان در‬
‫ﻫﻤﺎن زﻣﺎن‪ ،‬آن را ﻛﺎر )ﺟِﻨّﻴﺎن( ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و دو ﻣﻮرخ ﺷﻬﻴﺮ اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ 1‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ 2‬آن‬
‫را ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده و ﻛﺎر ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﺮاي ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮشص اﻳﺠـﺎد ﻓﺮﻣـﻮده‬
‫اﺳﺖ و داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﻣﻮرخ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ )ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ( درﺑﺎره آن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻌﺠﺰهاي‬
‫ﺑﻮد از ﻣﻌﺠﺰات ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ 3‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﺠﺰات ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ دو ارﺗﺶ ﻣﺠﻬـﺰ و‬
‫ﺻﺪﻫﺎ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي اﻳﺮان و روم را ﺗﺎر و ﻣﺎر ﻛﻨﻨﺪ!‬
‫ﭘﺲ از ﻋﺒﻮر ﺗﻤﺎم ﺳﭙﺎه از دﺟﻠﻪ‪ ،‬ﺳﻌﺪ در رأس ﺳﭙﺎه وارد ﻣـﺪاﻳﻦ ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ ﻛﺸـﻮر‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ ﻣﻲﺷﻮد و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﻮد را در ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ﺷﻬﺮ و ﺑﺮ راهﻫﺎي ﺧﺮوﺟـﻲ ﻣﺴـﺘﻘﺮ‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻋﺮبﻫﺎ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را )ﻣﺪاﻳﻦ‪ (4‬ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬زﻳـﺮا از ﭘﻴﻮﺳـﺘﻦ ﭼﻨـﺪﻳﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه و از دﻳﺮزﻣﺎﻧﻲ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﺎن اﻳﺮان ﺑﻮده‪،‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.65‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.512‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،200‬اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ اﻳﻦ ﺳﺘﻮن ﻫﻔﺘﺼﺪ ﻧﻔﺮي ﻛﻪ اﺳﺐﻫﺎي آنﻫﺎ ﺷﻨﺎﻛﻨﺎن در دﺟﻠﻪ ﺑﻪ آن ﺳﻮ ﻣﻲﺷـﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‬
‫و ﻋﺮض رودﺧﺎﻧﻪ دﺟﻠﻪ را ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﻴﺒﻪ اﻻﻫﻮال‪ ،‬ﺗﻴﭗ اﻧﺘﺤﺎري و از ﺟﺎنﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.65‬‬
‫‪4‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي درﺑﺎره ﺗﻴﺴﻔﻮن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪» :‬ﺗﻴﺴﻔﻮن ﺑﻪ ﻓﺘﺢ اول و ﺳﻜﻮن ﺣﺮف دوم و ﺳﻴﻦ ﺷﻬﺮ ﻛﺴﺮي اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ اﻳﻮان ﻛﺴﺮي در آن ﺑﻮده و ﻓﺎﺻﻠﻪ آن ﺑﺎ ﺑﻐﺪاد ﺳﻪ ﻓﺮﺳﺦ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و درﺑﺎره )ﻣﺪاﻳﻦ( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪» :‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬

‫‪335‬‬
 ‫ﺗﻴﺴﻔﻮن ﻳﺎ ﻣﺪاﻳﻦ‬
‫و از ﺣﻴﺚ ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺖ ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ و ﻫﻤﻮاره دلﻫﺎ و دﻳﺪهﻫﺎ از دور ﺑﺪان دوﺧﺘـﻪ‪،‬‬
‫و ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن او را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﺎﺑﻞ ﻗـﺪﻳﻢ ﻋـﺮوس ﺷـﺮق ﻟﻘـﺐ دادهاﻧـﺪ و آن را از ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﻴﻪ‬
‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺑﺎﺷﻜﻮهﺗﺮﻳﻦ ﻣﻲداﻧﻨﺪ زﻳﺮا اﻧﻮاع ﺗﺠﻤﻼت و زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺮﻗﻲ ﻛـﻪ در‬
‫اﻳﻦ ﺷﻬﺮ وﺟﻮد دارد در ﻫﻴﭻ ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﺟﻬﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗﺎص در ﻛﺎخ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان‬
‫ﺳﻌﺪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺨﺸﻲ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن وارد ﻛﺎخ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺪاﻳﻦ‪ ،‬ﻋﺮوس‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺟﻬﺎن و ﻛﺎخ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻋﺮوس ﻛﺎخﻫﺎي ﻣـﺪاﻳﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻛـﺎخ ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎﻫﻲ در‬
‫وﺳﻂ ﺑﺎغ ﺑﺰرﮔﻲ ﺳﺮ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺳﺎﻳﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﺎ درﺧﺘـﺎن ﺑﻠﻨـﺪ و ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﺧـﺮم‪ ،1‬و‬
‫ﮔﻞﻫﺎي رﻧﮕﺎرﻧﮓ و ﺑﺎﻏﭽﻪﻫﺎ و ﺣﻮضﻫﺎي ﻣﺮﻣﺮي ﻛﻪ از ﻣﻴﺎن آنﻫﺎ‪ ،‬ﻓﻮارهﻫﺎ ﺑﻪ آﺳـﻤﺎن‬
‫ﻗﺪ ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ زﻳﻨﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻮاي ﻟﻄﻴﻒ ﻓﻀـﺎي آن ﺑـﻮي ﻧـﺮﮔﺲ را‪ ،‬ﭼـﻮن راﻳﺤـﻪ‬
‫ﺟﻮاﻧﻲ‪ ،‬در آن ﺟﺎ ﻣﺘﻤﻮج ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬و ﻏﺮور و ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ را ﺑﺎ ﻫـﻢ در ﺑﻴﻨﻨـﺪﮔﺎن ﺑـﻪ وﺟـﻮد‬
‫ﻣﻲآورد‪ .‬ﻛﺎخ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ و ﻣﺘﻌﻠﻘﺎت آن‪ ،‬زﻣﻴﻨـﻲ را ﺑـﻪ ﻣﺴـﺎﺣﺖ ﺳﻴﺼـﺪ ﮔـﺰ ﻋـﺮض و‬
‫ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﮔﺰ ﻃﻮل ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪه اﺳﺖ و در اﻳـﻦ ﻣﺴـﺎﺣﺖ ﭼﻨـﺪﻳﻦ ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﺠﻠـﻞ دﻳـﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و از ﻫﻤﻪ ﻣﺠﻠﻞﺗﺮ )ﻃﺎق ﻛﺴﺮي( اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺻﺪ ﻣﺘﺮ از ﺷﺮق او ﻋﻤـﺎرﺗﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﻜﻮه و ﻣﺠﻠﻞ واﻗﻊ اﺳﺖ و در ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب آن ﻋﻤـﺎرت ﻣﺠﻠـﻞﺗـﺮي ﻛـﻪ ﺑـﻪ )ﺣـﺮﻳﻢ‬

‫ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺷﺎﻫﻲ رﺳﻴﺪهاﻧﺪ ﺷﻬﺮي را در ﺟﻮار آن ﺑﻨﺎ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻓﺎرسﻫﺎ آن را )ﺗﻮﺳﻔﻮن( و ﻋﺮبﻫـﺎ آن را )ﻃﻴﺴـﻔﻮن(‬
‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪1‬ـ اﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ را از ﻛﺘﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﺎرﮔﺎه اﻧﻮﺷﻴﺮوان‪ ،‬ص‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 4‬ﺗﺄﻟﻴﻒ زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ رﻫﻨﻤﺎ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪.‬‬

‫‪336‬‬
‫ﻛﺴﺮي( ﻣﻮﺳﻮم اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺼﺮ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ ﻳﺎ ﺗﺨﺖ ﺧﺴﺮو )ﻃﺎق ﻛﺴﺮي‪ (1‬ﻧﻤﺎي ﺷﺶاﺷﻜﻮﺑﻲ‬
‫دارد‪ ،‬از ﻣﺮﻣﺮ ﺳﻔﻴﺪ و در دوﺳﻮي آن ﻃﺎق ﺑﻴﻀﻲ ﺷﻜﻠﻲ ﻗﺮار دارد‪ ،‬و ﮔﻠﺪﺳﺘﻪﻫﺎي آن ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺒﻚ ﻗﺼﺮﻫﺎي ﻗﻴﺼﺮان روم ﺑﺮ ﺳﻘﻒ آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺖ ﮔـﺰ‬
‫و اﻧﺪي ﺑﺮ ﺑﺎﻻي دوازده ﺳﺘﻮن ﻣﺮﻣﺮ ﺑﺎﺷﻜﻮه و ﺑﺎاﺑﻬﺖ در ﻣﻴﺎن ﻋﻤﺎرتﻫﺎي ﺑـﺎغ ﺳـﺮ ﺑـﻪ‬
‫آﺳﻤﺎن ﺳﺎﻳﻴﺪه اﺳﺖ و ﺣﺠﺎريﻫﺎ و ﺗﺰﺋﻴﻨﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﺳﻨﮓﻫﺎي ﺳـﻔﻴﺪ ﭘﻴﺸـﺎﻧﻲ اﻳـﻦ ﻛـﺎخ‬
‫دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻧﻈﺮ ﺑﻴﻨﻨﺪﮔﺎن را از درﺧﺖﻫﺎ و ﮔﻞﻫﺎي ﺑﺎغ ﻣﻲرﺑﺎﻳـﺪ و ﺑـﻪ ﺧـﻮد ﻣﺘﻮﺟـﻪ‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.2‬‬
‫ﻓﺮش ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن در ﻃﺎق ﻛﺴﺮي‬
‫در ﻳﻜﻲ از ﺗﺎﻻرﻫﺎي ﻃﺎق ﻛﺴﺮي‪ ،‬ﻗﺎﻟﻲ ﻇﺮﻳﻒ و اﻋﺠـﺎباﻧﮕﻴـﺰي ﮔﺴـﺘﺮده ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺻﻨﻌﺖﮔﺮان ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﻤﺎم ﻫﻨﺮﻫﺎي ﺧﻮد را در ﺑﺎﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻗﺎﻟﻲ ﺑـﺮاي ﻃـﺎق‬
‫ﻛﺴﺮي ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ ﻧﺎﻣﺶ )ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن‪ 3‬ﻛﺴﺮي( ﻃـﻮﻟﺶ ﻳﻜﺼـﺪ و ﭘﻨﺠـﺎه زراع و ﻋـﺮض‬
‫ﻫﻔﺘﺎد زراع و ﺗﺎر و ﭘﻮد آن رزﺑﻔﺖ و ﺟﻮاﻫﺮﻧﺸﺎن اﺳـﺖ و ﻣـﺘﻦ و ﺣﺎﺷـﻴﻪ آن ﺑﻮﺳـﺘﺎن و‬
‫ﮔﻠﺴﺘﺎﻧﻲ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎ درﺧﺖﻫﺎ و اﻧﻮاع ﮔﻞﻫﺎي رﻧﮕﺎرﻧﮓ ﻛﻪ ﺑﺮگ درﺧﺖﻫﺎ ﻫﻤـﻪ‬
‫از زﻣﺮد و ﺷﻜﻮﻓﻪﻫﺎي آن از ﻣﺮوارﻳﺪ‪ ،‬و ﻏﻨﭽـﻪﻫـﺎ را از ﻳـﺎﻗﻮت ﻗﺮﻣـﺰ و ﻻﺟـﻮردي‪ 4‬و‬
‫ﺟﻮاﻫﺮات دﻳﮕﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ و اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﺎﻟﻲ ﻧﻔﻴﺲ و اﻋﺠﺎباﻧﮕﻴﺰ‪ ،‬ﻣﻌﺎدل ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ‬
‫ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻟﻴﺮه اﺳﺘﺮﻟﻴﻨﮓ زﻳﻨﺖآﻻت و ﺟﻮاﻫﺮات ﻗﻴﻤﺘﻲ‪ ،‬و ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻳﺎﻗﻮت و زﻣـﺮد‪ ،‬و‬
‫ﺷﻤﻌﺪانﻫﺎي ﻃﻼ و ﻗﻨﺪﻳﻞﻫﺎي ﮔﻮﻫﺮي و ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻃﻼ و ﻧﻘـﺮه ﻛـﻪ در ﻣﻴـﺎن‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻛﺘﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ صص‪ 4‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 66‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 518‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1824‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪337‬‬
‫آنﻫﺎ ﻳﻚ ﺷﺘﺮ ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺮه و ﺟﻬﺎز ﻃﻼﻳﻲ و ﻳﻚ اﺳﺐ ﻃﻼ ﺑﺎ زﻳﻦ و ﺑـﺮگ ﺳـﻴﻤﻴﻦ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻮاﻫﺮات دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺧﻮدﻧﻤﺎﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺗﻸﻟـﺆ و درﺧﺸـﻨﺪﮔﻲ اﻳـﻦ ﻫﻤـﻪ‬
‫ﻓﻠﺰات ﻗﻴﻤﺘﻲ در اﻃﺮاف اﻳﻦ ﻗﺎﻟﻲ اﻋﺠﺎباﻧﮕﻴﺰ و اﻧﻌﻜﺎس ﺑﺮق آن ﻫﺎ در ﻟﻮﺣﻪﻫﺎي ﺳﻴﻤﻴﻦ‬
‫و زرﻳﻦ دﻳﻮارﻫﺎ‪ ،‬آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه ﻛﻪ از ﭘﻨﺠـﺮهﻫـﺎي ﺑـﺎﻻ ﺑـﻪ درون ﺑﺎرﮔـﺎه‬
‫ﻣﻲﺗﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻣﻮاج ﻣﺘﺤﺮﻛﻲ را ﺑﺴﺎن ﺣﺮﻛﺖ ارواح در آن ﻧﻤﺎﻳـﺎن ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ! و ﺑﻴﻨﻨـﺪه را ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺎﻟﺘﻲ از رﺧﻮت و رؤﻳﺎ و ﻣﺴﺘﻲ و ﺑﻲآﮔﺎﻫﻲ از ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ‪!1‬‬
‫ﺳﻌﺪ )ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم( در ﻛﺎخ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ‬
‫و اﻳﻨﻚ ﺳﻌﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق ﭘﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺎخ اﻋﺠﺎباﻧﮕﻴـﺰ و‬
‫اﻓﺴﺎﻧﻪاي ﻧﻬﺎده اﺳﺖ وﻟﻲ او از ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﺑﺎ دﻳﺪ ﻋﺒﺮت )ﻧـﻪ ﺑـﺎ دﻳـﺪ‬
‫اﻋﺠﺎب( ﺑﻪ در و دﻳﻮار و ﺳﻘﻒ و ﺳﻄﺢ آن ﻣﻲﻧﮕﺮد و ﺷـﺎﻳﺪ در دل ﺧـﻮﻳﺶ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﻴﭽﺎره ﻣﺮدﻣﺎن ﺳﺘﻤﺪﻳﺪه اﻳﺮان! ﺑﻴﭽﺎره و ﭼﻘﺪر ﻛﺎر ﻛﺮدهاﻧﺪ و رﻧﺞ ﻛﺸﻴﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻛﺴﺮيﻫﺎ‬
‫دﺳﺘﺮﻧﺞ آنﻫﺎ را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻛﺎخﻫﺎي ﻣﺠﻠﻞ و اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻃﻼ و ﺟﻮاﻫﺮات را ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫اﺧﺘﺼﺎص دﻫﻨﺪ؟! و اﻳﻦ ﻛﺴﺮيﻫﺎ ﭼﻘﺪر ﺳﺘﻢﭘﻴﺸﻪ و ﺧﻮنﺧﻮار ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗـﺎ اﻳـﻦ ﺣـﺪ‬
‫ﺧﻮن ﻣﻠﺖ اﻳﺮان را ﻣﻜﻴﺪه و زﺣﻤﺖﻛﺸﺎن اﻳﺮان را ﺗﺎ اﻳﻦ اﻧﺪازه‪ ،‬اﺳﺘﺜﻤﺎر ﻛﺮدهاﻧﺪ؟! راﺳﺘﻲ‬
‫ﻣﮕﺮ ﻛﺴﺮيﻫﺎ اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺧﻮد را اﻧﺴﺎن ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؟ ﭘﺲ ﭼﻄـﻮر روا داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ و‬
‫ﺣﺘﻲ ا‪‬ﻋﻤﺎل ﻗﺪرت ﻫﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ اﻳﺮاﻧﻲ و ﻳﻚ اﻧﺴﺎن در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻛﺎخ ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬
‫ﻫﻤﻪ ﻋﻈﻤﺖ و زرق و ﺑﺮق و ﺗﺠﻤﻼت زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫﺎ اﻳﺮاﻧﻲ و ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫـﺎ اﻧﺴـﺎن‬

‫‪1‬ـ ﻛﺘﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص(‪ ،‬ص‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 5‬ﺗﺄﻟﻴﻒ زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ رﻫﻨﻤﺎ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬در اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ و در اﻟﻜﺎﻣﻞ و در ﻃﺒﺮي درﺑﺎره ﻓﺮش‬
‫ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻧﻘﺶ اﻳﻦ ﻓﺮش ﻧﻘﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﻳﺮان را ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد آن ﻫﻢ ﻧﻘﺸﻪ ﭼﻨﺎن ﻓﺮاﮔﻴـﺮ و دﻗﻴﻘـﻲ ﻛـﻪ ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻛﻮهﻫﺎ و ﺑﻴﺸﻪﻫﺎ و رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎ را ﺑﺎ ﻣﻨﺴﻮﺟﺎت ﻃﻼ و ﻣﺮوارﻳﺪ و ﺟﻮاﻫﺮات ﻗﻴﻤﺘﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد‪ ،‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و‬
‫اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 66‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،518‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1824‬‬

‫‪338‬‬
‫دﻳﮕﺮ ﺷﺐ و روز را‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﺪ‪ ‬ﻳﻤﻴﻦ و ﻋﺮق ﺟﺒﻴﻦ و در ﻏﻢ و ﻏﺼـﻪ ﻗـﻮت ﻻ ﻳﻤـﻮت و ﻧـﺎن‬
‫ﺧﺸﻚ و ﻟﺒﺎس ﺳﺎده زن و ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮﻧﺪ! ﻣﮕﺮ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن اﻳﺮان ﺑﺮ ﻣﺒﻨـﺎي‬
‫اﺻﻞ اﻧﺴﺎﻧﻲ‪» :‬ﺳﻴﺪُ اﻟ َﻘﻮ ِم ِ‬
‫ﺧﺎد ُﻣ ُﻬ ْﻢ« ﺗﻌﻬﺪ ﺧﺪﻣﺖﮔﺰاري را ﺑﻪ ﻣﻠﺖ اﻳﺮان ﻧﺪادهاﻧﺪ؟ و ﭼـﺮا‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﭘﺲ از ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﺪرت‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم را ﺧﺪﻣﺖﮔﺰار و ﺑﺮده ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و از ﺳﺮ‬
‫ﺗﺎ ﻧﺎﺧﻦ ﺧﻮن آنﻫﺎ را ﻣﻜﻴﺪه و اﻳﻦ ﻛﺎخﻫﺎ و ﺗﺠﻤﻼت اﻋﺠﺎباﻧﮕﻴﺰ را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪!1‬‬
‫و ﺑﻪ ﺣﺪي ﻣﻐﺮور و ﻓﺮﻳﻔﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺴﺮوﭘﺮوﻳﺰ در ﻫﻤﻴﻦ ﻃﺎق و اﻳﻮان ﻧﺎﻣﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪا‬
‫ص را ﭘﺎره ﻛﺮد‪ ،‬و ﻳﺰدﮔﺮد ﻫﻢ ﺑﺎ ﺻﺪور ﻳﻚ ﻓﺮﻣـﺎن رﺳـﺘﻢ را در رأس ﺳـﭙﺎه ﻳﻜﺼـﺪ و‬
‫ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ داد ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم را در ﺧﻨﺪق ﻗﺎدﺳﻴﻪ دﻓﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻫﻨﻮز ﻧﮕﺎهﻫﺎي ﻋﺒﺮتاﻧﮕﻴﺰ ﺳﻌﺪ در ﺷﻜﻮه و ﺗﺠﻤﻼت اﻳﻦ ﻛـﺎخ ﻋﻈـﻴﻢ و اﻓﺴـﺎﻧﻪاي ﺟـﺪا‬

‫ﻧﺸﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻃﻨﻴﻦ اﻳﻦ آﻳﻪ از زﺑﺎن ﺳﻌﺪ ﻓﻀﺎي ﻛﺎخ را ﺑﻪ ﻟـﺮزه درﻣـﻲآورد‪o n { :2‬‬

‫‪` _ ~} | { z y x w v u t s r q p‬‬
‫‪) z k j i h g f e d c b a‬اﻟــﺪﺧﺎن‪ ( 29 - 25 :‬ﭼﻘــﺪر‬
‫زﻳﺎد اﺳﺖ اﺷﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ آن ﻫﺎ از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬از ﺑﺎغﻫﺎ و ﭼﺸﻤﻪﻫﺎ و ﻛﺸـﺘﺰارﻫﺎ و‬
‫آﺳﺎﻳﺸﮕﺎهﻫﺎي ﺑﺎﺷﻜﻮه‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻴﺶ و ﻧﻌﻤﺘﻲ ﻛﻪ آنﻫﺎ در آن زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺮﻓـﻪ و‬
‫ﻣﺘﻨﻮﻋﻲ را داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد و ﻣﺎ ﻫﻤﻪ آن ﻫﺎ را ﺑﻪ ﻗﻮم دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ارث دادﻳﻢ‪ ،‬و از اﻳﻦ ﻛﻪ‬

‫‪1‬ـ دﻳﻦ اﺳﻼم اﻳﻦ ﺗﺒﻌﻴﺾﻫﺎي ﻧﺎروا‪ ،‬و اﻳﻦ ﻧﻮع ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﻃﺎﻏﻮﺗﻲ و اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي اﺳﺘﻜﺒﺎري را ﺑﺮ ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن و ﻫـﺮ‬
‫ﻧﻮع ﺳﺘﻢ و اﺳﺘﺜﻤﺎر ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدي اﻋﻼن ﻧﻤﻮد و ﺧﻠﻔﺎي ﺻﺪر اﺳﻼم )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن آن زﻣﺎن‬
‫ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از رﺳﻮلاﷲ ص در ﻋﻤﻞ و رﻓﺘﺎر ﺧﻮد ﻛﻤﺎل ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮي اﻧﺴﺎنﻫﺎ را در ﺣﻘﻮق رﻋﺎﻳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 514‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1818‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳـﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 66‬و اﻟﻔﺘﻮﺣـﺎت اﻻﺳـﻼﻣﻴﻪ‪،‬‬
‫ص‪.123‬‬

‫‪339‬‬
‫آن ﻫﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺎم و ﻧﻌﻤﺖ را از دﺳﺖ دادﻧﺪ ﻧﻪ آﺳﻤﺎن و ﻧﻪ زﻣﻴﻦ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام ﺑﺮاي آنﻫـﺎ‬
‫ﮔﺮﻳﻪ ﻧﻜﺮد و ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺰ ﭼﺸﻢ ﺑﻪ راه ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ آنﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﺳﻌﺪ و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ از ﺣﻮضﻫﺎي ﻛﺎخ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ اداي ﻫﺸﺖ رﻛﻌـﺖ‪ 1‬ﻧﻤـﺎز‬
‫ﻓﺘﺢ و ﭘﻴﺮوزي ﺷﺎﻧﺰده ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺳﺮ ﺳﺠﺪه و ﺗﻌﻈﻴﻢ را ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻜﺮ اﻳﻦ ﻛـﻪ ﺧـﺪا‬
‫آنﻫﺎ را ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺑﺨﺸﻴﺪه ﻛﻪ در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق ﻳﻜﻲ از دو ﻻﻧﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮﺗﺮﻳﻦ ﻃﺎﻏﻮتﻫﺎي ﺟﻬﺎن‬
‫را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪ و از ﺧﺪا ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎﻟﻲ و ﻏﺮﺑﻲ ﻫﻢ ﺗﻮﻓﻴـﻖ‬
‫دﻫﺪ ﻛﻪ ﻻﻧﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮ دﻳﮕﺮ را ﻫﻢ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﺳﻘﻮط رژﻳﻢ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ در ﺷـﺮق‬
‫و رژﻳﻢ اﻣﭙﺮاﺗﻮري در ﺷﻤﺎل و ﻏﺮب‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺑﺸﺮﻳﺖ را از ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ ﻧﺠﺎت داده و ﻫﻤـﻪ‬
‫را آﻣﺎده ﻗﺒﻮل دﻳﻦ اﺳﻼم ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﺪون اﻳـﻦ ﻛـﻪ در ﻃـﺎق ﻛﺴـﺮي ﺗﻐﻴﻴـﺮي ﺑﺪﻫـﺪ و ﺑـﺪون اﻳـﻦ ﻛـﻪ اﻟـﻮاح و‬
‫ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎي آن را ﭘﺎﺋﻴﻦ ﺑﻴﺎورد‪ 2‬آﻧﺮا ﻣﺤﻞ اﻧﺠﺎم دادن ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤـﺎز روزاﻧـﻪ و ﺟﻤﺎﻋـﺖ‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﻗﺮار داد و اوﻟﻴﻦ ﺟﻤﻌﻪ را در ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﺑﺮﮔﺰار ﻧﻤﻮد‪.3‬‬
‫ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺗﺼﺮف ﻣﺪاﻳﻦ و اﺳﺘﻘﺮار ﻧﻴﺮوﻫﺎ در ﻣﻴﺎن ﺷﻬﺮ اﻋﻼم ﻧﻤـﻮد ﻛـﻪ ﺟـﺎن و‬
‫ﻣﺎل و ﺣﻴﺜﻴﺖ و آزادي ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم در اﻣﺎن اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻛﺲ دﻳﻦ اﺳﻼم را ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﻨـﺪ در‬
‫زﻣﺮه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﺮ ﻛـﻴﺶ و دﻳـﻦ ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﺎﻗﻲ ﻣـﻲﻣﺎﻧـﺪ‪ ،‬ﺟـﺰ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﺮ او ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و ﺳﻌﺪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺮاي ﺟﻤﻊآوري اﻣﻮال دوﻟﺘﻲ و ﺿﺒﻂ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.202‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 66‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 514‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ .1818‬اﻳﻦ ﻣﺮاﺟﻊ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﻤﻌـﻪ در‬
‫ﻣﺎه ﺻﻔﺮ ﺑﻮده و ﻛﺎﻣﻞ و ﻃﺒﺮي اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ در ﺳﺎل ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺳﺎل ﺧﻼﻓﺖ ﻓﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان در ﺗﺼﺮف ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪340‬‬
‫ﺧﺰاﻧﻪ و اﻣﻮال ﻛﺴﺮيﻫﺎ و اﺷﻴﺎي ﻗﻴﻤﺘﻲ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺳـﺘﺎدي را ﺑـﻪ رﻳﺎﺳـﺖ )ﻋﻤـﺮُﺑﻦ‬
‫ﻣﻘﺮّن‪ (1‬ﺗﺸﻜﻴﻞ داد و ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺧﻮﻳﺶ دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ را از اﻣﻮال ﻛﺴﺮيﻫـﺎ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ آوردﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺘﺎد ﺗﺤﻮﻳﻞ دﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﺘﺎد دﻳﮕﺮي را ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ )ﺳﻠﻤﺎن‪ 2‬ﺑﻦ رﺑﻴﻌـﻪ(‬
‫و ﺑﺎ ﻧﻈﺎرت ﺧﻮد ﺗﺸﻜﻴﻞ داد ﻛﻪ وﺟﻮه و اﻣﻮال ﺟﻤﻊ ﺷﺪه را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺟﺪا ﻛﺮدن ﻳﻚ ﭘﻨﺠﻢ ﺳﻬﻢ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﺮﻛﺰ‪ ،‬در ﺑﻴﻦ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺗﻘﺴـﻴﻢ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺮرﺳﻲ وﺟﻮه درﻳﺎﻓﺘﻲ و اﻣﻮال ﺿﺒﻂ ﺷـﺪه ﻛﺴـﺮيﻫـﺎ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺻﻮرت ذﻳﻞ از ﺳﺘﺎد اول ﺑﻪ ﺳﺘﺎد دوم و ﺑﺮاي ﺗﻘﺴﻴﻢ و ﺗﻮزﻳﻊ ﺗﺤﻮﻳﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻟﻴﺴﺖ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻣﺪاﻳﻦ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻳﺮان‬
‫‪1‬ـ ﻳﻚ ﺑﻴﻠﻴﻮن و ﺳﻴﺼﺪ ﻣﻴﻠﻴﺎرد‪ 3‬دﻳﻨﺎر )ﺳﻜﻪ ﻃـﻼ ﺑـﻪ وزن ﻳـﻚ ﻣﺜﻘـﺎل(‪ ،‬ﻛـﻪ در‬
‫ﺧﺰاﻧﻪ ﻳﺰدﮔﺮد ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﻇﺮوف ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪ ،‬و اﻟﻮاح ﻋﻘﻴﻖ و اﻟﻤﺎس ﻣﻨﺒﺖﻛﺎري و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎي ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه و ﺟﻮاﻫﺮات و زﻳﻨﺖآﻻت ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد ﻫﺮ ﻳﻚ ﻣﻌﻠﻮم اﻣﺎ ﻗﻴﻤﺖ ﻫـﻴﭻ‬
‫ﻛﺪام از آنﻫﺎ ﻣﻌﻠﻮم‪ 4‬ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎج ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﺎج ﻗﺪﻳﻢ اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن ﻛﻪ در اﺑﺘﺪا ﻣﺮﺻﻊ ﺑﻪ ﻣﺮوارﻳﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و‬
‫ﺷﺎﭘﻮر اول آن را ﺑﺎ ﮔﻮﻫﺮﻫﺎي ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﺮﺻﻊ ﻧﻤﻮد و ﺷﺎﭘﻮر دوم ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻛـﺮه‬
‫آن ﺳﻪ رﺷﺘﻪ ﻣﺮوارﻳﺪ درﺷﺖ را ﻧﺼﺐ ﻛﺮده و ﻳﺰدﮔﺮد دوم ﻧﻴﺰ ﻛﺮه ﻛﻮﭼﻚ را ﺑﺎﻻ ﺑﺮده‪ ،‬و‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 515‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1819‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 203‬در ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ ،143‬ﻣﺒﻠﻎ دﻳﻨﺎرﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد‬
‫در ﺧﺰاﻧﻪ را ﺑﻪ ﻋﺪد ‪ (3) :‬ﻛﻪ دوازده ﺻﻔﺮ در ﻃﺮف راﺳﺖ آن ﺑﺎﺷﺪ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ از ﺳﻪ ﻣﻴﻠﻴﺎرد دﻳﻨﺎر ده ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ!!‬
‫‪4‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.203‬‬

‫‪341‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪ آﻓﺘﺎب را ﻧﻴﺰ در ﻣﻴﺎن آن ﻗﺮار داده اﺳﺖ و ﺑﻌﺪاً ﻫﻼل ﻣﺎه را ﻧﻴﺰ ﺑﺮ آن اﻓﺰودهاﻧﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﻃﻮري ﻛﻪ ﻧﺼﻒ ﻛﺮه در ﻫﻼل واﻗﻊ اﺳﺖ و اﻧﻮﺷﻴﺮوان ﻧﻴﺰ ﺗﺎﺟﻲ ﺑﺮ آن اﻓﺰوده اﺳﺖ‪.1‬‬
‫‪4‬ـ ﺷﻤﺸﻴﺮ و زره ﻛﺴﺮي ﻛﻪ در آنﻫﺎ ﺟﻮاﻫﺮات ﺧﻴﻠﻲ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳـﺖ و‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺎﻣﻪﻫﺎي دﻳﺒﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻃﻼ ﺑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﺎ ﺟﻮاﻫﺮات ﻣﺰﻳﻦ ﮔﺮدﻳﺪهاﻧﺪ و ﺟﺎﻣﻪﻫﺎي‬
‫ﻏﻴﺮدﻳﺒﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ داﻧﻪﻫﺎي ﮔﻬﺮ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ ﻣﺰﻳﻦ ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪ ،2‬و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ دو ﺻﻨﺪوق ﺑﺰرگ ﺣـﺎوي‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﺮﺻﻊ ﻛﺴﺮي و زرهﻫﺎي او ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ﻣﺮﺻﻊ ﻫ‪‬ﺮَﻗْﻞ روم و ﺧﺎﻗﺎن ﭼﻴﻦ‬
‫و ﻧُﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣ‪‬ﻨْﺬر و دﻳﮕﺮ ﺳﻼﻃﻴﻨﻲ ﻛﻪ ارﺗﺶ اﻳﺮان در ﺣﺎل ﺟﻨﮓ و ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻏﻨـﺎﻳﻢ از‬
‫آنﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺻﻨﺪوقﻫﺎ را ﻗﻌﻘﺎع ﺑﻦ ﻋﻤﺮ در اﺛﻨﺎي ﺑﺎزرﺳﻲ راهﻫﺎي ﺧﺮوﺟـﻲ‬
‫از ﻳﻚ ﻧﻔﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.3‬‬
‫‪5‬ـ ﺑﺎر ﻳﻚ ﻗﺎﻃﺮ رﺧﺖ و ﺟﺎﻣﻪﻫﺎي زرﺑﻔﺖ و ﺟﻮاﻫﺮﻧﺸﺎن و ﻗﻼدهﻫـﺎي ﮔﻬﺮﺑـﺎر و‬
‫زﻳﻨﺖآﻻﺗﻲ ﻛﻪ ﻛﺴﺮي روز ﺑﺎر ﻋﺎم آنﻫﺎ را ﭘﻮﺷﻴﺪه و ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﻲ اﺣﺴـﺎس ﻏـﺮور‬
‫ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ و ز‪‬ﻫﺮه در اﺛﻨﺎي ﺑﺎزرﺳﻲ راهﻫﺎي ﺧﺮوﺟﻲ اﻳﻦ ﻗﺎﻃﺮ را ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.4‬‬
‫‪6‬ـ ﺑﺎر دو ﻗﺎﻃﺮ ﻛﻪ در ﻳﻜﻲ از آنﻫﺎ ﺗﺎج ﻣﺮﺻﻊ و ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺧﺴﺮو ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ‬
‫دو ﺳﺘﻮن اﺳﺘﻮار ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﺳﺮ ﺧﺴﺮو ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﺪ و ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ رﺧـﺖﻫـﺎي‬

‫‪1‬ـ ﻛﺘﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص‪ ،‬ﺑﺎرﮔﺎه اﻧﻮﺷﻴﺮوان‪ ،‬ص‪ ،5‬ﺗﺄﻟﻴﻒ زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ رﻫﻨﻤﺎ و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 66‬و ‪.67‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 516‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 67‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ ،1821‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮاﺟﻊ ﻧﻴﺰ ﺑﺤﺚ از ﺗﺎج ﻛﺴـﺮي‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 67‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 516‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1820‬‬

‫‪342‬‬
‫زرﺑﻔﺖ و ﭘﺮﻧﺪﻫﺎي ﺟﻮاﻫﺮﻧﺸﺎن ﺑﻮد و اﻳﻦ دو ﻗﺎﻃﺮ را )ﻛَﻠَﺞ( در اﺛﻨﺎي ﺑﺎزرﺳـﻲ راهﻫـﺎ از‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.1‬‬
‫‪7‬ـ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺟﻌﺒﻪ ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﮔﻨﺒﺪ ﺗﺮكﻫﺎ و ﭘﺮ از ﺳﻜﻪﻫـﺎي ﻃـﻼ و ﻧﻘـﺮه ﻛـﻪ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺑﺎزرﺳﺎن ﺳﭙﺎه در ﻣﺨﻔﻲﮔﺎﻫﻲ آنﻫﺎ را ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺮب و ﻗﻠﻌﻲ ﻣﻬﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ و در‬
‫اﺑﺘﺪا ﺧﻴﺎل ﻛﺮده ﻛﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺧﻮردﻧﻲ در داﺧﻞ آنﻫﺎ اﺳﺖ اﻣﺎ ﭘﺲ از ﺑﺎز ﻛـﺮدن ﻳﻜـﻲ از‬
‫آنﻫﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪه ﻛﻪ ﭘﺮ از ﺳﻜﻪﻫﺎي‪ 2‬ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻣﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ آنﻫـﺎ را ﺗﺤﻮﻳـﻞ‬
‫ﺳﺘﺎد ﺧﺰاﻧﻪداري داده اﺳﺖ‪ ،‬و رﺋﻴﺲ ﺳﺘﺎد ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺤﻮﻳﻞ ﮔﺮﻓﺘﻦ آنﻫﺎ وﻗﺘﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺟﺎي ﻳﻚ داﻧﻪ از درﻫﻢ و دﻳﻨﺎرﻫﺎ ﺧﺎﻟﻲ ﻧﺸﺪه از ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻣﺎﻧﺖ اﻳﻦ ﺑﺎزرس ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‬
‫و از او ﺗﻘﺪﻳﺮ و ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،3‬و ﺑﺎزرس ﺑﺪون اﻋﺘﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﻳﺮ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑـﻪ ﺧـﺪا‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﺧﻮف ﺧﺪا را در دل ﻧﺪاﺷﺘﻢ ﺣﺘﻲ ﻳﻚ داﻧﻪ از اﻳﻦﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻧﻤﻲآوردم« و وﻗﺘـﻲ‬
‫رﺋﻴﺲ ﺳﺘﺎد ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺧﻮد را ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬از ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮدن ﺧﻮﻳﺶ ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻦ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻣﺤﺾ رﺿﺎي ﺧﺪا ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﺷـﻬﺮت اﻣﺎﻧـﺖداري اﻧﺠـﺎم‬
‫دادهام‪ «4‬و ﭘﺲ از رﻓﺘﻦ او و ﭘﺮﺳﺶ از دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد اﻳﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻣﻴﻦ و ﮔﻤﻨﺎم‬
‫)ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ‪ 5‬ﻋﺒﺪ ﻗﻴﺲ( اﺳﺖ و ﺳﻌﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻧـﺎﻇﺮ در ﺳـﺘﺎد ﺣﻀـﻮر دارد‪ ،‬از اﻳـﻦ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 67‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 516‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1820‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 515‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1819‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 517‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1821‬و ‪.1822‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.517‬‬

‫‪343‬‬
‫اﻣﺎﻧﺖداري ﺗﻌﺠﺐ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣﺎﺿﺮﻳﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت ﻣﻜﺮر ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﺳﭙﺎه داراي ﭼﻨﻴﻦ اﻣﺎﻧﺘﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.«1‬‬
‫ﭘﺲ از اﻧﺘﻘﺎل اﻳﻦ ﻏﻨﺎﻳﻢ از ﺳﺘﺎد ﺟﻤﻊآوري ﺑﻪ ﺳﺘﺎد ﺗﻘﺴﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻚ ﺟﻠﺴـﻪ ﻣﺸـﻮرﺗﻲ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑـﻪ اﺗﻔـﺎق آراء ﺗﺼـﻮﻳﺐ ﻛﺮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻓـﺮش ﻧﻔـﻴﺲ‪ 2‬ﺑﻬﺎرﺳـﺘﺎن و ﺗـﺎج‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان‪ 3‬و ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ﻣﺮﺻﻊ و زرهﻫﺎ و رﺧﺖ و ﭘﺮﻧﺪ و زﻳﻨﺖآﻻت ﻣﺨﺼﻮص‬
‫ﻛﺴﺮي را از ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺧﺎرج و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻫﺪﻳﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮاي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻘﻴﻪ ﻏﻨﺎﻳﻢ را زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﺳﻌﺪ ﭘﺲ از ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻳـﻚ ﭘـﻨﺠﻢ آن ﺑـﺮاي ارﺳـﺎل ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺮﻛﺰ‪ ،‬در ﺑﻴﻦ ﺷﺼﺖ‪ 4‬ﻫﺰار ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺳﻬﻢ ﻫﺮ ﻳﻜﻲ ﺑﺪون ﺟﻮاﻳﺰ ﺑﺮاﺑﺮ )ﻳـﻚ‬
‫ﻫﺰار و دوﻳﺴﺖ‪ 5‬ﺳﻜﻪ ﻃﻼ( در ﺣﺪود ﺷﺶ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻮﻣﺎن‪ 6‬ﺑﻪ ﺣﺴﺎب زﻣﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﮔﺮدﻳـﺪ و‬
‫ﻳﻚ ﭘﻨﺠﻢ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻗﺎﻟﻲ ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن و ﺗﺎج و ﺗﺠﻤﻼت ﻛﺴﺮي ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻧﻪ ﺷﺘﺮ ﺣﻤـﻞ و‬
‫ﺗﻮﺳﻂ )ﺑﺸﻴﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﺼﺎﺻﻴﻪ‪ (7‬ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ارﺳﺎل ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1822‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.517‬‬

‫‪2‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1824‬و ‪ 1826‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.517‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.518‬‬
‫‪5‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1823‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 518‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ ،67‬در اﻳﻦ ﻣﺮاﺟﻊ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن دوازده ﻫﺰار رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر دوازده ﻫﺰار درﻫﻢ اﺳﺖ و ﻫﺮ درﻫﻢ در آن زﻣﺎن ﻣﻌﺎدل ﻳﻚ دﻳﻨﺎر )ﻳـﻚ ﻣﺜﻘـﺎل ﻃـﻼ(‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪6‬ـ اﻳﻦ ﻣﻘﻴﺎس در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪ 1367‬ش‪ .‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪7‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 67‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 519‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1822‬‬

‫‪344‬‬
 ‫ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ‪ ‬اﻣﺎﻧﺖ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم را از ﻓﺎروق‪ ‬ﻣﻲداﻧﺪ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻫﻤـﺮاه ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻣﺴـﺠﺪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ‪ ،‬وﻗﺘـﻲ اﻳـﻦ ﻫﻤـﻪ‬
‫ﺻﻨﺪوقﻫﺎي ﭘﺮ از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه و اﺷﻴﺎء ﻧﻔﻴﺲ را ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ در ﺣـﺎﻟﺘﻲ از ﻣﺴـﺮت و اﻋﺠـﺎب‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﭼﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻣﻴﻦ و ﺑﺎاﻳﻤﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ اﺷـﻴﺎي ﻧﻔـﻴﺲ را ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ آورده و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدهاﻧﺪ‪ «!!!1‬ﻋﻠـﻲ ﻣﺮﺗﻀـﻲ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪ 2‬در ﭘﺎﺳـﺦ او‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﭼﻮن ﺗﻮ ﭘﺎك و اﻣﻴﻦ ﻫﺴﺘﻲ ﻻﺟﺮم زﻳﺮدﺳﺘﺎن ﺗﻮ ﻫﻢ ﭘﺎك و اﻣﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ‬
‫ﺗﻮ ﺧﺎﺋﻦ ﻣﻲﺑﻮدي ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً زﻳﺮدﺳﺘﺎن ﺗﻮ ﻧﻴﺰ ﺧـﺎﺋﻦ و ﺳـﻮدﺟﻮ ﻣـﻲﺑﻮدﻧـﺪ« اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺗﺎج و دﻳﺒﺎ و ﭘﺮﻧﺪﻫﺎي ﻛﺴﺮي ﺧﻴﺮه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻣﺎﻳﻞ اﺳﺖ ﻛﺴﻲ آنﻫـﺎ‬
‫را ﺑﭙﻮﺷﺪ ﺗﺎ ﻛﭙﻴﻪ ﻛﺴﺮي را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﻳﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ آن ﻛﺲ ﺧﻮد ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آزﻣﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻪﻫـﺎي ﺷـﺎﻫﺎﻧﻪ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﭙﻮﺷﺪ؟! ﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ‪ .‬زﻳﺮا ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺼﻤﻢ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺗـﺎ آﺧـﺮﻳﻦ‬
‫ﻟﺤﻈﻪ زﻧﺪﮔﻲ در راه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﺎم ﺑﺮدارد‪ ،‬و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ او ﮔﺴﺘﺮش‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن‪ ،‬و ﻧﺎﺑﻮدي ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺮيﻫﺎ و ﻫ‪‬ﺮَﻗْﻞﻫﺎ از ﺻﻔﺤﻪ وﺟﻮد اﺳﺖ‬
‫و ﻫﺮﮔﺰ اﺟﺎزه ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﻳﻚ ﻛﺴﺮاي ﻋﺮﺑﻲ و ﻳﻚ ﻫ‪‬ﺮَﻗْﻞ ﺣﺠﺎزي ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧـﺎم و ﻣﻠﻴـﺖ در‬
‫ﺟﻬﺎن ﺳﺮ و ﻛﻠﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻗﻮاره ﻛﺴﺮي در ﻣﺪﻳﻨﻪ‬
‫و ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ اﺳﺖ و ﺧﺎدم ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ و ﻣﺄﻣﻮر‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﺟﻬﺎن و ﻃﺮﻓﺪار ﺳﺘﻤﺪﻳﺪﮔﺎن اﺳﺖ ﻓﻘﻂ در ﭘﻴـﺮاﻫﻦ ﺳـﺎده و‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 67‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 519‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1822‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪345‬‬
‫ﺗﻤﻴﺰ و ﻛﻢﺑﻬﺎي ﺧﻮﻳﺶ زﻳﺒﺎ اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ اﻳﻦ زﻳﺒﺎﻳﻲ را ﺣﺘﻲ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ‬
‫ﻧﻴﺰ از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ )ﺳ‪‬ﺮاﻗﻪ(‪ 1‬ﻛﻪ ﻣـﺮد ﺗﻨﻮﻣﻨـﺪ و ﻫﻴﻜﻠـﻲ اﺳـﺖ دﺳـﺘﻮر‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻟﺒﺎس ﻛﺴﺮي درآﻳﺪ و ﭼﺸﻤﺎن درﺷﺖ و اﺑﺮوﻫﺎي ﭘﺮﭘﺸـﺖ او در زﻳـﺮ ﺗـﺎج‬
‫ﺧﺴﺮواﻧﻲ ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﮕﺎه ﻋﺒﺮتآﻣﻴﺰي ﺑـﻪ‬
‫ﻗﻮاره ﺟﻌﻠﻲ ﻛﺴﺮي و اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه و اﺷﻴﺎي ﻧﻔﻴﺲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي اﺣﺴﺎس ﻏﺮور‬
‫و ﻣﺴﺮت از اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎﻣـﺪاران ﭘـﻴﺶ از ﺧـﻮد اﺣﺴـﺎس اﻧﻔﻌـﺎل و‬
‫ﺷﺮﻣﻨﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﮔﺮﻳﻪ و ﻓﻐﺎن ﺳﺮش را ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮده‪ ،2‬و زﻳـﺮ ﻟـﺐ‬
‫اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ را زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪» :‬ﺧﺪاﻳﺎ! ﺗﻮ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي را ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ‪ 3‬ﻋﻄﺎ ﻧﻔﺮﻣﻮدي‬
‫ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﺗﻮ از ﻣﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮاﻣﻲﺗﺮ و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ ﺑﻮد‪،‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺟﺎي ﻏﺮور اﺣﺴﺎس ﺷﺮﻣﻨﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺶ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 4‬ﻧﻴﺰ ﻋﻄﺎ ﻧﻔﺮﻣﻮدي ﻛﻪ ﺑﺎز در ﻧﻈﺮ ﺗﻮ از ﻣـﻦ‬
‫ﮔﺮاﻣﻲﺗﺮ و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬از اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺨﺸﻴﺪهاي ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣـﻲآورم‪،‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 68‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳـﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 126‬و ﻃﺒـﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ ،1826‬ﻣﻄﻠـﺐ را ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن رواﻳﺖ ﻛﺮده وﻟﻲ ﺑﻪ ﺟﺎي )ﺳﺮاﻗﻪ(‪) ،‬ﻣﺤﻠﻢ( ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 68‬و در اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 126‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪» :‬از او ﭘﺮﺳﻴﺪﻧﺪ ﭼﺮا ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﻲ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻨﺪه و ﺷﺎدي اﺳﺖ«‪ .‬در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ ‪» :‬از اﻳﻦ ﻧﮕﺮاﻧﻢ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺰاﻳﻦ ﺧـﻮن ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ را‬
‫ﺑﺮﻳﺰﻧﺪ و از ﻣﺮزﻫﺎي اﺣﻜﺎم دﻳﻦ ﺗﺠﺎوز ﻛﻨﻨﺪ« و در ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ 1826 ،7‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪» :‬در اﻳﻦ اﺛﻨﺎ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ ﻫﺮ‬
‫ﻛﺲ ﻓﺮﻳﺐ دﻧﻴﺎ را ﺑﺨﻮرد اﺣﻤﻖ اﺳﺖ و اﻧﺪوﺧﺘﻪ ﻛﺴﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺶ ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮ زﻧـﺶ و ﺷـﻮﻫﺮ دﺧﺘـﺮش و زن ﭘﺴـﺮش ﻳـﺎ‬
‫دﺷﻤﻨﺶ ﻣﻲرﺳﺪ«‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪346‬‬
‫ﻣﺒﺎدا ﻣﻮﺟﺐ ﻏﺮور و ﮔﻤﺮاﻫﻲ و آزﻣﺎﻳﺶ ﻣﻦ ﮔﺮدد‪ «1‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺮاﻗﻪ دﺳﺘﻮر داد رﺧﺖ و ﭘﺮﻧﺪ و ﺗﺎج ﻛﺴﺮي را از ﺧﻮد ﺟﺪا و آنﻫﺎ را ﺑﺮ ﭼﻮﺑﻲ آوﻳـﺰان‬
‫و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎﻛﺖ در ﻣﻌﺮض دﻳﺪ ﻣﺮدم ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋـﻮف دﺳـﺘﻮر داد‬
‫ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﻓﺮا رﺳﻴﺪن ﺷﺐ ﻫﻤﻪ اﺷﻴﺎي ﻧﻔﻴﺲ و ﻗﻴﻤﺘﻲ را ﺑﻪ ﻓﺮوش رﺳﺎﻧﻴﺪه ﻳﺎ ﺑﻬﺎي آن ﻫﺎ‬
‫را ﺗﻘﻮﻳﻢ و در ردﻳﻒ ﺳﻜﻪﻫﺎي ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﺮاي ﺗﻘﺴﻴﻢ آﻣﺎده ﻧﻤﺎﻳﺪ و در ﻫﻤـﺎن روز ﻳـﻚ‬
‫ﭘﻨﺠﻢ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻣﺪاﻳﻦ ﺑﺎ ﻧﻈﺎرت اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( و ﺑـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﻣﺮاﺗـﺐ در ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ و ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در راه ﭘﻴﺮوزي اﺳـﻼم ﻓـﺪاﻛﺎريﻫـﺎي ﺑﻴﺸـﺘﺮي را‬
‫ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻮاﻳﺰي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻋﻄﺎ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻗﺎﻟﻲ ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪ ،‬ﻫـﺪاﻳﺎي ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم )ﻗـﺎﻟﻲ ﺑﻬﺎرﺳـﺘﺎن و ﺗـﺎج و‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ﻛﺴﺮي را( ﭘﺲ از ﻗﺒﻮل ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ اﻧﺪازه‬
‫ﻳﻚ ﻧﻔﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و در ﺗﻮزﻳﻊ ﻗﺎﻟﻲ ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن در ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺮدﻳﺪ ﭘﻴﺪا‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،2‬زﻳـﺮا ﻗﻄﻌـﻪ ﻗﻄﻌـﻪ ﻛـﺮدن آن ﺳـﺒﺐ ﭘـﺎﺋﻴﻦ آﻣـﺪن ارزش آن و ﻳـﻚ ﺧﺴـﺎرت‬
‫ﺟﺒﺮانﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺖ و اﻋﻄﺎي آن ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺳﻬﻢ ﻣﻌـﻴﻦ و اﻧﻬـﺪام اﺻـﻞ‬
‫ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮي و ﭘﻲرﻳﺰي اﺷﺮاﻓﻴﺖ ﻧﻮﻳﻦ اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺣﻞ اﻳﻦ ﻣﻌﻀﻞ ﺟﻠﺴـﻪ‬
‫ﻣﺸﻮرﺗﻲ از ﻳﺎران ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر ﺣﺎﺿﺮ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ ،3‬ﺟﻤﻌـﻲ ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ‬
‫ﺗﺼﺮف در اﻳﻦ ﻗﺎﻟﻲ را ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻮﻛﻮل ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳـﻦ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 67‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 518‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1825‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.125‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪347‬‬
‫ﻛﻪ ﭼﻬﺎر ﭘﻨﺠﻢ آن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم اﺳـﺖ و ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﻫﻤـﻪ ﺳـﻬﺎم ﺧـﻮد را ﺑـﻪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﺪﻳﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﻲ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻳـﻦ ﻗـﺎﻟﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﭘﻴﺮوي از ﻣﺼﻮﺑﻪ ﺷﻮراي ﺳﭙﺎه ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧـﺪ‬
‫‪1‬‬
‫وﻟﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از اﻳﻦ دو ﻧﻈﺮ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻴﺴﺖ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻗﺎﻟﻲ‪ 2‬ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن‬
‫و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻧﻈﺮ ﺻﺎﺋﺐﺗﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ اﺛﻨﺎ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 3‬ﺑـﻪ ﭘـﺎ‬
‫ﻣﻲﺧﻴﺰد‪ ،‬و ﺑﺎ ﻳﻚ ﺑﻴﺎن ﻣﺴﺘﺪل و زﻳﺒﺎ آراء ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﺧﺘﺼﺎص اﻳﻦ ﻗـﺎﻟﻲ را ﺑـﻪ ﻳـﻚ ﻧﻔـﺮ‬
‫)ﺧﻮاه اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﺧﻮاه دﻳﮕﺮي رد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻗﻄﻌـﻪ ﻗﻄﻌـﻪ ﻛـﺮدن و‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻋﺎدﻻﻧﻪ آن رأي ﻣﻲدﻫﺪ‪ (4‬و در اﻳﻦ ﺑﻴﺎن زﻳﺒﺎ ﺧﻄﺎب ﺑـﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺧﺪا ﻧﻜﻨﺪ داﻧﺎﻳﻲ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻧﺎداﻧﻲ و ﻳﻘﻴﻦ ﺗﻮ ﺑﻪ ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﺒـﺪل ﮔـﺮدد‪ ،‬در‬
‫اﻳﻦ دﻧﻴﺎ داراﻳﻲ ﺗﻮ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻲﺑﺨﺸﻲ و ﻣﻲروي ﻳﺎ ﻣﻲﭘﻮﺷﻲ و ﻛﻬﻨﻪ ﻣﻲﻛﻨـﻲ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 67‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 518‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1825‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.125‬‬
‫‪2‬ـ در اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ و ﻃﺒﺮي و اﻟﻜﺎﻣﻞ درﺑﺎره اﻳﻦ ﻓﺮش ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ‪» :‬ﻧﻘﺸﻪ و ﺧﻄﻮط و رﻧﮓآﻣﻴﺰي آن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻧﻘﺸـﻪ‬
‫ﻣﻔﺼﻞ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﻳﺮان ﺑﻮده و ﻛﺴﺮيﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آن ﻓﺮاﻣﻴﻦ ﻣﻠﻮﻛﺎﻧﻪ را درﺑﺎره اﻳﺮان ﺑﺰرگ ﺻﺎدر ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ و وﻗﺘـﻲ ﺑـﺮ آن‬
‫ﻣﻲﻧﺸﺴﺘﻨﺪ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﻓﺼﻞ ﺑﻬﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 825‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 518‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 125‬و در اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ ،67‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬
‫ﻛﻪ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ ‪» :‬ﭼﻮن ﺗﻮ ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎر ﻫﺴﺘﻲ ﺣﺘﻤﺎً ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن زﻳـﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮ ﻧﻴﺰ ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎر و اﻣﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﮔﺮ ﺗﻮ اﺳﺘﻔﺎدهﺟﻮ ﻣﻲﺑﻮدي ﺣﺘﻤﺎً ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻔﺎدهﺟﻮ و ﻓﺮﺻﺖﻃﻠﺐ ﻣﻲﺑﻮدﻧﺪ آن‬
‫ﮔﺎه ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺮش را ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد و ﻗﻄﻌﻪاي ﺑﻪ ﻋﻠﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار درﻫـﻢ ﻗﻴﻤـﺖ آن ﺑـﻮد‪،‬‬
‫اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 67‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ رواﻳﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺪون ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد دﻳﮕﺮان ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻓﺮش ﮔﺮﻓﺘـﻪ و‬
‫ﻋﻠﻲص ﭼﻴﺰي ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪348‬‬
‫ﻳﺎ ﻣﻲﺧﻮري و از ﺑﻴﻦ ﻣﻲﺑﺮي‪ ،‬و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎش ﻛﻪ اﮔﺮ اﻣﺮوز ﺗﻮ اﻳﻦ ﻗﺎﻟﻲ را ﺑﺎﻗﻲ ﺑﮕـﺬاري‬
‫ﻓﺮدا ﺑﻪ دﺳﺖ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ آن را ﻧﺪارﻧﺪ‪.«1‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ و‬
‫دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ ﻗﺎﻟﻲ ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن را ﻗﻄﻌﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﻛﺮده و ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻗﻄﻌـﻪاي‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﭘﻨﺠﻪ دﺳﺖ و ﭼﻨﺪان ﻫﻢ ﻣﺮﻏﻮب ﻧﺒﻮد ﺳﻬﻢ ﻋﻠـﻲ ﻣﺮﺗﻀـﻲ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ آن را ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار درﻫﻢ‪ 2‬ﻣﻌﺎدل دو ﻫﺰار ﻣﺜﻘﺎل ﻃﻼ ﻓﺮوﺧﺖ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪349‬‬
‫»ﻓﺼﻞ دﻫﻢ‪ :‬ﭘﻴﺸﺮوي در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل و ﺷﺮق ﺗﺎ ﻓﺘﺢ ﺑﻴـﺖاﻟﻤﻘـﺪس و‬
‫ﺷﻮﺷﺘﺮ«‬
‫ﺟﻨﮓ ﺧﻮﻧﻴﻦ ﺟﻠﻮﻻ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق‪ ،‬ﮔﺰارش رﺳﻴﺪه ﻛـﻪ ﺗﻤـﺎم ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫ﻓﺮاري ﻣﺪاﻳﻦ در ﺟﻮﻻ‪ 1‬در ﺳﻲ و ﻫﺸﺖ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﻣﺪاﻳﻦ و زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻬﺮان رازي‪ ،‬ﻋﻠﻴﻪ‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺟﺒﻬﻪ ﺗﺎزهاي را ﺗﺸﻜﻴﻞ دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﭘﺲ از ﻛﺴﺐ ﺗﻜﻠﻴﻠـﻒ از اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﺎﺷﻢ ﺑﻦ ﻋﺘﺒﻪ و ﻗﻌﻘﺎع را در رأس دوازده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﻠﻮﻻ اﻋﺰام‬
‫ﻣﻲدارد و وﻗﺘﻲ ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﺟﻠﻮﻻ ﻣﻲرﺳﺪ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻨﺪق ﻋﻤﻴﻖ و ﻃﻮﻻﻧﻲ را ﺣﻔﺮ ﻛﺮده و‬
‫در ﺗﻤﺎم ﻃﻮل آن ﺳﻴﻢﻫﺎي ﺧﺎردار ﻛﺸﻴﺪه‪ 2‬و در ﭘﺸـﺖ اﻳـﻦ ﺧﻨـﺪق ﻛﻤـﻴﻦ ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ و‬
‫ﻳﺰدﮔﺮد در ﭘﺸﺖ ﺟﺒﻬـﻪ در ﺣ‪‬ﻠْـﻮان )ﻗﺼـﺮ ﺷـﻴﺮﻳﻦ( ﺳـﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ را ﺗﺸـﻜﻴﻞ داده و‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﺪادي و ﺗﺎزه ﻧﻔﺲ را ﻫﻤﺮاه ﺧﻮارﺑﺎر و ﺗﺠﻬﻴﺰات ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺒﻬﻪ ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﻤﻖ ﺧﻨﺪق اﻣﻜﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ را ﻧﺪارد و ﻫﺸـﺘﺎد‪ 3‬آن را ﻣﺤﺎﺻـﺮه‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﺎﮔﺎه روزي ﻋﺪهاي از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﻳﺮان در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺧﻨﺪق اﺧﺘﻼف ﺷـﺪﻳﺪي ﺑـﺎ ﻫـﻢ‬
‫ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ و ﻛﺸﺘﺎر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ و اﻳﻦ ﻗﺪر ﻻﺷﻪ اﺳﺒﺎن و ﺳﻮاران را ﺑﻪ‬

‫‪1‬ـ ﺟﻠﻮﻻء ‪ :‬ﺑﺨﺸﻲ اﺳﺖ از ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺳﻮاد ﻋﺮاق در راه ﺧﺮاﺳﺎن و ﻓﺎﺻﻠﻪ آن ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻘﻴﻦ ﻫﻔﺖ ﻓﺮﺳﺦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺠـﻢ اﻟﺒﻠـﺪان‬
‫ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 69‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.520‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪350‬‬
‫ﺧﻨﺪق ﻣﻲاﻧﺪازﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﻗﻌﻘﺎع ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‪ 1‬ﺑﺮ روي ﻻﺷﻪﻫﺎ ﻋﺒـﻮر و‬
‫ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﻣﻬﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﺪ و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﻫﺎﺷﻢ ﻧﻴﺰ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ و‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎ در ﺑﻴﻦ ﺟﻨﮕﺎوران اﻳﺮان و دﻟﻴﺮﻣﺮدان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺟﻨـﮓ ﺧـﻮﻧﻴﻦ ﺑـﻪ ﺷـﺪت اداﻣـﻪ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺎﭼﺎر ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ﺑﻪ اﺷﺎره اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ 2‬و در ﺳـﺎﻋﺖﻫـﺎي آﺧـﺮ‬
‫روز ﺑﺎ ﻏﺮش ﻗﻌﻘﺎع و ﻫﺎﺷﻢ و ﺑﺮق ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺟﻨﮕﺎوران اﺳﻼم‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺑﺎران ﻣﺮﮔﻲ ﺑـﺮ ﺳـﭙﺎه‬
‫اﻳﺮان ﻣﻲﺑﺎرد ﻛﻪ ﻳﻜﺼﺪ ﻫﺰار‪ 3‬ﻻﺷﻪ ﺑﻲﺟﺎن و ﻧﻴﻢﺟﺎن ﺑـﺮ زﻣـﻴﻦ ﻣـﻲاﻓﺘـﺪ و ﺑﻘﻴـﻪ ﺳـﭙﺎه‬
‫ﺳﺮاﺳﻴﻤﻪ و وﺣﺸﺖزده ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮ ﻓﺮار ﻛﺮده‪ 4‬و در دام ﺳﻴﻢﻫﺎي ﺧﺎردار ﻣﻲاﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬و ﻧـﺎم‬
‫ﺟﻠﻮﻻ را در ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﻜﺴﺖﻫﺎي ﺣﻴﺮتاﻧﮕﻴﺰ و ﻣﻌﻠﻮل اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺧﻠﻲ ﺟﺎوﻳﺪان ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫آزاد ﻛﺮدن ﺣ‪‬ﻠﻮان )ﻗﺼﺮ ﺷﻴﺮﻳﻦ(‬
‫ﻗﻌﻘﺎع ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﭘﻴﺸﺘﺎز ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزي در ﺟﻠﻮﻻ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺣﻠﻮان‪ ،5‬ﻣﺮﻛﺰ‬
‫ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻳﺰدﮔﺮد‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﻣﻲرود و در ﺑﻴﻦ راه ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﺰدﮔﺮد ﭘـﺲ از‬
‫اﻃﻼع از ﺷﻜﺴﺖ ﺟﻠﻮﻻ ﺑـﻪ ﺳـﻮي ري ﻓـﺮار ﻛـﺮده اﺳـﺖ و )ﺧﺴﺮوﺷـﻨﻮم( را ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﺮ در ﺣﻠﻮان ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻌﻘﺎع در ﺣﺎل ﭘﻴﺸﺮوي ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻣﺴﻠﺢ زﻳﻨﺒـﻲ‬
‫ﻓﺌﻮدال ﻣﻌﺮوف ﺣﻠﻮان ﻛﻪ زﻣﻴﻦﻫﺎي ﺷﻬﺮي و روﺳﺘﺎﻫﺎي اﻃﺮاف را ﺑﻪ ﻗﻴﺪ ﺗﻤﻠﻚ ﺧـﻮﻳﺶ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 127‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،520‬اﻣﺎ در اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ ﺑﺤﺚ از اﻳﻦ اﺧﺘﻼف ﻧﺸﺪه و ﺑـﻪ ﺟـﺎي آن‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺟﻨﮓ در ﺑﻴﻦ ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺑﻪ ﺣﺪي ﺷﺪﻳﺪ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﺒﺮﻫﺎ و ﻧﻴﺰهﻫﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳـﻴﺪﻧﺪ و ﻃـﺮﻓﻴﻦ ﻓﻘـﻂ ﺑـﺎ ﺷﻤﺸـﻴﺮ و‬
‫ﺗﺒﺮزﻳﻦ ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ و ﻗﻌﻘﺎع ﻓﺘﺢ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.29‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 521‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.70‬‬
‫‪4‬ـ اﻻﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال‪ ،‬دﻳﻨﻮري‪ ،‬ص‪.128‬‬
‫‪5‬ـ ﺣﻠﻮان ‪ :‬ﺑﻪ ﺿﻢ اول و ﺳﻜﻮن دوم ﺷﻬﺮي اﺳﺖ در آﺧﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺮزي ﺳﻮاد ﻋﺮاق و در ﻛﺘﺎب ﻣﻠﺤﻤﻪ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس‬
‫اﻳﻦ ﺷﻬﺮ داراي ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ‪ 71‬درﺟﻪ و ‪ 54‬دﻗﻴﻘﻪ و ﻋﺮض ‪ 34‬درﺟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪.‬‬

‫‪351‬‬
‫درآورده اﺳﺖ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﺪ و زﻳﻨﺒﻲ ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷـﻮد و اﻓـﺮاد او ﻧﻴـﺰ ﻓـﺮار ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﭘﺎدﮔﺎن ﺣﻠﻮان ﺧﺴﺮوﺷﻨﻮم‪ 1‬ﻧﻴـﺰ ﺑـﺪون ﻣﻘﺎوﻣـﺖ ﻫﻤـﺮاه ﺳـﭙﺎه ﺧـﻮﻳﺶ از ﺷـﻬﺮ‬
‫ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ و ﺑﺪون ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي ﺷﻬﺮ آزاد ﮔﺸﺘﻪ و ﻗﻌﻘﺎع ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﺷﻜﺴـﺖ ﺧـﻮرده را ﺗـﺎ آن‬
‫ﺳﻮي ﻣﺮز ﺧﺎﻧﻘﻴﻦ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻣﻬﺮان را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ 2‬و ﻓﻴﺮوزان ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛـﻮهﻫـﺎ‬
‫ﻓﺮار ﻣﻲﻛﻨﺪ‪،3‬‬
‫ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺟﻨﮓ ﺟﻠﻮﻻ و ﺣﻠﻮان‬
‫ﻏﻨﺎﺋﻤﻲ ﻛـﻪ در ﺟﻨـﮓ ﺟﻠـﻮﻻ و ﺣﻠـﻮان ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم رﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ‬
‫ﺻﻨﺪوقﻫﺎي ﺳﻜﻪ‪ ،‬ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه و ﺟﻮاﻫﺮات ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻜﺴﺖﺧﻮردﮔـﺎن ﻣـﺪاﻳﻦ ﺑـﺎ‬
‫ﺧﻮد آوردهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﻲ ﻣﻴﻠﻴﻮن درﻫﻢ )ﺳﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮن‪ 4‬ﺳﻜﻪ ﻃﻼ( ﺑـﺎﻟﻎ و ﺣﺼـﻪ ﻫـﺮ ﺳـﭙﺎﻫﻲ‬
‫ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﭘﺲ از ﺟﺪا ﻛﺮدن ﻳﻚ ﭘﻨﺠﻢ آن ﻧﻪ ﻫﺰار‪ 5‬درﻫﻢ )ﻧﻬﺼﺪ ﺳﻜﻪ ﻃﻼ(‪ 6‬و ﻧﻪ رأس‬
‫ﭼﻬﺎرﭘﺎ اﺳﺖ ﺳﻌﺪ ﺧﻤﺲ ﻏﻨﺎﺋﻢ را ﺗﻮﺳﻂ ﺟﻤﻌﻲ ﻛﻪ زﻳﺎد ﺑﻦ اﺑـﻲ ﺳـﻔﻴﺎن در رأس آنﻫـﺎ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﻦ ﺳﻜﻪﻫﺎي ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه و ﺟﻮاﻫﺮات را در ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺑﮕﺬارد و آنﻫـﺎ را ﺗﻘﺴـﻴﻢ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.71‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.521‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.521‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 522‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1832‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﭘﺎدﮔﺎن ﺣﻠﻮان در ﺑﺮﺧﻲ از ﺗﻮارﻳﺦ )ﺧﺴﺮوﺷﻨﻮم( و در ﺑﺮﺧﻲ )ﺻﻨﺮوﺷﻨﻮم( ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺣﺪس ﻧﮕﺎرﻧﺪه‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ )ﺧﺴﺮوﺷﻨﻮم( درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺣﺮف )ص( در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﺧﺴﺮو ﻫﻢ زﻳﺎد ﺑﻮده‬
‫و ﺷﺎﻳﺪ در آﻏﺎز اﻣﺮ ﺧﺴﺮو را ﻃﻮري ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ )ﺻﻨﺮو( ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪352‬‬
‫ﻧﻜﻨﺪ وﻟﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﻧﻈﺮ آنﻫﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و آن ﺷـﺐ ﺑﺎرﻫـﺎي‬
‫ﺳﺮﺑﺴﺘﻪ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺑﺎ ﻧﮕﻬﺪاري ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ارﻗﻢ در ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،1‬و ﻓﺮداي آن ﺷﺐ ﻃﺒﻖ ﻣﻌﻤﻮل اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻧﻤـﺎز ﺻـﺒﺢ را ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ و ﺗﺎ ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ﻣﻴﺎن آنﻫﺎ ﺑﻪ وﻋﻆ و ﻧﺼﻴﺤﺖ و ﺗﻮﺿـﻴﺢ‬
‫ﻋﻠﻞ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﻲﭘﺮدازد‪.2‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻃﻼ و ﺟﻮاﻫﺮات ﺑﻪ ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻲاﻓﺘﺪ‬
‫و در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎرﻫﺎي ﻏﻨﺎﺋﻢ را زﻳﺮ ﻧﻈﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي ﺗﻘﺴﻴﻢ‬
‫ﻣﻲﮔﺸﺎﻳﻨﺪ و ﺑﺮق ﺳﻜﻪﻫﺎي ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه و ﺗﻸﻟﺆ زﺑﺮﺟﺪ و ﻳﺎﻗﻮت و ﺟﻮاﻫﺮات ﺑـﺮ ﺳـﻘﻒ و‬
‫در و دﻳﻮرا ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲﺗﺎﺑﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﺎﺿﺮ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺷـﺎدي و ﻣﺴـﺮت و‬
‫ﺗﺒﺴﻢ در ﻣﻲآوردﻧﺪ اﻣﺎ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮﺧﻼف آنﻫﺎ از ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ ﻃـﻼ و‬
‫ﺟﻮاﻫﺮات ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺮﻳﻪ‪ 3‬و ﺗﺄﺛﺮ درﻣﻲآﻳﺪ و وﻗﺘﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑـﻦ ﻋـﻮف ﻋﻠـﺖ ﺗـﺄﺛﺮ و‬
‫ﮔﺮﻳﻪ او را ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻮاب ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬از اﻳـﻦ ﺟﻬـﺖ‬
‫ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻫﺴﺘﻢ و ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻗﻮﻣﻲ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ذﺧﺎﺋﺮي دﺳﺘﺮﺳﻲ ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮد ﺑـﻪ ﺟـﺎي‬
‫اﺧﻮت و ﺑﺮادري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑـﺪﺑﻴﻦ و ﻛﻴﻨـﻪ ﺗـﻮز ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و ﺑـﻪ ﺟـﺎن ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﻣﻲاﻓﺘﻨﺪ«‪ 4‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﻴﺎن ﮔﺮﻳﻪ و ﺗﺄﺛﺮ و اﻋﻼن ﺧﻄﺮﻫﺎي ﻃﻼ!! اﻳﻦ‬
‫ﻏﻨﺎﺋﻢ را ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﺮاﺗﺐ در ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 522‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1833‬و ‪ 1834‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 128‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.70‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪353‬‬
 ‫ﺗﻜﺮﻳﺖ و ﻣﻮﺻﻞ آزاد ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻃﺮف ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﺒﻬـﻪ ﺷـﺮق‪ ،‬ﻧﺎﻣـﻪاي ﺑـﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ »اﻧﻄﺎق‪ «1‬ﻳﻜﻲ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه روم‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺳـﭙﺎه ﺧـﻮد از‬
‫ﻣﻮﺻﻞ ﺑﻪ ﺗﻜﺮﻳﺖ ﻣﻨﺘﻘﻞ‪ ،‬و ﺳﭙﺎه ﻋﻈﻴﻤﻲ از اﻋﺮاب )اﻳﺎد‪ ،‬ﺗَﻐْﻠَﺐ‪ ،‬ﻧﻤﺮ و ﺷﻬﺎرﺟﻪ‪ (2‬را ﺑـﺎ‬
‫ﺧﻮد ﻫﻢﭘﻴﻤﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﭘﺎﺳﺦ او ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﻌﺘﻢ‪ 3‬را در رأس ﺳﭙﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺗﻜﺮﻳﺖ اﻋﺰام ﻧﻤﺎﺋﻴﺪ« ﻋﺒﺪاﷲ ﺷﻬﺮ را‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫ﺧﻨﺪق ﻋﻤﻴﻘﻲ را ﺑﻪ دور آن ﺣﻔﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﻠﻘﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و ﭘﺲ از ﺑﻴﺴﺖ‬
‫روز ﻣﺤﺎﺻﺮه‪ ،4‬و ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎر‪ 5‬ﻓﻘﺮه ﺣﻤﻠﻪ و دﻓﺎع و درﮔﻴﺮي ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑـﺎ ﺳـﺮان‬
‫ﺳﭙﺎه اﻋﺮاب ﺗﻤﺎس ﻣﻲﮔﻴﺮد و آنﻫﺎ را از ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ روم ﭘﺸﻴﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫وﺳﻴﻠﻪ آنﻫﺎ از اﺳﺮار ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ ﻣﻄﻠﻊ ﻣﻲﮔﺮدد ﺑﺎ اﻃﻼع ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﻤﻠﻪﻫﺎ را آﻏـﺎز‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺳﭙﺎه روم را ﺑﻪ ﺣﺪي ﻣﺮﻋﻮب ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺳـﺮ ﺑـﺎز زده و‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 71‬و ‪ 72‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 523‬و ‪ ،524‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ص‪ 1839‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.129‬‬
‫ـ ﻣﻮﺻﻞ ‪ :‬ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﻣﻴﻢ و ﻛﺴﺮ ﺻﺎد ﻃﺒﻖ اﺳﺘﺨﺮاج ﺑﻄﻠﻴﻤﻮس داراي ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ‪ 69‬درﺟﻪ و ﻋﺮض ﺷﻤﺎﻟﻲ ‪ 34‬درﺟـﻪ‬
‫و ‪ 20‬دﻗﻴﻘﻪ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ و دروازه ﻋﺮاق و از ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺗﺎﺑﻊ آن )ﻧﻴﻨﻮا‪ ،‬ﺑﺎﻫـﺪد و ﺑﺎﻋـﺪدا‪ ،‬ﺑـﺎرﻃﻠﻲ و ﻏﻴـﺮه(‬
‫ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪.‬‬
‫ـ ﺗﻜﺮﻳﺖ ‪ :‬ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﺗﺎء و ﻋﺎﻣﻪ آن را ﻣﻜﺴﻮر ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪ آن ﺗﺎ ﺑﻐﺪاد ﺳﻲ ﻓﺮﺳﺦ و ﺑﺎ ﻃﻮل ‪ 98‬درﺟﻪ و ‪ 40‬دﻗﻴﻘﻪ‬
‫و ﻋﺮض ‪ 37‬درﺟﻪ و ‪ 3‬دﻗﻴﻘﻪ از ﺗﺄﺳﻴﺴﺎت ﺷﺎﭘﻮر ﭘﺴﺮ اردﺷﻴﺮ‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 71‬و ‪ 72‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 523‬و ‪ ،524‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ص‪ 1839‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.129‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪354‬‬
‫از ﺷﻬﺮ ﻓﺮار ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﺲ از ﻓﺮار آنﻫﺎ اﻋﺮاب ﻧﺎم ﺑﺮده ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻗﺒﻮل اﺳﻼم در زﻣﺮه ﺳﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.1‬‬
‫ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي ﻧﻴﻨﻮا و ﻣﻮﺻﻞ‬
‫و ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم در ﺳﻘﻮط دو ﭘﺎدﮔﺎن ﻣﻬﻢ )ﻗﻠﻌﻪ ﺷﺮﻗﻲ ﻧﻴﻨﻮا و ﻗﻠﻌـﻪ ﻏﺮﺑـﻲ‬
‫ﻣﻮﺻﻞ( ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻏﻨﺎﺋﻤﻲ ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﺗﻜﺮﻳﺖ و ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎنﻫـﺎي ﻧﻴﻨـﻮا و‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﺳﻪ ﻫﺰار‬ ‫ﻣﻮﺻﻞ‬
‫درﻫﻢ )ﺳﻲ ﺻﺪ ﺳﻜﻪ ﻃﻼ( و ﺑﻪ ﻫﺮ ﭘﻴﺎده ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﻳﻚ ﻫﺰار درﻫﻢ )ﻳـﻚ ﺻـﺪ ﺳـﻜﻪ ﻃـﻼ(‬
‫رﺳﻴﺪه اﺳﺖ و ﺧﻤﺲ آن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه اﺧﺒﺎر ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎنﻫـﺎي‬
‫)ﻣﺮج ﺑﺎﻧْﻬ‪‬ﺬْ و اﺑﺎﻋﺬرا‪ ،‬ﺣ‪‬ﺒ‪‬ﻮن‪ ،‬داﺳﻦ( و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ‪) 3‬ﻗَﺮْري‪ ،‬ﺑﺎز‪‬ﺑ‪‬ـﺪي‪،‬‬
‫و ﺗﻤﺎم ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻮﺻﻞ( ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻛﻪ آزﻳﻦ ﭘﺴـﺮ ﻫﺮﻣـﺰان‬
‫در رأس ﺳﭙﺎه ﺑﺰرﮔﻲ در دﺷﺖ ﺷﻬﺮ )ﻣﺎﺳ‪‬ﭙ‪‬ﺬان( ﺑﻪ ﻗﺼـﺪ ﺣﻤﻠـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﻣﺴـﺘﻘﺮ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 71‬و ‪ 72‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 523‬و ‪ ،524‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ص‪ 1839‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.129‬‬
‫ـ ﻧﻴﻨﻮي ‪ :‬ﺑﺮ وزن ﻃﻴﻄﻮي ﺑﻪ ﻛﺴﺮ اول و ﺳﻜﻮن دوم آﺑﺎدي ﻳﻮﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺘﻲ ‪ ‬در ﻣﻮﺻﻞ‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪.‬‬
‫ـ ﻣﻮﺻﻞ ‪ :‬ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﻣﻴﻢ و ﻛﺴﺮ ﺻﺎد ﻃﺒﻖ اﺳﺘﺨﺮاج ﺑﻄﻠﻴﻤﻮس داراي ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﻴـﺎﻳﻲ ‪ 69‬درﺟـﻪ و ﻋـﺮض ﺷـﻤﺎﻟﻲ ‪34‬‬
‫درﺟﻪ و ‪ 20‬دﻗﻴﻘﻪ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺰرگ و دروازه ﻋﺮاق و از ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺗﺎﺑﻊ آن )ﻧﻴﻨـﻮا‪ ،‬ﺑﺎﻫـﺪد و ﺑﺎﻋـﺪدا‪ ،‬ﺑـﺎرﻃﻠﻲ و‬
‫ﻏﻴﺮه( ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص ‪ 72‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.524‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪355‬‬
 ‫ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻮاب او ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻓﻮراً ﺿﺮار ﺑﻦ ﺧﻄﺎب را در‬
‫رأس ﺳﭙﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﺧﻮد را ﺑﻪ آن دﺷﺖ رﺳﺎﻧﻴﺪه و ﭘﺲ از ﻳﻚ درﮔﻴﺮي ﺷﺪﻳﺪ و ﺧـﻮﻧﻴﻦ‪،‬‬
‫آزﻳﻦ را دﺳﺘﮕﻴﺮ و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ و ﺳﭙﺎه ﺷﻜﺴﺖﺧﻮرده آزﻳﻦ را ﺗﺎ )ﺳﻴﺮوان( ﺗﻌﻘﻴﺐ و‬
‫ﺑﺎ ﻗﻬﺮ و ﻏﻠﺒﻪ ﻧﻴﺰ )ﻣﺎﺳﻴﺬان( ﺗﺴﺨﻴﺮ و اﻫﺎﻟﻲ ﻣﺮﻋﻮب و ﻓﺮاري را ﺑﻪ داﺧـﻞ ﺷـﻬﺮ دﻋـﻮت‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻣﻨﻴﺖ ﺟﺎﻧﻲ و ﻣﺎﻟﻲ را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻲدﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﻗﺮﻗﻴﺴﺎ ﺑﻌﺪ از ﻣﺎﺳﭙﺬان آزاد ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺳﻌﺪ ﺿﻤﻦ ﮔﺰارش ﭘﻴﺮوزي در دﺷﺖ )ﻣﺎﺳﭙﺬان( ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻣﺮدم ﺟﺰﻳﺮه ﺑﻪ دور ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه و ﺿﻤﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﺪادي ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺎدﮔﺎن )ﻫ‪‬ﻴﺖ( در ﻳﻚ ﺗﻤﺎس ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﺮﻗﻞ ﻗﻮل دادهاﻧﺪ ﻛﻪ در ﺑﺎزﭘﺲ ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﺷـﻬﺮ‬
‫)ﺣﻤﺺ( ﺑﺎ او ﻫﻤﻜﺎري ﻛﻨﻨﺪ«‪ .‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻮاب ﺳـﻌﺪ ﻣـﻲﻧﻮﻳﺴـﺪ‪:‬‬
‫»ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ و ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ را در رأس ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳـﻮي ﭘﺎدﮔـﺎن‬
‫ﻫﻴﺖ و )ﻗﺮﻗﻴﺴﺎ ( اﻋﺰام دارﻳﺪ« ﻫﻴﺖ در ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺣﺎرث ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺎﻟﻚ ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻗﺮﻗﻴﺴﺎ ﺷﺒﻴﺨﻮن زد و آن را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻧﻤـﻮد و ﺣـﺎرث ﻧﻴـﺰ از راه ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﻣـﺮدم ﺷـﻬﺮ و‬
‫ﭘﺎدﮔﺎن را ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﺮد‪ 1.‬و ﺳﻌﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﺒﻬـﻪ ﺷـﺮق ﭘـﺲ از‬

‫ـ ﻫﻴﺖ ‪ :‬ﻳﻪ ﻛﺴﺮ اول ﺷﻬﺮي ﺑﺮ ﻟﺐ ﻓﺮات در ﻧﻮاﺣﻲ ﺑﻐﺪاد ﺑﺎﻻي اﻧﺒﺎر ﻃـﻮل ‪ 69‬درﺟـﻪ و ﻋـﺮض ‪ 32/5‬درﺟـﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺠـﻢ‬
‫اﻟﺒﻠﺪان‪.‬‬
‫ـ ﻗﺮﻗﻴﺴﺎ ‪ :‬ﺑﻪ ﻓﺘﺢ اول و ﺳﻜﻮن دوم و ﻗﺎف دﻳﮕﺮ و ﻳﺎء ﺳﺎﻛﻦ و ﺳﻴﻦ ﻣﻜﺴﻮر و اﻟﻒ ﻣﻤـﺪوده ﻣﻌـﺮب ﻛﺮﻛﻴﺴـﺎ ﺷـﻬﺮي‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮ رودﺧﺎﻧﻪ )ﺧﺎﺑﻮر( در ﻋﺮاق ﺑﺎ ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ‪ 64‬درﺟﻪ و ‪ 45‬دﻗﻴﻘﻪ و ﻋﺮض ‪ 35‬درﺟﻪ و ﻣﺎﺳﺒﻨﺪان ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﺳـﻴﻦ و‬
‫ﺑﺎء و ذال ﻧﻘﻄﻪدار‪ .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪.‬‬
‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص ‪ 72‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.524‬‬

‫‪356‬‬
‫ﻣﺴﻠﻂ ﺷﺪن ﺑﺮ ﺷﺮق و ﻏﺮب و ﺷﻤﺎل ﻋﺮاق و ﭘﻴﺸﺮوي ﺗﺎ آن ﺳﻮي ﻣﺮز ﺣ‪‬ﻠْﻮان و ﺧﺎﻧﻘﻴﻦ‪،‬‬
‫ﻃﻲ ﻧﺎﻣﻪاي از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺟﺎزه ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم را ﺑـﻪ ﻋﻤـﻖ‬
‫ﺧﺎك اﻳﺮان ﺑﻜﺸﺎﻧﺪ و ﻫﻤﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﻳﺮان را آزاد ﻧﻤﺎﻳﺪ و اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ او ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺳﻼﻣﺘﻲ ﺟﺎن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن را ﺑﺮ ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫـﻢ‪ ،‬و‬
‫ﻛﺎﺷﻜﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣﺎ و آنﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻮهﻫﺎﻳﻲ از آﺗﺶ ﻣﻲﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻊ رﻓﺘﻦ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳـﻮي آنﻫـﺎ و‬
‫ﺣﻤﻠﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪.«1‬‬
‫ﺗﻮﻗﻒ ﺟﻨﮓ در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق )اﻳﺮان(‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن‪ ،‬آﺗﺶ ﺟﻨﮓ را در ﺟﺒﻬﻪ ﺷـﺮﻗﻲ ﻣﻮﻗﺘـﺎً‬
‫ﺧﺎﻣﻮش ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻫﻤﻴﻦ ﻫﻨﮕﺎم آﺗﺶ ﺟﻨﮓ را در ﺟﺒﻬﻪ ﺷـﻤﺎﻟﻲ و ﻏﺮﺑـﻲ )ﺷـﺎم و‬
‫ﻣﺼﺮ( اﻓﺮوﺧﺘﻪﺗﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎن ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ و ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺼﺮ ﻫﻨـﻮز‬
‫از زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺑﻴﺮون ﻧﻴﺎﻣﺪهاﻧﺪ و ﻗﻮاره اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮﻳﺶ ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫اﺳﺖ و ﺟﻨﮓ در اﻳﻦ ﺟﺒﻬﻪ ﺑﻪ ﺣﻖ ﻋﻨﻮان رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ را دارد‪ ،‬و ﺟﺎن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫اﻫﺪاف ﺟﻨﮓ رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ اﺳﻼم ارزﺷﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ در ﺟﺒﻬـﻪ ﺷـﺮق )ﻋـﺮاق( ﺑـﺎ ﺗﺼـﺮف‬
‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ و ﺿﺒﻂ ﺧﺰاﺋﻦ و ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي ﻣﻬﻢ رژﻳـﻢ ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎﻫﻲ ﻣﺘﻼﺷـﻲ و ارﺗـﺶ‬
‫ﭘﺮاﻛﻨﺪه و ﻣﺘﻮاري ﮔﺮدﻳﺪه و اﻫﺪاف ﺟﻨﮓ رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اداﻣﻪ ﺟﻨﮓ )ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻓﺎع( ﺟﺰ ﺗﻼش ﺑﺮاي درﻳﺎﻓﺖ ﻏﻨـﺎﺋﻢ ﺑﻴﺸـﺘﺮ دﻟﻴـﻞ‬
‫دﻳﮕﺮي ﻧﺪارد‪ ،‬و ﻋﻨﻮان ﺟﻨﮓ رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ را ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﭼﻮن ﻏﻨﺎﺋﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﻲارزش اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻣﻮﻗﺘـﺎً ﺟﻨـﮓ را در ﺟﺒﻬـﻪ‬
‫ﺷﺮﻗﻲ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪ ﺳﻌﺪ دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ در ﺟﻬﺖ ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف ﺟﻨـﮓ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 521‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1832‬‬

‫‪357‬‬
‫رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ ﻛﻪ ﻫﻴﺌﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻗﺒﻞ از آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻼﻗـﺎت و‬
‫ﻣﺬاﻛﺮه ﺑﺎ رﺳﺘﻢ آنﻫﺎ را ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﻛﺮده ﺑﻮد‪:‬‬
‫اﻫﺪاف ﺟﻨﮓ رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ اﺳﻼم‬
‫ﺎن اِﻟـﯽ‬
‫ﺒﺎد ِه‪ِ ,‬ﻣﻦ َﺿﻴ َﻖ اﻟﺪُ ﻧﻴﺎ اِﻟﯽ ِﺳﻌﺘّﻬﺎ‪ ,‬و ِﻣﻦ ﺟـﻮر اﻻَدﻳـ ِ‬
‫َ ْ َ َْ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫)ﻟِﻨ ُْﺨ ِﺮج ﻣﻦ ﻳﺸﺎء ِﻣﻦ ِﻋ ِ‬
‫ُ ْ‬ ‫َ َ ْ‬
‫اﻻ ْﺳﻼ ِم‪ = 1‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎه ﺧﺪا را ﺑﻪ ﻣﺸﻴﺖ اﻟﻬـﻲ از‬ ‫ﻋَﺪْ ِل ِ‬

‫زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺮﻣﺸﻘﺖ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺮﻓﻪ ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﻢ و ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﻋـﺪاﻟﺖ اﺳـﻼم ﻫﻤـﻪ را از ﺳـﺘﻢ و‬
‫ﺟﻮر ادﻳﺎن دﻳﮕﺮ ﻧﺠﺎت دﻫﻴﻢ(‪.‬‬
‫ﻋﺮاق آزاد ﺷﺪه راه ﺗﺮﻗﻲ را ﭘﻴﺶ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎد اﻗﺘﺼﺎدي و ﺟﻬﺎد ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و آﻣﻮزﺷﻲ وﻋﻤـﺮان و آﺑـﺎدي را آﻏـﺎز ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻃﺒﻖ ﻧﻘﺸـﻪﻫـﺎ و ﺗﻮﺻـﻴﻪﻫـﺎي او در ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد ﺷﺪه ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي وﺳﻴﻊ ﺗﻘﺴﻴﻢ اراﺿـﻲ و ﺗﺄﺳـﻴﺲ ﺳـﺪﻫﺎ و اﺟـﺮاي ﻧﻬﺮﻫـﺎ و‬
‫ﻋﻤﺮان و آﺑﺎدي‪ ،‬و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺳﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ )ﺑﺼﺮه‪ ،‬ﻛﻮﻓﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺻﻞ( و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻫﺮ ﭼـﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬
‫آﻣﻮزشﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﻓﺰاﻳﺶ ﺟﻨﮕﺎوران و ﺗﺠﻬﻴﺰات ﻧﻈـﺎﻣﻲ و ﺧﺮﻳـﺪ و ﺗﺮﺑﻴـﺖ ﺷﺼـﺖ‬
‫ﻫﺰار اﺳﺐ ﺟﻨﮕﻲ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺼﺮه و ﻛﻮﻓﻪ‪ ،‬و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺷـﺒﻜﻪﻫـﺎي‬
‫ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ و ﺳﻮادآﻣﻮزي و ﺑﺴﻂ و ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﻓﺮﻫﻨـﮓ و ﻣﻌـﺎرف اﺳـﻼﻣﻲ و اﻓـﺰاﻳﺶ‬
‫اﺳﺘﺎدان و ﻣﻌﻠﻤﻴﻦ و ﺑﻨﺎي ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﺟﺎﻣﻌﻪﻫﺎ و ﻣﺪرﺳﻪﻫﺎ را آﻏﺎز ﻧﻤﻮد‪ ،‬و دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ‬
‫از ﻳﻚ ﻋﺮاق ﻧﺎﺗﻮان و ﺑﻲﺳﻮاد و ﻧﺎآﮔﺎه و ﻓﻘﻴﺮ و اﺳﺘﺜﻤﺎرﺷﺪه‪ ،‬ﻋﺮاﻗﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ ﻛـﻪ از‬
‫ﺣﻴﺚ اﻗﺘﺼﺎدي و رﻓﺎه زﻧﺪﮔﻲ از ﻗﺎﻓﻠﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺟﻠﻮ اﻓﺘـﺎد‪ ،‬و از‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 436‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،7‬ص ‪.39‬‬

‫‪358‬‬
‫ﺣﻴﺚ ﻧﻴﺮوي دﻓﺎﻋﻲ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺼﺮه و ﻛﻮﻓﻪ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ ﭘﺮورش ﻣﻘﺘﺪرﺗﺮﻳﻦ ارﺗﺶﻫـﺎي ﺟﻬـﺎن‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ و از ﺣﻴﺚ ﺗﺤﺼﻴﻼت و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻋﻠﻮم و ﻣﻌﺎرف ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎل ﻣﺪرﺳﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ آن در ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه ﻣﻬﺪ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺑﺰرگﺗـﺮﻳﻦ داﻧﺸـﻤﻨﺪان‬
‫اﺳﻼﻣﻲ و ﻣﺮﻛﺰ ﻧﺸﺮ ﻣﺘﺮﻗﻲﺗﺮﻳﻦ اﻓﻜﺎر و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺑﺸﺮي ﮔﺮدﻳﺪ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﺳـﺎل دﻳﮕـﺮ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻴﻪ و داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺰرگ آن ﻣﻬﺪ ﭘﺮورش ﺑﺰرگﺗـﺮﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮان و داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﻓﻘـﻪ و‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﻲ و ﻧﺠﻮم و رﻳﺎﺿﻲ ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮش داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﻲ از ﻫﻨﺪ و ﭼـﻴﻦ و‬
‫ﻣﻤﺎﻟﻚ اروﭘﺎﻳﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺮﺗﻮ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻋﻠﻤﻲ را ﺑﻪ ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺟﻬﺎن ﺑﺘﺎﺑﺎﻧﺪ و اﺳـﺎس‬
‫)رﻧﺴﺎﻧﺲ( و ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺣﻴﺎت ﻋﻠﻤﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ را ﭘﻲرﻳﺰي ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎ در ﻓﺼﻞ ﻧﺒﻮغ اﻗﺘﺼﺎدي و ﻧﺒﻮغ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﻣﺪارك از ﺗﻤﺎم ﺗﺤﻮﻻت اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻛﺸﻮر ﻋﺮاق ﻛﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ﺳـﻌﺪ و ﺑـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد اﻣﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻨﻈـﻮر در‬
‫اﻳﻦ ﺟﺎ اﻳﻦ ﺳﺆال را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ؛‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻮدﺟﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﺗﺄﺳـﻴﺲ ﺳـﺪﻫﺎ و ﺑﻘﻴـﻪ‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي ﻋﻤﺮاﻧﻲ را از ﭼﻪ ﻣﺤﻠﻲ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﺮد؟‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻮدﺟﻪ اﻳﻦ ﺗﺤﻮﻻت را در ﻋﺮاق از ﭼﻪ ﻣﺤﻠﻲ ﺗـﺄﻣﻴﻦ‬
‫ﻛﺮد؟ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﺳﺆال اﺷﺎره ﻧﻜﺮدهاﻧـﺪ ﻫـﻢ ﭼﻨـﺎن ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﺳﺆال ﻧﻴﺰ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺪادهاﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳﻬﻤﻴﻪ ﺧـﻮد را و ﻫـﻢ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن و اﻓﺮاد ﻋﺎدي ﺳﻬﻤﻴﻪ ﺧﻮد را از اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه و ﺟﻮاﻫﺮات و ﻓـﺮش‬
‫ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن و ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻣﺪاﻳﻦ و ﺟﻠﻮﻻ و ﺣﻠﻮان در ﭼﻪ ﻣﻮردي ﺑﻪ ﻣﺼﺮف رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ؟ در ﺣﺎﻟﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ اﺛﺮي از اﻳﻦ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ و ﺳﺮﺷﺎر در زﻧﺪﮔﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و‬
‫در زﻧﺪﮔﻲ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن و ﺧﺎﻧﻮاده آنﻫﺎ و در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺣﺠﺎز و ﺗﺠﻤﻼت و ﺗﺰﺋﻴﻦ ﻫﻴﭻ‬

‫‪359‬‬
‫ﻛﺪام از آنﻫﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﮕﺮدﻳﺪه اﺳﺖ! ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺎ اﻳﻦ ﺳﺆال ﭘﺎﺳﺦ ﺳﺆال اول را ﻣﻲدﻫﺪ و‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲدارد‪ ،‬ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻫﻤﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻌﺎﺻـﺮ او ﺟـﺰ ﻣﻘـﺪار‬
‫ﻧﺎﭼﻴﺰ و در ﺣﺪ ﻛﻔﺎف زﻧﺪﮔﻲ ﻋﺎدي ﺗﻤﺎم وﺟﻮه درﻳﺎﻓﺘﻲ ﺳﻬﻤﻴﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان )ﺻـﺪﻗﻪ‬
‫ﺟﺎرﻳﻪ( ﺻﺮف ﭘﺮوژهﻫﺎي ﻋﻤﺮاﻧﻲ و ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺳﺪﻫﺎ و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺷـﻬﺮﻫﺎ و ﺑﻨـﺎي ﻣﺴـﺎﺟﺪ و‬
‫ﻣﺪرﺳﻪﻫﺎ و اﻳﺠﺎد ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎ و ﺗﻘﻮﻳﺖ ﺑﻨﻴﻪ اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد ﺷـﺪه‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﻤﺎن ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه و ﺟـﻮاﻫﺮات و زﻳﻨـﺖآﻻﺗـﻲ ﻛـﻪ از راه اﺳـﺘﺜﻤﺎر‬
‫ﻣﻠﺖﻫﺎي ﻋﺮاق و ﺷﺎم و اﻳﺮان و ﻣﺼﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻛﺴﺮيﻫﺎ و ﻫﺮﻗﻞﻫﺎ رﺳﻴﺪه‪ ،‬در ﺟﻨﮓﻫﺎي‬
‫رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن رﺳﻴﺪه و ﻣﺴﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ دﺳـﺘﻮر و راﻫﻨﻤـﺎﻳﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آن وﺟﻮه درﻳﺎﻓﺘﻲ را ﺑﻪ ﺑﻮدﺟﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﻗﺘﺼـﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ و اﻣـﻮر‬
‫ﻋﺎماﻟﻤﻨﻔﻌﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد ﺷﺪه ﻗﺮار داده و ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﺪهاﻧﺪ و اﻳـﻦ ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﺑﺎﺷﻜﻮهﺗﺮﻳﻦ ﺟﻠﻮهﻫﺎي ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آن را اﺟـﺮا‬
‫ﻛﺮد و ﺗﻮﻫﻢ اﻓﺮاد ﻣﻐﺮش را ﺑﺎﻃﻞ ﻛﺮد ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺳﭙﺎه اﻋﺮاب ﺧﺰاﻳﻦ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ و ذﺧﺎﺋﺮ‬
‫ﻣﺮدم را ﻏﺎرت ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺗﺎراج ﺑﺮد«‪.‬‬
‫زﻳﺎد ﺑﻦ اﺑﻲﺳﻔﻴﺎن‪ ،‬ﻫﻤـﺮاه ﻏﻨـﺎﻳﻢ ﺟﻠـﻮﻻ و ﺣﻠـﻮان‪ ،‬از ﻃـﺮف ﺳـﻌﺪ ﻧﺎﻣـﻪاي ﺑـﻪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻛﺮده ﺑﻪ او اﺟﺎزه دﻫﺪ ﻛـﻪ ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم را از ﺣﻠﻮان و ﺧﺎﻧﻘﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﻤﻖ ﺧﺎك اﻳﺮان ﺑﻜﺸﺎﻧﺪ و ﺗﻤﺎم ﺷـﻬﺮﻫﺎي اﻳـﺮان را آزاد‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﻮﺳﻂ زﻳﺎد ﭘﺎﺳﺦ ﺳﻌﺪ را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬و ﺑﻌـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻦ ﺳﻼﻣﺘﻲ ﺟﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺮ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﻢ‪ ،‬و ﻛﺎش ﻛﻪ در ﻣﻴـﺎن ﻣـﺎ و آنﻫـﺎ‬
‫ﻛﻮهﻫﺎﻳﻲ از آﺗﺶ ﻣﻲﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻊ رﻓﺘﻦ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي آنﻫﺎ و ﺣﻤﻠﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ‪ 1‬ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ«‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 521‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1832‬‬

‫‪360‬‬
 ‫ﻋﻠﻴﺮﻏﻢ ﺗﻤﺎﻳﻞ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﻨﮓﻫﺎ اداﻣﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‬
‫اﻣﺎ ﻋﻠﻴﺮﻏﻢ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺷﺪﻳﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ آﺗـﺶﺑـﺲ‪ ،‬ﺧﻴـﺮهﺳـﺮي‬
‫ﻳﺰدﮔﺮد و ﺑﺮﺧﻲ آن ﻫﺎ ازﺳﭙﻬﺴﺎﻻران اﻳﺮان ﻣﺎﻧﻊ ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪن آﺗﺶ ﺟﻨﮓ ﻣـﻲﮔﺮدﻧـﺪ و‬
‫ﻫﺮﻣﺰان‪ 1‬ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﺑﻪ ﺧﻮزﺳـﺘﺎن رﻓﺘـﻪ و ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواي آن ﻣﻨﻄﻘـﻪ‬
‫ﮔﺸﺘﻪ و ﭘﺲ از اﺳﺘﻘﺮار ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺣﻠﻮان و ﺧﺎﻧﻘﻴﻦ‪ ،‬ﺳـﭙﺎه ﻋﻈﻴﻤـﻲ را از )ﻣﻴﺴـﺎن( و‬
‫)دﺷﺖ ﻣﻴﺸﺎن‪ (2‬ﺟﻤﻊآوري ﻧﻤﻮده و درﺻﺪد ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ 3‬درﻣﻲآﻳـﺪ و ﺳـﻌﺪ ﺑـﻦ‬
‫وﻗﺎص‪ 4‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻃﻼع از اﻳﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ‪ ،‬ﻋ‪‬ﺘْﺒ‪‬ﻪ ﺑﻦ ﻏَﺰْوان‪ ،‬و ﺣ‪‬ﺮُﻣ‪‬ﻠَﻪ )ﻫﺮ دو از ﻣﻬـﺎﺟﺮﻳﻦ( و‬
‫ﻧُﻌ‪‬ﻴﻢ ﺑﻦ ﻣ‪‬ﻘَﺮﱢن و ﻧُﻌ‪‬ﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد را ﻫﻤﺮاه‪ 5‬ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﻣﺤﻠـﻲ ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﻛـﻪ )ﻣﻴﺴـﺎن و دﺷـﺖ‬
‫ﻣﻴﺸﺎن( در ﺑﻴﻦ آنﻫﺎ و ﻧﻬﺮ ﺗﻴﺮي واﻗﻊ ﮔﺮدد و از ﻋﻤﻮزادﮔﺎن ﻋﺮب ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﻛﻤﻚ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‬
‫و در ﻳﻜﻲ از ﺳﺤﺮﮔﺎهﻫﺎ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﻫﺮﻣﺰان ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮده‪،6‬‬
‫ﺳﻮق اﻫﻮاز آزاد ﻣﻲﮔﺮدد‬
‫و ﭘﺲ از ﻛﺸﺘﺎر و اﺳﺎرتﻫﺎي زﻳﺎد از ﺳﭙﺎه اﻳﺮان‪ ،‬ﻫﺮﻣﺰان ﻫﻤـﺮاه ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧـﺪه ﺳـﭙﺎه‬
‫ﻓﺮار ﻛﺮده و از ﭘﻞ ﺳﻮق اﻫﻮاز ﻋﺒﻮر و در ﻣﺤﻠﻲ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﻲﮔﺮدد و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺳﻮق اﻫﻮاز‬
‫را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮد درﻣﻲآورد و دﻳﺮي ﻧﻤﻲﭘﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﻣﺰان از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم درﺧﻮاﺳﺖ ﺻﻠﺢ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻬﺮ ﺗﻴﺮي و ﻣﻨﺎذر و ﺳﻮق اﻫﻮاز در دﺳﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺎﻗﻲ و ﻫﺮﻣـﺰان ﻫـﻢ ﺑـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.542‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪361‬‬
‫ﺷﺮط اﻳﻦ ﻛﻪ از ﺟﻨﮓ و ﺗﺤﺮﻳﻚ دﺳﺖ ﺑﺮدارد ﺑﺮ اﻫﻮاز ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ 1‬و اﻫﻮاز در ﺗﺼـﺮف‬
‫او ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﺘﺒﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺎ اﻳﻦ ﺻﻠﺢ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺮد و ﺳ‪‬ﻠﻤﻲ را ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻨﺎذر و‬
‫ﺣ‪‬ﺮْﻣ‪‬ﻠَﻪ را ﺑﺮ ﺳﻮاﺣﻞ ﻧﻬﺮ ﺗﻴﺮي ﮔﻤﺎرد و ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﻣﺰان ﺑـﺎ ﻗﺒﻴﻠـﻪ ﻏﺎﻟـﺐ ﺳـﺎﻛﻦ‬
‫ﻣﻨﺎذر‪ 2‬و ﺑﺎ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻛُﻠَﻴﺐ ﺳﺎﻛﻦ اﻃﺮاف ﻧﻬﺮ ﺗﻴﺮي ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﻘﺎط ﻣـﺮزي اﺧـﺘﻼف ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮد و‬
‫ﺳﻠﻤﻲ و ﺣ‪‬ﺮْﻣ‪‬ﻠَﻪ‪ 3‬در ﺑﻴﻦ آنﻫﺎ داوري ﻧﻤﻮده و دﻋﻮي ﻫﺮﻣﺰان را ﺑﺎﻃﻞ ﺗﺸـﺨﻴﺺ دادﻧـﺪ و‬
‫ﻫﺮﻣﺰان ﺑﻪ ﺷﺪت ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ و ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ را ﭘﺎﻳﻤﺎل ﻛﺮد‪4‬؛‬
‫ﻫﺮﻣﺰان ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ را ﭘﺎﻳﻤﺎل ﻛﺮد‬
‫و ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري اﻛﺮاد ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬آﺷﻮبﮔﺮي را آﻏـﺎز ﻧﻤـﻮد‪ ،‬ﺳـﻠﻤﻲ‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ را ﺑﻪ ﻋﺘﺒﻪ و ﻋﺘﺒﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺮاﺗﺐ را ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔـﺰارش ﻛـﺮد و ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻋﺘﺒﻪ دﺳﺘﻮر‪ 5‬داد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ ﻫﺮﻣﺰان ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ و ﺣ‪‬ﺮْﻗُـﻮص را ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﺑﻪ ﻛﻤﻚ او ﻓﺮﺳﺘﺎد و در دو ﻃﺮف ﭘﻞ اﻫﻮاز دو ﺳﭙﺎه در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ 6‬و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺻﺒﺮ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺳﭙﺎه ﻫﺮﻣﺰان از ﭘﻞ ﻋﺒﻮر ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي آنﻫﺎ آﻣﺪ‬
‫آن ﮔﺎه ﺟﻨﮓ را ﺑﻪ ﺷﺪت آﻏﺎز ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﭘﺲ از ﻛﺸﺘﺎر و اﺳـﺎرتﻫـﺎﻳﻲ از ﺳـﭙﺎه اﻳـﺮان‪،‬‬
‫ﻫﺮﻣﺰان ﺑﻪ ﺳﻮي راﻣﻬﺮﻣﺰ‪ 7‬ﻓﺮار ﻛﺮد‪ ،‬و ﺣﺮﻗﻮص ﭘﺲ از ﮔﺴﺘﺮش ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺗﺎ ﻧﺰدﻳﻜﻲﻫﺎي‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.544‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪362‬‬
‫ﺷﻮﺷﺘﺮ و ﺑﺴﺘﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺎ اﻫﺎﻟﻲ آن ﻣﻨﺎﻃﻖ‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﻲ را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ )ﺟ‪‬ﺰء ﺑﻦ ﻣﻌﺎوﻳﻪ(‬
‫در ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻫﺮﻣﺰان رواﻧﻪ ﻛﺮد و ﺟ‪‬ﺰء ﺗـﺎ ﻗﺮﻳـﻪ )ﺷـﻌﺮ(‪ 1‬ﭘـﻴﺶ رﻓـﺖ و ﭼـﻮن در آن ﺟـﺎ‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻫﺮﻣﺰان از ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ او ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷـﻬﺮ )ﺳ‪‬ـﺮﱠق‪ (2‬ﭘﻴﭽﻴـﺪ و آن را‬
‫آزاد ﻧﻤﻮد و ﻣﺮاﺗﺐ را ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﮔـﺰارش ﻛـﺮد و ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻢ ﺑﻪ ﺟ‪‬ﺰء و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺣﺮﻗﻮص دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ از ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧـﻮدداري‬
‫ﻛﻨﻨﺪ و ﺳﺮﮔﺮم ﻋﻤﺮان و آﺑﺎدي ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي و ﻧﻬﺮﺳﺎزي و ﻛﺸـﺖ‬
‫زﻣﻴﻦﻫﺎي‪ 3‬ﺑﺎﻳﺮ ﺷﻮﻧﺪ؛‬
‫ﻫﺮﻣﺰان ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ را ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫و در اﻳﻦ ﻣﺪت ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻫﺮﻣﺰان ﺑﺎ ارﺳﺎل ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﺻـﻠﺢ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ 4‬و‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ درﺧﻮاﺳﺖ او ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ آن ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﻌﻼً در دﺳﺖ‬
‫اوﺳﺖ ﺑﺮاي او ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﺟﻨﮓ و ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻧﭙﺮدازد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﺰارش رﺳـﻴﺪ‪» :‬ﻛـﻪ ﻳﺰدﮔـﺮد‪ 5‬ﻣـﺮدم ﻣﻨﻄﻘـﻪ‬
‫اﻫﻮاز را ﻋﻠﻴﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺷﻮراﻧﺪه و ﻫﺮﻣﺰان ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ را ﺷﻜﺴﺘﻪ و ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎه‬
‫ﻋﻈﻴﻢ ﺧﻮد درﺻﺪد ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮآﻣﺪه اﺳﺖ«‪،‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.545‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪363‬‬
 ‫ﻫﺮﻣﺰان ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ را ﺷﻜﺴﺘﻪ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺳﻌﺪ وﻗﺎص ﻧﻮﺷﺖ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﭘﺎدﮔﺎن ﻛﻮﻓﻪ را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ‬
‫ﻧُﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣ‪‬ﻘَﺮﱢن ﺑﻪ اﻫﻮاز اﻋﺰام و در ﻣﻮرد ﭘﻴﻤﺎنﺷﻜﻨﻲ ﻫﺮﻣﺰان ﻧﻴﺰ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻻزم ﺑﻪ ﻋﻤـﻞ‬
‫ﺑﻴﺎورﻳﺪ‪ ،1‬ﻧﻌﻤﺎن ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﺳﻮي راﻣﻬﺮﻣﺰ روان ﮔﺮدﻳـﺪ‪ ،‬و ﻫﺮﻣـﺰان ﺑـﻪ ﻣﺤـﺾ‬
‫ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺧﺒﺮ‪ 2‬از ﺷﻬﺮ ﺧﺎرج و در ﻣﺤﻞ )اَر‪‬ﺑ‪‬ﻚ‪ (3‬ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﺳﭙﺎه ﻧُﻌﻤـﺎن ﻛﻤـﻴﻦ ﻛـﺮد و‬
‫ﭘﺲ از رﺳﻴﺪن ﺳﭙﺎه ﻧﻌﻤﺎن ﺟﻨﮓ ﺷﺪﻳﺪي درﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد‬
‫و ﻫﺮﻣﺰان ﻓﺮار ﻛﺮد و ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﻮﺷﺘﺮ رﻓﺖ و ﻧﻌﻤـﺎن در ﺗﻌﻘﻴـﺐ ﻫﺮﻣـﺰان ﺑـﻪ‬
‫‪6‬‬
‫راﻣﻬﺮﻣﺰ ﺷﺘﺎﻓﺖ و در آن ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‪ 4‬و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي )ا‪‬ﻳﺬَج‪ (5‬ﺑـﺎﻻ رﻓـﺖ و ﺗﻴﺮَو‪‬ﻳـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ او ﺻﻠﺢ ﻛﺮد و ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻪ راﻣﻬﺮﻣﺰ ﺑﺮﮔﺸﺖ و در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺼﺮه ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺷﻮﺷﺘﺮ ﺑﻪ راﻣﻬﺮﻣﺰ رﺳﻴﺪه و ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه ﻧﻌﻤﺎن و ﺣﺮﻗﻮص و ﺳـﻠﻤﻲ‬
‫و ﺣﺮﻣﻠﻪ و ﺟ‪‬ﺰء ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻮﺷﺘﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮده و آن را در ﺣﻠﻘﻪ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺧـﻮﻳﺶ ﻗـﺮار‬
‫دادﻧﺪ‪ 7‬و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ را در رأس ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻛﻤـﻚ آنﻫـﺎ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ ،‬و‬
‫اﺑﻮﺳ‪‬ﺒ‪‬ﺮه را ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﻧﻴﺮوﻫﺎ ﻗﺮار داد‪ ،8‬و ﭼﻮن ﺳﭙﺎه ﻋﻈﻴﻢ و ﻣﺠﻬﺰ ﻫﺮﻣـﺰان در آﻏـﻮش‬
‫ﺣﺼﺎر ﺿﺨﻴﻢ و ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺳﻨﮕﻲ و داراي دروازهﻫﺎي آﻫﻨﻴﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺷـﻬﺮ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.546‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪364‬‬
‫ﻳﻚ ﻣﺎه ﻃﻮل‪ 1‬ﻛﺸﻴﺪ و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﺪ و ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻣﻲداﻧﺴﺖ از ﻳﻜﻲ از دروازهﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ 2‬ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮد و اﻓـﺮادي را‬
‫ﺷﻬﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﻤﻠﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻲﺧﻮرد و ﺗﻠﻔﺎﺗﻲ ﻣﻲداد‬
‫ﻓﻮراً از ﻫﻤﺎن دروازه ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﺎ ﺑﺴﺘﻦ دروازهﻫﺎ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را‬
‫در ﭘﺸﺖ دﻳﻮار ﺷﻬﺮ ﻗﺮار ﻣﻲداد و در ﻣﺪت ﻳﻚ ﻣﺎه ﻣﺤﺎﺻﺮه‪ 3‬ﻫﺸﺘﺎد ﻓﻘـﺮه از‪ 4‬اﻳـﻦ ﻧـﻮع‬
‫ﺣﻤﻠﻪﻫﺎ از ﻃﺮف ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و در ﻃﻲ اﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪﻫﺎ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻧﻔـﻊ ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺑﻮد ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﻧﻔﺮ از ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪه و ﭼﻨﺪ ﺻﺪ‬
‫ﻧﻔﺮ ﻧﻴﺰ اﺳﻴﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﻤﻌﻲ از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از ﺟﻤﻠﻪ )ﺑ‪‬ﺮاء ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﺮادر اَﻧَﺲ‬
‫ﺑﻦ‪ 5‬ﻣﺎﻟﻚ و ﻣﺠﺰأة ﺑﻦ ﺛﻮر و ﻛﻌﺒﻦ ﺑﻦ ﺛﻮر( ﺑﻪ درﺟﻪ ﺷﻬﺎدت ﻧﺎﺋـﻞ آﻣﺪﻧـﺪ وﻟـﻲ ﺷـﺮاﻳﻂ‬
‫ﻃﻮري ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﭼﻨﺪان اﻣﻴﺪي ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺪاﺷـﺘﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻧﺎﮔـﺎه‬
‫ﻣﺮدي ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪاي از ﺷﻬﺮ ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ رﺳﺎﻧﻴﺪ و ﺑـﻪ او ﮔﻔـﺖ‪» :‬اﮔـﺮ‬
‫ﺗﻌﻬﺪ ﻧﻤﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﺷﻬﺮ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺮا اﻣﺎن دﻫﻲ‪ ،‬ﻣﻦ راه ﺳﺮي ﻧﻔﻮذ ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮ را ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻢ‪ «6‬اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﺧﺪا ﻣﺎ را ﭘﻴﺮوزي ﻛﻨﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻌﻬﺪ اﻣﺎن‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻮ ﻗﻮل ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺘﻤﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﻮاده‪ 7‬ﺗﻮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻢ« آن ﻣﺮد ﺷﻮﺷـﺘﺮي‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 547‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.13‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪365‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اول ﺷﺨﺼﻲ را ﺑﺎ ﺧﻮدم ﻣﻲﺑﺮم‪ 1‬و از ﻣﺪﺧﻞ آب ﺷـﻬﺮ ﻛـﻪ ﻛﺎﻧـﺎﻟﻲ اﺳـﺖ او را ﺑـﻪ‬
‫داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﺑﺮده ﺗﺎ ﻣﺤﻞ ورود ﺑﻪ ﺷﻬﺮ و ﻧﻘﺎط داﺧﻞ ﺷـﻬﺮ را ﺷﻨﺎﺳـﺎﻳﻲ ﻛﻨـﺪ آن ﮔـﺎه ﺗـﻮ‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﻮد را از ﻫﻤﺎن راه وارد ﺷﻬﺮ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،2‬اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺧـﻮد ﮔﻔـﺖ اﮔﺮﭼـﻪ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺮد راﺳﺘﮕﻮ ﻳﺎ ﻓﺮﻳﺒﻜﺎر اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺎ در ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﻛﺴﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ در راه‬
‫ﺧﺪا اﻳﻦ ﻓﺪاﻛﺎري را از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دﻫﺪ و ﻫﻤﺮاه اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﺑﺮود؟ اﺷﺮس ﺑـﻦ‬
‫ﻋﻮف‪ 3‬داوﻃﻠﺐ اﻳﻦ ﻓﺪاﻛﺎري ﻣﻲﮔﺮدد و ﻫﻤﺮاه آن ﻣﺮد از ﻣﺪﺧﻞ آب ﺷﻬﺮ از ﻛﺎﻧﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ‬
‫‪4‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪاي از ﺷﻬﺮ اﻣﺘﺪاد داﺷﺖ وارد ﺷﻬﺮ ﮔﺮدﻳﺪ و ﻣﺮد ﺷﻮﺷﺘﺮي ﻟﺒﺎس ﺧﺪﻣﺘﻜﺎران ﭘﻮﺷﻴﺪه‬
‫و ﻋﻼوه ﺑﺮ راه ﺳﺮي ورود ﺑﻪ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺗﻤﺎم دروازهﻫﺎ و ﻧﻘﺎط ﺣﺴﺎس ﺷﻬﺮ و ﺣﺘﻲ ﻫﺮﻣﺰان را‬
‫در ﺳﺘﺎدش ﺑﻮد ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬اﺷﺮش از ﻫﻤﺎن ﻛﺎﻧﺎل ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺻـﺪاﻗﺖ‬
‫آن ﻣﺮد ﺷﻮﺷﺘﺮي را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮد‪ ،5‬آن ﮔﺎه اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﭼﻬﻞ ﻧﻔﺮ از‪ 6‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺴـﻠﺢ را ﻫﻤـﺮاه‬
‫اﺷﺮش از ﻫﻤﺎن راه ﺳﺮي ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آنﻫﺎ دوﻳﺴﺖ ﻧﻔﺮ‪ 7‬ﺑﺮاي ﻛﻤﻚ‬
‫آنﻫﺎ اﻋﺰام ﻧﻤﻮد و اﻳﻦ دوﻳﺴﺖ و ﭼﻬﻞ ﻧﻔﺮ‪ 8‬از ﻣـﺪﺧﻞ آب ﺷـﻬﺮ و در ﻣﻴـﺎن آب و ﮔـﻞ‬
‫ﻛﺎﻧﺎل ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺷﺐ داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ اﺷﺮش‪ 9‬ﺧـﻮد را‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،547‬ﺗﻌﺪاد را ﻧﻨﻮﺷﺘﻪ اﻣﺎ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،13‬اﻳﻦ اﻋﺪاد را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪8‬ـ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.13‬‬
‫‪9‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪366‬‬
‫ﺑﻪ ﭘﺸﺖ دروازهﻫﺎ رﺳﺎﻧﻴﺪه و ﺑﻌﺪ از ﻛﺸﺘﻦ ﺟﻤﻌﻲ از ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن و ﻓـﺮار ﺑﻘﻴـﻪ‪ ،‬دروازهﻫـﺎ را‬
‫ﮔﺸﻮده و ﺑﺎ ﺻﺪاي اﷲ اﻛﺒﺮ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم را ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷـﻬﺮ ﻛﺸـﺎﻧﻴﺪﻧﺪ و ﻫﺮﻣـﺰان وﻗﺘـﻲ‬
‫ﺻﺪاي ﺗﻜﺒﻴﺮ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم را در داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﺷﻨﻴﺪ در ﺣﺎﻟﺘﻲ از رﻋﺐ و ﻫﺮاس ﺑﻪ ﻳﻜـﻲ‬
‫از ﻗﻠﻌﻪﻫﺎ ﻓﺮار ﻛﺮد و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬از ﻣﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺎﺳﺖ و ﻳﻘﻴﻨﺎً ﻳﻜـﻲ از ﺧﻮدﻣـﺎن‬
‫ﻋﺮب را ﺑﺮ اﺳﺮار ﻣﺎ آﮔﺎه ﻛﺮده اﺳﺖ‪ «1‬و ﻫﻤﺎن دوﻳﺴﺖ و ﭼﻬﻞ ﻧﻔﺮي ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﺳﭙﺎه ﺑـﻪ‬
‫داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﻧﻔﻮذ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺤﻞ اﺧﺘﻔﺎي ﻫﺮﻣﺰان را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮده و ﻫﺮﻣﺰان ﺑﻪ ﺷﺮط اﻳﻦ‬
‫ﻛﻪ ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( درﺑﺎره او ﻗﻀﺎوت ﺑﻜﻨﺪ ﺧﻮد را‪ 2‬ﺗﺴﻠﻴﻢ آن ﻫﺎ ﻛـﺮد و در ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﺣﺎل ﺟﻤﻌﻲ زﻳﺎد از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻢ ﺷﻬﻴﺪ ﺷﺪﻧﺪ؛‬
‫ﺷﻮﺷﺘﺮ ﻧﻴﺰ آزاد ﮔﺮدﻳﺪ‬
‫و ﺑﻪ رواﻳﺖ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ 3‬در ﻫﻤﻴﻦ ﺷﺐ ﺑ‪‬ﺮاء ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ و ﻣﺠﺰأة ﺑﻪ دﺳﺖ ﻫﺮﻣﺰان ﺷﻬﻴﺪ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﺷﻬﺮ ﺷﻮﺷﺘﺮ در ﺗﺼﺮف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ 4‬و ﻫﻤﺎن ﻣﺮد ﺷﻮﺷﺘﺮي ﻛﻪ راه ﻧﻔﻮذ‬
‫ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﻧﺸﺎن داده ﺑﻮد ﭘﻴﺶ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ آﻣﺪ و اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﻃﺒﻖ ﻗﺮار و ﺗﻌﻬﺪ‬
‫ﺑﺎ او رﻓﺘﺎر ﻛﺮد‪ 5‬و اﺑﻮﺳ‪‬ﺒ‪‬ﺮه ﻫﻴﺌﺘﻲ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ اﻧـﺲ ﺑـﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﻚ و اَﺣ‪‬ﻨَﻒ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ در رأس آنﻫﺎ و ﻫﺮﻣﺰان را ﺑﺮاي ﺣﻜﻢ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﭘﻴﺶ ﻓﺎروق )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮدﻧﺪ‪ 6‬اﻳﻦ ﻫﻴﺌﺖ ﻫﺮﻣﺰان را در ﻫﻤﺎن ﻟﺒﺎس و زﻳﻨﺖآﻻﺗﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً داﺷﺖ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ‬

‫‪1‬ـ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.13‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.548‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪367‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺎك زرﺑﺎﻓﺖ در ﺑﺮ و ﺗﺎج ﻣﺰﻳﻦ ﺑﻪ ﻳﺎﻗﻮت ﺑﺮ ﺳﺮ و ﺑﺎزوﺑﻨﺪﻫﺎ و ﻗﺒﻪﻫﺎي ﻃﻼ‬
‫و زﻳﻨﺖآﻻت او ﭼﺸﻢﻫﺎ را ﺧﻴﺮه ﻣﻲﻛﺮد ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﻨـﺰل‬
‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺑﺮاي ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ از ﻫﻴﺌﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺘﻨﺪ دﻳﺪﻧﺪ ﺑﻌـﺪ‬
‫از رﻓﺘﻦ ﻫﻴﺌﺖ ﻛﻼﻫﺶ را ﺑﺎﻟﺶ ﻛﺮده و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪاش را در دﺳﺖ دارد ﺧﻮاﺑﻴﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ از ﺧﻮاب ﺑﺮﺧﻴﺰد‪ .‬ﻫﺮﻣﺰان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﻛﺠﺎ اﺳﺖ؟‪ 2‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺧﻮاﺑﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﻣﺰان ﮔﻔﺖ ﮔـﺎرد ﻣﺤـﺎﻓﻆ او درﺑـﺎنﻫـﺎي او ﻛﺠـﺎ ﻫﺴـﺘﻨﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪:‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﻦﻫﺎ را ﻧﺪارد‪ ،‬ﻫﺮﻣـﺰان ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﭘـﺲ او ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ اﺳـﺖ‪ !3‬در‬
‫ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﻴﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ رﻓﺘﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان‪ 4‬دارد از اﻳـﻦ ﺳـﺮ و ﺻـﺪاﻫﺎ ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻴﺪار ﺷﺪ و ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻫﺮﻣﺰان ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻫﺮﻣﺰان؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠـﻲ‬
‫دﺳﺘﻮر داد آن ﭘﻮﺷﺎك و زﻳﻨﺖآﻻت را از او ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻟﺒﺎس ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﺑﻪ وي ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬آن‬
‫ﮔﺎه ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﭙﺎس ﺑﺮاي ﺧﺪا ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ دﻳﻦ اﺳﻼم اﻳـﻦ ﻣـﺮد و‬
‫اﻣﺜﺎل او را ذﻟﻴﻞ و ﺑﻴﭽﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ« ﺳﭙﺲ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬دﻳﺪي ﻋﻮاﻗﺐ ﭘﻴﻤـﺎنﺷـﻜﻨﻲ و‬
‫ﻓﺮﺟﺎم ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا ﭼﻴﺴﺖ؟« ﻫﺮﻣﺰان ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﻣﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﺴﻠﻂ داﺷﺘﻴﻢ و ﺑﻌـﺪ‬
‫از اﺳﻼم ﺧﺪا ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻂ ﻧﻤﻮد« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﻴﻠﻲ و‬
‫ﺑﺎ ﭼﻪ ﻋﺬري ﭘﻴﻤﺎنﻫﺎ را ﻳﻜﻲ ﺑﻌﺪ از دﻳﮕﺮي ﭘﺎﻳﻤﺎل ﻛﺮدي؟« ﻫﺮﻣﺰان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻲﺗﺮﺳﻢ ﻗﺒﻞ‬
‫از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺟﻮاب ﺑﺪﻫﻢ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻲ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﺗـﺎ ﺑـﺎزﺟﻮﻳﻲ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻧﺸﻮد ﻧﮕﺮان ﻣﺒﺎش ﻫﺮﻣﺰان درﺧﻮاﺳﺖ آب ﻛﺮد و وﻗﺘﻲ ﻇﺮف آب را ﮔﺮﻓـﺖ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪368‬‬
‫ﻣﻲﺗﺮﺳﻢ ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ آب را ﺑﻴﺎﺷﺎﻣﻢ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻲ‪ .‬ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﮕﺮان ﻣﺒﺎش ﻫﺮﻣﺰان آب را رﻳﺨﺖ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬آب دﻳﮕﺮ ﺑﺮاﻳﺶ‬
‫ﺑﻴﺎورﻳﺪ ﻫﺮﻣﺰان ﮔﻔﺖ‪ :‬آب ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ و ﻣﻨﻈﻮرم ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﺎن ﺑﻮد و ﭼﻮن آب را ﻧﻴﺎﺷﺎﻣﻴﺪم‬
‫دﻳﮕﺮ ﺗﻮ ﺣﻖ ﻛﺸﺘﻦ ﻣﺮا ﻧﺪاري ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻋﺼﺒﺎﻧﻴﺖ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﺗﻮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻲ ﻣﺮا ﻓﺮﻳﺐ ﺑﺪﻫﻲ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮي و اﻻ ﻗﻄﻌـﺎً ﺗـﻮ را ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ‬
‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﻢ‪ .‬ﻫﺮﻣﺰان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( واﻗـﻊ ﺷـﺪ و‬
‫ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻫﻢ ﺑﺮاي او ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل ﭘﺲ از آزاد ﻛﺮدن ﺷﻬﺮﻫﺎي اردن ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ دو ﺷﺎﺧﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮدﻳﺪ‪ :‬ﺷﺎﺧﻪ اول زﻳﺮ ﻓﺮﻣـﺎن اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪه‪ 1‬و ﺧﺎﻟـﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﺳﺎل ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺎم )ﺳﻮرﻳﻪ( را ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي آن )اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ(‪ 2‬ﺑـﻪ‬
‫زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم آورد و ﺷﺎﺧﻪ دوم زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋـﺎص‪ 3‬و ﺷُـﺮَﺣ‪‬ﺒﻴﻞ ﻣﺄﻣﻮرﻳـﺖ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ را از زﻳﺮ ﺳﻠﻄﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎر اﻣﭙﺮاﺗـﻮري روم ﺑﻴـﺮون آورﻧـﺪ اﻣـﺎ ﻋﻤﻠﻴـﺎت‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺷﺎﺧﻪ دﭼﺎر اﺷﻜﺎﻻﺗﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ اﻫﻤﻴـﺖ‬
‫وﺟﻮد )اﻳﻠﻴـﺎ = ﻗـﺪس( در ﻓﻠﺴـﻄﻴﻦ‪ ،‬ارﻃﺒـﻮن‪ 4‬را در رأس ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪﺗﺮﻳﻦ ﺳـﭙﺎه روم در‬
‫ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻛﺮده ﺑﻮﻛﺪ و ارﻃﺒﻮن ﻫﻤﺎن ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ روﻣﻲ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﭼﻨـﺪ ﺳـﺎل‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 493‬ـ ‪.498‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 55‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 498‬و اﻟﻔﺎرق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 245‬و ‪.246‬‬
‫‪4‬ـ ﻧﺎم اﻳﻦ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر روﻣﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي و ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ و اﻛﺜﺮ ﺗﺎرﻳﺦﻫﺎ )ارﻃﺒﻮن( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑـﻪ ﻧﻘـﻞ ﻫﻴﻜـﻞ‬
‫ﻣﻮرخ ﻏﺮﺑﻲ )ﺑﺘﻠﺮ( آن را )ارﻳﻄﻮن( ﮔﻔﺘﻪ و ﻫﻴﻜﻞ و ﺟﻤﻌﻲ دﻳﮕﺮ )اﻃﺮﺑﻮن( ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪369‬‬
‫ﻗﺒﻞ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺼﺮ و ﺷﺎم را ﺑﺎ ﺗﺪاﺑﻴﺮ ﺟﻨﮕﻲ و ﻗﺪرت ﺑﺎزو از ارﺗﺶ ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎﻫﻲ اﻳـﺮان‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺻﻠﻴﺐ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻫﻤﺎن آرم ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ دﻧﻴﺎي ﻣﺴـﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬را ﺑـﺎ زور ﺷﻤﺸـﻴﺮ از‬
‫دﺷﻤﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﻣﻴﺎن ﻓﺮﻳﺎدﻫﺎي ﺷﺎدي و ﻏﺮﻳﻮ ﻏﺮور ﺑﻪ ﻗﺪس آورده ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﺤـﺾ‬
‫اﻃﻼع از ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﻳﺮﻣﻮك‪ ،‬ﺗﻤـﺎم ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﻓﻠﺴـﻄﻴﻦ را زﻳـﺮ ﺷـﺒﻜﻪاي از‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ از ﻧﻴﺮوﻫﺎ را در )ر‪‬ﻣ‪‬ﻠَﻪ‪ (1‬و ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈـﻢ آن‬
‫را در )اﻳﻠﻴﺎ‪ = 2‬ﻗﺪس( و ﺑﺮﺧﻲ را در )ﻧﺎﺑ‪‬ﻠُﺲ‪ (3‬و ﻗﺴﻤﺘﻲ را در )ﺳ‪‬ﺒ‪‬ﺴ‪‬ـﻄﻴﻪ( و ﻣﺠﻬﺰﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﻮد را در دو ﺑﻨﺪر )ﻗﻴﺴﺎرﻳﻪ‪ 4‬و ﻏَﺰّه( و )اَﺟ‪‬ﻨﺎد‪‬ﻳﻦ( را ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﻞ‬
‫ﺳﭙﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ را ﺑﻪ ﻳﻚ دژ ﻧﻔﻮذﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳـﻦ ﻫﻤـﻪ ﻛـﺎراﻳﻲ و ﻫـﻮش و ﻓﺮاﺳـﺖ رزﻣـﻲ از‬
‫ﭘﻴﺸﺮوي در ﺧﺎك ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﻓﺮو ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺎ ارﺳـﺎل ﻧﻘﺸـﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴـﺎﻳﻲ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺟﻨﮕـﻲ و‬
‫اﺳﺘﻘﺮار ﻧﻴﺮوﻫﺎي دﺷﻤﻦ و ﻛﺎرﻧﺎﻣﻪ ارﻃﺒﻮن از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﺴﺐ ﺗﻜﻠﻴـﻒ‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،5‬و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( وﻗﺘﻲ در ﻧﺎﻣﻪ او ﺑﻪ آن ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ارﻃﺒﻮن‬
‫را ﺑﺎ ﻳﻚ رﻋﺐ و ﻫﺮاﺳﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺧﻮﻧﺴﺮدي ﺗﺒﺴﻤﻲ ﺑﺮ ﻟـﺐ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﻧﻤﻮده و زﻳﺮ ﻟﺐ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﻲآورد‪:‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 193‬و اﻟﻔﺎرق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،246‬ج‪ 2‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳـﻪ‪ ،‬ص‪498‬‬
‫و ص‪.51‬‬

‫‪370‬‬
 ‫ﻃﺮح اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻘﺪﻣﻪ آزادي‬
‫»ﻣﺎ ارﻃﺒﻮن ﻋﺮب را )ﻋﻤﺮو ﻋﺎص( ﺑﻪ ﺟﺎن ارﻃﺒﻮن روم ﻣـﻲاﻧـﺪازﻳﻢ ﺑﺒﻴﻨـﻴﻢ ﭼـﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد؟‪ «1‬و در ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ‪» :‬ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﻛﺎري ﻣﻌﺎوﻳﻪ اﺑﻦ اﺑﻲﺳﻔﻴﺎن‬
‫و ﻋ‪‬ﻠْﻘَﻤﻪ ﺑﻦ ﻣ‪‬ﺠ‪‬ﺰﱢز را در رأس ﺑﺨﺶ ﻋﻈﻴﻤﻲ از ﺳﭙﺎه ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ دو ﺑﻨـﺪر )ﻗﻴﺴـﺎرﻳﻪ‪ (2‬و‬
‫)ﻏَﺰﱠه( اﻋﺰام دارﻳﺪ‪ ،‬و ﺗﺎ ﺳﻘﻮط اﻳﻦ دو ﺑﻨﺪر در ﻣﺤﻞ ﺧﻮد ﺑﻤﺎﻧﻴﺪ و ﻛﻤﻚﻫﺎي ﻻزم را ﺑـﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬و ﭘﺲ از ﺗﺴﺨﻴﺮ اﻳﻦ دو ﺑﻨﺪر در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ارﺗﺒﺎط ارﻃﺒـﻮن ﺑـﺎ اﻣﭙﺮاﺗـﻮري‬
‫ﻗﻄﻊ ﻣﻲﺷﻮد و دﭼﺎر رﻋﺐ و ﻫﺮاس ﻣﻲﮔﺮدد ﺑﺎ رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻤﺎل اﺣﺘﻴﺎط ﺑﻪ اَﺟ‪‬ﻨـﺎد‪‬ﻳﻦ ﺣﻤﻠـﻪ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﻤﻜﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻫﻴﻢ رﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﺎص ﭘﺲ از اﻋﺰام ﻣﻌﺎوﻳـﻪ و ﻋﻠﻘﻤـﻪ و ﺳـﻘﻮط ﻗﻴﺴـﺎرﻳﻪ و ﻏـﺰه و ﻗﻄـﻊ‬
‫ارﺗﺒﺎط اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻤﺎل اﺣﺘﻴﺎط‪ ،‬ﻋﻠﻘﻤﻪ و ﻣﺴﺮوق را ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﭘﺎدﮔﺎن )اﻳﻠﻴﺎ = ﻗﺪس( و اﺑﻮاﻳﻮب را ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺎدﮔﺎن )ر‪‬ﻣ‪‬ﻠﻪ( اﻋﺰام ﻣﻲدارد ﺗﺎ اﻳﻦ ﭘﺎدﮔـﺎن‬
‫را ﺑﺎ زد و ﺧﻮرد ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺮﮔﺮم ﻧﻤﻮده و از ﺟﺎﻧﺐ آنﻫﺎ ﻧﻴﺮوي ﻛﻤﻜﻲ ﺑﻪ اَﺟ‪‬ﻨﺎدﻳﻦ ﻧﺮﺳﺪ؛‬

‫‪1‬ـ ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 193‬و اﻟﻔﺎرق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،246‬ج‪ 2‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳـﻪ‪ ،‬ص‪498‬‬
‫و ص‪.51‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 51‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،497‬در اﻳﻦ ﻣﺮاﺟﻊ و دﻳﮕﺮ ﻣﺮﺟﻊﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ‪» :‬ﻣﻌﺎوﻳـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻗﻴﺴﺎرﻳﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و در ﻳﻚ ﺟﻨﮓ ﺧﻮﻧﻴﻦ و ﻫﻮﻟﻨﺎك ﺳﭙﺎه روم را ﺗﺎر و ﻣﺎر ﻛﺮد و ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺰار‬
‫ﺗﻦ از آنﻫﺎ را ﻛﺸﺖ و در ﺣﺎل ﻫﺰﻳﻤﺖ ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﻼﻛﺖ رﺳﺎﻧﻴﺪ و ﺧﻼﺻﻪ ﻳﻜﺼﺪ ﻫﺰار ﺗﻦ از ﺳﭙﺎه روم را ﻧﺎﺑﻮد‬
‫ﻛﺮد«‪.‬‬

‫‪371‬‬
 ‫ﺟﻨﮓ اﺟﻨﺎدﻳﻦ‬
‫و در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﻤـﺮو ﺑـﻦ ﻋـﺎص در رأس ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﺧـﻮﻳﺶ و ﻧﻴﺮوﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻛﻤﻚ او ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ ﺑﻪ اﺟﻨﺎدﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،1‬و ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﻛﻪ اَﺟ‪‬ﻨﺎدﻳﻦ‪ 2‬در آﻏﻮش ﺣﺼﺎر ﺳﻨﮕﻲ و در و ﭘﻴﻜﺮ آﻫﻨﻴﻦ و اﺳﺘﺤﻜﺎم ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻـﻮرت‬
‫دژ ﻧﻔﻮذ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي درآﻣﺪه اﺳﺖ وﻟﻲ ارﻃﺒﻮن ﺷـﺨﺺ دوم اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﺳﭙﻬﺴـﺎﻻر دﻻور و‬
‫ﺧﻴﺮهﺳﺮي اﺳﺖ و ﻛﺎرﻧﺎﻣﻪ ﻣﺸﻌﺸﻊ او در ﺟﻨﮓﻫﺎي اﻳﺮان و روم او را ﺑـﻪ ﺣـﺪي ﻣﻐـﺮور‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﻨﮓ و ﻋﺎر ﻣﻲﺷﻤﺎرد ﻛﻪ از ﺗﺮس ﺳﭙﺎه اﻋـﺮاب در ﭘﻨـﺎه ﺣﺼـﺎر‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﺎ ﻳﻚ ﻓﺮﻣﺎن ﺳﭙﺎه ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﺧﻮد را از دروازهﻫـﺎي ﺷـﻬﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎرج ﻣﻨﺘﻘﻞ و ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺻﺪاي ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ارﻃﺒـﻮن و ﻋﻤـﺮو‬
‫ﺑﻦ ﻋﺎص ﻛﻪ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻃﻨﻴﻦاﻧﺪاز ﻣـﻲﮔﺮدﻧـﺪ ﻓﺮﻳـﺎد اﺻـﻄﻜﺎك ﻧﻴـﺰهﻫـﺎ را ﺗﻨـﺪﺗﺮ و ﺑـﺮق‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎ را ﺟﻬﻨﺪهﺗﺮ و درﺟﻪ ﺟﺎﻧﺒﺎزي ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﻻ ﻣﻲﺑﺮﻧـﺪ‪ 3‬و ﻫـﺮ دو ﺳـﭙﺎه‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت رزﻣﻲ و ﻓﻮت و ﻓﻦ ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬از ﺣﻴﺚ روﺣﻴﻪ در ﻳﻚ ﺳـﻄﺢ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻋﺎﻟﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ارﻃﺒﻮن ﺑﺎ اﻳﻦ روﺣﻴﻪ ﻣﻲﺟﻨﮕﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘﻴﺮوزي ﺧﻮﻳﺶ‬
‫)اﻳﻠﻴﺎ = ﻗﺪس( و ﺻﻠﻴﺐ ﺑﺰرگ ﻣﺴﻴﺢ را از ﻧﻴﺮوي ﻣﻬﺎﺟﻢ ﻧﺠﺎت دﻫﻨﺪ و در دﻧﻴﺎ ﺳـﺮاﻓﺮاز‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 499‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 56‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.51‬‬
‫‪2‬ـ اﺟﻨﺎدﻳﻦ ﻳﺎ اﺟﻨﺎدﻳﻦ در ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﻓﺘﺢ اول و ﺳﻜﻮن دوم و در اول ﺑﻪ ﻓﺘﺢ دال ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺗﺜﻨﻴﻪ و در دوم ﺑﻪ ﻛﺴـﺮ دال و ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ﺟﻤﻊ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺗﺜﻨﻴﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻣﺤﻠﻲ اﺳﺖ ﻣﻌﺮوف در ﻧﻮاﺣﻲ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﻛﻪ ﭘﺎدﮔﺎن ﺻﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي‬
‫روم در آن ﺟﺎ از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده و ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻓﺎﺗﺢ اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺷـﺎﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ ،‬اﺟﻨﺎدﻳﻦ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 499‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1785‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 248‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤـﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 194‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.56‬‬

‫‪372‬‬
‫و در آﺧﺮت ﻋﻴﺴﻲ ‪‬آن ﻫﺎ را در آﻏﻮش ﮔﻴﺮد و ﺳﭙﺎه ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﺑﺎ اﻳـﻦ روﺣﻴـﻪ‬
‫ﻣﻲﺟﻨﮕﻨﺪ ﻛﻪ در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي )ﻗﺪس و اﻳﻠﻴﺎ( ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻬﺎﻳﺖ ا‪‬ﺳ‪‬ﺮاء و ﺑﺪاﻳﺖ ﻣﻌـﺮاج‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ص و ﻗﺒﻠﻪ اول ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و آراﻣﮕﺎه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺧﺪا اﺳﺖ از زﻳﺮ ﭼﻜﻤﻪﻫـﺎي ﻛﺜﻴـﻒ‬
‫اﻳﻦ ﺧﺪاﻧﺎﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﻴﺮون آورﻧﺪ و در دﻧﻴﺎ ﺳﺮﺑﻠﻨﺪ و در آﺧﺮت ﺑـﻪ رﺿـﺎي ﺧـﺪا و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص و ﺑﻬﺸﺖ ﺟﺎوﻳﺪاﻧﻲ ﻧﺎﺋﻞ آﻳﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﻮت روﺣﻴﻪﻫﺎ ﺟﻨﮓ در ﻧﻬﺎﻳـﺖ ﺷـﺪت‬
‫اداﻣﻪ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ در ﺣﺎل ﺷﺪت ﺟﻨﮓ ﻓﺮﻳﻀﻪ ﻧﻤـﺎز‬
‫را ﻃﺒﻖ آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن ﺑﺎ ﻣﺮاﺳﻢ ﺧﺎص )ﺻﻼة اﻟﺨﻮف( ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﻨﮓ اﺟﻨﺎدﻳﻦ‬
‫و ﺗﺪرﻳﺠﺎً روﺣﻴﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﻮيﺗﺮ و ﻛﺎرآﻳﻲ آنﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣـﻲﺷـﻮد و ﻧﺰدﻳـﻚ ﺑـﻪ‬
‫ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب آﺛﺎر ﺿﻌﻒ و ﺷﻜﺴﺖ در ﺳـﭙﺎه روم آﺷـﻜﺎر ﻣـﻲﮔـﺮدد و ارﻃﺒـﻮن ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه ﺧﻮﻳﺶ از ﺻﺤﻨﻪ ﻣـﻲﮔﺮﻳـﺰد و ﺑـﺎ ﺷـﺘﺎب ﺧـﻮد را ﺑـﻪ )اﻳﻠﻴـﺎ = ﻗـﺪس(‬
‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ ،1‬و اﺟﻨﺎدﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﻬﻢ ﻧﻈﺎﻣﻲ روم ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم درﻣـﻲآﻳـﺪ و ﺳـﭙﺲ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي )رﻓﺢ(‪) ،‬ﻧﺎﺑ‪‬ﻠُﺲ(‪) ،‬ﻳﺎﻓﺎ(‪) ،‬ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﻮاس( و )ﺳ‪‬ﺒِﺴ‪‬ﻄﻴﻪ( ﻳﻜﻲ ﺑﻌﺪ از دﻳﮕـﺮي ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم آزاد ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ،‬ﻋ‪‬ﻠﻘّﻤﻪ و ﻣﺴﺮوق و اﺑﻮاﻳـﻮب و ﺑﻘﻴـﻪ ﺳـﺮان‬
‫ﺷﺎﺧﻪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ را ﺑﻪ اﺟﻨﺎدﻳﻦ دﻋﻮت ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ آنﻫﺎ و ﻃـﺮح ﻧﻘﺸـﻪ و‬
‫ﺗﺪارك ﻣﻬﻤﺎت ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ ﺳﻮي )اﻳﻠﻴﺎ( ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را از ﻫـﺮ ﺳـﻮ در ﺣﻠﻘـﻪ‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1785‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 499‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.56‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،،‬ج‪ ،7‬ص‪.55‬‬

‫‪373‬‬
 ‫اﻳﻠﻴﺎ )ﻗﺪس( ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻣﻲﮔﺮدد‬
‫و ﺑﺪون ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﻣﺪت زﻳﺎدي اﻳﻦ ﻣﺤﺎﺻـﺮه را اداﻣـﻪ ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا‬
‫اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﺬﻫﺒﻲ اﻳﺠﺎب ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ روﻣﻴﺎن ﺣﺼﺎر و ﺑﺮج و ﺑـﺎره آن را از ﻫـﺮ‬
‫ﺷﻬﺮ دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺘﺤﻜﻢﺗﺮ و ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺰرگ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را از ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻌﺼﺐ و ﻣﺘﻌﻬﺪ و‬
‫ﻓﺪاﻛﺎر ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻛﺸﺘﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ ﺗﺼﺮف اﻳﻦ ﺷﻬﺮ اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد و ﻋﻤـﺮو ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺎص ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺼﺮف ﻗﺪس ﺑﺎ زور ﺷﻤﺸﻴﺮ و از راه ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺟﻨﮕـﻲ ﻓﺎﺟﻌـﻪ اﺳـﻔﻨﺎك‬
‫ﺣﻤﻠﻪﻫﺎي )ﺑ‪‬ﺨْﺖ‪ ‬ﻧَﺼ‪‬ﺮ ﺑﺎﺑﻞ( و )ﺧﺴﺮوﭘﺮوﻳﺰ اﻳﺮاﻧﻴﺎن( را ﺑـﺮاي اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ ﻣﻘـﺪس ﺗﻜـﺮار‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﺑﺮاي ﺗﺼﺮف اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺣﻤﺎم ﺧﻮن راه اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و ﻋﻤﺮو ﺑـﻦ ﻋـﺎص در‬
‫ﻣﻴﺎن ﻫﺮاس و دﻟﻬﺮه‪ ،‬ﻃﻲ ﻧﺎﻣﻪاي از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﺴﺐ ﺗﻜﻠﻴﻒ‪ 1‬ﻣﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ‬
‫و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ ﻣﺼﻤﻢ اﺳﺖ ﺣﺘﻤﺎً ﻗﺪس را آزاد و ﻓﺎﺟﻌـﻪ ﺷـﺎه ﺑﺎﺑـﻞ و‬
‫ﺷﺎه اﻳﺮان ﻫﻢ ﺗﻜﺮار ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﻚ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ ﻧﻈـﺎﻣﻲ و ﺑـﻪ راه اﻧـﺪاﺧﺘﻦ ﻳـﻚ‬
‫ﻣﺎﻧﻮر ﺑﺰرگ و ﮔﺴﺘﺮده ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺗﻀﻌﻴﻒ روﺣﻴﻪ ﭘﺎدﮔﺎن ﻋﻈﻴﻢ ﻗﺪس‪ ،‬ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را از اﻳﻦ‬
‫ﺑﻦﺑﺴﺖ ﻧﺠﺎت دﻫﺪ و از راه ﺻﻠﺢ و ﺑﺪون رﻳﺨﺘﻦ ﻳﻚ ﻗﻄﺮه ﺧﻮن ﻗﺪس را آزاد و ﺑﻪ زﻳـﺮ‬
‫ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم درﻣﻲآورد و اﻳﻦ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ‬
‫ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺎﻣﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫ﻛﻪ در ﻳﻚ ﻣﻮﻋﺪ ﻣﻌﻴﻦ ﺗﻤﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق و ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل در ﺷـﻬﺮك )ﺟﺎﺑﻴـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻳﻚ روز از ﺟﻨﻮب دﻣﺸﻖ( ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪ 2‬و ﻣﻨﺘﻈـﺮ آﻣـﺪن اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬و‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 500‬و در اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،،‬ج‪ ،7‬ص‪ ،55‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻧﺎﻣﻪ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،،‬ج‪ ،7‬ص‪ 55‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 500‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1787‬‬

‫‪374‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺸﺎوره ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب و ﺟﻠﺐ ﻣﻮاﻓﻘـﺖ‬
‫آن ﻫﺎ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را ﺑـﻪ ﺟـﺎي ﺧـﻮد ﻧﺸـﺎﻧﺪه‪ 1‬و در رأس ﮔﺮوﻫـﻲ از‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻀﻮر در ﺷﻬﺮك ﺟﺎﺑﻴﻪ در ﻫﻤﺎن وﻗﺖ ﻣﻌﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺎم روان‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻃﻮر ﮔﺎزاﻧﺒﺮي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ را از ﺷـﺮق د‪‬ور داده و ﺑـﻪ ﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﺟﺎﺑﻴـﻪ‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﺒﻬﻪﻫﺎي ﺷﺸﺮق و ﺷﻤﺎل و ﺷﺎﺧﻪ ﻓﻠﺴـﻄﻴﻦ‪ ،‬ﺳـﻌﺪ‬
‫ﺑﻦ وﻗﺎص و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه و ﺧﺎﻟﺪ و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص و ﻣﻌﺎوﻳﻪ اﺑـﻦ اﺑـﻲﺳـﻔﻴﺎن ﻫﻤـﺮاه ﺟﻤـﻊ‬
‫زﻳﺎدي از ﺳﺮداران دﻳﮕﺮ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳـﺒﺎن ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﻪ اﺳـﺘﻘﺒﺎل اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫‪2‬‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﻨﺪ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺗﺠﻤﻞﮔﺮا را ﺳﻨﮓﺑﺎران ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( وﻗﺘﻲ آنﻫﺎ را از دور ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺒﺴﻤﻲ ﺑـﺮ ﻟـﺐ و ﺑـﺎ‬
‫ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺷﺎدي ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻲﻧﮕﺮد‪ ،‬اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻗﺪﻣﻲ او ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه ﺻـﺤﻨﻪ‬
‫ﻋﻮض ﻣﻲﺷﻮد و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻳﻚ ﺣﺎﻟـﺖ ﻋﺼـﺒﺎﻧﻴﺖ از اﺳـﺐ ﺧـﻮد‬
‫ﭘﻴﺎده ﻣﻲﮔﺮدد و ﺳﻨﮓﻫﺎي دﺳﺘﻲ را از زﻣﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲدارد و ﺑﻪ ﺳﻮي آنﻫﺎ ﭘﺮﺗﺎب‪ 3‬ﻣﻲﻛﻨﺪ و‬
‫ﺑﺎ آن ﺻﺪاي دورﮔﻪ و ﺧﻮفآور ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻓﺮﻳـﺎد ﻣـﻲﻛﺸـﺪ‪» :‬اﻳـﻦ زرق و ﺑـﺮق و‬
‫ﻟﺒﺎس زرﺑﻔﺖ ﭼﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﭘﻮﺷﻴﺪهاﻳـﺪ؟ ﭼﻘـﺪر ﭘـﺮرو ﻫﺴـﺘﻴﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﭘﻮﺷـﺎك و‬
‫ﺗﺠﻤﻼت‪ 4‬ﺑﺎ ﻣﻦ روﺑﺮو ﺷﺪهاﻳﺪ!! ﭼﻘﺪر زود و ﻓﻘﻂ ﻣﺪت دو ﺳﺎل! روش و ﻋﻘﻴﺪه ﺧـﻮد را‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 500‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 55‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1786‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 500‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1787‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.58‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪375‬‬
‫ﺗﺎ اﻳﻦ اﻧﺪازه ﺗﻐﻴﻴﺮ دادهاﻳﺪ! ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ اﮔﺮ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻢ ﭘﺲ از دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل دﻳﮕـﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ در روش ﺷﻤﺎ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬دﻳﮕﺮان را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺷﻤﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﺮدم‪.«1‬‬
‫ﺳﻌﺪ و ﻗﻌﻘﺎع و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه و ﺧﺎﻟﺪ و ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﻋﻤﺮو ﺑـﻦ ﻋـﺎص و ﻫﻤـﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن‬
‫ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق و ﺷﻤﺎل و ﻏﺮب و ﻫﻤﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﻓﺎﺗﺢ ﻣﺪاﻳﻦ و دﻣﺸـﻖ و اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ‪ ،‬ﻛـﻪ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺻﺮﺻﺮ ﺗﻮﺑﻴﺦﻫﺎ و ﺗﻬﺪﻳﺪﻫﺎي ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭼﻮن ﺑﻴﺪ ﻣﻲﻟﺮزﻧﺪ‪ 2‬و ﻫﻢ‬
‫ﭼﻮن اﺟﺴﺎد ﺑﻲروح و ﻣﺠﺴﻤﻪﻫـﺎي ﺑـﻲﺟـﺎن ﺳـﺮ و ﮔـﺮدن ﺧـﻮد را در ﺑﺮاﺑـﺮ ﭘﺮﺗـﺎب‬
‫ﺳﻨﮓﻫﺎي او ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔـﺎه در ﻫﺎﻟـﻪاي از رﻋـﺐ و ﻫـﺮاس زﺑـﺎن ﺑـﻪ ﻋـﺬرﺧﻮاﻫﻲ‬
‫ﻣﻲﮔﺸﺎﻳﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬اﻳﻦ ﻟﺒﺎسﻫﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎً )ﻳﻠﻘﻤﻪ = ﻳﻠﻤﻪ( ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﺟﺰاي ﻓﻠﺰي آنﻫـﺎ‬
‫آﺳﻴﺐﻧﺎﭘﺬﻳﺮي در ﺗﺎر و ﭘﻮد آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻟﺒﺎس رزﻣﻲ ﭘﻮﺷﻴﺪهاﻳﻢ ﻧﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﻮﺷﺶ زﻳﻨﺘﻲ و ﺗﺠﻤﻼﺗﻲ‪ ،‬و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻋـﺬر ﺑـﻪ ﺣـﻖ و‬
‫ﻣﺘﻮاﺿﻌﺎﻧﻪ آنﻫﺎ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﻫﻤﺮاه آنﻫﺎ وارد ﺷﻬﺮك ﺟﺎﺑﻴﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،3‬و ﻫﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهاي‬
‫از ﻳﺎدآوري اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪ ﻣﺘﻌﺠﺐ و از ﺧﻮد ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ‪» :‬راﺳﺘﻲ ﺧﺪا ﭼﻪ ﻧﻴﺮوي ﻣﺮﻣـﻮزي را‬
‫در ﻣﻐﺰ و اراده و ﻧﺪا و ﻧﮕﺎه ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﺳـﺎده و‬
‫ﺳﻔﻴﺪ و ﭼﺎكدار ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻣﻐﺰ و اراده اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻣﻘﺘﺪر ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻛﺮده‬
‫و آنﻫﺎ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻫﻢ ﭼﻮن ﻣﻬﺮهﻫﺎي ﺑﻲﺟـﺎن و ﺑـﻲاراده ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲاﻧﺪازد!! و اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻳﺎد ﺳﺨﻦ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲاﻧﺪازد ﻛـﻪ در‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي آﺧﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎن ذياﻟﻨﻮرﻳﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( وﻗﺘﻲ ﺑﻪ او ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻛﺮد ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 500‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1787‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 58‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.56‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪376‬‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪاران ﻣﻘﺘﺪر و ﺧﻴﺮهﺳﺮ را )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص و ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﻏﻴﺮه( از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﻦ‬
‫و ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آنﻫﺎ را ﺑـﺮ ﺳـﺮ‬
‫ﻛﺎر آورد؟ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﻋﺜﻤﺎن! ﺗﻮ ﻛﺎر ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻛﺎر ﻋﻤﺮ ﺑـﻦ‬
‫ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﻴﺎس ﻣﻜﻦ زﻳﺮا زﻳﺮ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄـﺎب )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( از‬
‫)ﻳﺮﻓﺎ(‪ 1‬ﻏﻼم او ﺑﻴﺸﺘﺮ در رﻋﺐ و ﻫﺮاس ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﻬـﺮهﻫـﺎي ﺑـﻲﺟـﺎن آن ﻫـﺎ را‬
‫ﻣﻲﭼﺮﺧﺎﻧﺪ!«‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻤﻊ ﺗﻤﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺟﺒﻬﻪﻫﺎي ﺷـﺮق و ﺷـﻤﺎل و‬
‫ﺷﺎﺧﻪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺟﺎﺑﻴﻪ رﺳﻴﺪ و ﭼﻨﺪ روزي را ﺑﺎ ﻣﺸﻮرت و ﻃﺮح ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﺻﻠﺢ و‬
‫ﺑﺎزدﻳﺪ ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎ ﮔﺬراﻧﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﮔﺰارﺷﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ )ارﻃﺒﻮن( رﺳﻴﺪه اﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﻴﺮﻣﻨﺘﻈﺮه ﺷﺨﺼﺎً ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ آﻣﺪه‪ ،‬و ﺗﻤﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را‬
‫ﺑﻪ دور ﺧﻮد ﺟﻤﻊ ﻛﺮده و ﻗﺮار اﺳﺖ ﺗﻤﺎم ﻧﻴﺮوﻫﺎ را از ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮﻗﻲ و ﺷﻤﺎل ﻳـﻚ ﺟـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺒﻬﻪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻨﺪ و در رأس اﻳﻦ درﻳﺎي ﺧﺮوﺷﺎن ﺳﭙﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ )اﻳﻠﻴﺎ = ﻗـﺪس(‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺎ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺟﻨﮕﻲ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺑـﻪ ﺗﺼـﺮف ﺧـﻮﻳﺶ درآورد‪ «2‬ارﻃﺒـﻮن ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺤﺾ ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﮔﺰارش در ﻣﻴﺎن رﻋﺐ و ﻫﺮاس ﺑﺮاي ﻣﺸﻮرت ﺑﻪ دﻳﺪار اُﺳ‪‬ـﻘُﻒ اﻋﻈـﻢ‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 2214‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 152‬و ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت اﻟﻜﺎﻣﻞ ‪» :‬ﻗﺎل ﻋﺜﻤﺎن ‪ :‬ﻫﻞ ﺗﻌﻠﻢ ان ﻋﻤﺮ وﻟﻲ ﻣﻌﺎوﻳﻪ؟ ﻓﻘـﺪ‬
‫وﻟﻴﺘﻪ‪ .‬ﻓﻘﺎل ﻋﻠﻲ ‪ :‬اﻧﺸﺪك اﷲ ﻫﻞ ﺗﻌﻠﻢ ان ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻛﺎن اﺧﻮف ﻟﻌﻤﺮ ﻣﻦ ﻳﺮﻓﺎ ﻏﻼم ﻋﻤﺮ ﻟﻪ ﻗﺎل ﻧﻌﻢ«‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻗﺪﻳﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ و ﻃﺒﺮي و اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﻜﺮدهاﻧـﺪ وﻟـﻲ ﺷـﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤـﺎﻧﻲ در اﻟﻔـﺎروق‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪ 202‬و دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ در اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪ 251‬ﺗﺎ ‪ ،253‬ﺿﻤﻦ رواﻳﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺗﻮﺻﻴﻪ ارﻃﺒﻮن ﺑﻪ اﺳﻘﻒ در ﻫﻴﭻ ﻛـﺪام ذﻛـﺮ ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ و اﺳـﺘﻨﺒﺎط‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪377‬‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ و ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻜﺮار ﮔﺸﺘﻪ و ﻓﺎﺟﻌـﻪ ﻗﺘـﻞ ﻋـﺎم ﺑ‪‬ﺨْـﺖ‪‬‬
‫ﻧَﺼ‪‬ﺮ و ﺧﺴﺮوﭘﺮوﻳﺰ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﻘـﺪس ﺗﺠﺪﻳـﺪ ﻣـﻲﮔـﺮدد و ﺗﺨﺮﻳـﺐ اﻣـﺎﻛﻦ ﻣﺘﺒﺮﻛـﻪ و‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ و رﺑﻮدن ﺻﻠﻴﺐ ﺑﺰرگ ﻣﺴﻴﺢ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺗﻜﺮار ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،1‬و آن ﭼﻪ را ﻛﻪ ﻣـﻦ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎس اﻣﻮر ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲﻛﻨﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻧﻈـﺎﻣﻲ و‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺰرگ ﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻗـﺎدر ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺳـﻴﻞ ﻧﻴﺮوﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻳﺮﻣﻮك و ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﭘﻴﺮوزي ﮔﺸﺘﻪ و دﻣﺸـﻖ و اﻧﻄﺎﻛﻴـﻪ و ﻣـﺪاﻳﻦ را ﺑـﻪ ﺗﺼـﺮف‬
‫ﺧﻮﻳﺶ درآوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﻘﺎوﻣﺘﻲ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي‬
‫ﻫﺮ دو ﺟﺒﻬﻪ در ﺟﺎﺑﻴﻪ ﺟﻤﻊ و ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺷﺨﺺ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﺣﻤﻠﻪ را آﻏﺎز ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ!«‬
‫اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ رﻳﺶ ﺧﻮد را ﻣﻲﺟﻨﺒﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺳﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎﻻ و‬
‫ﭘﺎﺋﻴﻦ ﻣﻲآورد‪ ،‬و از ﺗﻌﺠﺐ و رﻋﺐ و ﻫﺮاس ﺗﺪرﻳﺠﺎً ﺣﻠﻘﻪ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ وﺳﻴﻊﺗﺮ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‪!2‬‬
‫ﺑﻪ ارﻃﺒﻮن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭘﺲ آﺧﺮﻳﻦ ﭼﺎره ﭼﻴﺴﺖ؟ ارﻃﺒﻮن ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﺟـﺰ اﻳـﻦ‪ 3‬ﭼـﺎرهاي‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ از ﻃﺮف ﻣﺮدﻣﺎن ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﻼﻣﺘﻲ ﺟﺎن آنﻫﺎ و ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬
‫ﺣﻔﻆ ﺻﻠﻴﺐ ﻣﺴﻴﺢ و اﻣﺎﻛﻦ ﻣﺘﺒﺮﻛﻪ از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺻﻠﺢ ﻛﻨﻴﺪ و ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬
‫رﻋﺎﻳﺖ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺑﺪون اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺟﻨﮓ ﺑﺪﻫﻢ از ﺷﻬﺮ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮم«‪.‬‬
‫ﻫﻴﺌﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ اﺳﻘﻒ )ﺻﻔﺮﻧﻴﻮس( ﺑﺮاي ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺻﻠﺢ‬
‫اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد او را ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺟﻤﻌﻲ را ﺑﺮاي ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺻﻠﺢ از ﻗﺪس ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﺑﻴﻪ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ و وﻗﺘﻲ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم در ﺟﺎﺑﻴﻪ از دور اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ را ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﺑـﺎ ﻳـﻚ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.250‬‬
‫‪3‬ـ ﻳﻚ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﺮﺟﻊ آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪378‬‬
‫ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻃﻠﻴﻌﻪ ﺳﭙﺎه ارﻃﺒـﻮن از‬
‫دور دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ !1‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از دور ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ )و ﺑﺎ ﻫﻤﺎن درك و ﻓﺮاﺳﺖ ﺷـﮕﻔﺖآور‬
‫ﺧﻮﻳﺶ واﻗﻌﻴﺖ را ﻃﻮري درك ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ در ﺟﻠﺴـﻪ ﻣﺸـﻮرﺗﻲ ارﻃﺒـﻮن و اﺳـﻘﻒ‬
‫ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ!( ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟـﻪ ﻧﮕـﺮان ﻧﺒﺎﺷـﻴﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ ﺟﻤﻌﻴـﺖ‬
‫ﻫﻴﺌﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺻﻠﺢ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ« و ﭘﺲ از اﻧﺪك زﻣﺎﻧﻲ ﻃﺒﻖ ﻫﻤـﺎن ﭘـﻴﺶﺑﻴﻨـﻲ‪،‬‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻣﻲرﺳﺪ و ﭘﻴﺎم اﺳﻘﻒ را ﺑﻪ ﻋﺮض او ﻣﻲرﺳـﺎﻧﻨﺪ و ﻣـﻮرد‬
‫اﺣﺘﺮام و ﻣﺤﺒﺖ زﻳﺎد ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺟﺎﺑﻴـﻪ ﺑـﺎ ﻣـﻮاد زﻳـﺮ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد و‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺨﺼﺎً آن را اﻣﻀﺎ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ 2‬و ﺑﻌـﺪ از او ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم )ﻋﻤﺮ و ﺑﻦ ﻋﺎص و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺟﺮاح‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ و ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑـﻦ اﺑـﻲﺳـﻔﻴﺎن( آن را‬
‫اﻣﻀﺎ‪ 3‬ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ :‬ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺑﻨـﺪه ﺧـﺪاب‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻤـﺮ ﺑـﻦ‬
‫ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﺑﺎ اﻫﻞ )اﻳﻠﻴﺎ = ﻗﺪس( ﺷﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎﺳﺖ‪:4‬‬
‫‪1‬ـ اﻫﺎﻟﻲ ﺷﻬﺮ اﻳﻠﻴﺎ ﭼﻪ ﺳﺎﻟﻢ و ﭼﻪ ﻣﺮﻳﺾ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻤﺎم داراﻳﻲ آنﻫـﺎ و ﺗﻤـﺎم‬
‫اﻣﺎﻛﻦ ﻣﺘﺒﺮﻛﻪ و ﺻﻠﻴﺐﻫﺎي آنﻫﺎ از ﻫﺮ ﺗﺠﺎوزي ﻣﺼﻮن ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺣﻖ ﻧـﺪارد‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي آنﻫﺎ را اﺷﻐﺎل ﻳﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ و ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﺎ اﻫﻞ اﻳﻠﻴﺎ در اﻳﻠﻴﺎ ﺳﻜﻮﻧﺖ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 501‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1788‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.56‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.256‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 57‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1790‬‬
‫‪4‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1790‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.257‬‬

‫‪379‬‬
‫‪2‬ـ اﻫﺎﻟﻲ ﺷﻬﺮ اﻳﻠﻴﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ دﻳﻦ اﺳﻼم را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ‪ ،‬و در اﻧﺠـﺎم ﻣﺮاﺳـﻢ‬
‫ﻣﺬﻫﺒﻲ وﻳﮋه ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺎﻣﻼً آزاد و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻫﻞ ﻣﺪاﻳﻦ‪ 1‬ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺟﺰﻳﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‬
‫و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﺘﻌﻬﺪ اﺳﺖ از اﻣﻨﻴﺖ و آزادي و ﺣﻘﻮق آنﻫﺎ دﻓﺎع ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻣﺮدﻣﺎن ﻏﻴﺮﺑﻮﻣﻲ )روﻣﻴﺎن و ﻏﻴﺮﺳﭙﺎﻫﻲ و ﻏﻴﺮه( ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ در‬
‫اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻫﻞ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺟﺰﻳﻪ را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و اﮔﺮ زﻣﻴﻦﻫـﺎي‬
‫ﻣﺰروﻋﻲ را در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ )ﺧَﺮاج( ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺪﻫﻨﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻣﻴﻨﺖ و‬
‫آزادي آنﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و از ﻣﺮدﻣﺎن ﻏﻴﺮﺑﻮﻣﻲ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ از اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻛـﻮچ‬
‫ﻛﻨﺪ ﺑﻼﻣﺎﻧﻊ و ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ اﻣﻦ و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻣﻲرﺳﺪ در ﺣﻤﺎﻳـﺖ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳـﻼم‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و از ﺳﻜﻨﻪ اﺻﻠﻲ ﺷﻬﺮ ﻧﻴﺰ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻛﻮچ ﻛﻨﺪ‪ 2‬ﺑﻼﻣﺎﻧﻊ و در اﻣﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺑﺮﻧﺪه ﺑﺮگ ﭘﻴﺮوزي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﻫﻴﺌﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺟﺎﺑﻴﻪ را ﺑﻪ )اﻳﻠﻴﺎ( ﻣﻲآورﻧﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﺮﺳﻨﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻣﺎﻧﻮر ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻳﻦ ﺷـﻬﺮ ﻣﻤﻠـﻮ از ﺟﻨﮕـﺎوران‬
‫ﻣﺘﻌﺼﺐ را ﻓﺘﺢ ﺳﻔﻴﺪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﺗﺠﺴﻤﻲ از ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼﻣﻲ را در ﻧﻘﻄﻪاي از ﺟﻬﺎن ﻛﻪ ﭼﺸﻢ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ آن دوﺧﺘﻪ ﺷﺪه در ﻣﻌﺮض دﻳﺪ ﻣﺮدﻣﺎن ﺟﻬﺎن ﻗﺮار ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ ،‬ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ ﻗﺪس ﻧﻴﺰ ﺷﺎدﻣﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﮕﺎه دو دﻳﻦ آﺳﻤﺎﻧﻲ را و ﺻﻠﻴﺐ ﺑﺰرگ ﻣﺴـﻴﺢ‬
‫و اﻣﺎﻛﻦ ﻣﺘﺒﺮﻛﻪ و ﺟﺎن اﻫﺎﻟﻲ ﺷﻬﺮ ﻗﺪس را از ﺧﻄﺮ ﺣﺘﻤـﻲ ﻧﺠـﺎت داده اﺳـﺖ و ﻃـﺮﻓﻴﻦ‬
‫ﺟﻨﮓ ﻃﻲ اﻳﻦ ﻗﺮارداد ﻫﺮ دو ﺑﺮﻧﺪه ﺑﺮگ ﭘﻴﺮوزي ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬و اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 257‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1789‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻃﺒﺮي اﺷﺘﺒﺎﻫﺎً ﻣﺪاﻳﻦ را ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻴﺴﻔﻮن اﺳﺖ در ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻪ )ﺷﻬﺮﻫﺎ( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1790‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.257‬‬

‫‪380‬‬
‫ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻔﺎد ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ اﻃﻼع اﻫﻞ ﺷﻬﺮ ﻣﻲﺳﺪ‪ ،1‬ﻫﻤـﺮاه ﺳـﺮداران‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم )اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ،‬ﺷـﺮﺣﺒﻴﻞ‪ ،‬ﻣﻌﺎوﻳـﻪ( و ﺟﻤـﺎﻋﺘﻲ از‬
‫ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻛﻪ از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺎ او آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﺳـﺎده و ﺳـﻔﻴﺪ و داراي‬
‫ﭼﺎكﻫﺎﻳﻲ از ﭼﭗ و راﺳﺖ اﻧﺪام او را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه و ﺑﺮ ﻫﻤﺎن اﺳﺐ راﻫﻮاري ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺳﻔﺮ‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮد آورده اﺳﺖ‪ ،2‬از ﺟﺎﺑﻴﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي )اﻳﻠﻴﺎ = ﻗﺪس( ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و از آن ﻃﺮف ﻧﻴـﺰ‬
‫اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ در ﻣﺪﺧﻞ ﺷﻬﺮ و در ﺟﻠﻮ ﺻﻔﻮف اﻣﺮا و ﺑﺰرﮔﺎن و ﻣﻌﺘﻤﺪﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻟﺤﻈﻪ ورود‬
‫ﻣﺮﻛﺐ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼمص و در ﻫـﻢ ﻛﻮﺑﻨـﺪه ارﺗـﺶﻫـﺎي اﻳـﺮان و روم را اﻧﺘﻈـﺎر‬
‫ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺼﻮر ﻣﺮدم اﻳﻠﻴﺎ از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫و اﻛﺜﺮ آن ﻫﺎ از اﻳﻦ ﻣﻮﻛﺐ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻋﺠﻴﺒـﻲ در ذﻫـﻦ ﺧـﻮﻳﺶ ﺗﺮﺳـﻴﻢ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ و‬
‫ﻣﻨﺘﻈﺮﻧﺪ ﺑﻌﺪ از ﻟﺤﻈﺎت دﻳﮕﺮ در ﻗﻠﺐ اﻳﻦ ﻣﻮﻛﺐ ﺳﻴﻤﺎي ﻓﺎﺗﺤﻲ را ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺗـﺎج ﻃﻼﻳـﻲ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ و رﺧﺖ ﺟﻮاﻫﺮﻧﺸﺎن ﺧﺴﺮوﻫﺎ را در ﺑﺮ و ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﺮﺻﻊ ﻛﺴﺮي ﻳﺎ ﻫﺮﻗﻞ را ﺣﻤﺎﻳﻞ‬
‫ﺧﻮد ﻛﺮده و ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻃﻼﻳﻲ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻓﻴﻞ ﺳﻔﻴﺪ ﺟﻨﮕﻲ در ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺗﻴﺮاﻧﺪازان‬
‫ﻣﺎﻫﺮ آن را ﻣﻲﻛﺸﺪ و ﺗﻸﻟﺆ ﺑﺮق ﺳﺘﺎرهﻫﺎي ﻃﻼﻳﻲ ﺳـﺮودش ﺳـﺮداران ﺳـﭙﺎﻫﺶ و ﺑـﺮق‬
‫زﻳﻨﺖآﻻت ﻫﻤﺮاﻫﺎن و ﻏﻼﻣﺎﻧﺶ ﺗﻤﺎم ﭼﺸﻢﻫﺎ را ﺧﻴﺮه ﻣﻲﻛﻨﺪ! اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻳـﻦ ﻓـﺎﺗﺢ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1791‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 501‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ .57‬ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬در اﻳﻦ ﻣﺮاﺟﻊ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ اﺳﺐ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻟﻨﮓ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﺮزوﻧﻲ )ﻳﺎﺑﻮﻳﻲ( ﺑﺮاﻳﺶ آوردﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﻲﺧﺮاﻣﻴﺪ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ از او ﭘﻴﺎده ﺷﺪ و ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﭼﻨﺪ روز ﻛﻪ ﺳﻢ اﺳﺒﺶ ﻋﻼج ﻳﺎﻓﺖ ﺑﺮ او ﺳﻮار ﮔﺮدﻳﺪ و راﻫﻲ ﻗﺪس ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫‪381‬‬
‫ﺑﺰرگ در ﻳﻚ ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﺳﻔﻴﺪ و ﺳﺎده‪ ،1‬و ﻫﻤﺮاه ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻟﺒـﺎس ﺳـﺎده و ﻣﻌﻤـﻮﻟﻲ و‬
‫ﺑﻲﻧﺸﺎﻧﻪ ﺑﻪ دروازه ﺑﺰرگ ﺷﻬﺮ ﻣﻲرﺳﺪ؛‬
‫ورود اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ اﻳﻠﻴﺎ )ﻗﺪس(‬
‫و در ﺟﻠﻮ ﺻﻒ اﺳﺘﻘﺒﺎلﻛﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬از اﺳﺐ ﺧﻮد ﭘﻴﺎده ﻣﻲﺷﻮد و ﺑـﺎ ﺧـﻮشروﻳـﻲ و‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺴﺮت و ﺗﻮاﺿﻊ ﺧﻴﺮﻣﻘﺪم اﺳﻘﻒ اﻋﻈـﻢ را ﭘﺎﺳـﺦ ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ 2‬و از ﻏﺮﻳـﻮ و ﻫﻠﻬﻠـﻪ‬
‫ﺷﺎديﻫﺎي اﺳﺘﻘﺒﺎلﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻮاﺿﻌﺎﻧﻪ ﺗﺸﻜﺮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ اﺛﺮي از اﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎي‬
‫ﺧﻴﺎﻟﻲ و ﻃﻼﻳﻲ در ذﻫﻦ آنﻫﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ اﺳﻘﻒ اﻋﻈﻢ و ﻫﻤﺮاه ﺳﺮداران ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‬
‫و ﺑﺰرﮔﺎن و ﻣﻌﺘﻤﺪﻳﻦ ﺷﻬﺮ از دروازه ﺑﺰرگ ﺷﻬﺮ وارد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻫﺎﻟﻲ ﺷـﻬﺮ‬
‫در دو ﻃﺮف ﻣﺴﻴﺮ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻒ‪ 3‬اﻳﺴﺘﺎدهاﻧﺪ و ﺑﺎ دﻳﺪه اﻋﺠﺎب و اﺣﺘﺮام و ﻋﻈﻤﺖ واﻗﻌـﻲ‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻲﻧﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﺷﻜﻮه ﭘﻮﺷﺎﻟﻲ ﻫﺮﻗﻞ و ﺳﺮداران ﻏﺮق در ﻃﻼ و ﺟﻮاﻫﺮات روﻣـﻲ را‬
‫ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻲآورﻧﺪ و ﺗﻮاﺿﻊ و ﺳﺎدﮔﻲ اﻳﻦ ﻓﺎﺗﺤﻴﻦ ﺑﺰرﮔﻮار را ﺑﺎ ﻏﺮور و ﺗﻜﺒﺮ و ﺧﻮدﺧﻮاﻫﻲ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻓﺮاري روﻣﻲ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﭘﻮزﺧﻨﺪﻫﺎﻳﻲ ﺑـﺎ ﻫﻤـﺪﻳﮕﺮ ﺗﺒـﺎدل ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ‪،‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﭘﺎي ﭘﻴﺎده ﻃﻮل ﺧﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ را ﻃـﻲ ﻛـﺮده و از اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ و‬
‫اﻣﺎﻛﻦ ﻣﺘﺒﺮﻛﻪ آن ﺑﺎزدﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲآورد‪ ،‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺻﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺟﻤﻌﻴﺖ دارد‪ ،‬و‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺠﻠﻞ و ﺑﺎﺷﻜﻮه و زﻳﺒﺎ اﺳﺖ و ﺷﻬﺮي اﺳﺖ ﺗﻮرﻳﺴﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم از ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ﺟﻬـﺎن‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 257‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.201‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪382‬‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ از اﻳﻦﻫﺎ ﺧﻴﻠﻲ ﺑـﺎﻻﺗﺮ اﺳـﺖ‪) .‬اﻳﻠﻴـﺎ‪ = 1‬ﻗـﺪس(‬
‫ﭘﺎﻳﮕﺎه دو دﻳﻦ ﺑﺰرگ ﻣﻮﺳﻲ‪ ‬و ﻋﻴﺴﻲ‪ ‬و ﻣﺰار دهﻫﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑـﺰرگ ‪ ‬اﺳـﺖ‪ ،‬و‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺴﺠﺪاﻻﻗﺼﻲ ﻛﻪ ﻗـﺮآن ﺑـﺎ ﻗﺪاﺳـﺖ از آن ﻧـﺎم ﺑـﺮده و ﻧﻘﻄـﻪ ﻧﻬﺎﻳـﺖ اﺳـﺮاي‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻗﺮار داده اﺳﺖ و در ﻓﺮﻣﻮده ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻫﻤﺘﺎي ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام و ﻫﺠﺪه ﻣﺎه ﻗﺒﻠﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ واﻗﻊ اﺳﺖ و ﺑﺎﻻﺧﺮه )اﻳﻠﻴﺎ = ﻗﺪس( ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺷـﻬﺮي‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻠﻮب اﻫﻞ ﺗﻤﺎم ادﻳـﺎن ﺟﻬـﺎن ﻣﺘﻮﺟـﻪ اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ اﺳـﺖ و اﻳﻨـﻚ در روزﻫـﺎي‬
‫رﺑﻴﻊاﻻﺧﺮ ﺳﺎل ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﺑﻪ زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم درآﻣﺪه‪ 2‬و اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( از آن ﺑﺎزدﻳﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و در اﺛﻨﺎي ﺑﺎزدﻳﺪ ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﺑـﺰرگ ﺷـﻬﺮ )ﻛﻠﻴﺴـﺎي ﻗﻴﺎﻣـﺖ(‬
‫ﺻﺪاي اذان ﻇﻬﺮ ﻃﻨﻴﻦاﻧﺪاز ﻣﻲ ﮔﺮدد و اﺳﻘﻒ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،3‬و اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﻪ ﻋـﺬر اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻴﺰ در آﻳﻨﺪه ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از او در اﻳﻦ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﻤﺎز ﻣـﻲﺧﻮاﻧﻨـﺪ و ﺑـﺮﺧﻼف ﻣﻔـﺎد‬
‫ﺻﻠﺢﻧﺎﻣﻪ ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﺑﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن اﻳﺠﺎد ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد اﺳﻘﻒ را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫در ﺧﺎرج در ورودي ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻧﺰدﻳﻚ )ﺻﺨﺮه( و دﻳﻮار ﻧﺪﺑﻪ ﺑﺮ ﺧﺮاﺑﻪﻫـﺎي ﻫﻴﻜـﻞ ﺳـﻠﻴﻤﺎن‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ،4‬و وﻗﺘﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن روﻣﻲ در زﻣﺎن ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ در ﺣﺎﻟﺘﻲ از‬
‫ﻏﺮور و ﺗﻜﺒﺮ‪ ،‬ﺧﺲ و ﺧﺎﺷﺎك و زﺑﺎﻟﻪﻫﺎ را ﺑﺮ ﺳﻄﺢ )ﺻﺨﺮه ﻳﻌﻘـﻮب‪ (5‬اﻧﺪاﺧﺘـﻪ‪ ،‬ﺑﻌـﺪ از‬

‫‪1‬ـ اﻳﻠﻴﺎ ﺑﻪ ﻛﺴﺮ ﻫﻤﺰه و ﻻم و اﻟﻒ ﻣﻤﺪوه ﻧﺎم ﺑﻴﺖاﻟﻤﻘﺪس ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﻳﻠﻴﺎء ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠـﺪان ﻳـﺎﻗﻮت‬
‫ﺣﻤﻮي‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1791‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 501‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.57‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 258‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.202‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 205‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.263‬‬

‫‪383‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﺗﺄﺛﺮآﻣﻴﺰي ﺑﻪ ﺻﺨﺮه‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬در ﻛﺎري ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎﻻ آﻏـﺎز‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﺎ ﻣﻦ ﻫﻤﻜﺎري ﻛﻨﻴﺪ« ﺳﭙﺲ ﻻي اﻧﮕﺸـﺘﺎن و ﻛـﻒ دﺳـﺖ ﺧـﻮد را ﺟـﺎرو‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺧﺲ و ﺧﺎﺷﺎك و زﺑﺎﻟﻪﻫﺎ را ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧـﻮد از روي ﺻـﺨﺮه ﭘـﺎك ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ 1‬و‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﺎن او ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻜﻞ ﺑﺮاي ﺗﻤﻴﺰ ﻛﺮدن و ﺟﺎرو ﻛﺮدن ﺻﺨﺮه ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣـﻲاﻓﺘﻨـﺪ‪ 2‬و‬
‫ﺟﺎ دارد ﻛﻪ ﻋﻘﺮﺑﻪﻫﺎي ﺳﺎﻋﺖ روزﮔﺎر اﻧﺪﻛﻲ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮔﺮدﻧﺪ و ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن در ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺻﺤﻨﻪ ﺗﻮاﺿﻊ و ﺧﺪﻣﺖﮔﺰاري ﺟﻤﻌﻲ از ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ رﺟﺎل ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮﻳﺖ را ﺑﺒﻴﻨﻨـﺪ! اﻳـﻦ‬
‫ﺟﺎروﻛﺸﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗﺎص و ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ و‬
‫ﺷُﺮَﺣ‪‬ﺒﻴﻞ و ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻗـﺪرتﻫـﺎي زﻣـﺎن ﺳـﺮ ﺗﻌﻈـﻴﻢ ﻓـﺮود‬
‫ﻧﻴﺎوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻗﺪرتﻫﺎي روزﮔﺎر‪ ،‬ﺷﺎه ﺷﺎﻫﺎن ﻳﺰدﮔﺮد از ﻫﻴﺒﺖ آن ﻫﺎ آواره‬
‫ﻛﻮهﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ اﻳﺮان و ﻫﺮﻗﻞ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم آواره ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ روم ﮔﺸﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬و ﺑـﺎ‬
‫اﻳﻦ ﺣﺎل در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﻮاﺿﻊ و ﺧﺪﻣﺖﮔﺰاري ﺑﺮاي ﺟﺎرو ﻛﺮدن ﻣﺤﻞ ﻋﺒﺎدت و ﺳﺠﺪه ﺑـﺮاي‬
‫ﺧﺪا ﺷﺨﺼﺎً دﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺷﺪه و رﻓﺘﮕﺮي را آﻏﺎز ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ!!‬
‫ده روز اﻗﺎﻣﺖ در ﺑﻴﺖاﻟﻤﻘﺪس اﺳﺘﻘﺒﺎل اﺻـﺤﺎب از اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ(‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﺪت ده روز‪ 3‬اﻗﺎﻣﺖ در )اﻳﻠﻴﺎ = ﻗﺪس( ﺑﺮ اﺟﺮاي‬
‫ﻣﻔﺎد ﺻﻠﺢﻧﺎﻣﻪ ﺷﺨﺼﺎً ﻧﻈﺎرت ﻛﺮده و از ﺣﻴﺚ اداره ﻛﺮدن‪ ،‬ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ را ﺑﻪ دو اﺳﺘﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.54‬‬

‫‪384‬‬
‫ﻧﻤﻮده‪ 1‬و ﻣﺮﻛﺰ ﻳﻚ اﺳﺘﺎن را ﻗﺪس ﻗﺮار داده و ﻋ‪‬ﻠﻘَﻤﻪ ﺑﻦ ﻣ‪‬ﺠ‪‬ﺰﱢز را ﺑﻪ اﺳـﺘﺎﻧﺪاري آن ﺟـﺎ‬
‫ﻣﻨﺼﻮب ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻣﺮﻛﺰ اﺳﺘﺎن دﻳﮕﺮ را ﺷﻬﺮ )ر‪‬ﻣ‪‬ﻠﻪ‪ (2‬ﻗﺮار داده و ﻋﻠﻘﻤﻪ ﺑﻦ ﺣﻜـﻴﻢ را ﺑـﻪ‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪاري آن ﻣﻨﺼﻮب ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص و ﺷُﺮَﺣﺒﻴﻞ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﺳﭙﺎه ﻣﺴﺘﻘﺮ در ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﻣﻨﺼﻮب‪ 3‬ﻣﻲدارد و ﺑﻘﻴـﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن ﻧﻈـﺎﻣﻲ را ﺑـﻪ ﻣﺤـﻞ‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮﻗﻲ و در ﺟﺒﻬﻪ ﺷـﻤﺎﻟﻲ ﺑـﺎز ﻣـﻲﮔﺮداﻧـﺪ و اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪه را در‬
‫دﻣﺸﻖ و ﺣﻤﺺ و ﺧﺎﻟﺪ در ﻗ‪‬ﻨﱠﺴﺮﻳﻦ ﻣﺴﺌﻮل اﺟﺮاي دﻗﻴﻖ ﻣﻔﺎد ﺻـﻠﺢﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎ و ﮔﺴـﺘﺮش‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫و در آﺧﺮ رﺑﻴﻊاﻻﺧﺮ ﺳﺎل ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮي‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻣﻨﻄﻘـﻪ‬
‫ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺳﺘﺎد ﻛﻞ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺟﻨﮓ رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ )ﻣﺪﻳﻨﻪ( ﺑﺮﻣـﻲﮔـﺮدد و در ﺧـﺎرج‬
‫ﺷﻬﺮ از ﻃﺮف ﻫﻤﻪ اﺻﺤﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺑﺎﺷﻜﻮﻫﻲ از او ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲآﻳﺪ‪ 4‬و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ در روز ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺻﻔﺤﺎت ﺗﻘﻮﻳﻢ زﻣﺎن را ورق‬
‫ﺑﺰﻧﻴﻢ و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺟﻨﮓ رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ را در اﻳﻦ ﺑﺮﻫﻪ از زﻣﺎن ارزﻳﺎﺑﻲ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ .‬اﻣـﺮوز‬
‫ﻳﻜﻲ از روزﻫﺎي آﺧﺮ رﺑﻴﻊاﻻﺧﺮ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮي اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ )دو ﺳﺎل و ﻳـﺎزده ﻣـﺎه( از‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﻲ و اﻣﺎرت ﺑﺮ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﮔﺬﺷـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و در اﻳﻦ ﻣﺪت در رأس ﺳﭙﺎه ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﻪ ﻛﻤﺘـﺮ از ﭘﺎدﮔـﺎن ﻳـﻚ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.501‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 263‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.207‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬در اﻳﻦ دو ﻣﺮﺟﻊ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ‪» :‬ﺧﺒﺮ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ و ﭘﻴﺮوزي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠـﻲ ﻣﺮﺗﻀـﻲ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﻳﮕﺮ در ﻣﺪﻳﻨﻪ رﺳﻴﺪ در ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺑﺎﺷﻜﻮﻫﻲ از او ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آوردﻧﺪ«‪.‬‬

‫‪385‬‬
‫ﺷﻬﺮ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﻲﺷﻤﺎر اﻳﺮان و روم ﺑﻮد‪ ،‬و ﺗﺠﻬﻴﺰات ﺟﻨﮕﻲ و ﺑﻮدﺟﻪ ﻛﺎﻓﻲ ﻫﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‬
‫ارﺗﺶﻫﺎي ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺠﻬﺰ اﻳﺮان و روم را‪ ،‬در ﺑـﻴﻦاﻟﻨﻬـﺮﻳﻦ و ﺣﻮاﺷـﻲ‬
‫ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس و اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ اﻳﺮان و در ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ﺷﺎم و ﻓﻠﺴـﻄﻴﻦ ﺷﻜﺴـﺖ داده‪ ،‬و‬
‫در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮﻗﻲ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم را ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان و ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻋـﺮاق و‬
‫ﺑﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻋﺮب ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس )ﺑﺤﺮﻳﻦ و دوﺑﻲ و ﻗﻄﺮ و ﻛﻮﻳﺖ ﻓﻌﻠﻲ( و ﺑـﺮ اﺳـﺘﺎنﻫـﺎي‬
‫ﺟﻨﻮب اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﺰاز درآورده‪ ،‬و در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﺮﭼﻢ اﺳـﻼم را ﺑـﺮ ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ دوم‬
‫روم )اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ( و ﺑﺮ )اﻳﻠﻴﺎ = ﻗﺪس( و ﺗﻤﺎم ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺷـﺎم و ﻓﻠﺴـﻄﻴﻦ )ﺷـﺎﻣﻞ ﺷـﻬﺮﻫﺎي‬
‫روﺳﻴﻪ‪ ،‬اردن‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﻓﻌﻠـﻲ( ﺑـﻪ اﻫﺘـﺰاز درآورده اﺳـﺖ و ﻋـﻼوه ﺑـﺮ اﺳـﺘﻘﺮار‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﺎﻓﻲ در ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد ﺷﺪه‪ ،‬در ﺟﻬﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ ارﺗﺶ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﺳﻌﺪ‬
‫ﺑﻦ اﺑﻲوﻗﺎص و ﻗﻌﻘﺎع دﺳﺘﻮر داده ﻛﻪ در ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي ﻋﻈﻴﻢ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺗﺎزهﺳﺎﺧﺖ‬
‫ﺑﺼﺮه و ﻛﻮﻓﻪ ﭼﻬﺎر ﻫﺰار اﺳﺐ‪ 1‬ﺟﻨﮕﻲ را ﺧﺮﻳﺪاري و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﺮده و دهﻫـﺎ ﻫـﺰار ﺟـﻮان‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن را در اﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎ آﻣﻮزش ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺪﻫﻨﺪ و اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻤﺎم اﺳﻠﺤﻪﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺗـﺎ‬
‫ﺣﺎل از ارﺗﺶﻫﺎي اﻳﺮان و روم ﺑﻪ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺗﻌﻠﻴﻢ دادهاﻧﺪ و‬
‫ﻳﻚ ارﺗﺶ ﺑﺰرگ و آﻣﻮزش دﻳﺪه و ﻣﺠﻬﺰ در اﻳﻦ دو ﭘﺎدﮔﺎن در ﺣﺎل آﻣﺎدهﺑـﺎش ﺑـﻪ ﺳـﺮ‬
‫ﻣﻲ ﺑﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻧﻴﺮوﻫـﺎﻳﻲ را ﺑـﻪ ﺟﺒﻬـﻪ‬
‫ﺷﺮﻗﻲ اﻋﺰام ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺎ ﻗﺪرت رزﻣﻲ ﺑﻘﻴﻪ اﺳﺘﺎنﻫﺎي اﻳﺮان را آزاد ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻧﻴﺮوﻫﺎ را ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎﻟﻲ اﻋﺰام و ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺼﺮ و ﺗﻮﻧﺲ در ﻗﺎره آﻓﺮﻳﻘﺎ را از ﺳـﻠﻄﻪ اﻣﭙﺮاﺗـﻮري‬
‫روم آزاد ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬آري ﺟﻬﺎن اﺳﻼم در ﭼﻨﻴﻦ اوﺿﺎع و ﺷﺮاﻳﻄﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻧﺎﮔـﺎه‪ ،‬از ﻃـﺮف‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ زﻳﺮ‪ ،‬ﺣﺎوي ﺧﺒﺮ ﻫﻮﻟﻨﺎﻛﻲ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 530‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1856‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.60‬‬

‫‪386‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲرﺳﺪ‪» :‬و ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻫ‪‬ﺮَﻗـﻞ در ﺗﻤـﺎسﻫـﺎي ﻣﺨﻔﻴﺎﻧـﻪ‪ ،‬ﻣﺮدﻣـﺎن‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺎم را ﺑﻪ ﺷﻮرش ﻋﻠﻴﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﺳـﻼم ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘـﻪ‪ 1‬و ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﻪ ﻛﺸـﺘﻲﻫـﺎي‬
‫ﻏﻮلﭘﻴﻜﺮ ﺳﭙﺎه ﻋﻈﻴﻢ و ﺑﻲﺷـﻤﺎري را از اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑـﻪ اﻧﻄﺎﻛﻴـﻪ ﺳـﻮق داده و ﺷـﺎﻫﺰاده‬
‫ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ‪ 2‬وﻟﻴﻌﻬﺪ را در رأس اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ داده ﺗﺎ ﺑـﺎ ﻧﻴـﺮوي ﻣﺠﻬـﺰ ﻧﻈـﺎﻣﻲ اﻳـﻦ‬
‫ﺷﻮرش را رﻫﺒﺮي ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺳـﻮارهﻧﻈـﺎم ﻣﻨﻄﻘـﻪ )اﻟﺠﺰﻳـﺮه( ﺳـﺘﺎد‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را در ﺣﻤﺺ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻧﻤﻮدهاﻧـﺪ‪ ،3‬و اﮔـﺮ در اﺳـﺮع وﻗـﺖ ﻧﻴـﺮوي‬
‫اﻣﺪادي ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺮﺳﺪ ﭘﺎدﮔﺎن ﺣﻤﺺ ﺳﻘﻮط ﻛﺮده و ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺎم ﻣﺠـﺪداً ﺑـﻪ ﺗﺼـﺮف‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺮاي ﻓﺮوﻧﺸـﺎﻧﺪن ﺷـﻮرش‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺎم‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻼدرﻧﮓ در ﻳﻚ ﭘﻴﺎم ﻓﻮري ﺑﻪ ﺳـﻌﺪ ﺑـﻦ وﻗـﺎص در‬
‫ﭘﺎدﮔﺎن ﻛﻮﻓﻪ دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻓﻮراً ﻗﻌﻘﺎع را در رأس ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﺳﻮاره‪ 4‬ﻧﻈﺎم ﺑﻪ ﺣﻤﺺ‬
‫اﻋﺰام و ﺳﻬﻴﻞ را در رأس ﭼﻨﺪ ﻫﺰار ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ )رﻗﻪ در اﻟﺠﺰﻳﺮه( و وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﻘﺒﻪ را‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 75‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 530‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1856‬‬
‫‪2‬ـ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 266‬ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪه و ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از ﺗﺎرﻳﺦ روم اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 75‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 530‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1856‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 75‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 531‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1856‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.60‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬اﻳﻦ دوﻣﻲ ﺑﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺨﺼﺎً در ﻣﻴﺪانﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ ﺣﻀﻮر ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﺮﺗﺒـﻪ اول ﺑـﻪ‬
‫آزاد ﻛﺮدن ﻗﺪس و ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم ﺑﻪ ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪن ﺷﻮرشﻫﺎي ﺷﺎم ﻣﻨﺘﻬﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫‪387‬‬
‫ﻫﻤﺮاه ﭼﻨﺪ ﻫﺰار ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﺮبﻧﺸﻴﻦ )در اﻟﺠﺰﻳﺮه( و ﻫﺮ دو ﺳﭙﺎه را ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ‬
‫ﻋﻴﺎض ﺑﻦ ﻏﻨﻢ و ﺑﺮاي ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺟﻨﮕﻲ ﺳﺮﻳﻌﺎً رواﻧﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.«1‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از ﺻﺪور اﻳﻦ اواﻣـﺮ و اﻋـﺰام ﻧﻴﺮوﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻣﺤـﻞ‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺳﭙﺎﻫﻲ را از ﻣﺪﻳﻨﻪ و اﻃـﺮاف ﺟﻤـﻊآوري ﻧﻤـﻮده‪ ،‬و در رأس‬
‫اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ و ﻣﺮاﻛﺰ ﺷﻮرشﻫﺎي ﺷﺎم‪ ،‬رﻫﺴﭙﺎر ﻣﻲﮔـﺮدد‪ ،2‬و ﺑـﻪ ﺳـﭙﺎه ﺳـﻲ‬
‫ﻫﺰار ﻧﻔﺮي اﻟﺠﺰﻳﺮه ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را در ﺣﻤﺺ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﺧﺒﺮ ﻣﻲرﺳـﺪ ﻛـﻪ‬
‫دو ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﺷﻬﺮ و دار و دﻳﺎر ﺑﻲدﻓﺎع آنﻫﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻳـﻚ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از رﻋـﺐ و‬
‫ﻫﺮاس ﻓﻮراً از دور ﺣﻤﺺ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺑﻪ )اﻟﺠﺰﻳﺮه( از ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﻲﮔﺮدﻧـﺪ‪ ،3‬و ﺳـﭙﺎه ﻋﻈـﻴﻢ روم ﻣﺴـﺘﻘﺮ در‬
‫اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ ﻧﻴﺰ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﺧﺒﺮ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪن آنﻫﺎ را ﻣﻲﺷﻨﻮﻧﺪ و از ﺷﻮرش ﺷـﻬﺮﻫﺎي دﻳﮕـﺮ ﻧﻴـﺰ‬
‫اﺛﺮي ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻨﺪ دﭼﺎر ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و اﻛﺜﺮاً ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻋﻤﻖ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗـﺪاﺑﻴﺮ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺳﺮداران ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺎم را واداﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ از اﻳـﻦ‬
‫راه وﻟﻴﻌﻬﺪ روم را ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﻋﻈﻴﻢ روم در ﻛﻤﻴﻦ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻴﻨﺪازﻧﺪ و ﺑﺎ ﻧﺎﺑﻮد ﻛـﺮدن آنﻫـﺎ‬
‫زﻣﻴﻨﻪ ﺳﻘﻮط اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ را زودﺗﺮ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺳﭙﺎه روم ﻣـﺪت ﻛﻤـﻲ ﺑـﺎ‬
‫روﺣﻴﻪ ﺿﻌﻴﻒ ﺑﺎ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣـﻲﺟﻨﮕـﺪ و ﺷﻜﺴـﺖ ﻣـﻲﺧـﻮرد و در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﻏﻨـﺎﻳﻢ‬
‫ﺑﻲﺷﻤﺎري را ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﻲﮔﺬارد ﺳﺮﻳﻌﺎً ﺳﻮار ﺑﺮ ﻫﻤـﺎن ﻛﺸـﺘﻲﻫـﺎي ﻏـﻮلﭘﻴﻜـﺮ ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬
‫اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد و اﻳﻦ ﻏﺎﺋﻠﻪ ﺑﺰرگ‪ ،‬و ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺧﻄﺮﻧﺎك اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺑﺮ اﺛـﺮ ﻧﺒـﻮغ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 531‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1857‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.60‬‬

‫‪388‬‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ زﻳﺎن و ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ و‬
‫‪1‬‬
‫وﻗﺘﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در رأس ﺳﭙﺎه ﻣﺪﻳﻨﻪ در ﻗﻠـﺐ ﺷـﺎم ﺑـﻪ ﻣﺤـﻞ ﺟﺎﺑﻴـﻪ‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺑﺮاي ﻋﺮض ﮔﺰارش ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻮازي او ﻣـﻲﺷـﺘﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ او ﻋـﺮض‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﻪ روز ﻗﺒﻞ از رﺳﻴﺪن ﻗﻌﻘﺎع‪ 2‬و ﺳﭙﺎه اﻣﺪادي ﭘﺎدﮔﺎن ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼـﺮه ﺑـﺮ ﺳـﭙﺎه‬
‫روم ﭘﻴﺮوز ﺷﺪﻳﻢ اﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻫﻢ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﻪ اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪه دﺳـﺘﻮر‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه ﻗﻌﻘﺎع را در ﻏﻨﺎﻳﻢ اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺳﻬﻴﻢ ﻛﻨﺪ‪.3‬‬

‫»ﻓﺼﻞ ﻳﺎزدﻫﻢ‪ :‬زﻧﮓﻫﺎي ﺧﻄﺮ داﺧﻠﻲ«‬

‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺟﺎﺑﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد و ﺷﺐﻫﺎ و روزﻫـﺎﻳﻲ را‬
‫ﺑﻪ آراﻣﺶ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﮔﺬراﻧﻨﺪ ﻛﻪ زﻧﮓﻫﺎي ﺧﻄﺮ ﺗﻮﻃﺌﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﻧﻪ در ﺟﺒﻬﻪ ﺷـﺮق و ﻧـﻪ در‬
‫ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﺻﺪا درﻧﻴﺎﻣﺪهاﻧﺪ و در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺧﺎرج ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم ﺧﻄـﺮي را اﺣﺴـﺎس‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ اﻣﺎ ﻧﺎﮔﺎه اﻳﻦ آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ او ﺑﻪ ﻫﻢ ﺧﻮرده و در داﺧﻞ ﺟﻬﺎن اﺳـﻼم از ﭼﻨـﺪﻳﻦ‬
‫ﻧﻘﻄﻪ زﻧﮓﻫﺎي ﺧﻄﺮ ﺑﻪ ﺻﺪا درﻣﻲآﻳﻨﺪ!! و اﺧﺒﺎر زﻳﺮ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﭘﻮﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن‬
‫و ﺿﻌﻒ اﺧﻼﻗﻲ دو ﻧﻔﺮ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ او ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ ،‬و اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﻄﺮ داﺧﻠﻲ را از ﺧﻄﺮ ﺧﺎرﺟﻲ ﻫﻮﻟﻨﺎكﺗﺮ ﻣﻲﺷﻤﺎرد ﺑـﺎ‬
‫ﻗﺪرت و ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﭘﻮﺳﻴﺪﮔﻲ و ﺿﻌﻒ را ﺑﺮﻃﺮف و ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم را ﻛـﺎﻣﻼً ﺗﺼـﻔﻴﻪ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪389‬‬
‫ﻛﺮده و آن را از ﻫﺮ ﻧﻮع ﺳﻘﻮط اﺧﻼﻗﻲ ﻣﺼﻮن ﻣﻲدارد و اﺧﺒﺎري ﻛﻪ ﺑﻪ او رﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪1‬ـ اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪه‪ ،1‬ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﻛـﻞ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم در ﺟﺒﻬـﻪ ﺷـﻤﺎﻟﻲ ﺿـﻤﻦ ﻧﺎﻣـﻪاي ﺑـﻪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﺰارش داده‪ ،‬ﻛـﻪ ﺟﻤﻌـﻲ از ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﺟـﻮان در ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺎم ﻣﺸﺮوب را ﺑﻪ دﺳﺖ آورده و ﻧﻮﺷﻴﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺎ در‬

‫زﻳﺮا ﺧﺪا در ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ { ‪ z f e d c‬اﻟﻤﺎﺋـﺪة‪91 :‬‬

‫‪2‬‬
‫ﻧﻮﺷﻴﺪن ﻣﺨﺘﺎر ﻫﺴﺘﻴﻢ‬
‫آﻳﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻧﻤﻲدﻫﻴﺪ؟ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘـﺲ از ﻣﺸـﻮرت ﺑـﺎ‬
‫اﺻﺤﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻪ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫـﺪ‪ ،‬ﻓـﻮراً آن ﻫـﺎ را در ﻣﺤﻠـﻲ ﺟﻤـﻊ و ﺑـﺎ‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ﻋﺮﻳﺎن آن ﻫﺎ را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻛﺮده و در ﻳﻚ ﻛﻼم از آن ﻫـﺎ ﺑﭙﺮﺳـﻴﺪ »آﻳـﺎ‬
‫ﻣﺸﺮوب را ﺣﻼل ﻣﻲداﻧﻲ ﻳﺎ ﺣﺮام؟« و اﺟﺎزه ﭼﺎﻧﻪزدن ﺑﻪ آن ﻫﺎ ﻧﺪﻫﻴﺪ و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺣﻼل‬
‫ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﮔﺮدن آنﻫﺎ را ﺑﺰﻧﻴﺪ و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺣﺮام ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻓﻮراً ﻫﺮ ﻳـﻚ را ﻫﺸـﺘﺎد ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ‬
‫ﺑﺰﻧﻴﺪ‪ «3‬و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻓﺮﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را اﺟﺮا ﻛﺮده و ﺑـﻪ ﺣـﺪي ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﺗﻬﺪﻳﺪ و ارﻋﺎب آن ﻫﺎ را ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ دﻳﮕـﺮ اﺣـﺪي ﺧﻴـﺎل ﻧﻮﺷـﻴﺪن ﻣﺸـﺮوب را‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد و زﻧﮓ اﻳﻦ ﺧﻄﺮ ﭘﻮﺳﻴﺪﮔﻲ و ﻫﻮاﭘﺮﺳﺘﻲ در ﻣﻴﺎن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺧﺎﻣﻮش‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪.4‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 55‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1911‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.555‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 81‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 541‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1880‬و ‪.1881‬‬

‫‪390‬‬
‫‪2‬ـ از ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق‪ ،‬ﭘﺎﮔﺎن ﺑﺼﺮه‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔـﺰارش ﺷـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪار ﺑﺼﺮه‪ ،‬ﻣﻐﻴﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ‪ 1‬ﺑﺎ زن ﻧﺎﻣﺤﺮﻣﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم امﺟﻤﻴﻞ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻛﺎري ﺑﻪ ﻣﻨـﺰل او‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺒﺴﺘﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ ﺣﺎﺿﺮﻧﺪ ﺑﺮ اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﺷـﻬﺎدت ﺑﺪﻫﻨـﺪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﻳﻚ ﻓﺮﻣﺎن ﻛﻮﺗﺎه ﻓﻮراً ﻣﻐﻴﺮه را ﻋﺰل و ﻫﻤـﺮاه ﺷـﻬﻮد او را‬
‫ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ اﺣﻀﺎر‪ 2‬و اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي را ﺑﻪ ﺟﺎي او ﻧﺼﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ 3‬و وﻗﺘـﻲ ﻣﻐﻴـﺮه ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﺷﻬﻮد ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺟﻠﺐ و ﺑﻪ ﺷﺪت زﻳﺮ ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ 4‬و‬
‫ﻣﻐﻴﺮه اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ اﻧﻜﺎر ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎ زن و ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮدم ﻫﻤﺒﺴﺘﺮ ﺷـﺪهام و‬
‫ﻧﺼﺎب ﺷﻬﻮد ﻫﻢ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺳﻨﮕﺴﺎر ﻛﺮدن او ﺧﻮدداري‬
‫ﻛﺮد و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﻬﻮد را ﺑﺎ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺧﻮد زد‪ ،5‬و وﻗﺘﻲ در اﻳﻦ اﺛﻨﺎ ﻣﻐﻴﺮه ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻧﺘﻘﺎم ﻣﺮا از‬
‫اﻳﻦﻫﺎ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺷﺪت ﺑـﺮ او ﻓﺮﻳـﺎد ﻛﺸـﻴﺪ و ﺑـﻪ او ﮔﻔـﺖ‪:‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 82‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .541‬در ﻫﻤﻴﻦ دو ﻣﺮﺟﻊ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻋﺰل و ﻧﺼﺐ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﻮﺗﺎهﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ ‪» :‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﻓﺎﻧﻪ ﺑﻠﻐﻨﻲ ﻧﺒﺎ ﻋﻈﻴﻢ ﻓﺒﻌﺜﺖ اﺑﺎﻣﻮﺳﻲ اﻣﻴﺮاً ﻓﺴﻠﻢ ﻣﺎ ﻓﻲ ﻳﺪك و اﻟﻌﺠﻞ«‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 82‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 541‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1882‬و ‪.1883‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺳﻴﺎهروزي ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﺣﺘﻲ ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﻲ ﺣﻜﻮﻣـﺖﻫـﺎ ﻫﻤـﻮاره ﺳـﻪ ﻋﺎﻣـﻞ ﺑـﻮدهاﻧـﺪ اول‬
‫ﺑﻲﻋﺪاﻟﺘﻲ و ﺳﺘﻤﮕﺮي رﺋﻴﺲ ﺣﻜﻮﻣﺖ و دوم ﺧﻮدﻣﺤﻮري ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن و ﺳـﻮم دﻳـﻮانﺳـﺎﻻري و آﻏﺎﺑﺎﻻﺳـﺮي‬
‫ﻛﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻋﺎدل ﺑﻮد از رﺷـﺪ آن دو ﻋﺎﻣـﻞ دﻳﮕـﺮ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﺷـﺪت‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻧﻤﻮد و اﻳﻦ ﻛﺘﺎب آﻳﻨﻪ ﺗﻤﺎمﻧﻤﺎي ﻫﻤﻴﻦ ﺣﻘﺎﻳﻖ اﺳﺖ و ﻫﺪف از ﻧﻮﺷﺘﻦ آن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﻮرد اﻋﺰام اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺧﻮدﻣﺤﻮري را در ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد رﻳـﺶ او‬
‫را ﻣﺤﻜﻢ در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و او را ﺗﻨﺒﻴﻪ ﻛﺮد و ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺣﺎﻟﺖﻫـﺎﻳﻲ از ﺧﻮدﻣﺤـﻮري در ﻣـﻮرد‬
‫ﺧﺎﻟﺪ و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص و ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻓﻮراً آنﻫﺎ را ﺗﻨﺒﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻤـﻞ را دﻳﻜﺘـﺎﺗﻮري ﻣـﻲﻧﺎﻣﻨـﺪ ﻣﻌﻨـﻲ ﻧﻈـﺎم و‬
‫دﻳﻜﺘﺎﺗﻮري را ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻨﺪ‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪391‬‬
‫ﺧﺎﻣﻮش ﺑﺎش ﺧﺪا ﻧﻔﺲ ﺗﻮ را ﺧﺎﻣﻮش ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﺼﺎب ﺷﻬﻮد ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻣﻲﺑﻮد ﺑﻪ ﺧﺪا ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﺣﺎﻻ ﺗﻮ را ﺳﻨﮕﺴﺎر ﻣﻲﻛﺮدم‪ «1‬و ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮدﻳﺪ و ارﻋﺎب ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﻳـﺪ ﻛـﻪ زﻧـﮓ ﺧﻄـﺮ‬
‫ﺿﻌﻒ اﺧﻼﻗﻲ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮﻗﻲ و در ﻣﻴﺎن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺧﺎﻣﻮش ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﺻﺪاي زﻧﮓ ﺧﻄﺮ ﺧﻮدﻣﺤﻮري و ﺧﻴﺮهﺳﺮي ﻳﻜﻲ از ﺳﺮداران ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم در‬
‫ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﮔﻮش اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﺳﻴﺪ و اﮔﺮ ﺑﺎ ﻗـﺪرت و ﻗﺎﻃﻌﻴـﺖ اﻳـﻦ‬
‫ﺻﺪا را ﺧﺎﻣﻮش ﻧﻤﻲﻛﺮد ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﻫﻤﻴﻦ ﺻﺪا ﻗﻮيﺗﺮ و ﺳﺮداران دﻳﮕﺮ ﺑﺎ او ﻫـﻢﺻـﺪا و‬
‫اواﻣﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﺑﻲاﺛﺮ و اﻧﻔﺠﺎر و ﺷﻮرش و اﻧﻘﻼﺑﻲ اﻳﺠﺎد ﮔﺸﺘﻪ و ﻋﻴﻦ ﻣﺎﺟﺮاﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ در اواﺧﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎن)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻋﻠﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺗﻔـﺎق اﻓﺘـﺎد در زﻣـﺎن‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻴﺰ اﺗﻔﺎق ﺑﻴﻔﺘﺪ و در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ارﺗﺶﻫﺎي اﻳـﺮان و‬
‫روم ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﻗﺪرت درﺻﺪد ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﻮرشﻫـﺎي‬
‫داﺧﻠﻲ و ﺿـﻌﻒ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻣﺮﻛـﺰي در درون ﺧـﻮﻳﺶ ﻣﺘﻼﺷـﻲ و ﻧـﺎﺑﻮد و ﺑـﻪ ﺗﺼـﺮف‬
‫ارﺗﺶﻫﺎي اﻳﺮان و روم درآﻳﺪ و ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﺸﻌﺸﻊ ﻫﺪاﻳﺖ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﭼﺎهﻫﺎي ﻋﻤﻴﻘﻲ ﻛﺸﻴﺪه‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺻﺪاي زﻧﮓ اﻳﻦ ﺧﻄﺮ )ﺧﻮدﻣﺤﻮري ﺳﺮداران ﺳﭙﺎه( در زﻣﺎن ﻓﺎروق‬
‫اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﺮﮔﺎه ﻃﻨﻴﻦاﻧﺪاز ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ﺻﺪاي ﻫﺮ زﻧﮓ ﺧﻄﺮ دﻳﮕـﺮي‬
‫ﺑﺮاي او ﮔﻮشﺧﺮاش و ﻓﻮراً ﺑﺎ ﻗﺪرت و ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ اﻳﻦ ﺻﺪا را ﺧﺎﻣﻮش ﻣﻲﻛﻤﺮد و ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﺑﺎرزﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي آن ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﻠﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﻻ ﺑﻪ ﺷﺮح آن ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪ :‬و ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوفﺗﺮﻳﻦ ﺳﺮدار ﺳﭙﺎه اﺳﻼم )ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ( اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪392‬‬
 ‫ﺳﻮاﺑﻖ درﺧﺸﺎن ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ‬
‫ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘﻴﺮوزي در ﺟﻨﮓ ﺗﺒﻮك از ﻃﺮف ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ )ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﺧـﺪا(‬
‫ﻣﻠﻘﺐ و در زﻣﺎن اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ در ﺟﻨﮓﻫـﺎي رده و‬
‫در ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﺑﻨﻲﺗﻤﻴﻢ و در ﻣﻌﺮﻛﻪ ﺧﻮن و ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻳﻤﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰي ﻧﺎﺋـﻞ‬
‫وﻟﻲ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺮف راﻳﺞ و اﻗﺪام ﺑﻪ ازدواجﻫﺎي ﺑﻲﻣﻮﻗﻊ ﻓﺎروق )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻋﺰل او را از ﻣﻘﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد وﻟـﻲ اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲﻫﺎي او ﭼﻨﺪ ﻓﻘﺮه او را ﺷﺪﻳﺪاً ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻛﺮده و ﺑﺎز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه‬
‫ﻛﻞ اﺑﻘﺎ ﮔﺸﺘﻪ و ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي او در ﻋﺮاق و در ﻳﺮﻣﻮك ﺷﺎم ﺑﻪ اوج ﺧﻮد ﻣﻲرﺳﺪ و در اﻳﻦ‬
‫اﺛﻨﺎ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﻓﻮراً ﺧﺎﻟﺪ را از ﻣﻘﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﻞ ﻋﺰل ﻧﻤﻮده و ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻗﺮار ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ 1‬و‬
‫ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي اﻋﺠﺎباﻧﮕﻴﺰ ﺧﺎﻟﺪ در ﺗﺴﺨﻴﺮ ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي ﺷﺎم و ﺑـﻪ وﻳـﮋه ﺗﺴـﺨﻴﺮ ﭘﺎدﮔـﺎن‬
‫)ﻗﻨﺴﺮﻳﻦ( و ﻗﺘﻞ )ﻣﻴﻨﺎس( ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را وادار ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﺪ را ﻛـﺎﻣﻼً‬
‫ﺗﻤﺠﻴﺪ و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را در اﻧﺘﺨﺎب اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻓﺪاﻛﺎر و ﻣﺎﻫﺮ و ﻣﻘﺘـﺪر‬
‫ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ 2‬و او را ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻗﻴﺴﺮﻳﻦ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﭘﺎدﮔﺎن اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ اﻣﺎ وﻗﺘﻲ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﻣﻐﺮور ﺻﻴﺖ و آوازه ﭘﻴﺮوزيﻫـﺎي‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺸﺘﻪ و درﺻﺪد ﻧﺎﻣﺠﻮﻳﻲ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮآﻣﺪه و ﺑﺪون دﺳﺘﻮر ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫ﻣﺮﻛﺰي ﻏﻨﺎﻳﻢ و اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﻲ را رﻳﺨﺖ و ﭘﺎش ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻧﻌﺎم و ﺟﺎﻳﺰه ﺑﻪ ﺷﻌﺮا‬
‫و ﺳﺨﻨﻮران و اﻓﺮاد ذيﻧﻔﻮذ ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪،‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 18‬و ‪ 53‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 427‬و ‪.494‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪393‬‬
 ‫اﺧﻄﺎر اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪ‬
‫در ﻳﻜﻲ از ﻣﻼﻗﺎتﻫﺎ ﺷﺪﻳﺪاً ﺑﻪ او اﺧﻄﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﻛﻪ ﻏﻨـﺎﻳﻢ و اﻣـﻮال ﻋﻤـﻮﻣﻲ را‬
‫ﺑﺮﺣﺴﺐ اﺳﺘﺤﻘﺎق ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻋﺪ اﺳﻼم ﺗﻮزﻳﻊ ﻛﻦ‪ ،‬و ﺑـﺪون دﺳـﺘﻮر ﺣﺮﻛـﺖ ﻣﺮﻛـﺰي ﻫـﻴﭻ‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي و ﺷﺘﺮي را ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻧﺪه‪ «1‬و ﺧﺎﻟﺪ در ﺟﻮاب او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻳـﺎ ﺑﮕـﺬار ﻣـﻦ‬
‫ﻛﺎر ﺧﻮد را ﻫﺮ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻣﻴﻞ دارم اﻧﺠﺎم دﻫـﻢ ﻳـﺎ اﻳـﻦ ﺗـﻮ و اﻳـﻦ ﻛـﺎري ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣـﻦ‬
‫ﺳﭙﺮدهاي‪ «2‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( از اﻳـﻦ ﭘﺎﺳـﺦ ﻏﺮورآﻣﻴـﺰ ﺑـﻪ ﺷـﺪت ﻋﺼـﺒﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﻮاﺑﻖ ﺧﺪﻣﺎت درﺧﺸﺎن ﺧﺎﻟﺪ را در ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي اﺳﻼم درﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﺾ اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺎﻣﻼﻳﻢ او را ﻋﺰل ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺧﺎﻟﺪ ﭘـﺲ از ﻣـﺪﺗﻲ از ﭘﺎدﮔـﺎن ﻗﻨﺴـﺮﻳﻦ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻋﻴﺎض ﺑﻪ ﺳﻮي )ارﻣﻴﻨﻴﻪ( اﻋﺰام و ﺑﻌﺪ از ﺗﺴﺨﻴﺮ )آﻣﺪ و رﻫﺎء( و ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ روم آن ﭼﻨﺎن رﻋﺐ و ﻫﺮاﺳﻲ در ﺳﺮﺣﺪات و در دل دﺷﻤﻨﺎن اﻳﺠﺎد ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺻﻴﺖ و آوازه ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲﻫﺎي ﺧﺎﻟﺪ ﺳﺮﻟﻮﺣﻪ ﺗﻤﺎم ﺑﺤﺚﻫﺎ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد و اﻧﻌﺎم و ﺑﺨﺸﺶ‬
‫‪3‬‬
‫او ﺑﻪ ﺷﻌﺮا و ﺳﺨﻨﻮران ﻧﺎم ﺷﺎﻫﺎن ﻋﺮب و ﺷﺎﻫﺎن ﺣﻴﺮه و ﻏﺴﺎﻧﻲ را از ﻳﺎد ﻣﺮدم ﻣﻲﺑـﺮد‬
‫و در راه ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﻗﻨﺴﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻋﺎدت اﺷﺮاف و ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﺎﻫﺎن ﻋﺮب‪ ،‬در ﺣﻤﺎم ﺷﻬﺮ‬
‫)آﻣﺪ( ﺑﺪن ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺷﺮاب ﺷﺴﺘﺸﻮ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،4‬و اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﮔﺰارش ﻣﻲﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﺑﺎز اﺧﻄﺎر اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪ‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.436‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 271‬و ‪.272‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 272‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 536‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1875‬‬

‫‪394‬‬
‫و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺷـﺪت ﻋﺼـﺒﺎﻧﻲ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻃﻲ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺪن ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺷﺮاب ﺷﺴﺘﺸـﻮ دادهاي! ﺧـﺪا‬
‫ﺷﺮاب را در ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ ﺣﺮام ﻛﺮده اﺳﺖ و ﭼﻴﺰ ﭘﻠﻴﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻟﻤـﺲ آن ﻫـﻢ ﺟـﺎﻳﺰ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ را ﺗﻜﺮار ﻧﻜﻨﻴﺪ« ﺧﺎﻟﺪ در ﻳﻚ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از ﻏـﺮور در ﺟـﻮاب او‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﺷﺮاب را ﻛﺸﺘﻴﻢ و از ﻓﻌﻞ و اﺛﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻴﻢ و ﺷﺮاﺑﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد و ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫ﻳﻚ ﻣﺎده ﻧﻈﺎﻓﺖ و ﻃﻬﺎرت ﺑﻮد‪ «1‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( از اﻳـﻦ ﭘﺎﺳـﺦ ﻋﺼـﺒﺎﻧﻲ‬
‫ﮔﺸﺘﻪ و ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻬﺪﻳﺪآﻣﻴﺰي ﺑﻪ او ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺗﻮ از ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻐﻴﺮه ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻴﺮهﺳﺮي و‬
‫ﻏﺮور و ﺧﻮدﻣﺤﻮري ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪا ﻧﻜﻨﺪ ﺗﻮ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﻲ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺑﻤﻴﺮي‪ «2‬و ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺪون اﻋﺘﻨﺎ ﺑﻪ اﺧﻄﺎر و ﺗﻬﺪﻳﺪﻫﺎي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻳـﻚ‬
‫ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺷﻬﺮتﻃﻠﺒﻲ و ﻧﺎمﺟﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﺑﺨﺸﺶ و اﻧﻌﺎم ﺑﻲروﻳﻪ ﺧﻮﻳﺶ اداﻣﻪ ﻣـﻲدﻫـﺪ و از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ وﻗﺘﻲ )اﺷﻌﺚ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ( ﺑﺮاي اﻧﻌﺎم ﺑﻪ او ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ده ﻫﺰار درﻫﻢ‪) 3‬ﻣﻌﺎدل ﻫﺰار‬
‫ﻣﺜﻘﺎل ﻃﻼ ﻳﺎ ﭘﻨﺞ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻮﻣﺎن‪ (4‬ﻳﻚ ﺟﺎ ﺑﻪ او اﻧﻌﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮرات ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي وﻗﻌﻲ ﻧﻤﻲﮔﺬارد و‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي او ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎ اﺳﺖ از ﻋﻮاﻗﺐ ﻛﺎر ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻧﮕﺮان ﻣﻲﺷـﻮد و ﺑـﻴﻢ‬
‫آن دارد ﺑﺮﺧﻲ از ﺳﺮداران دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ،‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻦ ﺳﻔﻴﺎن و ﻗﻌﻘـﺎع و‬
‫ﻏﻴﺮه( روش او را ﭘﻴﺶ ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻔﻮذ و ﻗﺪرﺗﻲ ﻛﻪ ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮدهاﻧـﺪ از ﻓﺮﻣـﺎن‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 80‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺎد‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 636‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.218‬‬
‫‪4‬ـ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪ 1367‬ش‪ .‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪395‬‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﺳﺮﺑﺎر زﻧﻨﺪ و ﺟﻬﺎن اﺳﻼم را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪاي از ﻣﻠـﻮكاﻟﻄﻮاﻳـﻒ‬
‫درآورﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻋﺰل و ﻣﺠﺎزات ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻼل ﻣﺄﻣﻮر اﺟﺮاي ﻓﺮﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛـﻪ ﺧﺎﻟـﺪ را از ﺗﻤـﺎم ﭘﺴـﺖﻫـﺎي‬
‫دوﻟﺘﻲ‪ ،‬ﭼﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﭼﻪ ﻛﺸﻮري‪ ،‬ﻋﺰل ﻧﻤﺎﻳﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﺧﻴﺮهﺳﺮي و ﺧﻮدﺧﻮاﻫﻲﻫﺎ‪،‬‬
‫او را ﻃﻮري ﻣﺠﺎزات ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از ﺳﺮداران دﻳﮕﺮ ﺟﺮﺋﺖ ﺑـﻲاﻋﺘﻨـﺎﻳﻲ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮﻛﺰي و اواﻣﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺻﺪاي اﻳﻦ زﻧﮓ‬
‫ﺧﻄﺮ در ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺧﺎﻣﻮش ﮔﺮدد‪ ،‬و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﺎﻣـﻞ ﻧﺎﻣـﻪاي‪ 1‬را‪) :‬ﺑـﻼل(‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻓﺮﻣﺎن ﻋﺰل و ﻣﺠﺎزات ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﻞ ﺳـﭙﺎه در ﺟﺒﻬـﻪ ﺷـﺎم ﺑـﻪ ﻧـﺰد‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه اﻋﺰام ﻣﻲدارد و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه‪ 2‬ﻓﻮراً ﺧﺎﻟﺪ را از ﻗﻨﺴﺮﻳﻦ‪ 3‬ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﺣﻀﺎر و‬
‫در اﺧﺘﻴﺎر ﺑﻼل ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪،‬‬
‫و ﺑﻼل ﻃﺒﻖ دﺳﺘﻮر اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺣﻀـﻮر ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﻛـﻞ ﺳـﭙﺎه و‬
‫ﺟﻤﻊ دﻳﮕﺮي از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ از ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد و از او ﭘﺮﺳﻴﺪ‪» :‬وﺟـﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﻔﺘﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ اﺷﻌﺚ دادهاي از ﻛﺠﺎ آوردهاي؟‪ «4‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ ﺳﺆال ﺑﻼل ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺪاد و ﺑﻼل‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 536‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 80‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1877‬و اﻟﻔـﺎروق ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪ 273‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.221‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 536‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1877‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪ ،‬ﺷـﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 222‬و اﻟﺒﺪاﻳـﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳـﻪ‪ ،‬ج‪،7‬‬
‫ص‪ 80‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.273‬‬

‫‪396‬‬
‫از ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ اواﻣﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫را درﺑﺎره ﺗﻮ اﺟﺮا ﻣﻲﻛﻨﻢ« آن ﮔﺎه دﺳﺘﺎر ﺧﺎﻟﺪ را از ﺳﺮش ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﻌﺪ ﻛﻼﻫﺶ را ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ و دﺳﺘﺎر را ﺑﻪ ﮔﺮدن و دﺳﺖ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺴﺖ و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ از ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ ﻛـﺮد و از‬
‫او ﭘﺮﺳﻴﺪ ﺑﮕﻮ ﺑﺒﻴﻨﻢ وﺟﻪ ﻫﻨﮕﻔﺘﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ اﺷﻌﺚ دادهاي از داراﻳﻲ ﺧـﺎص ﺧـﻮدت ﻳـﺎ از‬
‫ﻏﻨﺎﻳﻢ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ﺧﺎﻟﺪ ﻧﺎﭼﺎر ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﻮاب ﺑﺪﻫﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬از داراﻳـﻲ ﺧـﻮدم‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ «1‬ﺑﻼل ﭘﺲ از درﻳﺎﻓﺖ ﺟﻮاب ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد ﻛﻼه و دﺳـﺘﺎر ﭘﻴﭽﻴـﺪه را از ﺳـﺮ‬
‫ﺧﺎﻟﺪ ﺟﺪا و او را آزاد ﻛﺮد‪ ،2‬و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺣﻜﻢ ﻋﺰل ﺧﺎﻟﺪ را از ﺗﻤﺎم ﭘﺴﺖﻫﺎي دوﻟﺘـﻲ ﺑـﻪ‬
‫اﺑﻼغ ﻧﻤﻮد و او را ﺑﺮاي ﺣﺴﺎب ﺑﻪ ﻧﺰد اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ 3‬و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﻃﺒﻖ اﻋﺘﺮاف ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار درﻫﻢ‪ ،4‬ﻣﻌﺎدل دو ﻫﺰار ﻣﺜﻘﺎل ﻃﻼ‪ ،‬ﺑـﺪﻫﻲ‬
‫ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﻦ وﺟﻪ را از او ﮔﺮﻓﺖ و ﺑـﻪ ﺑﻴـﺖاﻟﻤـﺎل وارﻳـﺰ‬
‫ﻧﻤﻮد و ﭼﻮن ﻋﺰل و ﻣﺠﺎزات ﻣﻔﺎﺻﻪ ﺣﺴﺎب ﺧﺎﻟﺪ‪ ،‬در ﺟﻬـﺖ ﻣﺼـﻠﺤﺖ ﻛﻠـﻲ ﺣﺎﻛﻤﻴـﺖ‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻫﺮج و ﻣﺮج داﺧﻠﻲ و ﺧﻮدﺳﺮي و ﺧﻮدﻣﺤﻮري ﺳﺮداران ﻗﺪرﺗﻤﻨﻤﺪ‬
‫ﺑﻮده‪ ،‬و ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﺪاوت و اﻏﺮاض ﺷﺨﺼﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﻣﻔﺎﺻﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻌﺎدل وﺟﻬﻲ را ﻛﻪ از ﺧﺎﻟﺪ ﺿﺒﻂ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ او ﭘﺲ‪ 5‬داد‪ ،‬و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1878‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 537‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 81‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪ ،‬ﻋﻘـﺎد‪،‬‬
‫ص‪ 667‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ .279‬در اﻳﻦ ﻣﺮﺟﻊ اﺧﻴﺮ اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﺻـﺤﻴﺢ ﺷـﻤﺮده ﻛـﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( وﺟﻪ ﺿﺒﻂ ﺷﺪه را ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﭘﺲ ﻧﺪاد و در ﻫﻤﻪ رواﻳﺎت وﺟﻮه ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه داراﻳﻲ ﺧﺎﻟـﺪ ﺷﺼـﺖ ﻫـﺰار درﻫـﻢ‬
‫)ﻣﻌﺎدل ﺷﺶ ﻫﺰار ﻣﺜﻘﺎل ﻃﻼ( ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪397‬‬
‫ﻛﻪ در ﺣﻀﻮر او ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﻮ ﻧﺰد ﻣﻦ ﻋﺰﻳﺰ و ﮔﺮاﻣﻲ ﻫﺴﺘﻲ و از ﺗﻪ ﻗﻠـﺐ ﺗـﻮ را‬
‫دوﺳﺖ دارم و از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﻦ ﮔﻠﻪ ﻧﺨﻮاﻫﻴﺪ داﺷﺖ ﻃﻲ ﻧﺎﻣﻪﻫـﺎي ﻣﺸـﺎﺑﻬﻲ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻪ‬
‫اﺳﺘﺎنﻫﺎ و ﺷﻬﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ اﻃﻼع داد‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻦ ﺧﺎﻟﺪ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫـﻴﭻ ﺧﻴـﺎﻧﺘﻲ ﻛـﻪ ﻣﺴـﺘﻮﺟﺐ‬
‫ﺧﺸﻢ ﻣﻦ ﺷﻮد ﻋﺰل ﻧﻜﺮدهام‪ ،1‬و ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ او را ﻋـﺰل ﻛـﺮدم ﻛـﻪ ﺻـﻴﺖ و آوازه‬
‫ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي او در ﺟﺒﻬﻪﻫﺎي ﺷﺮق و ﺷﻤﺎل ﻓﻀﺎي ذﻫﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣـﺪي ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه ﺑﺮ او ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻮده و او را ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ 2‬و ﻧﮕﺮان ﺷﺪم ﻛﻪ وﺟـﻮد‬
‫او ﻣﻮﺟﺐ اﻏﻮا و ﻓﺮﻳﺐ ﻣﺮدم و ﺳﺒﺐ ﺷﻮرش و ﺑﻠﻮا و ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ در ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﺳﻼم ﮔـﺮدد‪،‬‬
‫و ﺑﺎ ﻋﺰل او ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﻔﻬﻤﺎﻧﻢ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻛﺎرﻫﺎ در دﺳﺖ ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺎي اﺗﻜﺎ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻣﺨﺼﻮص ﺑﺮ ﺧﺪا ﺗﻮﻛﻞ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ اﻗﺪام ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻮﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺻﺪاي زﻧﮓ‬
‫ﺧﻄﺮ ﺧﻮدﺳﺮيﻫﺎ و ﺧﻮدﻣﺤﻮريﻫﺎ را در ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺧﺎﻣﻮش ﻛﺮد و ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن و‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪاران ﻣﻘﺘﺪي ﻫﻢ ﭼﻮن ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص و ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﻗﻌﻘﺎع و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗـﺎص و ﻏﻴـﺮه‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺟﺮﺋﺖ ﻧﻜﺮدﻧﺪ ﺳﻮداﻫﺎي ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ و ﺧﻮدﻣﺤﻮري را در ﺳﺮ ﺑﭙﺮوراﻧﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ دوران‬
‫آﺧﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻴﭻ اﺛﺮي از ﺷﻮرش و ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻣﺸـﺎﻫﺪه‬
‫ﻧﮕﺮدﻳﺪ و در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﻧﻴﺰ ﺗﻤﺎم ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﺷﻢ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻬـﺮهاي داﺷـﺘﻨﺪ و در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ آن ﻋﺼﺮ اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻗﺪام داﻫﻴﺎﻧﻪ و ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ ﻓـﺎروق)رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﭘﺴﻨﺪﻳﺪﻧﺪ و ﺑﺮ ﻛﺎر او اﻳﺮاد ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺧﺎﻟﺪ ﻛﻪ ﻃﺮف اﺻﻞ ﻗﻀﻴﻪ ﺑـﻮد‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪398‬‬
‫و ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي اﺑﻮﻋﻤﺮ‪ 1‬ﻋﻤﻮزاده ﺧﺎﻟﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺳﺎدهاﻧﺪﻳﺶ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻛﻤـﺎل آزادي‬
‫رأي ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﺮدم داده ﺑﻮد‪ ،‬در ﺷﻬﺮك ﺟﺎﺑﻴﻪ ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :2‬ﻣﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ و ﻋﺬر ﺗﻮ را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ زﻳﺮا ﺗﻮ ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ را از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر‬
‫ﻛﺮدي ﻛﻪ رﺳﻮلاﷲ ص او را ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛﺎر آورده ﺑﻮد‪ ،‬و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺷﻤﺸﻴﺮي را ﺑﻪ ﻏـﻼف‬
‫ﻛﺸﻴﺪي ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص او را از ﻏﻼف ﺑﻴﺮون ﻛﺸﻴﺪه‪ 3‬ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻨﺎﻳﻲ را ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻧﻤـﻮدي ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصآن را ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻛﺮده ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻋﻼوه رﻋﺎﻳﺖ ﺣـﻖ ﺧﻮﻳﺸـﺎوﻧﺪي را ﻧﻜـﺮدي‪ ،4‬و‬
‫آﺷﻜﺎرا ﺑﺮ ﻋﻤﻮزادﮔﺎن ﺧﻮد ﺣﺴﺪ ﺑﺮدي‪ «5‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺻـﻞ‬
‫آزادي رأي در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻟﻬﻴﺐ آﺗﺶ ﺧﺸﻢ اﻳﻦ ﺟﻮان ﺳﭙﺎﻫﻲ را از ﺷﺮارهﻫـﺎي ﭼﺸـﻤﺎﻧﺶ‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﺮد در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺧﻮﻧﺴﺮدي و آراﻣﻲ ﻫﻤﻪ اﺗﻬﺎﻣﺎت وارده را ﺑﻪ اﻳﻦ ﭼﻨـﺪ ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ از ﺧﻮﻳﺸﺎن ﺧﻴﻠﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺧﺎﻟﺪ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،6‬و ﺟﻮان ﻛﻢﺗﺠﺮﺑـﻪ و‬
‫ﺳﺎدهاﻧﺪﻳﺸﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﻲ و ﻣﻦ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﻪ ﺗﻮ ﺣﻖ ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻋﻤـﻮزادهات از ﻣـﻦ‬
‫ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﺷﺪهاي‪.«7‬‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 135‬و اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 139‬ﻛﻪ ﻧﺴﺎﻳﻲ آن را ﺗﺨﺮﻳﺞ ﻧﻤﻮده ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوي‪ ،‬ص‪.428‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 135‬و اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 139‬ﻛﻪ ﻧﺴﺎﻳﻲ آن را ﺗﺨﺮﻳﺞ ﻧﻤﻮده ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوي‪ ،‬ص‪.428‬‬

‫‪399‬‬
 ‫ﻓﺮﺟﺎم ﻛﺎر ﺧﺎﻟﺪ‬
‫ﺧﺎﻟﺪ ﭘﺲ از ﻋﺰل از ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺟﻨﮓ دور ﮔﺮدﻳﺪ‪ 1‬و ﭼﻬﺎر ﺳﺎل در رﻧـﺞ و دوري‬
‫از ﺻﺤﻨﻪﻫﺎ و اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻲدﻳﺪ ﻫﻤﻜﺎران او ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻗﻴﺼﺮ روم رﺳـﺎﻧﻴﺪهاﻧـﺪ و در‬
‫ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺗﺎ دورﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪ و در ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻚ‪ 2‬ﻫﺠﺮي ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺮگ ﻋﺎدي و در آﻏﻮش ﻣﺎدر ﭘﻴﺮ ﺧﻮد در ﻣﺪﻳﻨﻪ وﻓﺎت ﻛﺮد‪ 3‬و در ﺑﺴﺘﺮ ﺑﻴﻤﺎري ﺑـﺎ آه و‬
‫ﻧﺎﻟﻪ اﻧﺪام ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺎدرش ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ از ﺳﺮ ﺗﺎ ﺑﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﺳﻲ آﺛﺎر زﺧﻢ ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﺗﻴـﺮ‬
‫و ﻧﻴﺰه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ 4‬و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﺄﺳﻒ ﺑﻪ ﻣﺎدرش ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎدر! ﭼﻘﺪر ﻣﺘﺄﺛﺮم ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺧﻮن و آﺗﺶ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدم و اﻳﻦ ﻫﻤﻪ زﺧـﻢﻫـﺎي‬
‫ﻛﺸﻨﺪه ﺑﺮداﺷﺘﻢ ﺑﺎز ﺑﻪ درﺟﻪ ﺷﻬﺎدت در راه ﺧـﺪا ﻧﺎﺋـﻞ ﻧﻴﺎﻣـﺪم و اﻳﻨـﻚ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﺟﺎﻧﺪاران ﻧﺎﺗﻮان و ﺑﻴﻤﺎر ﺑﺮ ﺑﺴﺘﺮ ﻣﺮگ ﺟﺎن ﻣﻲدﻫﻢ‪.«5‬‬
‫ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﻧﺎﻟﻪﻫﺎي ﺟﺎﻧﮕﺪاز ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻮرﺧﻴﻦ را در ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ اﻗﺪام ﻓﺎروق )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( دﭼﺎر ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ و از ﺧﻮد ﻣﻲﭘﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬راﺳﺘﻲ ﻓﺎروق ﺣﻖ داﺷﺖ ﺳﭙﺎه ﻳـﻚ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 281‬و ‪.282‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،282‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮﺟﻊ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻣـﺎدر‬
‫ﺧﺎﻟﺪ را دﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﻌﺮي ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ »وﻗﺘﻲ ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻣﺮدم ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﻮ از ﻫﺰار ﻫـﺰار ﻗـﻮم ﺑﻬﺘـﺮ ﻫﺴـﺘﻲ«‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪا راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻲ ﺧﺎﻟﺪ ﭼﻨﺎن ﺑﻮد« و وﻗﺘﻲ زﻧﺎن ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮاي ﺧﺎﻟﺪ ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻃﺒﻖ ﻋﺎدت ﺧﻮد ﭼﺮا آنﻫﺎ را ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻲﻛﻨﻲ؟ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ ‪» :‬زﻧﺎن ﻋﻤﻮﻣـﺎً ﺣـﻖ‬
‫دارﻧﺪ ﺑﺮاي اﻣﺜﺎل ﺧﺎﻟﺪ ﮔﺮﻳﻪ ﻛﻨﻨﺪ ﻣﺎدام ﺻﺪاﻳﺸﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻧﺸﻮد«‪ .‬درﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﻣـﺮگ‬
‫ﺧﺎﻟﺪ در ﺗﺄﺛﺮ و ﺗﺄﺳﻒ ﺷﺪﻳﺪ ﻓﺮو رﻓﺘﻨﺪ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ ﻣﺘﺄﺛﺮﺗﺮ و ﻏﻤﮕﻴﻦﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪400‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮدار ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ و ﻓﺎﺗﺢ و ﺑﺎﺳﺎﺑﻘﻪ و ﻓﺪاﻛﺎر و ﻧﺴﺘﻮه را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺨﺸﻴﺪن وﺟﻬﻲ ﺑـﻪ‬
‫اﺷﻌﺚ ﻳﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﮕﺮ ﺟﺰﺋﻲ و ﻛﻢاﻫﻤﻴﺖ ﺧﺎﻧـﻪﻧﺸـﻴﻦ ﻛﻨـﺪ؟ و در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﺑﺮﺧـﻲ ﺗﻌﺠـﺐ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در زﻣﺎن ﺧﻮد ﭼﺮا اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺗﻜﺮو ﺧﻮدﻣﺤﻮر‬
‫را از ﺗﻤﺎم ﭘﺴﺖﻫﺎي ارﺗﺸﻲ ﻣﻌﺰول ﻧﻜﺮد؟ و ﭼﺮا ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در آﻏﺎز اﻣـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻨﺰل او از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﻞ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺟﺰء اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻤـﻮد؟ و ﭼـﺮا ﻣـﺪت ﭘـﻨﺞ ﺳـﺎل ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺗﻚرويﻫﺎ و ﺧﻮدﻣﺤﻮريﻫﺎي اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه را ﺗﺤﻤﻞ ﻛﺮد؟ اﻣـﺎ ﻣـﻦ ﻣﻄﻤـﺌﻦ ﻫﺴـﺘﻢ اﻳـﻦ‬
‫ﭼﺮاﻫﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻧﺎﺷﻲ از ﺳﺎدهاﻧﺪﻳﺸﻲ و ﻋـﺪم اﻃـﻼع از ﺗـﺪاﺑﻴﺮ ﻋﻤﻴـﻖ ﻛﺸـﻮرداري اﺳـﺖ؛‬
‫ﭘﺰﺷﻜﺎن ﻣﺘﺨﺼﺺ ﺟﺮاﺣﻲ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻋﻀﻮي و ﭼﻪ در ﺷﺮاﻳﻄﻲ و ﺑﻪ ﭼـﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ ﺑﺎﻳﺪ از ﺑﺪن ﺟﺪا ﺷﻮد‪ ،‬و اﻓﺮاد ﻋﺎدي ﺗﻨﻬﺎ از ﻣﺸﺎﻫﺪه آﺛﺎر ﺑﻌﺪي ﻳﻚ ﻋﻤـﻞ ﺟﺮاﺣـﻲ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺖ و ﺑﺼﻴﺮت و ﻣﻬﺎرت ﭘﺰﺷﻚ ﺟﺮاح ﭘﻲ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺼـﻠﺤﺖ ﻛﻠـﻲ ﺟﻬـﺎن‬
‫اﺳﻼم و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻋﺮبﻫﺎ )اَﻟﺴ‪‬ﻴﺎﺳ‪‬ﺔُ اﻟْﻌ‪‬ﻠْﻴﺎ( ﻳﻚ وﻗﺖ اﻳﺠـﺎب ﻣـﻲﻛـﺮد ﻛـﻪ ﺗﻜـﺮويﻫـﺎ و‬
‫ﺧﻮدﻣﺤﻮريﻫﺎي ذاﺗﻲ ﺧﺎﻟﺪ ﺗﺤﻤﻞ ﮔﺮدد ﺗﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ او ﻣﺴـﻴﻠﻤﻪ در ﻳﻤﺎﻣـﻪ و ﻣﻴﻨـﺎس در‬
‫ﺷﺎم ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ ﺟﺎري ﻛﺮدن ﺟﻮيﻫﺎي ﺧﻮن در ﻋﺮاق‪ ،‬در ﺷﺎم و در ﻳﻤﺎﻣﻪ رﻋﺐ و‬
‫ﻫﺮاﺳﻲ در ﺗﻤﺎم ﺟﺒﻬﻪﻫﺎ در دل دﺷﻤﻨﺎن اﻳﺠﺎد ﮔﺮدد ﻛﻪ ﺗﻮان ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺘﻲ را در ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﻳﻚ وﻗﺖ ﻫﻢ اﻳﺠﺎب ﻛﺮد اﻳﻦ ﺷـﻴﺮ ژﻳـﺎن و اﻳـﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺗﻜﺮو و ﺧﻮدﻣﺤﻮر ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ و ﻻﻧﻪ ﺧﻮد ﻛﺸﺎﻧﺪه ﺷﻮد‪.‬‬
‫آري ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﻦ ﺳﺮدار ﭘﺮزور و ﻓﺪاﻛﺎر و ﺑﺎﺳﺎﺑﻘﻪ را از ﺗﻤﺎم ﻛﺎرﻫﺎ‬
‫ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮد‪ ،‬و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻣﻘﺘﺪر دﻳﮕﺮ )ﻣ‪‬ﻐَﻴﺮه( را ﻧﻴﺰ ﺑﺮﻛﻨـﺎر ﻛـﺮد‪ ،‬اﺑﻮﻣﻮﺳـﻲ اﺷـﻌﺮي را ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮد و ﺑﺮ ﺳﺮ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻓﺎﺗﺢ ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫـﺎﻳﻲ ﻓـﺮود آورد و‬
‫ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻦ ﺳﻔﻴﺎن را ﺗﻮﺑﻴﺦ و ﺗﻬﺪﻳﺪ و ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻛـﺮد و ﺑـﻲﺷـﻤﺎر ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن و‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪاران را ﻋﺰل و ﻣﺠﺎزات و ﺣﺘﻲ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ زد و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺧﻴﻠـﻲ از اﻳـﻦ ﺟﺮاﺣـﻲﻫـﺎ و‬

‫‪401‬‬
‫آﻣﭙﻮلﻛﺎريﻫﺎ و ﺿﺮب و ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ را اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬اﻣﺎ آﺛﺎر ﺑﻌﺪي اﻳﻦ ﺟﺮاﺣـﻲﻫـﺎ و اﻳـﻦ‬
‫ﺿﺮب و ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ ﭼﻪ ﺑﻮد؟‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ ﭘﺮ از ﻋﺪل و داد و ﻣﺘﺤﺪ و ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ در اﻃﺎﻋـﺖ دﻳـﻦ اﺳـﻼم و ﺣﺎﻛﻤﻴـﺖ‬
‫ﻗﺮآن و رﻫﺴﭙﺎر ﺑﻪ ﺳﻮي اوج ﻛﻤﺎل و ﺳﻌﺎدت در ﻫﺮ دو ﺟﻬﺎن‪.‬‬

‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻋﺼﺮ ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬

‫و در زﻣﺎن ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺧﺎﻟﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺮداران و ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛﺎر ﺑﻮدﻧﺪ اﻣﺎ ﭼﻮن ﻋﺜﻤـﺎن )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻗـﺪرت ﻳـﺎ ﻣﻬـﺎرت اﻳـﻦ‬
‫ﺟﺮاﺣﻲﻫﺎ و ﺿﺮب و ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ را داﺷﺖ‪ ،‬دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺪن ﺳﺎﻟﻢ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻌﺪ از ﻣـﺪﺗﻲ‬
‫دﭼﺎر ﭼﻪ اﻣﺮاض ﺧﻄﺮﻧﺎﻛﻲ ﮔﺮدﻳﺪ و در ﻣﺼﺮ و ﻋﺮاق و اﻳﺮان ﭼﻪ ﺑﻠﻮاﻫﺎ و آﺷـﻮبﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻋﺪهاي ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﺪت ﺑﻴﻤﺎري ﺧـﻮﻳﺶ راه را ﮔـﻢ ﻛـﺮده و ﭘﺰﺷـﻚ‬
‫ﻣﻌﺎﻟﺞ را ﻋﻤﻞ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﻪ درﺟﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻫﻤـﻪ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻋﺰل و ﻣﺠﺎزات و ﺿﺮب و ﺧﺸﻮﻧﺖﻫﺎي ﻓﺎروق اﻋﻈـﻢ)رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﺮاد ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻳﺎ دوﺳﺘﺎن ﻧﺎآﮔﺎه ﻳﺎ دﺷﻤﻨﺎن آﮔﺎه ﺑﻮدﻧﺪ! )اﻟﺒﺘـﻪ ﻏﻴـﺮ از اﺻـﺤﺎب‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻛﻪ اﻫﻞ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻮدهاﻧﺪ(‪.‬‬

‫‪402‬‬
 ‫ﺧﻄﺮ ﺑﺰرگ ﻗﺤﻄﻲ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اواﺳﻂ ﺳﺎل ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ 1‬ﻫﺠﺮي در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺻـﺪاي‬
‫ﻫﻤﻪ زﻧﮓﻫﺎي ﺧﻄﺮ داﺧﻠﻲ را ﺧﺎﻣﻮش ﻛﺮده و درﺻﺪد اﺳﺖ ﺑﺎ ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﻧﻈـﺎﻣﻲ‬
‫ﺷﻌﺎع ﻧﻮر و ﻫﺪاﻳﺖ اﺳﻼم را ﺑﻪ ﻧﻘﺎط دورﺗﺮي از ﺧﺎرج ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه ﺻﺪاي زﻧﺪگ ﻳـﻚ‬
‫ﺧﻄﺮ دﻳﮕﺮ داﺧﻠﻲ در ﻓﻀﺎي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻃﻨﻴﻦاﻧﺪاز ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬اﻳـﻦ ﺧﻄـﺮ ﻧـﺎﻣﺶ ﻗﺤﻄـﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ 2‬و ﺳﺎﻳﻪ ﺳﻴﺎه آن دلﻫﺎ را ﺗﺎرﻳﻚ و ﺧﺒﺮ ﺷﻴﻮع آن ﺳﺮﻫﺎ را ﮔﻴﺞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣـﺎه‬
‫اﺳﺖ ﻳﻚ ﻗﻄﺮه ﺑﺎران از آﺳﻤﺎن ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻧﻴﺎﻣـﺪه‪ ،‬و اﺷـﻌﻪﻫـﺎي ﺗﻨـﺪ آﻓﺘـﺎب ﺗﻤـﺎم زﻣـﻴﻦ‬
‫ﻣﺰروﻋﻲ و ﻣﺮاﺗﻊ ﻧﺠﺪ و ﺣﺠﺎز را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺲ داغ و ﺗﻔﺘـﻪ و ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ ﺳ‪‬ـﻢ ﺑﺰﻫـﺎ و‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﺳﺨﺖ و ﺳﻴﺎه و ﺗﺮﻛﻴﺪه و ﺑﺪون ﻋﻠﻒ و ﺣﺘﻲ ﺧﺺ و ﺧﺎﺷﺎك ﮔﺮداﻧﻴﺪه اﺳـﺖ!‬
‫روﺳﺘﺎﺋﻴﺎن و ﺻﺤﺮاﻧﺸﻴﻨﺎن ﻧﺎﭼﺎر ﻫﻤﺮاه ﮔﻠﻪﻫﺎي ﺷﺘﺮ و ﺑﺰ و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺮﺳـﻨﻪ و‬
‫ﺗﺸﻨﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮر و ﻣﻠﺦ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺣﺠﺎز رو آوردهاﻧﺪ‪ ،3‬و ﻣﻬﺎﺟﺮت دﺳـﺘﻪﺟﻤﻌـﻲ آنﻫـﺎ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺎﻳﻪ ﻣﺮﮔﺒﺎر ﻗﺤﻄﻲ ﺗﻤـﺎم ﺷـﻬﺮﻫﺎ را درﺑﺮﮔﻴـﺮد و ﻧﺎﻟـﻪ و ﻓﺮﻳـﺎد‬
‫روﺳﺘﺎﺋﻲ و ﺷﻬﺮي در ﻫﻢ ﭘﻴﭽﻴﺪه و ﻋﻤﻮدي از دود دلﻫﺎي ﺳﻮﺧﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳـﻤﺎن )ﺑـﻪ‬
‫آن ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻗﻄﺮه ﺑﺎران از آن ﺟﺎ ﻧﻤﻲآﻳﺪ( ﺑﻠﻨﺪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮوز اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺧﻄﺮﻧﺎك‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﻲﻧﻬﺎﻳـﺖ ﻧﮕـﺮان ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ زﻳﺮا ﺟﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم ﻧﺠﺪ و ﺣﺠﺎز از ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ در ﺧﻄﺮ ﻣﺮگ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ و‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 555‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1913 1911‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ .90‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮﺟﻊ از ﺳﻴﻒ ﻧﻴـﺰ رواﻳـﺖ‬
‫ﻛﺮده ﻛﻪ ﻋﺎم‪ ‬اﻟﺮﱠﻣﺎد‪‬ه ﺳﺎل ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﺎل ﻗﺤﻄﻲ اﺳﺖ در اواﺧﺮ ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻫﺠﺮي و اواﻳﻞ ﺳﺎل ﻫﺠﺪه ﻫﺠﺮي ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪403‬‬
‫ﻫﺰاران اﻧﺴﺎن ﺑﻪ دروازه ﻣﺮگ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪهاﻧﺪ و در ﻣﻴﺎن آنﻫﺎ ﺣ‪‬ﺮَمﻫﺎي رﺳﻮلاﷲ )ص( و‬
‫ﻳﺎران ﺑﺎوﻓﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص و ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﺷﻬﺪاي ﺑﺪر و ﺣ‪‬ﻨَﻴﻦ و اُﺣ‪‬ﺪ و ﺗﺒﻮك ﻗﺮار دارﻧـﺪ و‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻬﺖ رﻓﻊ اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﻣﺮﮔﺒﺎر ﺑﻪ ﺷﺪت اﺣﺴﺎس ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﻳﺎد دارد ﻛﻪ در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻄﻖ ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪا اﮔﺮ ﺑﺮاي ﺣﻞ ﻫﻤﻪ ﻣﺸﻜﻼت ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺗﻮاﻧﺎ ﻧﻤـﻲداﻧﺴـﺘﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮔـﺰ اﻳـﻦ‬
‫اﻣﺎﻧﺖ را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﺮدم‪ «1‬و ﻃﺒﻖ اﻳﻦ ﺗﻌﻬﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻗﺪرت و ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ ﻫﻴﻮﻻي ﻣﺮﮔﺒﺎر اﻳـﻦ‬
‫ﻗﺤﻄﻲ را از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻧﺠﺪ و ﺣﺠﺎز دور ﻧﻤﺎﻳﺪ و در ﻫﻤـﺎن روزﻫـﺎي ﺑـﺮوز آﺛـﺎر ﻗﺤﻄـﻲ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺧﻮد را در داﺧﻞ و ﺧﺎرج ﺑﻪ ﻃﺮق زﻳﺮ آﻏﺎز ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﻛﺎري ﻗﺴﻢ ﻣﻲﺧﻮرد ﺗﺎ روزي ﻛﻪ آﺛﺎر اﻳـﻦ ﻗﺤﻄـﻲ ﺑـﻪ ﻛﻠـﻲ رﻓـﻊ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد ﮔﻮﺷﺖ و روﻏﻦ و ﻟﺒﻨﻴﺎت و ﺣﺘﻲ ﺷﻜﻢ ﺳﻴﺮ ﻧﺎن ﺧﺸﻚ ﻫﻢ ﻧﺨـﻮرد‪ ،2‬و ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫وﺳﻴﻠﻪ ﻗﺤﻄﻲ را ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻮد ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻤﺮ و ﻣﺪاوم و‬
‫ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﺟﺰاء وﺟﻮد ﺧﻮﻳﺶ آﺛﺎر اﻳﻦ ﻗﺤﻄﻲ را اﺣﺴﺎس ﻛﻨـﺪ و ﺷـﺐ و روز در دﻓـﻊ آن‬
‫ﺑﻜﻮﺷﺪ‪،‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺻﻒ ﺗﻮدهﻫﺎي ﮔﺮﺳﻨﻪ و ﻗﺤﻄﻲزده‬
‫و ﺑﺮ اﺛﺮ ﺳﻮء ﺗﻐﺬﻳﻪ ﭼﻬﺮه ﺻﺎف و ﺳﻔﻴﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( آن ﭼﻨـﺎن‬
‫ﺗﻴﺮه‪ 3‬و ﭼﺮوﻛﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدم از ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺳﺎﻳﻪ ﺷﻴﺎرﻫﺎي ﭼﻬﺮه او ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲﻓﻬﻤﻨـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺳﺎﻳﻪ اﻳﻦ ﻗﺤﻄﻲ ﭼﻘﺪر ﺑﺮ ﻗﻠﺐ او ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﻤﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻗﺤﻄﻲ ﺑﻪ‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 196‬و ‪ ،197‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوي‪ ،‬ص‪.61‬‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،225‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 123‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳـﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 90‬و اﻟﻜﺎﻣـﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 555‬و ﻃﺒـﺮي‪،‬‬
‫ج‪ ،5‬ص‪ ،1914‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 90‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 61‬و ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،226‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.123‬‬

‫‪404‬‬
‫زودي رﻓﻊ ﻧﺸﻮد ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻏـﻢ ﮔﺮﺳـﻨﮕﺎن ﺣﺘﻤـﺎً ﻣـﻲﻣﻴـﺮد‪ «1‬اﻳـﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺮدﻣﻲ!! ﻣﺮدم!‬
‫‪2‬ـ دوﻣﻴﻦ ﻛﺎر اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﻼدرﻧـﮓ ﺑـﺎ ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬
‫ﺳﺘﺎدﻫﺎي ﺟﻴﺮهﺑﻨﺪي در ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎ ارزاق و ﺧﻮارﺑﺎر را ﺟﻴﺮهﺑﻨﺪي ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻃﺒﻖ )ﺑِﻄﺎﻗَﻪ(‬
‫و ﻛﺎرتﻫﺎﻳﻲ‪ 2‬ﻛﻪ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر در ﺟﻬﺎن ﺑﺮاي ﺗﻮزﻳﻊ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ارزاق ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺎوي ارزاق ﻣﻲرﺳﺪ و در ﻫﺮ ﺷـﻬﺮي از ﻣﺤـﻞ ﺑﻴـﺖاﻟﻤـﺎل و ارزاق‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ در دﻳﮓﻫﺎي ﺑﺰرگ دو وﻋﺪه ﻏﺬاي ﮔﺮم ﭘﺨﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و اﻓﺮاد ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ در‬
‫ﻣﻮﻗﻊ ﻧﺎﻫﺎر و ﺷﺎم ﺑﺎ ﻛﺎﺳﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در دﺳﺖ دارﻧﺪ ﺑﻪ آن ﻣﺤﻞ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮده و ﻏﺬاي ﺧﻮد‬
‫را ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ 3‬و ﺳﺘﺎد ﺗﻬﻴﻪ ﻏﺬاي ﮔﺮم در ﻣﺪﻳﻨﻪ زﻳـﺮ ﻧﻈـﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،4‬و در ﻣﻮﻗﻊ ﺷﺎم و ﻧﺎﻫﺎر‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﺰاران ﻛﺎﺳﻪ ﺧـﺎﻟﻲ در دﺳـﺖ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﻗﺤﻄﻲزده‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﺳﺮازﻳﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،5‬ﻣﺮدم اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ دﻳﮓﻫﺎي ﺑﺰرگ اﻳﺴﺘﺎده اﺳﺖ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮزﻳﻊﻛﻨﻨﺪﮔﺎن دﺳـﺘﻮر‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ :‬ﻧﻮﺑﺖ را رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﻴﺪ و ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮي را درﻧﻈـﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳـﺪ‪ ،6‬ﺑـﻪ ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 239‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،289‬ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ‪» :‬ﺷﺒﻴﻪ ﻛﺎرت‬
‫و ﻛﻮﭘﻦ اﻳﺎم ﺟﻨﮓ در ﻋﺼﺮ اﻣﺮوزي«‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.289‬‬
‫‪5‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 289‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 239‬و ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪،3‬‬
‫ص‪ ،225‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوي‪ ،‬ص‪ ،120‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 91‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.556‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪405‬‬
‫‪1‬‬
‫ﭘﺴﺮش )ﻛﻪ او ﻧﻴﺰ ﻇﺮف ﺧﺎﻟﻲ در دﺳﺖ دارد و ﺑﺮاي ﺳﻬﻢ ﺧـﻮﻳﺶ آﻣـﺪه اﺳـﺖ( ﻧﻬﻴـﺐ‬
‫ﻣﻲزﻧﺪ ﭘﺴﺮ ﻛﻤﻲ ﻋﻘﺐﺗﺮ! و ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺳﻬﻤﺖ را ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ! و ﭘﺲ از آن ﻛـﻪ ﻫﻤـﻪ‬
‫ﮔﺮﺳﻨﮕﺎن ﻛﺎﺳﻪﻫﺎي ﺧﺎﻟﻲ ﺧﻮد را از ﻏﺬاي ﮔﺮم ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﭘﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻏـﺬاي ﮔـﺮم‬
‫ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﻲرﺳﺪ آن ﮔﺎه ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻜﻲ از آﺷﭙﺰان‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻛﻤﻲ‬
‫از اﻳﻦ ﻏﺬاي ﮔﺮم را در ﻛﺎﺳﻪاي ﻛﺮده و در ﻛﻨﺎر دﻳﮓ ﺳﻴﺎه و در ﻓﻀﺎي دودآﻟﻮد آﺷـﭙﺰي‬
‫اﻳﻦ ﻏﺬا را ﻣﻴﻞ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.2‬‬
‫‪3‬ـ ﺳﻮﻣﻴﻦ اﻗﺪام اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﻲ اﺣﺴـﺎس‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ در ﻧﺠﺪ و ﺣﺠﺎز رو ﺑﻪ اﺗﻤﺎم اﺳﺖ و ﻗﺤﻄﻲ ﻧﻴﺰ از ﻣﺮزﻫﺎي ﺷـﻤﺎل‬
‫ﺣﺠﺎز ﺗﺠﺎوز ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻃﻲ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺆﻛﺪي ﺑﺎﻧﮓ و ﻓﺮﻳﺎد ﺧـﻮد را از ﻗﻠـﺐ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻗﺤﻄﻲزده و از ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﮔﺮﺳﻨﻪ و ﻧﻴﻤﻪرﻣﻖ ﻧﺠﺪ و ﺣﺠﺎز ﺑﻪ ﮔﻮش ﻫﻤﻪ اﺳﺘﺎﻧﺪاران‬
‫و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺧﻮد در ﻋﺮاق و ﺷـﺎم و ﻓﻠﺴـﻄﻴﻦ ﻣـﻲرﺳـﺎﻧﺪ‪» :‬اي ﻋﻤـﺮو ﺑـﻦ ﻋـﺎص در‬
‫ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ‪ !3‬اي اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه در ﺷﺎم! اي ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗﺎص در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻋـﺮاق! زﻳﻨﻬـﺎر‪ ،‬زﻳﻨﻬـﺎر‪،‬‬
‫زﻳﻨﻬﺎر‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻤﺎﻳﻢ ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗﺮ ﺑﻪ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﺎ ﺑﺮﺳﻴﺪ و ﺑﻪ ﻗﻴﺪ ﻓـﻮري آن اﻧـﺪازه ﺧﻮارﺑـﺎر و‬
‫ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﺑﻔﺮﺳﺘﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﺷﺒﻪﺟﺰﻳﺮه را از ﺧﻄﺮ ﻗﺤﻄﻲ ﻧﺠﺎت دﻫﻴﺪ«‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻃﺒﻖ اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﻛﺜﺮ ﺗﻮارﻳﺦ ﻣﺼﺮ ﺑﻌﺪ از ﻋﺎم اﻟﺮﻣﺎده و ﻗﺤﻄﻲ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درآﻣﺪه و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋـﺎص در ﺳـﺎل‬
‫ﻗﺤﻄﻲ در ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺑﻮده ﻧﻪ در ﻣﺼﺮ و در رواﻳﺖ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1917‬ﻛﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﮔﻔـﺖ در ﺟـﻮاب اﺳـﺘﻤﺪاد ﻋﻤـﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪ :‬ﻣﺼﺮ وﻳﺮان ﻣﻲﺷﻮد و ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ ‪» :‬ﺑﮕﺬار ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻋﻤـﺮان و آﺑـﺎداﻧﻲ ﻣﺪﻳﻨـﻪ وﻳـﺮان‬
‫ﺷﻮد« ﻧﻪ از ﺣﻴﺚ رواﻳﺖ و ﻧﻪ از ﺣﻴﺚ دراﻳﺖ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ .‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.90‬‬

‫‪406‬‬
‫اﻳﻦ ﻓﺮﻳﺎدﻫﺎي دورﮔﻪ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻫﺸﺪارﻫﺎي ر‪‬ﻋ‪‬ـﺐآور ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻏـﺮش‬
‫اﺑﺮﻫﺎي ﺑﻬﺎري در ﻓﻀﺎي ﺗﻤﺎم اﺳﺘﺎﻧﺪاريﻫﺎي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﺻﺪا درﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن‬
‫ﺳﻴﻞ ﺧﺮوﺷﺎن ﻛﺎروانﻫﺎي ارزاق و ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﻫﻤﺮاه ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺳﺮازﻳﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪1‬ـ »ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪا‪ ،‬از ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص در ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬اﻳﻨﻚ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻫﺰار ﺷﺘﺮ آرد از راه ﺧﺸﻜﻲ و ﺑﺎر ﺑﻴﺴﺖ ﻛﺸﺘﻲ آرد و ﭼﺮﺑﻲ و ﭘـﻨﺞ‬
‫ﻫﺰار دﺳﺖ ﻟﺒﺎس‪ ،‬از راه درﻳﺎ )ﺑﻨﺪر اَﻳﻠَﻪ = ﻋ‪‬ﻘَﺒﻪ( ﻓﺮﺳﺘﺎدم‪.«1‬‬
‫‪2‬ـ »ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪا‪ ،‬از ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗﺎص در ﻋﺮاق ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ اﻳﻨﻚ ﺑﺎر ﻳﻚ ﻫﺰار ﺷﺘﺮ آرد و ﺧﻮارﺑﺎر ﻓﺮﺳﺘﺎدم‪.«2‬‬
‫‪3‬ـ »ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪا‪ ،‬از ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻦ اﺑﻲﺳﻔﻴﺎن در ﺷﺎم‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫در ﻣﺪﻳﻨﻪ اﻳﻨﻚ ﺑﺎر ﺳﻪ ﻫﺰار ﺷﺘﺮ آرد و ﺧﻮارﺑﺎر و ﺳﻪ ﻫﺰار دﺳﺖ ﻟﺒﺎس ﻓﺮﺳﺘﺎدم‪.«3‬‬
‫‪4‬ـ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺷﺨﺼﺎً در رأس ﻛﺎرواﻧﻲ ﺑﺎ ﺗﻌـﺪاد ﭼﻬـﺎر ﻫـﺰار‬
‫ﺷﺘﺮ‪ 4‬ﺣﺎﻣﻞ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ ﻛﺎروانﻫﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ ﻣـﻲرﺳـﺎﻧﺪ و از ﻃـﺮف‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﺗﻮزﻳﻊ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ را ﺑـﻪ ﻋﻬـﺪه‬
‫ﺑﮕﻴﺮد‪ 5‬و ﺑﺮاي ﺗﻮزﻳﻊ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ارزاق و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻗﺤﻄﻲ در ﻫﺮ ﺷـﻬﺮي دو ﺳـﺘﺎد ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد ﻳﻜﻲ ﺳﺘﺎد رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ وﺿﻊ ﺻﺤﺮاﻧﺸﻴﻨﺎن و اﻳﻼت‪ 6‬و روﺳﺘﺎﻫﺎ و دﻳﮕـﺮي ﺳـﺘﺎد‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ و ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪ 117‬و ‪.118‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1916‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 556‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 90‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪.119‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 239‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص‪ 289‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪،‬‬
‫ﻃﻨﻄﺎوي‪ ،‬ص‪ 120‬و ‪.122‬‬

‫‪407‬‬
‫رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ وﺿﻊ ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﺎن‪ 1‬و اﻳﻦ ﺳﺘﺎدﻫﺎ در ﻣﺪﻳﻨﻪ زﻳـﺮ ﻧﻈـﺮ ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و در ﺷﻬﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮ زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن او‪ ،‬داراي ﺻﺪﻫﺎ ﻣﺄﻣﻮر ﺗﻮزﻳـﻊ و‬
‫ﺣﺴﺎﺑﺪار و آﺷﭙﺰ و ﻛﻤﻚآﺷﭙﺰ و ﻣﺘﺼﺪي ﺗﻘﺴـﻴﻢ و ﻏﻴـﺮه ﺷـﺐ و روز در ﺣـﺎل ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ 2‬و ﺟﻤﻊ ﺑﻲﺷﻤﺎري از ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ ﺳﺘﺎدﻫﺎ ﻣﻮﻇﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎ ﻗﺒـﻞ از ﻃﻠـﻮع‬
‫آﻓﺘﺎب در ﻣﺤﻞ ﺳﺘﺎدﻫﺎ ﺣﺎﺿﺮ و ﺗﺎ ﺳﭙﻴﺪه ﺳﺤﺮ ﻏﺬاﻫﺎي ﮔﺮم را ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﺗﺤﺖ ﭘﻮﺷـﺶ‬
‫‪3‬‬
‫ﺧﻮﻳﺶ آﻣﺎده ﻛﻨﻨﺪ و در اﻏﻠﺐ ﺳﺘﺎدﻫﺎ ﺑﺮاي ﻫﺮ وﻋﺪه ﻏﺬاي ﮔﺮم ﺑﻴﺴﺖ ﺷﺘﺮ ذﺑﺢ ﻣﻲﺷﻮد‬
‫و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﺪاوم اﻳﻦ ﺳﺘﺎدﻫﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣـﺎهﻫـﺎ در ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﻫﻴﻮﻻي ﻣﺮﮔﺒﺎر اﻳﻦ ﻗﺤﻄﻲ ﺑﺎ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﻠﻔﺎت ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﻨﺪ و درﺟﻪ رﻋﺐ و ﻫﺮاس ﻣﺮدم را‬
‫ﺗﺎ اﻳﻦ اﻧﺪازه ﭘﺎﺋﻴﻦ آورد ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﺜﻞ روزﻫﺎي ﺷﺪت ﻗﺤﻄﻲ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻛﺎﺳﻪﻫﺎي ﺧﺎﻟﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺤﻞ ﺳﺘﺎدﻫﺎ ﻫﺠﻮم ﻧﻤﻲآوردﻧﺪ و ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺄﻣﻮرﻳﻦ ﺳـﺘﺎدﻫﺎ ﺑـﺎ ﭘـﺎي‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻏﺬاي ﮔﺮم را ﺑﻪ ﻣﻨﺰل آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ در اﻳﻦ اﺛﻨﺎ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺳﺘﺎدﻫﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ را ﺑﻪ وﺟﻮد آورد و ﺗﻬﻴﻪ ﻏﺬاي ﮔﺮم را از ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪ ﺳـﺘﺎدﻫﺎ ﺣـﺬف‬
‫ﻛﺮد‪ ،‬و اﻓﺮاد ﺑﻲﺷﻤﺎري ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻛﺎرت و ﺑِﻄﺎﻗﻪﻫﺎي ﺻﺎدر‬
‫ﺷﺪه ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ 4‬و دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ رﻋﺐ و وﺣﺸﺖ ﻣـﺮدم از ﻫﺠـﻮم اﻳـﻦ‬
‫ﻗﺤﻄﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ و در ﻣﻐﺎزهﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن از ﺧﺎرج ﺷﺒﻪﺟﺰﻳـﺮه وارد‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،5‬ﺑﻪ وﻓﻮر ﻋﺮﺿﻪ ﮔﺮدﻳﺪ و )ﻳﺮْﻓَﺄْ‪ (1‬ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر ﻋﻤﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻛـﻪ در اﻳـﻦ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.289‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪408‬‬
‫ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﻲ از ﻛﻢﻏﺬاﻳﻲ و ﺳﻮء ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺴﻲ رﻧﺞ ﺑﺮده و از ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﺿﻌﻒ و ﭼﻬﺮه ﻻﻏﺮ او دﻟﺶ ﺑﻪ ﺣﺎل او ﻣﻲﺳـﻮزد‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣﺤـﺾ ﻋﺮﺿـﻪ ﻣـﻮاد ﻏـﺬاﻳﻲ در‬
‫ﻣﻐﺎزهﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺎزار رﻓﺘﻪ و ﻳﻚ ﺧﻴﻚ روﻏﻦ و ﻇﺮﻓﻲ ﭼﻮﺑﻴﻦ ﭘﺮ از ﺷﻴﺮ را ﺑـﻪ ﻗﻴﻤـﺖ ﭼﻬـﻞ‬
‫درﻫﻢ‪) 2‬ﻣﻌﺎدل ﭼﻬـﺎر ﻣﺜﻘـﺎل ﻃـﻼ( ﻣـﻲﺧـﺮد و ﺑـﻪ ﻣﻨـﺰل ﻣـﻲآورد‪ ،‬و ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬اي‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬اوﻗﺎت ﺳﻮﮔﻨﺪت ﺳﭙﺮي ﮔﺸﺘﻪ و روﻏﻦ و ﻟﺒﻨﻴﺎت و ﮔﻮﺷـﺖ‬
‫در ﻫﻤﻪ ﻣﻐﺎزهﻫﺎ ﺑﻪ وﻓﻮر ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،3‬و اﻳﻨﻚ اﻳﻦ روﻏﻦ و ﺷﻴﺮ را از ﺑـﺎزار ﺑـﺮاي ﺗـﻮ‬
‫ﺧﺮﻳﺪهام«‪،‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻲﺧﻮرد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻓﻘﻴﺮي ﺑﻪ آن دﺳﺘﺮﺳـﻲ‬
‫دارد‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺧﺮﻳﺪهاي؟ ﻳﺮﻓﺎء ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﭼﻬـﻞ‬
‫درﻫﻢ« اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻫﻨﻮز ﻗﻴﻤﺘﺶ زﻳﺎد اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻓﻘﻴﺮي ﭼﻬﻞ‬
‫درﻫﻢ ﻧﺪارد ﻛﻪ آن را ﺑﺨﺮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ آن را ﺑﺨـﻮرم آن را در ﺑـﻴﻦ ﻓﻘـﺮا ﺗﻘﺴـﻴﻢ‬
‫ﻛﻦ‪ «4‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻪ ﻣﺎه‪ 5‬ﺗﻤﺎم در ﺟﻬﺖ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻫﻴﻮﻻي ﻣﺮﮔﺒﺎر ﻗﺤﻄﻲ‬
‫ﻫﻴﭻ وﺳﻴﻠﻪ و ﺳﺒﺐ ﻋـﺎدي را ﺑـﺎﻗﻲ ﻧﮕﺬاﺷـﺖ ﻛـﻪ از آن اﺳـﺘﻔﺎده ﻧﻜﻨـﺪ‪ ،‬و ﻃﺒـﻖ روش‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻟﺤﻈﻪ ﺗﻮﻛﻞ و ﻓﺮﻳﺎد ﻋﻤﻮﻣﻲ از ﺧﺪا ﻓﺮا رﺳﻴﺪ ﻛﻪ اﻳـﻦ ﺑـﺎر ﺑـﺮاي ﻗﻄـﻊ رﻳﺸـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1914‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 556‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪.125‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻃﺒﻘﺎت ﺷﻌﺮاﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،15‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪.117‬‬

‫‪409‬‬
‫ﺑﻲﺑﺎراﻧﻲ و ﺧﺸﻜﺴﺎﻟﻲ ﻧﻤﺎز ا‪‬ﺳ‪‬ﺘ‪‬ﺴﻘﺎء اﺳـﻼﻣﻲ را ﺗﺮﺗﻴـﺐ دﻫـﺪ‪ ،1‬و ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل ﻓﺮﻳﺎدﻫـﺎي‬
‫دورﮔﻪ و ﻣﻬﻴﺐ از اﺳﺘﺎﻧﺪاران و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﺘﻤﻮل‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺎر ﻧﺪاي ﺿﻌﻴﻒ و ﻧـﻮاي‬
‫ﺗﻀﺮع و زاري اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﻴﺎن ﺗﻮدهﻫﺎي ﺳﺘﻤﺪﻳﺪه و ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻲﮔﻨﺎه‬
‫و ﻗﺤﻄﻲزده ﺑﻪ ﺧﺪاي ﻫﻤﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن و ﺑﻪ آﻓﺮﻳﺪﮔﺎر ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن و ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮﺳـﺪ‪ ،2‬و اﻳﻨـﻚ‬
‫ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ از ﻣﺮد و زن و ﺧﺮد و ﻛﻼن‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﻗﻄﻴﻔﻪاي را ﺑﺮ دوش‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ آن ﻫﺎ ﺧﻮﻳﺸﺎن ﻧﺰدﻳﻚ و ﻳﺎران ﺳﺎﻟﺨﻮرده ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑـﺎ ﻣﺤﺎﺳـﻦ‬
‫ﺳﻔﻴﺪ و در ﻫﺎﻟﻪﻫﺎﻳﻲ از اﻧﺪوه و ﺗﺄﺛﺮ ﮔﺎم ﺑﺮﻣﻲدارﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻴﺮون آﻣﺪه و راﻫﻲ ﺻـﺤﺮا‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺻﺤﺎﺑﻲ ﻻﻏﺮ و ﻗﺪﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﻮء ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﺎهﻫﺎي ﻗﺤﻄـﻲ ﭼﻬـﺮه ﺳـﻔﻴﺪ او را‬
‫ﺗﺎرﻳﻚ ﻛﺮده و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻗﻄﻴﻔﻪ رﺳﻮلاﷲ ص را ﺑﺮ دوش ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺎ ﺧﺸـﻮع و زاري‬
‫از ﺟﻠﻮ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺤﻞ ﻧﻤﺎز اﺳﺘﺴﻘﺎء ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ از وﺻﻮل ﺑﻪ ﻣﺤﻞ رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﻲاﻳﺴﺘﺪ و ﺻﻔﻮف ﻓﺸﺮده ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن رﻧﺠﺪﻳـﺪه ﻧﻴـﺰ در‬
‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ او ﻣﻲاﻳﺴﺘﻨﺪ و ﻃﺒﻖ روش رﺳﻮلاﷲ ص دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤـﺎز ﻃﻠـﺐ‪ 3‬ﺑـﺎران را ﺑـﺎ‬
‫ﺧﺸﻮع و ﺧﻀﻮع اﻧﺠﺎم ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ‪ .‬آن ﮔـﺎه اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺧﻄﺒـﻪﻫـﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮي را اﻳﺮاد ﻛﺮده ﺳﭙﺲ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ زاﻧﻮ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ و دﺳﺖﻫﺎي ﻧﻴﻤﻪ ﺳـﻮﺧﺘﻪ‬
‫را ﺑﺮ آﺳﻤﺎن ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺗﻀﺮع و زاري ﻣﻨﺎﺟﺎت و دﻋﺎﻫﺎي ﺧﻮد را آﻏﺎز‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪» :‬ﺧﺪاﻳﺎ! ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه آوردهاﻳﻢ و ﺟﺰ ﺗﻮ ﻛﺲ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﻳﻢ و درِ‬
‫دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ او رو آورﻳﻢ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻣﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ آنﻫﺎ داﺷﺘﻴﻢ از ﻛﻤـﻚ ﺑـﻪ ﻣـﺎ‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ اﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،231‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪.126‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.92‬‬

‫‪410‬‬
‫ﻧﺎﺗﻮان ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺧﻮدﻣﺎن ﻧﻴﺰ از ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﺧﻮد درﻣﺎﻧﺪﻳﻢ و ﺟﺰ ﺑﻪ ﺣﻮل و ﻗﻮه ﺗﻮ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ‬
‫ﻛﺲ و ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ ﻫﻴﭻ اﻣﻴﺪي ﻧﺪارﻳﻢ‪ ،‬ﺧﺪاﻳﺎ آب ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﻄـﺎ ﺑﻔﺮﻣـﺎ و ﺑﻨـﺪﮔﺎﻧﺖ را و‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ آنﻫﺎ را زﻧﺪه ﺑﻔﺮﻣﺎ‪ «1‬و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اوج دﻋﺎ و ﺗﻀﺮع و زاري‬
‫و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ دﻋﺎ و زاري او ﻓﺮﻳﺎد ﮔﺮﻳﻪ و زاري اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻋﻈﻴﻢ در ﻓﻀـﺎ‬
‫ﻃﻨﻴﻦاﻧﺪاز ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ و ﮔﺮﻳﻪ و زاري ﻋﺒﺎس ﻋﻤﻮي ﭘﻴﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ صو ﻗﻄﺮهﻫﺎي اﺷﻜﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮ رﻳﺶ ﺳﻔﻴﺪ او ﺟﺎري ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ را ﺗﺤـﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻗـﺮار‬
‫داده اﺳﺖ‪ ،‬دﺳﺖ ﻋﺒﺎس‪ 2‬را ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﺎ ﻓﺮﻳﺎد آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﻪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ دﻋﺎﻫﺎي ﺧﻮد را‬
‫آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ »ﺧﺪاﻳﺎ! اﻳﻦ ﻋﻢ ﭘﻴﺮ و رﻧﺠﺪﻳﺪه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺗﻮﺳﺖص ﻣـﺎ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻋﻤـﻮي ﭘﻴـﺮ‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصاز ﺗﻮ ﺗﻘﺮب ﻣﻲﺟﻮﻳﻴﻢ‪ 3‬و ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮﺳﺖ در ﻗـﺮآن‪¯ ® ¬ « { :‬‬

‫‪ z ² ± °‬اﻟﻜﻬـﻒ‪ » 82 :‬و اﻣﺎ آن دﻳﻮار ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ دو ﭘﺴﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺷـﻬﺮ ﻳﺘـﻴﻢ‬

‫ﺑﻮدﻧﺪ« ﻛﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﺪر ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر آنﻫﺎ را از ﺧﻄﺮ ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ و ﺑﻲﭼﻴﺰي ﻧﺠـﺎت دادي‪،‬‬
‫ﺧﺪاﻳﺎ ﺗﻮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮت صرا در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﻤﻮﻳﺶ ﻣﻮرد ﻣﺮﺣﻤﺖ ﻗﺮار ﻓﺮﻣﺎ ﺧﺪاﻳﺎ ﻣﺎ ﻋﻤﻮﻣـﺎً‬
‫از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و از ﻋﺒﺎس ﻋﻤﻮي ﭘﻴﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎ دﻋﺎ و زاري ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ درﮔﺎه ﺗﻮ ﺷﻔﻴﻊ‪ 4‬ﻣﺎ ﺑﺸﻮد و دﻋﺎﻫﺎي او ﻫﻤﺮاه ﻓﺮﻳﺎد و دﻋﺎﻫـﺎي‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 916‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.557‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 557‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ .92‬ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ ،1916‬ﻧﻤﺎز ﺑﺎران را ﺑﺤﺚ ﻛﺮده وﻟﻲ‬
‫ـﻢ اِﻧّـﺎ ُﻛﻨّـﺎ َﻧﺘ ََﻮ ﱠﺳ ُـﻞ‬
‫از ﻋﺒﺎس ﺑﺤﺚ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ اﻣﺎ در ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 16‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ :‬ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ ‪َ » :‬اﻟ ّﻠ ُﻬ ﱠ‬
‫ﻗﺎل( َﻓ ُﻴ ْﺴ َﻘﻮن‪ ,‬اﺧﺒـﺎر ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪ ،‬ص‪ 126‬و اﻟﺒﺪاﻳـﻪ و‬ ‫ﺎﺳ ِﻘﻨﺎ ) َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ا َﻟ ْﻴ َﻚ ﺑِﻨَﺒِ ﱢﻴﻨﺎ ص َو اﻧّﺎ َﻧﺘ ََﻮ ﱠﺳ ُﻞ ا َﻟ ْﻴ َﻚ ﺑِ َﻌ ﱢﻢ ص ﻧَﺒِ ﱢﻴﻨﺎ َﻓ ْ‬
‫اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.92‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪411‬‬
‫ﻣﺎ ﻗﺮﻳﻦ اﺟﺎﺑﺖ و ﺳﺒﺐ دﻓﻊ اﻳﻦ ﮔﺮﻓﺘﺎري ﺑﮕﺮدد« و ﻋﺒﺎس در ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﻪ دﺳـﺘﺶ در‬
‫دﺳﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺳﺖ و اﺷـﻚ از ﭼﺸـﻤﺎﻧﺶ ﺟـﺎري اﺳـﺖ و رﻳـﺶ‬
‫ﺳﻔﻴﺪش ﻣﻲﺟﻨﺒﺪ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دﻋـﺎ و زاري را آﻏـﺎز و ﺑـﺎ‬
‫ﻧﺪاي آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :1‬ﺧﺪاﻳﺎ ﺗﻮ ﺷﺒﺎن و ﻧﮕﻬﺒﺎن ﻫﻤﻪ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﮔـﻢﺷـﺪﮔﺎن را‬
‫ﻛﻨﺎر ﻣﮕﺬار و دل ﺷﻜﺴﺘﻪ ﻣﺎ را در ﻣﺤﻞ ﻓﻨﺎ ﻧﮕﺎه ﻣـﺪار‪ ،‬ﺧـﺪاﻳﺎ از اﻳـﻦ ﺣﺎدﺛـﻪ ﻫﻮﻟﻨـﺎك‪،‬‬
‫ﻛﻮﭼﻜﺎن ﺑﻪ ﮔﺮﻳﻪ و زاري و ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﻪ دﻟﻬﺮه و رﻋﺐ و ﻫﺮاس اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ و ﺗﻮ ﺧﻮد ﺑﺮ ﻫﻤﻪ‬
‫آﺷﻜﺎر و ﻧﻬﺎن آﮔﺎه ﻫﺴﺘﻲ و ﻣﻲداﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻳﺎد ﻋﻤﻮم و آه و ﻧﺎﻟﻪ ﻫﻤﮕﺎن ﻃﻨﻴﻦاﻧﺪاز ﮔﺸـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاﻳﺎ ﺑﺎ ﺑﻲﻧﻴﺎزي ﺧﻮد آنﻫﺎ را ﺑﻲﻧﻴﺎز ﺑﮕﺮدان ﻗﺒﻞ از آن ﻛﻪ ﻣـﺄﻳﻮس ﺷـﻮﻧﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻼﻛﺖ ﺑﺮﺳﻨﺪ زﻳﺮا ﺟﺰ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺎاﻳﻤﺎن ﻫﻴﭻ ﻛﺴﻲ از رﺣﻤﺖ ﺗﻮ ﻣﺄﻳﻮس ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷـﺪ‪ «2‬و‬
‫در اﻳﻦ اﺛﻨﺎ ﻛﻪ ﻓﺮﻳﺎد و ﻧﺎﻟﻪﻫﺎي ﺟﺎنﮔﺪاز از اﻳﻦ ﺳﻴﻤﺎي رﻗﺖآور و ﺗﺄﺛﺮﺑﺨﺶ ﻋﻤﻮي ﭘﻴـﺮ‬
‫رﺳﻮلاﷲص ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ دﻋـﺎ و ﺗﻀـﺮع و زاري اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﻣﻴـﺎن‬
‫اﻣﻮاﺟﻲ از ﻓﺮﻳﺎد و ﮔﺮﻳﻪ زﻧﺎن و اﻃﻔﺎل ﻣﻌﺼﻮم و ﻧﻮاي دﻟﺨﺮاش ﭘﺎره ﺟﮕﺮﻫـﺎي اﺻـﺤﺎب‬
‫ﺑﺪر‪ ،‬و ﺣﻨﻴﻦ و ﺗﺒﻮك و ﺧﻴﺒﺮ‪ ،‬آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻳﻪ و زاري ﻣﺎدران ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ و رﻧﺞدﻳﺪه در اﻳـﻦ‬
‫ﻓﻀﺎي ﺧﺸﻚ و ﺳﻮزان ﻃﻨﻴﻦاﻧﺪاز ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻧﺎﮔـﺎه اﺑﺮﻫـﺎي ﺿـﺨﻴﻢ و ﺳـﻴﺎه‪ 3‬در آﺳـﻤﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﻓﻘﺮه ﻏﺮشﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ زﻣـﻴﻦ و ﻓﻀـﺎ را ﺑـﻪ ﻟـﺮزه‬
‫درﻣﻲآورﻧﺪ ﺑﺎرشﻫﺎﻳﻲ را ﺑﺎ ﻗﻄﺮات درﺷﺖ و ﭘﻲدرﭘﻲ و ﭘﺮﭘﺸﺖ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻓﺮود ﻣﻲآورﻧﺪ‬
‫و ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪ ،‬و از ﺟﻤﻠﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ اﻳـﻦ ﻓﺮﺻـﺖ را‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 557‬و ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،232‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪.127‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 557‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪.127‬‬

‫‪412‬‬
‫دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗﺮ رداﻫﺎ و ﻗﻄﻴﻔﻪﻫﺎ را از زﻣﻴﻦ ﺑﺮداﺷﺘﻪ‪ 1‬و ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ از ﻛﻨﺎر ﺟﻮيﻫﺎي‬
‫آب روان و زﻳﺮ ﺿﺮﺑﺎت ﭘﻲدرﭘﻲ ﺑﺎران در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺷﺎدي ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨـﻪ ﺑﺮﮔﺮدﻧـﺪ‪ ،2‬و ﺑـﺎ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺎران ﺗﻤﺎم زﻣﻴﻦﻫـﺎي ﻣﺰروﻋـﻲ و ﭼﺮاﮔـﺎهﻫـﺎ آﺑﻴـﺎري ﮔﺸـﺘﻪ و ﺧﻄـﺮ ﻗﺤﻄـﻲ و‬
‫ﺧﺸﻜﺴﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ رﻓﻊ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و دﻳﺮي ﻧﻤﻲﭘﺎﻳﺪ ﻛﻪ ارزاق و ﻣـﻮاد ﺧـﻮراﻛﻲ ﺑـﺎ ﻗﻴﻤـﺖ‬
‫ﻧﺎزل در دﺳﺖ ﻫﻤﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد و زﻣﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻴـﺰ ﺳـﭙﺮي‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻨﺎول ﮔﻮﺷﺖ و روﻏﻦ و ﻟﺒﻨﻴﺎت ﺑﻪ ﻧﺮخ ﻋﺎدي و ﺗﻐﺬﻳـﻪ درﺳـﺖ و ﻓﻜـﺮ‬
‫آرام ﭼﻬﺮه ﺻﺎف و ﺳﻔﻴﺪ و ﺑﺮاق ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد را ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﭼﻬـﺮه ﺷـﺎد و ﺑـﺮاق‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﻪ ﻣﻲﻓﻬﻤﻨﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻫﻴﭻ اﺛﺮي از ﻗﺤﻄﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‬
‫و اوﺿﺎع از ﻫﺮ ﺣﻴﺚ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻋﺎدي ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد و روﺳﺘﺎﺋﻴﺎن و ﺻﺤﺮاﻧﺸﻴﻨﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺷﺪت ﻗﺤﻄﻲ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫اﺟﺒﺎراً ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه‪ 3‬ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در زﻣـﺎن ﻗﺤﻄـﻲ از زﻛـﺎت و‬
‫ﺑﺪﻫﻲﻫﺎي ﻣﺎﻟﻲ ﻣﻌﺎف ﺷﺪهاﻧﺪ ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ ﭘﺮداﺧـﺖ ﺑـﺪﻫﻲﻫـﺎي ﺧـﻮﻳﺶ در آﻳﻨـﺪه ﻣﻠـﺰم‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪.4‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ آﺛﺎر ﻗﺤﻄـﻲ و ﺧﺸﻜﺴـﺎﻟﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﺑﺎر ﺳﻮم از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺎم رﻫﺴﭙﺎر ﮔﺮدﻳـﺪ‪ ،5‬ﺗـﺎ ﺑﻌـﺪ از ﺑﺎزدﻳـﺪ ﭘﺎدﮔـﺎنﻫـﺎ‪ ،‬ﺟﻬـﺎد‬
‫رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ اﺳﻼم را ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﺎدﺛﻪ ﻗﺤﻄﻲ ﺑﻴﺶ از ده ﻣﺎه ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد ﻣﺠـﺪداً در‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 557‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1915‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 232‬و ‪ 233‬و اﻣﻮال ﻋﺒﻴﺪ‪ ،‬ص‪ ،374‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪.128‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 865‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.559‬‬

‫‪413‬‬
‫ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل و ﺑﺮاي آزاد ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ ﺑﻪ راه اﻧﺪازد‪ ،‬اﻣﺎ وﻗﺘﻲ در ﺳﺮﺣﺪ ﺣﺠـﺎز ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺤﻞ )ﺳ‪‬ﺮْغ‪ (1‬رﺳﻴﺪ و ﺳﺮداران ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻫﻤﺮاه اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛـﻞ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﺑـﻪ‬
‫اﺳﺘﻘﺒﺎل او آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ او اﻃﻼع دادﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺪﺗﻲ اﺳـﺖ در ﻣﺤﻠـﻲ از ﻓﻠﺴـﻄﻴﻦ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
‫)ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﻮاس‪ (2‬ﺑﻴﻤﺎري ﻃﺎﻋﻮن ﺑﺮوز ﻛﺮده‪ 3‬و ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺷـﺎم ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺳﺮاﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺟﻤﻌﻲ از ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺗﻮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﺿﺎي ﺧﺪا در اﻳﻦ راه ﮔﺎم ﮔﺬاردهاي روا ﻧﻴﺴـﺖ ﺑـﺮوز‬
‫ﻃﺎﻋﻮن‪ ،‬ﺗﻮ را از اﻳﻦ ﺳﻔﺮ ﺧﻴﺮ ﺑﺎز دارد‪ ،‬و ﺟﻤﻌﻲ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري ﻓﻨﺎ و ﻧـﺎﺑﻮدي‬
‫را ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﻲآورد و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺳﻔﺮ ﺧﻮد را اداﻣﻪ دﻫﻴﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( وﻗﺘﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ آن ﻫﺎ اﺗﻔﺎقﻧﻈﺮ ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﻪ آن ﻫﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﺮﺧﻴﺰﻳـﺪ و ﺟﻠﺴـﻪ‬
‫ﻣﺸﻮرﺗﻲ را ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻛﻨﻴﺪ و ﭘﺲ از ﻟﺤﻈﺎﺗﻲ ﻓﻘﻂ از ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ ﻓﺘﺢ از ﻣﺮدم ﻗـﺮﻳﺶ دﻋـﻮت‬
‫ﻧﻤﻮده‪ 4‬و ﺑﺎ آن ﻫﺎ ﻣﺸﻮرت ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻳـﻦ ﻣﻬـﺎﺟﺮﻳﻦ ﺑـﻪ اﺗﻔـﺎق آراء ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،5‬و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻛﻪ در اﻳـﻦ ﺟﻠﺴـﻪ‬
‫ﻣﺸﻮرﺗﻲ اﺧﻴﺮ ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺘﻪ وﻗﺘﻲ از ﺗﺼﻤﻴﻢ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آﮔﺎه ﻣﻲﮔـﺮدد‬
‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اِ َﻓﺮار ًا ِﻣ ْﻦ َﻗﺪَ ِر اﷲِ ﻳﺎ ُﻋ َﻤ ُـﺮ! « اي ﻋﻤﺮ! ﻣﮕﺮ ﺗﻮ از ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر ﺧـﺪا‬

‫‪1‬ـ ﺳﺮغ ‪ :‬ﺑﻪ ﻓﺘﺢ اول و ﺳﻜﻮن دوم و ﻏﻴﻦ ﻣﻨﻘﻮﻃﻪ روﺳﺘﺎﻳﻲ اﺳﺖ واﻗﻊ در ﻣﺮز ﺣﺠﺎز و ﺷﺎم‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻋﻤﻮاس ‪ :‬زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻛﺴﺮ اول و ﺳﻜﻮن دوم و دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﻓﺘﺢ اول و ﺛﺎﻧﻲ رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ اﺳﺘﺎﻧﻲ از اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 865‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.559‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1866‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 560‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 242‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪.293‬‬

‫‪414‬‬
‫ﻣﻲﮔﺮﻳﺰي‪1‬؟« و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﮕﺎه ﻋﻤﻴـﻖ و ﻣﺘﻌﺠﺒﺎﻧـﻪاي ﺑـﻪ‬
‫ﻮل ﻫﺬا ﻳﺎ اﺑﺎ ُﻋ َﺒﻴﺪَ ! َﻧ َﻌ ْﻢ ﻓِﺮار ًا ِﻣ ْﻦ َﻗﺪَ ِر اﷲِ‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﺟﻮاب ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪َ » :‬ﻟ ْﻮ َﻏ ُﲑ َك ﻳ ُﻘ ُ‬
‫اِﻟﯽ َﻗﺪَ ِر اﷲِ« اي اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ!‪ 2‬ﻛﺎﺷﻜﻲ ﺟﺰ ﺗﻮ ﻛﺲ دﻳﮕﺮي اﻳﻦ ﺣﺮف را ﻣـﻲزد‪ ،‬آري ﻣـﻦ از‬
‫ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر ﺧﺪا ﻣﻲﮔﺮﻳﺰم« ﺳﭙﺲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ »ﺷﻤﺎ ﺧﻮب‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺮدي ﻫﻤﺮاه ﮔﻠﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ دره ﻓﺮود آﻳﺪ ﻛـﻪ در ﻣﺠـﺎورت آن دو ﺗﭙـﻪ‬
‫)ﻳﻜﻲ ﺳﺒﺰ و ﺧﺮم و دﻳﮕﺮي ﺧﺸﻚ و ﻟﻢ ﻳﺰرع( وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺒﺎن ﮔﻠﻪﻫﺎي ﺧـﻮد‬
‫را ﭼﻪ در اﻳﻦ ﺗﭙﻪ و ﭼﻪ در آن ﺗﭙﻪ ﺑﭽﺮاﻧﺪ در ﻫﺮ ﺻـﻮرت از ﺣﻜـﻢ ﻗﻀـﺎ و ﻗـﺪر ﺧـﺎرج‬
‫ﻧﮕﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ «!3‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘـﺲ از اﻳـﻦ ﺑﺤـﺚ و ﺗﺤﻘﻴـﻖ ﺑـﺎ اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪه‬
‫ﺧﻠﻮت ﻣﻲﻛﻨﺪ و راﺟﻊ ﺑﻪ اوﺿﺎع ﺷﺎم و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻃﺎﻋﻮن ﺑﺎ او ﺑﺤـﺚ ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ و در‬
‫ﻫﻤﻴﻦ اﺛﻨﺎ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺟﻤﻌﻲ از ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼـﺎر ﻣـﻲرود و ﻣﺸـﺎﻫﺪه‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺮدﻳﺪ و اﺿﻄﺮاب و دﻟﻬﺮه از ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ‬
‫ﺑﺤﺚ و ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ 4‬و ﮔﻮﻳﺎ دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ و ﻋﻤﻠﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫آنﻫﺎ را ﻗﺎﻧﻊ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ و ﺟﻮﻳﺎي ﻳﻚ دﻟﻴﻞ ﻧﻘﻠﻲ و ﺷﻨﻴﺪن آﻳﻪ ﻳﺎ ﺣـﺪﻳﺜﻲ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ و‬
‫وﻗﺘﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف از رﺳﻮلاﷲص رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﻓﺮﻣـﻮد‪»:‬اِذا ﺳ ِ‬
‫ـﻤ ْﻌﺘ ُْﻢ ِﲠـﺬا‬ ‫َ‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1866‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 560‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 242‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪.293‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪415‬‬
 ‫ﻟﻮ ِ‬
‫ﺑﺎء ﺑِ َﺒ َﻠ ٍﺪ َﻓﻼ ُﺗ ْﻘ ِﺪﺳﻮا َﻋ َﻠﻴ ِﻪ َو اِذا َو َﻗ َﻊ َو َا ْﻧﺘ ُْﻢ ﺑِ ِﻪ َﻓﻼ َﲣ َْﺮ ُﺟﻮا ﻓِﺮار ًا ِﻣﻨ ُﻪ‪ «1‬ﻫﺮﮔﺎه اﻃﻼع ﻳﺎﻓﺘﻲ‬ ‫َ‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦ وﺑﺎء در ﺷﻬﺮي ﺑﺮوز ﻛﺮده اﺳﺖ ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﻧﺮوﻳﺪ و اﮔﺮ در ﻣﺤﻠﻲ وﺑﺎ ﺑﺮوز ﻛﺮد ﻛـﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ در آن ﺟﺎ ﺑﻮدﻳﺪ از آن ﺑﻴﺮون ﻧﻴﺎﻳﻴﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻓﺮار ﻧﻜﻨﻴﺪ«‬

‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﺻﻞ ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺳﺮاﻳﺖ اﻣﺮاض ﻣﺴﺮي‬

‫و رواﻳﺖ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ در آن ﻟﺤﻈﻪ ﻣﻮﺟﺐ وﺣﺪت ﻧﻈﺮ ﻫﻤﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ‪ 2‬و اﻧﺼـﺎر در‬
‫آﻳﻨﺪه و ﻣﺄﺧﺬ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﺻﻞ ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺳﺮاﻳﺖ وﺑﺎء و ﺑﻘﻴﻪ اﻣﺮاض ﻣﺴـﺮي‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻘﻠﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴـﻞ او از‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر اﻟﻬﻲ در ﻗﺮنﻫﺎي آﻳﻨﺪه ﻣﺸﻌﻞ ﻓﺮوزان راه ﻓﻼﺳﻔﻪ و ﻣﺘﻔﻜﺮﻳﻦ اﺳﻼﻣﻲ و‬
‫ﻏﻴﺮاﺳﻼﻣﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﻻزم در ﻣﻴﺎن اﻧـﺪوه‬
‫و ﺗﺄﺛﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد و ﺷﺐﻫﺎ و روزﻫﺎ در ﻓﻜﺮ و اﻧﺪﻳﺸﻪ و دﻋـﺎ و ﺗﻀـﺮع و زاري‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺷﺪت ﻧﮕﺮان اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري ﻣﺮﮔﺒﺎر و ﻫﻮﻟﻨﺎك ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺎم و ﺑﻪ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻋﺮاق ﺳﺮاﻳﺖ ﻛﻨﺪ و ﺳﺮداران ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻳﻜﻲ ﺑﻌﺪ از دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻛﺎم ﻣـﺮگ ﻓـﺮو‬
‫روﻧﺪ و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻧﺎﺑﻮد و ﻣﺘﻼﺷﻲ ﮔﺮدد و دﻳﮕﺮ اﺛﺮي از ﺟﻬﺎد رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ اﺳﻼم ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪ و ﺑﺎﻧﮓ ﻧﻮاي ﻗﺮآن ﺧﺎﻣﻮش و ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﻴﺮ و ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد ﺷﺪه ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ‬
‫ﺗﺼﺮف اﻳﺮان و روم درآﻳﻨﺪ! و ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮﻳﺖ ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻋﻮض ﮔﺮدد!‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1866‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 560‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 243‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص‪.293‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪416‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﻦ ﺧﻄﺮ ﺑﺰرگ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ اﺣﺴﺎس ﻛﺮده ﺑـﻮد وﻟـﻲ‬
‫در راه ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ آن ﻫﻴﭻ ﭼﺎرهاي ﻧﺪارد ﺟﺰ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺳﺮداران ﺳـﭙﺎه ﺷـﺎم و‬
‫ﺑﻪ وﻳﮋه اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه را از اﻳﻦ ﺧﻄﺮ ﺑﻴﺮون ﺑﻴﺎورد‪ 1‬و ﻃﻲ ﻧﺎﻣﻪ ﻓـﻮري اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪه را ﺑـﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و ﭼﻮن ﻣﻄﻤﺌﻦ اﺳﺖ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﻫﺎﻳﻲ از ﻣﺮگ ﻣﺤﻞ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺧـﻮد را‬
‫ﺗﺮك ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ در ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻄﻠﺐ را از او ﻣﺨﻔﻲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺮاي او ﻣﻲﻧﻮﻳﺴـﺪ‪» :‬اي اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪه‬
‫ﭼﻮن ﻛﺎر ﻣﻬﻤﻲ ﭘﻴﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﺪون اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑـﺮ زﻣـﻴﻦ ﺑﮕﺬارﻳـﺪ ﻓـﻮري ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻣﺎ ﺑﺸﺘﺎﺑﻴﺪ‪ «2‬اﻣـﺎ اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪه ﻣﻘﺼـﻮد او را ﻣـﻲﻓﻬﻤـﺪ‪ 3‬و در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ﺗﺸﻜﺮآﻣﻴﺰ را )ﺧﺪا اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‪ 4‬را ﺑﻴﺎﻣﺮزد( زﻳﺮ ﻟﺐ زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬در ﺟـﻮاب ﻧﺎﻣـﻪ او‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻓﻬﻤﻴﺪم ﻛﻪ ﭼﻪ ﻛﺎري ﺑﺎ ﻣﻦ داري‪ ،‬و ﭼﻮن ﺧﻮاﺳﺖ ﻗﻠﺒﻲ ﻣﻦ اﻳـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﻢ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﻢ ﺗﺎ ﺧﺪا ﻫﺮ ﺣﻜﻤـﻲ را ﻛـﻪ ﺑﺨﻮاﻫـﺪ درﺑـﺎره ﻣـﻦ و‬
‫درﺑﺎره آن ﻫﺎ اﺟﺮا ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻣﺼﺮاﻧﻪ ﺗﻤﻨﺎ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻢ ﻛﻪ درﺑﺎره اﺣﻀﺎر‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ و اﺟﺎزه دﻫﺪ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﻢ ﺑﻤﺎﻧﻢ‪.«5‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( وﻗﺘﻲ ﻧﺎﻣﻪ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه را ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و ﻋﻈﻤـﺖ روﺣـﻲ و‬
‫اﻳﺜﺎرﮔﺮي او را ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬از ﺗﺼﻮر ﻓﻘﺪان ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﺑـﻪ ﺷـﺪت‬
‫ﻣﻲﮔﺮﻳﺪ و وﻗﺘﻲ ﻛﻪ اﻃﺮاﻓﻴﺎن ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻧﮕﺮاﻧﻲ و دﻟﻬﺮه از او ﻣـﻲﭘﺮﺳـﻨﺪ‪» :‬ﭼـﻪ ﺷـﺪه؟‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه وﻓﺎت ﻛﺮده اﺳﺖ؟!« در ﺟﻮاب در ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺮﻳﻪ و ﺑﺎ ﺻﺪاي آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﺄﺛﺮ ﺷﺪﻳﺪ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪417‬‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻧﺨﻴﺮ ﻫﻨﻮز ﻧﻪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ‪ ...‬و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﮔﺮﻳﻪ و زاري و اﺷﻚﻫﺎي درﺷـﺖ‬
‫او در ﻳﻚ ﺳﻜﻮت رﻋﺐآور ﻋﻤﻖ ﺣﺎدﺛﻪ وﻓﺎت اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه را ﺑﻪ اﻃﺮﻓﻴﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫـﺪ‪ ،1‬و‬
‫وﻗﺘﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﺜﺎرﮔﺮي و ﻓﺪاﻛﺎري ﺳﺮداران ﺳﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎﻻﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺗﺮس ﻣﺮگ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣـﺎن ﺧـﻮد را ﺟـﺎ ﺑﮕﺬارﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﻳﻚ ﭼﺎره ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻳﻚ ﺟﻠﺴﻪ ﻣﺸﻮرﺗﻲ را از اﺷﺨﺎص ﺑﺎﺗﺠﺮﺑﻪ و اﻫﻞ ﻧﻈﺮ و اﻃـﻼع‬
‫در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻣﺮاض ﻣﺴﺮي و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً وﺑﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ 2‬و ﺑﻌﺪ از ﻛﺴﺐ ﻧﻈـﺮ از آنﻫـﺎ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ ﺗـﺎﻛﻨﻮن ﻛـﻪ ﻣـﺮدم در درهﻫـﺎ و در‬
‫دﺷﺖﻫﺎي ﭘﺴﺖ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬از ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺑﺎﻻي ﻛﻮهﻫﺎ و ﻧﻘﺎط ﻣﺮﺗﻔﻊ‬
‫و ﺟﺎﻫﺎي ﭘﺎك و ﺧﻮش آب و ﻫﻮا ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.«3‬‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﺑﻪ ﻣﺤﺾ رﺳﻴﺪن اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺷﺒﺎﻧﻪروزي ﺧﻮد را ﺑـﺮاي اﻧﺘﻘـﺎل دادن‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﻘﺎط ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺎم آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ ،4‬اﻣـﺎ ﺑﻌـﺪ از آن ﻛـﻪ ﮔـﺮوهﻫـﺎﻳﻲ را ﺑـﻪ‬
‫ارﺗﻔﺎﻋﺎت اﻧﺘﻘﺎل داده و ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎل دادن ﺑﻘﻴﻪ در ﺣﺎل ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﺳﺖ ﻧﺎﮔﺎه ﻋﻮارض و آﺛـﺎر‬
‫ﺳﺮاﻳﺖ وﺑﺎ در او ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدد و در ﺣـﻴﻦ اﻧﺠـﺎم دادن وﻇﻴﻔـﻪ و ﻧﺠـﺎت دادن ﻣـﺮدم و‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺧﻮد‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 252‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.294‬‬
‫‪3‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1869‬و ‪ 1870‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.559‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪418‬‬
 ‫ﺷﻬﺎدت ﺳﺮدار ﻛﻢﻧﻈﻴﺮ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‬
‫در ﻣﻴﺎن ﺗﺄﺛﺮ و اﻧﺪوه ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﺪاي ﺧﻮﻳﺶ ﻣـﻲﺷـﺘﺎﺑﺪ‪ ،1‬و اﻳـﻦ‬
‫ﺳﺮدار ﻛﻢ ﻧﻈﻴﺮ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﻛﻪ رﺳﻮلاﷲص ﻟﻘﺐ اﻣﻴﻦ‪ 2‬اﻣﺖ اﺳﻼم را ﺑﻪ او داده‪ ،‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ‬
‫ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺳﻘﻴﻘﻪ ﺑﻨﻲﺳﺎﻋﺪه‪ ،‬او را ﻫﻤﺘﺎي ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻛﺎﻧﺪﻳﺪاي‪ 3‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ رﺳﻮلاﷲص ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده‪ ،‬و ﻋﻤﺮ ﻓـﺎروق اﻋﻈـﻢ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪،‬‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ او را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ و ﺧﻠﻴﻔﻪ اﺳﻼم ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬اﻳﻨـﻚ در اوج‬
‫اﻳﻤﺎن و اﻳﺜﺎر و ارزشﻫﺎي واﻻي اﺳﻼﻣﻲ و اﻧﺴﺎﻧﻲ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﺰاران دﻳﺪه اﺷﻚﺑـﺎر‬
‫)و از ﺟﻤﻠﻪ دﻳﺪه اﺷﻚﺑﺎر ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪاي ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه دوم )ﻣ‪‬ﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟ‪‬ﺒ‪‬ﻞ( وﻇﺎﻳﻒ او را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ 4‬و ﺗﻼش ﺧـﻮد‬
‫را در ﺟﻬﺖ رﻫﺎﻳﻲ ﻣﺮدم از ﭼﻨﮕﺎل ﻣﺮگ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲاﻧﺪازد و ﺣﺘﻲ وﻓﺎت ﭘﺴـﺮش ﺑـﺮ اﺛـﺮ‬
‫ﺑﻴﻤﺎري از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ او ﻧﻤﻲﻛﺎﻫﺪ‪ ،5‬اﻣﺎ ﻧﺎﮔﺎه آﺛﺎر ﺳﺮاﻳﺖ اﻳﻦ ﺑﻴﻤـﺎري در اﻳـﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و اﻳﻦ ﺻﺤﺎﺑﻲ ﻓﻘﻴﻪ و ﻣﺤﺪث ﻛﻢﻧﻈﻴﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1869‬و ‪ 1870‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.559‬‬

‫‪2‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.132‬‬
‫‪3‬ـ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 20‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.432‬‬
‫‪4‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1870‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 559‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪ 253‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪،‬‬
‫ص‪.294‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 248‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪ 451‬رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮدت ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻦ ﮔﻔﺖ ‪» :‬اﮔﺮ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻳﺎ ﺳﺎﻟﻢ زﻧﺪه ﻣﻲﺑﻮدﻧﺪ اوﻟﻲ ﻳﺎ دوﻣﻲ را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﻣـﻲﻛـﺮدم‬
‫زﻳﺮا اوﻟﻲ اﻣﻴﻦ اﻣﺖ و دوﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺧﺪا را دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺖ«‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪419‬‬
‫ﻗﺪرت ﺣﺎﻓﻈﻪ و اﺳﺘﻨﺒﺎط در دوران ﺣﻴﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻓﻮران اﺣﻜﺎم ﻓﻘﻪ و رواﻳـﺖ‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻮد ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه )اﻣﻴﻦ اﻣﺖ( ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪاي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪،1‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﺗﺪاﺑﻴﺮ داﻫﻴﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﻣـﻲﺑـﺮد آﻣـﺎر ﺗﻠﻔـﺎت وﺑـﺎي‬
‫ﻋﻤﻮاس‬
‫و ﻃﺒﻖ وﺻﻴﺖ )ﻣ‪‬ﻌﺎذ( ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋـﺎص ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﺳـﻮم‪ ،‬ﻣﺴـﺌﻮﻟﻴﺖ اﺟـﺮاي ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺮدم ﺑﻪ ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪،2‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﭼﻬﺮه ﻣﻌﺮوف ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﻛﺎرداﻧﻲ‪ ،‬ﺳﻌﻲ ﻛﺮد در اﺟﺮاي اﻳﻦ اﻣﺮ اﺑﺘﻜـﺎرات‬
‫ﺧﻮد را ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ 3‬و ﻃﻲ ﻫﺸﺪارﻫﺎي رﻋﺐآور و ﺗﻜﺮار اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ »ﭘﺪﻳﺪه وﺑﺎ در ﻫـﺮ‬
‫ﺟﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺗﺶ زﺑﺎﻧﻪ ﻣﻲﻛﺸﺪ« ﺻﺪاي آژﻳﺮ ﺧﻄـﺮ را ﺑـﻪ ﮔـﻮش ﺗﻤـﺎم ﻣـﺮدم‬
‫رﺳﺎﻧﻴﺪ و ﺳﺮﻳﻌﺎً ﺑﺎ ﻳﻚ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﻤﺎم ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن و ﻣﺮدم ﺷـﻬﺮﻫﺎ را ﻣﺘﻔـﺮق و ﺑـﺮ ﻗﻠـﻪ‬
‫ﻛﻮهﻫﺎ و ﻧﻘﺎط ﻣﺮﺗﻔﻊ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ ،4‬و ﺑﻪ اﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺷﺪت ﺳﺮاﻳﺖ اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري ﺗﺨﻔﻴـﻒ‬
‫ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و ﺗﺪرﻳﺠﺎً آﺛﺎر و ﻋﻮارض آن ﺑﻪ ﻛﻠﻲ از ﺑﻴﻦ رﻓﺖ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎ و ﻣﺮدم‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻛﺎر و ﺷﻐﻞ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،5‬اﻣﺎ ﻣﺪتﻫﺎ اﺑﺮﻫﺎي ﺗﻴﺮه اﻧﺪوه و ﺗﺄﺛﺮ ﺑﺮ ﻣﺤﺎﻓﻞ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺎﻳﻪ اﻧﺪاﺧﺖ و ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮم ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﻮد‪،‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1870‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 559‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪ 253‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪،‬‬
‫ج‪ ،1‬ص‪.294‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪420‬‬
‫اﻧﺪوه اﻛﺜﺮ آن ﻫﺎ از ﻣﺮگ ﻋﺰﻳﺰان و ﺧﻮﻳﺸﺎن ﻧﺰدﻳﻚ و ﺗـﺄﺛﺮ ﻫﻤـﻪ آنﻫـﺎ از آﻣـﺎر‬
‫ﻫﻮلاﻧﮕﻴﺰ ﺗﻠﻔﺎت اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري ﻣﺮﮔﺒﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ آﻣﺎرﮔﻴﺮي ﺗﻠﻔﺎت اﻳﻦ ﺑﻴﻤـﺎري را ﺑـﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ اﻋﻼم ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ آﻣﺎر ﺗﻠﻔﺎت در ﺷﺎم و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺑﻪ ﺑﻴﺴﺖ و ﭘـﻨﺞ ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮ‬
‫رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ ﭼﻬﻞ ﻓﺮزﻧﺪ را ﺑﺮ اﺛـﺮ اﻳـﻦ ﺑﻴﻤـﺎري از دﺳـﺖ‬
‫داده‪ ،‬و ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻫﺸﺎم ﻛﻪ ﻛﻤﻲ ﻗﺒﻞ از ﺑﺮوز اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري ﺑﺎ ﻫﻔﺘﺎد ﺗـﻦ از اﻓـﺮاد ﺧـﺎﻧﻮاده‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﺎم رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺎﻻ از ﺟﻤﻊ آنﻫﺎ ﭼﻬﺎر ﺗﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ و وﻗﺘـﻲ از ﺗﻠﻔـﺎت ﭘﺎﻳﮕـﺎه‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺷﻬﺮ ﺑﺼﺮه ﺳﺆال ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﻠﻔﺎت آن ﺟﺎ از ﺷـﺎم ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،2‬و وﻗﺘﻲ از ﺗﻠﻔﺎت ﻛﻞ ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ )ﺑﺼﺮه و ﻛﻮﻓﻪ و ﻏﻴﺮه( ﺳﺆال ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬آﻣـﺎرﮔﻴﺮان‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﺷﻚﻫﺎﻳﻲ در ﭼﺸﻤﺎن آن ﻫﺎ ﺣﻠﻘﻪ زده و ﺷﺪت ﺗﺄﺛﺮ ﮔﻠﻮﻫﺎﻳﺸـﺎن را ﻓﺸـﺮده‬
‫اﺳﺖ در ﺟﻮاب ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﺗﻠﻔﺎت ﺑـﻪ ﺣـﺪي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺟـﺰ ﺧـﺪا ﻛﺴـﻲ ﺣﺴـﺎﺑﺶ‪ 3‬را‬
‫ﻧﻤﻲداﻧﺪ!« اﻣﺎ ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺪتﻫﺎ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﮔﺮم ﻣﻲﻛﻨﺪ در ﻣـﻮرد‬
‫ﻋﻠﺖ ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ‪،‬‬
‫ﻋﻠﺖ ﭘﻴﺪاﻳﺶ وﺑﺎي ﻋﻤﻮاس‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﺟﻤﻌﻲ از ﺟﻮاﻧﺎن ﻧﺎآﮔـﺎه ﻣـﺎ در ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺷـﺎم ﻣـﻲﺧـﻮارﮔﻲ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،4‬ﭼﻨﺪ ﺻﺒﺎﺣﻲ از ﺧﺪا ﻏﺎﻓﻞ ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﭼﻪ ﺿﺮﺑﺎت ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣـﺎن‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪ اﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ ،93‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از واﻗﺪي و ﺣﻴﺎة ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪ ،‬ﺷـﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 255‬و اﻟﻔـﺎروق ﻋﻤـﺮ‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪ 296‬و ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي )ﻛﻠﻤﻪ ﻋﻤﻮاس(‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.255‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 555‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1911‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 294‬و ﺣﻴـﺎة ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪.254‬‬

‫‪421‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﻮش آورد اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﭼﻨﺪ ﺿﺮﺑﺖ‬
‫ﺑﺮاي آﮔﺎه ﻛﺮدن ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﻪ وﺳﻴﻊ و ﻧﻮﭘﺎ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﺒﻮد و ﺑﻠﻜﻪ ﺿﺮﺑﺘﻲ ﻻزم ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد‬
‫اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ ﻟﺮزه درآورد‪ ،‬و ﻋﻤﻮﻣﺎً آﮔﺎه ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﺮﻳﻢ ﻣﺤﺮﻣﺎت و ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﻛﺒﻴﺮه ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ را )ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺮگ اﺧﻼﻗﻲ( ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻣـﺮگ ﺟﺴـﻤﻲ و ﺑـﺪﻧﻲ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ «1‬و ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ »اﻫﻤﺎل ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳـﻼم در دﻓـﻦ ﺑـﻪ ﻣﻮﻗـﻊ ﻣﻘﺘـﻮﻟﻴﻦ‬
‫ﺟﻨﮕﻲ در ﺷﺎم و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻌﻔﻦ ﻫﻮاي ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺮوز وﺑﺎ و ﺳﺮاﻳﺖ‬
‫آن ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.«2‬‬
‫و اﻣﺮوز ﺑﻌﺪ از ﻣﺮور ﭼﻬﺎرده ﻗـﺮن از اﻳـﻦ ﻓﺎﺟﻌـﻪ اﺳـﻔﻨﺎك ﻫﺮﮔـﺎه اﻳـﻦ ﺑﺤـﺚ و‬
‫ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎ را از ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ دو ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠـﺐ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اول اﻳﻦ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻳﻦ دو ﻧﻈﺮ ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﺨﺎﻟﻒ را ﻣﺼﻴﺐ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬زﻳﺮا اﮔـﺮ ﭼـﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺮوز وﺑﺎ ﺗﻌﻔﻦ ﻫﻮا و آﻟﻮدﮔﻲ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ و ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﻧﮕـﻞ و ﻣﻴﻜـﺮوب و‬
‫ﻏﻴﺮه ﺑﻮده اﺳﺖ وﻟﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺟﻮان و ﻧﺎآﮔﺎه و ﺧﻮدﺧﻮاه و ﺷﺮابﺧﻮار ﻣﺄﻣﻮر دﻓﻦ‬
‫ﻣﻘﺘﻮﻟﻴﻦ ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ اﻫﻤﺎل و ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎﻳﻲ آنﻫﺎ در اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻬـﻢ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺷـﺎم و‬
‫ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ آﻟﻮده و ﻣﺘﻔﻌﻦ و وﺑﺎﺧﻴﺰ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ و ارﺗﺒﺎط ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت روﺣـﻲ و اﺧﻼﻗـﻲ و‬
‫ﻣﻌﻨﻮي ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﺗﺤﻮﻻت ﻣﺎدي )ﭼﻪ در ﻳﻚ اﻧﺴـﺎن و ﭼـﻪ در ﻳـﻚ ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲ( واﺿﺢﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ از آن ﺑﺤﺚ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬دوم ﻳﻚ ﺑﻴﻨﺶ اﺻﻴﻞ اﺳﻼﻣﻲ ﻛﻪ در‬
‫ﻗﺮن اول وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و در اﻳﻦ ﺑﺤﺚﻫﺎ ﻣﺘﺠﻠﻲ ﮔﺸﺘﻪ ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و آن اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬
‫اﺻﺤﺎب و ﻳﺎران رﺳﻮلاﷲ )ص( ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر اﻟﻬﻲ را ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪاي از ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﻗﺎﺑـﻞ درك و‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.294‬‬

‫‪422‬‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ‪ ،‬و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از اﺳﺒﺎب و ﻣﺴﺒﺒﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ و ﺑﺮرﺳﻲ داﻧﺴﺘﻪاﻧـﺪ و ﺑـﺮاي ﻛﺸـﻒ‬
‫ﻋﻠﺖ ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ و اﻳﺠﺎد ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪي و رﻓﻊ ﻣﻮﺟﺒﺎت ﺷـﻘﺎوﺗﻤﻨﺪي در ﻧﻈـﺎم ﻣﺴـﺘﻤﺮ‬
‫ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر ﻫﻤﻮاره ﻛﻮﺷﻴﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ درك ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﻤﺎري وﺑﺎ در ﻧﻈﺎم ﻗﻀـﺎ و‬
‫ﻗﺪر اﻟﻬﻲ از ﻋﻠﺘﻲ )آﻟﻮدﮔﻲ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ و ﻣﻲﺧﻮارﮔﻲ و ﻏﻔﻠﺖ و ﻋﺪم ﻟﻴﺎﻗﺖ ﻣﺘﺼـﺪﻳﺎن‬
‫اﻣﻮر ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ( ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه‪ ،‬و ﺑﺎز ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر اﻟﻬﻲ رﻓﻊ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﺖ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ رﻓﻊ ﻣﻌﻠﻮل ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و در ﭘﺮﺗﻮ ﻫﻤﻴﻦ اﺳـﺘﻨﺒﺎط درﺳـﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ در راه ﺷﺎم ﭘﺲ از اﻃﻼع از ﺑﺮوز وﺑﺎ در آن ﺟﺎ‪ ،‬ﻓـﻮراً از )ﺳ‪‬ـﺮْغ( ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺟﻮاﻧﺎن ﺧﻮدﺧﻮاه و ﺑﻲﻟﻴﺎﻗﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﻛـﻞ ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه و ﺑﻘﻴﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻓﺪاﻛﺎر و ﺑﺎﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﺘﺼﺪي اﻣﻮر ﺑﻬﺪاﺷﺘﻲ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و ﺑـﺎ اﻧﺘﻘـﺎل‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﻛﻮهﻫﺎ و ﭘﺮاﻛﻨﺪن آنﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺒﺐ اﻳﺠﺎد اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري را و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺧﻮد ﺑﻴﻤﺎري‬
‫را از ﺑﻴﻦ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ و ﺗﻔﺎوت اﻳﻦ ﺑﻴﻨﺶ اﺻﻴﻞ ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﺎ ﺑﻴﻨﺸﻲ ﻛـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در‬
‫ﻗﺮنﻫﺎي ﺑﻌﺪي و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺠﺎورت ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ از ﻣﻔﻬﻮم ﻗﻀﺎ و ﻗـﺪر اﻟﻬـﻲ ﭘﻴـﺪا‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﭼﻘﺪر زﻳﺎد اﺳﺖ!‬
‫و ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻳـﺎدآوري اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧﻬﺎﻳـﺖ ادب و ﻧﺰاﻛـﺖ و‬
‫ﺣﻴﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر اﻟﻬﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﺧـﺪا‪ ،‬از ﺧﻮدﺷـﺎن دارﻧـﺪ و‬
‫اﺻﺤﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺻﺪر اول ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪا در ﻧﻬﺎﻳﺖ ادب و ﻧﺰاﻛﺖ و ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر او واﻗﻊ ﺑﻴﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺆدﺑﺎﻧﻪ و ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‬
‫و ﻋﻴﺐ و ﻧﻘﺺ را در زﻣﻴﻦ ﻧﻪ در آﺳﻤﺎن و ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺮوز ﺑﻼﻫﺎ را رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدار ﺧـﻮد ﻧـﻪ‬
‫ﺧﻼﻗﻴﺖ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮوز ﺑﻼﻫﺎ اول از ﺧﺪا ﻃﻠـﺐ‬
‫آﻣﺮزش ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﺼﻮر ﺧﻮﻳﺶ اﻋﺘﺮاف ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧـﺪ و ﺳـﭙﺲ ﺑـﺮاي‬
‫ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن ﻋﻠﻞ اﻳﻦ ﺑﻼﻫﺎ و رﻓﻊ آنﻫﺎ ﺗـﻼش ﻣﺴـﺘﻤﺮ ﺧـﻮد را آﻏـﺎز ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ اﻣـﺎ در‬

‫‪423‬‬
‫ﻗﺮنﻫﺎي ﺑﻌﺪي و ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻋﺼﺮ اﺻﺤﺎب دورﺗﺮ ﺷـﺪﻧﺪ اﻳـﻦ ادب و ﻧﺰاﻛـﺖ و‬
‫واﻗﻊﺑﻴﻨﻲ در ﺟﻬﺖ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر اﻟﻬـﻲ ﻛﻤﺘـﺮ ﮔﺮدﻳـﺪ و ﻫﺮﮔـﺎه ﻓـﺮدي ﻳـﺎ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﺴﺎد اﺧﻼق و ﻓﺴﺎد ﻋﻤﻞ و ﺳﻮء ﺗﺼﺮف ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﻼﻳﻲ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪،‬‬
‫ﻓﻮراً از زﻣﻴﻦ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﭘﺮواز ﻣﻲﻛﺮد و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻲادﺑﻲ و ﺑﻲﺷﺮﻣﻲ ﺧﺪا و ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر او‬
‫را ﻋﺎﻣﻞ ﻫﺠﻮم اﻳﻦ ﺑﻼﻳﺎ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮات ﺑﺴﻴﺎر اﺑﻠﻬﺎﻧﻪ از ﺧﺪا ﺷﻜﻮه ﻣﻲﻛـﺮد‬
‫و آن ﭼﻪ ﻛﻔﺮ و ﻧﺎﺳﺰا ﺑﻮد ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﻲراﻧﺪ و ﻃﺒﻘـﻪ ﺑـﻪ ﻇـﺎﻫﺮ روﺷـﻨﻔﻜﺮ‪ 1‬و ﻧﺎآﮔـﺎهﺗـﺮ و‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮ از ﺑﻲﺳﻮادان ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﻌﺮا ﻧﻴﺰ ﺳﺮﻳﻌﺎً ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻴﺪان ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ‬
‫ﻛﺎر ﺧﻮد ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ادب و ﻧﺰاﻛﺖ را ﻧﻴﺰ رﻋﺎﻳﺖ ﻛﺮده و ﺑﺮاي ﺧﺪا و ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر او ﻧﺎمﻫـﺎي‬
‫ﻣﺴﺘﻌﺎر ﻓﻠﻚ و ﻓﻠﻚ ﻛﺞﻣﺪار و ﺑﺨﺖ و ﻃﺎﻟﻊ و ﻏﻴـﺮه را اﺧﺘـﺮاع ﻧﻤﻮدﻧـﺪ‪ ،‬و رﻧـﮓﻫـﺎي‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﺮﻓﺎن و رواﻳﺖ را ﺑﻪ اﺷـﻌﺎر ﺧـﻮﻳﺶ زﻧﺪﻧـﺪ و از ﻫـﺮ ﻗﻤـﺎش و ﻗـﻮم و ﻗﺒﻴﻠـﻪ‬
‫ﺧﺮﻳﺪاران ﺑﻲﺷﻤﺎري را ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و از ﻃﺮف آنﻫﺎ ﺑﻪ وﻓﻮر ﺗﺤﺴﻴﻦ و آﻓﺮﻳﻦ و ﺣﺘﻲ اﻧﻌﺎمﻫﺎ و‬
‫ﺑﺨﺸﺶﻫﺎ و ﺗﺸﻮﻳﻖﻫﺎﻳﻲ را ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣﺪي در اﻳﻦ زﻣﻴﻨـﻪ ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ ﻧﻤﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻫﻤـﻪ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ را از ﺗﻤﺎم ﻗﺼﻮر و ﺧﻄﺎﻫﺎ ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻧﻤﻮده و ﻫﻤﻪ ﺧﻄﺎﻫـﺎ و ﺗﻘﺼـﻴﺮﻫﺎ را در ﺟﺮﻳـﺎن‬
‫ﺑﺨﺖ ﺑﺪ و ﻃﺎﻟﻊ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر و ﺑﻪ ﮔﺮدن ﻓﻠﻚ ﻛﺞﻣـﺪار ﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ و ﺗـﻮده ﻧﺎآﮔـﺎه و ﺗﻨﺒـﻞ و‬

‫‪1‬ـ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻋﺰﻳﺰ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻌﻄﻮف ﻣﻲدارﻳﻢ ﻛﻪ ﺷﻌﺮ ﭼﻪ ﺷﻌﺮ ﻛﻼﺳﻴﻚ و ﭼﻪ ﺷﻌﺮ ﻧﻮ‪ ،‬ﺣﺮﺑﻪاي اﺳـﺖ‬
‫ﺑﻐﺎﻳﺖ ﺗﻴﺰ و ﺑﺮﻧﺪه و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺣﺮﺑﻪاي اﺳﺖ دوﻟﺒﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻖﻛﺸﻲ ﻛﻨﺪ و ﻫﻢ ﻗﺎدر اﺳﺖ ﺑﺎﻃـﻞﻛﺸـﻲ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﺣﻖﻛﺸﻲ و ﺑﺎﻃﻞﻛﺸﻲ ﺷﻌﺮ دو رﺑﺎﻋﻲ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﻢ ‪ :‬ﺧﻴﺎم ﮔﻔﺘﻪ ‪:‬‬
‫»آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﮔﻨﻪ ﻧﻜﺮده ﭼﻮن زﻳﺴﺖ ﺑﮕﻮ؟ ﻧﺎﻛﺮده ﮔﻨﻪ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻛﻴﺴﺖ ﺑﮕﻮ‬
‫ﭘﺲ ﻓﺮق ﻣﻴﺎن ﻣﻦ و ﺗﻮ ﭼﻴﺴﺖ ﺑﮕﻮ«‬ ‫ﻣﻦ ﺑﺪ ﺑﺪم و ﺗﻮ ﺑﺪ ﻣﻜﺎﻓﺎت دﻫﻲ‬
‫و ﻧﺨﺠﻮاﻧﻲ ﮔﻔﺘﻪ ‪:‬‬
‫ﺑﻲﺟﺮم ﭼﺮا ﻣﻲﺗﻮان زﻳﺴﺖ ﺑﮕﻮ‬ ‫»ﻧﺎﻛﺸﺘﻪ ﭼﻴﺪه در ﺟﻬﺎن ﻛﻴﺴﺖ ﺑﮕﻮ؟‬
‫ﭘﺲ ﻓﺮق ﻣﻴﺎن ﻧﻴﻚ و ﺑﺪ ﭼﻴﺴﺖ ﺑﮕﻮ«‬ ‫ﮔﺮ ﻧﻴﻚ دﻫﺪ ﺧﺪا ﻣﻜﺎﻓﺎت ﺑﺪي‬

‫‪424‬‬
‫ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪه را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻨﺤﺮف و ﺟﻨﺎﻳﺖﻛﺎران و اﻫﻞ ﻓﺴﺎد و ﺗﻌﻔﻦﻫـﺎي اﺧﻼﻗـﻲ را در ﻛـﺎر‬
‫ﺧﻮد ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﺮي ﭘﻴﺪا ﻛﺮده و ﻓﺴﺎد ﻓـﺮدي و اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﺑﻴﺸـﺘﺮ راﻳـﺞ ﮔﺮدﻳـﺪ و ﻗـﺮنﻫـﺎ‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺮاﻛﻨﺪه و ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اﻗﻤﺎر ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺧـﺎرﺟﻲ ﺑـﻪ دور ﺳـﺮ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ و ﻗﺮنﻫﺎ از ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻋﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧـﺪﮔﻲ‬
‫و ﺳﺮﮔﺮداﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻋﻤﻮم اﻫﻞ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺟﺰ اﻳﻦ ﺗﺤﻮل ﻓﻜﺮي در ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻗﻀﺎ و ﻗـﺪر‬
‫ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻃﻼع از رﻓﻊ آﺛﺎر وﺑﺎ در ﺟﻬﺎن اﺳـﻼم ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻜﺮاﻧﻪ دﻓﻊ اﻳﻦ ﺑﻼ ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪا ﺳﺮ ﺗﻌﻈﻴﻢ و ﺳﺠﺪه ﺑﺮ ﺧﺎك ﻣﻲﻧﻬﺪ و ﭼﻨﺪ ﺷـﺐ‬
‫و روزي را ﺑﻪ آراﻣﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮد اﻣﺎ ﻧﺎﮔﺎه ﻳﻚ ﺧﺒﺮ وﺣﺸﺖ اﺛﺮ‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻗﻠﺐ ﺣﺴﺎس‬
‫او را ﺑﻪ ﻟﺮزه درﻣﻲآورد‪ ،‬و اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﺣﺎﻛﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‪،‬‬
‫ﺧﺒﺮ اﺧﺘﻼف ﺷﺪﻳﺪ اﻫﻞ ﺷﺎم‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ وارﺛﻴﻦ ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻗﺒﻞ از آن ﻛـﻪ ﺑﻴﻤـﺎري وﺑـﺎ در ﺷـﺎم ﭼـﻮن‬
‫ﺟﻤﻌﻲ از وارﺛﻴﻦ ﻗﺒﻞ از آن ﻛﻪ ﺳﻬﻢ آنﻫﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮔﺮدد وﻓﺎت ﻛﺮدهاﻧﺪ و اﻳـﻦ ﻣﺘﻮﻓﺎﻫـﺎ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺧﻮد وارﺛﻴﻦ دﻳﮕﺮي دارﻧﺪ و ﺳﻬﻢ ﻫﺮ ارﺛﻲ از داراﻳﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﺘﻮﻓﺎﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد‬
‫وارﺛﻴﻦ دﻳﮕﺮ و ﺳﻬﻢ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻣﺠﻬﻮل )ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻮع ﻣﻨﺎﺳﺨﺎت( و اﺧﺘﻼف و ﻧﺰاع ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﺷﺪﻳﺪ‪ 1‬ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ﺑﻴﻢ آن ﻣﻲرود ﻛﻪ آﺗﺶ ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ در ﺗﻤـﺎم ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺷـﺎم‬
‫اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺷﻮد و ﺑﻼﻳﻲ ﺑﺪﺗﺮ و ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮ از وﺑﺎ ﮔﺮﻳﺒﺎنﮔﻴﺮ ﻣﺮدم ﺷﺎم ﺷﻮد‪،‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 561‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1867‬‬

‫‪425‬‬
 ‫وﻗﻮع آﺗﺶﻓﺸﺎﻧﻲ در ﻛﻨﺎر ﻣﺪﻳﻨﻪ‬
‫و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را آﻣـﺎده ﻛـﺮده ﻛـﻪ ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﺟﻤﻌﻲ ﺷﺨﺼﺎً ﺑﻪ ﺷﺎم ﺑـﺮود و ﺑـﺎ ﻓﻴﺼـﻠﻪ دادن ﻣﻨﺎزﻋـﺎت ارﺛـﻲ از اﻳـﻦ ﺟﻨـﮓ داﺧﻠـﻲ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﺪ ﻧﺎﮔﺎه ﻳﻚ ﺧﺒﺮ ﻫﻮلاﻧﮕﻴﺰ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨـﻪ‪ ،‬ﻗﻠـﺐ او را ﺗﻜـﺎن‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از اﻋﺮاب ﺑﺎدﻳﻪ‪ ،‬آنﻫﺎ داﻣﻦ ﻛﻮه ﻟﻴﻠﻲ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬ﻧﻔﺲﻛﺸﺎن و ﺑﺎ‬
‫ﭼﺸﻤﺎن ﺣﻴﺮتزده‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻨﺰل اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ و ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از‬
‫دﻟﻬﺮه و ﻟﻜﻨﺖ زﺑﺎن ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ »ﻛﻠﻪ ﻛﻮه ﻟﻴﻠﻲ ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ! و ﺑـﻪ اﻧـﺪازه‬
‫دهﻫﺎ ﺗﻨﻮر دﻫﺎﻧﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده و از دﻫﺎﻧﻪ آن ﻣﺮﺗﺐ ﺗـﻮدهﻫـﺎي دود ﻏﻠـﻴﻆ ﺑـﻪ آﺳـﻤﺎن ﻣـﻮاد‬
‫ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﻣﺬاب را ﺑﻪ اﻃﺮاف دور ﭘﺮﺗﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗﺮ دﺳﺘﻮر دﻫﻴﺪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﺗﺨﻠﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻃﻌﻤﻪ ﺣﺮﻳﻖ اﻳﻦ آﺗﺶ ﺑﻲاﻣﺎن ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ «1‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺘﺎﻧﺖ و ﺻﻼﺑﺖ و ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻲ ﻫﻤـﺮاه ﭼﻨـﺪ ﻧﻔـﺮ از ﻳـﺎران ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻛﻮه ﻟﻴﻠﻲ ﻣﻲرود‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﻧﮕﺎهﻫﺎي ﻋﻤﻴﻖ و ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺑﻪ ﺗﺼﺎﻋﺪ ﺗـﻮدهﻫـﺎي دود و‬
‫زﺑﺎﻧﻪﻫﺎي آﺗﺶ آن درﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ اوج آﺗﺸﻔﺸﺎﻧﻲ ﺳـﭙﺮي ﮔﺸـﺘﻪ و ﻓـﻮران آﺗـﺶ و ﻣـﻮاد‬
‫ﮔﺪاﺧﺘﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﻓﺮوﻛﺶ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي ﺷﻬﺮ ﺧﻄﺮي ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑـﻪ ﻣـﺮدم ﻣـﮋده‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺪون اﺣﺴﺎس ﺗﺮس و ﻧﮕﺮاﻧﻲ در ﺷﻬﺮ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺪا اﻳﻦ ﺧﻄـﺮ را‬
‫ﺑﻪ ﻛﻠﻲ دﻓﻊ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺮدم دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ از داراﻳﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑـﻪ ﻓﻘـﺮا و ﻣﺴـﺘﻤﻨﺪان ﻛﻤـﻚ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،2‬ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﻛﻤﻚﻫﺎي ﺷﺎﻳﺎﻧﻲ را درﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻛﻮه ﻟﻴﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮداﺷﺘﻦ‬
‫ﻗﺪم دﻳﮕﺮ در راه ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﺮدم‪ ،‬آﺗﺶ از دﻫﺎﻧﻪاش ﻣﻲﺟﻬﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻠـﻲ ﺧـﺎﻣﻮش‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 563‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1819‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.66‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪426‬‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ و ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮓﻫﺎي ﺳﺮد و ﺳﻴﺎﻫﻲ را )ﺑﻪ ﺳﺎن ﻗﻠﺐ اﺳﺘﺜﻤﺎرﮔﺮان!( از ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﺟـﺎ‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ ﻛﻪ اﻋﺮاب آنﻫﺎ را ﺣﺮه ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ و از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑـﻪ ﺟـﺎي )ﻛـﻮه ﻟﻴﻠـﻲ(‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ )ﻛﻮه ﺣ‪‬ﺮﱠه ﻟَﻴﻠﻲ(‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از ﺧﺎﻣﻮش ﺷـﺪن آﺗﺸﻔﺸـﺎﻧﻲ ﻛـﻮه ﻟﻴﻠـﻲ‪ ،‬ﻋﻠـﻲ‬
‫ﻣﺮﺗﻀﻲ را در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﻧﺸﺎﻧﺪ‪ 1‬و ﻫﻤﺮاه ﺟﻤﻌﻲ از ﻳﺎران ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻞ ﻣﻌﻀﻼت ارﺛﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ و اﺳﺘﻘﺮار اﻣﻨﻴﺖ داﺧﻠﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺎم روان ﻣﻲﮔﺮدد‬
‫و در راه ﺑﻪ ﺣﺪي ﻣﻲﺷﺘﺘﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﭘﻨﺒﻪاي و ﺳﻔﻴﺪش زاوﻳﻪ ﭼﺎكﻫـﺎﻳﺶ ﺗـﺎ ﻧﺰدﻳـﻚ‬
‫ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺶ ﭘﺎره ﮔﺸﺘﻪ و دو ﻗﺴﻤﺖ ﭘﻴﺸﻴﻦ و ﻋﻘﺒﻲ آن از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ 2‬و در ﻣﺤـﻞ‬
‫اَﻳﻠَﻪ از اﺳﺐ ﺧﻮد ﭘﻴﺎده ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ اﺑﺮاز ﺻـﻤﻴﻤﻴﺖ و ﻣﺤﺒـﺖ ﭘﻴﻮﻧـﺪ ﻛـﺮدن و ﺑـﺎز‬
‫دوﺧﺘﻦ و ﺷﺴﺘﻦ ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻛﺸﻴﺶ ﺑـﺰرگ اﻳﻠـﻪ ﻣـﻲﺳـﭙﺎرد‪ ،3‬و ﻛﺸـﻴﺶ ﺑﻌـﺪ از‬
‫دﻗﺎﻳﻘﻲ ﻳﻚ ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﺗﺎزه دوﺧﺖ را ﻫﻤﺮاه ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﺷﺴﺘﻪ و ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻛـﺮده ﺧـﻮدش ﺑـﺮاي او‬
‫‪4‬‬
‫ﻣﻲآورد‬

‫ـ ﺣﺮه ﻟﻴﻠﻲ ‪ :‬ﻛﻮﻫﻲ اﺳﺖ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺑﻨﻲ ﻣﺮه و ﺣﺠﺎج ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ از ﻛﻨﺎر آن ﻣﻲﮔﺬرﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠـﺪان‪ ،‬ﻳـﺎﻗﻮت‬
‫ﺣﻤﻮي‪.‬‬
‫‪1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1873‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 561‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.296‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫اﻳﻠﻪ ‪ :‬ﺑﻪ ﻓﺘﺢ اول و ﺳﻜﻮن دوم ﺷﻬﺮي اﺳﺖ در ﻛﻨﺎر درﻳﺎي اﺣﻤﺮ در آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺮز ﺣﺠﺎز و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺮزي ﺷﺎم واﻗﻊ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1873‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 561‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.296‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪427‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻬﻦ ﺟﺎﻣـﻪ ﺧـﻮد را ﺑـﺮ ﭘﻴـﺮاﻫﻦ ﺗـﺎزه دﻳﮕـﺮان‬
‫ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از ﭘﻮزش و ﻣﻌﺬرت ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﺗﺎزه‬
‫و از ﺟﻨﺲ ﻓﺎﺧﺮ ﺧﺸﻚ ﻛﺮدن ﻋﺮق ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،1‬ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﺧﻮد را ﭘﻮﺷﻴﺪه و ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﺗﺎزه و‬
‫از ﺟﻨﺲ ﻓﺎﺧﺮ را ﺑﻪ ﻛﺸﻴﺶ ﻣﺴﺘﺮد ﻣﻲدارد‪ 2‬و از اﻳﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي )ﺟﺎﺑﻴﻪ( ﺣﺮﻛﺖ ﻛـﺮد و در‬
‫آن ﺟﺎ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪،‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺷﻬﺮ ﺟﺎﺑﻴﻪ‬
‫و اﺳﺘﺎﻧﺪاران و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮاي ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮدن ﮔﺰارش ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﺷـﺎم ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻀﻮر او ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از اﺳﺘﻤﺎع ﮔﺰارش آنﻫﺎ و ارزﻳـﺎﺑﻲ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ و ﺧﺪﻣﺎت آنﻫﺎ ﺷُﺮَﺣ‪‬ﺒﻴﻞ را از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻋﺰل و ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻦ اﺑﻲﺳﻔﻴﺎن را ﺑﺮ ﭘﺴـﺖ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﺑﻘﺎ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﻪ ﺑﻘﻴﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و اﻓﺴﺮان ﻫﺮ ﻳﻚ در ﺧﻮر ﺧﺪﻣﺎت و ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻲ‬
‫ﻛﻪ در رﻓﻊ اﻳﻦ ﻓﺎﺟﻌﻪ ﺑﺰرگ داﺷﺘﻪ اﺳـﺖ اﻧﻌـﺎم و ﺟـﻮاﻳﺰي را ﻋﻄـﺎ ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ و وﻗﺘـﻲ‬
‫ﺷﺮﺣﺒﻴﻞ ﻋﻠﺖ ﻋﺰل ﺧﻮد را ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ در ﺟﻮاب او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﺧـﺪا ﻣـﻦ ﺗـﻮ را ﺧﻴﻠـﻲ‬
‫دوﺳﺖ دارم و اﻋﻼم ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺗﻮ ﻫﻴﭻ ﻛﺎر ﺑﺪي را ﻧﻜﺮدهاي‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻣﺮدان ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي در ﭘﺴﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم اﻧﺠـﺎم وﻇﻴﻔـﻪ ﻛﻨﻨـﺪ‪ «3‬و ﭘﻴﺪاﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻣﺮدان ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻦ اﺑﻲﺳﻔﻴﺎن و ﻋﻤﺮوﻋﺎص و‬
‫اﻣﺜﺎل آن ﻫﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﺷﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻗﻮي و ﻗﺪرت ﺟﺬب و دﻓﻊ‪ ،‬ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 562‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1873‬‬

‫‪428‬‬
‫را ﺟﻤﻊ و ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ را ﭘﺮاﻛﻨﺪه و ﻏﻠﺒﻪ ﺣﻖ را ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻞ و ﮔﺴـﺘﺮش اﺳـﻼم را در ﺟﻬـﺎن‬
‫ﺗﺴﺮﻳﻊ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﮔﺎه ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ اﻧﺤﺮاﻓﻲ ﻫﻢ از آن ﻫﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد اول ﺑﺮ ﺳﺮ آن ﻫـﺎ‬
‫ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ و در ﺻﻮرت ﺗﻜﺮار د‪‬ر‪‬ه و ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ را ﺑﺮ ﺳـﺮ آنﻫـﺎ ﻓـﺮود ﻣـﻲآورد و اﮔـﺮ‬
‫ﻓﺮﻳﺎدﻫﺎي رﻋﺐآور و ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫﺎي دردآور ﻣﻔﻴﺪ واﻗﻊ ﻧﺸﺪﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ و ﻣﻐﻴﺮه و‬
‫ﻏﻴﺮه آنﻫﺎ را از ﺗﻤﺎم ﭘﺴﺖﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻋﺰل ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ ﺑـﺮاي ﺣﻜﻤـﺮان ﻣﺴـﻠﻂ و‬
‫ﻣﻘﺘﺪري ﻫﻢ ﭼﻮن ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻬﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻖ ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻞ ﭘﻴﺮوز ﮔﺮدد‬
‫و دﻳﻦ اﺳﻼم ﺳﺮﻳﻌﺎً ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﺑﺪ و اﺑﺪاً ﻣﻬﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﭼﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ وﺳـﻴﻠﻪ اﻳـﻦ ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ زﻳﺮا در ﺻﻮرت ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ اﻧﺤﺮاﻓﻲ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آنﻫﺎ را ﺑـﺮ ﺳـﺮ راه‬
‫ﺑﻴﺎورد و ﺷﺮﺣﺒﻴﻞ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺮد ﻣﺆﻣﻦ و ﻓﺪاﻛﺎر و ﺑﺎﺗﻘﻮي و ﻓﻌﺎﻟﻲ اﺳـﺖ وﻟـﻲ در ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و در ﻗﺪرت ﺟﺬب و دﻓﻊ ﻫﻤﺘﺘﺎي ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻔﻴﺎن و ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﺟﺎﺑﻴـﻪ ﺑﺎزدﻳـﺪ‬
‫ﻣﻔﺼﻞ ﺧﻮد را از ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺮﻛﺰي و ﻣﺮزي و ﺳﺎﺣﻠﻲ آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،1‬و ﺿـﻤﻦ اﺑـﺮاز‬
‫دﻟﺠﻮﻳﻲ و ﻫﻤﺪردي ﺑﺎ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻣﺘﻮﻓﺎﻫﺎي ﺣﺎدﺛﻪ وﺑﺎ‪ ،2‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺗﺮﻛﻪﻫـﺎ را‬
‫در ﻃﺒﻘﺎت ﺑﻌﺪي و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وارﺛﻴﻦ ﻗﺒﻠﻲ و ﺑﻌﺪي )ﻣ‪‬ﻨﺎﺳﺨﺎت ﻓﺮاﻳﺾ( ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺣﻞ و‬
‫ﺑﻪ ﻧﺰاع و اﺧﺘﻼﻓﺎت آن ﻫﺎ ﺷﺨﺼﺎً ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ 3،‬و در آﺧﺮﻳﻦ روز ﺑﺎزدﻳﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﺑـﺎ ﻋﻤـﺮوﺑﻦ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 562‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1874‬‬

‫‪429‬‬
‫ﻋﺎص ﺧﻠﻮت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ 1‬ﺗﺎ در ﺻﻮرت ﻣﺼﻠﺤﺖ او را در رأس ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﺄﻣﻮر آزاد ﻛﺮدن‬
‫ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي درﺑﺎره آزادﻛﺮدن ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ‬
‫و وﻗﺘﻲ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص و اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺷﻮرﻳﺪه و ﻧﺎﻣﺠﻮ و ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار ﻣـﻲﺑﻴﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻗﺒﻮل درﺧﻮاﺳﺖ او ﺑﻲﻣﻴﻞ ﻧﻴﺴﺖ وﻟـﻲ ﻣـﻲﺧﻮاﻫـﺪ اﻳـﻦ‬
‫ﻟﺸﺮﻛﺸﻲ ﻋﻠﺖ و اﻧﮕﻴﺰهاي داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬در ﻛﻤـﺎل ﻣﺘﺎﻧـﺖ و آﮔـﺎﻫﻲ رواﺑـﻂ ﺧﺼـﻤﺎﻧﻪ‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم و اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ را ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﺑﺮاي‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪:2‬‬
‫»ﺳﻴﺮوس ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺗﺎماﻻﺧﺘﻴﺎر ﻫﺮﻗﻞ‪ ،‬در ﻳﻚ ﻗﺮارداد ﻣﺘﺎرﻛﻪ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻣﺘﻌﻬـﺪ ﮔﺮدﻳـﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰﻳﻪ دو ﻫﺰار ﺳﻜﻪ ﻃﻼ را ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻫﺮﻗﻞ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﺮارداد را ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﻴﻤﺎنﺷﻜﻨﻲ ﻛـﺮد‬
‫و از دادن ﺟﺰﻳﻪ ﺧﻮدداري ﻧﻤﻮد‪ ،3‬وﻟﻴﻌﻬﺪش )ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ( ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻋـﺰام )واﺛـﻖ( ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﺗﺮورﻳﺴﺖ‪ 4‬و ﺳﻮءﻗﺼﺪ ﺑﻪ ﺟﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬آﺷﻜﺎرا ﺑﻪ ﺣـﺮﻳﻢ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫اﺳﻼم ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﻮده و ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻠﺪري و زورﮔﻮﻳﻲ دوﻟﺖ روم‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از ﺳﻜﻮت‬
‫و ﺳﻜﻮن ﻣﺎ اﺳﺖ ﻧﻪ از ﻗﺪرت رزﻣﻲ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن روم و ﻧﻪ از وﺣـﺪت و ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ ﻣﻠـﺖ و‬
‫دوﻟﺖ‪ .‬و در اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻛﻪ ﻣﻦ در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻮدهام و ﺗﺮدد ﻋﺎﺑﺮﻳﻦ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺷـﺎم و‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 93‬و ‪ ،94‬زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ 59‬و ‪ 65‬و ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷـﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ ،303‬اﻟﻔـﺎروق‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.118‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪430‬‬
‫ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ و ﻣﺼﺮ و اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﺸـﻮر ﻣﺼـﺮ و رواﺑـﻂ دوﻟـﺖ و ﻣﻠـﺖ را‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮدهام ﺑﺮاﻳﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪ :‬ﻣﺼﺮ ﻛﺸﻮري اﺳﺖ ﻛﺜﻴﺮاﻟﻤﻠﻪ و داراي ﻣﺬاﻫﺐ و‬
‫ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺘﻀﺎد‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ زور ﺳﺮﻧﻴﺰه و ﻟﺒﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ آنﻫﺎ را در ﻇﺎﻫﺮ ﺟﻤﻊ و ﻣﻄﻴﻊ دوﻟﺖ ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻀﺎدﻫﺎي دروﻧﻲ ﻓﺸﺎر دوﻟﺖ ﺑﺮ ﻣﻠﺖ ﺑﺮاي ﻗﺒﻮل ﻣﺬﻫﺐ ﺧﺎص دوﻟﺘـﻲ‪،‬‬
‫ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ را ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺘﻲ از اﻧﻔﺠﺎر ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻨﺪ ﺟﺮﻗـﻪ از ﺑـﺮق ﺷﻤﺸـﻴﺮ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﻛﺎﻓﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﺷﻬﺮي از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن روم را دﻳﻮاﻧﻪوار‬
‫ﺑﻪ ﻫﺰﻳﻤﺖ و ﻓﺮار ﻣﺠﺒﻮر ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺮدﻣﺎن ﺳـﺘﻤﺪﻳﺪه و ﻧﺎراﺿـﻲ و زور ﺧـﻮرده را از ﻳـﻮغ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان ﺳﺘﻢﭘﻴﺸﻪ ﻧﺠﺎت دﻫﻨﺪ«‪.‬‬
‫و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ از ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪» :‬ﻣـﻦ‬
‫ﻗﺒﻞ از ﺗﺸﺮف ﺑﻪ اﺳﻼم ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺮاي ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ از راهﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺑـﻪ ﻣﺼـﺮ‬
‫رﻓﺖ و آﻣﺪ داﺷﺘﻪام و راهﻫﺎ و درهﻫﺎ و ﺗﭙﻪﻫﺎ و ﻛﻮهﻫﺎ و ﻧﻘﺎط اﺳـﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ و ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﻠﺪ ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬و اﮔﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻦ اﺟﺎزه دﻫﺪ در ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺪت و ﺑﺎ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﻠﻔﺎت ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر را ﺑﻪ زﻳـﺮ ﭘـﺮﭼﻢ‬
‫اﺳﻼم درآورم و در ﻛﺮاﻧﻪﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ و ﺟﻨـﻮﺑﻲ و ﻏﺮﺑـﻲ‪ ،‬و ﺑﻠﻜـﻪ در ﺗﻤـﺎم ﻗـﺎره اﻓﺮﻳﻘـﺎ‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ دوﻟﺖ روم را ﺗﺎروﻣﺎر ﻧﻤﺎﻳﻢ‪.«1‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از اﺳﺘﻤﺎع ﻫﻤﻪ ﺣﺮفﻫـﺎي ﻋﻤﺮوﻋـﺎص ﺑـﺎ ﻳـﻚ‬
‫ﺗﺒﺴﻢ و ﺗﻜﺎن دادن ﺳﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد او ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺗـﺎ ﻟﺤﻈـﻪ‬
‫ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎن ﺣﺮﻛﺖ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺨﻔﻲ و ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،2‬و ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺟﻠﺴﻪ‬

‫‪1‬ـ ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ ،30‬و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ 63‬و ‪ 64‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 95‬و ‪ 111‬و ‪.112‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 65‬و ‪ ،66‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 256‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.127‬‬

‫‪431‬‬
‫ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﺮاه ﺟﻤﻌﻲ از ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻧﻈﺎﻣﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻬﺮك )ﺟﺎﺑﻴﻪ( ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و در ﺟﻠﺴﻪ ﺗﻮدﻳﻊ ﺧﻄﺎﺑـﻪ )ﻣـﺆﺛﺮ‪ 1‬و دﻟﻨﺸـﻴﻨﻲ را ﻣﺘﻀـﻤﻦ‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﻻزم درﺑﺎره اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ و دﺳﺘﻮرات ﻣﻬﻢ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آﻳﻨﺪه اﺳﻼم اﻳﺮاد ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‬
‫و ﻣﺼﻤﻢ ﺳﺖ ﺑﻌﺪ از ﭘﺎﻳﺎن ﺧﻄﺎﺑﻪ از ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﺷﺎم و از ﺗﻤﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﻲ ﻛﺮده‬
‫و ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮﮔﺮدد اﻣﺎ ﺑﻌﺪ از ﭘﺎﻳﺎن ﺧﻄﺎﺑﻪ ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﻓﺮا رﺳﻴﺪه اﺳـﺖ‬
‫و ﻋﻤﻮﻣﺎً از او ﺧﻮاﻫﺶ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ در اداي اﻳﻦ ﻧﻤﺎز اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( اﻣـﺎم‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ آنﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻼل ﻧﻴﺰ اذان اﻳﻦ ﻧﻤﺎز را ﺑﮕﻮﻳﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( اﻳـﻦ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ را ﻗﺒﻮل و ﻫﻤﺮاه آنﻫﺎ از ﺑﻼل ﺧﻮاﻫﺶ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اذان اﻳﻦ ﻧﻤـﺎز را ﺑﮕﻮﻳـﺪ و‬
‫ﺑﻼل در ﻣﻴﺎن ﺟﻤﻌﻴﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﺸﻢﻫﺎي زﻳﺎدي ﺑﺎ ﻳـﻚ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از ﺗﺮدﻳـﺪ ﺑـﻪ او دوﺧﺘـﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و اﻛﺜﺮاً ﻧﮕﺮاﻧﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﻮاﻫﺶ ﻋﻤﻮﻣﻲ را رد ﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻼل )ﻣﺆذن ﻣﺨﺼـﻮص‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻫﻔﺖ‪ 2‬ﺳﺎل اﺳﺖ‪ ،‬از ﺳﺎﻋﺖ رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺗﺎ ﺣﺎل‪ ،‬از اذان ﮔﻔﺘﻦ دم ﻓـﺮو‬
‫ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﺪت ﺗﺄﺛﺮ از رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻣﺼﻤﻢ ﮔﺸـﺘﻪ ﻛـﻪ دﻳﮕـﺮ ﻫﺮﮔـﺰ اذان‬
‫ﻧﮕﻮﻳﺪ( اﻣﺎ ﺧﻮاﻫﺶ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( و درﺧﻮاﺳـﺖ ﺟﻤﻌـﻲ از ﻣﻬـﺎﺟﺮﻳﻦ و‬
‫اﻧﺼﺎر ﺳﺎﻟﺨﻮرده و ﺟﻤﻌﻴﺖ داغدﻳﺪه ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﺎم ﺑﻼل را ﺑﻪ ﻗﺒﻮل اﻳـﻦ درﺧﻮاﺳـﺖ ﻧﺎﭼـﺎر‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻳﻦ ﺑﻼل در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻤﺎن ﭘﺮ از اﻧﺘﻈﺎر اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ از ﭘﻠﻪﻫﺎي ﻧﺮدﺑﺎﻧﻲ ﺑﺎﻻ رﻓﺘـﻪ‬
‫و ﺑﺮ ﭘﺸﺖﺑﺎم ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﺑﻴﻪ رو ﺑﻪ ﻛﻌﺒﻪ ﻋﺰﻳﺰ اﻳﺴﺘﺎده‪ ،‬و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﻴﻠﻲ از ﺧﺎﻃﺮهﻫـﺎي‬
‫ﺗﺄﺛﺮآور زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در دل او زﻧﺪه ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺮ ﺣﻨﺠﺮه ﻧﺎﺗﻮان ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺸﺎر ﻣﻲآورد‬

‫‪1‬ـ اﻳﻦ ﺧﻄﺎﺑﻪ در ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 54‬و ﺑﺨﺶ اول آن در اﺧﺒـﺎر ﻋﻤـﺮ‪ ،‬ص‪ 235‬ﻧﻘـﻞ ﺷـﺪه و ﺑـﻪ ﺣـﺪي ﭘﺮﻣﻌﻨـﻲ و‬
‫ﺑﺎاﻫﻤﻴﺖ و ﺗﻜﺎن دﻫﻨﺪه ﺑﻮده ﻛﻪ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﺷﻬﺮ ﺟﺎﺑﻴﻪ را ﺑﻪ آن ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،562‬و ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ص‪ 26‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.297‬‬

‫‪432‬‬
‫و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﻠﻤﺎت را )اﷲ اﻛﺒﺮ‪ ،‬اﷲ اﻛﺒﺮ ‪ (...‬ﺗﺎ آﺧﺮ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻟﺤـﻦ و ﺻـﺪاﻳﻲ ﻛـﻪ درزﻣـﺎن‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ در ﻓﻀﺎ ﻃﻨﻴﻦاﻧﺪاز ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ 1‬و ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺣﺎﺿﺮ ﺑـﻪ ﻣﺤـﺾ دﻳـﺪن‬
‫ﺑﻼل در ﺟﺎﻳﮕﺎه اذان و ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﺷﻨﻴﺪن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﻠﻤـﺎت اذان از زﺑـﺎن او‪ ،‬در ﺣـﺎﻟﺘﻲ از‬
‫ﮔﺮﻳﻪ‪ 2‬و زاري و رﻳﺨﺘﻦ اﺷﻚﻫﺎ ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻃﺮهﻫﺎي زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻲآورﻧﺪ‪:‬‬
‫اذان ﺑﻼل ﺧﺎﻃﺮهاﻧﮕﻴﺰﺗﺮﻳﻦ اذانﻫﺎ‬
‫ﺧﺎﻃﺮه ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﺪاي رﺳﻮلاﷲص ﺑﺮ ﻛﻮه ﺻﻔﺎ و ﺻﻔﻴﺮ ﺳﻨﮓاﻧﺪازيﻫﺎي اﺑﻮﻟﻬﺐ!‬
‫ﺧﺎﻃﺮه دوران اﺧﺘﻔﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺷـﻜﻨﺠﻪ و آزار ﺑـﻼل و ﺟﻤﻌـﻲ از ﻧﺎﺗﻮاﻧـﺎن! ﺧـﺎﻃﺮه‬
‫ﻏﺮﺑﺖ اﺳﻼم و دوران ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و روزﻫﺎي ﻫﺠﺮت و ﺧﺎﻃﺮه ﻧﺰول ﭘﻲدرﭘﻲ ﺳﻮرهﻫﺎ‬
‫و آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲص و ﻫﻢ ﭼﻨـﻴﻦ ﺧـﺎﻃﺮه ﺑﺮاﻓﺮاﺷـﺘﻦ ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﭘـﺮﭼﻢﻫـﺎي‬
‫ﻏﺰوات ﺻﺪر اﺳﻼم و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺳﻴﻤﺎي ﻧﻮراﻧﻲ رﺳﻮلاﷲص در ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم!‬
‫و ﻳﺎدآوري ﺗﻤﺎم ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺗﻮأم ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤـﻪ رﻧـﺞﻫـﺎ و ﻣﺸـﻘﺖﻫـﺎ و‬
‫ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖﻫﺎ و ﻏﻢ و ﻏﺼﻪﻫﺎ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺧﺎﻃﺮه ﻫﻮلاﻧﮕﻴﺰﺗﺮﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺟﻬﺎن اﺳـﻼم ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫رﺣﻠﺖ رﺳﻮلاﷲص ﻛﻪ از آن ﻟﺤﻈﻪ ﺗﺎ ﺣﺎل ﺑﻼل را ﺧﺎﻣﻮش و ﺳﺮ در ﮔﺮﻳﺒﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‬
‫و ﻳﺎدآوري اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮهﻫﺎ از ﺷﻨﻴﺪن اذان ﺑﻼل ﻳﺎران وﻓﺎدار ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را ﺑﻪ ﺣـﺪي ﺗﺤـﺖ‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺪاي ﮔﺮﻳﻪ و ﺿﺠﻪﻫﺎي آنﻫﺎ در ﻓﻮاﺻـﻞ ﻛﻠﻤـﺎت اذان ﻗﻄـﻊ و‬
‫وﺻﻞ و ﺟﻮيﻫﺎي اﺷﻚ روان ﺑﺮ ﻣﺤﺎﺳﻦ ﺳﻔﻴﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪ 3‬و ﻫﻤـﻪ‬
‫ﻳﺎران ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬در ﺣﺎل ﺟﺮﻳﺎن اﺳﺖ و ﺑﻼل ﻛﻪ ﻃﻨﻴﻦ اﻳﻦ ﮔﺮﻳـﻪﻫـﺎ و ﺗـﺄﺛﺮ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،562‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 297‬و ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.260‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،562‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 297‬و ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.260‬‬

‫‪433‬‬
‫ﻳﺎدآوري اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮهﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﺪت ﮔﻠﻮﻳﺶ را ﻣﻲﻓﺸﺎرد و ﻛﻠﻤﺎت اذان را ﺗﻮآم ﺑﺎ ﮔﺮﻳـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻮش آنﻫﺎ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ در ﺗﻼش اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ اﻋﺼﺎب ﺧـﻮد ﻣﺴـﻠﻂ ﮔﺸـﺘﻪ و‬
‫ﻛﻠﻤﺎت اذان را ﺑﻪ آﺧﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎن اﺷﻚآﻟﻮد و دلﻫﺎي ﭘﺮ از ﺳﻮز و‬
‫ﮔﺪاز ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﺷﻨﻴﺪن ﺻﺪاي ﻗﺎﻣﺖ ﺑﻼل در ﺻﻔﻮف ﻣﻨﻈﻢ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( رو ﺑﻪ ﻛﻌﺒﻪ اﻳﺴﺘﺎده و ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ دوﻣـﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ رﺳـﻮلاﷲ صدر‬
‫ﺟﺎﺑﻴﻪ ﺷﺎم ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﻲآورﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻣـﺮدم‬
‫ﺷﺎم و اﻫﻞ ﺟﺎﺑﻴﻪ و از ﺗﻤﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﻲ ﻛﺮده و ﻫﻤـﺮاه ﺟﻤﻌـﻲ از ﻣﻬـﺎﺟﺮﻳﻦ و‬
‫اﻧﺼﺎر ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺪﻳﻨﻪ رﻫﺴﭙﺎر ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ ،1‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه او را ﺑﺪرﻗﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﮔﺮﻣﻲ ﺑـﺎ آنﻫـﺎ ﻣﻌﺎﻧﻘـﻪ ﻛـﺮده و دﺳـﺖ آنﻫـﺎ را‬
‫ﻣﻲﻓﺸﺎرد و در ﻟﺤﻈﻪاي ﻛﻪ دﺳﺖ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص را در دﺳﺖ دارد‪ ،‬ﻳـﻚ ﻧﮕـﺎه ﻋﻤﻴـﻖ و‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺒﺴﻤﻲ ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻣﻴﺮ!‪ 2‬ﺧﺪاﺣﺎﻓﻆ« ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن‬
‫اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ در ﺷﻮر و اﺣﺴﺎس ﻏﺮق ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻄﻤﺌﻦ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳـﺎﺑﻘﻪ‬
‫او ﻧﻴﺴﺖ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻢ اﻫﻞ ﺗﻌﺎرف ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻘﻴﻦ ﭘﻴﺪا ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﺻﺪور ﻫﻤﺎن ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ اﺳﺖ در ﺟﻬﺖ اﻋﺰام او ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺼﺮ و ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺑﻌﺪ از ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﻮدﻳﻊ‪ ،‬ﺑﻼدرﻧﮓ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ در ﭘﺎدﮔﺎنﻫـﺎي‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.298‬‬

‫‪2‬ـ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ .66‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ‪ :‬ﻣﺎ ﺗﺤﻘﻴﻖ اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي را ﺑﺮ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣـﻮرﺧﻴﻦ ﺗـﺮﺟﻴﺢ‬
‫دادﻳﻢ ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ‪» :‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ اﺻﺤﺎب و ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﺧﺘﻼفﻧﻈﺮ ﻃـﻲ‬
‫ﻧﺎﻣﻪاي ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص را ﻣﺄﻣﻮر آزاد ﻛﺮدن ﻣﺼﺮ ﻛﺮد و در ﺣﺎل ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻗﻴﺴﺎرﻳﻪ رﻫﺴﭙﺎر ﻛﺸﻮر ﻣﺼـﺮ ﮔﺮدﻳـﺪ« و ﻃﺒـﺮي‪،‬‬
‫ج‪ ،5‬ص‪ ،1922‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪434‬‬
‫ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ و ﻓﺮداي ﻫﻤﺎن روز در رأس ﭼﻬـﺎر ﻫـﺰار‪ 1‬ﻧﻔـﺮ از ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳـﻼم‪ ،‬از‬
‫ﻛﻮﺗﺎهﺗﺮﻳﻦ راهﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ‪،‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوازدﻫﻢ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص در راه آزاد ﻛﺮدن ﻣﺼﺮ‬

‫و ﭼﻮن اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻧﺎﻣﺠﻮ و ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار ﺑﺮاي ﻓﺘﺢ ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﺣﺮﻳﺺ اﺳﺖ‬
‫و ﻣﻲﺗﺮﺳﺪ ﻣﺸﺎورﻳﻦ ﻧﺰدﻳﻚ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ او ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ‬
‫‪2‬‬
‫او را از ﺻﺪور اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺸﻴﻤﺎن ﻛﻨﻨﺪ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﺼﺮ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻚ ﻋﻤﻞ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﻗﺮار دﻫﺪ و راﻫـﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﭘﺸﻴﻤﺎن ﺷﺪن او ﺑﺎﻗﻲ ﻧﮕﺬارد‪ ،‬و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص در اﻳﻦ ﺣـﺪس ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﻪ ﺧﻄـﺎ‬
‫ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در راه ﻣﺼﺮ ﻣﺴﺎﻓﺖﻫـﺎي ﻃـﻮﻻﻧﻲ را ﻃـﻲ ﻛـﺮده و از )رﻓـﺢ‪(3‬‬
‫ﮔﺬﺷــﺘﻪ وﻟ ـﻲ ﺑــﻪ )ﻋــﺮﻳﺾ‪ (4‬ﻧﺮﺳ ـﻴﺪه‪ 5‬اﺳــﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔــﺎه ﻋﻘﺒــﻪ ﺑــﻦ ﻋﺎﻣــﻞ ﺣﺎﻣــﻞ ﻧﺎﻣــﻪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﻣﻲﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‬
‫ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﻣﺤﺘﻮاي ﻧﺎﻣﻪ ﭼﻴﺴﺖ اﻣﺎ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻧﻴﺰ ﻧﮕﺮان اﺳﺖ و ﺗﺎ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ اﺣـﻮالﭘﺮﺳـﻲ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻔﺼﻞ از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲآورد و ﻣـﺪت‬
‫زﻣﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه ﭘﻴﺶ ﻧﻤـﻲرود ﻧﺎﻣـﻪ را از او ﻧﻤـﻲﮔﻴـﺮد‪ 6‬و وﻗﺘـﻲ ﻧﺎﻣـﻪ را از او‬

‫‪1‬ـ ﻣﻮرﺧﻴﻦ درﺑﺎره ﺗﻌﺪاد اﻓﺮاد اﻳﻦ ﺳﭙﺎه اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻬﺎر ﻫﺰار و ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻪ ﻫﺰار و ﺑﺮﺧﻲ ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧـﺪ ﺑـﻪ‬
‫)ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ 214‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 129‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد(‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 68‬و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ 68‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.130‬‬
‫‪3‬ـ رﻓﺢ ‪ :‬آﺳﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ اﺳﺖ در راه ﻣﺼﺮ و ﻓﺎﺻﻠﻪ آن ﺑﺎ ﻣﺼﺮ دو روز راه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻋﺮﻳﺾ ‪ :‬ﺷﻬﺮي اﺳﺖ در ﻛﻨﺎر درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﺼﺮ‪ .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪.‬‬
‫‪5‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 68‬و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ 68‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.130‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪435‬‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد ﺳﭙﺎه او ﺑﻪ ﺣﻮاﻟﻲ )ﻋﺮﻳﺾ( ﻣﻲرﺳﺪ و ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﻧﺎﻣﻪ‪ 1‬را از دﺳـﺖ‬
‫ﻋﻘﺒﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﻌﺪ از ﻳﻚ ﻧﮕﺎه ﮔﺬرا در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮق ﺷﺎدي ﺑﺮ ﭼﻬﺮهاش ﻣﻮج ﻣﻲزﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺮاي اﻓﺴﺮان ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ :‬و ﺑﻌﺪ اي ﻋﺎص ﭘﺴﺮ‬
‫ﻋﺎص ﻟﺤﻈﻪاي ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﻮ ﻣـﻲرﺳـﺪ اﮔـﺮ ﻫﻨـﻮز در ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﺷـﺎم ﻫﺴـﺘﻲ‬
‫ﺑﻼدرﻧﮓ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻛﺎر ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮدﻳﺪ و اﮔﺮ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺼﺮ ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺎ ﻳـﺎري ﺧـﺪا ﺑـﻪ راه‬
‫ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﻴﺪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﺪادي ﻣﺎ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ 2‬و ﻋﻤﺮو‬
‫ﻋﺎص ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺣﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪ اﻓﺴﺮان و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن را ﺑﻪ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻧـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻧﺎﻣـﻪ در‬
‫ﺣﻮاﻟﻲ )ﻋﺮﻳﺾ( ﻳﻜﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺼﺮ و ﺑﻌﺪ از ﻃﻲ ﭼﻨﺪ ﻓﺮﺳﻨﮓ از ﺧﺎك ﻣﺼﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫او رﺳﻴﺪه و ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در ﭘﺎﺳﺦ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻣـﻲﻧﻮﻳﺴـﺪ‪ 3‬و ﭼـﻮن‬
‫ﻋﺮﻳﺾ ﭘﺎدﮔﺎن ﭼﻨﺪان ﻣﻬﻤﻲ ﻧﺪارد ﺑﺴﻴﺎر زود در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﻤﻠﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺼﺮ آزاد ﻣﻲﮔﺮدد‬
‫و ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم در آﺑﺎن ﻣﺎه ﺳﺎل ﻧﻮزدﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﺑـﺮ ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﻣﺼـﺮ ﺑـﻪ‬
‫اﻫﺘﺰاز درﻣﻲآﻳﺪ‪ 4‬و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋـﺎص از ﻋـﺮﻳﺾ ﺑـﻪ ﺳـﻮي )ﻓﺮﻣـﺎ‪(5‬‬
‫رﻫﺴﭙﺎر ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬راه ﻋﺮﻳﺾ ﺗﺎ ﻓﺮﻣﺎ ﻳﻚ ﺻﺪ و ﺑﻴﺴﺖ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‪ 6‬اﺳﺖ و راﻫﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 68‬و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ 68‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.130‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪4‬ـ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ ،70‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎل ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻣﻮرﺧﻴﻦ دﻳﮕﺮ ﺳﺎل ﻧﻮزدﻫﻢ‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻓﺮﻣﺎ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ اول و دوم اﺳﻤﻲ اﺳﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻧﺎم ﺷﻬﺮ ﺳﺎﺣﻠﻲ ﻣﺼﺮ ﺑﺎ ﻃـﻮل )‪ 54‬درﺟـﻪ و ‪ 40‬دﻗﻴﻘـﻪ( و ﻋـﺮض )‪31/5‬‬
‫درﺟﻪ(‪ .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪.‬‬
‫‪6‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.133‬‬

‫‪436‬‬
‫ﻫﻢ از ﻧﻈﺮ ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻫﻢ از ﻧﻈﺮ ﺳﻮقاﻟﺠﻴﺸﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ و ﺧﺎﻃﺮهاﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ زﻳﺮا ﺑﻴﺴﺖ و‬
‫ﭘﻨﺞ‪ 1‬ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ارﺗﺶ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ از ﻫﻤـﻴﻦ راه‬
‫ﻋﺒﻮر ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻳﻚ ﻫﺰار ﺳﺎل‪ 2‬ﻗﺒﻞ اﺳﻜﻨﺪر ﻛﺒﻴﺮ ﺑﻌﺪ از ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻣﺼﺮ در رأس ارﺗﺶ‬
‫روم ﺑﺮاي ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺷﺎم و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ از ﻫﻤﻴﻦ راه ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺳﻪ ﻫﺰار‪ 3‬ﺳﺎل ﻗﺒﻞ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ‬
‫‪ ‬از ﻫﻤﻴﻦ راه از ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﺼﺮ رﻓﺘﻪ و ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎرواﻧﻲ ﻛﻪ ﻳﻮﺳﻒ‬
‫‪ ‬را از ﻛﻨﻌﺎن ﺑﻪ ﻣﺼﺮ ﺑﺮد‪،‬‬
‫ﺧﺎﻃﺮهاﻧﮕﻴﺰﺗﺮﻳﻦ ﺟﺎدهﻫﺎي ﺟﻬﺎن‬
‫و ﺑﺮادران ﻳﻮﺳﻒ ‪ 4 ‬ﻛﻪ در ﺳﺎل ﻗﺤﻄﻲ و ﺳﭙﺲ ﻫﻤﺮاه ﻳﻌﻘـﻮب ‪ ‬ﺑـﻪ ﻣﺼـﺮ‬
‫رﻓﺘﻨﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮﺳﻲ ‪ ‬ﻛﻪ از ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ آﻣﺪ ﻋﻤﻮﻣﺎً اﻳﻦ راه را ﭘﻴﻤﻮدهاﻧـﺪ‪ ،5‬و‬
‫ﺗﭙﻪﻫﺎ و ﻛﻮهﻫﺎي اﻃﺮاف اﻳﻦ راه ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺳﺮ ﺑﻪ ﻓﻠﻚ ﺳﺎﻳﻴﺪهاﻧﺪ و در ﻃﻮل ﻫﺰاران ﺳـﺎل‬
‫ﺣﺮﻛﺖ و اﻧﺘﻘﺎل اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻋﺎﺑﺮﻳﻦ را ﻧﻈﺎره ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻃﭙﺶ ﺿﺮﺑﺎن ﻗﻠﺐ ﻫﻤﻪ را ﺷـﻨﻴﺪهاﻧـﺪ‬
‫اﻳﻨﻚ ﺑﺎز در ﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ اﻳﺴﺘﺎدهاﻧﺪ و از ﺣﺮﻛﺖ و ﺟﻮش و ﺧﺮوش ﻳﺎران ﻣﺤﻤـﺪ ص‬
‫در زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢﻫﺎي اﺳﻼم ﺳﺎن ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﻲﺗﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﺳﺐﻫﺎي راﻫـﻮار ﺧـﻮﻳﺶ ﻣﻬﻤﻴـﺰ‬
‫ﻣﻲزﻧﻨﺪ و ﺳﻴﻨﻪ ﻏﺒﺎر ﺻﺤﺮاﻫﺎ را ﻣﻲﺷﻜﺎﻓﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗﺮ ﻧﻮﻳﺪ ﻧـﻮر ﻫـﺪاﻳﺖ و آزادي‬
‫را ﺑﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻪ ﺑﻨﺪ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﺼﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم ﺑـﻪ ﺳـﻼﻣﺘﻲ و ﺑـﺪون ﻫـﻴﭻ ﮔﻮﻧـﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻳﻦ راه را ﻣﻲﭘﻴﻤﺎﻳﺪ و ﺑﻪ ﺣﻮﻣﻪ ﺷﻬﺮ )ﻓَﺮْﻣﺎء( ﻣﻲرﺳـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻣﻘـﻮﻗﺲ ﺑـﻪ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 133‬و ‪ 134‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.312‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪437‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﺟﻠﻮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﻳﻦ ﺳﭙﺎه را ﻧﮕﻴﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﺑﻴﺸـﺘﺮي‬
‫از ﻣﺤﻞ ﻛﻤﻚرﺳﺎﻧﻲ دور ﮔﺸﺘﻪ‪ 1‬و ارﻃﺒﻮن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه داﻏﺪﻳﺪه ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺷـﺎم ﺑـﻪ آﺳـﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﺑﻲﭘﻨﺎه و دوراﻓﺘﺎده رات ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﭘﺎدﮔـﺎن ﻓﺮﻣـﺎء‬
‫ﺗﺎر و ﻣﺎر ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻴﺮوي اﻳﻤﺎن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم و ﻣﻬﺎرت ﻋﻤﺮو ﻋـﺎص در ﺗﺎﻛﺘﻴـﻚﻫـﺎي‬
‫رزﻣﻲ و ﺑﻴﺰاري ﺷﻬﺮ ﻓﺮﻣﺎء از اﺳﺘﺒﺪاد روم ﺗﻤﺎم ﻣﻌﺎدﻻت ﻧﻈﺎﻣﻲ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲزﻧﺪ‪ ،‬و ﭘـﺲ‬
‫از ﻳﻚ ﻣﺎه‪ 2‬ﻣﺤﺎﺻﺮه ﭘﺎدﮔﺎن و زد و ﺧﻮردﻫﺎي ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮقآﺳﺎ ﭘﺎدﮔﺎن ﺷﻬﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﺎء ﻧﻴﺰ ﺳﻘﻮط ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم ﺑﺮ آن اﻓﺮاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎن ﺷﻬﺮ ﻓﺮﻣﺎء‬
‫و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺳﺘﺎد ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺟﻨﮕـﻲ ﻗـﺮار ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ ،3‬و در رأس‬
‫ﺑﺨﺶ ﻋﻈﻴﻤﻲ از ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ در ﻋﻤﻖ ﺧﺎك ﻣﺼﺮ ﭘﻴﺶ ﻣﻲرود و در ﺷﺼﺖ‪ 4‬و ﭘـﻨﺞ‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﺷﻬﺮ )ﺑﻠﺒﻴﺲ( ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪) .‬ﺑﻠﺒﻴﺲ( ﻛﻪ ﻳﻚ ﺻﺪ و ﭼﻬﻞ و ﭘﻨﺞ ﻛﻴﻠـﻮﻣﺘﺮ ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﺎء و ﭘﻨﺠﺎه و ﭘﻨﺞ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﺎ )ﻣﻤﻔﻴﺲ( ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪ ،5‬ﺷﻬﺮي اﺳﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬و ﻋـﻼوه ﺑـﺮ‬
‫ﺗﺠﻬﻴﺰات ﺟﻨﮕﻲ و اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ دوازده‪ 6‬ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز ﺗﻌﻠـﻴﻢ دﻳـﺪه را داراﺳـﺖ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه ﻋﻤﺮو ﻋﺎص در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻴﺴـﺖ و ﺗـﻮازن ﻗـﻮا ﺑـﻪ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.135‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 135‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 312‬و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪) ،‬ذﻳﻞ( ص‪ 73‬و در اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ در‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻧﻮاﻣﺒﺮ ﺳﺎل ‪ 630‬ﻣﻴﻼدي ﻣﻄﺎﺑﻖ )ﺳﺎل ‪ 18‬ﻫﺠﺮي( ﻓﺮﻣﺎء آزاد ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.143‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 142‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ‪ 33) :‬ﻣﻴﻞ ﺑﻠﺒﻴﺲ(‪.‬‬
‫‪5‬ـ ذﻳﻞ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪.73‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪438‬‬
‫زﻳﺎن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﻫﻢ ﺧﻮرده اﺳﺖ اﻣﺎ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم در ﻃﻮل راه و در ﺣـﺎل ﻋﺒـﻮر از‬
‫روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﻛﺸﺘﺰارﻫﺎ و ﺗﻤﺎس ﻣﺮدﻣﺎن ﻋﺎدي ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ درﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻣﺼﺮ از ﺳـﻠﺐ‬
‫آزادي در ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﺑﺎر ﺑﺎج و ﺧﺮاجﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ از دوﻟﺖ روم ﻧﺎراﺿـﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ 1‬و‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎً آﻣﺎده ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﺘﻮن ﭘـﻨﺠﻢ ﺑـﺎري ﺷﻜﺴـﺖ ﺳـﭙﺎه روم ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم‬
‫ﻫﻤﻜﺎري ﻛﻨﻨﺪ و ﻣ‪‬ﻘَﻮ‪‬ﻗَﺲ و ارﻃﺒﻮن ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎن ﻓﺮﻣﺎء ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﺎدﮔـﺎن‬
‫)ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن( رﻓﺘﻪاﻧﺪ از اﻳﻦ اوﺿﺎع و ﺷﺮاﻳﻂ ﻛﺎﻣﻼً آﮔﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺟﻨﮓ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‬
‫و ﻣ‪‬ﻘَﻮ‪‬ﻗَﺲ ﺟﻤﻌﻲ از ﻛﺸﻴﺸﺎن و رﺟﺎل ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﺎي ﻣﺬاﻛﺮه‪ 2‬و ﻋﻘﺪ ﺻﻠﺢ ﺑﻪ ﻧـﺰد ﻋﻤـﺮو‬
‫ﺑﻦ ﻋﺎص در ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﭘﺎدﮔﺎن ﺑِﻠْﺒﻴﺲ‪ 3‬ﻣﻲﻓﺮﺳـﺘﺪ و ﻫﻴﺌـﺖ اﻋﺰاﻣـﻲ ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﭘﺎﺳﺦ زﻳﺮ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣ‪‬ﻘَﻮ‪‬ﻗَﺲ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﺮ دﻳﻦ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﻴﺪ‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺟﺰﻳﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ و در ﺻﻮرت ﺧﻮدداري از ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﺟﺰﻳﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ آﻣﺎده ﻛﻨﻴﺪ و ﭘﻨﺞ روز ﻣﻬﻠﺖ ﺷﻤﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از اﻳـﻦ دو اﻣـﺮ‬
‫را اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪ «4‬و ارﻃﺒﻮن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه داﻏﺪﻳﺪه ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺷﺎم ﻣﻘـﻮﻗﺲ را ﺑـﺮاي ﺟﻨـﮓ‬
‫ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪،5‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 136‬و ‪.141‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.142‬‬
‫‪3‬ـ ﺑﻠﺒﻴﺲ ‪ :‬ﺑﻬﻜﺴﺮ دو ﺑﺎء ﺷﻬﺮي در ﻣﺼﺮ ﻛﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ آن ﺑﺎ ﺷﻬﺮ )ﻓﺴﻄﺎط( ده ﻓﺮﺳﺦ )‪ 60‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ( و در ﺳـﺎل ‪ 18‬ﻳـﺎ ‪ 19‬ﺑـﻪ‬
‫وﺳﻴﻠﻪ ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﻓﺘﺢ ﮔﺮدﻳﺪه‪ .‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1922‬و ‪ 1923‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 565‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.98‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪439‬‬
 ‫ﺳﭙﺎه روم ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺷﺒﻴﺨﻮن ﻣﻲزﻧﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ او ﺷﺨﺼﺎً ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن )ﺑِﻠْﺒﻴﺲ( ﻣﻲرود و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﻫﻨـﻮز ﺑﻴﺴـﺖ و‬
‫ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻋﺖ از زﻣﺎن آﺗﺶﺑﺲ ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ در ﻧﻴﻤﻪ ﺷﺐ و در ﺳﺎﻋﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻤـﺎن او‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺣﺎل ﺧﻮاب و اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ در رأس دوازده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺮارﮔﺎه ﺳﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،1‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻼف ﮔﻤﺎن ارﻃﺒﻮن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺗﻤﺎم ﻣﺪت آﺗـﺶﺑـﺲ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر ﻋﻤﺮو ﻋﺎص در ﺣﺎل آﻣﺎدهﺑﺎش ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪن ﻃﻠﻴﻌـﻪ آنﻫـﺎ‬
‫ﺻﺪاي ﺗﻜﺒﻴﺮ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن و دﻳﺪﺑﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺳﻴﻞ ﺧﺮوﺷـﺎن ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم را ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﻣﻬـﺎﺟﻤﻴﻦ‬
‫ﺧﻴﺎﻧﺖﭘﻴﺸﻪ روم ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ درﻣﻲآورد و ﺷﻌﻠﻪﻫﺎي آﺗﺶ ﺟﻨـﮓ در ﺗـﺎرﻳﻜﻲ ﺷـﺐ و در‬
‫ﻗﻠﺐ اﻳﻦ ﺻﺤﺮاﻫﺎ ﺗﺎ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي آﺧﺮ ﺷﺐ زﺑﺎﻧﻪ ﻣﻲﻛﺸﺪ و در ﻛﻠﻪ ﺳـﺤﺮ ﺷﻜﺴـﺖ ﺳـﭙﺎه‬
‫روم ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﻋﻼم ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﻳﻚ ﻫﺰار ﺗﻦ‪ 2‬از ﺳﭙﺎه روم ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪهاﻧﺪ و ﻻﺷﻪ ارﻃﺒﻮن ﻧﻴﺰ در ﻣﻴﺎن آنﻫـﺎ‬
‫دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ 3‬و ﺑﻌﺪ از ﺳﺎلﻫﺎ‪ ،‬ژرفﺑﻴﻨﻲ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در‬
‫ﻣﻮرد ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص و ارﻃﺒﻮن ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﺪﻳﻨـﻪ ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﻣـﻦ ارﻃﺒـﻮن‬
‫ﻋﺮب را )ﻋﻤﺮو ﻋﺎص( ﺑﻪ ﺟﺎن ارﻃﺒﻮن روم ﻣﻲاﻧﺪازم ﺑﺒﻴﻨﻢ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭼﻪ ﻣﻲﺷﻮد؟«‬
‫‪2‬ـ ﺳﻪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ‪ 4‬ﺑﻪ اﺳﺎرت ﺳﭙﺎه اﺳﻼم درآﻣﺪهاﻧﺪ و ﺑﻘﻴﻪ از ﺻﺤﻨﻪ ﻓﺮار ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1922‬و ‪ 1923‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 565‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.98‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .143‬ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬در آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ‪ ،‬ر‪‬ﺑ‪‬ﻌﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ رﺳﺘﻢ ﮔﻔـﺖ ﻃﺒـﻖ روش ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص ﺑﻴﺶ از ﺳﻪ روز ﻣﻬﻠﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻲدﻫﻴﻢ و در اﻳﻦ ﺟﺎ ﭘﻨﺞ روز ﻣﻬﻠﺖ دادهاﻧﺪ ﺗﻔﺎوت ﻧﺎﺷﻲ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ رﺳﺘﻢ اﻋـﻼن‬
‫ﺟﻨﮓ داده ﺑﻮد وﻟﻲ در اﻳﻦ ﺟﺎ اﻋﻼن ﺟﻨﮓ ﻧﺸﺪه و ﺻﻠﺢ اﺣﺘﻤﺎل دارد‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 98‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 565‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.143‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.143‬‬

‫‪440‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ،‬ﻣﻘﺪاري از ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﻮد را ﺟﻬﺖ ﺣﻔﻆ ﻧﻈـﻢ و اﻣﻨﻴـﺖ در ﺷـﻬﺮ‬
‫)ﺑﻠﺒﻴﺲ( ﻣﺴﺘﻘﺮ و در رأس ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﻗﻠﺐ ﺻﺤﺮاﻫﺎ راﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﺴـﺎﻓﺖ ﭘﻨﺠـﺎه و ﭘـﻨﺞ‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺎدﮔﺎن )اُم‪ ‬د‪‬ﻧَﻴﻦ( ﻣﻲﭘﻴﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اُم‪ ‬د‪‬ﻧَﻴﻦ‪ 1‬ﻳﻚ ﺷﻬﺮ ﻧﻈـﺎﻣﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﻄﻘﻪﻫﺎي ﻗﺎﻫﺮه ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺑﻨﺎ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ رﻋﺐآور و ﺧﺎﻃﺮهاﻧﮕﻴﺰ!‬
‫و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻓﺮود آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ از ﻳـﻚ ﺟﻬـﺖ ﺑﺴـﻴﺎر رﻋـﺐآور و‬
‫وﺣﺸﺘﻨﺎك اﺳﺖ و ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي اُم‪ ‬د‪‬ﻧَﻴﻦ و ﻓَﻴﻮم‪ 2‬و ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن ﺑﺎ ﻛﻞ ﺗﺠﻬﻴﺰات ﺟﻨﮕـﻲ و ﻣﻤﻠـﻮ‬
‫از ﺳﺮﺑﺎزان روﻣﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ را زﻳﺮ ﺷﺒﻜﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ ،3‬و از ﺟﻬﺖ دﻳﮕـﺮ ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫ﺧﺎﻃﺮهاﻧﮕﻴﺰ و اﻟﻬﺎمﺑﺨﺶ اﺳﺖ زﻳﺮا ﺷﻬﺮ )ﻣﻤﻔﻴﺲ( ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻓﺮﻋﻮن زﻣﺎن ﻣﻮﺳﻲ ‪ ‬ﻧﻴـﺰ‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻛﻤﻲ از ﻗﺮارﮔﺎه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﻛﻨﺎر ﻧﻴﻞ ﺧﻮدﻧﻤﺎﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬و‬
‫اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻳﺎدآور ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻏﺮور و ﺳﺘﻤﮕﺮي و ﺧﻮنﺧﻮاري ﻳﻚ ﻗﺪرت ﻛﻮري اﺳﺖ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
‫ﻓﺮﻋﻮن‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻳﻚ ﺧﺪا و ﺣﺘﻲ ﺧﺪاي ﺑﺰرگﺗﺮ از ﻫﻤﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﺮدم ﻣﺼـﺮ را ﺑـﻪ ﺑﻨـﺪ‬
‫ﻛﺸﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﻳﺎدآور ﻗﻬﺮ و ﺧﺮوش ﻓﺮﻳﺎد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي اﺳﺖ )ﻣﻮﺳﻲ ‪ ( ‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻋﺼـﺎي‬
‫ﺷﺒﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ ﻓﺮﻋﻮن زﻣﺎن ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ و ﻛﺎخ ﺳﺘﻤﮕﺮي و اﺳﺘﻜﺒﺎري را ﺑﺮ ﺳﺮ او ﻓﺮو‬
‫رﻳﺨﺖ و ﻣﺮدﻣﺎن رﻧﺠﺪﻳﺪه و ﺑﻪ ﺑﻨﺪﻛﺸﻴﺪه را از ﻳﻮغ ﺑﻴﺪادﮔﺮي او ﻧﺠﺎت داد! و ﻋﻤـﺮو ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺎص ﻧﻴﺰ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮهﻫﺎي اﻟﻬﺎمﺑﺨﺶ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮازﻧـﻪ ﻗـﺪرتﻫـﺎ ﻓـﻮراً‬

‫‪1‬ـ امدﻧﻴﻦ ﺑﻪ ﺿﻢ دال و ﻓﺘﺢ ﻧﻮن ﻣﺤﻠﻲ اﺳﺖ در ﺑﻴﻦ ﻗﺎﻫﺮه و ﻧﻴﻞ‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﺣﻤﻮي‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻓﻴﻮم ﺑﻪ ﻓﺘﺢ اول و ﺗﺸﺪﻳﺪ دوم ﺷﻬﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻮﺳﻒ ‪ ‬آن را ﺑﻨﺎ ﻛﺮده و ﺳﻴﺼﺪ و ﺷﺼﺖ روﺳﺘﺎ در اﻃـﺮاف او اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.136‬‬

‫‪441‬‬
‫‪1‬‬
‫ﭘﺎدﮔﺎن امدﻧﻴﻦ را در ﺣﻠﻘﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪ ﻫﻔﺘﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه‬
‫و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از رﺳﻴﺪن آذوﻗﻪ و ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﺪادي‪،‬‬
‫ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎن امدﻧﻴﻦ‬
‫ﻧﺎﮔﺎه ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه و ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻮﻫﻲ از ﭘﻮﻻد ﺑﺮ در و ﭘﻴﻜﺮ دروازهﻫﺎي ﭘﺎدﮔﺎن ﻓـﺮود‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ و ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺘﻦ دروازهﻫﺎ در ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن را ﺑـﻪ داﺧـﻞ ﭘﺎدﮔـﺎن‬
‫ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ‪ ،2‬و ﺳﺮﺑﺎزان روﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﺧﻮد را در زﻳﺮ ﺑـﺮق ﺷﻤﺸـﻴﺮﻫﺎي ﻋﺮﻳـﺎن و ﻟﻬﻴـﺐ‬
‫ﭼﺸﻤﺎن آﺗﺶﺑﺎر ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ اﻛﺜﺮاً‪ 3‬ﺳﺮ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻓﺮود ﻣﻲآورﻧﺪ و اﺳﻴﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‬
‫و ﺑﺮﺧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮگ را ﺑﺮ اﺳﺎرت ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻣﻲﺟﻨﮕﻨـﺪ و در ﻣـﺪت ﻛﻤـﻲ ﺑـﻪ آرزوي‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲرﺳﻨﺪ و ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم ﺑﺮ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﭘﺎدﮔﺎن اﻓﺮاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻮر ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎن امدﻧـﻴﻦ ﺑـﺮﺧﻼف ﭘـﻴﺶﺑﻴﻨـﻲ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳـﺎن‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي ﻓﻴﻮم و ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن و ﻏﻴﺮه ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ 4‬و ﺑﻠﻜﻪ ﺳـﭙﺎه ﺧـﻮد را‬
‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻛﺸﺘﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎﺣﻞ ﻧﻴﻞ ﻟﻨﮕﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬از ﻧﻴﻞ ﻋﺒﻮر داده‪ ،‬و ﺳﻴﻨﻪ ﺑﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 147‬و ‪ 148‬و ذﻳﻞ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ 74‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮﺟﻊ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ‪» :‬امدﻧـﻴﻦ دﻫﻜـﺪهاي‬
‫ﺑﻮده در ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺮﻗﻲ ﻧﻴﻞ و در ﺷﻤﺎل ﭘﺎدﮔﺎن )ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن( و ﻣﺤﻠﻪ اُز‪‬ﺑ‪‬ﻜ‪‬ﻴ‪‬ﻪ در ﻗﻠﺐ ﻗﺎﻫﺮه در ﺟﺎي آن ﺑﻨﺎ ﮔﺮدﻳـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺠـﻢ‬
‫اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي )ﻓﺴﻄﺎط(‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 149‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 319‬و ذﻳﻞ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ ،75‬ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﺮﺟـﻊ ﻳـﻚ‬
‫ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺟﺎﻟﺒﻲ از اﻳﻦ ﻣﺎﻧﻮر ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪442‬‬
‫را ﺑﻪ ﺳﻮي )ﺟﻴﺰه‪ (1‬ﻣﻲ ﺷﻜﺎﻓﺪ‪ ،2‬و ﺗﻤﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن روم در ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎ‪ ،‬از ﻧﻘﺸﻪﻫـﺎي اﻳـﻦ‬
‫ﺳﭙﺎه در ﺗﻌﺠﺐ ﻓﺮو رﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻳﻜﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺣﺘﻤﺎً ﺑﻪ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨـﺪ و دﻳﮕـﺮي‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻣﻮازﻳﻦ ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭘﺎدﮔﺎن ﻋﻈﻴﻢ ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن در ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‬
‫او اﺳﺖ ﺑﻪ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﺪ و ﻛﺴﻲ ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻐـﺰ ﻣﺘﻔﻜـﺮ ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﺟﻨﮕـﻲ‪،‬‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺎﻧﻮر ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺧﺒﺮ ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎنﻫـﺎي ﻓﺮﻣـﺎ‪ ،‬ﺑﻠﺒـﻴﺲ‪ ،‬امدﻧـﻴﻦ و ﺿـﻌﻒ‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي دﻓﺎﻋﻲ دوﻟﺖ روم را در ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎ و روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺳﺎﺣﻞ ﻧﻴﻞ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ 3‬و در‬
‫ﻣﺪت اﻳﻦ ﻣﺎﻧﻮر‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﺪادي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻢ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺪ آن ﮔﺎه‬
‫ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن ﻋﻈﻴﻢ ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻨﻚ ﻣﺎﻧﻮر ﺻﺤﺮاﻳﻲ ﺑـﺎ ﻛﻮﺑﻴـﺪن‬
‫ﭘﺎﺳﮕﺎهﻫﺎ و اﻳﺠﺎد رﻋﺐ‪ 4‬و ﻫﺮاس در دل ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن روﻣﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ و در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﭘﺎدﮔﺎن‬
‫ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻤﺎن وﺣﺸﺖزده ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن روﻣﻲ‪ ،‬در ﻛﺸﺘﻲﻫﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪ‬
‫و ﺑﻪ آن ﺳﻮي ﻧﻴﻞ آﻣﺪه‪ 5‬و در راه امدﻧﻴﻦ و در ﻧﺰدﻳﻜﻲ )ﻋﻴﻦﺷﻤﺲ( در ﻣﻴﺎن ﻃﻨـﻴﻦﻫـﺎي‬
‫اﷲ اﻛﺒﺮ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﺪادي را در آﻏـﻮش ﻣـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ‪ ،6‬و وﻗﺘـﻲ ﻋﻤـﺮو ﺑـﻦ ﻋـﺎص ﻧﺎﻣـﻪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اي ﻋﻤـﺮو ﺑـﻦ ﻋـﺎص اﻳﻨـﻚ‬
‫ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﻣﺮد ﺟﻨﮕﺎور را ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎدم و در رأس ﻫﺮ ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮ از آن ﻫـﺎ ﻧﻴـﺰ‬

‫‪1‬ـ ﺟﻴﺰه ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﺟﻴﻢ در ﻣﻐﺮب ﻓﺴﻄﺎط واﻗﻊ ﺷﺪه و ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻣﺼـﺮ در آن واﻗـﻊ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺠـﻢ اﻟﺒﻠـﺪان ﻳـﺎﻗﻮت‬
‫ﺣﻤﻮي‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 149‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 319‬و ذﻳﻞ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ ،75‬ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﺮﺟـﻊ ﻳـﻚ‬
‫ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺟﺎﻟﺒﻲ از اﻳﻦ ﻣﺎﻧﻮر ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ذﻳﻞ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ 74‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 149‬و ‪ 150‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.319‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪443‬‬
‫ﻣﺮدي را ﻓﺮﺳﺘﺎدهام ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﺎرآﻳﻲ ﻳﻚ ﻫﺰار ﺗـﻦ را دارد و ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪ :‬ز‪‬ﺑ‪‬ﻴـﺮ ﺑـﻦ‬
‫ﻋ‪‬ﻮ‪‬ام‪ ،‬ﻣ‪‬ﻘﺪاد ﺑﻦ اﺳﻮد‪ ،‬ﻋ‪‬ﺒﺎد‪‬ة ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺧﺎرﺟﻪ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﺬاﻗَﺔ‪،‬‬
‫وﺻﻮل ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﺪادي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫و ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻛﻤﻲ اﻓﺮاد ﻫﺰﮔﺰ ﺷﻜﺴﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺧـﻮرد‪«1‬‬
‫اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ اﺧﻴﺮ را ﻳﻚ اﺧﻄﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻳﻘﻴﻦ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﮔـﺮ‬
‫اﻳﻦ ﺳﭙﺎه در ﺟﻨﮓﻫﺎ ﭘﻴﺮوزي ﻧﮕﺮدد اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( او را ﻣﻘﺼﺮ ﻣـﻲداﻧـﺪ و‬
‫ﺣﺘﻤﺎً ﺑﻪ ﺣﺎﺑﺶ ﻣﻲرﺳﺪ! و ﻻزم ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﻐﺰ ﻣﺘﻔﻜﺮ رزﻣﻲ ﺧـﻮد را ﺑـﺮاي‬
‫درك ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖﻫﺎ و ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﻴﺮي ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﻌﺎل ﻧﻤﺎﻳﺪ و اﻳﻨـﻚ ﺳـﭙﺎه‬
‫‪3‬‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻬﺮك )ﻋﻴﻦﺷﻤﺲ‪ (2‬وارد ﻣﻲﺷﻮد )ﺷﻬﺮي ﻛﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن ﺧﺎﻣﻮش ﻣﺠﺪ و ﻋﻈﻤـﺖ‬
‫ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ( و در ﺗﭙﻪﻫﺎي ﻣﺠﺎور اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﺴﺘﻘﺮ و ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﭘﺎدﮔـﺎن‬
‫ﻋﻈﻴﻢ )ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن( ﺧﻮد را آﻣﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻋﻴﻦﺷﻤﺲ ﺷﻬﺮ ﻋﻠﻢ و ﻧﻮر آزاد ﻣﻲﮔﺮدد‬
‫زﻳﺮا ﺷﻬﺮك ﻋﻴﻦﺷﻤﺲ ﺑﺎ ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑـﺎ ﺷـﻬﺮ )ﻣﻤﻔـﻴﺲ ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ‬
‫ﻓﺮﻋﻮن( ﻓﻘﻂ ﻫﺸﺖ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪ ،‬ﻋﻴﻦﺷﻤﺲ‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﭼﻨﺪان ﺑﺰرﮔﻲ ﻧﻴﺴﺖ اﻣﺎ ﺳـﺎﺑﻘﻪ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 68‬و ‪ 69‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 153‬رواﻳﺘﻲ ﭼﻬﺎر ﻫﺰار و رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ ﻫﺸﺖ ﻫﺰار اﺳﺖ و ﺣﻴـﺎة‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 320‬و ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان )ﻓﺴﻄﺎط( دوازده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻋﻴﻦﺷﻤﺲ‪ ،‬ﺑﺪون ال‪ ،‬در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ‪» :‬ﻋﻴﻦ ﺷﻤﺲ اﺳﻢ ﺷـﻬﺮ ﻓﺮﻋـﻮن ﻣﻮﺳـﻲ در ﻣﺼـﺮ و‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ آن ﺑﺎ ﻓﺴﻄﺎط ﺳﻪ ﻓﺮﺳﺦ و ﭘﺲ از آن ﻛﻪ از ﻋﺠﺎﻳﺒﺎت آن و آﺛﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ آن ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪ :‬در ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ زﻟﻴﺨﺎ از ﭘﺸﺖ ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﻳﻮﺳﻒ ‪ ‬را ﭘﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.155‬‬

‫‪444‬‬
‫وﺟﻮد داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻬﻢ )د‪‬ﻳﻮﻧﻮ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻋﻨﻪ( و )ﻫ‪‬ﻠْﻴﻮﭘﻮﻟﻴﺲ‪ ،1‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲﻫﺎ( اﻳﻦ ﺷـﻬﺮ‬
‫را از ﺣﻴﺚ ﺷﻬﺮت و آوازه‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻪ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ )ﻛﻪ او ﻧﻴﺰ داﻧﺸﮕﺎه دارد( رﺳﺎﻧﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻫﻤﻴﺖ‪ ،‬ﻋﻴﻦﺷﻤﺲ ﺗﺎ ﺳﻘﻮط ﺗﻤﺎم ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﺳﻮاﺣﻞ ﻧﻴﻞ‪ ،‬ﺳـﺘﺎد‬
‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺟﻨﮕﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و در ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻬﺮ ﻧﻘﺸـﻪ ﺣﻤﻠـﻪ ﺑـﻪ ﭘﺎدﮔـﺎن ﻋﻈـﻴﻢ‬
‫ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن ﻃﺮح ﻣﻲﮔﺮدد‪ 2‬و ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﻛﻢ و ﻛﻴـﻒ ﻧﻴﺮوﻫـﺎ و ﺗﺠﻬﻴـﺰات ﺟﻨﮕـﻲ و‬
‫اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎن ﻣﻬﻢ را ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻫﻤﻴﺖ ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن‬
‫‪1‬ـ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﺮ در اﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار‪ 3‬ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ و ﺻﺪﻫﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه‬
‫و ﻛﺎرﺷﻨﺎس ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﻨﮕﻲ اﺳﺖ و وﺳﻌﺖ اﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎن در داﺧﻞ ﺑﻪ ﺣﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻨﺠـﺎه‬
‫ﻫﺰار ﺳﻮارهﻧﻈﺎم زﻳﺮ ﻧﻈﺮ اﻓﺴﺮان و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺟﻨﮕﻲ و ﺗﻤﺮﻳﻨﺎت ﻧﻈـﺎﻣﻲ‬
‫را ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ‪.4‬‬
‫‪2‬ـ ﺣﺼﺎري از ﺳﻨﮓﻫﺎي ﺳﺨﺖ و ﺳﻴﺎه ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ﭘﺎﻧﺰده ﻣﺘﺮ و ﺑﻪ ﺿﺨﺎﻣﺖ ﭼﻬـﺎر‬
‫ﻣﺘﺮ اﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎن را اﺣﺎﻃﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺤﻞ رﻓﺖ و آﻣﺪ اﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎن دروازهﻫـﺎي آﻫﻨـﻴﻦ‬
‫ﻣﺤﻜﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺴﺘﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ دژ ﭘﻮﻻدﻳﻦ و ﻧﻔﻮذﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،5‬و ﺑﺮاي‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﻧﺼﺐ ﻧﺮدﺑﺎنﻫﺎ و ﺻﻌﻮد از اﻳﻦ دﻳﻮار را از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮﻧﺪ ﺧﻨﺪق ﺑﺴﻴﺎر وﺳـﻴﻊ و‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.155‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.155‬‬
‫‪3‬ـ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ 75‬و ‪ 77‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 159‬و ‪.160‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪445‬‬
‫ﻋﻤﻴﻘﻲ راﻧﻴﺰ در اﻃﺮاف اﻳﻦ دﻳﻮار ﺣﻔﺮ ﻛﺮده و آب ﻧﻴﻞ را در آن ﺟﺎري ﻛﺮدهاﻧـﺪ و ﺑـﺮاي‬
‫رﻓﺖ و آﻣﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﭘﻞﻫﺎي ﻣﺘﺤﺮك ﺑﺮ اﻳﻦ ﺧﻨﺪق ﻧﺼﺐ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ از داﺧﻞ ﺣﺼـﺎر‬
‫ﭘﺎدﮔﺎن ﻧﺼﺐ و ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.1‬‬
‫‪3‬ـ اﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎن ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫زﻳﺮا ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ در داﺧﻞ ﺣﺼﺎر آن ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻣﺪﻳﺪي ﺧﻮارﺑـﺎر و آذوﻗـﻪ و ﺣﺘـﻲ‬
‫ﻋﻠﻮﻓﻪ اﺳﺒﺎن ذﺧﻴﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،2‬ﭼﻮن دروازه ﺑﺮزگ آن ﺑﺮ ﻟﺐ ﻧﻴـﻞ اﺳـﺖ ﻫـﺮ ﻟﺤﻈـﻪاي‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻛﺸﺘﻲﻫﺎي ﺑﻲﺷﻤﺎر ﻛﻪ از ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﻟﻨﮕﺮ اﻧﺪاﺧﺘـﻪاﻧـﺪ ﺑـﻪ آﺳـﺎﻧﻲ از‬
‫اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ارزاق و ﻣﻬﻤﺎت و ﻧﻴﺮوي ﻛﻤﻜﻲ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻲرﺳﺪ‪ 3‬و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ﺑﻪ اﺳـﺘﺤﻜﺎﻣﺎت آن ﻧﺰدﻳـﻚ ﺷـﺪن از اﻳـﻦ ﭘﺎدﮔـﺎن و ﻣﺤﺎﺻـﺮه آن در ﺣﻜـﻢ اﻧﺘﺤـﺎر و‬
‫ﺧﻮدﻛﺸﻲ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺮ ﺑﺎﻻي دﻳﻮار ﺣﺼﺎر اﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎي ﻧﺰدﻳﻚ ﺑـﺮجﻫـﺎي‬
‫ﻣﺤﻜﻤﻲ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﮔﺮدن ﻛﺸﻴﺪهاﻧﺪ و در ﻃﺒﻘﻪ ﻓﻮﻗﺎﻧﻲ آن ﻫﺎ ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ دﻳﺪﺑﺎﻧﻲ ﻧﻘﺎط ﺷﺮﻗﻲ‬
‫را ﺗﺎ ﻛﻮه )ﻣ‪‬ﻘَﻄﱠﻢ(‪ 4‬و ﻧﻘﺎط ﻏﺮﺑﻲ را ﺗﺎ ﺟﻴﺰه و آن ﺳﻮي اﻫﺮام و ﺻﺤﺮاﻫﺎي ﻟﻴﺒﻲ در ﻛﻨﺘـﺮل‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ و در ﻃﺒﻘﻪ ﺗﺤﺘﺎﻧﻲ ﺑﺮجﻫﺎ ﺗﻴﺮاﻧﺪازان ﻣﺎﻫﺮ و ﻓﻼﺧﻦﻛـﺎران ورزﻳـﺪه و‬
‫ﮔﺮداﻧﻨﺪﮔﺎن دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻣﻨﺠﻨﻴﻖ ﻣﺴـﺘﻘﺮ ﮔﺸـﺘﻪاﻧـﺪ و ﻫﺮﮔـﺎه ﻣـﺄﻣﻮرﻳﻦ دﻳـﺪﺑﺎﻧﻲ از دور‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻓﺮاد ﻧﺎﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﭘﺎدﮔـﺎن در ﺣـﺎل ﺣﺮﻛـﺖ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﺑﻼدرﻧـﮓ‬

‫‪1‬ـ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ 75‬و ‪ 77‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 159‬و ‪.160‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 159‬و ‪ 160‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.323‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪446‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ ﺗﻴﺮاﻧﺪازي و ﺳﻨﮓاﻧﺪازي را ﺧﺒﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ 1‬ﺗﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗﺮ آنﻫﺎ را ﭘﻴﻨـﻪ زﻣـﻴﻦ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻏﺮور ﻛﺎذب دﺷﻤﻦ ﺳﺒﺐ ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﻲﺷﻮد‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﭘﺲ از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﮔـﺰارش ﻫـﻮلاﻧﮕﻴـﺰ درﺑـﺎره اﻫﻤﻴـﺖ ﭘﺎدﮔـﺎن‬
‫ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن ﻏﺮق در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از ﭼﻪ ارﻫﻲ و ﺑﺎ ﭼﻪ ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻲ اﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎن را ﺑﻪ ﺳﻘﻮط‬
‫ﺑﻜﺸﺎﻧﺪ‪ ،2‬ﻛﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛـﻪ‪» :‬ﺗﻴـﻮدور ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﻣﻐـﺮور‬
‫ﭘﺎدﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪن در ﺣﺼﺎر ﭘﺎدﮔﺎن را ﺣﻘﺎرت و ﺿﻌﻒ ﺷـﻤﺮده اﺳـﺖ و ﻫـﻢ اﻛﻨـﻮن در راه‬
‫ﻋﻴﻦﺷﻤﺲ اﺳﺖ و ﻗﺮار اﺳﺖ ﺷﺐ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺷﺒﻴﺨﻮن ﺑﺰﻧﺪ‪ .«3‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋـﺎص‬
‫ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﺧﻮﺷﺤﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻏﺮور ﻛﺎذب و ﺑﻲﺟﺎي دﺷﻤﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻤﻲ از ﻣﺸﻜﻼت ﻛـﺎر‬
‫او را ﺣﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺣﻞ ﺑﻘﻴﻪ ﻣﺸﻜﻼت از ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و‬
‫ﺑﻼدرﻧﮓ ﻳﻚ ﺳﺘﻮن ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻧﻔﺮي را ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛـﻪ ﺷـﺒﺎﻧﮕﺎه در ﭘﺸـﺖ ﺗﭙـﻪﻫـﺎي‬
‫ﻣﺸﺮف ﺑﺮ ﻣﺤﻞ ﺣﺮﻛﺖ ﺳﭙﺎه ﺗﻴﻮدور و در ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻌﻴﻨﻲ ﻛﻤﻴﻦ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ 4‬و ﻳﻚ ﺳﺘﻮن ﭘﺎﻧﺼـﺪ‬
‫ﻧﻔﺮي دﻳﮕﺮي را ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در ﻫﻤﺎن ﻧﻘﻄﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺘﻮن اول ﺳﻨﮕﺮ ﺑﮕﻴﺮﻧـﺪ‪ 5‬و‬
‫ﺑﺎ ﻋﻼﺋﻢ رﻣﺰ ﺷﺐ در ﺣﺎل آﻣﺎدهﺑﺎش ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺧﻮد ﻧﻴﺰ در رأس ﻫﻔﺖ ﻫﺰار ﻣـﺮد‪ 6‬ﺟﻨﮕـﻲ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 159‬و ‪ 160‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.323‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 156‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 320‬و ‪ 321‬و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ 77‬و ‪.78‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪447‬‬
‫ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎده و در ﻫﻤﺎن ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﺗﻴﻮدور‪ ،1‬رﺳﻴﺪه و در ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪاي ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم‬
‫از ﺟﻠﻮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻮﻫﻲ ﺑﺮ ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ ﻓﺮود ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻧﻔـﺮي ﻧﻴـﺰ از ﭼـﭗ و‬
‫راﺳﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺮوارﻫﺎ ﺳﻨﮓ ﺳﺨﺖ و ﺗﻴﺰ ﺑﺮ ﺗﻬﻴﮕﺎه ﺳﭙﺎه ﻓﺮود ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ 2‬و ﺳـﭙﺎه ﻋﻈـﻴﻢ‬
‫روم از اﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ و از ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑـﺮق ﺷﻤﺸـﻴﺮﻫﺎي ﻣـﺮگآور و ﺷـﺮاره ﭼﺸـﻤﺎن‬
‫آﺗﺶﺑﺎر ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ اﻣﻮاج ﺑﻲﺗﺎب و ﻟﺮزاﻧﻲ ﻣﺒﺪل ﻣﻲﮔﺮدد و ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎ ﺑـﺮ‬
‫اﻋﺼﺎب ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻂ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺷﺠﺎﻋﺖ و دﻻوري ﻣﻲﺟﻨﮕﻨﺪ و ﺗﻠﻔﺎﺗﻲ را ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﺑـﺎر‬
‫ﻣﻲآورﻧﺪ اﻣﺎ ﺻﻼﺑﺖ و اﻳﻤﺎن و ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﻧﺎﮔﺎه ﻧﻈﻢ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن روﻣـﻲ‬
‫را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲزﻧﺪ و ﭘﺲ از دادن ﺗﻠﻔﺎت ﺳﻨﮕﻴﻦ و اﺳﺮاي زﻳﺎد و ﻏﻨـﺎﻳﻢ ﺑﺴـﻴﺎر‪ ،‬از ﺻـﺤﻨﻪ‬
‫ﺟﻨﮓ ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ و ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﻨﺪ‪ 3‬و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم آنﻫﺎ را ﺗﻌﻘﻴﺐ و دﻳـﺪﺑﺎﻧﺎن و‬
‫ﺗﻴﺮاﻧﺪازان و ﺳﻨﮓاﻧﺪازان ﻫﻢ از ﺗﺮس ﺟﺎن ﺧﻮد ﺑﺮجﻫﺎ را ﺗﺨﻠﻴﻪ ﻛﺮده و ﭘﺎدﮔـﺎن ﺑـﺎﺑﻠﻴﻮن‬
‫ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ در ﺣﻠﻘﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ 4‬و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﻣ‪‬ﻘَﻮ‪‬ﻗَﺲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي‬
‫ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻛﻪ از ﻃﺮف ﻫﺮﻗﻞ ﺑﺮاي اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت ﻻزم ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎن اﻋﺰام ﮔﺮدﻳـﺪه اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻲﮔﻴﺮد از راه ﺻﻠﺢ اﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎن را از ﺧﻄﺮ ﺳﻘﻮط ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪ 5‬و ﺷﺒﻲ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ از‬
‫دروازه ﭘﺎدﮔﺎن ﺧﺎرج و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻗﺎﻳﻘﻲ ﺑﻪ ﺟﺰﻳﺮه )ر‪‬و‪‬ﺿﺔ(‪ 6‬در وﺳﻂ ﻧﻴﻞ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و‬
‫از آن ﺟﺎ اُﺳ‪‬ﻘُﻒ اﻋﻀﻢ را ﻫﻤﺮاه ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻧﺰد ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﻨﺪ و در اﻳـﻦ ﻧﺎﻣـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪6‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 162‬و ‪ 163‬و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴـﺎﻧﺪر ﻣـﺎزاس‪ ،‬ص‪ 80‬و ‪ 81‬و ﺣﻴـﺎة ﻋﻤـﺮ‪ ،‬ص‪ 324‬و‬
‫اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.70‬‬

‫‪448‬‬
‫ﺿﻤﻦ ﺑﻠﻮفﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺗﻌﺮﻳـﻒ از ﻗـﺪرت ارﺗـﺶ روم و اﻇﻬـﺎر دﻟﺴـﻮزي ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﺮاي ﻣﺬاﻛﺮه ﺻﻠﺢ ﺑﻪ ﻧﺰد او ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻘﻮﻗﺲ در ﺟﺰﻳﺮه روﺿﻪ ﺑﺎ ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﺗﻤﺎس ﻣﻲﮔﻴﺮد‬
‫و ﻣ‪‬ﻘَﻮ‪‬ﻗَﺲ در ﺟﺰﻳﺮه روﺿﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ اﻳﻦ ﻫﻴﺌﺖ را دﻗﻴﻘﻪﺷـﻤﺎري ﻣـﻲﻛﻨـﺪ وﻟـﻲ دو‬
‫ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﻣﻲﮔﺬرد و ﺧﺒﺮي از آنﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ و ﻧﮕﺮان ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم اﺳـﻘﻒ و‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻳﻨﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ اﻣﺎ ﭘﺲ از ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ آنﻫﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد‪ ،1‬ﻛـﻪ ﻋﻤـﺮو‬
‫ﺑﻦ ﻋﺎص ﻋﻤﺪاً آنﻫﺎ را ﻣﻌﻄﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﻛﺎﻣﻼً آﺷﻨﺎ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻫﻴﺌﺖ اﻋﺰاﻣﻲ در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻟﺤﻈﺎت ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺟـﻮاب‬
‫ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻗﺲ ﺑﺪﻫﻨﺪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از دﻟﺒﺎﺧﺘﮕﻲ‪ ،‬از اﻳﻤﺎن ﻣﺤﻜﻢ و اﺧﻼق ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه و‬
‫ﻧﻈﻢ و اﻧﻀﺒﺎط و روﺣﻴﻪ ﻗﻮي ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﺤﺚ ﻛﺮدﻧﺪ‪ 2‬و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﺄﻛﻴـﺪ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﺳﭙﺎه در ﻫﺮ ﺷﺐ و روز ﭘﻨﺞ ﺑﺎر‪ 3‬اﻧﺪام ﻇﺎﻫﺮي ﺧﻮد را ﻣﻲﺷﺴﺘﻨﺪ‬
‫و در ﺻﻔﻮف ﻣﻨﻈﻢ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺧﺪا ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﻣﻘﻮﻗﺲ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﻴﺎﻧﺎت آنﻫﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻫﻤﺎن ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﺟـﻮاب ﻧﺎﻣـﻪ را از آنﻫـﺎ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد زﻳﺮ ﻟﺐ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :4‬ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ او ﻗﺴﻢ ﻳﺎد ﻣﻲﺷـﻮد‪،‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻗﻮﻣﻲ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻛﻮهﻫﺎ ﻫﻢ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ آنﻫﺎ را از ﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﻛَﻨﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﺎ آنﻫـﺎ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 164‬و ‪ 163‬و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ 81‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 325‬و اﻟﻔﺘﻮﺣـﺎت‬
‫اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 71‬و ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي )ﻓﺴﻄﺎط(‪.‬‬

‫‪449‬‬
‫ﺻﻠﺢ ﻧﻜﻨﻴﻢ ﺑﻪ اﺳﺎرت آنﻫﺎ درﻣﻲآﻳﻴﻢ« و وﻗﺘﻲ ﻧﺎﻣﻪ را ﺧﻮاﻧﺪ در آن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺑﻴﻨـﺪ‪» :1‬و‬
‫ﺑﻌﺪ‪ ،‬در ﺑﻴﻦ ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺳﻪ راه وﺟﻮد دارد ‪1‬ـ اﺳﻼم را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﺪ و ﺑﺮادر ﻣﺎ ﺑﺎﺷﻴﺪ ‪2‬ـ ﺑﺮ‬
‫دﻳﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﻴﺪ و ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ ﺟﺰﻳﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﭙﺮدازﻳـﺪ ‪3‬ــ ﺑـﺎ ﻣـﺎ ﺑﺠﻨﮕﻴـﺪ و‬
‫ﻋﻮاﻗﺐ وﺧﻴﻢ آن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ« ﻣﻘﻮﻗﺲ از اﺣﺴﺎس اﻳﻦ ﻗﺪرت و ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺻﻠﺢ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﻣﻲﮔﺮدد و ﺑﻪ او ﭘﻴﺎم ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺟﻤﻌﻲ را ﺑﺮاي ﮔﻔﺘﮕـﻮ‬
‫و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻮاد ﺻﻠﺢﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد او ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و ﻋﻤـﺮو ﺑـﻦ ﻋـﺎص‪ ،‬ﻋﺒـﺎده ﺑـﻦ ﺻـﺎﻣﺖ را ﺑـﺎ‬
‫دﺳﺘﻮرات ﻻزم و ﻫﻤﺮاه ﻧﻪ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﻘﻮﻗﺲ اﻋﺰام ﻣﻲدارد‪ ،‬ﻋﺒﺎده ﺳﻴﺎهﭘﻮﺳﺘﻲ اﺳﺖ‬
‫اﺳﺘﺨﻮاندار و ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ‪ 2‬و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( او را ﻣﻌﺎدل ﻳﻚ ﻫﺰار ﻣﺮد ﺟﻨﮕﺎور‬
‫ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ و اﻳﻨﻚ در رأس اﻳﻦ ﻫﻴﺌﺖ ﺑﺎ ﻣﻘﻮﻗﺲ در ﭘـﺎي ﻣﻴـﺰ‬
‫ﻣﺬاﻛﺮه ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪا ﮔﻔﺘﮕـﻮ را آﻏـﺎز ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﻘـﻮﻗﺲ ﻓﺮﻳـﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﺸﺪ‪» :‬اﻳﻦ ﺳﻴﺎهﭘﻮﺳﺖ را از ﻣﺎ دور ﻛﻨﻴﺪ و ﻳﻜﻲ از ﺳﻔﻴﺪﭘﻮﺳﺘﺎن ﮔﻔﺘﮕﻮ را آﻏﺎز ﻛﻨﺪ‪«3.‬‬
‫و ﻣﻘﻮﻗﺲ ﺑﻲﺧﺒﺮ اﺳﺖ از اﻳﻦ ﻛﻪ دﻳﻦ اﺳﻼم از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﻇﻬﻮر ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ ﺗﻔﻜﺮ ﺗﺒﻌـﻴﺾ‬
‫ﻧﮋادي و ﺗﻔﺎوت ﺳﻔﻴﺪﭘﻮﺳﺖ و ﺳﻴﺎهﭘﻮﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ‪،‬‬
‫ﻧﻔﻲ ﺗﺒﻌﻴﺾ ﻧﮋادي در دﻳﻦ اﺳﻼم‬
‫و در ﺗﻜﻮﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖ واﻗﻌﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ رﻧﮓ ﭘﻮﺳﺖ را‪ ،‬ﭼﻪ ﺳﻔﻴﺪ و ﭼﻪ ﺳﻴﺎه و ﭼـﻪ‬
‫زرد و ﺳﺮخ‪ ،‬ﺑﻲاﺛﺮ اﻋﻼم ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻮاﻣـﻞ ﺳـﻪﮔﺎﻧـﻪ )ﻋﻠـﻢ و آﮔـﺎﻫﻲ‪ ،‬اﻳﻤـﺎن و‬
‫ﻫﺪفداري‪ ،‬ﺟﻬﺎد و ﻛﺎرآﻳﻲ( را ﻣﻮﺟﺒﺎت ﺑﺮﺗﺮي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﻮﻗﺲ ﺗﻨﻬﺎ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 164‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 327‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.71‬‬

‫‪450‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﭘﻲ ﻣﻲﺑﺮد ﻛﻪ در ﺟﻮاب ﻓﺮﻳﺎد و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد او ﻫﺮ ﻧـﻪ ﻧﻔـﺮ ﻫـﻢﺻـﺪا‬
‫ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﺟﺰ ﻋﺒﺎده ﻫﻴﭻ ﻛﺲ دﻳﮕﺮ ﺣﻖ ﺣﺮف زدن ﻧﺪارد‪ «!1‬و ﻣﻘﻮﻗﺲ ﻧﺎﭼـﺎر‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ درﺑﺎره ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫﺎ ﺳﻔﻴﺪﭘﻮﺳﺖ ﻣﺼﺮي و روﻣﻲ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻓﺮد ﺳﻴﺎهﭘﻮﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻣﻘﺘﺪرﺗﺮﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ روزﮔﺎر اﺳﺖ ﻣﺬاﻛﺮه ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻋﺒﺎده ﺑﺎ ﻳـﻚ ﻋﺒـﺎرت ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫رﺳﺎ و زﻳﺒﺎ‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﺒﺎﻧﻲ دﻳﻦ اﺳﻼم و اﻫﺪاف ﺟﻨﮓﻫﺎي رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺳﻪ‬
‫ﻣﺎدهاي ﻋﻤﺮو ﻋﺎص را ﻣﺠﺪداً ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ 2‬و ﻣﻘﻮﻗﺲ ﻧﻴﺰ در ﭘﺎﺳـﺦ‪ ،‬ﺿـﻤﻦ ﺗﻜـﺮار‬
‫ﺑﻠﻮفﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺗﻌﺮﻳﻒ از ﻗﺪرت ارﺗﺶ روم در اﻇﻬﺎر دﻟﺴﻮزي ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫اﺳﻼم ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪» :‬دوﻟﺖ روم ﺑﻪ ﻫﺮ ﻓﺮدي از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم دو دﻳﻨﺎر و ﺑﻪ ﻋﻤﺮو ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺎص ﺻﺪ دﻳﻨﺎر و ﺑﻪ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻫﺰار دﻳﻨﺎر ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم‬
‫ﺑﺪون ﺗﺄﺧﻴﺮ ﺑﻪ دﻳﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺮدد‪ «3‬ﻋﺒﺎده در ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﻗﺪرت ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم‬
‫و ﻏﻨﺎي روﺣﻲ ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻗﺲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺟﺰ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺳﻪ ﻣﺎدهاي ﻋﻤﺮو ﻋﺎص‬
‫ﻫﻴﭻ اﻣﺮ دﻳﮕﺮي ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﻳﺎ ﻗﺒﻮل دﻳﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﻳﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ در ﻫـﺮ ﺳـﺎل‪،‬‬
‫ﻳﺎ ﺟﻨﮓ«‪.4‬‬
‫ﻣﻘﻮﻗﺲ در دل ﺧﻮد ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﻧﻈـﺮ ﻣﺸـﺎورﻳﻦ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﻠﺴﻪ را ﺗﺮك ﻛﺮده و در اﺗﺎق دﻳﮕﺮ ﻣﺪﺗﻲ ﺑﺎ ﻣﺸﺎورﻳﻦ ﺧﻮد ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻣـﺎ ﻫـﺮ‬
‫ﭼﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻋﻮاﻗﺐ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺎورﻳﻨﺶ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 164‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 326‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.71‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 165‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 327‬و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪.82‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪451‬‬
‫وﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﺳﺎﻻﻧﻪ راﺿﻲ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،1‬و ﻣﻘﻮﻗﺲ ﺑﺎ دل اﻓﺴﺮده ﺑـﻪ ﻧـﺰد ﻫﻴﺌـﺖ‬
‫اﻋﺰاﻣﻲ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻓﻌﻼً ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺮدﻳﺪ و ﺗﺎ ﺳـﻪ‪ 2‬روز دﻳﮕـﺮ‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﻃﻼع ﺧـﻮاﻫﻴﻢ داد« و ﭘـﺲ از ﺑﺮﮔﺸـﺘﻦ ﻫﻴﺌـﺖ اﻋﺰاﻣـﻲ‪،‬‬
‫ﻣﻘﻮﻗﺲ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه ﻣﺸﺎورﻳﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻗﺎﻳﻘﻲ از ﺟﺰﻳﺮه )روﺿﻪ( ﺑـﻪ ﻃـﺮف دروازه‬
‫ﺑﺰرگ ﭘﺎدﮔﺎن ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮده و ﺑﺮاي ورود او ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن ﭘﻞﻫﺎي ﻣﺘﺤﺮك ﻧﺼﺐ و ﺑﻪ ﻣﺤـﺾ‬
‫وارد ﺷﺪن او ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن‪ ،‬ﭘﻞﻫـﺎ را از ﻛـﺎر اﻧﺪاﺧﺘـﻪ و دروازهﻫـﺎي آﻫﻨـﻴﻦ ﻣﺠـﺪداً ﺑﺴـﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﻮﻗﺲ زﻣﻴﻨﻪ ﺻﻠﺢ را آﻣﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﻣﻘﻮﻗﺲ ﭘﺲ از ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن ﻃـﻲ ﭼﻨـﺪ ﺟﻠﺴـﻪ ﺑﺤـﺚ و ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻲ‪،‬‬
‫اﻓﺴﺮان ﺟﻮان و ﻧﺎآﮔﺎه ﺳﭙﺎه روم را از ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ ﺳﭙﺎه روم و ﻧﻘﺎط ﻗـﺪرت ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم‬
‫ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،3‬و در اﺛﻨﺎي ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻫﻤﺎن ﺳـﭙﺎﻫﻲ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ در ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ارﺗﺶ ﻣﻘﺘﺪر ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان را ﺗﺎر و ﻣﺎر ﻛﺮده‪ ،‬و ارﺗﺶ ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ روم‬
‫را در ﺷﺎم و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺑﻪ ﺧﺎك و ﺧﻮن ﻛﺸﺎﻧﻴﺪه و اﻳﻨﻚ ﺑﺮقآﺳﺎ در دو ﻗﺎره آﺳﻴﺎ و آﻓﺮﻳﻘﺎ‬
‫ﻫﻤﺰﻣﺎن ﭘﻴﺶ ﻣﻲرود و ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺟﺰ اﻧﺘﺤﺎر ﻳﺎ اﺳﺎرت ﻫﻴﭻ اﺛـﺮ دﻳﮕـﺮي‬
‫ﻧﺪارد« و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻋﻤﻮم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و اﻓﺴﺮان ﭘﺎدﮔﺎن ﺑـﺮاي ﺻـﻠﺢ آﻣـﺎده ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻣﻘﻮﻗﺲ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﭘﻴﺎم ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﺌﺘﻲ را ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻮاد ﺻـﻠﺢﻧﺎﻣـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺰد او اﻋﺰام دارد‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺑﺎر اﻓﺴﺮان ﺟﻮان ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮﻣﻲآورﻧﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺻـﻠﺢ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.166‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 166‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.328‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪452‬‬
‫راﺿﻲ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ‪ ،1‬اﻣﺎ ﻳﻚ ﻓﺮﻳﺎد رﻋﺐآور ﻋﻤﺮو ﻋﺎص در ﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺟﻤﻠـﻪ از ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻠﺢ و ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻮراً ﺑﺎ‬
‫آن ﻫﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪ «2‬ﺑﻪ ﻳﺎد آنﻫﺎ ﻣـﻲآورد ﻫﻤـﻪ را ﺧـﺎﻣﻮش و ﺗﻤـﺎم ﺳـﺮ و ﺻـﺪاﻫﺎ را‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﺑﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﺌﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻫﻤﺮاه دﺳﺘﻮرات ﻻزم ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن اﻋﺰام و ﺑﺎ ﻣﻘﻮﻗﺲ‬
‫و ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪﭘﺎﻳﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺻﻠﺢﻧﺎﻣﻪ زﻳﺮ را ﺗﻨﻈﻴﻢ و اﻣﻀﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪:3‬‬
‫ﻣﺎد اول‪ :‬ﺗﻤﺎم ﻣﺮدﻣﺎن ﻗﺒﻄﻲ ﻛﻪ در ﻣﺼﺮ ﻋ‪‬ﻠْﻴﺎ و ﺳ‪‬ـﻔْﻠﻲ ﺳـﻜﻮﻧﺖ دارﻧـﺪ‪ ،‬ﻫـﺮ ﻳـﻚ‬
‫ﺳﺎﻻﻧﻪ دو دﻳﻨﺎر )دو ﻣﺜﻘﺎل ﻃﻼ( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰﻳﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺗﺒﺼﺮه‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﻋﻤﻮم زﻧﺎن و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻴﺮﻣﺮدان و ﻧﻴﺰ اﻓﺮادي ﻛﻪ زﻳﺮ ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ از ﭘﺮداﺧـﺖ‬
‫ﺟﺰﻳﻪ ﻣﻌﺎف ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎده دوم‪ :‬ﺗﻤﺎم داراﻳﻲ و اﻣﻼك ﻣﺮدم ﻣﺼﺮ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻤﺎم ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ و ﺻـﻠﻴﺐﻫـﺎ‬
‫ﻛﻤﺎ ﻓﻲ اﻟﺴﺎﺑﻖ در اﺧﺘﻴﺎر آنﻫﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﻲ آنﻫﺎ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺠـﺎرت‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.168‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﻨﮓﻫﺎي رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم در ﻗـﺎره آﻓﺮﻳﻘـﺎ و ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎً در ﻣﺼـﺮ در ﺑـﻴﻦ ﻣـﻮرﺧﻴﻦ‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ ﻫﺴﺖ وﻟﻲ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻀﺎد ﺑﻠﻜﻪ اﻛﺜﺮاً ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺟﻤﺎل و ﺗﻔﺼﻴﻞ و ﺟﺎي ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣـﻮرﺧﻴﻦ ﺷـﺮﻗﻲ در‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺖ اﺟﻤﺎل و اﺧﺘﺼﺎر از ﻛﻨﺎر اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺜﻼً ﻃﺒﺮي و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ و اﺑﻮاﻟﻔﺪاء ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﺮاي ﺷﺮح اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ ﻣﺼﺮ ﺳﻪ ﺻﻔﺤﻪ ﻳﺎ ﭼﻬﺎر ﺻﻔﺤﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ آن ﻫﻢ ﻛﻢارﺗﺒﺎط ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﺎﺳﻲ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣـﻮرخ ﻣﻌـﺮوف )ﻋﺒـﺪاﻟﺤﻜﻴﻢ( و ﺳـﻴﺪ‬
‫اﺣﻤﺪ دﺣﻼﻧﻲ از ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت و ﺗﻔﺼـﻴﻼت اﻳـﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻣـﺎ درﺑـﺎره ﻣﺼـﺮ اﻛﺜـﺮاً از‬
‫)اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس( و )ﺑﺘﻠﺮ( ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺧﺬ ﮔﺮدﻳﺪه ﻛﻪ آنﻫﺎ ﻧﻴﺰ از ﻣـﻮرﺧﻴﻦ ﻏﺮﺑـﻲ )روﻣـﻲ(‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪453‬‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺧﺎرج ﻛﺎﻣﻼً آزاد و ﻣﻮرد ﻫﻴﭻ ﻣﺰاﺣﻤﺘﻲ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ‪ 1‬ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺒﺼﺮه‪2 :‬ـ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم‬
‫در ﺣﺮﻛﺖ و اﻧﺘﻘﺎﻻت ﺧﻮﻳﺶ در ﻫﻤﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺳﭙﺎﻫﻲ‬
‫ﺗﺎ ﺳﻪ روز ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﺤﻠﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ و از آنﻫﺎ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻋﺮف ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲآﻳﺪ‪.2‬‬
‫ﻣﺎده ﺳﻮم‪ :‬اﻳﻦ ﺻﻠﺢﻧﺎﻣﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺷﻜﻞ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﺧـﻮد ﻣـﻲﮔﻴـﺮد و ﻣـﻮاد آن‬
‫واﺟﺐاﻻﺟﺮا ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮﻗﻞ‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم‪ ،‬از ﻣﺤﺘﻮاي آن آﮔﺎه و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم آن ﻣﻮاﻓﻘﺖ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،3‬و ﻣﻘﻮﻗﺲ ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ در اﺳﺮع وﻗﺖ اﻳﻦ ﺻﻠﺢﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺗﺎ اﻃﻼع از ﻧﻈﺮ اﻣﭙﺮاﺗﻮري دو ﺳـﭙﺎه در ﻣﺤـﻞ ﺧـﻮﻳﺶ ﺛﺎﺑـﺖ و آﺗـﺶﺑـﺲ را رﻋﺎﻳـﺖ‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.«4‬‬
‫ﻣﻘﻮﻗﺲ ﺑﻼدرﻧﮓ ﺑﻪ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ رﻓﺘـﻪ و ﻳـﻚ ﺑـﺮگ از اﻳـﻦ ﺻـﻠﺢﻧﺎﻣـﻪ را ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﻳﺎدداﺷﺘﻲ از ﻃﺮف ﺧﻮد ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﺿﺮورت ﻗﺒـﻮل ﺻـﻠﺢ ﺑـﻪ درﺑـﺎر ﻫﺮﻗـﻞ در ﻗﺴـﻄﻨﻄﻨﻴﻪ‬
‫ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ و اﻣﭙﺮاﺗﻮر از دﻳﻦ اﻳﻦ ﺻﻠﺢﻧﺎﻣﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻳﺎدداﺷـﺘﻲ در ﺗﻌﺠـﺐ و ﻗﻬـﺮ و‬
‫ﻋﺼﺒﺎﻧﻴﺖ ﻓﺮو ﻣﻲرود و ﺑﻼدرﻧﮓ ﻣﻘﻮﻗﺲ را از اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﻪ درﺑﺎر اﺣﻀـﺎر ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ و‬
‫ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﺻﻠﺢ ذﻟﺖﺑﺎر را از او ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ‪ 5.‬و وﻗﺘﻲ ﻣﻘﻮﻗﺲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺟﻨﮕﻴـﺪن ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 168‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 328‬و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴـﺎﻧﺪر ﻣـﺎزاس‪ ،‬ص‪ 83‬و ﻣﻌﺠـﻢ اﻟﺒﻠـﺪان‬
‫ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي )ﻛﻠﻤﻪ ﻓﺴﻄﺎط( اﻳﻦ ﻣﺮﺟﻊ ﻧﻮﺷﺘﻪ آﻣﺎر ﻗﺒﻄﻴﺎن ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ دو دﻳﻨﺎر ﺑﺪﻫﻨﺪ ﺷﺶ ﻫـﺰار ﻫـﺰار )ﺷـﺶ‬
‫ﻣﻴﻠﻴﻮن( و آﻣﺎر ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﭘﺎﻧﺰده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪5‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 169‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 329‬و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣـﺎزاس‪ ،‬ص‪ 83‬و ‪ 84‬و اﻟﻔﺘﻮﺣـﺎت اﻻﺳـﻼﻣﻴﻪ‪،‬‬
‫ص‪ 76‬در اﻳﻦ ﻣﺮﺟﻊ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﻘﻮﻗﺲ ﺑﻪ درﺑﺎر روم ﻧﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺪون ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻫﺮﻗﻞ اﻳﻦ ﺻﻠﺢ را ﺗﻨﻔﻴﺬ ﻛﺮده وﻟﻲ اﻳﻦ رواﻳﺖ‬
‫ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺎت ﺗﺎرﻳﺦ روم ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪454‬‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺷﻮرﻳﺪه ﻋﺮب ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن و ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻣﺼﺮ ﻋ‪‬ﻠﻴﺎ و ﺳ‪‬ﻔﻠﻲ و ﺳﭙﺲ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‪ 1‬و ‪ «...‬در اﻳﻦ اﺛﻨﺎ ﻫﺮﻗﻞ ﻫﺮاﺳﻨﺎك ﮔﺸﺘﻪ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺷﺮاره ﺧﺸـﻢ‬
‫از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﻣﻲرﻳﺰد و ﺑﻐﺾ ﮔﻠﻮﻳﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺣﺮفﻫﺎي ﻣﻘﻮﻗﺲ را ﻗﻄـﻊ ﻛـﺮده و‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ او ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ ﻛﻪ‪:‬‬
‫واﻗﻊﮔﻮﻳﻲ ﻣﻘﻮﻗﺲ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻜﻨﺠﻪ و ﺗﺒﻌﻴﺪ او ﮔﺮدﻳﺪ‬
‫»اي ﭘﻄﺮ ﭘﻴﺮ و ﺧﺮف! اي ﻧﻤﻚ ﻧﺸﻨﺎس! ﺗﻮ ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺧﻴﺎﻧﺖ‪ 2‬ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻳﻚ ﺻﺪ‬
‫ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز ﺗﻌﻠﻴﻢ دﻳﺪه روﻣﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺗﺠﻬﻴـﺰات ﺟﻨﮕـﻲ‪،‬‬
‫در ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﻣﺼﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺸﺖ ﻫﺰار ﺗﻦ‪ 3‬ﻋﺮب آواره و ﺑﻲﭘﻨﺎه!! ﺻﻠﺢ ﻳﻌﻨﻲ‬
‫ﭼﻪ؟ و اﻳﻦ ﻳﺎدداﺷﺖ رﻋﺐآور ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﻲ دارد؟ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ! ﺗﻮ ﻳﻚ ﻗﺒﻄـﻲ ﻫﺴـﺘﻲ و‬
‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﻋﺮاب را ﺗﺮﺟﻴﺢ دادهاي‪ ،‬و آﺷﻜﺎرا ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ﻣﺼﺮ را از دﺳﺖ ﻣﺎ ﺑﮕﻴﺮي و ﺑـﻪ‬
‫اﻋﺮاب ﺑﺪﻫﻲ! اي ﭘﺮدهدارﻫﺎ ‪ ...‬ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﮔﺎردﻫﺎي ﻣﺤﺎﻓﻆ درﺑﺎر ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ و اﻳﻦ ﻗﺒﻄﻲ ﻛـﺎﻓﺮ و‬
‫ﺧﺎﺋﻦ را از ﻣﺤﻀﺮ ﻣﺎ دور ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺷﻜﻨﺠﻪ او را ﺑﻪ ﻣﺤﻞ دوردﺳﺘﻲ ﺗﺒﻌﻴـﺪ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ‪«4‬‬
‫ﻓﻮراً اﻓﺮادي از ﮔﺎرد ﻣﺤﺎﻓﻆ از ﭘﺮدهﻫﺎ ﺳﺮ ﺑﻴﺮون آورده‪ ،‬و ﭘﺲ از اداي اﺣﺘﺮام ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺧﺸﻤﻨﺎك‪ ،‬ﻓﻮراً ﻣﻘﻮﻗﺲ‪ ،‬اﺳﻘﻒ ﭘﻴﺮ ﻗﺒﻄﻲ‪ ،‬را ﻣ‪‬ﭽﺎﻟﻪ ﻛﺮده و از درﺑﺎر ﺑﻴﺮون ﺑﺮده و‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎﻳﻲ او را ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ دوردﺳـﺘﻲ ﺗﺒﻌﻴـﺪ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ 5‬و ﭘـﺲ از ﭼﻨـﺪ روز‪ ،‬در‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪5‬ـ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪.84‬‬

‫‪455‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روزﻫﺎي زﻣﺴﺘﺎن ﺳﺎل‪ 1‬ﻧﻮزدﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﻋﻤﺮو ﻋﺎص‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم‪،‬‬
‫ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﻗﻞ ﻗﺮارداد ﺻﻠﺢ را ﺷﺪﻳﺪاً رد ﻛﺮده اﺳﺖ‬
‫ﻣﺠﺪداً ﺟﻨﮓ آﻏﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‬
‫و ﻣﺠﺪداً ﺟﻨﮓ آﻏﺎز ﻣﻲﮔﺮدد و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن در ﺣﻠﻘﻪ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد و اﻳﻦ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺳﻪ ﻣﺎه ﻃﻮل ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ 2‬و در اواﻳـﻞ ﺑﻬـﺎر ﺳـﺎل ﺑﻴﺴـﺘﻢ‬
‫ﻫﺠﺮي ﻛﻪ آب ﻧﻴﻞ رو ﺑﻪ ﻛﻤﻲ ﻧﻬﺎده و آب ﺧﻨـﺪقﻫـﺎي دور ﭘﺎدﮔـﺎن ﺧﺸـﻚ ﮔﺮدﻳـﺪه و‬
‫ﺑﺨﺶ ﻋﻈﻴﻤﻲ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن روﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ زﻳﺎد ﻣﺎﻧﺪن در ﭘﺎدﮔﺎن ﺿﻌﻴﻒ و ﺑﻴﻤﺎر ﮔﺸﺘﻪاﻧـﺪ‬
‫و ﺧﺒﺮ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﻣﺮگ ﻫﺮﻗﻞ ﻧﻴﺰ روﺣﻴﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،3‬زﻣﻴﻨـﻪ ﺣﻤﻠـﻪ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎن از ﻫﺮ ﺣﻴﺚ آﻣﺎده ﻣﻲﮔﺮدد و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه )ﻋﻤﺮو ﻋﺎص( ﺷﺒﻲ را ﻣﻌﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در آن ﺷﺐ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﺪ و اﻳﻨﻚ ﺷﺐ آن ﻓﺮا رﺳـﻴﺪه و‬
‫ﭘﺎﺳﻲ از آن ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻟﺤﻈﺎت آﻏﺎز ﺣﻤﻠﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و آﺗﺶ ﻗﻬـﺮ و ﺑﻐـﺾ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ زﺑﺎﻧﻪ ﻣﻲﻛﺸﺪ‪،‬‬
‫زﺑﻴﺮ ﺑﻦ ﻋﻮام ﭘﻴﺸﺘﺎز ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﺷﻮد‬
‫و زﺑﻴﺮ ﺑﻦ ﻋﻮام‪ 4‬در وﺳﻂ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮد در ﺣﺎﻟﺖ آﻣﺎدهﺑﺎش ﻧﻈـﺎﻣﻲ‬
‫اﻳﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺻﺎف و ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ اﻋﻼم ﻣﻲدارد ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻗﺮﺑـﺎﻧﻲ ﭘﻴـﺮوزي‬
‫اﺳﻼم ﻛﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪا در اﻳـﻦ ﻟﺤﻈـﻪ ﺑـﻪ ﻛﻠـﻲ ﺧـﻮد را از ﻳـﺎد ﺑـﺮدهام و اﻣﻴـﺪوارم‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 170‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 329‬و ‪.330‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪4‬ـ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪.84‬‬

‫‪456‬‬
‫ﺟﺎنﻧﺜﺎري ﻣﻦ در ﻫﻤﻴﻦ ﺷﺐ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﻴﺮوزي اﺳﻼم ﮔـﺮدد‪ «1‬و ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺳـﺮدار‬
‫ﻓﺪاﻛﺎر‪ ،‬ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( او را ﻣﻌﺎدل ﻳﻚ ﻫﺰار ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر آورده‪،‬‬
‫از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﻫﻤﺮاه ﺟﻤﻌﻲ از داوﻃﻠﺒﺎن ﻓﺪاﻛﺎر‪ ،‬ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎي دﻳﻮار ﭘﺎدﮔﺎن رﺳﺎﻧﻴﺪه‪ ،‬و اﺑﺘﺪا زﺑﻴﺮ از ﭘﻠﻪﻫﺎي ﻧﺮدﺑﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ دﻳﻮار ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ آﻫﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻪ‪ 2‬و در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻳﻜﻲ از ﺑﺮجﻫﺎ ﻧﺮدﺑﺎن آن ﺳﻮي دﻳﻮار را ﭘﻴﺪا ﻛـﺮده‪ ،‬و در ﺣـﺎﻟﻲ‬
‫ﻛﻪ ﭘﺎ ﺑﺮ ﭘﻠﻪ اول ﻧﻬﺎده و ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻋﺮﻳﺎن در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ )اﷲ اﻛﺒـﺮ(‪ ،‬رﻣـﺰ ﺷـﺐ!‪،‬‬
‫ﻫﻤﻜﺎران ﺧﻮد را ﺳﺮﻳﻌﺎً ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺧﻮاﻧﺪه‪ ،‬و ﻫﻤﺮاه آنﻫﺎ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺷﻤﺸﻴﺮ در‬
‫دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺳﺮﻳﻌﺎً از ﻧﺮدﺑﺎن ﭘﺎﺋﻴﻦ رﻓﺘﻪ و ﺧﻮد را ﺑﻪ دروازهﻫﺎ‪ 3‬ﻣﻲرﺳـﺎﻧﻨﺪ و ﭘـﺲ از‬
‫ﻛﺸﺘﻦ ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن و ﻓﺮار ﺑﻘﻴﻪ‪ ،‬ﺳﺮﻳﻌﺎً دروازهﻫﺎ را ﺑﺮ روي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﻲﮔﺸﺎﻳﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن‬
‫و در ﻃﻨﻴﻦ اﷲ اﻛﺒﺮﻫﺎ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺳﻴﻞآﺳﺎ ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن وارد ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ ،4‬و ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫روﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺮق ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎ و ﻏﺮش رﻋﺪآﺳﺎي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از ﺧﻮاب ﻧﺎز ﺑﻴﺪار ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ ﺟﺰ‬
‫ﺗﺴﻠﻴﻢ و ﻓﺮﻳﺎد اﻣﺎنﺧﻮاﻫﻲ ﭼﺎره دﻳﮕﺮي ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،5‬و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑـﻪ دو ﺷـﺮط‬
‫آنﻫﺎ را اﻣﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﺗﻤﺎم اﻓﺴﺮان و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن روﻣﻲ‪ ،‬در ﻋﺮض ﺳﻪ روز اﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎن را ﺗﺨﻠﻴﻪ ﻛﻨﻨـﺪ و‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آنﻫﺎ ﻛﻔﺎف زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻪ روز ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ را ﺑـﺎ ﺧـﻮد ﻣـﻲﺑـﺮد‪ ،‬در‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 170‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 329‬و ‪.330‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 172‬و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪.84‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪457‬‬
‫ﺳﺎﻳﻪ ﺣﻔﻆ و اﻣﺎن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻛﺸﺘﻲﻫﺎ از ﻧﻴﻞ ﻋﺒﻮر ﻛﺮده و راﻫﻲ دار و دﻳﺎر‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺷﻮﻧﺪ‪.1‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﻤﺎم اﺳﻠﺤﻪﻫﺎ و ﻣﻬﻤﺎت ﺟﻨﮕﻲ را ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ذﺧﺎﻳﺮ و آذوﻗﻪﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ در اﺧﺘﻴﺎر‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪.2‬‬
‫در ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻓﺮوردﻳﻦ‪ 3‬ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻫﺠﺮي ﭘﺎدﮔﺎن ﺑـﺎﺑﻠﻴﻮن ﺑـﻪ ﻗﺮارﮔـﺎه ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮔﺮدﻳﺪ و اﻳﻦ ﺳﺪ ﻋﻈﻴﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﺮﻛﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮﭼﻴـﺪه ﮔﺮدﻳـﺪ و ﻋﻤـﺮو ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺎص ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن‪ ،‬ﺳﻌﻲ ﻛﺮد ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻛﺸـﺘﻲﻫـﺎ و ﻗـﺎﻳﻖﻫـﺎ و در‬
‫ﻣﻮاردي ﺑﺴﺘﻦ ﭘﻞﻫﺎ‪ ،‬در ﻣﺤﺎذي ﺟﺰﻳﺮه روﺿﻪ‪ ،‬دو ﻃﺮف ﻧﻴﻞ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺘﺼﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺗﻤﺎم‬
‫ﻣﺼﺮ ﻋﻠﻴﺎ و ﻣﺼﺮ ﺳﻔﻠﻲ را در ﺷﺒﻜﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎ و روﺳﺘﺎﻫﺎ‬
‫را ﺑﺎ ﻧﻈﺎم ﺟﺪﻳﺪ و ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼﻣﻲ اداره ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﭘـﺲ از ﻣـﺪﺗﻲ ﻛـﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴـﺖ‬
‫اﺳﻼم در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ و آﺧﺮﻳﻦ ﺳـﻨﮕﺮ‬
‫ارﺗﺶ روم ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﻛﻪ در اوﺿـﺎع اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﻣـﺮدم اﺻـﻠﻲ‬
‫ﻣﺼﺮ )ﻗﺒﻄﻲﻫﺎ( ﺗﺤﻮﻟﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه و ادا و اﻃﻮار ﺑﻴﻤﺎرﮔﻮﻧﻪاي از آنﻫﺎ ﺑﺮوز ﻛﺮده اﺳﺖ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬درﺑﺎره ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن و ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻦ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم ﺑﺮ آن در زﻧـﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤـﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴـﺎﻧﺪر ﻣـﺎزاس‪ ،‬روز‬
‫ﺷﺸﻢ ﻧﻴﺴﺎن ﺳﺎل ‪ 641‬ﻣﻴﻼدي ﻛﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي )ﻓﺴﻄﺎط( روز ﺟﻤﻌﻪ اول‬
‫ﻣﺤﺮم ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻫﺠﺮي اﺳﺖ و ﺟﺎي ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻣﻌﺮوف و ﺑﺰرگ ﺷﺮﻗﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﺒﺮي و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ و اﺑﻮاﻟﻔـﺪاء(‬
‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﺗﺎرﻳﺦ دﻗﻴﻖ ﺳﻘﻮط اﻳﻦ ﭘﺎدﮔﺎن ﻣﻬﻢ ﺑﺤﺚ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ از ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﻔﺼـﻴﻞ و ﺗﻮﺿـﻴﺤﻲ در اﻳـﻦ ﺑـﺎره ﺧـﻮدداري‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و ﻃﺒﺮي و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪ درﺑﺎره ﻣﺼﺮ ﻧﺎﮔﺎه ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ )ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن را ﻓﺘﺢ ﻛﺮدﻧـﺪ( و ﺑﻌـﺪ از ﻓـﺘﺢ‬
‫ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻋﻴﻦﺷﻤﺲ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ از ﻟﺤﺎظ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد و اﺑﻮاﻟﻔﺪاء در اﻳﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺳﻜﻮت ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪458‬‬
‫و ﻟﺒﺎس ﺳﺎده و ﻣﻬﺮ و ﻋﻄﻮﻓﺖ ﺳﺮداران ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم را‪ ،‬ﺑـﺮ ﺑـﻲﻟﻴـﺎﻗﺘﻲ و ﺑـﻲﻛﻔـﺎﻳﺘﻲ و‬
‫ﻧﺎآﮔﺎﻫﻲ از رﺳﻮم و ﻋﺎدات ﺑﺰرﮔﺎن!! ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آزادي! ﺗﻌﺒﻴﺮات رﻛﻴﻚ‬
‫و دﻟﺨﺮاﺷﻲ درﺑﺎره آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪» :‬ﻫﻴﻮﻻي ﭘﺮﺗﺤﺮك و ﺧﻄﺮﻧـﺎك! اﻣـﺎ ﻧﺎآﮔـﺎه ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺮف و ﻋﺎدت ﺑﺰرﮔﺎن!! ﺷﻤﺸﻴﺮﻛﺎران ﺟﻨﮕﺠﻮ و اﻣﺎ ﺑﻲﺧﺒﺮ از ﻗﻮاﻧﻴﻦ زﻧـﺪﮔﻲ!« و ﻫﺮﮔـﺎه‬
‫در ﻣﻌﺎﺑﺮ و ﮔﺬرﮔﺎهﻫﺎ و در ﻣﻴﻬﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﻳﻜﻲ از ﺳﺮداران ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ در ﻳـﻚ‬
‫ﻟﺒﺎس ﺳﺎده ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و در ﻫﺮ ﻣﺤﻠﻲ ﺟﺎ داﺷﺖ ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﺪ‪ ،‬و ﺑـﺎ ﻣﻬـﺮ و ﻋﻄﻮﻓـﺖ از‬
‫ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﺰرگ ﺳﻼم و اﺣﻮالﭘﺮﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻴﻤﺎري ﺗﻮﻫﻢ ﻋﻈﻤﺖ از ﻇﺎﻫﺮ اﺷﺨﺎص!‬
‫ﺑﺮﺧﻲ در ﺣﺎل ﭘﻮزﺧﻨﺪ و ﻛﺞ ﻛﺮدن دﻫﺎن ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و زﻳﺮﮔﻮﺷﻲ‬
‫ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻧﺠﻴﺐ ﻣﺼﺮ ﭼﻘﺪر ﻧﻨﮓ اﺳﺖ‪ ،‬اﻓﺮادي ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،1‬ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﺷﻌﻮر ﭘﻮﺷﻴﺪن ﻟﺒﺎس و ورود ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻟﺲ را ﻫﻢ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬و رﺳﻢ و ﻋـﺎدت‬
‫ﺗﻨﺎول ﻏﺬا و ﺻﺮف ﺷﺎم و ﻧﺎﻫﺎر را ﻧﻴﺰ ﺑﻠﺪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪«!2‬‬
‫ﻋﻤــﺮو ﺑــﻦ ﻋــﺎص ﺑــﺎ آن ﻗــﺪرت ﺷــﻢ ﺳﻴﺎﺳـﻲ‪ ،‬ﺧﻴﻠـﻲ زود ﻣـﻲﻓﻬﻤــﺪ ﻛــﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺳﻨﮓاﻧﺪازيﻫﺎ از ﭼﻪ دره ﻫﻮﻟﻨﺎﻛﻲ و از ﻃﺮف ﭼﻪ اﻓﺮاد ﺑﻴﻤﺎري‪ ،‬و ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻨﻈﻮري آﻏـﺎز‬
‫ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ؟! و ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲﻓﻬﻤﺪ ﻛـﻪ درﺧﻮاﺳـﺖ ﺗﻠـﻮﻳﺤﻲ آنﻫـﺎ در ﻣـﺎوراي ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﻏﺒﺎرﭘﺮاﻛﻨﻲﻫﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﻘﺪرات ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ را ﺧﻮد در دﺳﺖ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 556‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1926‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 174‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.331‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪459‬‬
‫ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ 1‬و در ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﻌﻠﻲ ﻗﺒﻮل اﻳﻦ درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ اﻣﻜﺎن ﻧـﺪارد زﻳـﺮا ﻣﺮدﻣـﺎن‬
‫اﺻﻠﻲ ﻣﺼﺮ )ﻗﺒﻄﻲﻫﺎ( از ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ درﺟﻪ رﺷﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻲﺑﻬﺮه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻄﻲﻫﺎ ﻗﺪرت ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد را ﻧﺪارﻧﺪ‬
‫و در ﮔﺬرﮔﺎه اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻗﺮنﻫﺎ ﺗﺴﻠﻂ ﺑ‪‬ﻄﺎﻟ‪‬ﺴﻪ ﻳﻮﻧﺎن و ﻗﺮنﻫـﺎ‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم و ﺣﺘﻲ در ﺑﺤﺒﻮﺣﻪ ﺟﻨﮓ اﻳﺮان و روم و ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻣﺼﺮ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﻪ ارﺗـﺶ‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮاي آزاد ﻛﺮدن ﻣﺼﺮ ﺟﻨﺒﺸﻲ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻧﺪادهاﻧﺪ و ﺑﺮاي در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﻣﻘﺪرات ﻛﺸﻮر ﺧﻮﻳﺶ ﺷﻮرﺷﻲ را ﺑﺮﭘﺎ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻫﻤﻮاره ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻛﺸﻮر را دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻣﺮدم ﻧﺠﻴﺐ ﻣﺼﺮ!! ﻓﻘﻂ ﻧﺎﻇﺮ اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎ ﺑـﻮدهاﻧـﺪ و‬
‫ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﻫﺮﮔﺎه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺗﻠﻮﻳﺤﻲ آنﻫﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺪﻫـﺪ و ﺣﺎﻛﻤﻴـﺖ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺼﺮ ﺑﺴﭙﺎرد‪ ،‬در ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺪت ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ارﺗـﺶ روم ﻛـﻪ‬
‫در اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ در ﻛﻤﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و از ﺧﺎﻃﺮه ﺷﻴﺮﻳﻦ ﻟﻘﻤﻪﻫـﺎي ﭼـﺮب ﺳـﻔﺮهﻫـﺎي ﻣﺼـﺮي‬
‫دﻫﻦﻫﺎي ﭘﺮآﺑﻲ دارﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻲﭘﺮدارﻧﺪ و اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺗﻼش و ﻓﺪاﻛﺎري ﺳﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم و ﺧﻮنﻫﺎي ﭘﺎك ﺷﻬﺪاي اﺳﻼم ﺑﻪ ﻫﺪر ﻣﻲروﻧﺪ‪ ،2‬و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﺑﺮاي دﻓﻊ اﻳـﻦ‬
‫ﺳﻨﮓاﻧﺪازﻳﻬﺎ و ﻏﺒﺎرﭘﺮاﻛﻨﻲﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﺎره را در اﻳﻦ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﻫﻢ ﻋﻈﻤﺖﻫـﺎي ﭘﻮﺷـﺎﻟﻲ‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از ﺑﻴﻤﺎري روﻣﻲزدﮔﻲ آنﻫﺎ را در ﺳﻪ ﺻﺤﻨﻪ ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 556‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1926‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 174‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.331‬‬
‫‪2‬ـ ﻣﻨﻈﻮر اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺪف ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺻﺪر اﺳﻼم و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﻘﻂ رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ ﻣﻠﺖﻫﺎ از‬
‫ﺳﻠﻄﻪ رژﻳﻢﻫﺎي ﻣﺴﺘﺒﺪ و ﻣﺴﺘﻜﺒﺮﻳﻦ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻮده و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﺳﺘﺜﻤﺎر ﻣﻠﺖﻫﺎ ﻧﮕﻨﺠﻴﺪهاﻧﺪ و ﺟﺰﻳﻪ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﻛﻤﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻣﻨﻴﺖ و آﺑﺎدي و ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ از ﺳﺮﺑﺎزي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و اﺻﻞ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻫﻢ ﻫﺪف اﻳﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ ﻧﺒﻮده زﻳـﺮا ﺑـﻪ ﻣﺤـﺾ‬
‫اﻃﻤﻴﻨﺎن از ﻗﺪرت و ﻟﻴﺎﻗﺖ زﻣﺎﻣﺪاري ﻣﻠﺖﻫﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ را ﺑﻪ آنﻫﺎ واﮔﺬار ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪460‬‬
‫ﺻﺤﻨﻪ اول‪ :‬ﺟﻤﻊ زﻳﺎدي از ﻣﻌﺘﻤﺪﻳﻦ و ﺷﺨﺼـﻴﺖﻫـﺎي ﻣﺼـﺮي ﻫﻤـﺮاه ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﻲ و ﻛﺎرﻣﻨﺪان ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري‪ ،‬ﻛﻪ در ﺣﻜﻮﻣﺖ روﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﺳﻤﺖﻫﺎ را ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‬
‫از ﻃﺮف ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﺑﻪ ﻣﻴﻬﻤﺎﻧﻲ دﻋﻮت ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻨﮕﺎم ﺻﺮف ﻏﺬا ﻋﻤﺮو ﻋﺎص و ﻫﻤﻪ‬
‫ﺳﺮداران و اﻓﺴﺮان در ﻳﻚ ﻟﺒﺎس ﺳﺎده‪ 1‬و ﺑﺪون رﻋﺎﻳﺖ ﻣﺮاﺗﺐ و ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻜﻠﻒ و‬
‫ﺗﻌﺎرﻓﻲ ﺑﺎ ﻣﻴﻬﺎﻧﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﻔﺮه ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﻨﺪ و ﺑﺮ اﻳﻦ ﺳﻔﺮه ﺟﺰ آب و ﮔﻮﺷـﺖ ﭼﻴـﺰ‬
‫دﻳﮕﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﺎ دﺳﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎه و ﺳﻮﺧﺘﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻫﻦرﺑﺎ!‬
‫ﻛﺎﺳﻪﻫﺎي ﻣﺴﻲ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮد ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ و در ﺣﺎل ﺣﺮف زدن ﺗﻜﻪﻫﺎي ﻧﺎن را در آنﻫﺎ‬
‫ﻣﻲاﻧﺪازﻧﺪ و ﻣﻲﺧﻮرﻧﺪ‪ ،2‬و اﺳﺘﺨﻮانﻫﺎي ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ را‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﻮاك در دﻫﺎن ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﻣﻲﭼﺮﺧﺎﻧﻨﺪ و ﻗﺒﻄﻲﻫﺎي آدابﺷﻨﺎس ﻛﻪ ﺑﺎ ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻗﻴﻤﺘﻲ و زﻳﺒﺎ و ﺑﺎ رﻋﺎﻳـﺖ ﻣﺮاﺗـﺐ‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ ﺳﻔﺮه ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ ﻣﻬﻤﺎﻧﻲ ﺑﻲآب و رﻧﮓ ﺟﺰ ﺟﻮﻳﺪن ﭼﻨـﺪ ﺗﻜـﻪ‬
‫ﻧﺎن ﺧﺸﻚ )آن ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﻋﺎﻳﺖ اﺻﻮل ﻣﻬﻤﺎن ﺑﻮدن!( ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي ﺻﺮف ﻧﻤﻲﻛﻨﻨـﺪ و‬
‫ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪ ﻧﮕﺎه ﺗﻤﺴﺨﺮآﻣﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﺮداران ﺳﭙﺎه‪ ،‬ﺟﻠﺴﻪ ﻣﻬﻤﺎﻧﻲ را ﺗﺮك ﻛـﺮده و ﺑـﻪ ﻣﻨـﺎزل‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و در ﻋﺮض راه ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫»راﺳﺘﻲ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻧﺠﻴﺐ ﻣﺼﺮ ﭼﻘﺪر ﻧﻨﮓ اﺳﺖ‪ 3‬ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺣﻜﻢ و ﻓﺮﻣﺎن اﻳﻦ ﻫﻴﻮﻻﻫـﺎي‬
‫ﺑﻲﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺑﻲﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻧﺎآﮔﺎه از ﺳﺎدهﺗﺮﻳﻦ اﺻﻮل ﻣﻌﺎﺷﺮت زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻋﺠـﺐ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎﻧﻲ!! ﻓﻬﻢ ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﻴﺪن و ﺻﺮف ﺷﺎم و ﻧﺎﻫﺎر را ﻧﺪارﻧﺪ!!‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 566‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1926‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 174‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪.331‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪461‬‬
‫ﺻﺤﻨﻪ دوم‪ :‬ﭼﻨﺪ روز از ﻣﻬﻤﺎﻧﻲ اول ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎر دﻳﮕـﺮ ﻫﻤـﺎن ﻣﻌﺘﻤـﺪﻳﻦ و‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎ و ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ و ﻛﺎرﻣﻨﺪان ﻗﺒﻄﻲ از ﻃﺮف ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺎﻧﻲ دﻋﻮت ﺷﺪهاﻧﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ در اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﺳﺮداران ﺳﭙﺎه اﺳﻼم و ﺑﻘﻴﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن‪ ،‬در زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻣﺼﺮي‪ 1‬در ﺣـﺎﻟﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﻮاﺑﻖ ﺧﺪﻣﺖ ردهﺑﻨﺪي ﺷﺪهاﻧﺪ‪ 2‬و درﺟﺎت و ﻋﻼﺋﻢ ارﺗﺸﻲ ﺑﺮ دوش راﺳـﺖ‬
‫و ﭼﭗ آنﻫﺎ و ﺑﺮ ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ ﻛﻼه زﻳﺒﺎي آنﻫﺎ ﻣﻲدرﺧﺸـﺪ ﻫـﺮ ﻳـﻚ در ﺟـﺎي ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﺎ‬
‫رﻋﺎﻳﺖ ﻣﺮاﺗﺐ آرام ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه )ﻋﻤﺮو ﻋـﺎص( ﻛـﻪ ﺑـﺎﻻﺗﺮ از ﻫﻤـﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﻛﺮﺳﻲ ﻣﺰﻳﻨﻲ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ درﺟﺎت ارﺗﺸـﻲ و ﻣـﺪالﻫـﺎي ﻃﻼﻳـﻲ )ﺗﻴـﻮدور و‬
‫ارﻃﺒﻮن( ﺑﺮ ﺳﻴﻨﻪ او آوﻳﺰان اﺳﺖ و ﺑﺮق ﭼﺸﻤﺎن درﺷﺖ و ﺳﻴﺎﻫﺶ زﻳﺮ ﻟﺒﻪ ﻛﻼه زرﺑﻔﺖ و‬
‫ﻣﻄﻼي روﻣﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺮق ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﺮﺻﻊ و ﺣﻤﺎﻳﻞ زرﺑﺎﻓﺖ او آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آن ﭼﻨﺎن‬
‫ﺷﻜﻮﻫﻲ را ﺑﻪ او داده‪ 3‬ﻛـﻪ ﺗﻤـﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن و ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن را ﻏـﺮق در ﺳـﻜﻮت‪ ،‬و ﺗﻤـﺎم‬
‫ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ارﺗﺶ روم را ﻣﺴﺘﺪل ﻣـﻲدارد! و اﻳـﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه در‬
‫ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺖ ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن اﺟﺎزه ورود داده‪ ،‬و ﺑﺎ ﻳﻚ اﺷﺎره ﺷـﺎﻫﺎﻧﻪ ﻫﻤـﻪ‬
‫اﻓﺴﺮان ﺳﭙﺎه و ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﻔﺮهاي ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﭼﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﻔﺮه‬
‫ﺑﻪ ﺣﺪي رﻧﮕﻴﻦ اﺳﺖ و ﻏﺬاﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﻣﺘﻨﻮع ﻫﺴﺘﻨﺪ و وﺳﺎﻳﻞ ﺻﺮف آنﻫـﺎ و ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬
‫ﺗﻨﺎول آنﻫﺎ و رﻋﺎﻳﺖ ﺳﺎﺑﻖ و ﻻﺣﻖ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﺪي ﻣﺒﻬﻢ و ﭘﻴﭽﻴـﺪه ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣﻬﻤﺎﻧـﺎن‬
‫ﻗﺒﻄﻲ ﺗﻤﺎم ﻫﻮش و ﺣﻮاس ﺧﻮد را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ و ﺑﻘﻴﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪462‬‬
‫آن ﻫﺎ اول از ﻛﺪام ﻏﺬا و ﺑﺎ ﭼﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺗﻨﺎول اﻳﻦ ﻏﺬاﻫﺎ را آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ و‬
‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﻘﻠﻴﺪ و ﭘﻴﺮوي از آﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﻨﺎول ﻏﺬاﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﻧﮕﺬارﻧﺪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﻧﺠﻴﺐ ﻣﺼﺮ ﺣﺘﻲ ﺑﻪ اﺻﻮل ﺗﻨﺎول ﻏﺬاﻫﺎ ﻫﻢ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻧﺪارﻧﺪ! و ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﻣﺼـﺮي‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺻﺮف ﻧﺎﻫﺎر در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از ﺷﻜﻮه و اﺑﻬﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﻛـﻞ و ﻟﻴﺎﻗـﺖ ﺳـﺮداران ﺳـﭙﺎه‬
‫‪1‬‬
‫اﺳﻼم ﻏﺮق در ﺗﻌﺠﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ و از ﻣﺘﺎﻧﺖ و وﻗﺎر و ﻇﺮاﻓﺖ و آدابﺷﻨﺎﺳﻲ و اﻃﻼع دﻗﻴﻖ‬
‫ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ از ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ آداب ﻣﻌﺎﺷﺮت آﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰلﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﻣـﻲﮔﺮدﻧـﺪ و‬
‫در ﻋﺮض راه ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪» :‬راﺳﺘﻲ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﭼﻘـﺪر‬
‫ﺑﺎ ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺖ اﺳﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه او ﭼﻪ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫـﺎي آدابﺷـﻨﺎس و آﮔـﺎه و‬
‫ﺑﺎﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ! و اﻳﻦﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺖ و اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﻣﺘﺮﻗـﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ‬
‫ﺗﻤﺎم ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي روم را در ﺷﺎم و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ و ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﺳـﻘﻮط ﺑﻜﺸـﺎﻧﻨﺪ و اﻳـﻦ ﻟﻴﺎﻗـﺖ را‬
‫دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪.«2‬‬
‫ﺻﺤﻨﻪ ﺳﻮم‪ :‬ﭘـﺲ از ﮔﺬﺷـﺖ ﭼﻨـﺪ روز از اﻳـﻦ ﻣﻬﻤـﺎﻧﻲ ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ ﻣﻌﺘﻤـﺪان و‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﭘﺮﻧﻔﻮذ ﻗﺒﻄﻲ از ﻫﻤﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ و روﺳﺘﺎﻫﺎ ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن دﻋﻮت ﻣﻲﮔﺮدﻧـﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﺣﻀﻮر آنﻫﺎ ﺳﭙﺎه ﻣﻘﺘﺪر اﺳﻼم در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ رژه ﻣﻲدﻫـﺪ و ﮔـﺮدان ﺗﺨﺮﻳـﺐ‬
‫ﻗﻠﻌﻪﻫﺎ ﻫﻤﺮاه ﻣﻨﺠﻨﻴﻖﻫﺎي ﻛﻮهﺷﻜﻦ و ﮔﺮدانﻫـﺎي ﺳـﻮارهﻧﻈـﺎم ﺷﻤﺸـﻴﺮﻛﺎر و ﺗﻴﺮاﻧـﺪاز و‬
‫ﺗﻴﭗﻫﺎي ﭘﻴﺎدهﻧﻈﺎم ﺷﻤﺸﻴﺮزن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﻤﺮﻳﻨـﺎت ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﻣﺨﺼـﻮص ﺑـﻪ ﺧـﻮد را اراﺋـﻪ‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،3‬و ﻗﺪرت ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را در ﻛﻮﺑﻴﺪن ﻗﻠﻌـﻪﻫـﺎ و ﺗـﺎر و ﻣـﺎر ﻛـﺮدن‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪463‬‬
‫ارﺗﺶﻫﺎي ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ و ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣـﻲﮔﺬارﻧـﺪ‪ 1‬و ﭘـﺲ از ﭘﺎﻳـﺎن‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻨﺎت‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهاي ﻛﻪ زﺑﺎﻧﺶ از ﺷﻤﺸﻴﺮ دﻳﮕﺮان ﺑﺮﻧﺪهﺗﺮ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺎ ﻳﻚ ﻓﺮﻣﺎن ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ،‬ﻫﺮ دﺳﺘﻪ در ﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ در ﺣﺎل ﺧﺒـﺮدار ﻧﻈـﺎﻣﻲ‬
‫ﻣﻲاﻳﺴﺘﺪ و ﺳﻜﻮت ﺗﻤﺎم ﻓﻀﺎي ﭘﺎدﮔﺎن را ﻓﺮا ﻣﻲﮔﻴـﺮد و ﺻـﺪاي ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﻛـﻞ ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬
‫ﺟﻤﻼت ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺼﺮ اﻳﻦ ﺳﻜﻮت را ﻣﻲﺷﻜﻨﺪ‪:‬‬
‫»اي ﻣﺮدﻣﺎن ﻗﺒﻄﻲ‪ !2‬و اي ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در رژﻳـﻢ ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ژاﻧـﺪارم و‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﻲ و ﻛﺎرﻫﺎي ﻛﺸﻮري در ﺳﻮاﺣﻞ ﻧﻴﻞ ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺮدهاﻳﺪ! ﻣﻨﻈـﻮر از دﻋـﻮت‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻠﺴﺎت ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ اراﺋﻪ واﻗﻌﻴﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺧﻴﺎﻻت واﻫـﻲ را‬
‫از ﺳﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﻴﺮون ﺑﺒﺮﻳﻢ‪ 3‬و ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻔﻬﻤﺎﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺘﻮاﺿﻌﺎﻧﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم‬
‫ﺑﺎ ﺷﻤﺎ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺎدﮔﻲ و ﺑﻲآﻻﻳﺸﻲ آنﻫﺎ در ﺧـﻮراك و ﭘﻮﺷـﺎك و زﻧـﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻫﺮﮔـﺰ‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از ﺿﻌﻒ و ﺑﻲﻟﻴﺎﻗﺘﻲ آنﻫﺎ و ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﻧﺎآﮔﺎﻫﻲ آنﻫـﺎ از رﺳـﻮم ﭘﻴﭽﻴـﺪه و ﭘﺮﺗﻜﻠـﻒ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ اﺷﺮاﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺎﺷﻲ از ﻗﺪرت و ﺗﺴﻠﻂ ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬و رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻘـﺮرات دﻳﻨـﻲ و‬
‫ﭘﻴﺮوي از ﺳﻨﺖ و راه و روش رﺳﻮلاﷲ ص اﺳﺖ و ﺣﺎﻻ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ واﻗﻌﻴﺖﻫﺎ را ﺑﺎ ﭼﺸـﻢ‬
‫ﺧﻮد دﻳﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﺣﺮﻓﻲ را ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﺰﻧﻴﺪ‪ 4‬و ﻫﺮ ﻛﺎري را ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴـﺪ اﻧﺠـﺎم دﻫﻴـﺪ اﻣـﺎ‬
‫ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه ﻣﻘﺘﺪر اﺳﻼم ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺮداران ﻣﺘﻮاﺿﻊ و ﺑـﻲآﻻﻳـﺶ‪،‬‬
‫ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﻮﻃﺌﻪ و ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﻲ را در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺳﺮﻛﻮب ﻣﻲﻛﻨﺪ«‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪464‬‬
 ‫ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﻳﻚ ﺑﻴﻤﺎري رواﻧﻲ‬
‫اﻳﻦ اﺧﻄﺎر ﺗﻬﺪﻳﺪآﻣﻴﺰ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻧﺸﺎن دادن ﻗﺪرت ﻓﻮقاﻟﻌﺎده رزﻣﻲ و ﻧﻤﺎﻳﺸﻲ‬
‫از ﺑﺼﻴﺮت و ﻛﺎرداﻧﻲ و اﻃﻼﻋﺎت ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰ ﺳﺮداران ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم‪ ،‬ﻣﻮﺟـﺐ دﻓـﻊ ﻫﻤـﻪ‬
‫ﺧﻴﺎﻻت واﻫﻲ ﮔﺮدﻳﺪ و ﻣﺮدم ﻣﺼﺮ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ آنﻫـﺎ را در ﻃـﻮل ﺳـﻮاﺣﻞ ﻧﻴـﻞ ﺑـﺎ‬
‫اﺣﺘﺮاﻣﺎت ﻗﻠﺒﻲ ﭘﺬﻳﺮا ﺷﺪه و دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ اﺗﻔـﺎق ﻣﺼـﺮﻳﺎن اﻳـﻦ دﻳـﻦ‬
‫ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ و ﺳﺎده و ﺑﻲﺗﻜﻠﻒ را ﻗﺒﻮل ﻛﺮدﻧﺪ‪ 1‬و اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﻣﺪﻳﻨـﻪ‬
‫وﻗﺘﻲ از ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻋﻤﺮو ﻋﺎص و ﻧﺘﺎﻳﺞ آن ﺧﺒﺮدار ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮق ﺷـﺎدي ﺑـﺮ‬
‫ﭼﻬﺮهاش ﻣﻮج ﻣﻲزد ﺑﻪ اﻃﺮاﻓﻴﺎن ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳﻦ اﺑﻦ اﻟﻌﺎص ﺑﺎ زﺑﺎن ﻃﻮري ﻣﻲﺟﻨﮕﺪ ﻛﻪ‬
‫دﻳﮕﺮان ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﻲﺟﻨﮕﻨﺪ! و در ﻋﻴﻦ ﭘﻴﺮوزي ﻫﻴﭻ ﻋﺎﻗﺒﺖ وﺧﻴﻤﻲ را ﻫـﻢ ﺑـﺮ ﺳـﺮ راه‬
‫‪2‬‬
‫ﻧﺪارد«!‬
‫اﺳﺘﻘﻼل ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺻﺪر اول اﺳﻼم‬
‫و ﻧﻘﻄﻪ ﻋﺒﺮت و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺻـﺪر اول‪ ،‬ﭼـﻮن اﺳـﺘﻘﻼل‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ در ﻣﺤﻞ اﺗﻬﺎم ﺟﻬﻞ و ﺑـﻲﻟﻴـﺎﻗﺘﻲ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ آنﻫﺎ ﺑﺮ ﻛﺸﻮري ﻫﻢ ﭼﻮن ﻣﺼﺮ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﻄﺮ اﻓﺘـﺎد‪ ،‬ﺑـﺎز ﻫـﻢ ﺣﺎﺿـﺮ ﻧﺸـﺪﻧﺪ از‬
‫ﺳﺎدﮔﻲ و ﺑﻲآﻻﻳﺸﻲ و ﺑﻲﺗﻜﻠﻔﻲ اﺳﻼﻣﻲ دﺳﺖ ﺑﺮدارﻧﺪ‪ ،‬و از ﺗﻘﻠﻴﺪ اﺟﺎﻧﺐ در ﺗﺠﻤﻞﮔﺮاﻳﻲ‬
‫و ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷﺎك و اﻣﺎﻛﻦ ﺗﺸﺮﻳﻔﺎﺗﻲ ﺧﻮدداري ﻛﺮده و ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﺑﺮ ﺳـﺮ راه و روش و‬
‫ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ ص ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪﻧـﺪ و اﻣـﺎ در ﻗـﺮنﻫـﺎي اﺧﻴـﺮ و ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎً ﺑﻌـﺪ از دوره‬
‫رﻧﺴﺎﻧﺲ در اروﭘﺎ و ﻇﻬﻮر اﺧﺘﺮاﻋﺎت و اﻛﺘﺸﺎﻓﺎت‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﻛـﻪ اروﭘﺎﺋﻴـﺎن‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 566‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1927‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 175‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪.332‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪465‬‬
‫آنﻫﺎ را وﺣﺸﻲ و ﺑﻲﺗﻤﺪن ﻧﺸﻤﺎرﻧﺪ و ﻧﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻣﺴﻤﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺤﻜﻮﻣﻴـﺖ آنﻫـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻄﺮ ﻧﻴﻔﺘﺪ! و ﺧﻮشرﻗﺼﻲ آنﻫﺎ ﺑﻼﺗﺮدﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻼه و ﻛﺮاوات و ﻛـﺖ و ﺷـﻠﻮار و ﻛﻔـﺶ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص آنﻫﺎ را ﭘﻮﺷﻴﺪﻧﺪ و اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ و ﻣﺼﺮيﻫﺎ و ﻫﻨﺪيﻫﺎ از ﻓﺮق ﺳـﺮ ﺗـﺎ ﻧـﻮك ﭘـﺎ‬
‫اروﭘﺎﻳﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و در ﺷﻜﻞ ﺑﺮﺧﻮرد و اﺣﻮالﭘﺮﺳﻲ و ﺗﻌﺎرفﻫﺎ و ﭼﻴﺪن ﺳﻔﺮهﻫـﺎ و ﺗﻨـﺎول‬
‫ﻏﺬاﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﺪي از ادا اﻃﻮار ﭘﺮﺗﻜﻠﻒ آنﻫﺎ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ آﺳﻴﺎﻳﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ اروﭘﺎﻳﻲ ﻛﺎﻓﺮ در ﺟﺎﻳﻲ و ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﻔﺮهاي ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ از راه ﺣﺮف زدن‪،‬‬
‫ﺗﺸﺨﻴﺺ آنﻫﺎ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﻮد‪ ،‬و ﺣﺘـﻲ ﺑﺮﺧـﻲ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﺟﻠـﺐ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬
‫اروﭘﺎﺋﻴﺎن ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ در زﺑﺎن ﻣﺎدري ﺧﻮﻳﺶ ﻛﻠﻤﺎت زﺑـﺎن ﺧـﺎرﺟﻲ را وارد ﻛﻨﻨـﺪ و‬
‫ﭼﻘﺪر ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ وﻗﺘﻲ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻣﻴﺮﺳﻲ ﺟﻴﻨﺎ! ﻛﻪ ﺳﺮوﻳﺲ ﭘﻴﺘﺰاﺧﻮري ﺧﻮد را‬
‫ﻛﻤﭙﻠﺖ از ﺳﻮﭘﺮﭼﻴﻨﻲ ﻫﺎيﺗ‪‬ﻚ ﺗﻬﻴﻪ ﻛﺮدهاي!‪ «1‬و ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﺑﺨﺸﻲ از اﺳﺎرت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ،‬ﻃﻲ ﻧﺎﻣﻪاي ﺿﻤﻦ ﮔﺰارش اوﺿﺎع ﻣﻨﻄﻘﻪ از اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺟﺎزه ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ‪ 2‬ﻛﻪ ﺑﻨﺪر اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ و آﺧﺮﻳﻦ ﭘﺎﻳﮕـﺎه ﻧﻈـﺎﻣﻲ روم را در ﻛﺸـﻮر‬
‫ﻣﺼﺮ آزاد ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﭘﺲ از ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم دﺳﺘﻮر‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن در اﺛﻨﺎي ﻛﻨﺪن ﻣﻴﺦﻫﺎ و ﺳﺘﻮنﻫﺎي‬
‫ﺧﻴﻤﻪﻫﺎ ﻧﺎﮔﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺒﻮﺗﺮي ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﺧﻴﻤﻪ )ﻓُﺴ‪‬ﻄﺎط( ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﻻﻧـﻪ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪ 3‬و ﺟﻮﺟﻪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﻲﭘﺮ و ﺑﺎل‪ ،‬در اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﻛﺒﻮﺗﺮ ﻣﺎدر ﻣﻨﻘﺎرﻫﺎ را‬

‫‪1‬ـ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮﻧﮕﻲﻣﺄبﻫﺎ »ﻏﺮبزدهﻫﺎ« ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺖ و اﻣﺎ ﺑﺮاي ﺗﻮده ﻣﺮدم و اﻓﺮاد ﻣﺮدﻣﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻠﻤﻪ ﺑـﻪ ﻛﻠﻤـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ‬
‫ﺷﻮد ‪» :‬ﻣﻴﺮﺳﻲ ‪ :‬ﺧﻴﻠﻲ ﺧﻮب ﻣﺘﺸﻜﺮم و ﺟﻴﻨﺎ ﻳﻚ اﺳﻢ ﻏﺮﺑﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮوﻳﺲ ﻳﻚ دﺳﺖ ﺗﻤﺎم و ﻛﻤﺎل‪ ،‬ﻛﻤﭙﻠـﺖ ﻳﻌﻨـﻲ ﻛـﻼً و‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎً‪ ،‬ﺳﻮﭘﺮﭼﻴﻨﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺎﻟﻲﺗﺮﻳﻦ ﭼﻴﻨﻲﻫﺎ‪ ،‬ﻫﺎيﺗ‪‬ﻚ ﻳﻌﻨﻲ ﻓﻨﺎوري ﺑﺎﻻ و ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ ادا و اﻃﻮار ﻏﺮبزدﮔﻲ!!‬
‫‪2‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان )ﻓُﺴﻄﺎط( و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.247‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪466‬‬
‫ﺑﺎز ﻛﺮده و ﻣﺮﺗﺐ ﻓﺮﻳﺎد و ﻧﺎﻟﻪ و ﺟﻴﻚﺟﻴﻚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘﻴﺮوي از‬
‫راه و روش رﺳﻮلاﷲص ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﺗﻮانﺗﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻞﺗﺮﻳﻦ ﻣﻈﻬﺮ ﺗﺮﺣﻢ و ﻋﻄﻮﻓﺖ ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮان‪ ،‬ﻛﺎﻣﻞﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﻗﻬﺮ و ﺧﺮوش ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤـﺾ ﻣﺸـﺎﻫﺪه اﻳـﻦ‬
‫ﻻﻧﻪ از ﻛﻨﺪن ﻣﻴﺦﻫﺎ و ﺳﺘﻮنﻫﺎي اﻳﻦ ﺧﻴﻤﻪ ﺧﻮدداري ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ و ﻣﻮﺿـﻮع را ﺑـﻪ ﻋﻤـﺮو‬
‫ﻋﺎص ﮔﺰارش ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﺑﻪ ﻛﻨﺎر ﺧﻴﻤـﻪ ﺧـﻮد ﺷـﺘﺎﻓﺘﻪ و ﭘـﺲ از ﻧﮕـﺎه‬
‫ﺗﺮﺣﻢآﻣﻴﺰي ﺑﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎي ﻛﺒﻮﺗﺮ ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ راﺑﻄـﻪ ﻋـﺎﻃﻔﻲ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺎدر و ﺑﭽﻪﻫﺎﻳﺶ و ﺣﻔﻆ ﺟﺎن اﻳﻦ ﺟﺎﻧﺪاران ﻧﺎﺗﻮان‪ ،‬اﻳﺠﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﻴﻤﻪ ﺗﺎ ﻓﺼﻞ‬
‫ﭘﺎﻳﻴﺰ در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎﻻ از دور اﻳﻦ ﺧﻴﻤﻪ دور ﺷﻮﻳﻢ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻣﺎدر آواره‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮﻳﺎد ﺑﭽﻪﻫﺎي ﺑﻴﭽﺎره ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺪ‪.«1‬‬
‫ﺑﮕﺬار اﻳﻦ ﺧﻴﻤﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ در دل اﻳﻦ ﺻﺤﺮا روزﻫﺎ و ﻣـﺎهﻫـﺎ )و در ﻗﻠـﺐ ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ( ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﭽﻪﻫﺎي ﻧﺎﺗﻮان ﻛﺒﻮﺗﺮي ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﺴﻲ را ﺗﺼﺮف ﻛﻨﻨـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ارﺗﺶﻫﺎي ﺟﻬﺎن از ﺗﺼﺮف آن ﻋﺎﺟﺰ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ و ﺟﺎﻧﺪاران ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﭘﺸﺖ ﻻﻧﻪ ﻫ‪‬ﮋَﺑﺮي ﻧﻮاﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ را ﺗﺮﻧﻢ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﻮاج ﻗﻬﺮ و ﺧﺮوش او در ﻫﻤـﻴﻦ ﻻﻧـﻪ‬
‫ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺧﻮنآﺷﺎم روﻣﻲ را ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﺬﻟﺖ اﻓﻜﻨﺪ‪ ،‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻫﻤﻪ ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎن ﺟﻬﺎن آﮔﺎه‬
‫ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ اﻫﺪاف ﺟﻨﮓﻫﺎي رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ اﺳﻼم ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬اﺑﺮاز ﺗﺮﺣﻢ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻧﺎﺗﻮاﻧـﺎن و‬
‫ﺳﺘﻤﺪﻳﺪﮔﺎن و اﻋﻤﺎل ﻗﺪرت و ﻗﻬﺮ و ﺧﺮوش ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻪ ﺳـﺘﻤﮕﺮان و زورﻣـﺪاران و‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﺳﺘﻘﺮار اﻣﻨﻴﺖ و ﺻﻠﺢ و آﺷﺘﻲ و ﻧﺸﺎن دادن ﻻﻧﻪ ﻛﺒﻮﺗﺮ ﺻﻠﺢ‬
‫ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻫﻤﻪ ﺳﺘﺎدﻫﺎي ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ ارﺗـﺶ ﻣﻘﺘـﺪر اﺳـﻼم« و ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﻋﻤـﺮان و آﺑـﺎدي و‬

‫‪1‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪) ،‬ﻛﻠﻤﻪ ﻓﺴﻄﺎط( و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 260‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪247‬‬
‫و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.83‬‬

‫‪467‬‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻮم و ﻣﻌﺎرف و ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﺳﻄﺢ زﻧﺪﮔﻲ‪ .‬و ﺗﻘﺪﻳﺮ ﺧﺪا ﻧﻴﺰ اﻳـﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ در دو‬
‫ﺳﺎل آﻳﻨﺪه ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷـﻬﺮ ﺑﺴـﻴﺎر ﺑـﺰرگ و‬
‫ﭘﺮﺟﻤﻌﻴﺖ و ﻣﺠﻬﺰي را ﺑﻪ ﻧﺎم )ﻓُﺴﻄﺎط‪ = (1‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺧﻴﻤﻪ‪ ،‬در ﻣﺤﻞ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﻴﻤﻪ ﺑﻨﺎ ﻛـﺮد‬
‫ﻛﻪ ﺷﺮح آن در ﻓﺼﻞ )ﻧﺒﻮغ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻋﻤﺮان و آﺑﺎدي( ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم را ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬
‫اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺣﺮﻛﺖ داد و در ﻋﺮض راه ﮔﺮوﻫﻲ از رؤﺳﺎي ﻗﺒﻄﻲ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﻓﺮادي را ﻛـﻪ‬
‫درﺑﺎره اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ و ﺷﻬﺮ و روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻣﺴﻴﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﺳﭙﺎه اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺎ اﺣﺘﺮام و اﻧﻌﺎم از آنﻫﺎ دﻟﺠﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد و ﺣﺘﻲ ﺑﺮﺧﻲ را ﻣﻘـﺎم وزارت و‬
‫ﻣﺸﺎور ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ،‬و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻛﻤﻚ اﻣﺪادي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻴﺰ ﺑﻪ او رﺳﻴﺪه‬
‫و ﺳﭙﺎه ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن او ﺑﻪ ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ ﺑﺎﻟﻎ ﮔﺸـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬در ﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﭘﺎدﮔـﺎن‬
‫)ﻛ‪‬ﺮْﻳﻮ‪‬ن( آﺧﺮﻳﻦ ﭘﺎﻳﮕﺎه ﻧﻈﺎﻣﻲ روم ﺗﺎ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻓﺮود ﻣﻲآﻳﺪ و ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﺑـﻪ او‬
‫ﮔﺰارش ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﭼﻬﺮه ﻧﻈﺎﻣﻲ ارﺗﺶ روم »ﺗﻴﻮدور« در رأس‪ 2‬ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار‬
‫ﺳﺮﺑﺎز ﺗﻌﻠﻴﻢ دﻳﺪه روﻣﻲ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺗﺠﻬﻴﺰات ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﻗﻠﺐ اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت اﻳﻦ ﭘﺎدﮔـﺎن آﻣـﺎده‬
‫ﺟﻨﮓ و ﺣﻤﻠﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و از ﻃﺮف ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺮﺗﺐ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮو‬

‫‪1‬ـ ﻓﺴﻄﺎط ‪ :‬ﺑﻪ ﺿﻢ اول و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻛﺴﺮ اول ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺧﻴﻤﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻓﺎﺗﺢ ﻣﺼـﺮ ﻛـﻪ از ﭘﺸـﻢ ﻳـﺎ ﭼـﺮم‬
‫ﳉﲈﻋ َِﺔ َﻓـﺄِ ﱠن َﻳـﺪَ اﷲِ ﻋَـﲇ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺤﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﻣﺮدم ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮔﺮدﻳﺪه و در ﺣﺪﻳﺚ اﺳﺖ ‪َ » :‬ﻋ َﻠ ْﻴﻜ ُْﻢ ﺑِﺎ َ‬
‫اﻟ ُﻔ ْﺴﻄﺎط« و ﻫﺮ ﺷﻬﺮي را ﻧﻴﺰ ﻓﺴﻄﺎط ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي و ﺑﺮﺧﻲ آن را ﺑﻮﻧﺎﻧﻲ داﻧﺴـﺘﻪ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ ﻗﺮارﮔـﺎه‬
‫ﺳﭙﺎه‪ ،‬ذﻳﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.247‬‬
‫‪2‬ـ درﺑﺎره آﻣﺎر ﺳﭙﺎه اﺳﻼم )ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار ﻳﺎ ﭘﺎﻧﺰده( اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.189‬‬

‫‪468‬‬
‫ﺑﻦ ﻋﺎص ﻗﺒﻞ از ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺨﺼـﺎً از وﺿـﻊ اﻳـﻦ ﭘﺎدﮔـﺎن آﮔـﺎه و‬
‫ﻣﻮاﺿﻊ آﺳﻴﺐﭘﺬﻳﺮ او را از داﺧﻞ و ﺧﺎرج ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻛﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﺳﻴﻠﻲ ﻛﻪ ﺟﺎن ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص را ﻧﺠﺎت ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر در ﺳﺎﻋﺘﻲ از ﺷـﺐ ﻫﻤـﺮاه ﭼﻨـﺪ ﻧﻔـﺮ از ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﺧـﻮﻳﺶ در‬
‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﭘﺎدﮔﺎن و در ﻧﺰدﻳﻜﻲ دروازهﻫﺎي آن در ﺣﺎل ﮔﺮدش‪ ،‬ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﻮﺿﻊ را ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎﮔﺎه در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﺴﺖ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﻛﻪ از ﭼﻬﺎر ﻃﺮف او را اﺣﺎﻃـﻪ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ و ﺑـﺮ‬
‫روي او ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻛﺸﻴﺪهاﻧﺪ‪ ،‬در ﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺘﻮﻗﻒ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑـﺮاي ﺑـﺎزﺟﻮﻳﻲ او را ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ )ﺗﻴﻮدور( ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮﭼـﻪ در اﺛﻨـﺎي ﺑـﺎزﺟﻮﻳﻲ از ﻧـﺎم و ﺳـﻤﺖ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺤﺜﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،1‬اﻣﺎ ﺗﻴﻮدور از ﺗﻬﻮر و ﺷﻴﻮه ﺑﻴﺎن او ﺣﺪس ﻣﻲزﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷـﺨﺺ‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم اﺳﺖ و ﺑﺎ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ او اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪،‬‬
‫و ﻳﻜﻲ از ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﻛﻪ زﺑﺎن ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﻣﻲداﻧـﺪ و از ﻗﺼـﺪ و ﺣـﺪس‬
‫ﺗﻴﻮدور آﮔﺎه ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﻓﻮراً ﭼﻨﺪ ﻗﺪم ﺟﻠـﻮﺗﺮ رﻓﺘـﻪ و ﭘـﺲ از ﻧـﻮاﺧﺘﻦ ﭼﻨـﺪ ﺳـﻴﻠﻲ ﺑـﺮ‬
‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻋﻤﺮو ﻋﺎص‪ ،‬ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ‪» :‬ﺗﻮ ﻛﻪ ﺳﺮﺑﺎز ﺻﻔﺮ ﻫﺴﺘﻲ ﭼﻄﻮر ﺑﻪ ﺧـﻮدت‬
‫ﺟﺮﺋﺖ دادي ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﻣﻦ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ ﺣﺮف ﺑﺰﻧﻲ و ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ ﺑﺪﻫﻲ؟! و اﮔﺮ ﺑﺎر‬
‫دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺑﻲاﻧﻀﺒﺎﻃﻲ را در ﺗﻮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﻢ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺗﻮ را ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻢ!«‪.‬‬
‫ﺗﻴﻮدور‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﻪ را در ﻟﺒﺎس ﺳﺎده و ﺑﺪون ﻋﻼﻳـﻢ و درﺟـﺎت ارﺗﺸـﻲ ﻣـﻲﺑﻴﻨـﺪ از‬
‫ﺻﺪاي اﻳﻦ ﺳﻴﻠﻲﻫﺎ در ﻗﺼﺪ و ﺣﺪس ﺧﻮﻳﺶ ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده‪ ،‬و زﺑﺎن ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﻫﻢ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ او ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ‬

‫‪1‬ـ اﻳﻦ اﺗﻔﺎق ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ در زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪﻫـﺎي ‪ 79 ،78‬و ‪ 80‬ﻣـﺬﻛﻮر اﺳـﺖ و ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪه در‬
‫اﺛﻨﺎي رواﻳﺖ اﻳﻦ ﻗﺼﻪ در ﭘﺮاﻧﺘﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ﺗﻤﺎم ﻣﻮرﺧﻴﻦ اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﺳﻔﻠﻲ اﻳﻦ ﺣﻜﺎﻳﺖ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ(‪.‬‬

‫‪469‬‬
‫ﺑﺪﻫﺪ و آن ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻗﺼﺪ ﺣﻀﻮر ﺗﻮ را داﺷﺘﻴﻢ و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﺑﻲﺧﻮد ﻣﺎ را ﺟﻠﺐ‬
‫و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ آوردﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻴﻢ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛـﻪ ﭼـﻮن از دار و دﻳـﺎر‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺴﻲ دور اﻓﺘﺎدهاﻳﻢ و از ﺟﻨﮓ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪهاﻳﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻘﺪاري ﻃﻼ ﺑـﻪ ﻣـﺎ‬
‫ﺑﺪﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدﻳﻢ و در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻮاﻓـﻖ ﺑﺎﺷـﻴﺪ ﻫﻴﺌـﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ از ﻃﺮف ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻘﺪار ﻃﻼ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺗﻮ اﻋﺰام ﻣﻲﮔﺮدد‪.«1‬‬
‫ﺗﻴﻮدور ﻛﻪ از ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺑﻴﺰار اﺳﺖ‪ ،‬از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت ﺑﻪ ﺣـﺪي‬
‫ﻣﺴﺮور و ذوقزده ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻓﻮت و ﻓﻦﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﻲﻛﻨـﺪ و ﺧﻄـﺎب‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺟﻌﻠﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻫـﺮ ﭼـﻪ زودﺗـﺮ ﺑـﻪ ﺳـﭙﺎه ﺧـﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺮدﻳـﺪ و ﻫﻴﺌـﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ را ﺑﻔﺮﺳﺘﻴﺪ و از ﺑﺎﺑﺖ ﻃﻼ ﻧﮕﺮان ﻧﺒﺎﺷﻴﺪ« آن ﮔﺎه ﺗﻴﻮدور در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﮔﺮهﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﺮ اﺑﺮو و ﺑﺎدي در ﻏﺒﻐﺐ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﺎ ﺻﺪاي آﻣﺮاﻧﻪ ﺑـﻪ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧـﺎن دﺳـﺘﻮر ﻣـﻲدﻫـﺪ‪» :‬اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن را ﺗﺎ ﺧﺎرج ﺣﺼﺎر ﭘﺎدﮔﺎن ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻛﻨﻴﺪ و ﻛﺴﻲ ﻣﺰاﺣﻢ آنﻫﺎ ﻧﺸﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺘﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ و ﻫﻴﺌﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ را ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗﺮ ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ!«‪.‬‬

‫ﺷﺪت ﺟﻨﮓ ﻛﺮﻳﻮن‬

‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﺑﻪ ﻗﺮارﮔﺎه ﺳﭙﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ و در ﻓﺮداي ﻫﻤـﺎن ﺷـﺐ ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن )ﻛ‪‬ﺮْﻳﻮ‪‬ن‪ (2‬را ﺻﺎدر ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ آﺗـﺶ ﺟﻨـﮓ ﻣﺸـﺘﻌﻞ و ده روز‬
‫ﺗﻤﺎم زﺑﺎﻧﻪ ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ .‬ﺳﭙﺎه ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي اﺳﻼم در راه وﺻﻮل ﺑﻪ رﺿﺎي ﺧﺪا و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ‬

‫‪1‬ـ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ 79‬و ‪.80‬‬

‫‪2‬ـ ﻛﺮﻳﻮن ‪ :‬ﺑﻪ ﻛﺴﺮ اول و ﺳﻜﻮن دوم و ﻓﺘﺢ ﺳﻮم و ﺳﻜﻮن واو ﻣﺤﻠﻲ اﺳﺖ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻛﻪ ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن‬
‫روﻣﻲ ﻣﺴﺘﻘﺮ در آن ﺟﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪.‬‬

‫‪470‬‬
‫دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﺎ روﺣﻴﻪاي ﺑﺴﻴﺎر ﻋﺎﻟﻲ و ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﺻﻼﺣﻴﺖﻫﺎي ﻓﻨـﻲ و ﺳـﭙﺎه ﭘﻨﺠـﺎه ﻫـﺰار‬
‫ﻧﻔﺮي روم در راه دﻓﺎع از ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑـﺎ ﭘﻴﺸـﺮﻓﺘﻪﺗـﺮﻳﻦ ﺗﺠﻬﻴـﺰات ﺟﻨﮕـﻲ و در‬
‫ﺳﻨﮕﺮﻫﺎي ﻣﺤﻜﻢ ﻣﻲﺟﻨﮕﻨﺪ و ﻫﺮ دو ﻃـﺮف ﺷـﺠﺎﻋﺖ و ﺻـﻼﺑﺖ وﺻـﻒﻧﺎﭘـﺬﻳﺮي را از‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ 1‬ﻟﺤﻈﺎﺗﻲ ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم ﻏﺎﻟـﺐ و ﻟﺤﻈـﺎت دﻳﮕـﺮ ﺳـﭙﺎه روم ﻏﺎﻟـﺐ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‬
‫اﻧﺠﺎم دادن ﻧﻤﺎز ﺧﻮف و ﺳﻘﻮط ﻛﺮﻳﻮن‬
‫و در اﻛﺜﺮ روزﻫﺎ ﺷﺪت ﺟﻨﮓ در ﺗﻤﺎم ﺳﺎﻋﺖﻫﺎ ﺑﻪ درﺟﻪاي ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺮو ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺎص ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه‪ ،‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻇﻬﺮ و ﻋﺼﺮ را ﻃﺒﻖ آﻳﻪاي از ﺳﻮره ﻧﺴـﺎء ﺑـﺎ ﻣﻘـﺮرات‬
‫)ﺻ‪‬ﻠﻮةُ اﻟﺨَﻮ‪‬ف( ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن در ﺣﺎل ﺟﻨﮓ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ،2‬و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺳﺘﻮنﻫﺎﻳﻲ در ﺣـﺎل‬
‫ﺟﻨﮓ و ﺷﻤﺸﻴﺮ زدن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺘﻮن ﻧﻤﺎز ﺧﻮف را ﺑﺎ ﻳـﻚ رﻛﻌـﺖ و دو ﺳـﺠﺪه ادا‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و اﻳﻦ ﺳﺘﻮنﻫﺎ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺘﻮن دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺣﺎل در ﻧﺒﺮد‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ اﺳﻠﺤﻪﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﻧﻤﺎز ﺧﻮف را در ﻳـﻚ رﻛﻌـﺖ و دو‬
‫ﺳﺠﺪه اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎل ﻋﻤﻮم ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم در ﺣﺎل ﺷﺪت ﺟﻨﮓ و ﺧﻄـﺮ‬
‫ﺟﺎﻧﻲ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﻳﺎ ﻋﺼﺮ ﺧﻮد را ادا ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و در ﻫﻤﻴﻦ روز ﺷﺪت ﺟﻨﮓ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن روم از ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺧﻮن ﻛﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ﺧﻮﻳﺶ دﭼﺎر ﺿﻌﻒ و ﻧﺎاﻣﻴـﺪي ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ ،3‬و‬
‫ﺑﺮﻋﻜﺲ ﺷﻔﻖ ﺳﺮخ ﺧﻮن ﺷﻬﺪاء اﺳﻼم ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺻﺒﺢ ﭘﻴﺮوزي را ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﻧﺸـﺎن‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻧﺎﮔﺎه در ﻃﻨﻴﻦ ﺧﺮوش دهﻫﺎ ﻫﺰار اﷲُ اَﻛْﺒ‪‬ﺮ ﻳﻚ ﺣﻤﻠﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ آﻏﺎز‪ 4‬و ﻛﻮهﻫﺎﻳﻲ از‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 190‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪.334‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 190‬و ‪ 191‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪.334‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‪..‬‬

‫‪471‬‬
‫ﻗﺪرت و ﺻﻼﺑﺖ در ﭘﺮﺗﻮ ﺑﺮق ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎ و ﺷﻌﺎع ﺷﺮاره ﭼﺸﻤﺎن ﭘﺮﺧﺸﻢ ﺳـﺮداران ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﺑﺮ ﻗﻠﺐ ﺳﭙﺎه ﻧﻮﻣﻴﺪ و وﺣﺸﺖزده روم ﻓﺮود ﻣﻲآﻳﺪ و ﭘﺲ از ﺗﻠﻔﺎت ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﺳﭙﺎه روم وارد ﻣﻲﮔﺮدد ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه آنﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻓـﺮار ﻣﺠﺒـﻮر و ﺷـﻬﺮ )ﻛ‪‬ﺮْﻳـﻮن( و‬
‫ﭘﺎدﮔﺎن ﻣﻬﻢ آن ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺳﭙﺎه اﺳﻼم درﻣﻲآﻳـﺪ و ﭘـﺮﭼﻢ اﺳـﻼم ﺑـﺮ ﺑﻠﻨـﺪﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄـﻪ آن‬
‫اﻓﺮاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،1‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص در رأس ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم از ﻛﺮﻳـﻮن ﺑـﻪ ﺳـﻮي اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻨﺪر اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻜﻲ روم و ﭘﺎدﮔﺎنﻫـﺎي ﻣﻬـﻢ‬
‫آن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﺼﺮف اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ارﺗﺶ اﺳﺘﻌﻤﺎري روم را از ﺗﻤﺎم ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ اﺧﺮاج ﻛﻨﺪ‬
‫و ﺣﺎﻻ ﻣﺎ اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﭘﺮﺷﻮر و ﻫﻴﺠﺎنزده را در راه اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﻲﮔﺬارﻳﻢ‬
‫ﺧﺒﺮي از درﺑﺎر روم‬
‫و از ﺳﻄﺢ درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و از ﺑﻨﺪر )ﺑ‪‬ﺴ‪‬ـﻔﻮر( راﻫـﻲ درﺑـﺎر روم در‬
‫ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ ﺗﺎ ﺗﺼﻤﻴﻤﺎت درﺑﺎر روم را در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺣﺮﻛـﺖ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ و ﺗﺪاﺑﻴﺮ دﻓﺎع روم را از اﻳﻦ ﺑﻨﺪر ﻣﻬﻢ و ﺣﻴﺎﺗﻲ از ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪:‬‬
‫»ﭼﻬﻞ روز اﺳﺖ‪ 2‬ﻛﻪ ﻫﺮﻗﻞ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﺰرگ روم ﺑﺮ اﺛـﺮ ﺗﺄﺳـﻒ ﺷـﺪﻳﺪ از ﺳـﻘﻮط‬
‫ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن دﭼﺎر ﺗﺸﻨﺞ اﻋﺼﺎب ﮔﺸﺘﻪ و ﭼﻨﺪ روز ﺑﺴﺘﺮي ﺷـﺪه‪ ،‬و ﺑﻌـﺪاً دار ﻓـﺎﻧﻲ را‬
‫وداع ﮔﻔﺘﻪ و اﻳﻦ درﺑﺎر ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ و ﺷﻜﻮه‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻫﺮﻗﻞ در ﺿﻌﻒ و ﺳﻜﻮت ﻓـﺮو رﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ زﻳﺮا ﻫﺮﻗﻞ درﺧﺸﻨﺪهﺗﺮﻳﻦ ﭼﻬﺮه روم و ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻣﻐﺰ ﻣﺘﻔﻜﺮ ﻏﺮب‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺗﻔﻜﺮ‬
‫و ﻣﻬﺎرﺗﻲ ﻛﻪ داﺷﺖ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﺎﻣﻤﻜﻦﻫﺎ را ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و در ﭼﻨـﺎن ﺷـﺮاﻳﻄﻲ ﻛﺸـﻮر‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 191‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪.334‬‬
‫‪2‬ـ ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻏﺮﺑﻲ و از ﺟﻤﻠﻪ )ﺑﺘﻠﺮ( ﺑﻪ ﻧﻘﻞ دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ در اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ ذﻳﻞ ص‪ ،171‬ج‪ ،2‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ‬
‫ﻫﺮﻗﻞ در ﻓﺒﺮاﻳﺮ در ﺳﺎل ‪ 641‬و دﻳﮕﺮي ﻧﻮﺷﺘﻪ در ﻣﺎرس ‪ 641‬ﻣﻴﻼدي ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪472‬‬
‫ﻣﺼﺮ و ﺷﺎم و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ را از ﭼﻨﮕﺎل ارﺗﺶ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان ﺑﻴﺮون آورد و ﺣﺘـﻲ‬
‫ﻧﺎم و آوازه روم را ﺑﺮ ﺑﺎﻻي آﺳﻤﺎنﻫﺎ ﺑﺮد‪ !1‬ﻛﻪ اﮔﺮ ﻗﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻣﻌﺠـﺰه اﻳـﻦ‬

‫ﭘﻴﺮوزي را ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﻤﻲﻓﺮﻣﻮد‪§ ¦ ¥ ¤ £ ¢ ¡  ~ } { :‬‬

‫¨ © ‪) z‬اﻟﺮوم‪ (3 - 2 :‬ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ‬

‫ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ اﻳﺮان و ﭘﻴﺮوزي ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده روم ﺑﺎور ﻛﻨﻨﺪ و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻫﻢ ﺟﺮﺋﺖ ﻧﻤﻲﻛﺮد در ﻣﻮرد ﭘﻴﺮوزي روم ﺑﺮ اﻳﺮان ﺑﺎ اُﺑ‪‬ﻲ اﺑﻦ ﺧَﻠَﻒ ﺷـﺮط ﺑﺒﻨـﺪد و ﺑﺮﻧـﺪه‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬و ﺧﻼء ﭼﻨﻴﻦ ﻗﺪرﺗﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻫﺮﻗـﻞ درﺑـﺎر روم را دﭼـﺎر ﺿـﻌﻒ و ﻫـﺮج و‬
‫ﻣﺮﺟﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻼت ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺧـﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ در ﺣـﻞ ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﺸﻜﻞ داﺧﻠﻲ و در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻫﺮﻗﻞ‪ ،‬ﻗﺪرت ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴـﺮي را از دﺳـﺖ داده‬
‫اﺳﺖ‪.2‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن روم‪ ،‬ﻫﺮﻗﻞ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ رﺳﻤﻲ دارد و دو ﭘﺴﺮ از او ﺑـﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪهاﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻳﻜﻲ ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم )ﻗُﺴ‪‬ـﻄَﻨْﻄﻴﻦ( و دﻳﮕـﺮي ﻛﻮﭼـﻚﺗـﺮ ﺑـﻪ ﻧـﺎم )ﻫ‪‬ﺮَﻗْﻠﻮﺗـﺎس( و ﻗـﺎﻧﻮاً‬
‫ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ رﺳﻤﻲ ﻫﺮﻗﻞ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﻣﻠﻜﻪ )ﻣﺮﺗﻴﻨﺎ( ﻣﺎدر ﻫﺮﻗﻠﻮﺗﺎس‪ 3‬در زﻣـﺎن‬
‫ﻫﺮﻗﻞ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻬﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻫﺮﻗﻞ ﭘﺴﺮش را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ‬
‫آورده و اﻳﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﻮراي اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺣﻜﻮﻣﺖ را اداره ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ اﺧـﺘﻼف‬
‫ﺷﺪﻳﺪي ﺑﺮ اﻳﻦ ﺷﻮرا ﺣﻜﻤﻔﺮﻣﺎﺳﺖ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻴﻨﺎ و ﭘﺴﺮش از ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ‬

‫‪1‬ـ ﻛﻠﻴﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اوﺿﺎع درﺑﺎر روم را از ﻛﺘﺎب اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 178‬و ‪ 179‬و ‪ 180‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻳﻢ و ﻫﻢ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫از زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ 88‬و ‪.89‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 179‬و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪.88‬‬

‫‪473‬‬
‫در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻫﺮاﺳﻨﺎكاﻧﺪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ ﻧﻴﺰ از ﻛﺎرﺷﻜﻨﻲ آنﻫـﺎ در رﻧـﺞ و ﻋـﺬاب اﺳـﺖ و‬
‫درﺑﺎرﻳﺎن ﻣ‪‬ﺰو‪‬ر و رﻳﺎﻛﺎر و ﻓﺮﺻﺖﻃﻠﺐ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﺗﺶ اﺧﺘﻼف آنﻫﺎ داﻣﻦ ﻣﻲزﻧﻨـﺪ وﻟـﻲ در‬
‫ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻫﺮج و ﻣﺮج و ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ وﻗﺘﻲ ﺧﺒﺮ ﺣﺮﻛﺖ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻣﻨﺘﺸـﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ در اﻧﺪﻳﺸﻪ دﻓﺎع از اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻋﻈﻴﻢ و ﺑﻨﺪر ﻣﻬﻢ ﻓﺮو ﻣﻲرود‪،‬‬
‫ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﻘﻮﻗﺲ در ﺻﺤﻨﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‬
‫و ﺑﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻣﺮﺗﻴﻨﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ زودﺗﺮ )ﻣ‪‬ﻘَﻮ‪‬ﻗَﺲ( را از ﺗﺒﻌﻴـﺪﮔﺎه‬
‫ﺑﻪ درﺑﺎر ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﻋﻮدت ﻣﻘﻮﻗﺲ ﻳﻜـﻲ از ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳـﺎن ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻧﻈـﺎﻣﻲ را از‬
‫اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‪ 1‬ﺑﻪ درﺑﺎر ﺧﻮاﻧﺪه و ﻃﺒﻖ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ او ﺳﭙﺎه ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻈﻴﻤﻲ را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺗﺠﻬﻴﺰات و‬
‫ﻣﻬﻤﺎن ﺟﻨﮕﻲ ﺗﺪارك دﻳﺪه و ﻣﻘﻮﻗﺲ را در رأس اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﺑﻪ اﻣﺪاد ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‬
‫اﻋﺰام ﻣﻲدارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﺎن روزي ﻛﻪ ﻣﻘﻮﻗﺲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻫﻤﺮاه اﻳﻦ ﺳﭙﺎه از راه درﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه ﺧﺒﺮ ﻓﻮت ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ‪ 2‬در ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻣﻨﺘﺸﺮ و اﺿـﻄﺮاب‬
‫و آﺷﻮب و ﻧﮕﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﻃﻮري درﺑﺎر را ﻓﺮا ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻘﻮﻗﺲ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬زﻳﺮا‬
‫ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﻠﻜﻪ ﻣﺮﺗﻴﻨﺎ ﻗﻮﻳﺎً در ﻣﺤﻞ اﺗﻬﺎم ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬و ﮔﻔﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻳﻜﺴﺮه ﻛﺮدن ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻗﺪرت ﺑﺮاي ﭘﺴﺮش‪ ،‬ﺗﻮﻃﺌـﻪ ﻗﺘـﻞ ﻗﺴـﻄﻨﻄﻴﻦ را ﭼﻴـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﺟﻤﻊ ﻛﺜﻴﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دور )ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ( ﭘﺴﺮ ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ و او را ﺑـﺮاي‬
‫ﻛﺸﺘﻦ ﻣﺮﺗﻴﻨﺎ و ﭘﺴﺮش ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن ﭘﺪرش و ﺳﭙﺲ در دﺳﺖ ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﻗـﺪرت ﺗﺤﺮﻳـﻚ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻃﺮﻓﺪاران ﻣﺮﺗﻴﻨﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاﺋﺖ او را ﺑﺎ ﺻﺪﻫﺎ دﻟﻴﻞ از اﻳﻦ ﺟﻨﺎﻳﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪،‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 179‬و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪.88‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪474‬‬
 ‫آﺷﻔﺘﮕﻲ درﺑﺎر روم‬
‫و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪ روز ﻣﺸﺎﺟﺮه و ﺟﻨﮓ ﺳﺮد و ﺟﺒﻬﻪﮔﻴﺮيﻫﺎ ﺑـﺎ ﺻـﻮابدﻳـﺪ‬
‫زﻋﻤﺎي روم ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﻨﺴـﺘﺎﻧﺘﻴﻦ ﺑـﻪ ﺟـﺎي ﭘـﺪرش ﻋﻀـﻮ‬
‫ﺷﻮراي اﻣﭙﺮاﺗﻮري‪ 1‬و ﺑﺎ ﻣﺮﺗﻴﻨﺎ و ﭘﺴﺮش ﻣﺸﺘﺮﻛﺎً ﺣﻜﻮﻣﺖ را اداره ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻠﻜﻪ ﻣﺮﺗﻴﻨﺎ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻗﺲ اﻋﺘﻤﺎد زﻳﺎدي دارد ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ اﻳﻦ ﭘﻄﺮ ﭘﻴﺮ و داﻧﺎ ﺑﺎ ﻧﻴـﺮوي ﻛـﺎﻓﻲ ﺑـﻪ‬
‫اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﺮود و ﭘﺲ از دﻓﻊ ﻣﻬﺎﺟﻤﻴﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺼﺮ را ﻣﺠﺪداً در دﺳﺖ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺣﺘﻤـﺎً در‬
‫ﺑﺤﺮانﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ آﻳﻨﺪه ﻛﻪ ﻫﻢ اﻛﻨﻮن اﻣﻮاج آن ﺑﻪ درﺑﺎر روم رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻳﻚ ﭘﻨﺎه ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﺧﻮب و ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮاي او و ﭘﺴﺮش ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،2‬ﺗﻤﺎم ﺗﻼش ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻛـﺎر ﻣـﻲﺑـﺮد ﺗـﺎ‬
‫ﻣﻘﻮﻗﺲ را در رأس ﺳﭙﺎه ﻋﻈﻴﻤﻲ و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﻬﻤﺎت و ذﺧﺎﺋﺮ ﺟﻨﮕﻲ ﺑـﻪ ﺳـﻮي اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ‬
‫اﻋﺰام ﻣﻲدارد‪ ،‬و اﻳﻨﻚ ﻣﻘﻮﻗﺲ در رأس اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﻋﻈﻴﻢ ﺳﺮﻳﻌﺎً از درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧـﻪ ﻋﺒـﻮر‬
‫ﻛﺮده و در اواﻳﻞ ﺷﻬﺮﻳﻮر ﺳﺎل ﺑﻴﺴـﺘﻢ ﻫﺠـﺮي ﺑـﻪ اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ وارد ﮔﺸـﺘﻪ اﺳـﺖ و اﻫـﻞ‬
‫اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ در ﻣﻴﺎن اﺳﺘﻘﺒﺎل و ﺷﻮر و اﺣﺴﺎﺳﺎت زﻳﺎد اﻳﻦ ﭘ‪‬ﻄْﺮ ﭘﻴﺮ داﻧـﺎا و اﻳـﻦ ﺣﻜﻤـﺮان‬
‫دهﻫﺎ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﺧﻮد را در آﻏﻮش ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و اﻣﻴﺪوارﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را از ﺧﻄﺮ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻫﺮ‬
‫ﻧﻴﺮوي ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﺼﻮن دارد و ﺣﺎﻻ ﻣﻘﻮﻗﺲ را در آﻏﻮش اﻫﻞ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﻲﮔﺬارﻳﻢ‬
‫و ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ ﺧﺒﺮ از ﺣﺮﻛﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﻲﺷـﺘﺎﺑﻴﻢ‬
‫و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺣﻮاﻟﻲ دﻳﻮار و ﺑﺮج و ﺑﺎره ﺷﻬﺮ ﻓﺮود آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .3‬و‬
‫ﺿﻤﻦ ﮔﺰارش اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت و ﻣﻬﻤﺎت ﺟﻨﮕﻲ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮو ﻋـﺎص ﮔـﺰارش دادهاﻧـﺪ ﻛـﻪ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 179‬و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪.88‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 179‬و ‪ 180‬و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ .89‬اﻳﻦ ﻣﺮﺟﻊ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻗﻴﻮس )ﻣﻘﻮﻗﺲ(‬
‫در ﻣﺎه اﻳﻠﻮل ﺳﺎل ‪ 641‬ﺑﻪ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ رﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪475‬‬
‫ﻧﻴﺮوي اﺻﻠﻲ ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي ﺷـﻬﺮ ﺑـﺎﻟﻎ ﺑـﺮ ﭘﻨﺠـﺎه‪ 1‬ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮ و ﺗﻤـﺎم ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﻓـﺮاري‬
‫ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي ﻓﺮﻣﺎ‪ ،‬ﺑِﻠْﺒﻴﺲ‪ ،‬ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن و ﻛ‪‬ﺮْﻳﻮن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﭘﻨﺎه آوردهاﻧﺪ و درﺑﺎر روم ﻧﻴـﺰ‬
‫از راه درﻳﺎ و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻛﺸﺘﻲﻫﺎي ﻏﻮلﭘﻴﻜﺮ ﻣﺮﺗﺐ ذﺧﺎﺋﺮ و ﻣﻬﻤـﺎت ﺟﻨﮕـﻲ و ﻧﻴﺮوﻫـﺎي‬
‫ﺗﺎزهﻧﻔﺲ ﻧﻈﺎﻣﻲ را‪ ،‬در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻨﺪري ﭘﻴﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،2‬و ﺗﺴﺨﻴﺮ اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ از راه اﻋﻤـﺎل‬
‫ﻗﺪرت ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋـﺎص از اﻧﺠـﺎم ﻫـﺮ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻣﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺑﺴﺘﻦ ﺗﻤـﺎم راهﻫـﺎي ﺑﺎزرﮔـﺎﻧﻲ ﺟـﺰ راه‬
‫درﻳﺎ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را در ﻓﺸﺎر ﺷﺪﻳﺪ اﻗﺘﺼﺎدي ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺷﺮﻗﻲ را ﻋﻤﻼً از ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﺟﺪا ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ 3‬و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺣﺎل ﻣﺤﺎﺻﺮه اﻗﺘﺼﺎدي ﺷﻬﺮ‪ ،‬در اﻃﺮاف‬
‫و ﺣﻮاﻟﻲ آن ﺳﺮﮔﺮم زﻧـﺪﮔﻲ و اﻧﺠـﺎم دادن ﻋﺒـﺎدتﻫـﺎ و ﺷـﻌﺎﺋﺮ دﻳﻨـﻲ و ﺗﻴﺮاﻧـﺪازي و‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮﻛﺎري و اﺳﺐدواﻧﻲ و ﺳﺎﻳﺮ ﺗﻤﺮﻳﻨﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و ﻣﺪت ﭼﻬﺎرده ﻣﺎه ﺑـﺮ اﻳـﻦ‬
‫وﺿﻊ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ و ﻣﻨﺘﻈﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻨﺰوي ﻛﺮدن اﻳﻦ ﺷﻬﺮ و ﺷﺪت ﻓﺸﺎر اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﺠﺎد‬
‫ﻳﻚ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ 4‬زﻣﻴﻨﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را آﻣﺎده ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎﮔـﺎه‬
‫از ﻣﺮﻛﺰ و از ﻃﺮف اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺎﻣـﻪاي ﺑـﺎ ﺳـﺮآﻏﺎز ﺗـﻮﺑﻴﺦ و اﺧﻄـﺎر‪،5‬‬
‫ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺎ ﻗﻴﺪ ﻓﻮري و ﻫﻤﺮاه راﻫﻨﻤﺎﺋﻲﻫﺎي ﻻزم‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﻣﻲرﺳﺪ‪» :‬و ﺑﻌﺪ‪ ،‬اي ﻋﺎص ﺑﻦ ﻋﺎص!‬

‫‪1‬ـ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪.86‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.201‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 302‬و ‪ 203‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤـﺮ‪ ،‬ص‪ 335‬و ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﺮﺟـﻊ ﻧﻴـﺰ در ﺻـﻔﺤﻪ ‪ 336‬ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﻣﻮﺟـﻮد در‬
‫اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ را ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 78‬و ‪ 79‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 204‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.336‬‬

‫‪476‬‬
 ‫ﻓﺮﻳﺎد ﻗﻬﺮآﻣﻴﺰ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻣﺮﻛﺰ!‬
‫ﻣﻦ ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ آزاد ﻛﺮدن ﻣﺼﺮ اﻳﻦ ﻗﺪر ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ! ﻫﻴﭻ ﻣﻲداﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ دو ﺳﺎل اﺳﺖ ﺗﻮ در آن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺴﺘﻲ؟ و ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻮ اﻳﻦ ﻗﺪر ﻛﻮﺗﺎه آﻣﺪهاي اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در روﺣﻴﻪ ﺗﻮ ﺗﺤﻮﻟﻲ اﻳﺠﺎد ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ ﻟﺬاﻳﺬ زﻧﺪﮔﻲ و ﺧﻮﺷﻲﻫﺎي ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳـﻞ‬
‫زﻳﺎدي ﭘﻴﺪا ﻛﺮدهاي! و از ﻫﻤﻴﻦ راه آرزوي دﺷﻤﻨﺎن را ﺑـﺮآوردهاي! ﺧـﺪاي ﻣﺘﻌـﺎل ﻫـﻴﭻ‬
‫ﻗﻮﻣﻲ را ﺟﺰ ﺑﺎ ﺻﺪق ﻧﻴﺖ و ﭘﺎﻛﻲ درون ﻳﺎري ﻧﻤﻲدﻫﺪ و آﻳﺎ آن ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻤـﻚ‬
‫ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎدم و ﻫﺮ ﻳﻚ را ﻣﻌﺎدل ﻳﻚ ﻫﺰار ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آوردم‪ ،‬آنﻫﺎ در ﭼﻪ ﺣﺎﻟﻲ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ آﻳﺎ ﻟﺬاﻳﺬ زﻧﺪﮔﻲ و زرق و ﺑﺮق و زﻳﺒﺎﻳﻲﻫﺎي ﻣﺼﺮ آنﻫﺎ را ﻧﻴﺰ ﻓﺮﻳﺐ داده اﺳﺖ؟!‬
‫و اﻳﻨﻚ ﺑﻪ ﺗﻮ دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ از ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﺗﻤﺎم ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﺧـﻮد را از اﻃـﺮاف ﺟﻤـﻊ‬
‫ﻛﺮده و در ﻳﻚ ﺧﻄﺎﺑﻪ دلاﻧﮕﻴﺰ ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ را ﺑﺮاي از ﺟﺎنﮔﺬﺷﺘﮕﻲ و ﺟﻬـﺎد در راه ﺧـﺪا‬
‫آﻣﺎده ﻛﻨﻴﺪ‪ 1‬و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺻﻔﻮف ﺳﭙﺎه را ﺗﻨﻈﻴﻢ و آن ﭼﻬﺎر ﺗﻦ را در ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﺳـﭙﺎه ﻗـﺮار‬
‫دﻫﻴﺪ‪ 2‬و آن ﭼﻨﺎن ﻧﻈﻢ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ را در ﺣﺮﻛﺖ و ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺳﭙﺎه ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﻴﺎورﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻛﻮﻫﻲ از ﻗﺪرت در ﻳﻚ زﻣﺎن واﺣﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ دﺷﻤﻦ ﻓـﺮود آﻳﻨـﺪ و ﺑـﻪ ﺗـﻮ دﺳـﺘﻮر‬
‫ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ ﺻﻒﺑﻨﺪي ﺳﭙﺎه را در روز ﺟﻤﻌﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﻴﺪ و درﺳﺖ در ﻟﺤﻈﻪ زوال ﺧﻮرﺷﻴﺪ‬
‫و ﻟﺤﻈﻪ آﻏﺎز ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ را ﺻﺎدر ﻛﻨﻴـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا در آن ﻟﺤﻈـﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ دروازه رﺣﻤﺖﻫﺎي ﺧﺪا ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و راز و ﻧﻴﺎز ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎ ﺧﺪاي ﺧﻮﻳﺶ آﻏﺎز‬
‫و دﻋﺎﻫﺎ ﻗﺒﻮل ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.«3‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 78‬و ‪ 79‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 204‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.336‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 79‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 205‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.336‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪477‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ،‬ﭘﺲ از رﺳﻴﺪن اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ از ﺗـﻮﺑﻴﺦ ﺻـﺮﻳﺢ و ﺗﻬﺪﻳـﺪ‬
‫ﺗﻠﻮﻳﺤﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در رﻋﺐ و ﻧﮕﺮاﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻌﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﺑـﺎ ﺣﺴـﻦ‬
‫اﺟﺮاي اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن‪ ،‬ﺧﺸﻢ و ﺧﺮوش اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺗﺎ ﺣﺪي ﻓﺮوﻧﺸـﺎﻧﺪ و‬
‫ﺳﺮﻳﻌﺎً ﺳﭙﺎه را ﺟﻤﻊ و در روز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎ ﻗﺒـﻞ از ﻇﻬـﺮ ﻫﻤـﻪ آنﻫـﺎ را در ﻗﺮارﮔـﺎه‬
‫روﺑﺮوي دروازهﻫﺎي اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ در ﺣﺎﻟﺖ آﻣﺎدهﺑﺎش ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،1‬و ﭘﺲ از آن ﻛـﻪ ﭼﻨـﺪ‬
‫ﻧﻔﺮ ﻗﺎري آﻳﻪﻫﺎي ﺟﻬﺎد را ﺗﻼوت ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﻋﻤـﺮو ﺑـﻦ ﻋـﺎص ﺑـﺎ ﻳـﻚ ﺧﻄﺎﺑـﻪ ﺑﻠﻴـﻎ و‬
‫ﺷﻮراﻧﮕﻴﺰ‪ ،‬اﻣﻮاج‪ 2‬اﻳﻤﺎن و ﺣﻤﺎﺳﻪﻫﺎي دﻳﻨﻲ و ﻏﻴﺮتﻫﺎي ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ را در دلﻫﺎي آﻧﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺮﻛﺖ درﻣﻲآورد ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن دو رﻛﻌﺖ‪ 3‬ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﻲ دلﻫﺎي آنﻫﺎ را‬
‫ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﮔﺮه زده و ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬آن ﮔﺎه ﺗﻤﺎم ﺳﺘﻮنﻫﺎ را ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺻـﻒﺑﻨـﺪي‬
‫ﻧﻤﻮده‪ ،‬و ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ ﺳﻔﺎرﺷﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را )ﻋ‪‬ﺒﺎده ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ‪ 4‬و زﺑﻴﺮ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﻮام و ﻣﻘﺪاد ﺑﻦ اَﺳﻮد‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻤﻪ ﺑﻦ ﻣﺨﻠﺪ( در ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﺗﻤﺎم ﺻﻒﻫﺎ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫـﺪ و در‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻛﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﺧﻂ زوال ﺗﺠﺎوز ﻛﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه ﺑﻌﺪ از ﺳﻪ ﺗﻜﺒﻴﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ را ﺻﺎدر ﻣﻲﻛﻨـﺪ‬
‫و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﺗﻦ ﺑﻪ ﻗﺪرت و ﺻﻼﺑﺖ و ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﻳﻚ ﻛﻮه ﺑﺮ‬
‫در و ﭘﻴﻜﺮ و ﻣﺤﻞ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن روﻣﻲ ﻓﺮود ﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﺑﺎ ﺳـﺮﻋﺖ ﻋﻤـﻞ و ﺗﻬـﻮر و‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 79‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 206‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.337‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 206‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.336‬‬
‫‪4‬ـ ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 336‬ﻃﺒﻖ ﻫﻤﻴﻦ دو ﻣﺮﺟﻊ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﺑﻌﺪ از ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ ﻋﻤﺮ و ﻣﺴﻠﻤﻪ ﺑﻦ ﻣﺨﻠﺪ ﭘـﺮﭼﻢ را ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫ﻋﺒﺎده ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ داده و ﻋﺒﺎده در اﺛﻨﺎي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ در ﺟﻠﻮ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪478‬‬
‫ﺑﻲﺑﺎﻛﻲ و اﻳﺠﺎد رﻋﺐ و ﻫـﺮاس ﻓﺮﺻـﺖ ﺳـﻨﮕﺮﮔﻴﺮي و اﺳـﻠﺤﻪ ﻛﺸـﻴﺪن را از ﻧﮕﻬﺒﺎﻧـﺎن‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺳﺮﻳﻌﺎً دروازهﻫﺎ را ﮔﺸﻮده و ﺳﻴﻞآﺳﺎ ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﻣﻲرﻳﺰﻧﺪ و ﺑﺮقآﺳﺎ ﺧـﻮد‬
‫را ﺑﻪ ﺑﺮجﻫﺎ و ﺑﺎرهﻫﺎ و ﻧﻘﺎط ﺣﺴﺎس و اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ ﺷﻬﺮ رﺳﺎﻧﻴﺪه و ﺑﺎ اﺳـﺘﻘﺮار ﻧﻴﺮوﻫـﺎي‬
‫ﺧﻮﻳﺶ در ﺗﻤﺎم ﭼﻬﺎرراهﻫﺎ ﻛﻨﺘﺮل اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ را در دﺳﺖ ﻣـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ‪ 1‬و اﻣﻜـﺎن ﻫـﺮ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻠﻴﺎت دﻓﺎﻋﻲ را از ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﺳـﻠﺐ ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ و ﺑﻌـﺪ از ﻟﺤﻈـﺎﺗﻲ ﻧﺎﮔـﺎه‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻧﻲ از ﻃﺮف ﻣﻘﻮﻗﺲ )ﺷﺨﺺ اول دوﻟﺖ روم در ﻣﻨﻄﻘﻪ( ﭘﺮﺳﺎنﭘﺮﺳﺎن ﺧﻮد را ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم )ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص( ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺻﻠﺢ ﺑﺎ اﻫﻞ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‬
‫و ﺿﻤﻦ اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﺿﻌﻒ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﻧﻴﺮوﻫﺎي روﻣﻲ از وي درﺧﻮاﺳﺖ اﻧﻌﻘﺎد ﺻـﻠﺢ‬
‫و آﺗﺶﺑﺲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻗﺮارداد ﺻﻠﺤﻲ را ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻣﻮاد زﻳﺮ ﺑﺎ او ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﻣ‪‬ﻘَﻮ‪‬ﻗَﺲ ﻣﺘﻌﻬﺪ اﺳﺖ ﺑﺎﺑﺖ ﺻﺪور ﺟﻮاز ﻋﺒﻮر ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن روﻣﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺳـﻼﻣﺘﻲ از‬
‫ﺷﻬﺮ ﺧﺎرج و ﺑﻪ دﻳﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻴﺰده ﻫﺰار دﻳﻨﺎر )ﻣﻌﺎدل ﻫﻔﺘﺎد ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻮﻣﺎن( ﺑـﻪ‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺿﻤﻨﺎً ﺟﻤﻌﻲ از آنﻫﺎ ﻛﻪ ﻣﺎﻳﻠﻨﺪ در ﺷﻬﺮ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﺮدﻣـﺎن‬
‫ﺑﻮﻣﻲ ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﻨﺪ دوم ﺑﺎ آنﻫﺎ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻣﻘﻮﻗﺲ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ از ﻃﺮف ﻗﺒﻄﻲﻫﺎ )ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻮﻣﻲ ﻣﺼﺮ( ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻫﺮ ﻓﺮد ﻣﺘﻤﻮل در ﺳﺎل دو دﻳﻨﺎر‪ 2‬ﺑﻪ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﭘﺮداﺧـﺖ ﻧﻤﺎﻳـﺪ و ﺿـﻤﻨﺎً اﻳـﻦ ﺑـﺪﻫﻲ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺮد ان ﻣﺘﻤﻮل و ﺑﺎﻟﻎ و ﺑﻪ زﻧـﺎن‪ 3‬و اﻓـﺮاد ﻧﺎﺑـﺎﻟﻎ و ﻣـﺮدان ﺑـﻲﺑﻀـﺎﻋﺖ ﺗﻌﻠـﻖ‬

‫‪1‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺘﺢ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ را ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻫﺠﺮي و در ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اول ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻫﺠﺮي‬
‫و در اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( )روز ﺟﻤﻌﻪ اول ﻣﺤﺮم ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻫﺠﺮي(‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻼن ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪.222‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.242‬‬

‫‪479‬‬
‫ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ 1‬و ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ ﻋﻤﻮﻣﺎً در ﻋﻘﺎﻳـﺪ و اﻧﺠـﺎم ﻣﺮاﺳـﻢ ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﻛـﺎﻣﻼً آزاد ﻫﺴـﺘﻨﺪ و‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ و ﺻﻠﻴﺐﻫﺎ و اﻣﺎﻛﻦ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن در دﺳﺖ ﺻﺎﺣﺒﺎن آنﻫﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﺧﻮاﻫﺪ‪ 2‬ﻣﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻣﻨﻴﺖ ﺟﺎﻧﻲ و ﻣﺎﻟﻲ و ﺗﺠﺎرﺗﻲ آنﻫﺎ را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﻘﻮﻗﺲ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﺮگ از اﻳﻦ ﺻﻠﺢﻧﺎﻣﻪ را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺻﻠﺢ ذﻟﺖﺑﺎر ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺼﻴﺤﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻓﻮراً ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري ﻣﻌﺘﻤﺪﻳﻦ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻣﺒﻠـﻎ‬
‫ﺳﻴﺰده ﻫﺰار دﻳﻨﺎر ﺑﺎﺑﺖ ﺻﺪور ﺟﻮاز ﻋﺒﻮر ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن روﻣﻲ را ﻫﻤﺮاه ﻗﺴﻂ اول ﺑﺪﻫﻲ ﺟﺰﻳﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﺟﻤﻊآوري ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﺗﺤﻮﻳﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ 3‬و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮوج‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي روﻣﻲ ﺑﺮﺧﻮرد و ﻣﺰاﺣﻤﺘﻲ ﭘﻴﺶ ﻧﻴﺎﻳﺪ ﺷﺨﺼﺎً ﺑﻪ ﻟﻨﮕﺮﮔﺎه ﻛﺸـﺘﻲﻫـﺎ رﻓﺘـﻪ و ﺑـﺮ‬
‫ﺧﺮوج ﻧﻴﺮوﻫﺎ از ﺷﻬﺮ دﻗﻴﻘﺎً ﻧﻈﺎرت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻳﻨﻚ ﻣﻘﻮﻗﺲ‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﻄﺮ ﺑﺰرﮔﻮار و دوراﻧﺪﻳﺶ و ﺑﺎوﻗﺎر در ﻟﻨﮕﺮﮔﺎه ﻛﺸﺘﻲﻫﺎ و ﺑﺮ‬
‫ﻓﺮاز ﻗﻠﻪاي از ﺧﺎﻃﺮهﻫﺎ‪ ،‬اﻳﺴـﺘﺎده اﺳـﺖ‪ 4‬در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﺳـﺘﻮنﻫـﺎي ﺑـﻲﺷـﻤﺎر ارﺗـﺶ‬
‫ﺷﻜﺴﺖﺧﻮرده روم را ﺑﺪرﻗﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﺷﻚ ﭼﺸﻤﺎن ﭘﻒ ﻛﺮدهاش ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺟـﻮيﻫـﺎي آب‬
‫زﻻل ﭘﺎﺋﻴﺰ در ﻧﻴﺴﺘﺎنﻫﺎي رﻳﺶ ﺳﻔﻴﺪش ﺟﺎري‪ ،‬و اﺑﺮﻫﺎي ﻏﻢ و ﺗﺄﺛﺮ ﺑـﺮ ﭼﻬـﺮه ﺳـﻔﻴﺪ و‬
‫ﭼﺮوﻛﻴﺪه او ﺳﺎﻳﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻠﺨﻲ را ﻣﺰﻣﺰه ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ دوازده ﺳﺎل ﻗﺒـﻞ در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺎﻣﻪ رﺳﻮلاﷲ ص ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻛﺮده ﺑﻮد و ﺑﺎ ﻟﺤﻦ ﻣﺆدﺑﺎﻧﻪ و ارﺳﺎل ﻫـﺪاﻳﺎ ﻗـﺪرت‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.242‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪) 242‬اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 211‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺗﺮﺟﻤﻊ ﻋﺮﺑﻲ )ﺗﺒﻠﺮ((‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.226‬‬
‫‪4‬ـ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ ‪ :‬ﺧﺮاج ﻣﺼﺮ در ﻋﺼﺮ ﻓﺮاﻋﻨﻪ ﻧﻮد ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر و در زﻣﺎن ﻳﻮﺳﻒ ‪ ‬ﻫﻔﺘﺎد و ﺳﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮن و‬
‫در دوره روﻣﻴﺎن ﺑﻴﺴﺖ ﻣﻴﻠﻴﻮن و در زﻣﺎن ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﺳﻼم ﺑﺮﺧﻲ دوازده ﻣﻴﻠﻴﻮن و ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻬﺎرده ﻣﻴﻠﻴﻮن و ﺑﻼذري دو ﻣﻴﻠﻴﻮن‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.285‬‬

‫‪480‬‬
‫ﻓﻮقاﻟﻌﺎده اﺳﻼم و ﭘﻴﺮوزي او را ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺟﻬﺎن‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻧﻤﻮده ﺑﻮد و ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﻄﺮ ﭘﻴﺮ و ﺳﺎﻟﺨﻮرده ﻗﺒﻄﻲ در دل ﺧﻮﻳﺶ ﺧﻮﺷﺤﺎل اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﺮدﻣـﺎن ﻗﺒﻄـﻲ و‬
‫ﻣﺼﺮﻳﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺴﻠﻂ دﻳﻦ اﺳﻼم در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺷـﻌﺎﻳﺮ ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﺧـﻮﻳﺶ ﻛـﺎﻣﻼً آزاد‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ از اﺳﺘﺜﻤﺎر و ﺑﻬﺮهﻛﺸﻲ ﺳﺘﻤﮕﺮان روﻣﻲ ﻧﻴﺰ رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‪ 1‬و ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﺣـﺎل در‬
‫ﻟﺤﻈﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﻫﺪ زوال ﻗﺪرت ﻋﻈﻴﻢ اﻣﭙﺮاﺗﻮري در ﺷﺮق ﺟﻬﺎن اﺳﺖ ﺗﺤﺖ ﻋﺎﻃﻔﻪ ﭘﻴﺮي و‬
‫ﺣﺎﻟﺖ رﻗﺖآور ﻟﺤﻈﺎت ﺑﺪرﻗﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي روﻣﻲ و ﺗﺄﺛﺮ از ﺧﺒﺮ ﻓﻮت ﻣﺮﻳﺪ ﺑﺎوﻓـﺎﻳﺶ ﻣﻠﻜـﻪ‬
‫)ﻣﺮﺗﻴﻨﺎ( ﻛﻪ در ﻫﻤﻴﻦ روزﻫﺎ ﺑﺎ ﭘﺴﺮش از دﻧﻴﺎ رﻓﺘـﻪاﻧـﺪ و ﺣﻜﻮﻣـﺖ روم در اوج ﻫـﺮج و‬
‫ﻣﺮج ﺑﻪ دﺳﺖ ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪي در ﻏﻢ و ﺗﺄﻟﻢ ﻏﺮق ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﭘﺲ از آن‬
‫ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي روﻣﻲ را ﺑﺪرﻗﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻤﻲﻛﺸﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮ اﺛـﺮ‬
‫ﺗﺄﻟﻤﺎت روﺣﻲ دار ﻓﺎﻧﻲ را ﺑﺪرود ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و ﭘﺲ از ﺳﺎلﻫﺎ دﺳـﺖ و ﭘـﺎ زدن در اﻣـﻮاج‬
‫‪2‬‬
‫ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ ﺣﻮادث ﺷﺮق و ﻏﺮب در ﻛﻨﺎر واﻗﻌﻴﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد آرام ﻣﻲﮔﻴﺮد‬
‫اﻳﻦ ﭘﻄﺮ ﻛﺒﻴﺮ و دوراﻧﺪﻳﺶ و آزاده‪ ،‬در ﺣﺪ اﻣﻜﺎن و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺧﻴﻠﻲ از واﻗﻌﻴﺖﻫﺎ را‬
‫ﺑﻴﺎن ﻛﺮد و ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﺣﺎل ﺣﻴﺎﺗﺶ ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﻬﻢ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﻫﺮﻗﻞ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﻖﮔﻮﻳﻲ او‬
‫را ﺷﺪﻳﺪاً ﻧﻔﺮﻳﻦ و ﻣﺪتﻫﺎ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺶ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي او ﻣﻬﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻣ‪‬ﻐﺮض ﻋﻴﺴﻮي ﻣﺎﻧﻨﺪ )ﺑﺘﻠﺮ( او را ﻳﻚ ﻛﺸﻴﺶ ﻣـﺰدور و وﻃـﻦﻓـﺮوش و ﺧـﺎﺋﻦ‬
‫ﻗﻠﻤﺪاد ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،228‬ﺗﺎرﻳﺦ درﮔﺬﺷﺖ ﻣﻘﻮﻗﺲ را ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ »ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ ﻣﺎرس ﺳـﺎل ‪ 642‬و در اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ‬
‫دﻓﻦ ﮔﺮدﻳﺪ«‪.‬‬

‫‪481‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص و ﻫﻤﻪ ﺳـﺮداران ﺳـﭙﺎه و ﺗﻤـﺎم ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳـﻼم ﭘـﺲ از ﺧـﺮوج‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي روﻣﻲ ﺑﻪ ﺑﺎزدﻳﺪ از ﺷﻬﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﻲ آزاد ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺖ ﺷﻬﺮ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‬
‫ﭼﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ و ﺑﺎﻋﻈﻤﺖ و زﻳﺒﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺮﺷﻤﺎري ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻧﻬﺼﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ‪ 1‬اﺳﺖ‪ ،‬و در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ دوازده ﻫﺰار ﺣﻤﺎم‪ ،‬ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﻳـﻚ‬
‫ﻫﺰار‪ 2‬ﺳﺎﻟﻦ ﮔﻨﺠﺎﻳﺶ ﺟﻤﻌﻴﺖ زﻳﺎدي دارد و اﻳﻦ ﺷﻬﺮ دوازده ﻫﺰار ﻣﻐﺎزه ﺳـﺒﺰيﻓﺮوﺷـﻲ‬
‫دارد‪ .‬ﻣﻬﻨﺪﺳﻴﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻧﻘﺸﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﻃﻮري ﻃﺮاﺣﻲ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه و ﺑﺮ روي ﺧﻄﻮط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻃﻮري در راﺳﺘﺎي ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ واﻗـﻊ و‬
‫ﻳﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻗﻄﻊ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﻼت اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺎﺷﻜﻮه را ﻣﺴﺎوي و ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎي‬
‫ﺗﺨﺘﻪ ﺷﻄﺮﻧﺞ‪ 3‬درآوردهاﻧﺪ و دو ﺧﻴﺎﺑﺎن ﺧﻴﻠﻲ ﻃﻮﻻﻧﻲ و وﺳﻴﻊ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺷﺮق ﺑﻪ ﻏـﺮب و‬
‫دﻳﮕﺮي از ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﺟﻨﻮب‪ ،‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻋﻈﻴﻢ را ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ 4‬و در ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻃﻮل اﻳﻦ ﺧﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ ﺳﺘﻮنﻫﺎﻳﻲ از ﻣﺮﻣﺮ درﺧﺸﺎن و ﺗﺰﺋﻴﻦ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺼﺐ ﮔﺮدﻳـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻸﻟﺆ آنﻫﺎ در ﺷﺐ و در ﭘﺮﺗﻮ ﻧﻮر ﻣﺎه و ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﺑـﺮق آنﻫـﺎ در روز و در ﭘﺮﺗـﻮ ﻧـﻮر‬
‫آﻓﺘﺎب ﭼﺸﻢ ﺑﻴﻨﻨﺪﮔﺎن را ﺧﻴﺮه ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﻣﺤﻞ ﺗﻘﺎﻃﻊ اﻳـﻦ دو ﺧﻴﺎﺑـﺎن در وﺳـﻂ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻣﻴﺪان ﺑﺴﻴﺎر وﺳﻴﻊ و زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺷﻜﺎل ﺑﺪﻳﻊ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺟﺪولﻛﺎري ﺷﺪه و در ﻛﻨﺎر‬
‫ﺟﺪولﻫﺎ درﺧﺘﺎن ﻛﺎج و ﺻﻨﻮﺑﺮ و ﺳﺮو از ﺳﻴﻨﻪ ﮔﻠﺰارﻫﺎي زﻳﺒـﺎ و در ﻓﻀـﺎي ﻋﻄـﺮآﮔﻴﻦ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 221‬و ﻓﺮﻫﻨﮓ دﻫﺨﺪا )اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ( ﻧﻬﺼﺪ ﻫﺰار ذﻳـﻞ زﻧـﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤـﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴـﺎﻧﺪر ﻣـﺎزاس‪ ،‬ص‪87‬‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ را ﭼﻴﺰي ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺳﻴﺼﺪ ﻫﺰار ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﻲ آﻣﺎر ﺗﻔﺮﺟﮕﺎهﻫﺎ و ﺣﻤﺎمﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.213‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪482‬‬
‫ﻣﻴﺪان ﺳﺮ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻛﺸﻴﺪهاﻧﺪ و در دورادور اﻳﻦ ﭘﺎرك ﺧـﺮم و زﻳﺒـﺎ ﻗﺼـﺮﻫﺎي ﺑﺎﺷـﻜﻮه‬
‫ﺑﻄﺎﻟﺴﻪ‪ 1‬ﻗﺮار دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﺎي ﺑﻴﺮوﻧﻲ آنﻫﺎ‪ ،‬از ﻋﻈﻤﺖ و اﻗﺘﺪار ﺑﻄﺎﻟﺴﻪ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺻﻨﻌﺖ و‬
‫ﻫﻨﺮ زﻣﺎن آنﻫﺎ داﺳﺘﺎنﻫﺎﻳﻲ را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و آن ﺗﺎﻻري ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن آنﻫـﺎ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻪ‬
‫آﺳﻤﺎن ﮔﺮدن ﻛﺸﻴﺪه اﺳﺖ و از ﻫﻤﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻠﺐﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ آراﻣﮕﺎه‪ 2‬اﺳﻜﻨﺪر اﺳﺖ و اﻳـﻦ‬
‫ﺟﻬﺎنﮔﺸﺎي ﻣﻌﺮوف ﻛﻪ روزي ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ زﻳﺮ ﭘـﺎي ﺧـﻮﻳﺶ درآورد ﻫـﻢ‬
‫اﻛﻨﻮن در دل اﻳﻦ ﺗﺎﻻر و زﻳﺮ ﺑﺎﻻﭘﻮﺷﻲ از اوراق ﻃﻼي ﻧﺎب‪ ،‬آرﻣﻴﺪه اﺳﺖ و از اﻳﻦ ﻫﻤـﻪ‬
‫ﺻﺪار و ﻓﺮﻳﺎد ﺟﻬﺎنﮔﺸﺎﻳﻲ او ﺟﺰ ﺑﻨﺎي اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺎﺷﻜﻮه ﭼﻴﺰي ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ در‬
‫ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻣﻴﺪان ﺑﺰرگ آن ﺑﻪ ﺧﻮاب ﻋﻤﻴﻖ ﻓﺮو رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺷﻬﺮ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‬
‫و اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﭼﻬﺎرﻓﺼﻠﻲ و ﻣﺠﻠﻞ ﻛﻪ داغﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ دارد و از دلﺳﻮﺧﺘﮕﻲ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺣﻜﺎﻳﺖﻫﺎﻳﻲ را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ زﻳﺮا ﻧﺎم آن )ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ( اﺳﺖ اﻣﺎ ﻗﺒـﻞ از‬
‫ﺑﺎزدﻳﺪ ﺳﺮداران ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از آن‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﻢ ﺑﻲﻣﺴﻤﺎﻳﻲ ﻣﺒﺪل ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﻮﺿـﻴﺢ اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ در دروه ﺑﻄﺎﻟﺴﻪ )ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن اﺳﻜﻨﺪر( ﺑﻨﺎ ﮔﺮدﻳﺪه‪ 3‬و آﻣﺎر ﻛﺘـﺎبﻫـﺎي آن ﺗـﺎ‬
‫ﺳﺎل ‪ 47‬ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد ﺑﻪ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﻫﺰار ﺟﻠﺪ رﺳﻴﺪه اﺳـﺖ‪ 4‬و ﺳـﺎل ‪ 47‬ﻗﺒـﻞ از ﻣـﻴﻼد در‬
‫اﺛﻨﺎي ﺟﻨﮓ )ﻛﻠﺌﻮﭘﺎﺗﺮا‪ ،‬و ﺑ‪‬ﻄْﻠَﻤﻴﻮس( ﻋﻤﺎرت ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ آﺗﺶ ﮔﺮﻓﺖ و زﺑﺎﻧﻪﻫﺎي آن ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ رﺳﻴﺪ و ﺗﻤﺎم ﻳﺎ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ آن ﺑﻪ ﻛﺎم ﺣﺮﻳﻖ رﻓﺖ‪ 5‬و ﭘﺲ از ﻣﺮور ﻫﻔﺖ ﺳـﺎل‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.213‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 213‬و ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي )اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ(‪.‬‬
‫‪3‬ـ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ 98‬و ‪ 99‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص‪.213‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪483‬‬
‫در ﺳﺎل ﭼﻬﻞ ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد‪ ،‬دوﻳﺴﺖ ﻫﺰار ﺟﻠﺪ ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺷﺎﻫﺎن‪ 1‬ﺑﺮﺟﻮ ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪ‬
‫اﻫﺪا و روﻧﻖ ﺳﺎﺑﻖ را ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺳﺎل ‪ 378‬ﻣـﻴﻼدي )ﺗﺌـﻮدور زاوال( اﻣﭙﺮاﺗـﻮر ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫ﻣﺘﻌﺼﺐ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﭼﻮن ﻋﻠﻮم و ﻣﻌﺎرف ﻛﺘﺎبﻫـﺎي اﻳـﻦ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪ را در ﺗﻀـﺎد ﺑـﺎ ﻋﻘﺎﻳـﺪ‬
‫ﻋﻴﺴﻮي ﻣﻲداﻧﺴﺖ اﻛﺜﺮ ﻛﺘﺎبﻫﺎ را از ﺑﻴﻦ ﺑـﺮد‪ 2‬و ﺑﻘﻴـﻪ را ﻧﻴـﺰ ﻳـﻚ ﺑـﻪ ﻃﺮﻳـﻖ ﭘﺮﻧﻔـﻮذ‬
‫اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم )ﻛﺒﺮﻳﺲ ﻛﺒﻴﺮ( ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋـﺪاوت و دﺷـﻤﻨﻲ ﺑـﺎ ﻓﻴﻠﺴـﻮف ﻋﺼـﺮ )ﻫﻴﭙـﺎﺗﻲ(‬
‫ﺳﻮزاﻧﻴﺪ‪ 3‬و ﻫﻴﭙﺎﺗﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎر ﻣـﻴﻼدي ﻛـﻪ ﻳـﻚ‬
‫ﻛﺸﻴﺶ ﻣﺴﻴﺤﻲ از ﻃﺮف اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم ﻣﺄﻣﻮر ﻧﺎﺑﻮد ﻛﺮدن ﻛﺘﺎبﻫﺎي اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﮔﺮدﻳﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ از اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ در ﮔﺰارش ﺧﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﻔﺴﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ را‬
‫ﺑﻪ ﻛﻠﻲ از ﻛﺘﺎب ﺧﺎﻟﻲ دﻳﺪم‪ «4‬و ﭼﻮن ﺗﻌﺼﺐ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ روز ﺑﻪ روز ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺗﻀﺎد آن ﺑـﺎ‬

‫‪1‬ـ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ 98‬و ‪ 99‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص‪.213‬‬
‫‪2‬ـ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪.99‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص‪ 99‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.269‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺎ ﮔﺬﺷﺖ ﺷﺸﺼﺪ ﺳﺎل از ﻓﺘﺢ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻳﺎ ﻧﺎﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻧﮕﻔﺖ و ﻧﻨﻮﺷـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﻓـﺘﺢ اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ‬
‫ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﻲ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ در ﺳﺎل ‪ 603‬ﻫﺠﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻋﻴﺴﻮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﺪاﻟﻠﻄﻴﻒ ﺑﻐـﺪادي‬
‫در ﻛﺘﺎب )اﻻﻓﺎده و اﻻﻋﺘﺒﺎر( ﺳﺮ و ﺻﺪاﻳﻲ را راه اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻛﻪ ‪» :‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﺑﻪ ﻓﺮﻣـﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺗﻤﺎم ﻛﺘﺎبﻫﺎي اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ را ﺳﻮﺧﺖ‪ ‬و دوازده ﻫﺰار ﺣﻤﺎم اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺳﺎﺧﺖ و ﺳﻮﺧﺖ ﺷﺶ ﻣﺎه ﺑـﺮاي دوازده ﻫـﺰار‬
‫ﺣﻤﺎم را از ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺗﻬﻴﻪ ﻧﻤﻮد« و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻄﻠﺐ را ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ‪» :‬ﺑﺸﻨﻮﻳﺪ ﭼـﻪ ﺟﺮﻳـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ وﻗـﻮع‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﺗﻌﺠﺐ ﻛﻨﻴﺪ« و ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﻣﺮد ﻋﻴﺴﻮي‪ ،‬ﻳﻚ ﻃﺒﻴﺐ ﻳﻬﻮدي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺎم )اﺑﻮاﻟﻔﺮاج اﺑﻦ اﻟﻌﺮﺑﻲ در ﺳﺎل ‪623‬‬
‫در ﻣﻼﻃﻴﻪ آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ در ﻛﺘﺎب ﺧﻮﻳﺶ )ﻣﺨﺘﺼﺮ اﻟﺪ‪‬ول( ﻫﻤﻴﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ و از اﻳﻦ ﭘﺲ ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺧﻮشﺑﺎور و ﺳﺎﻧﺪهاﻧﺪﻳﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ )ﻗﻔﻄﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺤﻜﻤﺎ( و ﺣﺎج ﺧﻠﻴﻔﻪ در )ﻛﺸﻒ اﻟﻈﻨﻮن( اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﺮد‬
‫ﻋﻴﺴﻮي و ﻃﺒﻴﺐ ﻳﻬﻮدي را در ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و در دوران ﻏﺮبزدﮔﻲ اﻳﺮان )ﺳﺮﺟﺎن ﻣﻠﻜﻢ( اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺑﺎ ﭘﺮ و ﺑﺎل‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ را در ﻛﺘﺎبﻫﺎ و ﻣﺠﻼت روﺷﻨﻔﻜﺮﻣ‪Ĥ‬ﺑﺎﻧﻪ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮد و اﺑﺮاﻫﻴﻢﭘﻮر داود ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﺲ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﻲ ﻛﻮر ﺑﺮ ﻫﺮ ﭼﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻋﺮبﻫﺎ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻮد ﺗﺎﺧﺖ اﻳﻦ ﻗﺼﻪ را ﭘﺮ و ﺑﺎل ﺑﻴﺸﺘﺮي داد و در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ اﻓﺮاد ﻧﺎآﮔﺎه ﻳﺎ ﻣﻐﺮض‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻣﺤﻘﻘﻴﻨﻲ‬

‫‪484‬‬
‫ﻋﻠﻮم و ﻣﻌﺎرف روﺷﻦﺗﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن از ﻛﺘـﺎب ﺧـﺎﻟﻲ ﻣﺎﻧـﺪه و ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺣﺎل اﻳﻦ‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ را ﺑﺎ دردﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در دل دارد‪ ،‬و ﺑﺎ داغﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ دارد ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﻲﮔﺬارﻳﻢ‬
‫و ﭼﻨﺪ ﻗﺪم دورﺗﺮ اﻳﻮان زﻳﺒﺎ و ﺑﺎﺷﻜﻮﻫﻲ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﻬﺎر ﺻﻒ ﺳﺘﻮنﻫـﺎي‬
‫ﻣﺮﻣﺮ ﻣﺰﻳﻦ آن را در آﻏﻮش ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﺳﻜﻨﺪر ﻛﺒﻴﺮ اﻳﻦ اﻳﻮان را ﻣﺰار اَر‪‬ﻣ‪‬ﻴـﺎي‪ 1‬ﻧﺒـﻲ‬
‫)ع( ﺑﻨﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻧﺎم آن )اﻟﺘﺘﺮاﭘﻴﻠﻮس( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎي ﺑﺎﺷﻜﻮه ﺑﺮ ﻣﺰار ارﻣﻴﺎي ﻧﺒﻲ ‪‬‬
‫و ﻫﺮ ﮔﺎه ﻣﺮدم اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻧﺎم آن را ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﻲآوردﻧﺪ از ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺖ اﻳﻦ ﺑﻨﺎ و‬
‫ﺑﺰرﮔﻲ و ﻋﻈﻤﺖ اﻳﻦ ﻣﺰار در ﺣﻴﺮت ﻏﺮق ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و در ﻛﻨـﺎر ﻫﻤـﻴﻦ اﻳـﻮان ﻛﻠﻴﺴـﺎي‬
‫ﻣﻌﺮوف ﻗﺪﻳﺲ )ﻣ‪‬ﺮْﻗُﺲ( ﮔﺮدآورﻧﺪه ﻳﻜﻲ از اﻧﺠﻴﻞﻫﺎي‪ 2‬ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ واﻗﻊ اﺳﺖ ﻛـﻪ زﻳﺒـﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﻨﺎي آن و ﭼﻨﺪ ﻣﻨﺎره ﺑﻠﻨﺪ آن ﻛﻪ در اﻣﻮاج ﺗﺰﺋﻴﻨـﺎت ﻃﻼﻳـﻲ و ﻧﻘـﺮهاي‪ ،‬ﺳـﺮ ﺑـﻪ آﺳـﻤﺎن‬
‫ﺳﺎﻳﻴﺪهاﻧﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻫﺮ ﺑﻴﻨﻨﺪهاي را ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و در ﻛﻨﺎر اﻳﻦ ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ ،‬ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ از ﺗﺰﺋﻴﻨﺎت و ﺷﻜﻮه و زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺑﻬﺮه زﻳـﺎدي دارﻧـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ اﻫﻤﻴـﺖ‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺘﻠﺮ و ﮔﻮﺳﺘﺎ و ﻟﻮﺑﻮن و وﻳﻠﺪوراﻧﺖ و از داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳـﻼﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺷـﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤـﺎﻧﻲ در )ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪ اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ( و دﻛﺘـﺮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ در )ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( و ﻋﻘﺎد در ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ و اﺳﺘﺎد ﻣﻄﻬﺮي در ﻛﺘﺎبﺳـﻮزي اﻳـﺮان و ﻣﺼـﺮ ﺑـﺎ‬
‫دﻻﻳﻞ ﺑﺴﻴﺎر روﺷﻦ ﻋﻠﻤﻲ ﺷﺎﻳﻌﻪ ﻛﺘﺎبﺳﻮزي اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ را ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﺪت ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻛﺮدهاﻧﺪ و اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣـﺎزاس‬
‫ﻧﻴﺰ در زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﻦ ﺷﺎﻳﻌﻪ را ﻛﺎﻣﻼً ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺎاﻧﺼﺎف ﻋﻴﺴﻮي ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫)ﺑﺘﻠﺮ و ﮔﻮﺳﺘﺎ و ﻟﻮﺑﻮن و وﻳﻠﺪوراﻧﺖ و ﻣﺎزاس( ﺑﺎ دﻻﻳﻞ ﻋﻠﻤﻲ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ را روﺷﻦ ﻧﻤـﻮدهاﻧـﺪ ﻫـﻢ ﭼﻨـﺎن ﻛـﻪ اوﻟـﻴﻦ ﺑـﺎر‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻐﺮض و ﺑﻲاﻧﺼﺎف ﻋﻴﺴﻮي و ﻳﻬﻮدي )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻄﻴﻒ ﺑﻐﺪادي و اﺑﻮاﻟﻔﺮج( اﻳﻦ دروغ را ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺑﺮ ﺳﺮ زﺑﺎنﻫـﺎ‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.213‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪485‬‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎي )ﻣ‪‬ﺮْﻗُﺲ( ﻧﺎﭼﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺣﺪي ﺑـﺎ ﻃـﻼ و‬
‫ﻧﻘﺮه ﺗﺰﺋﻴﻦ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺷﺐﻫﺎي ﺷﻬﺮ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‬
‫ﻛﻪ ﺷﺐﻫﺎ اﻧﻌﻜﺎس ﻧﻮر ﻣﻬﺘﺎب ﺑﺮ روﭘﻮشﻫﺎي ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه و ﺳﻄﺢ ﺻـﺎف ﻣﺮﻣﺮﻫـﺎ‬
‫ﭼﺸﻤﺎن‪ 1‬را اذﻳﺖ و ﮔﺮدش را در ﺷﻬﺮ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺧﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ و ﻛﻮﭼﻪﻫـﺎ در ﭘﺮﺗـﻮ‬
‫اﻧﻌﻜﺎس ﻃﻼ و ﺟﻮاﻫﺮات ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎ در ﺗﻤﺎم ﺷﺐ ﺑﻪ ﺣﺪي روﺷﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻴـﺎطﻫـﺎ‬
‫ﺑﺪون روﺷﻦ ﻛﺮدن ﭼﺮاغ‪ ،‬ﻧﺦﻫـﺎ را در ﺳـﻮراخ ﺳـﻮزنﻫـﺎ اﻧﺪاﺧﺘـﻪ و ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺧﻴـﺎﻃﻲ‬
‫ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ‪ 2‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزدﻳﺪ از ﺷﻬﺮ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴـﺰ‬
‫اﺳﺖ اﻣﺎ ﺗﻌﺠﺐ آنﻫﺎ از ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ ﺳﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪ اوج ﺧﻮد ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎﻛﻦ ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰ ﺷﻬﺮ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‬
‫‪1‬ـ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺳﻦﻣﺎرك ﻗﻴﺼﺮﻳﻮن‪ 3‬ﻛﻪ ﻛﻠﺌﻮﭘﺎﺗﺮا ﻣﻠﻜﻪ ﻣﺸﻜﻞﭘﺴـﻨﺪ ﺑﻄﺎﻟﺴـﻪ‪ ،‬در اوج‬
‫اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻣﺎﻟﻲ و در اوج ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺻـﻨﻌﺖ ﻣﻌﻤـﺎري‪ ،‬اﻳـﻦ ﻛﻠﻴﺴـﺎ را در ﻣـﺪﺧﻞ ﺑﻨـﺪرﮔﺎه‬
‫اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻨﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ از ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﺑﻪ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﻴﺎﻳﺪ‬
‫ﺷﺪت اﻋﺘﻘﺎد ﻣﻠﻜﻪ روﻣﻲ را ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻋﻴﺴﻲ در اوج ﻗـﺪرت و ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ ﻫﻨـﺮ و ﺻـﻨﻌﺖ‬
‫روﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﺎﻳﺪ و در ﻛﻨﺎر اﻳﻦ ﻛﻠﻴﺴـﺎ در ﻣﻴـﺎن درﺧﺘـﺎن ﺳـﺮو و ﻛـﺎج و از ﺳـﻴﻨﻪ‬

‫‪1‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي )اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ( و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 221‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺳﻴﻮﻃﻲ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،214‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺗﺒﻠﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺮﺑﻲ‪.‬‬

‫‪486‬‬
‫ﮔﻠﺰارﻫﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﻨﺎرهاي ﺳﺮ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻛﺸﻴﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻇﺮاﻓﺖ و رﻳﺰهﻛﺎريﻫـﺎي آنﻫـﺎ ﺧﻴﻠـﻲ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻃﻼ و ﺟﻮاﻫﺮاﺗﻲ ﻛﻪ در آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺟﻠﺐ ﻧﻈﺮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.1‬‬
‫‪2‬ـ ﻋﻤﺎرت ﺳﺮاﭘﻴﻮم ﻛﻪ ﻳﻚ ﺻﺪ ﺳﺘﻮن ﻣﺮﻣـﺮ درﺧﺸـﺎن آن را در آﻏـﻮش ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و در ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﻋﻤﺎرت ﺳﺘﻮﻧﻲ از ﻣﺮﻣﺮ درﺧﺸﺎن ﻛﻪ در ﻳﻚ ارﺗﻔﺎع ﺧﻴـﺮهﻛﻨﻨـﺪه‪،‬‬
‫ﻗﺒﻪ ﺑﺰرگ و زﻳﺒﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎﺟﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ او ﻣﻲدرﺧﺸﺪ ﻧﻤﺎﻳﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و ﺟﻨﺒﻪ ﻫﻨﺮي و ﺻـﻨﻌﺘﻲ‬
‫آن وﻗﺘﻲ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑﺎد ﻣﻼﻳﻢ و آراﻣﻲ ﺑﻮزد و اﻳﻦ ﺳﺘﻮن ﺑﺎ ﺗﺎﺟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳـﺮ دارد‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ درﺧﺘﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺎج ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺣﺮﻛﺖ و اﻫﺘﺰاز درﻣﻲآﻳﺪ‪ 2‬و ﭼﺸﻢ ﻫﺮ ﺑﻴﻨﻨـﺪه را ﺧﻴـﺮه‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و در ﻧﺰدﻳﻜﻲ اﻳﻦ ﻋﻤﺎرت دو ﺳﺘﻮن ﺳﻨﮕﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ ﻛـﻪ ﺟﻨﺒـﻪ ﻗـﺪﻣﺖ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ آنﻫﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﺮ دو ﺳﺘﻮن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺮﻋﻮن )ﺗﻮﺗﺎﻧﺨﺎﻣﻮن( و ‪145‬‬
‫ﺳﺎل‪ 3‬ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻣﻨﺎره ﻓﺎروس‪ :‬اﻳﻦ ﻣﻨﺎره ﻳﻜﻲ از ﻋﺠﺎﻳﺐ ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ ﺟﻬﺎن )ﻣﻨﺎره ﻓﺎروس‪ ،‬اﻫﺮام‬
‫ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺎغﻫﺎي ﻣﻌﻠﻖ ﺑﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺤﻞ اﻳﻦ ﺳﻪ ﺻﻨﻌﺖ ﻋﺠﻴﺐ در ﺗﺼـﺮف ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ( ﻣﻨﺎره ﻓﺎروس در آن ﺳﻮي ﺑﻠﻮار ﻣﻨﺘﻬـﻲ ﺑـﻪ ﺑﻨـﺪرﮔﺎه اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ در ﺟﺰﻳـﺮه‬
‫ﻓﺎروس ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺑ‪‬ﻄْﻠَﻴﻤ‪‬ﻮس ﺑﻨﺎ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا )اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ( ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺣﺪود اﻟﻌﺎﻟﻢ و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 217‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ ‪» :‬در ﺟـﻮار‬
‫ﻋﻤﺎرت ﺑﺰرگ )ﺳﺮاﭘﻴﻮم( ﺑﺮاي ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ اﺳﺐدواﻧﻲ ﻣﻴﺪاﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻤﺎﺷﺎﭼﻲ در آن ﮔﻨﺠﺎﻳﺶ داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ و ﺑﻪ آن اﺿﺎﻓﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 221‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻜﻢ ﺑﻪ رواﻳـﺖ ﻣﺴـﺘﻨﺪ ﻧﻘـﻞ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ دوزاده ﻫﺰار ﺣﻤﺎم داﺷﺖ ﻛﻪ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ آنﻫﺎ ﻳﻚ ﻫﺰار ﺳﺎﻟﻦ داﺷﺖ و ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻦ ﮔﻨﺠﺎﻳﺶ ﺟﻤﻌﻴﺖ زﻳﺎدي داﺷﺖ‬
‫و ﺑﺎز اﺿﺎﻓﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮﺟﻊ دوازده ﻫﺰار ﻣﻐﺎزه ﺳﺒﺰيﻓﺮوﺷﻲ داﺷﺘﻪ و ﺑﻌﺪ ﺗﺨﻤﻴﻦ ﺑﺰﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﺟﻤﻌﻴـﺖ اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ در‬
‫آن ﻫﻨﮕﺎم ﭼﻘﺪر ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻛﺘﺎب اﻋﺮاب ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و اﻗﻮام ﺳﺎﻣﻲﻧﮋاد‪ ،‬ص‪.55‬‬

‫‪487‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻨﺎره ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي دﻗﻴﻖﺗﺮﻳﻦ اﺻﻮل ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﻣﻜـﺎﻧﻴﻜﻲ و در راﺑﻄـﻪ ﺑـﺎ ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬
‫درﻳﺎﻧﻮردي و ﻛﺸﺘﻲراﻧﻲ در درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻣﻨﺎره ﺳﻴﺼﺪ ﻣﺘﺮ‬
‫ارﺗﻔﺎع دارد‪) 1‬ﻳﻚ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺻﺪ ﻃﺒﻘﻪ( و ﻛﻼً در ﭼﻬﺎر ﻃﺒﻘﻪ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺒﻘﻪ‬
‫اول ﭼﻬﺎرﺿﻠﻌﻲ و داراي اﻃﺎقﻫﺎ و ﺳﺎﻟﻦﻫﺎ و راﻫﺮوﻫﺎﻳﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺣـﺪي ﭘﻴﭽﻴـﺪه‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ اﻓﺮاد ﺗﺎزه وارد ﺑﺪون راﻫﻨﻤﺎ ﻳﺎ ﻧﻘﺸﻪ ﻣﺤﻞ ﺧﺮوج در آنﻫﺎ ﮔـﻢ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و‬
‫ﭘﻲرﻳﺰي اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ در ﻋﻤﻖ زﻣﻴﻦ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺳﺮب ﻣﺬاب و ﺳﻨﮓﻫـﺎي ﺳـﺨﺖ ﺻـﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ آب درﻳﺎ در آن اﺛﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﻗﺴـﻤﺖ دوم ﻫﺸـﺖ ﺿـﻠﻌﻲ و‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﺳﻮم ﻣﺴﺘﺪﻳﺮ و ﺗﻤﺎم آﻻت و ادواﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آنﻫﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﺻﻮل ﻫﻨﺪﺳﻲ‬
‫و ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ و ﺧﻮاص ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻨﺎره ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷﺎﻫﻜﺎر ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ ﻓﻨـﻲ و ﻋﻠﻤـﻲ درآﻣـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ 2‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﻛﺎرﮔﺰاري ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ آﻻت و ادوات‪،‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 218‬و ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ذوﻻن دوﻳﺴﺖ و ﺳﻲ ﮔﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 218‬و ‪ 219‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ‪ :‬ﻣﺴﻌﻮدي و ﺷـﻴﺦ ﺳـﻴﻮﻃﻲ و دﻳﮕـﺮان اﻣـﺎ ﻣﻌﺠـﻢ‬
‫اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي در )اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ( ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﮕﻔﺘﻲﻫﺎي اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺪﻳﻊ و ﺧﺼﻮﺻﻴﺎن اﻳﻦ آﻳﻨﻪ را از ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن‬
‫ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻲ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎزدﻳﺪ از اﻳﻦ ﻣﻨﺎره و ﻋﺠﺎﻳﺐ آن ﺑﻪ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ رﻓﺘﻴﻢ در ﻣﺤﻞ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻨﺎره و در ﺑﻨﺪر اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن و ﻣﻨﺎرهاي دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﭼﻨﺪان ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ و از آﻳﻨـﻪ ﻣﻌـﺮوف و ﻣﺤـﻞ آن اﺛـﺮي‬
‫ﻧﺪﻳﺪﻳﻢ و ﻓﻬﻤﻴﺪﻳﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻧﻘﻞ و رواﻳﺖﻫﺎي ﺗﻌﺠﺐآور ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻲاﺳﺎس و ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺼﺮ و ﺳﺎﻛﻦ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن‬
‫دادن ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺖ ﺷﻬﺮ ﺧﻮﻳﺶ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺳﺮ و ﺻﺪاﻫﺎ را راه اﻧﺪاﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﻳﻦ ﻗﻀﺎوت از ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ‬
‫ﻣﺘﺒﺤﺮي ﻛﺎﻣﻼً ﻋﺠﻮﻻﻧﻪ و دور از اﻧﺘﻈﺎر اﺳﺖ زﻳﺮا ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي در ﺣﺪود ﺳﺎل )‪ (616‬ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدي را آﻏﺎز ﻧﻤـﻮده ﻳﻌﻨـﻲ در‬
‫ﺣﺪود ﺷﺸﺼﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو ﻛﻪ در ﺳـﺎل )‪ (444‬ﺟﻬـﺎﻧﮕﺮدي ﻛـﻪ درﺑـﺎره اﻳـﻦ ﻣﻨـﺎره‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ‪» :‬و در اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻣﻨﺎرهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ دﻳﺪم آﺑﺎد ﺑﻮد و ﺑﺮان آﻳﻨﻪاي ﺣﺮاﻗﻪ )ﺳﻮزﻧﺪه( ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻫـﺮ ﻛﺸـﺘﻲ‬
‫روﻣﻴﺎن ﻛﻪ از اﺳﺘﻨﺒﻮل ﻣﻲآﻣﺪي ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ آن رﺳﻴﺪي آﺗﺶ از آن آﻳﻨﻪ در ﻛﺸﺘﻲ اﻓﺘﺎدي و ﺑﺴﻮﺧﺘﻲ و روﻣﻴﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺪ‬
‫و ﺟﻬﺪ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺣﻴﻠﻪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻛﺴﻲ را ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ آﻳﻨﻪ را ﺑﺸﻜﺴـﺘﻨﺪ ﺑـﻪ روزﮔـﺎر ﺣـﺎﻛﻢ ﺑـﺎﷲ ﻣـﺮدي ﻧـﺰد او آﻣـﺪ و‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮد اﻳﻦ آﻳﻨﻪ را اﺻﻼح ﻛﻨﺪ وﻟﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﮔﻔﺖ ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﭼﻮن روﻣﻴﺎن ﻫﺮ ﺳﺎل زر و ﻣﺎل ﺑﺴـﻴﺎري ﻣـﻲﻓﺮﺳـﺘﻨﺪ و‬
‫راﺿﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺳﭙﺎه ﻣﺎ ﻧﺰدﻳﻚ آنﻫﺎ ﺑﺮود‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ص‪.51‬‬

‫‪488‬‬
 ‫ﻓﺎﻧﻮس درﻳﺎﻳﻲ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻳﻜﻲ از ﻋﺠﺎﻳﺐ ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ ﺟﻬﺎن‬
‫آﻳﻨﻪاي اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﺮض ﻫﻔﺖ ﻣﺘﺮ و ﺑﻪ ﺿﺨﺎﻣﺖ ﺧﻴﻠﻲ زﻳﺎد ﻛﻪ در ﻳﻜﻲ از اﺗﺎقﻫﺎي‬
‫ﭘﺎﺋﻴﻦ ﻃﻮري ﻧﺼﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﺨﻮاه و اﻗﺘﻀﺎي ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻃـﺮف ﺧﻮرﺷـﻴﺪ و‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺳﺎﻳﻪ ﭼﺮﺧﺎﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ 1‬و ﺷﺐﻫﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻧﻌﻜﺎس ﻧﻮر ﻣﺎه و ﺳﺘﺎرﮔﺎن را‬
‫ﺑﺮ ﺳﻄﺢ درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ و ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﺷﻬﺮ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧـﻮراﻓﻜﻦﻫـﺎي ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫ﻗﻮي ﺳﻄﺢ درﻳﺎ و ﺳﻄﺢ ﺷﻬﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ روز روﺷﻦ‪ ،‬روﺷﻨﺎﻳﻲ ﻣﻲدﻫﺪ و اﻣﺎ در ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫آﻳﻨﻪ را ﺑﻪ ﻃﺮف ﺳﺎﻳﻪ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮداﻧﻨﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺻﻔﺤﻪ اﻳﻦ آﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت دورﺑﻴﻨﻲ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﻗﻮي از اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺗﺎ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﻛﻠﻴﻪ ﻛﺸﺘﻲﻫﺎي ﻏﺮﺑـﻲ و ﺷـﺮﻗﻲ را ﻛـﻪ ﻣـﻲآﻳﻨـﺪ دﻗﻴﻘـﺎً‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﻮﻳﺖ و ﻗﺼﺪ و ﻣﻮﺿﻊﮔﻴﺮي آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺗﺸﺨﻴﺺ دﻫﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺤﺾ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻛﺸـﺘﻲ دﺷـﻤﻦ در ﻧﻘﻄـﻪاي از درﻳـﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧـﻪ در ﺣـﺎل‬
‫ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ ﻓﻮراً آﻳﻨﻪ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﭼﺮﺧﺎﻧﺪه و اﻧﻌﻜﺎس ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ را در آﻳﻨـﻪ‬
‫ﺑﺮ ﭘﺸﺖ و ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ ﻛﺸﺘﻲ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻛﺸﺘﻲ دﭼﺎر ﺣﺮﻳـﻖ ﮔﺸـﺘﻪ و ﺳـﺘﻮﻧﻲ از‬
‫دود ﻏﻠﻴﻆ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﺮﻳﻖ او ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻣﻲرود و ﻛﺎر اﻳﻦ آﻳﻨﻪ ﺷـﮕﻔﺖاﻧﮕﻴـﺰ در ﻗﻠـﺐ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻨﺎره ﺳﻴﺼﺪ ﻣﺘﺮي ﺑﻪ ﺷﺮح ذﻳﻞ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪1‬ـ دﺳﺘﮕﺎه ﻋﻈﻴﻢ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﺮق و روﺷﻨﺎﻳﻲ و اﻳﺠﺎد ﻧﻮراﻓﻜﻦﻫﺎ در ﺳـﻄﺢ ﺷـﻬﺮ و در‬
‫ﺳﻄﺢ درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ دﺳﺘﮕﺎه دﻗﻴﻖ رادار ﻛﻪ ﻫﻮﻳﺖ ﻛﺸﺘﻲﻫﺎ را از دورﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪﻫﺎي درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ‬
‫ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪489‬‬
‫‪3‬ـ دﺳﺘﮕﺎه ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻮﺷﻚ و دﺳﺘﮕﺎه ﻣﻮﺷﻚاﻧﺪاز ﻛﻪ اﻳـﻦ دو ﻋﻤـﻞ ﺑﺴـﻴﺎر ﻣﻬـﻢ را‬
‫ﺑﺮقآﺳﺎ و ﺗﻮأم ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻨﺎره ﻓﺎروس ﺑﻴﺶ از آن ﻛﻪ اﻋﺠﻮﺑﻪ ﺻﻨﻌﺘﻲ و ﻫﻨﺮي ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪاي از‬
‫ﺗﺠﻬﻴﺰات ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻣﻬﻤﺎت دﻓﺎﻋﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روزﻫﺎي آزاد ﻛﺮدن‬
‫اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﻣﺮواﻧﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 80‬ﻫﺠﺮي از اﻳﻦ ﻣﻨﺎره ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ‬
‫ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎم )ﻓﺎﻧﻮس درﻳﺎﻳﻲ( ﺑﺮاي ﻃﺮد ﻣﻬﺎﺟﻤﻴﻦ روﻣﻲ و دزدان درﻳﺎﻳﻲ از‬
‫آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و در زﻣﺎن وﻟﻴﺪ ﻣﺮواﻧﻲ‪ ،‬دوﻟﺖ روم ﺑﺎ ﻳﻚ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻓﺮدي را‬
‫ﻣﺰدور ﻛﺮده و ﺑﺎ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ اﺳﻼم و زﻫﺪ و ﺗﻘﻮي و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري ﺑﻪ درﺑﺎر وﻟﻴﺪ راه ﭘﻴﺪا ﻛﺮده‬
‫و ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد او واﻗﻊ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و روزي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﻟﺴﻮزي و ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ اﺳﻼم ﺑـﻪ‬
‫ﻃﻮر ﺳﺮي ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻓﺮﺟﺎم ﻣﻨﺎره ﻓﺎروس‬
‫زﻳﺮ ﻣﻨﺎره ﻓﺎروس ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي ﻃﻼ و ﺟﻮاﻫﺮات ﭘﻨﻬﺎن ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺼﻠﺤﺖ اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪون ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ دﻳﮕﺮان اﻳﻦ ﻣﻨﺎره را ﺗﺨﺮﻳﺐ و ﭘﺲ از ﺑﻴﺮون آوردن ﺧـﺰاﻳﻦ و‬
‫ﺟﻮاﻫﺮات آن را از ﻧﻮ ﺑﻨﺎ ﻛﻨﻴﺪ و وﻟﻴﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﻮن ﻃﻼﻳﻲ او را از ﻫـﻮش ﺑـﺮده ﺑـﻮد ﻓﺮﻳـﺐ‬
‫ﻣﺰدور ﻋﺎﺑﺪﻧﻤﺎ را ﻣﻲﺧﻮرد و ﻣﻨﺎره را ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻣﺎ ﺟﺰ ﺳﺮب ﻣـﺬاب ﭼﻴـﺰي را در‬
‫زﻳﺮ آن ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ و ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻲ و ﺗﺄﺳﻒ ﺑﻪ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺑﻨﺎي آن ﻣﻲﭘﺮدازد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ‬
‫از ﻣﻌﻤﺎران و ﻣﻬﻨﺪﺳﻴﻦ و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻛﻤﻚ و ﻳﺎري ﻣﻲﺟﻮﻳﻨﺪ ﻛﺴﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧـﺪ آن ادوات و‬
‫آﻻت و آﻳﻨﻪ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻃﺮح ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس ﻃﻮري ﺗﻌﺒﻴﻪ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺼﻮﺻـﻴﺎت ﭘﻴﺸـﻴﻦ و‬
‫ﺧﻮاص ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰ ﺳﺎﺑﻖ از ﻫﻤﺎن آﻳﻨﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدد و ﺑﺎﻻﺧﺮه دوﻟـﺖ ﺣﻴﻠـﻪﮔـﺮ روم ﺑـﻪ‬
‫وﺳﻴﻠﻪ ﻳﻚ ﻣﺰدور ﻋﺎﺑﺪﻧﻤﺎ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﻨﻮن ﻃﻼﻳﻲ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻓﺎﻧﻮس درﻳﺎﻳﻲ را ﺑـﻪ ﻛﻠـﻲ‬

‫‪490‬‬
‫از ﻛﺎر اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﺧﻴﺎﻧﺖ و ﺟﻨﺎﻳـﺖ را ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺻـﻨﻌﺖ و ﻫﻨـﺮ و ﻣﻌـﺎرف‬
‫‪1‬‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﺑﺸﺮي ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎدي ﺷﺪن اوﺿﺎع در ﺷﻬﺮ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‬
‫ﺷﻬﺮ ﭘﺮﺟﻤﻌﻴﺖ و ﻧﻬﺼﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﭼﻨﺪ روز ﺑﻌـﺪ از ﺧـﺮوج ﻧﻴﺮوﻫـﺎي‬
‫روﻣﻲ و اﺳﺘﻘﺮار ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﺣﺎل ﻋﺎدي ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪ 2‬ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺪهﻓﺮوﺷﻲﻫﺎ و ﻣﻐﺎزهﻫـﺎ و‬
‫دﻛﻪﻫﺎ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و ﻛﺎرﮔﺮان و ﻣﻬﻨﺪﺳﻴﻦ ﺑﻪ ﻛﺎرﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻛﺎرﮔﺎهﻫﺎ ﻣﺮاﺟﻌـﻪ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ و‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ و ﺗﻔﺮﺟﮕﺎهﻫﺎ و ﭘﺎركﻫﺎي ﺷﻬﺮ از زن و ﻣﺮد و ﭘﻴﺮ و ﺟﻮان و ﺧﺮد و ﻛﻼن ﻣـﻮج‬
‫ﻣﻲزﻧﺪ‪ 3‬و ﺗﻤﺎم ﻣﺪارس و ﻫﻤﻪ داﻧﺸﻜﺪهﻫﺎي ﻃﺐ و رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻣﻨﻄﻖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ 4‬و ﻫﻨـﺮ و‬
‫ادﺑﻴﺎت و ﺻﻨﻌﺖ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻣﺠﺪد اﺳﺘﺎدان و داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺑﻲﺷـﻤﺎر ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﺧـﻮد را از ﻧـﻮ‬
‫آﻏﺎز ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان و ﻣﻮﺳﻴﻘﻲداﻧﺎن‪ 5‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎزﻳﮕﺮان در ﻣﺮاﻛﺰ ﻛﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﺣﺎﺿﺮ‬
‫و ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻫﻨﺮي را در ﺗﺌﺎﺗﺮﻫﺎ و ﻧﻤﺎﻳﺶﻫﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ 6‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﻌـﺪ از ﭼﻨـﺪ روز‬
‫ﺳﻜﻮت و ﺧﺎﻣﻮﺷﻲ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫـﺎي ﻋﻤﻠـﻲ و ﻫﻨـﺮي‪ ،‬اﻳـﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ ﭘﺮﺟﻤﻌﻴﺖ را ﭘﺮ از ﺳﺮ و ﺻﺪا و ﻫﻴﺠﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.7‬‬

‫‪1‬ـ ﻓﺮﺟﺎم ﻣﻨﺎره ﻓﺎروس ﺑﻪ ﺷﺮح ﻣﻨﺪرج در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜـﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 220‬ﻧﻘـﻞ ﮔﺮدﻳـﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو در ﺳﻔﺮ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ص‪ 51‬ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.223‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪491‬‬
 ‫ﮔﺰارش ﻓﺘﺢ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ،‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻦ ﺧُﺪﻳﺞ‪ 1‬را ﻫﻤـﺮاه ﻧﺎﻣـﻪ ﻛﻮﺗـﺎﻫﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ و او را از آزاد ﻛﺮدن ﺷﻬﺮ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺧﺒﺮدار ﻣﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎوﻳـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم‬
‫ﭼﺎﺷﺖﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻲرﺳﺪ و ﺷﺘﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮ در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲﺧﻮاﺑﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﻴـﺎل اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎل اﺳﺘﺮاﺣﺖ اﺳﺖ‪ 2‬ﺑﺮ در ﻣﻨﺰل اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﺑﻴﺮون آﻣﺪن او ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﺪ و ﻳﻚ ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر زن ﺑـﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﺮدي ﺑﺮ در ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻛﺎري داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﻮراً ﺑﻴﺮون آﻣﺪه و ﺑﻌﺪ از اﺣﻮالﭘﺮﺳﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺗﻮ ﻛـﻪ ﺣﺎﻣـﻞ ﻧﺎﻣـﻪ‬
‫ﻫﺴﺘﻲ ﭼﺮا اﻳﻦ ﺟﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪاي‪ «3‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺧﻴـﺎل ﻛـﺮدم اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎل اﺳﺘﺮاﺣﺖ اﺳﺖ و ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺘﻢ ﻣﺰاﺣﻢ ﺑﺸﻮم‪ «4‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﻬﺮ و ﻋﺼﺒﺎﻧﻴﺖ ﺑﻪ ﻗﻴﺎﻓﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﭼﺸﻢ دوﺧﺘﻪ و اﺣﺴﺎس ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻓﺮد ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ دﻳﻮانﺳﺎﻻري و اﺷﺮاﻓﻴﺖ روﻣﻲﻫﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﺎﮔﺎه‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ‪:‬‬

‫‪1‬ـ ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪.222‬‬

‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 312‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺧﻄﻂ ﻣﻘﺮزي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 166‬و رﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 52‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 339‬و‬
‫اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.224‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪492‬‬
 ‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻴﺪار‬
‫»اﻳﻦ ﺣﺮفﻫﺎ ﭼﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ از ﺗﻮ ﻣﻲﺷﻨﻮم ﺑﺮ در اﻳﺴﺘﺎدن ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻲ؟ اﺳﺘﺮاﺣﺖ و‬
‫ﺧﻮاب اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در روز ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻪ‪1‬؟ ﻣﮕﺮ ﺗﻮ ﻧﻤﻲداﻧﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻦ در روز‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺎر ﻣﺮدم را اﻧﺠﺎم ﺑﺪﻫﻢ ﺑﺨﻮاﺑﻢ‪ ،‬ﺳﺘﻢ ﺑﺰرﮔﻲ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣـﺮدم ﻣﺮﺗﻜـﺐ‬
‫ﺷﺪهام و اﮔﺮ در ﺷﺐﻫﺎ ﻫﻢ ﺑﺨﻮاﺑﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺳـﺘﻢ ﺷـﺪهام و آﻳـﺎ ﺗـﻮ ﮔﻤـﺎن‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻳﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدم ﺳﺘﻤﮕﺮ ﺑﺎﺷﻢ؟‪«2‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤــﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨــﻪ( ﭘــﺲ از ﻧﺸــﺎن دادن ﻧﻬﺎﻳـﺖ ﺑﻴـﺰاري از ﻓﺮﻫﻨــﮓ‬
‫دﻳﻮانﺳﺎﻻري و ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ و اﺑﺮاز ﻧﻔﺮت از اﻳـﻦ ﻧـﻮع ﺗﻌﻈـﻴﻢ و ﺗﺠﻠﻴـﻞ ﻧﺎﻣـﻪ را از ﻣﻌﺎوﻳـﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﺧﻮاﻧﺪن ﭼﻨﺪ ﺳﻄﺮ از آن‪ ،‬ﻣﻮج ﺷﺎدي ﺑﺮ ﭼﻬﺮهاش ﻇﺎﻫﺮ ﻣـﻲﮔﺮدﻧـﺪ‬
‫زﻳﺮا در ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬و ﺑﻌﺪ‪ ،‬اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ را آزاد ﻛـﺮدﻳﻢ و‬
‫ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ در آن ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺣﺪ ﺑﻴﺎن و ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ اﻛﺘﻔﺎ‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻢ ﻛﻪ در آن ﺷﻬﺮ ﭼﻬﺎر ﻫـﺰار ﻛـﺎخ و دوازده ﻫـﺰار ﺣﻤـﺎم و ﭼﻬﺎرﺻـﺪ ﺗﻔﺮﺟﮕـﺎه‬
‫ﺳﻼﻃﻴﻦ و ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﻳﻬﻮدي ﺧﺮاجﮔﺬار وﺟﻮد دارد‪ «3‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺎﻣﻞ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮوﻳﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺪﻳﻨﻪ را از اﻳﻦ ﻓﺘﺢ و ﭘﻴﺮوزي ﺑـﺎﺧﺒﺮ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ«‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﺮاه ﺣﺎﻣﻞ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‬
‫و ﺑﻌﺪ از دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﻜﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي از ﺣﺎﻣﻞ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎ ﻧﺎن و روﻏﻦ زﻳﺘﻮن‬
‫و ﺧﺮﻣﺎ ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي )اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ( و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 80‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.224‬‬

‫‪493‬‬
 ‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑ‪‬ﺮْﻗﻪ‬
‫ﭼﻨﺪ روز ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﮔﺰارش ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ ﻛـﻪ در ﻛﺸـﻮر‬
‫ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ﻏﺮﺑﻲ ﻣﺼﺮ در )ﺑ‪‬ﺮْﻗﻪ‪ (1‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ روﻣﻲ درﺻﺪد ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺣﻴﺎت و ﺣﻤﻠـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮآﻣﺪهاﻧﺪ و ﻛﺸﻮر روم از راه ﺑﻨﺪر ﻃﺮاﺑﻠﺲ ﻣﺮﺗﺐ ﻧﻴﺮوﻫﺎ و ذﺧﺎﻳﺮ و ﻣﻬﻤـﺎت‬
‫ﺟﻨﮕﻲ را ﺑﻪ ﺑﺮﻗﻪ اﻋﺰام ﻣﻲدارد‪ ،‬ﺑﺮﻗﻪ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻃﺮاﺑﻠﺲ در ﻣﺤﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺷـﻬﺮ‬
‫)ﺑﻨﻐﺎزي( در آن ﺑﻨﺎ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص در رأس ﺑﺨﺶ ﻋﻈﻴﻤﻲ از ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺮﻗﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺮﻗﻪ ﺑﺪون ﻣﻘﺎوﻣﺖ از راه ﺻـﻠﺢ و ﻗـﺮار ﺟﺰﻳـﻪ در زﻳـﺮ‬
‫ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن روﻣﻲ ﻛﻪ از ﺑﺮﻗﻪ ﺑﻪ ﺑﻨﺪر ﻃﺮاﺑﻠﺲ ﭘﻨﺎه ﺑـﺮدهاﻧـﺪ ﺑـﺎ‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي دﻳﮕﺮ روﻣﻲ در آن ﺟﺎ ﺗﺠﻤﻊ ﻳﺎﻓﺘﻪ و در ﺣﺼﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﻜﻢ ﻃﺮاﺑﻠﺲ در ﺣـﺎﻟﻲ‬
‫ﻛﻪ از ﺳﻪ ﻃﺮف دروازهﻫﺎ را ﺑﺮ روي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺴﺘﻪ و از ﻃﺮف درﻳـﺎ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي اﻣـﺪادي و‬
‫ذﺧﺎﻳﺮ ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﺳﻨﮕﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﻣـﺪﺗﻲ از‬
‫ﺳﻪ ﻃﺮف ﺧﺸﻜﻲ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻨـﺪري را ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ ﻧﺎﮔـﺎه ﺟﻤﻌـﻲ از ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن از‬
‫دﻳﻮارﻫﺎي ﻧﺰدﻳﻚ درﻳﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻃﺮاﺑﻠﺲ آزاد ﻣﻲﮔﺮدد‬
‫و دروازهﻫﺎ را ﺑﺮ روي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﻲﮔﺸﺎﻳﻨﺪ و ورود ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷﻬﺮ در‬
‫ﻃﻨﻴﻦ ﺗﻜﺒﻴﺮ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي روﻣﻲ را ﺑﻪ ﺣﺪي دﭼﺎر رﻋﺐ و ﻫﺮاس ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺪون ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﻛﺸﺘﻲﻫﺎ ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ و اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺗﺨﻠﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم ﺑﺮ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ آن ﺑـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﺑ‪‬ﺮْﻗﻪ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ اول و ﻗﺎف ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﺳﺖ در ﺑﻴﻦ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ و ﻣﻨﺎﻃﻖ دﻳﮕﺮ آﻓﺮﻳﻘﺎ و داراي ﺷﻬﺮﻫﺎ و روﺳﺘﺎﻫﺎي زﻳﺎدي اﺳﺖ‬
‫و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص آن را آزاد ﻛﺮد و ﺳﻴﺰده ﻫﺰار دﻳﻨﺎر ﺟﺰﻳﻪ آنﻫﺎ ﺑﻮد )و َان ﻳﺒﻴﻌﻮا َاوﻻدﻫﻢ ﰲ ﻋ ِ‬
‫َﻄﺎء ِﺟﺰْ َﻳﺘِ ِﻬ ْﻢ( ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠـﺪان‬ ‫ْ َُ ْ‬ ‫َ َ‬
‫ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي )ﺑﺮﻗﻪ(‪.‬‬

‫‪494‬‬
‫اﻫﺘﺰاز درﻣﻲآﻳﺪ و از ﻣﺮدم ﻃﺮاﺑﻠﺲ )ﻣﻐﺮب( و ﺑﺮﻗﻪ ﻛﻪ ﺑﺮ دﻳﻦ ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﺎﻗﻲ ﻣـﻲﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﺟﺰﻳﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ،‬ﭘﺲ از آزاد ﻛﺮدن )ﻃﺮاﺑﻠﺲ‪ (1‬ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﻧﻮﺷﺖ و از او اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ )ﺗﻮﻧﺲ( و ﺗﻤﺎم ﻗﺴﻤﺖﻫـﺎي ﺷـﻤﺎل اﻓﺮﻳﻘـﺎ را آزاد‬
‫ﻛﻨﺪ وﻟﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻮاب ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ او اﺟﺎزه ﭘﻴﺸﺮوي ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧـﺪاد‪ ،2‬و‬
‫ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﭘﺲ از اﺳﺘﻘﺮار ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﻨﻴﺘﻲ و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﭘﺎﺳﮕﺎه در ﻣـﺮز ﺗـﻮﻧﺲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﭘﻴﺎده ﻛﺮدن ﭘﺮوژهﻫﺎي ﻋﻤﺮان و آﺑﺎدي و ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﺮدم‬

‫‪1‬ـ در ﻣﻮرد ﺟﺰﻳﻪ ﺳﺎﻛﻨﺎن )ﺑﺮﻗﻪ = ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ( ﺑﻼذري در ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان و اﺣﻤـﺪ دﺣـﻼن در اﻟﻔﺘﻮﺣـﺎت اﻻﺳـﻼﻣﻴﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧـﺪ ‪:‬‬
‫»ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ از ﻃﺮف ﺳﭙﺎه اﺳﻼم اﺟﺎزه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ اوﻻد ﺧﻮد را ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ و از ﺑﻬﺎي ﻓﺮوش آنﻫﺎ ﺟﺰﻳﻪ ﺧﻮد را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ!!«‬
‫و دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ در ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از اﺑﺮاز ﺗﻌﺠﺐ از اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺣﻴﺮتاﻧﮕﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪» :‬ﻣﻤﻜـﻦ‬
‫اﺳﺖ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ در اﻋﺘﻘﺎدات ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ﻣﺠﺎز ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺟﺰ ﺑﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻧﻜـﺮده ﺑﺎﺷـﻨﺪ‬
‫اﻣﺎ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺎ ﻓﺮوﺧﺘﻦ اوﻻد ﺑﺮاي ﺟﺰﻳﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮاي ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺗﺠﻮﻳﺰ ﻧﮕﺮدﻳﺪه اﺳﺖ زﻳﺮا ﻃﺒﻖ ﺻﺮاﻳﺢ ﻣﻘﺮرات اﺳﻼم اﻧﺴﺎن‬
‫آزاد‪ ،‬ﭼﻪ ﻛﺎﻓﺮ ﭼﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺑﻴﻊ و ﺷﺮا و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺑﺮده ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ و ﭘﻮل ﻓﺮوش اﻧﺴﺎن آزاد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻬﺎي ﻣﺸـﺮوب و ﻗﻤـﺎر‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ و ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪه ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮوش )ﻏﻼم( در رواﻳﺖ اوﻟﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و ﻏﻼم در رواﻳﺖ اوﻟـﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺮده ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم اﺟﺎزه ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻏﻼﻣﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ آنﻫﺎ ﺑﻔﺮوﺷـﻨﺪ و ﭼـﻮن‬
‫در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺘﻌﺎر ﻏﻼم ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪ اﻃﻼق ﻣﻲﮔﺮدد ) َو َو َﻫ ْﺒﻨﺎ َﻟ ُﻪ ﻏُﻼﻣ ًﺎ زَ ﻛِ ّﻴ ًﺎ( ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﺎآﮔﺎﻫـﺎن ﻧﺪاﻧﺴـﺘﻪ و‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از آﮔﺎﻫﺎن ﻣﻐﺮض و ﺿﺪاﺳﻼم داﻧﺴﺘﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﺤﺮﻳﻒ و ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤﺖ ﺣﻜﻢ ﺧـﻮد را ﻣﺠﺒـﻮر‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ از ﻓﺮوش ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎج و ﺧﺮاج آنﻫﺎ را ﺑﺪﻫﻨﺪ و ﻇﺎﻫﺮﺗﺮﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ دروغ ﺑﻮدن اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺟﺰﻳﻪ از اﻓﺮاد ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ و ﺑﻲﭼﻴﺰ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ از اﻓﺮاد دارا ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ 227‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 150‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜـﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 234‬و‬
‫ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي در ﻛﻠﻤﻪ )ﻃﺮاﺑﻠﺲ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﺣﺎء و ﺿﻢ ﺑﺎء و ﻻم( ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺮاﺑﻠﺲ ﻏـﺮب در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻃـﺮاﺑﻠﺲ ﺷـﺎم‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ داﻣﻨﻪ ﻓﺘﻮﺣﺎت اﺳﻼﻣﻲ در زﻣﺎن ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻃﺮف ﻏﺮب ﺑﻪ ﻣـﺮز )ﺗـﻮﻧﺲ(‬
‫رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮاﺟﻊ و ﺗﻤﺎم ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺑﺎز ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﺗﻔﺎوت ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ‬
‫ﺟﻬﺎنﮔﺸﺎﻳﻲ اﺳﻜﻨﺪر و ﻛﻮرش و ﻏﻴﺮه ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﺮ ﻛﺸﻮري را ﻓﺘﺢ ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ اﺳـﺘﻘﺮار‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در آن ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﻓﺘﺢ ﻛﺸﻮر دﻳﮕﺮ را ﻗﺼﺪ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪.‬‬

‫‪495‬‬
‫ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ ﺑﺮﮔﺮدد و ﭼﻨﺎن ﭼﻪ در ﺻﻔﺤﺎت آﻳﻨﺪه ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺤﺚ‬
‫از )ﻧﺒﻮغ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻋﻤﺮان و آﺑـﺎدي و اﺳـﺘﻘﺮار ﻋـﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ(‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﭘﺲ از ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺷـﻬﺮ ﺑـﺰرگ )ﻓﺴـﻄﺎط( را ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻨﺎ ﻛﺮد و ﻧﻴﻞ را ﺑﻪ درﻳﺎي اﺣﻤﺮ وﺻـﻞ و ﻣﺸـﻜﻼت‬
‫ﻣﻬﻢ اﻗﺘﺼﺎدي را در ﻛﻨﺎر ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻳﻖ دﻳـﻦ اﺳـﻼم‬
‫ﺣﻞ ﻧﻤﻮد‪ ،‬و در زﻣﻴﻨﻪ اﺟﺮاي ﭘﺮوژهﻫﺎي ﻋﻤﺮاﻧﻲ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي آﺑﻴﺎري ﻫﺮ ﮔﺎه ﻣﺸﻜﻠﻲ ﭘﻴﺪا‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ و از او ﻛﺴـﺐ ﺗﻜﻠﻴـﻒ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد و ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻼت ﻣﻮﺿﻮع )ﻋﺮوس ﻧﻴﻞ( ﺑـﻮد و ﻗﺒـﻞ از ﺑﻴـﺎن اﻳـﻦ ﻣﺸـﻜﻞ‬
‫وﻳﮋﮔﻲﻫـﺎي ﺗﻌﺠـﺐآور رود ﻧﻴـﻞ را‪ ،‬از ﻣﻌﺠـﻢ اﻟﺒﻠـﺪان ﻳـﺎﻗﻮت ﺣﻤـﻮي و از ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو ﻗﺒﺎدﻳﺎﻧﻲ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺗﻌﺠﺐاﻧﮕﻴﺰ ﻧﻴﻞ‬
‫ﻧﻴﻞ ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﺮﱠب‪) 1‬ﻧﻴﻞ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ( رودﺧﺎﻧﻪ ﻋﻈﻴﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ آن ﻛـﻮه )اﻟﻘﻤـﺮ‪ (2‬در‬
‫آن ﺳﻮي ﺧﻂ اﺳﺘﻮاﺳﺖ و ﺑﻪ درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﻣﻲرﻳﺰد ﻃﻮل اﻳﻦ رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﺴـﺎﻓﺖ ﻫﻔـﺖ‬
‫ﻣﺎه ﭘﻴﺎدهروي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻳﻚ ﻣﺎه آن در ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ و دو ﻣﺎه در ﻛﺸـﻮرﻫﺎي‬
‫ﻏﻴﺮاﺳﻼﻣﻲ و ﭼﻬﺎر ﻣﺎه در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻏﻴﺮﻣﺴﻜﻮﻧﻲ ﺟﺮﻳـﺎن دارد‪ ،‬و رودﺧﺎﻧـﻪ ﻧﻴـﻞ ﺑـﺮﺧﻼف‬
‫ﺗﻤﺎم رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺟﻬﺎن از ﺟﻨـﻮب ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﺷـﻤﺎل ﺟﺮﻳـﺎن‪ 3‬دارد و از وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎي‬

‫‪1‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي )ﻛﻠﻤﻪ ﻧﻴﻞ( ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ اﻣﺮوز وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﺟﻬﺎنﻧﻤﺎﻫـﺎ ﻧﮕـﺎه ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﭘﺸﺖ ﺧﻂ اﺳﺘﻮا در ﻣﺤﺎذي رود ﻧﻴﻞ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ )زاﻣﺒﻴﺎ‪ ،‬آﻧﮕﻮﻻ( و ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ از آنﻫﺎ )ﺗﺎﻧﺰاﻧﻴﺎ و ﮔـﺎﺑﻮن(‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻛﻮهﻫﺎي )اﻟﻘﻤﺮ( در ﻳﻜﻲ از آنﻫﺎ واﻗﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪496‬‬
‫ﺗﻌﺠﺐاﻧﮕﻴﺰ رود ﻧﻴﻞ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﺗﻤﺎم رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺟﻬﺎن آﺑﺶ در آﻏﺎز ﺗﻴﺮﻣﺎه‬
‫ﺗﺪرﻳﺠﺎً رو ﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ اﺳﺖ و ﺗﺎ ﭼﻬﻞ روز ارﺗﻔﺎﻋﺶ ﺑﻪ اوج ﻣﻲرﺳﺪ و ﭼﻬﻞ روز ﺗﻤﺎم در‬
‫اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ 1‬و در اﻳﻦ ﻣﺪت ﺗﻤﺎم اﻃﺮاف و دور و ﻧﺰدﻳـﻚ در آب ﻓـﺮو ﻣـﻲرود و‬
‫روﺳﺘﺎﻫﺎ و آﺑﺎديﻫﺎي اﻃﺮاف ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ اﻳﻦ وﺿﻊ ﺑﺮ ﺗﭙﻪﻫﺎي ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺑﻨﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ‬
‫و در اﻳﻦ ﻣﺪت ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻛﺸﺘﻲﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ آﻣﺪ و ﺷﺪ دارﻧﺪ و ﺑﺮاي ﭼﻬﺎر ﻣﺎه وﺳﺎﻳﻞ زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫را ذﺧﻴﺮه و ﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ ﺧﺸﻚ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ 2‬و در ﺑﻴﺴـﺘﻢ ﺷـﻬﺮﻳﻮر ﺗـﺪرﻳﺠﺎً‬
‫ارﺗﻔﺎع آب ﻛﻤﺘﺮ ﮔﺸﺘﻪ و در ﻣﺪت ﭼﻬﻞ روز ﺑﻪ وﺿﻊ ﻋﺎدي ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪ 3‬و ﺗﻤﺎم اﻃـﺮاف و‬
‫دور و ﻧﺰدﻳﻚ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻻﻳـﻪﻫـﺎﻳﻲ روي آنﻫـﺎ را ﭘﻮﺷـﺎﻧﺪه اﺳـﺖ و ﻣﻮﺟـﺐ ﻛﻤـﺎل‬
‫ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي اﺳﺖ از زﻳﺮ آب ﺑﻴﺮون ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،4‬و ﻫﻤﻴﻦ زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻣﺮﻃـﻮب و ﻻﻳـﻪدار ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺪاري از آبﻫﺎ ﻛﻪ در ﮔﻮدالﻫﺎي ﻋﻈﻴﻢ و اﺳﺘﺨﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ ﺗﻤﺎم ﻛﺸـﺖ و‬
‫زرع دﻳﻤﻲ و آﺑﻲ آنﻫﺎ را ﺗﺎ ﺳﺎل دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﺑﺎز آب ﻧﻴﻞ ﻣﻲرود ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﺖ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي رود ﻧﻴﻞ‬
‫و در ﻣﻮرد ﻋﻠﺖ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي رود ﻧﻴﻞ ﻋﻠﻤﺎ و داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻣﻮرﺧﻴﻦ اﺳﻼﻣﻲ ﻋﻤﻮﻣﺎً‬
‫اﻳﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺣﻴﺮتاﻧﮕﻴﺰ را اﺛﺮي از آﺛﺎر ﻗﺪرت و ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺪا و ﻧﻤﻮﻧـﻪاي از ﻧﻈـﻢ و‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ارﻛﺎن ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺎ زﻧﺪﮔﻲ و ﺑﻘﺎي ﻧﻮع اﻧﺴﺎن داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﺑﻴﺎن اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻤﻮده و روش ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ اﻟﻬﻲ را در زﻣﻴﻨﻪ ﭘﻴـﺪاﻳﺶ اﻳـﻦ ﺧﺼﻮﺻـﻴﺎت ﺑﻴـﺎن‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو‪ ،‬ص‪ 50‬و ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي )ﻛﻠﻤﻪ ﻧﻴﻞ(‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪497‬‬
‫ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ از آنﻫﺎ روش ﺧﺪا‪ 1‬و ﺳﻨﺖ اﻟﻬﻲ را ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻧﻴﺰ ﺷﺮح دادهاﻧـﺪ‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﺳﺎل در آﻏﺎز ﻣﺎه )ﺑﺆوﻧﻪ( ﻣﺼﺎدف‬
‫ﺗﻴﺮﻣﺎه‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺤﻮل و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻫﻮا‪ ،‬ﺑﺎدﻫﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻣﻲوزﻧﺪ و ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﺟـﺰر و ﻣـﺪﻫﺎﻳﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي ﺟﻨﻮب‪ ،‬درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ را ﺑﺮ ﺑﺴﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪ ﻧﻴﻞ ﺳﻮار ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و از آب ﺷﻮر ﻫﻤﻴﻦ‬
‫درﻳﺎ ﻳﻚ ﺳﺪ ﻧﺎﻣﺮﺋﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺮﻳﺎن آب ﻧﻴﻞ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪ 2‬و در ﻧﺘﻴﺠﻪ در آﻏـﺎز ﻣـﺎه‬
‫)ﺑﺆوﻧﻪ ﻣﺼﺎدف ﺗﻴﺮﻣﺎه( آب ﻧﻴﻞ ﺗﺪرﻳﺠﺎً ﺑﺎﻻ ﻣﻲرود و در ﻣﺎه )اﺑﻴﺐ ﻣﺼﺎدف ﻣﺮداد( ارﺗﻔﺎع‬
‫آن ﺑﻪ اوج ﻣﻲرﺳﺪ و در ﻣﺎه )ﺳﺮي ﻣﺼﺎدف ﺷﻬﺮﻳﻮر( ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ ﺗﺤـﻮل و ﺗﻐﻴﻴـﺮات ﻫـﻮا‬
‫ﺑﺎدﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ وزﻳﺪن را آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺳﺪﻫﺎي ﻧﺎﻣﺮﺋﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎل‪ ،‬رودﺧﺎﻧﻪ ﻧﻴﻞ را‬
‫ﺑﺮ درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﺳﻮار ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺳﺪﻫﺎي ﻧﺎﻣﺮﺋﻲ آب ﺷﻮر درﻳﺎ ﺷﻜﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ و در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﺮﻳﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲ آب ﻧﻴﻞ ﺗـﺪرﻳﺠﺎً ﭘـﺎﺋﻴﻦ آﻣـﺪه و ﻓﻘـﻂ در ﺑﺴـﺘﺮ رودﺧﺎﻧـﻪ ﺟﺮﻳـﺎن‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.3‬‬
‫‪2‬ـ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو در ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد‪ 4‬و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠـﺪان ﺑـﺎ‬
‫ﻳﻚ ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻳﮕﺮ ﻋﻠﺖ ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﻳﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺣﻴﺮتاﻧﮕﻴـﺰ را ﭼﻨـﻴﻦ ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪:‬‬

‫‪1‬ـ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭘﺮﺗﻮ آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﻛﺎر ﺧﺪا را ﺟـﺪا از آﺛـﺎر ﻋﻮاﻣـﻞ و ﺟـﺪا از‬
‫اﺳﺒﺎب ﺗﺼﻮر ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻠﻞ و ﻋﻮاﻣﻞ و اﺳﺒﺎب را روش ﻛﺎر ﺧﺪا و )ﺳﻨﺖاﷲ( داﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ و وﻗﺘـﻲ از روش ﺧـﺪا در‬
‫ﻛﺎري آﮔﺎه ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ ﻓﻘﻂ ﻧﺎم ﺧﺪا را ﺑﺮدهاﻧﺪ )ﺧﺪا ﻓﻼﻧﻲ را ﻛﺸﺖ( اﻣﺎ وﻗﺘﻲ روش ﻛﺎر ﺧﺪا را در ﭘﺪﻳـﺪهاي داﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ ﻫﻤـﺎن‬
‫روش ﺧﺪا را ﺑﺎ ﻧﺎم ﺧﺪا ذﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ ‪» :‬ﺧﺪا ﻓﻼﻧﻲ را ﺑﺮ اﺛﺮ ﺳﺮاﻳﺖ ﺑﻴﻤﺎري اﺳﻬﺎل ﺧﻮﻧﻲ و ﻧﻔﻮذ وﻳﺮوس ﻓﻼن ﺑﻪ رودهﻫﺎي او‬
‫ﻛﺸﺖ«‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي )ﻛﻠﻤﻪ ﻧﻴﻞ(‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو‪ ،‬ص‪ 50‬و ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﻛﻠﻤﻪ ﻧﻴﻞ‪.‬‬

‫‪498‬‬
‫»ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ رودﺧﺎﻧﻪ ﻧﻴﻞ ﺟﺒﺎل )اﻟﻘﻤﺮ( در ﭘﺸﺖ ﺧﻂ اﺳﺘﻮا اﺳﺖ و ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ در اواﺧﺮ زﻣﺴﺘﺎن‪) 1‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻪ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪﻫﺎ( ﺷﺮوع ﺑـﻪ اﻓـﺰاﻳﺶ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و در‬
‫ﻓﺮوردﻳﻦ ﺑﻪ اوج ﻣﻲرﺳﺪ و در اردﻳﺒﻬﺸﺖ ﺗﺪرﻳﺠﺎً رو ﺑـﻪ ﻛﺎﺳـﺘﻲ ﻣـﻲرود و ﭼـﻮن ﻃﺒـﻖ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪهﻫﺎي ﻣﻜﺮر در ﻣﺴﻴﺮ ﻧﻴﻞ در ﻣﻨﻄﻘﻪ )زﻧﮕﺒﺎر( ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛـﻪ ﺑـﺮفﻫـﺎي زﻳـﺎدي‬
‫ذوب ﺷﺪه و ﺑﻪ اﻳﻦ رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﻲرﻳﺰد‪ ،‬ﺑﺎرانﻫﺎي ﻫﻮاي اﺳﺘﻮاﻳﻲ ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎ ﻗﻄـﺮات درﺷـﺖ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﺮﻛﻨﺪهﻫﺎي ﺑﺴﺘﻪ را ﺑـﺎز ﻛـﺮده ﺑﺎﺷـﻨﺪ در اﻳـﻦ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ رودﺧﺎﻧـﻪ‬
‫ﻣﻲرﻳﺰد‪ ،2‬و ﻓﺎﺻﻠﻪ آن ﺑﺎ ﻣﺼﺮ ﭼﻬﺎر ﻣﺎه راه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ وﺿﻊ ﻣـﻨﻈﻢ ﻣـﺬﻛﻮر در آﻏـﺎز‬
‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن )ﺗﻴﺮﻣﺎه( ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ ﻣﻲرﺳﺪ و ارﺗﻔﺎع آب ﻧﻴﻞ و ﻓﺮود آﻣﺪن آب در ﭼﻬﺎر ﻣـﺎه‬
‫)ﺳﻪ ﻣﺎه ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن و ﻳﻚ ﻣﺎه ﭘﺎﻳﻴﺰ( ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدد و ﺗﻌﺠﺒﻲ ﻧـﺪارد ﻛـﻪ رودﺧﺎﻧـﻪ‬
‫ﻧﻴﻞ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﺗﻤﺎم رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺟﻬﺎن‪ ،‬در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺷﺪت ﮔﺮﻣﺎ ﺑﻴﺴـﺖ اَر‪‬ش‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و در ﺑﻘﻴﻪ ﻓﺼﻞﻫﺎ در ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﺎدي ﺟﺎري ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺣﺎﻻ ﺑـﻪ‬
‫اﺻﻞ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدﻳﻢ‪:‬‬

‫‪1‬ـ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو‪ ،‬ص‪ 49‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ‪» :‬از آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻣﺴﺘﺎنﮔﻪ ﻗﺮار دارد ﺑﻴﺴﺖ ارش ﺑﺎﻻ ﮔﻴﺮد«‪.‬‬
‫‪2‬ـ در ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو ﻧﻘﻄﻪ اوج ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ آب ﻧﻴﻞ در اواﺧﺮ زﻣﺴﺘﺎن و آﻏﺎز ﺑﻬﺎر در داﻣﻨﻪﻫـﺎي ﺟﺒـﺎل )اﻟﻘﻤـﺮ(‬
‫اﺳﺖ و در ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﻧﻴﺰ ﻧﻘﻄﻪ اوج ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ آن در ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺼﻞ اﺳﺖ وﻟﻲ ﻧﻪ در داﻣﻨﻪﻫـﺎي ﺟﺒـﺎل‬
‫اﻟﻘﻤﺮ ﺑﻠﻜﻪ در ﻣﺤﺎذات زﻧﮕﺒﺎر و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻃﻮل ﻫﻔﺖ ﻣﺎه ﻛﻞ ﻣﺴﻴﺮ ﻧﻴﻞ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻣﻌﻘﻮلﺗﺮ اﺳﺖ زﻳﺮا ﻧﻘﻄـﻪ اوج‬
‫ﺑﺎﻳﺪ درﻣﺪت ﭼﻬﺎر ﻣﺎه ﺑﻪ ﻣﺼﺮ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬

‫‪499‬‬
 ‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﺮدم ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‬
‫اواﺧﺮ ﺑﻬﺎر ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ رودﺧﺎﻧﻪ ﻧﻴﻞ ﺑﻪ زﻳﺮ ﭘـﺮﭼﻢ اﺳـﻼم درآﻣـﺪه ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﻃﺒﻖ رواﻳﺖ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻮرﺧﻴﻦ در آﻏﺎز ﺗﻴﺮﻣﺎه‪ 1‬اﺛـﺮي از ﺑـﺎﻻ آﻣـﺪن آب ﻧﻴـﻞ ﻣﺸـﺎﻫﺪه‬
‫ﻧﮕﺮدﻳﺪ و ﻣﺮدم ﻣﺼﺮ در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از رﻋﺐ و ﻫﺮاس ﺑﻪ ﻧﺰد ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص آﻣﺪﻧﺪ و ﺑـﻪ‬
‫او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اي اﻣﻴﺮ ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻳﻢ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺧﻮد آب ﻧﻴﻞ ﺑﺎﻻ ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ ،‬رﺳﻢ و‬
‫ﻋﺎدت ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ دﺧﺘﺮي را از ﭘﺪر‪ 2‬و ﻣﺎدرش ﺧﺮﻳﺪاري ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و او را ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻳﻚ ﻋﺮوس ﭘﻮﺷﺎك ﻣﻲﭘﻮﺷﺎﻧﻴﻢ و آراﻳﺶ ﻣﻲدﻫﻴﻢ آن ﮔﺎه ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻗﺤﻄـﻲ‬
‫و ﻣﺮگ ﻋﻤﻮﻣﻲ اﻳﻦ ﻋﺮوس را ﺑﻪ ﻛﺎم ﻧﻴﻞ ﻣﻲاﻧﺪازﻳﻢ ﺗﺎ ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﻲ‪ ،‬زود ﻳﺎ دﻳﺮ‪ ،‬آب ﻧﻴﻞ‬
‫ﺑﺎﻻ آﻣﺪه و اﻣﻜﺎﻧﺎت زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮاي ﻋﻤﻮم اﻫﻞ ﻣﺼﺮ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﮔﺮدد‪.«3‬‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد آنﻫﺎ را اﻣﺮي ﺧﻼف ﻋﻘـﻞ و ﺧـﻼف ﻣـﺮوت و ﺗـﺮﺣﻢ و‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪات اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲداﻧﺪ و ﺷﺪﻳﺪاً اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد را رد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﻦ ﻛـﻪ ﻓـﺮدي ﻗﺮﺑـﺎﻧﻲ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺑﺸﻮد در ﺷﺮاﻳﻄﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﻓﺮد ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻴﻞ ﺑـﻪ ارزﺷـﻲ واﻻﺗـﺮ از زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﺧﻮدش ﺷﺨﺼﺎً داوﻃﻠﺐ اﻳﻦ ﻓﺪاﻛﺎري ﺷﻮد ﻧﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻣﺴـﺦ ﺷـﺪه ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬
‫ﻣﺒﻠﻐﻲ ﭘﻮل ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﻮدﻛﺸﻲ ﻧﺎﭼﺎر ﻛﻨﻨﺪ و از اﻳﻦ ﻫﻢ ﻣﻬﻤﺘﺮ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﺷﺪن ﻳﻚ ﻓﺮد ﺑﺮاي ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﻪ وﻗﺘﻲ ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و ﺣﺲ ﻳﻘﻴﻦ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻓﻨﺎي ﻳﻚ ﻓﺮد ﻗﻄﻌﺎً ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻘﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳـﺖ و ﺳـﭙﺲ ﻓـﺮدي ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻴﻞ ﺑﻪ ارزﺷﻲ واﻻﺗﺮ از زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻓـﺪاﻛﺎري داوﻃﻠـﺐ ﮔـﺮدد‪ .‬و ﻋﻤـﺮو ﺑـﻦ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 100‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 85‬و ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﻛﻠﻤﻪ ﻧﻴﻞ و ﺧﻄـﻂ‬
‫ﻣﻘﺮﻳﺰي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 85‬و اﻟﻨﺠﻮم اﻟﺰﻫﺮاء‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 35‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺨﻠﻔﺎء‪ ،‬ص‪ 49‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.384‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪500‬‬
‫ﻋﺎص‪ ،‬در ﻣﻮرد وﻓﺎت اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻓﺮزﻧﺪ رﺳﻮلاﷲ ج ﺣﺪﻳﺜﻲ را از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ج ﺷﻨﻴﺪه ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﺣﻮادث و ﺳﻮاﻧﺢ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ﺣﻴﺎت و ﻣﻤﺎت و ﻣـﺮگ و زﻧـﺪﮔﻲ ﻓـﺮدي از‬
‫اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻧﺪارد و ﺗﻤﺎم ﺣﻮادث اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺳﻨﺖ اﻟﻬﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ‬
‫ﻣﻌﻠﻮل ﻋﻠﺖ ﺧﺎﺻﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺎﻻ آﻣﺪن رودﺧﺎﻧﻪ ﻧﻴﻞ ﻧﻴﺰ ﻋﻠﺖ و ﻋـﻮاﻣﻠﻲ دارد )ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫وزﻳﺪن ﺑﺎد ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب و ﺳﻮار ﺷﺪن آب درﻳـﺎ در ﻳـﻚ‪ 1‬ﺗﻮﺟﻴـﻪ و دوري ﺳﺮﭼﺸـﻤﻪ‬
‫ﻓﻮران آب ﻧﻴﻞ در ﺗﻮﺟﻴﻪ دﻳﮕﺮ‪ (2‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص در آن زﻣﺎن ﺷﺎﻳﺪ از اﻳـﻦ ﻧـﻮع‬
‫ﺗﻮﺟﻴﻪﻫﺎ آﮔﺎﻫﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﻼﺻﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد اﻫﻞ ﻣﺼـﺮ را ﺷـﺪﻳﺪاً رد‬
‫ﻛﺮد‪ 3‬و اﻫﻞ ﻣﺼﺮ در اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺎﻻ آﻣﺪن آب ﻧﻴﻞ ﻣﺎهﻫﺎي )ﺑﺆﻧـﻪ و اﺑﻴـﺐ و ﻣﺴـﺮي‪ 4‬روﻣـﻲ‬
‫ﻣﺼﺎدف ﺗﻴﺮ و ﻣﺮداد و ﺷﻬﺮﻳﻮر( را ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮدﻧـﺪ و ﺳـﭙﺲ از ﺗـﺮس ﮔﺮﺳـﻨﮕﻲ و ﻗﺤﻄـﻲ‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً از اﻃﺮاف ﻧﻴﻞ ﻛﻮچ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،5‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﻧﺎﻣﻪاي‬
‫ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻮﺷﺖ‪ 6‬و وﺿﻊ ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد آنﻫـﺎ و ﺗﺼـﻤﻴﻢ ﻛـﻮچ‬
‫ﻛﺮدن آنﻫﺎ را ﺑﻪ اﻃﻼع اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻧﻴﺰ ﺷﺪﻳﺪاً ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد آنﻫﺎ را رد ﻛﺮد‪ 7‬و ﻃﻲ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋـﺎص ﻧﻮﺷـﺖ ﻛـﻪ ﻫﺮﮔـﺰ‬

‫‪1‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﻛﻠﻤﻪ ﻧﻴﻞ‪.‬‬

‫‪2‬ـ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو‪ ،‬ص‪ 50‬و ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 100‬و اﻟﻨﺠﻮم اﻟﺰﻫﺮاء‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 35‬و ﺧﻄﻂ ﻣﻘﺮﻳﺰي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 85‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.384‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 100‬و ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﻛﻠﻤﻪ ﻧﻴﻞ و ﺧﻄﻂ ﻣﻘﺮﻳﺰي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 85‬و اﻟﻨﺠـﻮم اﻟﺰﻫـﺮاء‪،‬‬
‫ج‪ ،1‬ص‪ ،35‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 384‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.85‬‬

‫‪501‬‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻤﻠﻲ اﺟﺎزه ﻣﺪه و ﻛﺎرﺗﻲ را‪ 1‬ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﻧﺎﻣﻪ ﺑـﻪ ﺗـﻮ ﻣـﻲرﺳـﺪ در ﻧﻴـﻞ‬
‫ﺑﻴﻨﺪاز‪ .‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﻛﺎرت ﻫﻤﺮاه ﻧﺎﻣﻪ را ﺧﻮاﻧﺪ و در آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ِ » :‬ﻣ ْﻦ َﻋ ْﺒ ِﺪاﷲِ ُﻋ َﻤ َـﺮ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺆﻣﻨ َ ِ‬‫َاﻣ ِﲑا ُﳌ ِ‬
‫ﴫ‪َ ,‬ا ّﻣﺎ َﺑ ّﻌﺪُ َﻓﺎ ْن ُﻛﻨ َْﺖ اﻧﱠﲈ َﲡﺮی ﻣ ْﻦ َﻗ ْﺒﻠ َﻚ َو ﻣ ْﻦ َا ْﻣ ِﺮ َك َﻓﻼ َ‬
‫ﺣﺎﺟ َﺔ َﻟﻨـﺎ‬ ‫ﲔ اﻟﯽ ﻧﻴ ِﻞ ﻣ ْ َ‬
‫ﻓﻨﺴـﺄ ُل اﷲَ ﺗَﻌـﺎﻟﯽ َا ْن‬‫َ‬ ‫اﻟﻮاﺣ ِﺪ اﻟ َﻘ ّﻬ ِ‬
‫ﺎر َو ُﻫ َﻮ ا ﱠﻟـﺬی ْ‬
‫ﳚﺮﻳـ َﻚ‬ ‫ِ‬ ‫ﻓﻴ َﻚ َو اِ ْن ُﻛﻨ َْﺖ َﻟﻨﺎ َ ْﲡﺮی ﺑِ َﺎ ْﻣ ِﺮ اﷲِ‬
‫ﳚﺮﻳ َﻚ« از ﺑﻨﺪه ﺧﺪا ﻋﻤﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻴﻞ ﻣﺼﺮ؛ اﮔﺮ ﭼﻨﺎن ﭼﻪ ﺗﻮ از ﻃﺮف ﺧﻮد و ﺑـﻪ‬
‫ْ‬
‫اﻣﺮ ﺧﻮد ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﻲ‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﺮﻳﺎن ﭘﻴﺪا ﻧﻜﻦ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺪارﻳﻢ و اﮔـﺮ ﻫـﻢ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاي واﺣﺪ ﻗﻬﺎر ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﻲ و ﺗﻨﻬـﺎ او اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺗـﻮ را‬
‫ﺟﺎري ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل ﻋﺎﺟﺰاﻧﻪ ﺗﻤﻨﺎ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ ﻛـﻪ ﺗـﻮ را ﺟـﺎري ﻧﻤﺎﻳـﺪ« و‬
‫وﻗﺘﻲ اﻳﻦ ﻛﺎرت را در ﻧﻴﻞ اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ ﻓﺮداي ﻫﻤﺎن روز ﻛﻪ ﺷﻨﺒﻪ‪ 2‬ﺑﻮد ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ آب ﻧﻴﻞ را در ﻳﻚ ﺷﺐ ﺷﺎﻧﺰده‪ 3‬ذراع ﺑﺎﻻ ﺑﺮده اﺳـﺖ و در ﭘﺮﺗـﻮ ﻫـﺪاﻳﺖ دﻳـﻦ‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬اﻳﻦ رﺳﻢ ﻏﻠﻂ و ﺳﻴﻪدﻻﻧﻪ زﻧﺪه ﺑﻪ ﻧﻴﻞ اﻧﺪاﺧﺘﻦ دﺧﺘـﺮان ﺑـﻲﮔﻨـﺎه ﻣﺼـﺮي‪ ،‬ﺑـﺮاي‬
‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻠﻐﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫آراء داﻧﺸﻤﻨﺪان درﺑﺎره ﻋﺮوس ﻧﻴﻞ‬
‫اﻳﻦ ﺑﻮد ﺗﺮاژدي ﻋﺮوس ﻧﻴﻞ ﻛﻪ دل ﻫﺮ اﻧﺴـﺎﻧﻲ را ﺗﻜـﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ و ﺗﺠﺴـﻤﻲ از‬
‫ﺟﻬﺎﻟﺖ و ﺳﻴﻪدﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ از اﻧﺴﺎنﻫﺎي دوران ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺷـﺎﻳﺪ ﻫﻤـﻴﻦ رﻋـﺐ و‬
‫ﻫﺮاﺳﻲ ﻛﻪ از ﺗﺼﻮر اﻳﻦ ﻓﺎﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻫﺠﻮم ﻛﻨﺪ اﻳﻦ ﺳـﺆال را ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ وﺟـﻮد‬
‫آورده ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ راﺳﺘﻲ ﻣﺼﺮﻳﺎن ﻋﻴﺴﻮي ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﺎدت ﻓﺠﻴﻌـﻲ را‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪502‬‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؟ و آﻳﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( اﻋﻈـﻢ ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﻛﺎرﺗﻲ را ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و دﺳﺘﻮر داده ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﺑـﺎﻻ آﻣـﺪن آب ﻧﻴـﻞ آن را در ﻧﻴـﻞ‬
‫ﺑﻴﻨﺪازد؟! و ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻣﺘﻌﺼﺐ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺘﻠﺮ‪ 1‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻫﻴﻜﻞ اﻳﻦ ﻣﻄﻠـﺐ را‬
‫اﺳﺎﺳﺎً اﻧﻜﺎر ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻧﻪ در ﻣﺼﺮ و ﻧﻪ در ﻏﻴﺮﻣﺼﺮ ﻫﻢ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫اﺗﻔﺎﻗﻲ اﺑﺪاً رواﻳﺖ ﻧﺸﺪه‪ ،‬و ﻫﻴﻜﻞ ﮔﻔﺘﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ رواﻳﺖ ﺷﺪه اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﮔـﺎﻫﻲ‬
‫ﻣﺘﺮﺳﻜﻲ از ﭼﻮب را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دﺧﺘﺮي‪ 2‬آراﻳﺶ داده و ﻗﺒﻞ از ﺑﺎﻻ آﻣﺪن آب ﻧﻴﻞ‪ ،‬در ﻧﻴـﻞ‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﻚ رﺳﻢ ﺧﺮاﻓﻲ ﻫﻢ ﺑﻮده وﻟﻲ ﭼﻮن ﺳﺒﺐ آراﻣﺶ ﺧﺎﻃﺮ‪ 3‬ﺗﻮده ﻧﺎآﮔﺎه‬
‫ﺑﻮده‪ ،‬ﺣﻜﻤﺎ و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺴﻴﺤﻲ آن را ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺮ آن اﻋﺘﺮاض ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ اﻣﺎ وﺟﻮد‬
‫ﻫﻤﻴﻦ رﺳﻢ ﺧﺮاﻓﻲ ﻧﻴﺰ از ﻃﺮف ﻣﻮرﺧﻴﻦ اﻫﻞ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺮدود و ﺑﺎﻃﻞ اﻋﻼم ﺷﺪه اﺳﺖ و از‬
‫ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﺳﻼﻣﻲ )ﻋﻠﻲ ﻃﻨﻄﺎوي و ﻧـﺎﺟﻲ ﻃﻨﻄـﺎوي( در اﺧﺒـﺎر ﻋﻤـﺮ‪ ،‬ص‪ 283‬و‬
‫‪ 284‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان )ﻓﺮاﺳﺖ و ﻛﺮاﻣﺎت ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(( اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ را از ﻣﺮاﺟـﻊ‬
‫ﻣﺘﻌﺪدي ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ وﻟﻲ در ﭘﺎورﻗﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺻﺤﺖ ﻧﺪارد و ﻓﻘﻂ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ آن را ﻧﻮﺷﺘﻪاﻳﻢ ﻛﻪ در ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ اﻳـﻦ ﻛـﻪ ﻣﻄﻠـﺐ‬
‫ﺻﺤﻴﺤﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ در )اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ( ﺑﺨﺶ اول ﻣﻄﻠﺐ را )اﻳﻦ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺼﺮﻳﺎن دﺧﺘﺮان ﺧﻮد را زﻧﺪه در ﻧﻴﻞ اﻧﺪاﺧﺘﻪاﻧﺪ( ﻧﺎﺻﺤﻴﺢ ﻣـﻲداﻧـﺪ و آن را ﻧﺎﺷـﻲ از‬

‫‪ 1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .266‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺘﻠﺮ اﻋﺘﺮاف ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮاﻋﻨﻪ ﻣﺼﺮ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﺎدت ﺑﺪي را داﺷﺘﻪاﻧـﺪ وﻟـﻲ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲﻫﺎي ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮدن ﻫﺮﮔﺰ اﻳﻦ ﻋﺎدت را ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﻴﻜﻞ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻋﺎدت را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺳﻮدان ﻗﺪﻳﻢ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻳﻦ ﻋﺎدت ﻣﺪتﻫﺎ در ﻛﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬در ﻓﺼﻞ ﺑﻬﺎرد ﻛﻪ ﺑﺎران دﻳﺮﺗﺮ ﻣﻲﺑﺎرﻳﺪ راﻳﺞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،266‬ﻫﻴﻜﻞ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در رد ﮔﻤﺎن ﺑﺘﻠﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻠﺮ ﮔﻤﺎن ﻛﺮده ﻓﺮاﻋﻨﻪ دﺧﺘﺮان را زﻧـﺪه‬
‫ﺑﻪ ﻧﻴﻞ ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ وﻟﻲ ﻣﺼﺮيﻫﺎي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﺎدﺗﻲ را ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪503‬‬
‫ﻳﻚ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ )ﭘﻠﻮﺗـﺎرك‪ (1‬ﻣـﻲداﻧـﺪ و راﺟـﻊ ﺑـﻪ ﺑﺨـﺶ دوم )ﻛـﺎرت‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﺗﻮﺿﺤﻴﺢ داﻧﺸـﻤﻨﺪ ﻣـﻮزهﺷـﻨﺎس ﻣﺼـﺮي )اﺳـﺘﺎد‬
‫ﺳﻠﻴﻢ(( اﻳﻦ ﻛﺎرت را ﻧﻈﻴﺮ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎﻻ آﻣﺪن‬
‫آب ﻧﻴﻞ در ﻧﻴﻞ ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از ﻣﺤﺪﺛﻴﻦ و ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻗﺪﻳﻢ اﺳﻼﻣﻲ اﻳﻦ رواﻳـﺖ‬
‫را ﺧﺮاﻓﻲ و اﻓﺴﺎﻧﻪ و ﺑﻲاﺳﺎس اﻋﻼم ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ و ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻮﻃﺎ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨـﺎري و ﺑﻘﻴـﻪ‬
‫ﺻﺤﺎح ﺳﺘﻪ در ﻣﻨﺎﻗﺐ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺎﺳﺎً ﺑﺤـﺚ ﻧﻜـﺮدهاﻧـﺪ و اﻣـﺎ‬
‫ﻗﺸﻴﺮي ﻧﻴﺰ در ﺑﺤﺚ ﻛﺮاﻣﺎت و رواﻳﺖ ﻣﻄﻠﺐ )ﻳﺎ ﺳﺎرﻳﻪ اﻟﺠﺒﻞ( از اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺤﺜﻲ ﻧﻜﺮده‬
‫و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي و ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ﻧﻴﺰ در ﻓﺘﺢ ﻣﺼـﺮ از اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ ﺑﺤـﺚ‬
‫ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ و ﻣﻮرﺧﻴﻦ و داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ ﻛﻪ اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ را رواﻳـﺖ ﻛـﺮده و آن را ﺗﺄﻳﻴـﺪ ﻫـﻢ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ و ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺨﻠﻔـﺎء و اﻟﻔﺘﻮﺣـﺎت اﻻﺳـﻼﻣﻴﻪ و‬
‫ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي و ﺧﻄﻂ ﻣﻘﺮﻳﺰي و اﻟﻨﺠﻮم اﻟﺰﻫﺮاء و ﺷﺮح ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻧﺴﻔﻲ ﻋﻼﻣﻪ‬
‫ﺗﻔﺘﺎزاﻧﻲ‪ 2‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت و ﺷﺮح ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻛﻪ اﺛﺮ ﻛﺎرت ارﺳﺎﻟﻲ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﻳﻜﻲ از‬
‫ﻛﺮاﻣﺎت ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺑﺎﻻ آﻣﺪن آب ﻧﻴﻞ ﻫﻢ ﺷﻤﺮهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه‬
‫اﻳﻦ ﺑﻮد ﻗﺼﻪ ﭘﺮ ﺳﺮ و ﺻﺪاي )ﻋﺮوس ﻧﻴﻞ( و ﻣﺒﺤﺚ ﻛﺎرت از اﺳﺎﻟﻴﺐ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻧﻴﻞ ﻣﺼﺮ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺗﺎ اﻳـﻦ اﻧـﺪازه آن را ﻣﻬـﻢ ﻣـﻲﺷـﻤﺎرﻧﺪ ﻛـﻪ آن را‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،267‬ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ )ﺟﻴﺘﻮس( ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺼﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ رد ﺑﻼﻫﺎ ﻧﺬر ﻛﺮده دﺧﺘﺮش را زﻧﺪه در ﻧﻴﻞ ﺑﻴﻨﺪازد‬
‫و دﺧﺘﺮش را در ﻧﻴﻞ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﺑﻌﺪ از ﺷﺪت ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﻣﺮگ دﺧﺘﺮش ﺧﻮدش را ﻧﻴﺰ در ﻧﻴﻞ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺷﺮح ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻧﺴﻔﻲ‪ ،‬ص‪ 228‬و ﺑﻘﻴﻪ ﻣﺮاﺟﻊ را در ﭘﺎورﻗﻲﻫﺎي ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺷﻤﺎره ﺟﻠﺪ و ﺻﻔﺤﻪ ذﻛﺮ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪.‬‬

‫‪504‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻈﻤﺖ ﺷﺨﺼﻴﺖ‪ 1‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﺧﻴﻠﻲ از ﻣـﺮدم از‬
‫دﻻﻳﻞ ﻋﻈﻤﺖ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﺰ اﻳﻦ ﻛـﺎرت ارﺳـﺎﻟﻲ و ﻧـﺪاي )ﻳـﺎ ﺳـﺎرﻳﻪ‬
‫اﻟﺠﺒﻞ( ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي ﺑﻠﺪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ دو دﻟﻴﻞ ﭼﻴﺰ دﻳﮕـﺮي را‬
‫ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ و ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ راه ﺗﻔﺮﻳﻂ و ﻛﻮﺗﺎهﺑﻴﻨﻲ را ﭘﻴﻤﻮده و اﻳـﻦ ﻣﺒﺤـﺚ را اﺳﺎﺳـﺎً اﻓﺴـﺎﻧﻪ و‬
‫ﺧﺮاﻓﻲ اﻋﻼم ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﻳﻞ راوﻳﺎن ﺳﺮ‬
‫و ﻛﺎر دارد‪ ،‬آن را از ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻳﺎ ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻓـﺮض ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻣـﺜﻼً ﻣـﻮرخ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ )ﺑﺘﻠﺮ( ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻌﺼﺐ ﺷﺪﻳﺪ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﻣﻜﺎن ﻧـﺪارد! ﻣﺼـﺮﻳﺎن ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻋﺎدﺗﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ! و دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻌﺼـﺐ ﺷـﺪﻳﺪ ﻣﺼـﺮي ﺑـﻮدن‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻛﻞ اﻳﻦ ﻗﺼﻪ ﻓﻘﻂ ارﺳﺎل ﻛﺎرت ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻣﻜﺎن ﺻﺤﺖ دارد‬
‫زﻳﺮا ﻣﺘﺨﺼﺼﻴﻦ ﻣﻮزهﺷﻨﺎﺳﻲ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻫﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﻣﺼﺮ ﻋﺎدت داﺷﺘﻪاﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎﻻ آﻣﺪن آب ﻧﻴﻞ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﺮﻣﺎن در ﻧﻴﻞ اﻧﺪاﺧﺘﻪاﻧـﺪ و اﻣـﺎ اﺻـﺮار‬
‫ﺧﻴﻠﻲ زﻳﺎد ﺑﺮﺧﻲ ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻳﻦ ﻛﺎرت ﻗﻄﻌﺎً ﻳﻜﻲ از ﻛﺮاﻣﺎت ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻮده ﺑـﺎز‬
‫ﺗﻌﺠﺐاﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ زﻳﺮا ﭘﻴﺮوان ﺷﻴﺦ اﺷﻌﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺮاﻣﺎت اوﻟﻴﺎءاﷲ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﺻـﺪﻫﺎ‬
‫ﻛﺮاﻣﺖ ﺑﺮاي ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ از ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻣﻌﺘﺰﻟﻲﻫـﺎ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﻛﺮاﻣﺎت اوﻟﻴﺎء و ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدهﻫﺎ ﺟﺰ ﺑﺮاي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺮاﻣﺖ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ اﺻﺮار ﺑﺮاي ﭼﻴﺴﺖ؟ و اﻳﻦ ﻫﻤﻪ اﻓـﺮاط و ﺗﻔـﺮﻳﻂ ﭼـﻪ ﻓﺎﻳـﺪه‬
‫دارد؟‬

‫‪1‬ـ ﺑﺮﻫﺎنﻫﺎي ﻋﻈﻤﺖ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺧﻴﻠﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ او ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﺪت‬
‫ده ﺳﺎل ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي دو اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﻈﻴﻢ اﻳﺮان و روم را ﻣﺘﻼﺷﻲ ﻛﻨﺪ و در دو ﻗﺎره ﻋﻈﻴﻢ آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي آﺗﺸﻜﺪهﻫﺎ و ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺟﺪ را ﺑﻨﺎ و رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺤﻤﺪ ج را ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫‪505‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻴﺰدﻫﻢ‪ :‬ﻓﺘﺢ اﻟﻔﺘﻮح )ﻧﻬﺎوﻧﺪ(‬
‫ﭼﻨﺪ ﺧﺒﺮ از ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق )اﻳﺮان(‬
‫ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ 1‬ﻫﺠﺮي اﺳﺖ و ﭼﻬﺎر ﺳﺎل‪ 2‬اﺳﺖ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺟﻨﮕﻲ در اﻳﻦ ﺟﺒﻬﻪ ﻣﺘﻮﻗﻒ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﻣﺪاﺋﻦ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ و آزاد ﻛﺮدن ﺑـﻴﻦاﻟﻨﻬـﺮﻳﻦ و‬
‫اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ اﻳﺮان‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم را‬
‫ﻣﺘﻮﻗﻒ و ﺑﻪ ﺳﺮداران ﺳﭙﺎه دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد ﺷﺪه ﺑﻪ ﻋﻤﺮان و آﺑـﺎدي و‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻨﻴﻪ ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﺳﺘﻘﺮار ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﺳﻼم در‬
‫اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﻳﻦ ﻣﺪت ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ درﺻﺪد ﺣﻤﻠﻪ ﺑـﻪ‬
‫اﻳﺮان ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آرزوﻳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﺣﻤﻠـﻪ ﻧﻜﻨـﺪ و ﺣﺘـﻲ‬
‫ﺟﻨﮓ دﻓﺎﻋﻲ ﻧﻴﺰ رخ ﻧﺪﻫﺪ و در ﻳﻜﻲ از دﻋﺎﻫﺎﻳﺶ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻛﺎﺷﻜﻲ در ﺑﻴﻦ ﻣـﺎ و در‬
‫ﺑﻴﻦ آنﻫﺎ ﻛﻮهﻫﺎﻳﻲ از آﺗﺶ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻲﺷﺪ و ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻤﻲآﻣﺪ‪«3‬‬
‫و ﻳﺰدﮔﺮد ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻣﺪت از ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻨﺘﻈﺮ اﺳـﺖ ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﺑﺎ ﻳﻚ ﻋﺎﻣﻞ ﺧﺎرﺟﻲ و در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ارﺗﺶ ﻣﻘﺘﺪر روم ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺷﻮد ﻳﺎ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻋﺎﻣﻞ‬
‫داﺧﻠﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻣﺮگ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻳﺎ ﻛﻮدﺗﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻳﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺳﺮداران‬
‫دﭼﺎر ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺿﻌﻒ و زﺑﻮﻧﻲ ﮔﺮدد و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم از ﻣﺮزﻫـﺎي ﺷـﺎم و‬

‫‪1‬ـ ﺑﻼذري در ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺎوﻧﺪ را در ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ )ص‪ (300‬و ﻃﺒـﺮي آن را در ﺳـﺎل ﺑﻴﺴـﺖ و ﻳﻜـﻢ )ج‪،5‬‬
‫ص‪.(193‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﻮﻓﻒ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻌﺮوف اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ‪» :‬ﻛﺎﺷﻜﻲ در ﺑﻴﻦ ﻣﺎ و در ﺑﻴﻦ آنﻫﺎ ﻛـﻮهﻫـﺎﻳﻲ از آﺗـﺶ ‪«...‬‬
‫ﻃﺒﻖ رواﻳﺖ اﻟﻜﺎﻣﻞ و ﻃﺒﺮي در ﺳﺎل ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 521‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1832‬‬

‫‪506‬‬
‫ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﮔﺬﺷﺖ و ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺼﺮ را ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻲ ﺑﻌﺪ از دﻳﮕﺮي آزاد ﻧﻤﻮد و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﻮد را‬
‫در ﻣﺮزﻫﺎي ﺗﻮﻧﺲ و ﻧﻮﺑﻪ و ﺣﺒﺸﻪ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺧـﺎرﺟﻲ و ﻧﺒـﺮد ﺑـﺎ‬
‫ارﺗﺶ روم ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺑﻴﺶ از ﭘﻴﺶ ﻣﻘﺘﺪرﺗﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ اﻣﺎ در ﭘﺎﻳﺎن اﻳـﻦ ﻣـﺪت و در‬
‫ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻫﺠﺮي‪ ،‬درﺑﺎره ﻋﻮاﻣﻞ داﺧﻠﻲ ﺧﺒﺮي ﺷﺒﻴﻪ ﻛﻮدﺗﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺳـﻌﺪ ﺑـﻦ‬
‫وﻗﺎص ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق ﺑﻪ اﻃﻼع ﻳﺰدﮔﺮد رﺳﻴﺪ و ﻳﺰدﮔﺮد ﺑﻪ ﻣﺤﺾ‬
‫اﻃﻼع از اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﺨﺶ ﻋﻈﻴﻤﻲ از ارﺗﺶ اﻳﺮان را در ﺷﻬﺮ ﻧﻬﺎوﻧـﺪ‪ 1‬ﻣﺘﻤﺮﻛـﺰ‪ 2‬و ﺧـﻮد را‬
‫ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم آﻣﺎده ﻧﻤﻮده وﻟﻲ اﺛﺮ از ﻛﻮدﺗﺎي ﻧﻈـﺎﻣﻲ در ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﻇـﺎﻫﺮ‬
‫ﻧﮕﺮدﻳﺪ و ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻗﻀﻴﻪ در ﺣﺪ ﺷﻜﻮاي ﺟﻤﻌﻲ از ﻋﻤﻠﻜـﺮد ﺳـﻌﺪ ﺑـﻦ وﻗـﺎص ﺑـﻮده و‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( او را ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ اﺣﻀﺎر ﻧﻤﻮده و او را از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﻞ ﻋﺰل و‬
‫در ﻣﺪﻳﻨﻪ اﺳﻜﺎن داده اﺳﺖ‪ ،‬و در ﻫﻤﻴﻦ اﺛﻨﺎ از ﻃﺮف ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﻳﺎﺳـﺮ ﻳﻜـﻲ از ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن‬
‫ﭘﺎدﮔﺎن ﻛﻮﻓﻪ درﺑﺎره ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺟﺪﻳﺪ ﻳﺰدﮔﺮد ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﺳﺪ‪» :3‬ﻳﺰدﮔﺮد ﺗﻤﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن و ﺳـﺮان ﻧﻈـﺎﻣﻲ ارﺗـﺶ اﻳـﺮان را ﺑـﻪ ﺳـﺘﺎد‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﺧﻮﻳﺶ در ﺷﻬﺮ ري دﻋﻮت ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﺧﻄـﻮرت ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ اﻳـﺮان را‬
‫ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ و در ﺿﻤﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻤﻠﻜﺖ اﻳـﺮان ﺑـﻪ ﻛﻠـﻲ در ﺧﻄـﺮ‬
‫اﻓﺘﺎده اﺳﺖ و اﮔﺮ اﻗﺪاﻣﺎت ﺳﺮﻳﻊ و ﻣﺆﺛﺮي ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻴﺎﻳﺪ ﺗﻤﺎم اﻳـﺮان ﺑـﻪ ﺗﺼـﺮف اﻋـﺮاب‬

‫‪1‬ـ ﻧﻬﺎوﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻓﺘﺢ اول و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻛﺴﺮ ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد واو ﻣﻔﺘﻮح اﺳﺖ در ﻃﺮف ﻗﺒﻠﻪ ﻫﻤـﺪان و ﻓﺎﺻـﻠﻪ آن ﺳـﻪ روز راه‬
‫اﺳﺖ و ﺣﻤﺰه ﮔﻔﺘﻪ در اﺻﻞ )ﺑﻨﻮﻫﺎوﻧﺪ( ﺑﻮده ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺧﻴﺮ ﻣﻀﺎﻋﻒ و ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ اﺧﺘﺼﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻃﻮل ﺟﻐﺮاﻓﻴـﺎﻳﻲ آن ‪72‬‬
‫درﺟﻪ و ﻋﺮض آن ‪ 36‬درﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻘﺮﱢن ﻓﺘﺢ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﺣﻤﻮي‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ 300‬و اﻻﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال‪ ،‬دﻳﻨﻮري‪ ،‬ص‪ 134‬و در اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 7‬و ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ در اﻟﺒﺪاﻳـﻪ و‬
‫اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 105‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗﺎص ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪507‬‬
‫درﻣﻲآﻳﺪ زﻳﺮا ﻣﺤﻤﺪ ج ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻋﺮاب ﺟﺰ ارﺳﺎل ﻳﻚ ﻧﺎﻣﻪ ﻛﺎري ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﻧﺪاﺷـﺖ‪ ،1‬و‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﻧﻴﺰ ﺟﺰ ﻳﻚ رﺷﺘﻪ ﺣﺮﻛﺎت در ﺳﺮﺣﺪات ﺑـﻴﻦاﻟﻨﻬـﺮﻳﻦ‪،‬‬
‫ﻛﺎري ﺑﻪ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻣﺎ ﻧﺪاﺷﺖ اﻣﺎ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﺑـﻪ ﻛﺸـﻮر ﻣـﺎ‬
‫ﭼﺸﻢ ﻃﻤﻊ دوﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ 2‬ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺗﻤﺎم ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ و اﺷﻐﺎل ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎﻫﻲ‬
‫و ﺗﺴﺨﻴﺮ اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ‪ ،‬ﺑﺎز ﺑﺎي ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺑﻘﻴﻪ اﻳﺎﻟﺖﻫـﺎ و وﻻﻳـﺖﻫـﺎي اﻳـﺮان ﺑـﺰرگ‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎﻳﻲ در ﺳﺮ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ در دﺳﺖ دارد و اﮔﺮ در ﻫﻤﻴﻦ روزﻫـﺎ ﺳـﭙﺎه اﻳـﺮان ﺑـﺎ‬
‫ﻗﺪرت و ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﮕﺎهﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ او در ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻜﻨﺪ و ﻗﺪرت ﺣﺮﻛـﺖ و‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ را از آن ﻫﺎ ﺳﻠﺐ ﻧﻜﻨﺪ دﻳﺮي ﻧﻤﻲﭘﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺮﻛﺰي و ﻣـﺮزي اﻳـﺮان‬
‫ﺑﺰرگ ﻣﻴﺪان ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز آنﻫﺎ واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد و دﻳﮕﺮ ﻧﺎﻣﻲ از اﻳﺮاﻧﻴﺎن و ﺷﺮاﻓﺖ ﻣﻠﻲ آنﻫﺎ‬
‫و اﺛﺮي از ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺖ اﻳﺮان ﺑﺎﻗﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ 3‬و ﻣﻠﺖ ﻧﺠﻴﺐ اﻳﺮان ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ اﺳﻴﺮ‬
‫اﻋﺮاب ﺳﺮ و ﭘﺎ ﺑﺮﻫﻨﻪ و ﻏﺎرتﮔﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ« و ﻳﺰدﮔﺮد ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ اﺧﻄﺎر ﺑﻪ ﺟﻤﻊآوري‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﻳﻚ ﺻﺪ و ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار‪ 4‬ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ را ﻫﻤﺮاه ﻫﻔﺘﺎد ﺣﻠﻘﻪ ﻓﻴﻞ ﺟﻨﮕـﻲ و‬
‫‪5‬‬
‫ﺗﻴﺮاﻧﺪازان زرهﭘﻮش در ﺷﻬﺮ ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻣﻌﺮوف ﺳﭙﺎه اﻳﺮان )ﻓﻴﺮوزان(‬
‫را ﻣﺄﻣﻮر ﺣﻤﻠﻪ و ﻣﺴﺌﻮل ﻃﺮح ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﭘﻴﺮوزي ﻗﺮار داده اﺳﺖ و ﻳﺰدﮔﺮد اﻳﻦ ﺟﻨـﮓ را‬
‫ﺟﻨﮓ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ و ﭘﺎﻳﺎن ﻏﺎﺋﻠﻪﻫﺎ ﻧﺎم ﻧﻬﺎده اﺳﺖ«‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 27‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 268‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1941‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 71‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ‬
‫و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.106‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 106‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 7‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1941‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.140‬‬
‫‪5‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪508‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬از ﺣﺎﻣﻞ ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ‪ :‬ﻧﺎﻣﺖ ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ )ﻇﻔﺮ = ﭘﻴﺮوزي( ﺑﻌﺪ از او ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ‪ 1‬ﻧﺎم ﭘﺪرت ﭼﻴﺴﺖ؟ در ﺟـﻮاب ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬
‫)ﻗﺮﻳﺐ = ﻧﺰدﻳﻚ( و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺗﻔﺄل ﺷﺎدﻣﺎن اﺳـﺖ‬
‫وم زﻳﺮ ﻟﺐ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را )ﻇَﻔَﺮٌ ﻗﺮﻳﺐ( زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬راﻫـﻲ ﻣﺴـﺠﺪ ﮔﺸـﺘﻪ و ﺑﺰرﮔـﺎن‬
‫اﺻﺤﺎب را ﺑﺮاي ﻣﺸﻮرت و ﭼﺎرهاﻧﺪﻳﺸﻲ در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﻤﻊ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﺎﻣﻪ واﺻﻠﻪ و ﺑﻴﺎن ﺧﻄﻮرت ﻣﻮﻗﻊ و ﺧﻄـﻮرت ﺗﻮﻃﺌـﻪ ﺑـﻪ اﻋﻀـﺎي‬
‫ﺷﻮراي ﻋﺎﻟﻲ ﺟﻨﮓ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺷﺨﺼﺎً ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق ﺑﺮود‪ 2‬و از ﻧﺰدﻳﻚ اﻳﻦ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖﺳﺎز را رﻫﺒﺮي ﻛﻨﺪ و از آنﻫﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑـﺎره ﺳـﺮﻳﻌﺎً ﺗﺼـﻤﻴﻢ‬
‫ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﺸﻮرتﻫﺎ ﺷﺮوع و ﻋﺪهاي ﻣﻮاﻓـﻖ و ﺟﻤﻌـﻲ ﻣﺨـﺎﻟﻒاﻧـﺪ و در رأس‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﻋﺒﺎس و ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺿﻤﻦ رد ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻧﻴﺮوي ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم از ﺟﺒﻬـﻪ ﻳﻤـﻦ و‬
‫ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺎم و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه‪ 3‬ﺷﻮﻧﺪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻋﺰﻳﻤﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق ﺑﺎ دﻻﻳﻞ زﻳﺮ رد ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1942‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.107‬‬

‫‪2‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1942‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 107‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.7‬‬
‫‪3‬ـ ﻧﻈﺮ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن )ذياﻟﻨﻮرﻳﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺨﺼﺎً در رأس ﺗﻤﺎم ﻧﻴﺮوﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺒﻬﻪ ﺑﺮود اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 7‬وﻟﻲ در ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1943‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( و ﺟﻤـﻊ ﻛﺜﻴـﺮي از ﺑﺰرﮔـﺎن‬
‫اﺻﺤﺎب را ﻣﺨﺎﻟﻒ رﻓﺘﻦ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪.‬‬

‫‪509‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﺰﻳﻤﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ‬
‫ﺟﺒﻬﻪ اﺳﺖ‬
‫»اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻨﺪ ﮔﺮدﻧﺒﻨﺪ ﻣﺮوارﻳﺪ اﺳﺖ‪ 1‬ﺑﻘﺎي او ﺳﺒﺐ ﺟﻤﻊ‬
‫و ﻋﺪم او ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻔﺮق و ﮔﺴﻴﺨﺘﮕﻲ ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪ 2‬و دﺷﻤﻨﺎن ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﺑﻲ آﮔﺎﻫﻨﺪ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرت ﻋﺰﻳﻤﺖ او ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻠﻔﺎﺗﻲ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ زﻳﺎد او را‬
‫از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را دﭼﺎر ﺗﻔـﺮق و ﭘﺮاﻛﻨـﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨـﺪ و از ﻃـﺮف دﻳﮕـﺮ ﻋﺰﻳﻤـﺖ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ روﺣﻴﻪ دﺷﻤﻦ را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨـﺪ زﻳـﺮا‬
‫ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻤﺎً از ﻗﺪرت ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهاي ﺑﺮﺧﻮردارﻧـﺪ ﻛـﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺷﺨﺼﺎً ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ رﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ «3‬ﺗﺠﺰﻳـﻪ و ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﻋﻠـﻲ ﻣﺮﺗﻀـﻲ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺣﺪي آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ و ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻗﺎﻃﻊ رأيدﻫﻨـﺪﮔﺎن رأي او‬
‫را ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻨﺼﺮف و ﻃـﻲ ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫زﻳﺮ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻘﺮن را‪ ،‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕـﺎم ﭘﻴﺸـﻜﺎر داراﻳـﻲ در ﻛَﺴ‪‬ـﻜَﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺳـﻤﺖ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﻞ ﻣﻨﺼﻮب ﻣﻲدارد‪» :‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﺸﻨﺪه ﻣﻬﺮﺑﺎن ‪ ...‬اي ﻧُﻌﻤﺎن ﺑـﻦ ﻣ‪‬ﻘـﺮّن‪!4‬‬
‫ﺳﭙﺎه اﻳﺮان در ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﺗﺠﻤﻊ ﻛﺮده اﺳﺖ و درﺻﺪد ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮآﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 8‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1943‬و اﻻﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال‪ ،‬ص‪ 134‬در اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 107‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اول ﺳﻌﺪ‬
‫اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد را ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﺮد ﻛﻪ ﺷﺨﺼﺎً ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﺑﺮود و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1930‬و ‪ 1931‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 108‬در اﻳﻦ دو ﻣﺮﺟﻊ ﻧﺎﻣﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﻛﺘﺎب ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ و در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ اﻳﻦ دو ﻣﻄﻠﺐ ‪» :‬ﻛﺎري ﻧﻜﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻇﻠﻢ ﺷﻤﺎ اﻓﺮادي ﺑـﻪ ﻛﻔـﺮ روي‬
‫آورﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎن ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻧﻈﺮ ﻣﻦ از ﻳﻚ ﺻﺪ ﻫﺰار دﻳﻨﺎر ﺑﺎارزشﺗﺮ اﺳﺖ« ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ و ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻘﺪﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪510‬‬
‫رﺳﻴﺪن اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ در رأس ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﺴﻜﺮ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻴـﺪ و در ﻣﺤـﻞ‬
‫)ﻣﺎه(‪ 1‬ﻣﻨﺘﻈﺮ وﺻﻮل ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﻤﻜﻲ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﻴﺪ و ﺑﻌﺪ از وﺻﻮل ﻧﻴﺮوﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻴﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺳﻤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻧﻜﺘﻪ را دﻗﻴﻘﺎً رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪1 :‬ـ ﺳـﭙﺎه را‬
‫در راهﻫﺎي ﻧﺎﻫﻤﻮار و ﭘﺮﭘﻴﭻ و ﺧﻢ ﻋﺒﻮر ﻧﺪﻫﻴﺪ و ﻛﺎري ﻧﻜﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه ﻗﺒﻞ از رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ ﺧﺴﺘﻪ و ﻛﻮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪2 2‬ـ ﺣﻘﻮق ﺗﻤﺎم ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن را ﺑﺎﻟﺴﻮﻳﻪ رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﻴـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺣﻖ ﻫﻴﭻ ﻓﺮدي را ﺿﺎﻳﻊ ﻧﻨﻤﺎﻳﻴﺪ و ﻛﺎري ﻧﻜﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﺷﻤﺎ اﻓـﺮادي ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻔﺮ و ﺑﻲاﻳﻤﺎﻧﻲ روي آورﻧﺪ‪3 !3‬ـ و ﻫﻴﭻ ﻓﺮدي را ﻣﺘﺤﻤﻞ زﺣﻤﺎت ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎ ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬زﻳﺮا‬
‫ﺣﻔﻆ ﺟﺎن ﻳﻚ ﻓﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻧﻈﺮ ﻣﻦ از ﻳﻚ ﺻﺪ ﻫﺰار دﻳﻨـﺎر )ﻣﻌـﺎدل ﭘﺎﻧﺼـﺪ ﻣﻴﻠﻴـﻮن‬
‫ﺗﻮﻣﺎن( ﺑﻴﺸﺘﺮ ارزش دارد‪.«4‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از ارﺳﺎل اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي اﻣـﺪادي‬
‫را ﺑﻪ ﻣﺤﻞ )ﻣﺎﻫﺎن( اﻋﺰام ﻣﻲدارد‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺪﻳﻨﻪ زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺴﺮش ﻋﺒﺪاﷲ‪ 5‬و ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﻣ‪‬ﻐَﻴﺮه‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻃﻲ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺼﺮه دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫـﺪ در رأس‬
‫ده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺑﺼﺮه در ﻣﺤﻞ )ﻣﺎه( ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧُﻌﻤﺎن ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.6‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻓﺘﻮح اﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬ﺳﻴﺪان‪ ،‬ص‪ ،52‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪.‬‬
‫‪6‬ـ ﻓﺘﻮح اﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬ﺳﻴﺪان‪ ،‬ص‪ 52‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.33‬‬

‫‪511‬‬
‫‪3‬ـ و ﻃﻲ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑـﻦ ﻋ‪‬ﺘْﺒـﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﭘﺎدﮔـﺎن ﻛﻮﻓـﻪ دﺳـﺘﻮر‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ از ﭘﺎدﮔﺎن ﻛﻮﻓﻪ دو ﺳﻮم را ﺑﻪ ﻣﺤﻞ )ﻣﺎه(‪ 1‬اﻋﺰام دارد‪.2‬‬
‫‪4‬ـ و ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﭘﺎﺳﮕﺎهﻫﺎ و ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﻧﺰدﻳﻚ ﻫﺴﺘﻨﺪ دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫـﺪ‬
‫ﺗﺎ اﻃﻼع ﺛﺎﻧﻮي ﺳﭙﺎه اﻳﺮان را در ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﺑﺎ زد و ﺧﻮرد و ﺟﻨـﮓﻫـﺎي ﭼﺮﻳﻜـﻲ و ﻧـﺎﻣﻨﻈﻢ‬
‫ﺳﺮﮔﺮم ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.3‬‬
‫ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي‪ 4‬ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻳﻜﻲ ﺑﻌﺪ از دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻣﺤﻞ )ﻣﺎه( رﺳﻴﺪه و‬
‫زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﻧُﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣ‪‬ﻘﺮﱢن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﺣﺮﻛـﺖ ﻛـﺮده و در ﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﺷـﻬﺮ ﻧﻬﺎوﻧـﺪ در‬
‫ﻣﺤﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﺷﻬﺪاء ﻏﺮﻳﺒﺎن )ﻗُﺒﻮر اﻟﺸﻬﺪاء‪ (5‬ﻣﻮﺳﻮم ﮔﺮدﻳﺪ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‬
‫و در ﻫﻤﺎن ﺷﺐ ﻧﻌﻤﺎن ﺳﻮارهﻧﻈﺎﻣﻲ را ﺑﻪ ﻧﺎم )ﻗﻴﺲ ﺑﻦ ﻫﺒﻴﺮ( ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﻛﺴـﺐ اﻃـﻼع‬
‫از اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻧﻬﺎوﻧﺪ و ﻛﻢ و ﻛﻴﻒ ﻧﻴﺮوﻫﺎي دﺷﻤﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻬﺮ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻓﺎﺻـﻠﻪ‬
‫ﻛﻤﻲ از دﻳﻮار ﺣﺼﺎر ﺷﻬﺮ ﻧﺎﮔﺎه اﺳﺐ ﻗﻴﺲ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻣـﻲﮔـﺮدد و ﻫـﺮ ﭼـﻪ او را ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ و‬
‫ﻣﻬﻤﻴﺰ ﻣﻲزﻧﺪ از ﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨـﺪ و وﻗﺘـﻲ در ﺣـﺎل ﺗﺤﻴـﺮ از اﺳـﺐ ﭘﻴـﺎده‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و در ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺷﺐ دﺳﺖ و ﭘﺎي اﺳﺐ ﺧﻮد را ﺑﺎ دﻗﺖ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺧﺎرﻫـﺎي‬
‫آﻫﻨﻲ ﺳﻪﮔﻮﺷﻪ را در آنﻫﺎ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ 6‬و ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﺑـﻪ زﺣﻤـﺖ زﻳـﺎد آنﻫـﺎ را ﺑﻴـﺮون‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.141‬‬

‫‪2‬ـ ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ 300‬و در ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1945‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪.141‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 142‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 2‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.108‬‬
‫‪5‬ـ ﻓﺘﻮح اﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬ص‪ 69‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ‪.‬‬
‫‪6‬ـ ﻓﺘﻮح اﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬ﺳﻴﺪان‪ ،‬ص‪ 69‬و ‪ 70‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ ﺗﺎرﻳﺦ اﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺧﻮاﺟﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ ﻋﻠـﻲ‪ ،‬اواﻳـﻞ ﻗـﺮن‬
‫ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ‪ ،‬ص‪ .94‬اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 143‬ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ ﻣﻴﺦﻫﺎ ﺑﺤﺚ ﻛﺮده اﻣﺎ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ‬
‫دﻳﮕﺮ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ص‪.12‬‬

‫‪512‬‬
‫ﻣﻲآورد ﺑﺎ ﭘﺎي ﭘﻴﺎده ﻛﻤﻲ ﺟﻠﻮﺗﺮ ﻣﻲرود و ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان در ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻣﻌﺎﺑﺮ و ﮔﺬرﮔﺎهﻫﺎ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از اﻳﻦ ﺧﺎرﻫﺎي ﺳﻪﮔﻮﺷﻪ آﻫﻨـﻲ را ﭘﺎﺷـﻴﺪه اﺳـﺖ ﺗـﺎ از‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺳﻮارهﻧﻈﺎمﻫﺎي دﺷﻤﻦ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻗـﻴﺲ ﺑـﻪ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﺑﺮﻣـﻲﮔـﺮدد و در‬
‫ﮔﺰارش ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬در ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺣﺼﺎر ﺑﻠﻨﺪ و ﻣﺤﻜـﻢ ﺷـﻬﺮ ﺧﻨـﺪقﻫـﺎي‬
‫وﺳﻴﻊ و ﻋﻤﻴﻘﻲ را ﻛﻨﺪهاﻧﺪ و آنﻫﺎ را ﭘﺮ از آب ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و در ﺗﻤﺎم ﻣﻌﺎﺑﺮ و ﮔـﺬرﮔﺎهﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ وﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد ﺧﺎرﻫﺎي ﺳﻪﮔﻮﺷﻪ آﻫﻨﻲ ﭘﺎﺷـﻴﺪهاﻧـﺪ و ﺣﻤﻠـﻪ ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮ اﻣﻜـﺎن‬
‫ﻧﺪارد‪.«1‬‬
‫ﻓﺮداي آن ﺷﺐ ﺧﺒﺮ اﺳﺘﻘﺮار ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﭼﻨـﺪ ﻓﺮﺳـﺨﻲ ﻧﻬﺎوﻧـﺪن ﺑـﻪ ﻓﻴـﺮوزان‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ و ﻓﻴﺮوزان ﮔﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺣﺮﻛﺖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﻛﺎﻣﻼً ﻧﺎﺳﻨﺠﻴﺪه ﺑـﻮده‬
‫و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﺎآﮔﺎﻫﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﻗﺪرت ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺷﻜﻮه ﺳﺮان ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺳـﭙﺎه اﻳـﺮان ﺑـﻪ ﻋﻤـﻞ‬
‫‪2‬‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﭘﻴﺎم ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ را ﺑﺮاي ﻣﺬاﻛﺮه ﭘﻴﺶ او ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﺪﻓﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺪرت و ﺷﻜﻮه ارﺗﺶ اﻳﺮان را ﺑﻪ آنﻫـﺎ ﻧﺸـﺎن دﻫـﺪ و‬
‫روﺣﻴﻪ آنﻫﺎ را ﺗﻀﻌﻴﻒ و آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﺰﻳﻤﺖ ﻧﺎﭼﺎر ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻓﺘﻮح اﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬ﺳﻴﺪان‪ ،‬ص‪ 69‬و ‪ 70‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ ﺗﺎرﻳﺦ اﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺧﻮاﺟﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ ﻋﻠـﻲ‪ ،‬اواﻳـﻞ ﻗـﺮن‬
‫ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ‪ ،‬ص‪ .94‬اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 143‬ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ ﻣﻴﺦﻫﺎ ﺑﺤﺚ ﻛﺮده اﻣﺎ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ‬
‫دﻳﮕﺮ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ص‪.12‬‬
‫‪2‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1935‬و اﻳﻦ ﻣﺮﺟﻊ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻓﻴﺮوزان )ﺑﻨﺪار( را ﻧﺎم ﺑﺮده و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ص‪ 275‬و اﻟﻔـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 34‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.109‬‬

‫‪513‬‬
 ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺷﻬﺮ ﻧﻬﺎوﻧﺪ‬
‫و اﻳﻨﻚ ﻣﻐﻴﺮه ﺑﺎ رﻳﺶ ﺑﻠﻨﺪ‪ 1‬و ﻛﺎﻛﻞ ﻧﺴﺒﺘﺎً دراز‪ ،‬و داراي ﭼﺸﻤﺎﻧﻲ ﺑﻴﻨﺎ‪ ،2‬ﺑﺎ ﻇﺎﻫﺮي‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻤﻴﺰ و ﺳﺎده و ﺑﺎﻃﻨﻲ ﺧﻴﻠﻲ ﻋﻤﻴﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ و ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻧﻬﺎوﻧﺪ وارد ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬و ﺑﻪ‬
‫وﺳﻴﻠﻪ ﮔﺎردﻫﺎي ﻣﺤﺎﻓﻆ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﻬﺮ و ﺧﺸﻮﻧﺖ او را ﻫﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮﺗﻜﺒﻴﻦ ﺟﺮمﻫﺎي‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎ او رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ 3‬ﺑﻪ ﺗﺎﻻر ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻓﻴﺮوزان راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻣﻲﮔـﺮدد و ﻣﻐﻴـﺮه ﻛـﻪ‬
‫اﺣﺴﺎس ﻛﺮده اﻳﻦ ﺑﻲﺗﺮﺑﻴﺘﻲ اﻣﺮي اﺳﺖ ﻓﺮﻣﺎﻳﺸـﻲ و ﺑـﻪ دﺳـﺘﻮر ﻓﻴـﺮوزان و ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬
‫ﻣﺮﻋﻮب ﻛﺮدن او ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ در ﭼﻨﺪ ﻗﺪﻣﻲ ﺗﺨﺖ ﻓﻴﺮوزان در ﻛﻤﺎل ﺑﻲﺑﺎﻛﻲ ﻇﺎﻫﺮاً‬
‫ﺑﺮ ﮔﺎردﻫﺎ و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺮ ﻓﻴﺮوزان ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ و ﺑﻪ ﮔﺎردﻫﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﻣـﻦ ﺑﺮﺣﺴـﺐ‬
‫دﻋﻮت ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ آﻣﺪهام و ﺑﺪرﻓﺘﺎري ﺑﺎ ﺳﻔﺮاي ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺻﻮل‬
‫ﺗﺮﺑﻴﺘﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ﻫﻤﻪ ﻣﻠﺖﻫﺎ اﺳﺖ و ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻗﻮم ﺧﻮﻳﺶ‬
‫از اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺷﻤﺎ )اﺷﺎره‪ 4‬ﺑﻪ ﻓﻴﺮوزان( واﻻﺗﺮم«‪ .‬ﻓﻴﺮوزان ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﻴﺎﻧـﺎت ﻣﺘﻬﻮراﻧـﻪ‬
‫ﻣﻐﻴﺮه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﮔﺎردﻫﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣـﺰاﺣﻢ او ﻧﺸـﻮﻧﺪ‪ ،5‬و ﻣﻐﻴـﺮه در ﺟـﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﺪ و ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﻴﺮوزان در ﻟﺒﺎس زرﺑﻔﺘﻲ ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻃﻼﻳﻲ ﻧﺸﺴـﺘﻪ و‬
‫ﺗﺎج زرﻳﻦ و ﻣﺮﺻﻌﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﻬﺎده‪ 6‬اﺳﺖ و اﻣﺮاي ارﺗﺸﻲ ﺑﺎ دﺳﺖﺑﻨﺪﻫﺎ و ﺑﺎزوﺑﻨﺪﻫﺎي ﻃـﻼ‬
‫و ﻣﺪاﻟﻬﺎﻳﻲ از ﺟﻮاﻫﺮات و ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ﻣﺮﺻﻊ درﮔﺮداﮔﺮد او در ﺣﺎل ﺧﺒﺮدار ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺪور‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1935‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 35‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.109‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1935‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.34‬‬

‫‪514‬‬
‫او ﺣﻠﻘﻪ زده اﻧﺪ و ﺳﻜﻮت ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﻟﻬﺎي ﻛـﺮﻛﺲ ﺑـﺮ ﺳـﺮ آﻧﻬـﺎ ﺳـﺎﻳﻪ اﻧﺪاﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﻬﺎي ﻓﻴﺮوزان ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﺷﺎره ﭼﺸﻢ و اﺑﺮو ﺻﺎرد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻣﺎﻣﻮرﻳﺘﻬﺎ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﺣـﺪي‬
‫ﺳﺮﻳﻊ و ﺑﺪون ﺻﺪاي ﭘﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ اﻳﻦ ﻣـﺎﻣﻮرﻳﻦ اﺷـﺒﺎﺣﻲ ﻣﺘﺤـﺮك ﻳـﺎ از‬
‫ﺟﻨﺲ ﺟﻦ و ﺷﻴﺎﻃﻴﻦ‪ 1‬ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻧﻌﻜﺎس ﭘﺮﺗﻮ اﻳﻦﻫﻤـﻪ ﻃﻼﻫـﺎ و زﻳﻨـﺖآﻻت ﺑـﺮ‬
‫ﺳﻘﻒ و دﻳﻮار ﺻﺎف و ﺻﻴﻘﻠﻲ ﺗﺎﻻر‪ ،‬در ﺳﻜﻮت ﻣﻄﻠﻖ و ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﻟﺮزان‪ ،‬ﻋـﺮض و ﻃـﻮل‬
‫اﻳﻦ ﺗﺎﻻر را در ﻛﻤﺘﺮ از ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ ﻣﻲﭘﻴﻤﺎﻳﻨﺪ!!‬
‫ﻣﻐﻴﺮه ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻧﮕﺎه ﺗﺄﺛﺮآﻣﻴﺰي‪ ،‬ﻧﻪ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺣﺎﻛﻲ از رﺷﻚ و ﺣﺴﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺻﺤﻦ ﺗﺎﻻر ﻣﻲاﻧﺪازد ﻃﺒﻖ ﺗﻔﻜﺮ و ﺑﻴﻨﺶ ﻳﻚ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ اوﺿﺎع ﺑـﻪ ﻛﻠـﻲ‬
‫ﻣﻨﺰﺟﺮ ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﻴﭽﺎره ﻣﺮدم‪ 2‬رﻧﺠﺪﻳﺪه اﻳﺮان ﺑﺎ ﻋﺮق ﺟﺒﻴﻦ و ﻛﺪ ﻳﻤـﻴﻦ‬
‫اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه را ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﻧﺪ و ﻫﻤﻴﻦ زورﻣﺪاران ﺳﺘﻤﮕﺮ ﺑﺎ زور ﺷﻤﺸﻴﺮ آﻧﻬـﺎ‬
‫را از اﻳﻦ ﻣﺮدم زﺣﻤﺘﻜﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه را ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورده و ﭼـﻪ‬
‫ﻛﺴﻲ از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ؟ راﺳﺘﻲ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﻫﺎي ﻣﺮدﻣﺎن رﻧﺠﺪﻳﺪه اﻳﺮان ﭼﺮا در اﻳﻦ ﻧـﻮع‬
‫ﺗﺎﻻرﻫﺎ زﻧﺪاﻧﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؟و ﭼﺮا در ﺟﻬﺖ رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺷـﻜﻮﻓﺎﻳﻲ زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺮدم ﻣﺤﺮوم ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ؟ و اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬آﺧﺮ اﻳﻦ ﻛﻠﻪ ﻣـﺘﻌﻔﻦ و ﭘﻮﺳـﻴﺪه‬
‫)ﻓﻴﺮوزان( ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﺠﻮزي ﺧﻮد را در اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻃﻼﻫﺎ ﭘﻴﭽﻴـﺪه‪ ،‬و ﻫـﺮ ﻓﺮﻣـﺎﻧﻲ را ﺑـﻪ ﻫـﺮ‬
‫ﺑﻨﺪهاي از ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﺑﺪﻫﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺮ از ﭘﺎ ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻪ از او اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﺪ و ﺑﻨﺪﮔﻲ و ﺑﻌﻮدﻳـﺖ‬
‫او را ﻗﺒﻮل ﻛﻨﺪ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ او ﺧﻮدش ﻧﻪ از ﺧﺪا و آﻓﺮﻳﺪﮔﺎر ﺟﻬﺎن آﮔﺎه اﺳـﺖ و ﻧـﻪ از او‬

‫‪ 1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 1935‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.34‬‬
‫‪ 2‬ـ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻐﻴﺮه اﻳﻦ ﺗﺼﻮرات را داﺷﺘﻪ و ﺑﺎ ﺧﻮد اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ در ﻫﻴﭻ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻛﻪ ﻣﻐﻴﺮه و اﻣﺜﺎل ﻣﻐﻴﺮه و ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮج ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮ آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن و ﻓﺮﻣﻮدهﻫﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮج از ﻫﻤﻪ ﺷﻚ ﻟﻬﺎي‬
‫اﺳﺘﺜﻤﺎر و ﺳﺘﻢ و ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي ﺑﻴﺠﺎي ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﻧﻔﺮت ﭘﻴﺪا ﻛﺮدهاﻧﺪ اﻳﻦ ﺗﺼﻮرات اﺳﺘﻨﺎﺑﻂ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪515‬‬
 ‫اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ؟!«‬
‫در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻣﻐﻴﺮه در ﻫﻤﻴﻦ ﻓﻜﺮﻫﺎي اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه ﻓﺮﻳﺎد ﺧﺸﻦ و آ»راﻧﻪ ﻓﻴﺮوزان ﺧﻄﺎب ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻐﻴﺮه ﺳﻜﻮت ﺗﺎﻻر را ﻣﻲﺷﻜﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪»:‬ﺷـﻤﺎ ﻋﺮﺑﻬـﺎ از ﺗﻤـﺎم ﻣﺮدﻣـﺎن روي زﻣـﻴﻦ‬
‫ﮔﺮﺳﻨﻪﺗﺮ‪ 1‬و ﺑﺪﺑﺨﺖﺗﺮ و ﺑﻲﻓﺮﻫﻨﮓﺗﺮ ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﻴﻢ آن ﻧﻤﻲداﺷﺘﻢ ﻛﻪ ﺧـﻮن ﻛﺜﻴـﻒ‪ 2‬و‬
‫ﻻﺷﻪ ﻣﺘﻌﻔﻦ ﺷﻤﺎ ﺧﺎك ﭘﺎك اﻳﺮان زﻣﻴﻦ را آﻟﻮده ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻪ اﻓﺴﺮان ارﺷﺪ ﺧـﻮﻳﺶ دﺳـﺘﻮر‬
‫ﻣﻲدادم ﻛﻪ در رأس ﻳﻜﺼﺪ و ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ و در ﻋﺮض ﻳـﻚ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﺳﭙﺎه ﺷﻤﺎ را ﻧﻘﺶ زﻣﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺣﺎﻻ ﻧﻴﺰ اﮔﺮ از ﺟـﺎن ﺧـﻮﻳﺶ ﺑﻴـﺰار‬
‫‪3‬‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﺧﺎك اﻳﺮان را ﺗﺮك ﻛﻨﻴﺪ«‬
‫ﻣﻐﻴﺮه ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺪون ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻠﻮﻓﻬﺎي ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﺑـﺎ ﻛﻤـﺎل ﺗﻬـﻮر و‬
‫ﻣﺘﺎﻧﺖ در ﺟﻮاب ﻓﻴﺮوزان ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺳﭙﺎس ﺑﻪ ﺧﺪا و درود ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش ﻣﺤﻤﺪ ج و ﺑﻌـﺪ‬
‫آﻧﭽﻪ درﺑﺎره ﻋﺮﺑﻬﺎ ﮔﻔﺘﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎﻗﺒﻞ اﺳﻼم ﻛﺎﻣﻼًدرﺳﺖ اﺳﺖ اﻣـﺎ ﺑﻌـﺪ از آﻧﻜـﻪ ﺧـﺪا‬
‫‪4‬‬
‫ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﺑﻌﺜﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش ﻣﺤﻤﺪ ج ﻣﺎ را ﺑﺪﻳﻦ اﺳﻼم ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﺮد اوﺿﺎع ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛـﺮد‬
‫و ذﻟﺖ و ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﺰت و ﻗﺪرت و ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ ﻣﺒﺪل ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و ﻣﺎ ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖ دارﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫اﻣﺜﻞ ﺷﻤﺎ ﺳﺘﻤﮕﺮان از ﺧﺪا ﺑﻲﺧﺒﺮ را از ارﻳﻜﻪ ﻗﺪرت و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺑﻪ ﺧـﺎك ﻣـﺬﻟﺖ ﭘـﺎﻳﻴﻦ‬
‫ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪ 5‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﻤﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮﻳﻢ«‪.‬‬

‫‪ 1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ 1935 5‬و ‪ 1936‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 109‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 34‬و ‪ 35‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‬
‫‪.275‬‬
‫‪ - 2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 3‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 109‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 1936‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪ 275‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.35‬‬
‫‪ - 4‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 5‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪516‬‬
‫ﻣﻐﻴﺮه ﭘﺲ از اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ از ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺗﺎﻻر ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ را ﺗـﺮك ﻧﻤـﻮد و ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﻓﻴﺮوزان ﭘﺲ از رﻓﺘﻦ ﻣﻐﻴﺮه ﻟﺤﻈﻪاي در ﺳﻜﻮت ﻓﺮو رﻓـﺖ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺳﺮﺧﻮد را ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻧﻤﺪ و ﺗﻠﻮﻳﺤﺎ‪ 1‬ﺑﻪ اﻃﺮاﻓﻴﺎن ﺧـﻮﻳﺶ ﻓﻬﻤﺎﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻋﺮب ﺣﺮﻓﺶ درﺳﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ او ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻌﻤﺎن ﭘﺲ از ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﻣﻐﻴﺮه و ﺷﻨﻴﺪن ﮔﺰارش او‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈـﻮر اﺗﺨـﺎذ ﺗﺼـﻤﻴﻢ ﺷـﻮراﻳﻲ‪ 2‬را‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ داد‪ ،‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻣﻌﺪي‪ 3‬ﻛﺮب ﻧﻈﺮ داد ﻛﻪ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﺑﺎ او ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮده و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻨﮓ و آﻫـﻦ و اﺳـﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻏﻴﺮﻗﺎﺑـﻞ ﻧﻔـﻮذ« و ﻃﻠﺤـﻪﺑـﻦ ﺧﻮﻳﻠـﺪ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﻓﺎﻳﺪهاي ﻧﺪارد ‪4‬و ﺑﺮاي ﺑﻴﺮون آوردن آﻧﻬﺎ از ﺷﻬﺮ ﭼﺎره اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﭼﻨﺪ دﺳﺘﻪ از ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﻣﺎ از ﺷﻬﺮ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﻮﻧﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ درﮔﻴﺮي ﺑﺎ آﻧﻬـﺎ ﻧﺎﮔـﺎه‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ آﻧﻬﺎ ﻓﺮار ﻛﻨﻨﺪ و ﺳﭙﺎه ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﻫﺰﻳﻤﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﺗـﺎﻛﺘﻴﻜﻲ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺸﺖ اﻳﻦ ﻛﻮﻫﻬﺎ و ﺗﭙﻪﻫﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﻮد‪ ،‬و ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ ﺧﻴـﺎل ﺗﻌﻘﻴـﺐ ﻣـﺎ ﻳﻜﺠـﺎ از‬
‫ﺣﺼﺎر ﺷﻬﺮ ﺑﻴﺮون ﻣﻲآﻳﺪ و رد ﻗﻠﺐ وﺳـﻴﻊ اﻳـﻦ ﺻـﺤﺮاﻫﺎ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد« اﻫﻞ ﺟﻠﺴﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﻗﺒـﻮل ﻛﺮدﻧـﺪ و وﻗﺘـﻲ دﺳـﺘﻪﻫـﺎﻳﻲ از ﺳـﭙﺎه ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺮﻛﺮدﮔﻲ ﻗﻌﻘﺎع ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﺟﻨﮓ و زد و ﺧﻮرد ﻓﺮار ﻛﺮدﻧـﺪ و ﮔـﺰارش ﺑـﻪ ﻓﻴـﺮوزان‬

‫‪ - 1‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮاﺟﻊ )اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ و ﻃﺒﺮي( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺑﻪ اﻃﺮاﻓﻴﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﮔﻔﺖ‪َ » :‬اﻣﺎ َواﷲِ َا ﱠن‬
‫اﻻﻋ َْﻮ َر َﻟ َﻘﺪ َﺻﺪﱠ َﻗ ُﻚ» ﻣﺎ ﰲ َﻧ ْﻔ ِﺴ ِﻪ« ﻳﻌﻨﻲ آﮔﺎه ﺑﺎﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا اﻳﻦ ﻳﻚ ﭼﺸﻢ آﻧﭽﻪ در دل داﺷﺖ ﺻﺮﻳﺤﺎً ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 1950‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 109‬و ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪،‬ص ‪ 276‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 36‬اﻟﻜﺎﻣﻞ‪،‬‬
‫ج ‪ ،2‬ص ‪ 11‬در ذﻳﻞ آﻳﻨﺪه ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﺧﻮد اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻳﻌﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮري داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺧﺒﺮ از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 4‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪517‬‬
‫رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻋﻤﻮﻣﺎً از ﻣﺤﻞ ﺧﻮﻳﺶ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮده و ﻓﺮار ﻧﻤـﻮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﭼـﻮن ﺑـﺮاي‬
‫ﻓﺮار آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻌﻘﻮﻟﻲ ﭘﻴﺪا ﻧﻜﺮدﻧﺪ اﻳﻨﻄﻮر ﺣﺪس زدﻧﺪ و ﺷﺎﻳﻊ ﻛﺮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺣﺘﻤـﺎً ﺧﺒـﺮ‬
‫وﻓﺎت اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه رﺳﻴﺪه‪ 1‬اﺳﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﭼﺎر اﺧﺘﻼف و ﻧﺰاع ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ و در‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻓﺮﺻﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ارﺗﺶ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ اﻳﺮان ﺳﺮﻳﻌﺎً را ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎﻧﻬـﺎي‬
‫ﺑﺼﺮه و ﻛﻮﻓﻪ رﺳﺎﻧﻴﺪه و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ را در ﺗﻤﺎم ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﺗﺎر و ﻣﺎر ﻛـﺮده و ﻣـﺪاﻳﻦ‬
‫)ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان( را‪ ،‬در اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ از ﺗﺼﺮف اﺟﺎﻧﺐ ﺧﺎرج ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﻴﺮوزان‪ ،‬در ﻫﻤﻴﻦ رؤﻳﺎﻫﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ ﻃﻲ ﻳﻚ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﻤﺎم ﻧﻴﺮوﻫﺎ را از دروازهاي ﻛﻪ‬
‫ﻣﻴﺦﻫﺎي ﺳﻪ وﺷﻪ را ﺟﻤﻊ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ از ﺣﺼﺎر ﺷﻬﺮ ﺧـﺎرج و در رأس آﻧﻬـﺎ در ﺗﻌﻘﻴـﺐ‬
‫ﺳﭙﺎه ﻓﺮاري راه ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻨﻜﻪ در اﻧﺘﻬﺎي دﺷﺖ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑـﻪ داﻣـﻦ‬
‫ﻛﻮﻫﻬﺎ و ﺗﭙﻪﻫﺎ رﺳﻴﺪ ﻧﺎﮔﺎه ﺻﺪاي ﺗﻜﺒﻴﺮ و ﺧﺮوج ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از ﺳـﻴﻨﻪ ﺗﭙـﻪﻫـﺎي‬
‫ﻣﺠﺎور‪ ،‬ﺳﭙﺎه اﻳﺮان را ﺑﻪ رﻋﺐ و ﻫﺮاس اﻧﺪاﺧﺖ و ﻓﻴﺮوزان ﻳﻘﻴﻦ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم‬
‫ﻓﺮار ﻧﻜﺮده اﺳﺖ و ﺷﺎﻳﻌﻪ وﻓﺎت اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻫﻢ ﺑﻲاﺳﺎس ﺑﻮده و ﺑﻠﻜﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺎ ﻳﻚ‬
‫ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻲ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان را از ﭘﻨﺎه اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﺷـﻬﺮ ﺧـﺎرج ﻛـﺮده و در ﻣﻌـﺮض‬
‫ﺣﻤﻼت ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﭼﺎر دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ ﺳﭙﺎه در ﻫﻤﺎن ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺘﻮﻗﻒ و‬

‫‪ - 1‬ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ ﺗﻤﺎم ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻲ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت‪ ،‬اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ و‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي و ﺣﻴﺎت ﻋﻤﺮ و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ و ﻏﻴﺮه ﻫﻴﭽﻜﺪام ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺧﺒﺮ وﻓﺎت اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد و‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در ذﻳﻞ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص ‪ 123‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪» :‬ﺑﻌﻀﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﻧﻌﻤﺎن ﺧﺒﺮ وﻓﺎت ﺧﻠﻴﻔﻪ را اﻧﺘﺸﺎر داد«‬
‫و ﭼﻮن اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﻫﻴﭻ ﻛﺘﺎب ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﺎﻳﻌﻪاي اﺳﺖ ﺑﻲاﺳﺎس ﺗﺎ ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻣﻬﻢ ﻧﻬﺎوﻧﺪ‬
‫را ﺑﺮ اﺳﺎس دروغ )ﻧﻌﻮذ ﺑﺎﷲ( ﻳﻚ ﻳﺎز ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻨﺎ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪518‬‬
‫ﺻﻒآراﻳﻲ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ دﺷﻤﻦ آﻏﺎز ﻛﻨﺪ‪ ،1‬و ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻘﺮن ﻧﻴﺰ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺻﻒآراﻳﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻘﺮن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ آﻣﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫روز ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ‪ 2‬و ﻧﺰدﻳﻜﻴﻬﺎي ﻇﻬﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻌﻤﺎن از ﺗﻼوت آﻳﻪﻫﺎي ﺟﻬـﺎد‪ ،‬ﺑـﺎ ﺑﻴﺎﻧـﺎت‬
‫ﻫﻴﺠﺎناﻧﮕﻴﺰ‪ ،‬ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را آﻣﺎده ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﻓﺮازﻫـﺎﻳﻲ از ﺣﻄﺎﺑـﻪاش ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬
‫»ﺧﺪا ﻛﻪ در ﻣﺮاﺣﻞ اوﻟﻴﻪ ﺑﻪ وﻋﺪه ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺼﺮت و ﭘﻴﺮوزي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وﻓﺎ ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم آن ﻓﺮا رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺮاﺣﻞ آﺧﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ وﻋﺪه ﺧﻮﻳﺶ وﻓـﺎ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻳﻘﻴﻨﺎً ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺼﺮت و ﭘﻴﺮوزي را ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ ﺷﻤﺎ ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﺳﭙﺎه ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻳﻜﻲ‬
‫از ﺳﺘﻤﮕﺮان روزﮔﺎر و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﻔﻆ ﻗﺪرت و ﺧﺼﻴﺼﻪ ﺑﻬـﺮهﻛﺸـﻲ و اﺳـﺘﺜﻤﺎر ﻣﺮدﻣـﺎن‬
‫رﻧﺠﺪﻳﺪه‪ 3‬ﺑﺎ ﻣﺎ ﻣﻲﺟﻨﮕﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا و رﻫﺎﻳﻲ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ از ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ‬
‫و ﺑﻴﺪادي و ﻧﺸﺮ دﻳﻦ و ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﻢ و ﺑﻪ ﻳﺎد ﺑﻴﺎورﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪا‬

‫‪ 1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 1952‬و ﻓﺘﺢاﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﺪان‪ ،‬ص ‪ 72‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺗﺎرﻳﺦ اﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ‪ ،‬ص ‪105,‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪519‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ جﻫﻤﻴﺸﻪ در آﻏﺎز وﻗﺖ ﻳﻜﻲ از ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ دﺷﻤﻦ را ﺻﺎدر ﻣﻲﻓﺮﻣﻮد‪،1‬‬
‫و ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ج ﻟﺤﻈﺎﺗﻲ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ وﻗﺖ آﻏﺎز ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن و‬
‫ﻣﻘﺎرن دﻋﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم اﺳﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ را ﺑـﺎ ﮔﻔـﺘﻦ ﺳـﻪ اﷲ اﻛﺒـﺮ‪ 2‬ﺻـﺎدر‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ«‪.‬‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان در ﻧﻬﺎوﻧﺪ‬
‫و اﻳﻨﻚ ﻧﻌﻤﺎن ﺗﻜﺒﻴﺮ ﺳﻮم را ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ‪ 3‬و در رأس ﺳﭙﺎه ﺳﻲﻫﺰار ﻧﻔـﺮي اﺳـﻼم ﺑـﻪ ﺳـﭙﺎه‬
‫ﻳﻜﺼﺪ و ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﻧﻔﺮي اﻳﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻧﻌﻤﺎن در ﺣﺎﻟﻴﻜـﻪ ﭘـﺮﭼﻢ را در ﻳـﻚ‬
‫دﺳﺖ‪ 4‬و ﺷﻤﺸﻴﺮ را در دﺳﺖ دﻳﮕﺮ دارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﺑﺎﻧﻪ آﺗﺸﻲ ﻫﻮﻟﻨـﺎك در ﺻـﻔﻮف دﺷـﻤﻦ‬
‫ﺷﻜﺎﻓﻲ را اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮﻳﻘﻲ ﺧﻄﺮﻧﺎك ﻗﻮارهﻫـﺎي‬
‫ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ را ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻌﺮﻛﻪ ﻣﻲﻛﻮﺑﻨﺪ و از ﺧﻮن ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﮔﺎن‪ ،‬زﻣـﻴﻦ‬
‫ﻣﻌﺮﻛﻪ ﻟﻐﺰﻧﺪﮔﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،5‬در اﻳﻦ اﺛﻨﺎ ﺟﻨﮕﺎوران‪ 6‬اﻳﺮاﻧﻲ در ﻛﻨﺎر ﺳـﺘﻮﻧﻬﺎي زرهﭘـﻮش‬
‫ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺑﺮ ﻫﻔﺘﺎد ﺣﻠﻘﻪ ﻓﻴﻞ ﺟﻨﮕﻲ و زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن )ﭘﻮرذان ﭘﺴﺮ ﮔﻮدرز( در ﻃﻨﻴﻦ ﺣﻤﺎﺳﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﻠﻲ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ 7‬و در ﻟﺤﻈﺎﺗﻲ ﻏﻠﺒﻪ آﺷﻜﺎر ﺳﭙﺎه اﻳﺮان را ﺑﺮ ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ‪ ،‬اﻣﺎ دﻳﺮي ﻧﻤﻲﭘﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﺷﻨﺎﺳﺎن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺎ ﻳﻚ ﻳﻮرش ﻓﺪاﻛﺎراﻧﻪ‪،‬‬

‫‪ 1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ ،110‬اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 13‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪1953,‬‬
‫‪ 3‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 4‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ ،110‬اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 13‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪1953,‬‬
‫‪ 5‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 6‬ـ ﻓﺘﺢ اﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬ﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﺪان‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺗﺎرﻳﺦ اﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ و ﻓﺘﺢاﻟﻔﺘﻮح در ص ‪ .77‬اﻳﻦ ﺳﭙﺎﻫﻲ اﻛﺘﻴﻚ ﺷﻨﺎس ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻗﻴﺲﺑﻦ ﻫﻴﺒﺮت اﻟﻤﺮادي ﻧﺎم ﺑﺮده و در ص ‪ 58‬از ﻫﻔﺘﺎد ﺣﻠﻘﻪ ﻓﻴﻞ ﺟﻨﮕﻲ ﺑﺤﺚ ﻛﺮده‪.‬‬
‫‪ 7‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪520‬‬
‫ﺧﺮﻃﻮم ﺳﻪ ﻓﻴﻞ ﺟﻨﮕﻲ ﭘﻴﺸﺘﺎز را از دم ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﻲﮔﺬراﻧﻨﺪ و ﻧﻴﻤـﻲ از ﻧﻴـﺮوي زرهﭘـﻮش‬
‫ﺳﭙﺎه اﻳﺮان را از ﻛﺎر ﻣﻲاﻧﺪزازﻧﺪ‪ ،‬و در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ از ﻗﺘﻞ و ﻛﺸﺘﺎر ﺳﺮﺑﺎزان اﻳﺮاﻧﻲ ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ‬
‫زﻣﻴﻦ را ﺳﺮخ و ﻟﻐﺰﻧﺪه ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳﺮﻳﻊ در ﻗﻠﺐ ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ در ﺣﺎل ﭘﻴﺸﺮوي‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه ﭘﺎي اﺳﺐ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم )ﻧﻌﻤﺎن‪ 2‬ﺑﻦ ﻣﻘﺮن( در زﻣﻴﻦ ﻟﻐﺰﻧﺪه از ﺧﻮن‬
‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﮔﺎن ﻣﻲﻟﻐﺰد و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﻲاﻓﺘﺪ و اﻳﻦ ﺳﺮدار ﺑﺰرگ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻳﻚ ﺳﺮﺑﺎز ﻧﺎﺷﻨﺎس‪ 3‬ﺷﻬﻴﺪ ﻣﻲﮔﺮدد و دﻋﺎﻳﺶ ﻛﻪ از ﺧﺪا درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻬﺎدت ﻛـﺮده ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﻗﺒﻮل ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،4‬و ﺷﻬﺎدت اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻓﺪاﻛﺎر و ﻣﻘﺘﺪر اوﺿﺎع ﺟﻨﮓ را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺳﭙﺎه اﻳـﺮان‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲدﻫﺪ و اﮔﺮ ﭼﻪ ﻧﻌﻴﻢ ﺑﺮادر ﻧﻌﻤﺎن ﺑﺮاي ﻣﺨﻔﻲ ﻛﺮدن ﺷﻬﺎدت او ﻓﻮراً ﭘﺎرﭼﻪاي را ﺑﺮ‬
‫ﻧﻌﺶ او ﻛﻴﺪه و ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﺮداﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﺟﻨﮓ اداﻣﻪ داده ﺗﺎ ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ دﺳـﺖ ﺣﺬﻳﻔـﻪ )ﻛـﻪ‬
‫ﻃﺒﻖ وﺻﻴﺖ ﻧﻌﻤﺎن او ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﺖ( رﺳﺎﻧﻴﺪه‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﺎﮔﺎه اﻳـﻦ ﺗﺤـﻮل ﺑـﺮاي دﺷـﻤﻦ‬
‫آﺷﻜﺎر ﮔﺸﺘﻪ و روﺣﻴﻪ رزﻣﻲ آﻧﻬﺎ را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و ﻳﻜﻲ از ﺳﺮداران اﻳﺮان ﺑﻪ ﻧﺎم‬

‫‪ 2‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 53‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 110‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ .13‬در اﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال‪ ،‬دﻳﻨﻮري‪ ،‬ص ‪136‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺳﻮﻳﺪ ﺑﺮادرش ﻓﻮراًﺟﻨﺎزه ﻧﻌﻤﺎن را ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﺟﺒﻬﻪ اﻧﺘﻘﺎل داد و ﻟﺒﺎﺳﻬﺎي او را ﭘﻮﺷﻴﺪه و ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫و ﺑﻪ اﻳﻨﺼﻮرت ﺑﻪ ﻣﻴﺪان آﻣﺪ ﺗﺎ روﺣﻴﻪ دﺷﻤﻦ ﺿﻌﻴﻒ و روﺣﻴﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﻮي ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 4‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪521‬‬
‫)آذرﮔﺮد‪ (1‬ﻛﻪ ﺗﺎج ﻃﻼﻳﻲ ﻣﺮﺻﻊ ﺑﻪ ﺟﻮاﻫﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ و ﺑﺮ ﻓﻴـﻞ ﺗﻨﻮﻣﻨـﺪي ﺳـﻮار و ﻧﻴـﺮوي‬
‫زرهﭘﻮش ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺑﺮ ﭼﻨﺪ ﻓﻴﻞ ﺟﻨﮕﻲ ﻧﻴﺰ از او ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺎﻫﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم و ﮔﺎﻫﻲ ﺳﭙﺎه اﻳﺮن ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻲﺷﻮد‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﺎ روﺣﻴﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻗﻮي وارد ﺻﺤﻨﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم از ﺣﻤﻠﻪ اﻳﻦ دژﻫﺎي ﭘﻮﻻدﻳﻦ‬
‫و زﻳﺮ رﮔﺒﺎر ﺗﻴﺮاﻧﺪازي و ﻧﻴﺰهزﻧﻲ اﻳﻦ دژﻫﺎي ﭘﻮﻻدﻳﻦ دﭼـﺎر رﻋـﺐ و ﻫـﺮاس ﮔﺸـﺘﻪ و‬
‫ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺗﻠﻔﺎﺗﻲ ﻫﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،3‬و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻏﻠﺒﻪ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺑﺮ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم آﺷﻜﺎر ﻣﻲﮔـﺮدد‪،‬‬
‫وﻟﻲ در ﻫﻤﻴﻦ اﺛﻨﺎ ﻳﻜﻲ از ﺟﻨﮕﺎوران ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑـﻪ ﻧـﺎم )ﻗـﻴﺲ ﻣـﺮادي‪ (4‬ﻣﺎﻧﻨـﺪه ﺷـﻴﺮ‬
‫ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي اﻳﻤﺎن از ﺟﺎي ﺧﻮد ﺟﺴﺘﻪ و ﺑﻪ ﻓﻴﻞ ﭘﻴﺸﺘﺎز )ﻓﻴﻞ آذرﮔﺮد( ﺣﻤﻠﻪ ﻛـﺮده‬
‫و ﺑﺎ ﻧﻮك ﺷﻤﺸﻴﺮ آﻧﭽﻨﺎن ﺿﺮﺑﺘﻲ ﺑﺮ ﺧﺮﻃﻮم ﻓﻴﻞ وارد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﺮﻃﻮم ﻓﻴـﻞ ﻗﻄـﻊ و از‬
‫ﺷﺪت درد دﻳﻮاﻧﻪوار راه ﺻﺤﺮا را ﭘﻴﺶ ﻣﻲﮔﻴﺮد و آذرﮔﺮد را ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻲزﻧﺪ و ﺑﻪ دﺳـﺖ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣـﻲرﺳـﺪ‪ ،5‬اﻣـﺎ ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺳـﺮدار دﻳﮕـﺮ اﻳﺮاﻧـﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
‫)ﻣﻬﺮﺑﻨﺪان( در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺗﺎج ﻃﻼﻳﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ و ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﺮﺻﻌﻲ در دﺳﺖ و ﺑـﺮ ﻓﻴـﻞ ﺟﻨﮕـﻲ‬

‫‪ 1‬ـ ﻓﺘﺢ اﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬ص ‪ ،77‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺗﺎرﻳﺦ اﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ‪.‬‬

‫‪ 2‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 3‬ـ ﻓﺘﺢاﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬ﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﺪان‪ ،‬ص ‪ .77‬ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪:‬ﺣﻀﻮر ﻧﻴﺮوﻫﺎي زرﻫﻲ ﺳﻮار ﺑﺮ ﻓﻴﻼن ﺟﻨﮕﻲ در ﺻﺤﻨﻪ ﺟﻨﮓ‬
‫ﻧﻬﺎوﻧﺪ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬و ﻃﺒﺮي و اﻟﻜﺎﻣﻞ و ﻓﺘﻮﺣﺎت اﺳﻼﻣﻲ و ﻓﺘﻮحاﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري و اﻻﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال اﺳﺖ و اﻳﻦ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﻘﻂ از ﺗﺎرﻳﺦ اﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺣﻤﺪ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ در ﻓﺘﺢاﻟﻔﺘﻮﺣﺎن ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 4‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 5‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪522‬‬
 ‫ﻧﺸﺘﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺟﺎي ﺧﺎﻟﻲ آذرﮔﺮد را ﭘﺮ ﻛﺮده و در ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﻧﻴﺮوﻫﺎي زرهﭘﻮش ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺑﺮ‬

‫ﻓﻴﻼن ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺗﻠﻔﺎﺗﻲ را ﺑﺒﺎر ﻣﻲآورد‪ ،1‬و در ﻫﻤﻴﻦ اﺛﻨـﺎ‬
‫)ﻋﺮوه ﻃﺎﻳﻲ( در راس ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣـﺎن ﺧـﻮﻳﺶ و در ﻃﻨـﻴﻦ ﺻـﺪاي اﷲاﻛﺒـﺮ‪ ،‬ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻬﺮﺑﻨﺪان ﺗﺎﺧﺘﻪ و ﺑﺎ ﺿﺮﺑﺖ ﺷﻤﺸﻴﺮ‪ ،‬ﺧﺮﻃﻮم ﻓﻴﻞ او را ﻗﻄﻊ و ﻣﻬﺮﺑﻨﺪان ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻜﺴﺖ ﻗﻄﻌﻲ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان‬
‫و ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻋﺮوه ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻴﺮﺳﺪ و ﺑﺎ ﻗﺘﻞ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﻓﻴﻞﺳﻮار‪ ،‬ﻧﻴﺮوي زرهﭘـﻮش‬
‫ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻣﺘﻼﺷﻲ ﻣﻲﮔﺮدد و اﻳﻦ ﺳﺪ زرﻫﻲ و ﭘﻮﻻدﻳﻦ ﺑﺮﭼﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﺣﻤﻠـﻪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﻃﻨﻴﻦ ﺻﺪاﻫﺎي اﷲاﻛﺒﺮ آﻏﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪ 3‬و ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳـﻼم‬
‫ﺳﺮ و دﺳﺖ و ﭘﺎﻫﺎي اﻓﺴﺮان و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﻳﺮان ﻗﻄﻊ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺗﻸﻟﻮ ﺗﺎجﻫﺎ ﻃﻼ و ﻃﻮق و‬
‫دﺳﺘﺒﻨﺪ و ﻛﻤﺮﻫﺎي زرﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﻛﻪ در ﺧﻮن آﻧﻬﺎ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ روﺣﻴﻪ ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻛﺮده و روﺣﻴﻪ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان را ﻧﻴﺰ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻧﺎﮔـﺎه از‬
‫ﺻﺤﻨﻪ ﺧﺎرج و ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻬﺮ ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﻓﺮار ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ 4‬ﺗﺎ ﺧﻮد را ﺑـﻪ داﺧـﻞ ﺣﺼـﺎر و‬
‫اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﺷﻬﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ﻋﺮﻳﺎن آﻧﻬـﺎ را ﺗﻌﻘﻴـﺐ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﭘﺸﺖ ﺳﺮآﻧﻬﺎ اﺳـﺖ ﺳـﭙﺎه ﺧﺴـﺘﻪ و ﻓـﺮاري در ﺗـﺎرﻳﻜﻲ ﺷـﺐ ﺑـﻪ ﻣﺤﻮﻃـﻪ‬

‫‪ 1‬ـ ﻓﺘﺢاﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬ﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﺪان‪ ،‬ص ‪.77‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪:‬ﺣﻀﻮر ﻧﻴﺮوﻫﺎي زرﻫﻲ ﺳﻮار ﺑﺮ ﻓﻴﻼن ﺟﻨﮕﻲ در ﺻﺤﻨﻪ ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺎوﻧﺪ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬و ﻃﺒﺮي و‬
‫اﻟﻜﺎﻣﻞ و ﻓﺘﻮﺣﺎت اﺳﻼﻣﻲ و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري و اﻻﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﻘﻂ از ﺗﺎرﻳﺦ اﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺣﻤﺪ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ در ﻓﺘﺢاﻟﻔﺘﻮح ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﻳﺪه ا ﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 110‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 13‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪1935, ،5‬‬
‫‪ 4‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪523‬‬
‫ﻣﻴﺦﮔﺰاري‪ 5‬در اﻃﺮاف ﺷﻬﺮ و ﻛﻤﻴﻦ ﺧﻨﺪﻗﻬﺎي ﻋﻤﻴﻖ و ﭘﺮآب ﻣﻲرﺳﺪ‪ 1‬و ﺗﻤـﺎم ﺳـﺘﻮﻧﻬﺎي‬
‫ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻴﺦﮔﺬاري ﮔﻴﺮ ﻛﺮده و ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﻛﺸـﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و‬
‫ﭘﻴﺎدهﻧﻈﺎﻣﻬﺎ ﻧﻴﺰ در ﺧﻨﺪﻗﻬﺎ اﻓﺘﺎده ﻏﺮق ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ 2‬و آﻣﺎر ﺗﻠﻔﺎت ﺳﭙﺎه ﻳﻜﺼﺪ و ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار‬
‫ﻧﻔﺮي اﻳﺮان‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺳﻲﻫﺰار ﺗﻦ‪ 3‬ﻛﻪ در اﺛﻨﺎي ﺟﻨﮓ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎل ﻓﺮار و ﮔﻴـﺮ‬
‫ﻛﺮدن ﺳﻮاره ﻧﻈﺎﻣﻬﺎ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻴﺦﮔﺬاري و اﻓﺘﺎدن ﭘﻴﺎده ﻧﻈﺎﻣﻬﺎ در ﺧﻨﺪﻗﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﻫـﺰار‬
‫ﻧﻔﺮ‪ 4‬ﺑﺎﻟﻎ ﻣﻲﮔﺮدد و ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ و ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﻧﻴﺰ زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم درﻣﻲآﻳﺪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه‬
‫ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان )ﻓﻴﺮوزان( ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﻧﻴﺰ زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم درﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﺟﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان در ﻧﻬﺎوﻧﺪ‬
‫و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان )ﻓﻴﺮوزان( ﻧﻴﺰ ﻛﻪ در ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﺳﭙﺎه ﻓﺮاري‪ 5‬اﺳﺖ ﻧﺎﮔﺎه از ﺳﭙﺎه‬
‫ﺟﺪا ﮔﺸﺘﻪ و در ﻳﻜﻲ از ﻛﻮره راﻫﻬﺎ از ﺣﻮﻣﻪ ﺷﻬﺮ ﻧﻬﺎوﻧﺪ دور ﮔﺸﺘﻪ و ﺳﻤﻨﺪ ﺑﺎدﭘﺎي ﺧـﻮد‬
‫را ﺑﺎ ﻣﻬﻤﻴﺰ و ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻬﺮ ﻫﻤﺪان ﻣﻲراﻧﺪ و ﻗﻌﻘﺎع ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻣﻌﺮوف ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ‬
‫راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻧﻌﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﻘﺮن‪) 6‬ﺑﺮادر ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه اول ﻛﻞ ﺳﭙﺎه( ﺳﺮﻳﻌﺎً او را ﺗﻌﻘﻴﺐ و ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‬
‫ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﻓﻴﺮوزان ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻳﻨﻜﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫اﺳﻼم او را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ و ﺧﻴﻠﻲ ﺗﻨﺪ و ﺳـﺮﻳﻊ اﻳـﻦ‬

‫‪ 5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 13‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪،7‬ص ‪ 110‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬در اﻳﻦ ﻣﺮاﺟﻊ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺗﻠﻔﺎت ﺳﭙﺎه‬
‫اﻳﺮان در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻴﺶ از ﻳﻜﺼﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 4‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 5‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 13‬و ‪ 14‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 1953‬و ‪ 1954‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪111,‬‬
‫‪ 6‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪524‬‬
‫راه را ﻣﻲﭘﻴﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎﮔﺎه در ﺳﺮاﺷﻴﺒﻲ ﻳﻜﻲ از ﺗﭙﻪﻫﺎ راه ﺑﺎرﻳﻚ ﻣﻲﺷﻮد و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ‬
‫ﻛﺎرواﻧﻲ اﻳﻦ راه ﺑﺎرﻳﻚ را اﺷﻐﺎل ﻛﺮده ﺻﺨﺮهﻫﺎ و ﺳﻨﮕﻼﺧﻬﺎي ﺑﺰرگ آﻧﭽﻨﺎن اﻃـﺮاف راه‬
‫را ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻮار‪ 1‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ از آن ﻋﺒﻮر ﻛﻨﺪ و ﻓﻴﺮوزان ﻧﺎﭼﺎر ﻣﻲﺷﻮد از اﺳـﺐ ﺧـﻮد‬
‫ﭘﻴﺎده ﺷﻮد‪ 2‬و از ﺗﺮس ﺟﺎن ﺧﻮﻳﺶ از ﻛـﻮه ﺑـﺎﻻ رود و در ﻛﻨـﺎر ﺻـﺨﺮهﻫـﺎ ﺧـﻮد را از‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﻣﺨﻔﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﻌﻘﺎع از دور ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎروان ﺳﺪ راه ﻓﺮار او ﮔﺸﺘﻪ و‬
‫از ﻛﻮه ﺑﺎﻻ ﻣﻲ ﺑﺮد و در اﻧﺪك زﻣﺎﻧﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ او ﻣﻲرﺳـﺎﻧﺪ و او را ﻣـﻲﻛﺸـﺪ‪ ،3‬و اﻳـﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﺘﻤﮕﺮ و ﻃﻼﭘﻮش و ﻣﻐﺮور و ﭘﺮﻣﺪﻋﺎ ﻛﻪ ﺧﻮﻧﺶ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﺟﺎري ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪ‬
‫روز ﻗﺒﻞ در ﺗﺎﻻر ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﻐﻴﺮه ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑـﻮد‪» :‬ﻣـﻦ‬
‫ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺧﻮن ﻛﺜﻴﻒ اﻋﺮاب و ﻻﺷﻪ ﻣﺘﻌﻔﻦ آﻧﻬﺎ ﺧﺎك ﭘﺎك اﻳﺮان زﻣﻴﻦ را آﻟﻮده ﻛﻨﺪ واﻻ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲدﻫﻢ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﻣﺎ در ﻋﺮض ﻳﻚ ﺳﺎﻋﺖ ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﺳﭙﺎه ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎك و‬
‫ﺧﻮن ﺑﻜﺸﻨﺪ‪.«4‬‬
‫و ﭼﻮن اﻳﻦ ﻛﺎروان ﺳﺪ راه ﻓﺮار اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﺘﻤﮕﺮ و ﺟﻨﺎﻳﺘﻜﺎر ﮔﺮدﻳـﺪ و ﺑﺎرﻫـﺎي اﻳـﻦ‬
‫ﻛﺎروان ﻋﺴﻞ ﺑﻮد در ﻣﻴﺎن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ زﺑﺎﻧﻬﺎ اﻓﺘﺎد ﻛـﻪ ) ﱠ‬
‫إن ﷲِّ ُﺟﻨُـﻮدا‬
‫ِﻣ ْﻦ َﻋ َﺴ ٍﻞ( ﺧﺪا از ﻋﺴﻞ ﻫﻢ ﺳﭙﺎﻫﻲ دارد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻨﺎن ﺧﺪا را ﺑﻪ ﻛﻤﻴﻦ ﻣﻲاﻧﺪازﻧـﺪ‬

‫‪ 1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 13‬و ‪ 14‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 1953‬و ‪ 1954‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪111,‬‬
‫‪ 2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 111‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 1954‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 14‬ﻃﺒﻖ ﻣﺮﺟﻊ اول ﻗﻌﻘﺎع ﻓﻴﺮوزان را‬
‫ﻛﺸﺘﻪ و ﻃﺒﻖ ﻣﺮﺟﻊ دوم او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮده و ﻃﺒﻖ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﻮم ﺑﻌﺪ از دﺳﺘﮕﻴﺮي ﻗﻌﻘﺎع‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﻴﺮوزان را ﻛﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 4‬ـ اﻳﻦ ﻧﻮع ﻧﻜﺘﻪﻫﺎ از ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻣﺴﺘﻜﺒﺮ و ﻣﻐﺮور و ﻧﺎﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻃﺎﻏﻮﺗﻲ ﭼﻘﺪر ﺟﺎي ﻋﺒﺮت‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪525‬‬
 ‫و اﻳﻦ ﺳﺮاﺷﻴﺒﻲ را )ﻋ‪‬ﺴ‪‬ﻞ( ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪.5‬‬
‫ﭘﺲ از ﺗﺎر و ﻣﺎر ﺷﺪن ﺳﭙﺎه اﻳﺮان‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺣ‪‬ﺬَﻳﻔَﻪ‪ ،‬از ﺗﻤﺎم دروازهﻫـﺎ‬
‫وارد ﺷﻬﺮ ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و اﻋﻼن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺷﻬﺮ در اﻣﺎن ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ ﺛﺮوت و داراﻳﻲ آﻧﻬﺎ )ﺟﺰ ﺟِﺰْﻳﻪ ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ( ﻛﺎري ﻧﺪارد آﻧﮕـﺎه ﺑـﻪ دﺳـﺘﻮر ﺣﺬﻳﻔـﻪ‬
‫ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺎجﻫﺎي ﻃﻼﻳﻲ و زﻳﻨﺖاﻻت اﻓﺴﺮان و اﺳﻠﺤﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺟﻮاﻫﺮات و ﺧﺰاﻳﻦ دوﻟﺘﻲ ﻛﻪ در ﺗﺎﻻر ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ و در ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﭘﻴﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫در ﻳﻜﺠﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪ 1‬و ﺑﺮاي ﺟﺪا ﻛﺮدن ﺧﻤﺲ و ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﺑﻘﻴـﻪ در اﺧﺘﻴـﺎر )ﺳـﺎﺋﺐﺑـﻦ‬
‫اﻗﺮع‪ (2‬ﻛﻪ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺳﻬﻢ ﻫﺮ ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﺷﺶ ﻫﺰار‬
‫درﻫﻢ‪) 3‬ﻣﻌﺎدل ﺷﺸﺼﺪ ﻣﺜﻘﺎل ﻃﻼ( و ﺳﻬﻢ ﻫﺮ ﭘﻴﺎده ﻧﻈﺎم ﻳﻚ ﺳﻮم اﻳـﻦ‪ 4‬ﻣﺒﻠـﻎ )دوﻳﺴـﺖ‬
‫ﻣﺜﻘﺎل ﻃﻼ( ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺲ از آرام ﺷﺪن ﺷﻬﺮ و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻏﻨﺎﻳﻢ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻮﺑﺪان ﻛـﻪ از‬
‫اﻣﺎن دادن ﻣﺮدم ﺑﻲﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫دو ﺻﻨﺪوق ﭘﺮ از ﺟﻮاﻫﺮات و ﻃﻼ ﻫﺪﻳﻪ ﺳﭙﺎه ﺑﺮاي اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ‬
‫ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺘﺼﺪي آﺗﺸﻜﺪه ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﺑﻮده از ﺟﺎن ﺧـﻮد ﻣـﻲﺗﺮﺳـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧـﺰد ﺣﺬﻳﻔـﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ و ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪»:‬ﻣﺮا اﻣﺎن ﺑﺪﻫﻴﺪ ﺗﺎ ﻣﺤﻞ ﻳﻚ ﻳﺎز ﺧﺰاﻳﻦ دوﻟﺘﻲ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺸﺎن‬
‫‪5‬‬
‫دﻫﻢ« ﺣﺬﻳﻔﻪ او را اﻣﺎ ﻣﻲدﻫﺪ و ﻣﻮﺑﺪ ﻧﻴﺰ ﻣﺤﻠﻲ را ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ دو ﺻـﻨﺪوق‬

‫‪ 5‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ و ﻃﺒﺮي و اﻟﻜﺎﻣﻞ ﻫﻤﺎن ﺻﻔﺤﻪﻫﺎ‪.‬‬

‫‪ 1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 14‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 954‬و ‪ 1956‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ .111‬ﺗﻮﺟﻪ‪:‬ﻣﺮﺟﻊ اول اﻧﺪازه‬
‫ﺳﻬﻢ ﺳﻮاره و ﭘﻴﺎده را در ص ‪ 16‬و ﻣﺮﺟﻊ دوم ﻓﻘﻂ ﺳﻬﻢ ﺳﻮاره را ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺳﻬﻢ ﭘﻴﺎده‪،‬ص ‪.1955‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 4‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 5‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ ،111‬اﻟﻜﺎﻣﻞ‪،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 14‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ ،1954‬ﻣﺮﺟﻊ دوم از ﺣﺪﻳﻘﻪ ﻧﺎم ﻧﺒﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪526‬‬
‫ﻣﻤﻠﻮ از ﻃﻼ و ﺟﻮاﻫﺮات در آﻧﺠﺎ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺳﻬﻢ ﻣﻨﺎﺳﺐ را‬
‫درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻔﻘﺎً ﻧﻈﺮ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﺻﻨﺪوق دﺳﺖﻧﺨﻮرده ﻫﻤﺮاه ﺧﻤﺲ ﻏﻨـﺎﻳﻢ‬
‫ﺑﺮاي اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﻮد‪ 6‬و ﺣﺬﻳﻔﻪ ﻗﺒﻼً ﻃﺮﻳﻒﺑﻦ ﺳـﻬﻢ‪ 7‬را ﺑـﺮاي ﮔـﺰارش ﺧﺒـﺮ‬
‫ﭘﻴﺮوزي و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل او ﻧﻴﺰ ﺳﺎﺋﺐﺑﻦ اﻗﺮع‪ 1‬را ﻫﻤﺮاه ﺧﻤﺲ ﻏﻨﺎﻳﻢ و ﺻﻨﺪوﻗﻬﺎي ﺟـﻮاﻫﺮات‬
‫ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺪ و از آﻧﻄﺮف ﻧﻴﺰ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﺷـﺒﻬﺎ و روزﻫـﺎ را در ﺣـﺎل ﻓﻜـﺮ و ﺑـﺎ‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﻣﻲﮔﺬراﻧﺪ و از ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺑﻪ ﺣﺪي در ﻓﻜﺮ اﺳﺖ ﻛـﻪ روز ﺟﻤﻌـﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاﻧﺪن ﺧﻄﺒﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻧﺎﮔﺎه در ﺑﻴﻦ ﻗﺎﻓﻴﻪﻫﺎي ﺧﻄﺒﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ِ‬
‫ُﺐ اﻟ َﻐﻨ ََﻢ« ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺷﺒﺎﻧﻲ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان را ﺑـﻪ‬
‫اﻟﺬﺋ َ‬ ‫ﳉ َﺒﻞ إ َﻇ َﻠ َﻢ َﻣ ْﻦ ا ْﺳ َ ْ‬
‫ﱰﻋ ﯽ ﱠ‬ ‫ﳉ َﺒﻞ ا َ‬
‫‪2‬‬
‫»ﻳﺎ ﺳﺎرﻳﺔ ا َ‬

‫‪ 6‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 111‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪1955,‬‬
‫‪ 7‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ 1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ص ‪ 130‬و ‪ 131‬و ‪ 132‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 2011‬و ‪ 2012‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 42‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت‬
‫اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص ‪ 160‬و اﻟﺮﺳﺎﻟﻪ اﻟﻘﺸﺮﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻗﻴﺸﺮي‪ ،‬ص ‪) 159‬ﺑﺎب ﻛﺮاﻣﺎت اﻻوﻟﻴﺎء( و ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‬
‫‪ ،485‬اﺗﻤﺎم اﻟﻮﻓﺎء‪ ،‬ص ‪ 116‬و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج ‪ 2‬ص ‪ 73‬و ‪ 72‬و ﺷﺮح ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻧﺴﻐﻲ )ﻣﺒﺤﺚ ﻛﺮاﻣﺎت اوﻟﻴﺎ( ص ‪227‬‬
‫و ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻻﺳﻤﺎء و اﻟﻠﻐﺎت‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 10‬و اﺳﺪاﻟﻐﺎﺑﻪ و ﺗﺎرﻳﺦ اﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ‪ ،‬ص ‪ 82‬و از ﻣﺤﻤﺪ ﺛﻴﻦ )ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت‬
‫اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص ‪ ( 16‬ﺑﻴﻬﻘﻲ و اﺑﻮﻧﻌﻴﻢ و اﺑﻦ ﻣﺮدوﻳﻪ و ا ﺑﻦ اﻋﺮاﺑﻲ و اﻟﻼﻟﻜﺎي ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ ﻋﺒﺎرت ﻣﺘﻔﺎوت ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻟﻲ اﻻﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال‪ ،‬دﻳﻨﻮري‪ ،‬و ﻓﺘﻮحاﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻧﻘﻞ ﻧﻜﺮده و ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را از اﻣﺎم ﻣﺎﻟﻚ در‬
‫ﻣﻮﻃﺎ و از ﺻﺤﺎح ﺳﺘﻪ )ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎري و ﻧﺴﺎﺋﻲ و اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺪي و اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ( ﻧﻘﻞ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ‪ ،‬ص ‪،45‬‬
‫ج ‪ ،2‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻧﻘﺎط اﺧﺘﻼف و اﺗﻔﺎق ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﺎط‬
‫اﺧﺘﻼف‪:‬اﻟﻒ‪:‬ﺗﻔﺘﺎزاﻧﻲ و اﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ و ﻣﻮﻟﻒ ﻓﺘﺢاﻟﻔﺘﻮح و ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در ﺟﻨﮓ )ﻧﻬﺎوﻧﺪ( ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ )ﺳﺎل‬
‫ﺑﻴﺴﺘﻢ( و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي و اﻟﻜﺎﻣﻞ و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ و اﺗﻤﺎم اﻟﻮﻓﺎء و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را درﺟﻨﮓ‬
‫)ﻓﺴﺎ و دار اﺑﺠﺮد ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻮم رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺷﻴﺦ اﻻﺳﻼم زﻛﺮﻳﺎي اﻧﺼﺎري در ﺣﺎﺷﻴﻪ رﺳﺎﻟﻪ ﻗﺸﻴﺮﻳﻪ در ﺟﻨﮕﻬﺎي‬
‫ﺷﺎم ﻳﺎ ﻣﺼﺮ )ﺳﺎل ﭘﺎﻧﺰده ﻳﺎ ﻧﻮزده( ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺑﻘﻴﻪ راواﻳﻦ ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺻﻞ ﻣﻄﻠﺐ اﻛﺘﻔﺎ ﻛﺮده و ﻣﺤﻞ و ﺳﺎل وﻗﻮع آن را‬
‫ذﻛﺮ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪527‬‬
‫ﮔﺮگ ﺑﺴﭙﺎرد ﻇﻠﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اي ﺳﺎرﻳﻪ! )ﺑﺎﻻي( ﻛﻮه )ﺑﺎﻻي( ﻛﻮه ﺑﺮوﻳﺪ‪ ،‬و ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ وﻗﺘﻲ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ از او ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ‪»:‬ﺗﻮ در ﺧﻄﺒﻪ ﭼـﻪ ﻛﺴـﻲ را ﺻـﺪا ﻛـﺮدي؟‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﺗﻮ ﺷﻨﻴﺪي؟ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻠﻲ ﻣﻦ و ﻫﻤﻪ ﺣﺎﺿﺮان در‬

‫ب‪ :‬در ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ )ﻋﻘﺎد( و اﺳﺪاﻟﻐﺎﺑﻪ و ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻻﺳﻤﺎء و ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺨﻼﻓﺎء ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ )ﻃﻨﻄﺎوي( ﺳﺎرﻳﻪ ﭘﺴﺮ )ﺣﺼﻦ( ﻣﻌﺮﻓﻲ‬
‫ﺷﺪه و در اﺗﻤﺎم اﻟﻮﻓﺎء و ﻃﺒﺮي اﻟﻜﺎﻣﻞ و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت و اﻟﻔﺎروق ﻋﻤﺮ و ﺗﺎرﺧﻲ ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ و ﺗﺎرﻳﺦ اﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ‬
‫ﺳﺎرﻳﻪ ﭘﺴﺮ )ذﻧﻴﻢ( ﻣﻌﺮﻓﻲ ﮔﺮدﻳﺪه و در ﺑﻘﻴﻪ ﺳﺎرﻳﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﮕﺮدﻳﺪه‪.‬‬
‫ج‪ :‬در اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ ﺑﻪ رواﻳﺖ واﻗﺪي و در اﺳﺪاﻟﻐﺎﻳﻪ و ﺗﻬﺬﻳﺐاﻻﺳﻤﺎء و اﻟﺨﻠﻔﺎ ﺑﻪ روﻳﺎت اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ارﺗﺠﺎﻟﻲ و ﺑﺪون ﻣﻘﺪﻣﻪ در اﺛﻨﺎي ﺧﻄﺒﻪ ﺟﻤﻌﻪ از زﺑﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﺟﺎري ﮔﺮدﻳﺪه‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻧﻤﺎز وﻗﺘﻲ ﻋﻠﻲ‬
‫ﻣﺮﺗﻀﻲ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺗﻮ اﻳﻦ ﺣﺮف را ﺑﻪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻲ؟ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻪ ﻣﮕﺮ ﺗﻮ ﺷﻨﻴﺪي؟ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻦ و ﻫﻤﻪ‬
‫اﻫﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻨﻴﺪﻳﻢ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ درﺟﻮاب او ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬وﻗﻊ ﻓﻲ ﺧَﻠَﺪي ﺑﺮ دﻟﻢ ا ﻟﻘﺎ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﻛﻨﺎر ﻛﻮﻫﻲ ﻛﻪ دﺷﻤﻨﺎن‬
‫در آﻧﺠﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺮه اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ اﻳﻦ ﻫﺸﺪار را ﺑﻪ ﺳﺎرﻳﻪ دادم ﻛﻪ ﺑﺎﻻي ﻛﻮه ﺑﺮوﻧﺪ و ﺧﺪا ﺳﭙﺎﻫﻬﺎﻳﻲ دارد ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ اﻣﺎ در رواﻳﺖ ﻃﺒﺮي و اﻟﻜﺎﻣﻞ و اﻟﻔﺎروق و اﺗﻤﺎم اﻟﻮﻓﺎء اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﺷﺐ ﻗﺒﻞ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺮه اﻓﺘﺎده ﺳﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم را در ﺧﻮاب دﻳﺪه و ﻓﺮدا اﻳﻦ ﺧﻮاب را ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﻮده و در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺧﻮاب اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ ﺷﺮح ﻓﻮق ﺑﻴﺎن ﻧﻤﺎﻳﺪ‬
‫اﺳﺖ و ﻛﺴﻲ ﺣﺮﻓﻲ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ و اﻟﺒﺪاﻳﻪ در رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﺳﺎرﻳﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻓﺘﺢ و ﭘﻴﺮوزي رﺳﻴﺪ و‬
‫اﺷﺎره ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪاي ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ او را ﻧﺪا ﻧﻤﻮده ﺑﻮد ﻛﺴﺎﻧﻲ از اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﭘﺮﺳﻴﺪﻧﺪ ﺣﺮﻓﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن روز‬
‫ﻘﻲ ﻋَﲇ َﻟﺴﺎﲏ( ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻦ ﭼﻴﺰي را در ﻧﺪاﻳﻢ ﺑﻪ‬ ‫ِ‬
‫ﮔﻔﺘﻲ ﭼﻪ ﺑﻮد؟ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪َ ) :‬واﷲِ ﻣﺎ ا ْﻟ َﻔ ْﻴ ُﺖ َﻟ ُﻪ اﻻّ ّﺑ َﺸ ْﻴﺌﻲ ا ْﻟ َ‬
‫ﺳﺎرﻳﻪ ﻧﮕﻔﺘﻢ ﺟﺰ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻧﺎآﮔﺎه ﺧﺎ ﺑﺮ زﺑﺎﻧﻢ آورد‪.‬‬
‫د‪ :‬در ا ﻛﺜﺮ اﻳﻦ رواﻳﺘﻬﺎ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻣﮋده دﻫﻨﺪه ﭘﻴﺮوزي ﺷﻨﻴﺪن ﺻﺪاي اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ را ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﻮده و در ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ در ﻳﻚ رواﻳﺖ ﺧﻮد ﺳﺎرﻳﻪ آن را ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﻮده‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻧﻘﻄﻪ اﺗﻔﺎق ﻫﻤﻪ اﻳﻦ رواﻳﺘﻬﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺳﺎرﻳﻪ را ﺑﺎ ﻧﺪاي ﺧﻮﻳﺶ ﻫﺸﺪار داده و ﺳﺎرﻳﻪ در ﻳﻚ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﺰار ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي اﻳﻦ ﻧﺪا و ﻫﺸﺪار را ﺷﻨﻴﺪه )ﺧﻮاه در ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﻳﺎ ﻓﺴﺎ و داراب ﻳﺎ ﻣﺼﺮ( و اﻣﺎ ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﺎ و‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﭼﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ 1‬ـﻋﻠﻤﺎ اﺷﻌﺮﻳﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎًاﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻴﻪ و از ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻛﺮاﻣﺎت اوﻟﻴﺎء اﷲ ﻗﺒﻮل ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻋﻠﻤﺎي ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً آن را رد‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ زﻳﺮا ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدهاي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺮاﻣﺎت اوﻟﻴﺎء ﻋﻘﻴﺪه ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدهﻫﺎ را ﻣﺨﺼﻮص اﻧﺒﻴﺎ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و از‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﻌﺎﺻﺮﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻀﺮي ﺑﻚ در اﺗﻤﺎم اﻟﻮﻓﺎء ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺮاﻣﺎت اوﻟﻴﺎ و ﻣﺤﻤﻮد ﻋﻘﺎد و ﻫﻴﻜﻞ از راه )ﺗ‪‬ﻠﭙﺎﺗﻲ( و‬
‫ﺷﺒﻴﻪ ﺗﻨﻮﻳﻢ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ و اﻧﺘﻘﺎل اﻓﻜﺎر آن را ﻗﺒﻮل ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪528‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻨﻴﺪﻳﻢ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮم رﺳﻴﺪ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر ﺻﺤﻨﻪ ﺟﻨﮓ ﻛـﻮﻫﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺳﺘﻮﻧﻲ از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺑﺎﻻي آن ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ ﺣﻤﻼت دﺷﻤﻦ را دﻓـﻊ و‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎﻋﺖ ﭘﻴﺮوز ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﺮ زﺑﺎن آوردم‪ ،‬و ﭼﻨﺪي‬
‫ﺑﻌﺪ ﻛﻪ ﻣﮋده دﻫﻨﺪه ﻓﺘﺢ و ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ وارد ﮔﺮدﻳـﺪ ﺿـﻤﻦ ﻧﻘـﻞ اﺧﺒـﺎر‬
‫روزﻫﺎي ﺷﺪت ﺟﻨﮓ ﮔﻔﺖ‪» :‬روز ﺟﻤﻌﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﺮ ﻓﺮﻳﺎدي را ﺷﻨﻴﺪﻳﻢ ﺷﺒﻴﻪ ﻓﺮﻳﺎد ﻋﻤـﺮ‬
‫)اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ( ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪:‬اي ﺳﺎرﻳﻪ ﭘﺴﺮ ﺣﺼﻦ! ﺑﺎﻻي ﻛﻮه ﺑﺎﻻي ﻛﻮه‪ ،‬ﻣـﺎ ﺑـﺎﻻ رﻓﺘـﻴﻢ و‬
‫ﭘﻴﺮوز ﺷﺪﻳﻢ آﻧﮕﺎه ﻇﺮﻳﻒ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺳﺎﺋﺐﺑﻦ اﻗﺮع ﻫﻤﺮاه ﻫﻤﺲ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕﻲ ﻧﻴـﺰ در راه‬
‫اﺳﺖ و او اﺧﺒﺎر ﻣﻔﺼﻞ اﻳﻦ ﺟﻨﮓ را ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﻲدﻫﺪ« اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻲ از اﺻـﺤﺎب از‬
‫ﺷﻬﺮ ﺧﺎرج و در راﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺮف اﻳﺮان اﻣﺘﺪاد دارد ﻣﻨﺘﻈﺮ رﺳﻴﺪن ﺳـﺎﺋﺐ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔـﺎه‬
‫ﺳﻮاري از دور ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدد و ﻋﺜﻤﺎنﺑـﻦ ﻋﻔـﺎن ﻛـﻪ ا ز دور او را ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬
‫»ﺳﺎﻳﺐ اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﺎﻳﺐ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪه و ﭘﺲ از ﺳﻼم و ﺧﻮﺷ‪Ĥ‬ﻣﺪ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺑﻴﺘـﺎﺑﻲ از‬
‫ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ‪ :‬ﺧﺒﺮ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺳﺎﺋﺐ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺷﻜﺴﺖ ﻗﻄﻌﻲ دﺷﻤﻦ و ﭘﻴﺮوزي ﻛﺎﻣﻞ‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻴﻦ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻘﺮن ﭼﻄﻮر؟ ﺳﺎﺋﺐ ﮔﻔﺖ‪» :‬در ﻃﻠﻴﻌﻪ ﭘﻴـﺮوزي‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم اﺳﺐ ﻧﻌﻤﺎن در ﺧﻮن دﺷﻤﻨﺎن ﻟﻐﺰﻳﺪ و ﻧﻌﻤﺎن از اﺳﺐ اﻓﺘﺎد و ﺷـﻬﻴﺪ ﮔﺮدﻳـﺪ‪«1‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ در ﺣﺎﻟﻴﻜـﻪ از ﺷـﻨﻴﺪن اﻳـﻦ ﺧﺒـﺮ ﺑـﻪ ﺷـﺪت ﻣﺘـﺎﺛﺮ ﮔﺸـﺘﻪ و ﻣـﻲﻟﺮزﻳـﺪ و‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﮔﺮﻳﻪ ﺧﻮدداري ﻛﻨﺪ‪ ،2‬در ﻣﻴﺎن آه و ﻧﺎﻟﻪﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻧﺎ ﷲ و ا ﻧﺎ اﻟﻴﻪ راﺟﻌﻮن«‬
‫آﻧﮕﺎه اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ درﺑﺎره ﺳﺮداران و ﭘﺮﭼﻢداران دﻳﮕﺮ ﭘﺮسوﺟﻮ ﻛﺮد‪ ،‬ﺳﺎﺋﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻧﻴﺰ در اﺛﻨﺎي ﭘﻴﺮوزي ﺑﻪ درﺟﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ 1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪1957,‬‬

‫‪ 2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﺔ و اﻟﻨﻬﺎﻳﺔ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 111‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪15,‬‬

‫‪529‬‬
 ‫ﺷﻬﺪاي ﮔﻤﻨﺎم از ﻧﻈﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ‬
‫و ﻛﺴﺎن دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ آﻧﻬﺎ را ﻧﻤﻲﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ‬
‫در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺗﺎﺛﺮ و ﻏﺼﻪ ﮔﻠﻮﻳﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪»:‬ﻋﻤﺮ ﭼﻜﺎره اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﻬـﺎ‬
‫را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪1‬؟ ﻣﻬﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ و ﺧﺪا آﻧﻬﺎ را در راه ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺮاﻣﻲ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻋﻤﺮ ﭼﻪ ﻧﻴﺎزي دارﻧﺪ؟‪«2‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻫﻤﺮاه ﻳﺎران و ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ﺑﺮﮔﺸـﺖ و روز ﺑﻌـﺪ ﺧﻤـﺲ ﻏﻨـﺎﻳﻢ در ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﮔﺮدﻳـﺪ و ﺳـﺎﺋﺐ دو ﺻـﻨﺪوق ﭘـﺮ از ﻃـﻼ و ﺟـﻮاﻫﺮات را ﺑـﻪ ﻣﻨـﺰل‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﺑﺮد و ﮔﻔـﺖ‪» :‬اﻳـﻦ دو ﺻـﻨﺪوق ﻫﺪﻳـﻪ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي ﺗـﻮ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهاﻧﺪ«‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻌﻼً آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل اﻧﺘﻘﺎل دﻫﻴـﺪ ﺑﻌـﺪاً درﺑـﺎره آﻧﻬـﺎ‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‪ 3‬و ﻓﺮداي ﻫﻤﺎن روز در ﻛﻠﻪ ﺳﺤﺮ‪،‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﺔ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 111‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪15,‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 112‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ .16‬در ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 1957‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ در‬
‫ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪ ورود ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ وﻗﺘﻲ ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ اﻳﻦ دو ﺻﻨﺪوق ﻫﺪﻳﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺗﻮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻓﻮر ًا‬
‫در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا آﻧﻬﺎ ﻓﻬﻤﻴﺪه ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ و ﺗﻮ ﻧﻴﺰ ﻓﻬﻤﻴﺪه ﻧﻴﺴﺘﻲ ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﺻﻨﺪوﻗﻬﺎ را ﺑﻪ ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﻛﻪ آوردهاي ﺑﺮﮔﺮدان‬
‫و ﺑﺮ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻦ‪.‬‬

‫‪530‬‬
 ‫در ﻧﻈﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﺳﻜﻪﻫﺎي ﻃﻼ ﺟﻤﺮهﻫﺎي آﺗﺶ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺧﻮف و ﻧﮕﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺳﺎﺋﺐ را از ﻛﻮﻓﻪ‪ 1‬ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و ﺑـﺎ‬
‫ﺣﺎﻟﺘﻲ از رﻋﺐ و ﺗﺮس ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻣﺸﺐ در ﺧﻮاب ﻣﻼﺋﻜﻪ ﻋﺬاب ﺧـﺪا را دﻳـﺪم‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﺻﻨﺪوق در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ آﺗﺶ از آﻧﻬﺎ زﺑﺎﻧـﻪ ﻣـﻲﻛﻴﺸـﺪ ﺑﺮدﻧـﺪ‪ ،‬و ﻣـﺮا ﺗﻬﺪﻳـﺪ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺟ‪‬ﻤ‪‬ﺮهﻫﺎي آﺗﺶ ﺗﻮ را داغ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ 2‬و ﻣﻦ ﻫﻢ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﻴﺪم ﻛﻪ ﻣﺮا‬
‫ﻣﻬﻠﺖ دﻫﻴﺪ ﺗﻌﻬﺪ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻃﻼﻫﺎي اﻳﻦ ﺻﻨﺪوﻗﻬﺎ را در ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻮزﻳﻊ ﻧﻤﺎﻳﻢ و‬
‫از ﻫﻮل و ﻫﺮاس و ﺗﺮس آﻧﻬﺎ از ﺧﻮاب ﺑﻴﺪار ﺷﺪم‪ «3‬آﻧﮕﺎه اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺳـﺎﺋﺐ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ اﻳﻦ ﺻﻨﺪوﻗﻬﺎ را از دﺳﺖ ﺗﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪام و ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﻮ ﻫﻢ ﺑﺮﻣﻲﮔـﺮداﻧﻢ ﺗـﻮ آﻧﻬـﺎ را ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮوش ﺑﺮﺳﺎن و وﺟﻪ آن را ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻦ‪ «4‬ﺳـﺎﺋﺐ ﺻـﻨﺪوﻗﻬﺎ را از ﺑﻴـﺖاﻟﻤـﺎل‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﻣﺴﺠﺪ ﻛﻮﻓﻪ آﻧﻬﺎ را در ﺑﻴﻦ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺰاﻳﺪه ﮔﺬاﺷﺖ‬

‫و )ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ ﻣﺨﺰوﻣﻲ( آﻧﻬﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ دو ﻣﻴﻠﻴﻮن درﻫـﻢ‪) 5‬ﻣﻌـﺎدل ﻳـﻚ ﻣﻴﻠﻴـﺎرد و‬

‫‪ 1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 4‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 16‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎي‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 112‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ ، 1957‬وﺟﻪ ﻓﺮوش اﻳﻦ ﺻﻨﺪوق را‬
‫ﭼﻬﺎرده ﻣﻴﻠﻴﻮن درﻫﻢ )ﻣﻌﺎدل ﭼﻬﺎر ﺻﺪﻫﺰار ﺳﻜﻪ ﻃﻼ ﺑﻪ وزن ﻳﻚ ﻣﺜﻘﺎل ﻧﻮﺷﺘﻪ و در اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻛﻪ از وﺟﻪ‬
‫ﻓﺮوش اﻳﻦ ﺻﻨﺪوق ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﭼﻬﺎر ﻫﺰار درﻫﻢ )ﻣﻌﺎدل ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﺳﻜﻪ ﻃﻼ ﻳﻚ ﻣﺜﻘﺎﻟﻲ( رﺳﻴﺪ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم‬
‫ﺳﻲﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ 5‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 16‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎي‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 112‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ ، 1957‬وﺟﻪ ﻓﺮوش اﻳﻦ ﺻﻨﺪوق را‬

‫‪531‬‬
‫دوﻳﺴﺖ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻮﻣﺎن( ﺧﺮﻳﺪه و در ﺑﺎزارﻫﺎي اﻳﺮان ﻓﺮوﺧﺖ و از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن‬
‫ﺷﻬﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‪ 1‬و ﺳﺎﺋﺐ ﻧﻴﺰ وﺟﻪ ﻧﺎﻣﺒﺮده را در ﻣﻴﺎن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳـﻼم ﻛـﻪ در ﺟﻨـﮓ ﻧﻬﺎوﻧـﺪ‬
‫‪2‬‬
‫ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺘﺢ اﻟﻔﺘﻮح‪ :‬ﭘﻴﺮوزي در ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺎوﻧﺪ‬
‫ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﻓﺘﺢاﻟﻔﺘﻮح ﻟﻘﺐ ﮔﺮﻓﺖ زﻳـﺮا ﭘـﺲ از اﻳـﻦ ﭘﻴـﺮوزي‬
‫دروازهﻫﺎي ﭘﻴﺮوزي از ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎت ﺑﺮ روي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﮔﺸﻮده ﺷﺪ و ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم ﻛـﻪ در‬
‫ﻣﺪت ﻫﺸﺖ ﺳﺎل ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد از ﻣﺮزﻫﺎي ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬـﺮﻳﻦ ﺗـﺎ ﻧﻬﺎوﻧـﺪ ﭘﻴﺸـﺮوي ﻛﻨـﺪ ﭘـﺲ از‬
‫ﭘﻴﺮوزي در ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻓﻘﻂ در ﻣﺪت دو ﺳﺎل ﺗﻤـﺎم اﻳـﺎﻻت و وﻻﻳـﺎت اﻳـﺮان‬
‫ﺑﺰرگ‪ 3‬را ﺑﻪ زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم ردآورد و در ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ ﺗﺎ ﻛﻨﺎرهﻫﺎي ﺟﻴﺤﻮن‪ ،‬آﻣﻮدرﻳـﺎ‪،‬‬
‫ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻨﺪ و ﻣﻨﻄﻘﻪ )ﻃﺨﺎرﺳﺘﺎن( و ﺷﻬﺮ ﻣﺮو و ﺑﻠﺦ را )در ﻋﻤﻖ ﺧﺎك اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻓﻌﻠـﻲ و‬
‫ﺗﺮﻛﺴﺘﺎن ﺷﻮري ﺳﺎﺑﻖ( ﺑﻪ زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم درآورﻧﺪ‪ ،‬و ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳـﻼم در ﺑﺮاﺑـﺮ ﭼﺸـﻢ‬
‫ﻣﺮزﺑﺎﻧﺎن ﺧﺎﻗﺎن ﺗﺮك و ﻓﻐﻔﻮر ﭼﻴﻦ از ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد ﺷﺪه ﭘﺎﺳﺪاري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و در‬
‫ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻌﺪ از آزاد ﻛﺮدن اﺳﺘﺎن وﺳﻴﻊ ﻣﻜﺮان ﺻﺪﻫﺎ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ در ﻋﻤﻖ ﭘﺎﻛﺴـﺘﺎن‬
‫ﻓﻌﻠﻲ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻧﻤﻮده و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم درﻛﻨﺎرهﻫﺎي رود )ﺳﻨﺪ( ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻧـﺪ و در ﺷـﻤﺎل‬
‫ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از آزاد ﻛﺮدن ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬و ﮔﺮﮔﺎن در ﺳﻮاﺣﻞ درﻳﺎي ﺧﺰر ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪﻧﺪ‬

‫ﭼﻬﺎرده ﻣﻴﻠﻴﻮن درﻫﻢ )ﻣﻌﺎدل ﭼﻬﺎر ﺻﺪﻫﺰار ﺳﻜﻪ ﻃﻼ ﺑﻪ وزن ﻳﻚ ﻣﺜﻘﺎل ﻧﻮﺷﺘﻪ و در اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻛﻪ از وﺟﻪ‬
‫ﻓﺮوش اﻳﻦ ﺻﻨﺪوق ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﭼﻬﺎر ﻫﺰار درﻫﻢ )ﻣﻌﺎدل ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﺳﻜﻪ ﻃﻼ ﻳﻚ ﻣﺜﻘﺎﻟﻲ( رﺳﻴﺪ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم‬
‫ﺳﻲﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ 1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 3‬ـ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺨﺸﻲ ﻋﻈﻴﻢ از اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﺗﺮﻛﺴﺘﺎن ﺷﻮروي ﺳﺎﺑﻖ‪.‬‬

‫‪532‬‬
‫و در ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ ﭘﺲ از آزاد ﻛﺮدن آذرﺑﺎﻳﺠﺎن و ارﻣﻨﺴـﺘﺎن و در ﺑﻨـﺪ ﺷـﺮوان و ﻣﻨﻄﻘـﻪ‬
‫)ﺑﻠﻨﺠﺮ( ﺑﻪ ﻃﻮر دوﻳﺴﺖ ﻓﺮﺳﺦ ﻓﺮاﺗﺮ از ﻣﺤﻞ ﺷﻬﺮ ﺑﺎﻛﻮ در ﻋﻤـﻖ ﺧـﺎك ﺷـﻮروي ﺳـﺎﺑﻖ‬
‫ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ اﻋﺰام ﻧﻴﺮوﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻔﻠﻴﺲ و ﻗﻠﻌﻪ ﻣﻌﺮوف )اﻟﻼن( در ﻧﻘﺎط ﻣﺸـﺮف ﺑـﺮ‬
‫درﻳﺎي ﺳﻴﺎه و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ آﺧﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺮز آﺳﻴﺎ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻘﻄـﻪ ﻧـﺎﻣﺒﺮده‪ 1‬ﻓﻬﺮﺳـﺖوار و‬
‫ﻃﺒﻖ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﺗﺎرﻳﺨﻲ در زﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺮﻛﺰي و ﺷﻤﺎﻟﻲ‬
‫‪ 1‬ـ دﻳﻨﻮر و ﺻﻴﻤﺮه‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي‪ 2‬ﺑﻌﺪ از ﺑﺮﮔﺸﺖ از ﻧﻬﺎوﻧﺪ وارد دﻳﻨﻮر ﮔﺮدﻳـﺪ و ﺑـﺎ‬
‫اﻫﺎﻟﻲ ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ‪ 3‬و ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ را ﻣﻨﻌﻘﺪ و ﺳﺎﺋﺐﺑﻦ اﻗﺮع‪ 4‬را ﺑﻪ ﺻﻴﻤﺮه اﻋـﺰام و ﺑـﺎ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـاﺻﻔﻬﺎن‪ :‬ﻓﺎروق ﺑﺎ ﻫﺮﻣﺰان ﻣﺸﻮرت ﻛﺮد ﻛﻪ از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻓـﺎرس و آذرﺑﺎﻳﺠـﺎن و اﺻـﻔﻬﺎن‬
‫ﻗﺒﻼً ﺑﻪ ﻛﺪام ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ ﺳﭙﺎه اﻋﺰام دارم؟ ﻫﺮﻣﺰان ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺳﺮ و ﻓﺎرس و‬
‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ دو ﺑﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ اﮔﺮ ﺳﺮ را ﻗﻄﻊ ﻛﻨﻲ آن دو ﺑﺎل ﻣﻲاﻓﺘﻨﺪ‪«5‬‬
‫ﻓﺎروق از ﻣﺮﻛﺰ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،6‬از ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب و دراي ﺷﺠﺎﻋﺘﻲ‪ 7‬ﻛـﻢﻧﻈﻴـﺮ‬

‫‪ 1‬ـ آزاد ﻛﺮدن ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻧﻘﺎط را ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻋﻤﺒﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب در ﺻﻔﺤﺎت آﻳﻨﺪه ﻃﺒﻖ اﺳﻨﺎد‬
‫و ﻣﺪارك ﻣﻌﺘﺒﺮ از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي )ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ اﺑﻮاﻟﻔﺪاء و ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮﻣﻲ و ﻓﺘﻮح‬
‫اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري( ﺑﻴﺎن ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪16,‬‬
‫‪ 3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 5‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ج ‪ ،5‬ص ‪1966,‬‬
‫‪ 6‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‪.‬‬
‫‪ 7‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪) 209‬اﺻﻔﻬﺎن( و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 18‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص‬

‫‪533‬‬
‫را‪ ،‬در راس ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻋﻈﻴﻢ و ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﻲ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ و ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦ ورﻗﺎء و ﻋﺼﻤﺖ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪاﷲ‬
‫از راه ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي اﺻﻔﻬﺎن اﻋﺰام داﺷﺖ و ﭘﺲ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻧﻬﺎوﻧـﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻌـﻲ از ﺳـﭙﺎه‬
‫ﻧﻌﻤﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻠﺤﻖ و ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ 1‬و ﺑﻌﺪ از ﻧﺒﺮدﻫـﺎي ﺳـﺨﺖ اﺻـﻔﻬﺎن و‬
‫ﺣﻮﻣﻪ را ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﺮده و ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﺑﺎ اﻫﺎﻟﻲ اﺻـﻔﻬﺎن‬
‫ﻣﻨﻘﻌﺪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ 2‬و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻓﺎروق ﺳﺎﺋﺐﺑﻦ اﻗﺮع را ﺑﻪ ﺟﺎي‪ 3‬ﺧـﻮد ﻧﺸـﺎﻧﺪ و ﺑـﺮاي‬
‫ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ ﺳﻬﻴﻞ‪ 4‬ﺑﻦﻋﺪي راﻫﻲ اﺳﺘﺎن ﻛﺮﻣﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ ﻛﺎﺷﺎن و ﻗﻢ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ‪ 5‬ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻛﺎﺷﺎن و ﻗـﻢ را آزاد ﻛـﺮد و ﺑـﺮ ﻣﺒﻨـﺎي‬
‫‪6‬‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ را ﺑﺎ اﻫﺎﻟﻲ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪ 4‬ـ ﻫﻤﺪان ﻫﻤﺪان ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﻧﻬﺎودﻧﺪ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﻧﻌﻴﻢﺑﻦ ﻣﻘـﺮن و ﻗﻌﻘـﺎع‬
‫ﻓﺘﺢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ 7‬و ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻳﻜﻲ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺧﺴﺮو ﺷـﻨﻮم‪ ،‬ﭘﻴﻤـﺎن‬
‫ﺻﻠﺢ را ﺷﻜﺴﺘﻪ و ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﻲ را آﻏﺎز ﻧﻤﻮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ 8‬و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻧﻌﻴﻢ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺳﭙﺎه دوازده‬
‫ﻫﺰار ﻧﻔﺮي‪ 9‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﻤﺪان رﻫﺴﭙﺎر ﺷﺪ و ﻣﺠﺪداً آن را ﻓﺘﺢ ﻛﺮد و ﺑـﺮ ﻣﺒﻨـﺎي ﭘﺮداﺧـﺖ‬

‫‪1963,‬‬
‫‪ 1‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ 209‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 19‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪1966,‬‬
‫‪ 3‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‪.‬‬
‫‪ 4‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‪.‬‬
‫‪ 5‬ـ ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص ‪310,‬‬
‫‪ 6‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 7‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 22‬و ‪ 17‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 1954‬و ‪1971,‬‬
‫‪ 8‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‪.‬‬
‫‪ 9‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪22,‬‬

‫‪534‬‬
‫ﺟﺰﻳﻪ اﻣﺎنﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ اﻫﺎﻟﻲ آﻧﺠﺎ داد و ﻛﺮﻣﺎﻧﺸـﺎن ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﻪ ﺟﺮﻳـﺮﺑﻦ ﻋﺒـﺪاﷲ ﻓـﺘﺢ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ)ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان(‪.‬‬
‫‪ 5‬ـ ري‪ :‬ﻧﻌﻴﻢ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻣﺠﺪد ﻫﻤﺪان اﻃﻼع ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺳـﭙﺎﻫﻲ از دﻳﻠـﻢ ﺑـﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ‬
‫)ﻣﻮﺗﺎ‪ (1‬و ﺳﭙﺎﻫﻲ از آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ )اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر ﺑﺮادر رﺳﺘﻢ( و ﺳـﭙﺎﻫﻲ از اﺳـﺘﺎن‬
‫ري ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ )اﺑﻮﻧﺼﺮﺧﺎن( ﺑﻪ ﻗﺼـﺪ ﻣـﺎﺟﺮاﺟﻮﻳﻲ‪ ،‬در ﺑـﻴﻦ ﻫﻤـﺪان و ﻗـﺰوﻳﻦ ﺗﺠﻤـﻊ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ 2‬و ﻧﻌﻴﻢ ﺑﻼدرﻧﮓ در راس ﺳﭙﺎه دوازده ﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﺑـﻪ ﺳـﻮي آﻧﻬـﺎ ﺷـﺘﺎﻓﺖ و در‬
‫ﻣﺤﻞ )واج رود‪ (3‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ رﺳﻴﺪ و ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﺳﺨﺘﻲ‪ ،‬ﻧﻈﻴﺮ ﻧﺒﺮدﻫـﺎي ﻧﻬﺎوﻧـﺪ‪ ،‬روي داد و در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه دﻳﻠﻢ )ﻣﻮﺗﺎ( و ﺟﻤﻊ زﻳﺎدي از ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪه و ﺑﻘﻴﻪ ﻧﻴﺰ ﻓﺮار‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ 4‬و اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر ﺑﻪ ﺳﻮي آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺗﺎ ﻣﺤﻞ )ﺟﺮﻣﻴﺬان‪ (5‬و اﺑﻮاﻟﻔﺮﺧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ري‬
‫ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﻧﻤﻮد و ﻧﻌﻴﻢ ﻣﺮاﺗﺐ را ﺑﻪ ﻓﺎروق ﮔﺰارش و از او ﻛﺴﺐ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﻛﺮد‪ ،‬ﻓﺎروق در‬
‫ﺟﻮاب ﺑﻪ ﻧﻌﻴﻢ دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻓﺘﺢ ﺷﻬﺮ ري ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ‪ .‬ﻧﻌﻴﻢ ﺑﻪ ﺳﻮي ري رﻫﺴـﭙﺎر و رد‬
‫داﻣﻨﻪ ﻛﻮﻫﻬﺎي ري ﺑﺎ ﺳﭙﺎه اﺑﻮاﻟﻔﺮﺧﺎن ﺑﺠﻨﮓ ﭘﺮداﺧﺖ و او را ﺑـﻪ ﺗﺴـﻠﻴﻢ ﻧﺎﭼـﺎر ﻛـﺮد‪ 6‬و‬
‫ﻏﻨﺎﻳﻤﻲ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﻛﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻣـﺪاﻳﻦ‪ 7‬ﺑـﻮد و اﺑﻮاﻟﻔﺮﺧـﺎن ﭘﻴﻤـﺎن ﺻـﻠﺢ را ﺑـﺮ‬

‫‪ 1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪22,‬‬

‫‪ 2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 22‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ 1974 ،5‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪121,‬‬
‫‪ 3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﺔ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء ج ‪ ،7‬ص ‪ 121‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 22‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪.1973‬‬
‫در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻤﻮي‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪) ،118‬ري( ﻓﺘﺢ ﺷﻬﺮ ري را در ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺖ ﻳﺎ ﻧﻮزده ﺑﻪ ﻋﺮوه ﺑﻦ زﻳﺪ ﻧﺴﺒﺖ داده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪535‬‬
‫ﻣﺒﻨﺎي ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﺑﺎ ﻧﻌﻴﻢ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﻮد‪ 1‬و ﻧﻌﻴﻢ ﻣﮋده ﭘﻴﺮوزي و آزاد ﻛـﺮدن ﺷـﻬﺮ ري را‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺧﻤﺲ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺑﺮاي ﻓﺎروق ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫‪ 6‬ـ ﻗﻮﻣﺲ )داﻣﻐﺎن و ﺑﺴﻄﺎم و ﺣﻮﻣﻪ(‪ :‬و ﻓﺎروق در ﺟﻮاب ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﺑـﺮادرش‬
‫را ﺳﻮﻳﺪﺑﻦ ﻣﻘﺮن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﻮﻣﺲ‪ ،‬داﻣﻐﺎن و ﺑﺴﻄﺎم اﻋﺰام ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺳﻮﻳﺪ ﺑﻪ ﻗﻮﻣﺲ رﻫﺴـﭙﺎر‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﺪون ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻗﻮﻣﺲ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺷﺪ و ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ را ﺑﺮ‬
‫ﻣﺒﻨﺎي ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﺑﺎ ﺳﻮﻳﺪ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪7‬ـ ﮔﺮﮔﺎن‪ :‬ﻧﻌﻴﻢ ﺳﭙﺎه ﺧﻮد را در ﺑﺴﻄﺎم ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﮔﺮﮔﺎن ﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎﻳﻲ را‬
‫ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻛﺮد و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﮔﺮﮔﺎن آﻣﺎده ﺷﺪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ را ﺑﺎ ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻛﻨﺪ و در ﻣﺘﻦ اﻣﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺮزﻧﺸﻴﻨﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﺎرﺷﺎن ﭘﺎﺳﺪاري از ﻣﺮزﻫﺎ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎً از ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﻣﻌﺎف ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ 8‬ـ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن )ﻣﺎزﻧﺪران(‪ :‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻣﺎزﻧﺪران )ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن( ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ارﺳـﺎل ﻧﺎﻣـﻪاي از ﻧﻌـﻴﻢ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮط ﺑﺎ او ﺻﻠﺢ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺤﺚ از ﻛﻤﻚ و ﻳﺎري ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻛﺴﺎن دﻳﮕﺮ در‬
‫ﻣﻴﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻧﻌﻴﻢ اﻳﻦ ﺷﺮط را ﻗﺒﻮل ﻛﺮد و ﺑﺎ او ﻧﻴﺰ ﺻﻠﺢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪ 9‬ـ ﻗﺰوﻳﻦ و زﻧﺠﺎن و اﺑﻬﺮ‪ :‬ﺑﺮاءﺑﻦ ﻋﺎزب از ﭘﺎدﮔـﺎن ﻛﻮﻓـﻪ در رأس ﺳـﭙﺎﻫﻲ ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬
‫ﻗﺰوﻳﻦ اﻋﺰام ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮاء ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن اﺑﻬﺮ رﺳﻴﺪ و ﻃـﻲ ﻧﺒـﺮدي آن را ﺳـﺎﻗﻂ و ﺑـﺮ ﻣﺒﻨـﺎي‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﺑﺎ اﻫﺎﻟﻲ ﺻﻠﺢ ﻧﻤﻮد‪ 2‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺰوﻳﻦ رﻫﺴﭙﺎر و اﻫﺎﻟﻲ ﻗﺰوﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﻌﺪ‬
‫از ﻧﻮﻣﻴﺪي از ﻫﻤﻜﺎري ﺳﭙﺎه‪ 3‬دﻳﻠﻢ ﺑﺎ ﺑﺮاء ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻬﺮ ﺻﻠﺢ ﻛﺮدﻧﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﭘﺎدﮔـﺎن زﻧﺠـﺎن‬

‫‪ 1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،7 ،‬ص ‪ 122‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 25‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪1977,‬‬
‫‪ 2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 23‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪1978,‬‬
‫‪ 3‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪536‬‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﺳﺨﺖ ﭘﺎدﮔﺎن زﻧﺠﺎن را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﻘﻮط ﻛﺸﺎﻧﻴﺪ و ﺑـﺎ اﻫـﺎﻟﻲ‬
‫‪1‬‬
‫آن ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﭘﺮدﺧﺖ زﺟﻴﻪ ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ب‪ :‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺟﻨﻮب و ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ‬
‫‪ 1‬ـ ﺷﻮش‪ :‬ﺷﻮش ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺟﻬﺎن‪ 2‬و ﻣﺮﻛﺰ دوﻟﺖ اﻳﻼم و ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ زﻣﺴـﺘﺎﻧﻲ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ‪ 3‬و داراي ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺰرگ و ﻣﺠﻬﺰي اﺳـﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫـﺪ ﭘﺎدﮔـﺎن آن‪،‬‬
‫ﺷﻬﺮﻳﺎر ﺑﺮادر ﻫﺮﻣﺰان‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﻓﺪاﻛﺎري از اﻳﻦ ﺷﻬﺮ دﻓﺎع ﻣﻲﻛﺮد و اﺑﻮﺳـﺒﺮه ﻫﻤـﺮاه‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ و ﺻﺎﻓﻲﺑﻦ ﺻﻴﺎد اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را در ﺣﻠﻘﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻗـﺮار داد و ﭘـﺲ از‬
‫ﻧﺒﺮدﻫﺎﻳﻲ ﭘﺎدﮔﺎن ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪ و ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺎ اﻫﺎﻟﻲ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪.4‬‬
‫‪ 2‬ـ ﺟﻨﺪي ﺷﺎﭘﻮر‪ :‬اﺑﻮﺳﺒﺮه ﭘﺲ از آزاد ﻛﺮدن ﺷﻮش اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ را ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ ﺧـﻮد ﻛـﺮد و‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮر‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﺒﻼً زرﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ آن را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺷـﺘﺎﻓﺖ و‬
‫ﭘﺲ از ﻳﻚ روز ﺟﻨﮓ و ﻧﺒﺮد ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ اﻫﺎﻟﻲ ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﺑﺎ‬

‫‪ 1‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪ 2‬ـ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻤﻴﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ در ﻛﻠﻤﻪ )ﺷﻮش(‬
‫‪ 3‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 4‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 550‬و ‪ 551‬و ﻣﻌﺮف اﺳﺖ ﻛﻪ آرﻣﮕﺎه داﻧﻴﺎل ﻧﺒﻲ در ﺷﻬﺮ ﺷﻮش اﺳﺖ و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص‬
‫َﲇ ﺑِﺬاﻟِ َﻚ« ﻣﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭼﻪ ﻛﺎ ر‬
‫‪ 551‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﺑﻮﺳﺒﺮه ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺟﺴﺪ داﻧﻴﺎل ﻧﺒﻲ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ اﺳﺖ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪َ » :‬و ﻣﺎ ﻋ َ ﱠ‬
‫دارم؟ و آن را در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺮدم ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي در ﻛﻠﻤﻪ )ﺷﻮش( ج ‪ ،3‬ص ‪ 281‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري در ص ‪ 372‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺘﺢ ﺷﻮش ﺟﺎﻳﻲ را ﺑﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬ﺟﺴﺪ داﻧﻴﺎل‬
‫ﻧﺒﻲ در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ اﺳﺖ و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺤﻄﻲ و ﺧﺸﻜﺴﺎﻟﻲ از او اﺳﺘﻤﺪاد ﻣﻲﻃﻠﺒﻨﺪ‪ ،‬اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﻣﺮاﺗﺐ را ﺑﻪ ﻓﺎروق ﮔﺰاش‬
‫ﻛﺮد ﻓﺎروق ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﺴﺪ را دﻓﻦ ﻛﻨﺪ و اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﻛﺎﻧﺎل ﻃﻮﻻﻧﻲ را ﺣﻔﺮ ﻛﺮد و در ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺒﻬﻤﻲ از ﻛﺎﻧﺎل ﺟﺴﺪ‬
‫را دﻓﻦ ﻛﺮد و ﺳﭙﺲ آب را در ﻛﺎﻧﺎل ﺟﺎري ﻛﺮد و از آن روز دﻳﮕﺮ ﻛﺴﻲ ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﻛﻪ آراﻣﮕﺎه داﻧﻴﺎل ﻧﺒﻲ در ﭼﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‬
‫اﺳﺖ ‪«.‬‬

‫‪537‬‬
 ‫آﻧﻬﺎ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪.5‬‬
‫‪ 3‬ـ ﺗﻮج‪ :‬ﻋﺜﻤﺎناﺑﻲاﻟﻌﺎص ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻛﺸﺘﻲ از ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس ﻋﺒﻮر ﻛﺮده و ﭘﺎدﮔﺎن ﺗﻮﺟﻪ را‬
‫ﺑﻪ ﺳﻘﻮط ﻛﺸﺎﻧﻴﺪ و ﺷﻬﺮ را آزاد و ﺟﻤﻌﻲ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم را در آن ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﻤﻮد و ﭘـﺲ‬
‫از ﻣﺪﺗﻲ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻳﺰدﮔﺮد ﻣﺠﺪداً آن را اﺷﻐﺎل ﻛﺮد و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺷـﻬﺮ ﺑـﻪ‬
‫وﺳﻴﻠﻪ ﻣﺠﺎﺷﻊ آزاد ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﺎ اﻫﺎﻟﻲ ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺧﻤﺲ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻫﻤﺮاه ﻣﮋده‬
‫ﭘﻴﺮوزي ﺑﺮاي ﻓﺎروق ارﺳﺎل ﮔﺮدﻳﺪ‪.1‬‬
‫‪ 4‬ـ ﺷﺎﭘﻮر و اردﺷﻴﺮ‪ :‬ﻣﺠﺎﺷﻊ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﺗﻮج ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺎﭘﻮر در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻛﺎزرون و ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي ﺷﻬﺮ اردﺷﻴﺮ ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﭘﺲ از ﻧﺒﺮدﻫﺎﻳﻲ ﺷﺪﻳﺪ آﻧﻬﺎ را ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﺮد و ﭘﻴﻤﺎن‬
‫ﺻﻠﺢ را ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﻮد‪.2‬‬
‫‪ 5‬ـ اﺻﻄﺨﺮ‪ :‬ﻳﺰدﮔﺮد ﺷﺎه ﻓﺮاري ﭘﺲ از آزاد ﺷﺪن ﺣﻠﻮان ﺑﻪ اﺻﻄﺨﺮ ﭘﻨﺎه ﺑﺮد و اﺻـﻄﺨﺮ‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﻘﺪس‪ 3‬ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪ زﻳﺮا ﺟﺪ اردﺷﻴﺮ اول ﭘﺎدﺷـﺎه ﺳﺎﺳـﺎﻧﻲ در ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﺘﺼﺪي ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ آﺗﺸﻜﺪه اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻮد و در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﺮﻛﺰ‬
‫دﻳﻨﻲ دوﻟﺖ ﺑﻮد و ﭼﻮن )ﭘﺮس ﭘﻮﻟﻴﺲ( در ﻛﻨﺎر آن ﺑﻮد و آرﻣﮕﺎه ﺷـﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳـﺎﻧﻲ ﺑـﻮد‪،‬‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﻗﺪاﺳﺖ دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻗﺪاﺳﺖ ﻣﻠﻲ‪ 4‬را ﻧﻴﺰ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﻣﻌﺮوف اﻳﺮاﻧﻲ )ﻫ‪‬ﺮﺑِﺬ‪(5‬‬
‫ﺑﺎ ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﻓﺪاﻛﺎري و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺳﭙﺎه ﻋﻈـﻴﻢ و ﻣﺠﻬـﺰ از اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ دﻓـﺎع ﻣـﻲﻛـﺮد و‬

‫‪ 5‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 553‬و ج ‪ ،3‬ص ‪ 41‬و ﻓﺘﻮحاﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص ‪ 377‬و ﻛﺎﻣﻞ‪،‬ج ‪ ،3‬ص ‪39,‬‬
‫‪ 1‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 2‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 3‬ـ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ص ‪68,‬‬
‫‪ 4‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 5‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 40‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪2008,‬‬

‫‪538‬‬
‫ﻋﺜﻤﺎناﺑﻲاﻟﻌﺎص ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و ﺑﻌـﺪ از ﻧﺒﺮدﻫـﺎي ﺳـﺨﺖ و‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺷﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺸﺘﺎر ﺟﻤﻌﻲ از ﺳﭙﺎه او اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ 6‬ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم ﭘﻴـﺮوز ﮔﺮدﻳـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺎﭼﺎر او ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪ و ﺑﺎ اﺑﻲاﻟﻌﺎص ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﻣﻨﻌﻘﺪ و ﻋﺜﻤﺎن‬
‫ﺧﻤﺲ ﻏﻨﺎﻳﻢ را ﻫﻤﺮاه ﺧﺒﺮ ﭘﻴﺮوزي ﺑﺮاي ﻓﺎروق ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.1‬‬
‫‪ 6‬ـ ﻛﺎزرون‪ :‬اﺑﻲاﻟﻌﺎص‪ 2‬ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ اﺻﻄﺨﺮ‪ ،‬ﻛﺎزرون را ﻧﻴﺰ آزاد ﻛﺮد‪.3‬‬
‫‪ 7‬ـ ﺷﻴﺮاز و ارﺟﺎن‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻓﺎروق‪ 4‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻋﺜﻤﺎناﺑـﻲ اﻟﻌـﺎص آﻣـﺪه ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺷﻬﺮ ارﺟﺎن‪) 5‬ﺑﻬﺒﻬﺎن( را ﻓﺘﺢ و ﺳـﭙﺲ ﺷـﻬﺮ ﺷـﻴﺮاز را ﻓـﺘﺢ ﻧﻤـﻮد و ﺑـﺮ ﻣﺒﻨـﺎي‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﺑﺎ اﻫﺎﻟﻲ آﻧﻬﺎ ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻋﺜﻤﺎناﺑﻲ اﻟﻌﺎص ﺟﻨﺎﺑﻪ )ﺷﻬﺮي‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﺰﻳﺮه ﺧﺎرك( و ﺷﻬﺮ ﺟﻬﺮم را ﻃﻲ ﻧﺒﺮدي ﺷﺪﻳﺪ آزاد ﻧﻤﻮد‪.6‬‬
‫‪ 8‬ـ ﻓﺴﺎ‪ :‬ﻓﺴﺎ ﺷﻬﺮي واﻗﻊ در اﺳﺘﺎن داراﺑﮕﺮد و ﻓﺎﺻﻠﻪ آن ﺑﺎ ﻛﺎزرون ﻫﺸﺖ ﻓﺮﺳـﺦ و ﺑـﺎ‬
‫ﺷﻴﺮاز‪ 7‬ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﻔﺖ ﻓﺮﺳﺦ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﺎرﻳﻪﺑﻦ زﻧﻴﻢ‪ 8‬ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﺑﻪ ﻓﺴﺎ اﻋﺰام ﮔﺮدﻳـﺪ و‬

‫‪ 6‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 40‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪2008,‬‬
‫‪ 1‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪40‬‬
‫‪ 3‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 4‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 5‬ــ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 6‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 7‬ـ ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ 261‬در ﻛﻠﻤﻪ ﻓﺴﺎ‪.‬‬
‫‪ 8‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 130‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪،3‬ص ‪ 42‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 2011‬و ‪ ،2012‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﺴﻴﺎري زا ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻗﻀﻴﻪ )ﻳﺎ ﺳﺎرﻳﻪ اﻟﺠﺒﻞ( ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺘﺢ ﻧﻬﺎوﻧﺪ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ و ﻣﺎ در آﻧﺠﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﻮرﺧﻴﻦ و ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ و‬
‫ﻋﺮﻓﺎ و داﻧﺸﻤﻨﺪان را در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‬

‫‪539‬‬
‫ﺟﻤﻊ زﻳﺎدي از ﻓﺎرﺳﻬﺎ و از اﻛﺮاد‪ 9‬ﻣﺤﻞ ﺑﺎ او ﻧﺒﺮدﻫـﺎي ﺳـﺨﺘﻲ را اﻧﺠـﺎم دادﻧـﺪ و ﺑـﺮاي‬
‫ﺷﻜﺴﺖ دادن او ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ ﺧﺎﺻﻲ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدﻧﺪ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ‪» :‬ﻳﺎ‬
‫ﺳﺎرﻳﺔٌ اﻟﺠ‪‬ﺒ‪‬ﻞ اﻟﺠ‪‬ﺒ‪‬ﻞ‪ «1‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﻌﺪ از ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﺳﺨﺖ‪ ،‬ﺧﺪا ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﭘﻴﺮوز ﻛـﺮد و‬
‫ﺷﻬﺮ ﻓﺴﺎ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺳﭙﺎه اﺳﻼم درآﻣﺪ‪.2‬‬
‫‪ 9‬ـ ﻛﺮﻣﺎن‪ :‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﻬﻴﻞﺑﻦ ﻋﺪي و ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري‪ 3‬ﻋﺒﺪاﷲ ﻋﺒﺪاﷲ ﻓﺘﺢ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ 10‬ـ ﺳﻴﺴﺘﺎن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن‪ :‬اﺳﺘﺎن ﺑﺴﻴﺎر وﺳﻴﻊ ﺳﻴﺴﺘﺎن در ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ از ﻃﺮف ﻣﻐﺮب‬
‫ﺗﺎ ﺳﻮاﺣﻞ رود ﺳﻨﺪ‪ 4‬و از ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ ﺗـﺎ رودﺧﺎﻧـﻪ ﺑﻠـﺦ‪ 5‬در ﻋﻤـﻖ ﺧـﺎك ﭘﺎﻛﺴـﺘﺎن و‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻓﻌﻠﻲ اﻣﺘﺪاد داﺷﺖ‪ .‬ﻋﺎﺻﻢﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﻫﻤـﺮاه ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﺑـﺮاي آزاد ﻛـﺮدن آن‬
‫ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﻜـﺎري او ﺷـﺘﺎﻓﺖ‪ 6‬و در ﻣـﺮز ﺷـﺮﻗﻲ ﺑـﺎ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﻳﺮان روﺑﺮو ﮔﺸﺖ و ﺑﻌﺪ از ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ ﺳﭙﺎه اﻳـﺮان را ﺷﻜﺴـﺖ داده و ﺷـﻬﺮ‬
‫زرﻧﻚ را در ﺣﻠﻘﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺧﻮد ﻗﺮار دادﻧﺪ و آن آزاد ﻛﺮده و ﺗﺎ آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﻃﺮف ﻣﺮزﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ اﺳﺘﺎن ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ درﺧﻮاﺳـﺖ اﻫـﺎﻟﻲ آن ﭘﻴﻤـﺎن ﺻـﻠﺢ را ﺑـﺮ‬
‫ﻣﺒﻨﺎي ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.7‬‬

‫‪ 9‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪ 1‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 2‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.44‬‬
‫‪ 4‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪134,‬‬
‫‪5‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪134,‬‬
‫‪ 6‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪،3‬ص ‪ 44‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 2015‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪134,‬‬
‫‪ 7‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪540‬‬
‫‪ 11‬ـ ﻣﻜﺮان‪ :‬اﺳﺘﺎن ﺳﺎﺣﻠﻲ ﻛﻪ ﻃﻮل آن از ﻃﺮف ﺷﺮق ﺗﺎ ﺳﻮاﺣﻞ رود ﺳـﻨﺪ‪) 1‬در ﻋﻤـﻖ‬
‫ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن ﻓﻌﻠﻲ( اﻣﺘﺪاد ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ ﺣﻜﻢﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ 2‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﺷﻬﺎبﺑﻦ ﻣﺨـﺎرق‬
‫و ﺳﻬﻴﻞﺑﻦ ﻋﺪي و ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ آزاد ﮔﺮدﻳﺪ‪ 3‬و ﺣﻜﻢﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﺎ ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواي ﺳـﻮاﺣﻞ‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ )ﺳﻨﺪ‪ (4‬در ﻋﻤﻖ ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن ﻓﻌﻠﻲ ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﺳﺨﺘﻲ را اﻧﺠﺎم داد و ﺟﻤﻌﻲ از ﺳﭙﺎه او‬
‫را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ و او را ﺑﻪ ﻫﺰﻳﻤﺖ ﻧﺎﭼﺎر ﻛﺮد‪ 5‬و ﺑﺮ ﺳﻮاﺣﻞ رودﺧﺎﻧﻪ ﺳﻨﺪ اﺳﺘﻴﻼ ﻳﺎﻓﺖ و‬
‫ﻏﻨﺎﻳﻢﺑﺴﻴﺎري را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و ﺧﺒﺮ ﭘﻴﺮوزي و ﺧﻤﺲ ﻏﻨﺎﻳﻢ را ﻫﻤﺮاه )ﺻ‪‬ـﺤﺎر ﻋ‪‬ﺒ‪‬ـﺪي(‬
‫ﺑﺮاي ﻓﺎروق‪ 6‬ﻓﺮﺳﺘﺎد وﻓﺎروق در ﺟﻮاب او دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ از رود ﺳﻨﺪ ﻋﺒﻮر ﻧﻜﻨـﺪ‪ 7‬و ﺗـﺎ‬
‫دﺳﺘﻮر ﺛﺎﻧﻮي ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺳﻮاﺣﻞ ﻏﺮﺑﻲ رودﺳﻨﺪ اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ 1‬و ﺣﻜﻢﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﻓﺎﺗﺢ ﻣﻜـﺮان‬
‫و ﺳﻮاﺣﻞ رود ﺳﻨﺪ در ﻫﻤﻴﻦ ﻫﻨﮕﺎم در اﺷﻌﺎر ﺣﻤﺎﺳﻲ و ﻫﻴﺠـﺎناﻧﮕﻴـﺰ ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫اﻣﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب اﺷﺎره ﻛﺮد و اﻳﻨﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از آن اﺷﻌﺎر‪.‬‬
‫» َﻟ َﻘﺪْ َﺷﺒﻊ اﻻَ ِ‬
‫راﻣ ُﻞ َﻏ َﲑ َﻓ ْﺨ ٍﺮ‬
‫ﺑﺪون اﻇﻬﺎر اﻓﺘﺨﺎر ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﻲﭘﻨﺎه‬ ‫ََ‬
‫ﺑِ َﻔﻴﺌﯽ ﺟﺎﺋَﻬﻢ ِﻣﻦ ﻣﻜ ٍ‬
‫َﺮان«‬
‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻏﻨﺎﻳﻤﻲ ﻛﻪ از ﻣﻜﺮان ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ آﻣﺪه ﺑﻮد‬ ‫ُ ْ ْ َ‬

‫‪ 1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪،3‬ص ‪ 45‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪132,‬‬
‫‪ 2‬ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 3‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 4‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 5‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 132‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪،3‬ص ‪ 45‬و ‪ 46‬و اﻳﻦ اﺷﻌﺎر ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻓﺎﺗﺢ ﺳﻮاﺣﻞ رود ﺳﻨﺪ در‬
‫اﻟﺒﺪاﻳﻪ و ا ﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 132‬و ﺑﻪ ﺟﺰ ﺷﻌﺮ اﺧﻴﺮ ﺑﻘﻴﻪ در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 179‬ﻧﻴﺰ آﻣﺪه و اﻳﻦ ﺳﻨﺪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق از ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ اﻳﺮان ﺗﺎ رود ﺳﻨﺪ اﻣﺘﺪاد ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 1‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪541‬‬
 ‫ﺳﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﻦ‬ ‫ﳉﻴ ُﺶ ﻓِ ْﻌﻠﯽ‬ ‫ِ‬
‫» َﻓﺎ ّﻧﯽ ﻻ ﻳ ُﺬ ﱡم ا َ‬
‫و ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣـﻦ و زﺑـﺎن ﺑﻴـﺎن و ﻓﺮﻣـﺎن ﻣـﺮا ﻣـﺬﻣﺖ‬ ‫و ﻻ َﺳﯽ‪,‬ﻓﯽ ﻳ ُﺬ ﱡم َو ﻻ َﻟﺴﺎﻧﯽ«‬
‫ﻧﻤﻲﻛﺮد‬
‫ﺑﺎش َد ْﻓﻌ ًﺎ‬
‫اﻷو َ‬ ‫ِ‬
‫در ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه ﭘﺮاﻛﻨﺪه دﺷﻤﻦ را‬ ‫» َﻏﺪا َة ﺗﺪاﻓ ُﻊ ْ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﻨﺪ ﮔﺴﺘﺮده و ﺑﻪ ﺳﻮي رذاﻟﺖ ﺳﻮق ﻣﻲدادم‬ ‫ِ‬
‫اﳌﺪان‬ ‫اﻟﺴﻨ ِْﺪ اﻟ َﻌﺮﻳ َﻀ ِﺔ و‬
‫اَﻟﯽ َ‬
‫اﮔﺮ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﻣﻴﺮ ﻣﻦ )ﻓﺎروق( ﻣﺎ را ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻲﻛﺮد‬ ‫َﻓ َﻠ ْﻮ ﻻ ﻣﺎ َﳖﯽ َﻋﻨْ ُﻪ َاﻣﲑی‬
‫از رودﺧﺎﻧﻪ ﺳﻨﺪ ﻋﺒﻮر ﻛﺮده و ﺗﺎ درهﻫﺎ و ﺗﭙـﻪﻫـﺎي‬ ‫أاﻟﺰواﻧﯽ‬ ‫َﻗ َﻄ ْﻌﻨﺎ ُه اِﻟﯽ ﱠ‬
‫آﻧﺴﻲ رودﺧﺎﻧﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﻲرﻓﺘﻴﻢ‪.‬‬
‫ج‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﻏﺮب و ﺷﻤﺎل ﻏﺮب اﻳﺮان‬
‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺷﺮﻗﻲ‪ :‬ﺣﺬﻳﻔﻪ‪ 1‬از ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻮي آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺷﺮﻗﻲ رﻫﺴـﭙﺎر‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن ﺷﻬﺮ اردﺑﻴﻞ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و ﭘﺲ از ﻧﺒﺮدﻫـﺎي ﺷـﺪﻳﺪ‪ ،‬ﭘﺎدﮔـﺎن را ﺳـﺎﻗﻂ‬
‫ﻧﻤﻮد و ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ زﻳﺮ را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﺑﺎ اﻫﺎﻟﻲ ﺷﻬﺮ و ﺣﻮﻣﻪ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﻮد‪.2‬‬
‫»اﻫﺎﻟﻲ اردﺑﻴﻞ و ﺣﻮﻣﻪ ﻫﺸﺘﺼﺪ ﻫﺰار درﻫﻢ ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰﻳﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻧﻴﺰ ﺗﺎﻣﻴﻦ ﺟﺎﻧﻲ و ﻣﺎﻟﻲ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻛﺴـﻲ را از آﻧﻬـﺎ‬
‫اﺳﻴﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و آﺗﺸﻜﺪهﻫﺎي آﻧﻬﺎ را ﺧﺮاب ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﺑـﻪ ﻛﺮدﻫـﺎي ﺑﻼﺳـﺠﺎن و ﺳـﺒﻼن و‬
‫ﻣﻴﺎن رودان ﻣﺘﻌﺮض ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﺗﻤﺎم ﻣﻨﻄﻘﻪ را در اﻋﻴﺎد و ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺨﺼﻮص ﺑـﻪ ﺧﻮدﺷـﺎن‬

‫‪ 1‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪) 129‬آذرﺑﺎﻳﺠﺎن( و ﻓﺘﻮحاﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص ‪ 321‬در ﻫﻤﻴﻦ در ﻣﺮﺟﻊ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻋﺒﺎرت ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه ‪:‬و‪‬ﻻﻳٍﻬ‪‬ﺪ‪‬م‪‬ﺑ‪‬ﻴ‪‬ﺖ‪‬ﻧﺎرٍﻳﻌﻨﻲ ﻫﻴﭻ آﺗﺸﻜﺪهاي را ﺧﺮاب ﻧﻜﻨﻨﺪ و از اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ آﺷﻜﺎرا اﺳﺘﻨﺎﺑﻂ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺳﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﻓﻘﻂ ﻗﺪرﺗﻬﺎي ﻣﺠﺒﻮر ﻛﻨﻨﺪه را ﺑﺮ ﭼﻴﺪه و ﻣﺮدم را در ﻗﺒﻮل دﻳﻦ اﺳﻼم ﻳﺎ دﻳﻦ ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد آزاد ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪542‬‬
 ‫آزاد ﻛﺮده اﺳﺖ‪«.3‬‬
‫اﻋﺰام ﭼﻨﺪ ﺳﭙﺎه دﻳﮕﺮ ﺑﻪ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن‬
‫ﻓﺎروق ﺳﭙﺎﻫﻲ را از ﻣﻮﺻﻮل ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻋ‪‬ﺘﺒﻪﺑﻦ ﻓﺮﻗﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ازﻋﺎم داﺷﺖ و‬
‫ﻋﺘﺒﻪ در ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻮد در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﻬﺮوز ﺑﺎ اﻛـﺮاد درﮔﻴـﺮ ﺟﻨـﮓ ﺷـﺪﻳﺪ ﮔﺮدﻳـﺪ‪ 4‬و ﭘـﺲ از‬
‫ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺧﻮﻧﻴﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ را آزاد ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ اﻫﻞ ﺻﺎﻣﻔﺎن و درآﺑﺎد ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﭘﺮداﺧـﺖ ﺟﺰﻳـﻪ‬
‫ﺻﻠﺢ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻓﺎروق ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ در ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺧﻮد ﺗﺎ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ 1‬و ﻓـﺎروق‬
‫ﻃﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺣﺬﻳﻘﻪ را ﻋﺰل و ﻋ‪‬ﺘﺒﻪ را ﺑﻪ ﺟﺎي او ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻧﻤﻮد‪ 2‬و ﺑﺮاي آزاد‬
‫ﻛﺮدن ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن )ﻛﻪ ﻫﻨﻮز آزاد ﻧﺸﺪه ﺑﻮد( ﻓﺎروق ﺳﭙﺎه دﻳﮕﺮي را از ﭘﺎدﮔـﺎن‬
‫ﺣﻠﻮان و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺑﻜﻴﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻪ اﻣﺪاد ﻋﺘﺒﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ 3‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧُﺴ‪‬ﻴﻢ ﺑﻦ ﻣ‪‬ﻘـﺮَّن‬
‫ﻛﻪ در ري ﺑﻮد‪ 4‬ﻧﻴﺰ ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺳﻤﺎك ﺑﻦ ﺧﺮﺷﻪ را ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺑ‪‬ﻜﻴـﺮ اﻋـﺰام‬
‫دارد و ﺑ‪‬ﻜﻴﺮ ﻗﺒﻞ از رﺳﻴﺪن ﺳﻤﺎك در راه رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻋﺘﺒﻪ در ﻣﺤـﻞ )ﺟﺮﻣﻴـﺬان( ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎه‬
‫اﻳﺮان ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر ﺑﺮادر رﺳﺘﻢ در راه او ﻛﻤﻴﻦ ﻛﺮده ﺑـﻮد ﺑﺮﺧـﻮرد ﻧﻤـﻮد‪ 5‬و‬
‫ﭘﺲ از ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﺳﺨﺖ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان را ﺷﻜﺴﺖ داد و اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر را ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺖ و او را‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﻲﺑﺮد‪ 6‬و ﺷﻬﺮﻫﺎ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم درﻣـﻲآورد و در‬

‫‪ 3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 4‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪38,‬‬
‫‪ 1‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 2‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪18,‬‬
‫‪ 4‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪،7‬ص ‪ 122‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 27‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪1979,‬‬
‫‪ 5‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 6‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪543‬‬
‫اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻪ ﺳﭙﺎه ﺳﻤﺎك ﺑﻪ اﻣﺪاد او رﺳﻴﺪ و ﺑﻜﻴﺮ از ﻳﻚ ﻃـﺮف و ﻋﺘﺒـﻪ ﻧﻴـﺰ از ﻃـﺮف‬
‫دﻳﮕﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي آذرﺑﺎﻳﺠﺎن را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف درﻣﻲآوردﻧﺪ‪ 7‬ﻧﺎﮔﺎه ﺳﭙﺎه ﻋﻈﻴﻢ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ‬
‫ﺑﻬﺮام ﺑﺮادر دﻳﮕﺮ رﺳﺘﻢ ﻛﻪ در ﻣﺴﻴﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﺳﭙﺎه ﺑﻜﻴﺮ ﻛﻤﻴﻦ ﻛﺮده ﺑﻮ‪ 8‬ﺑﻪ ﺷـﺪت ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم درﮔﻴﺮ ﺷﺪ اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺑﻬﺮام از ﺻﺤﻨﻪ ﻓﺮار ﻛﺮد و ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن او ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻣﺘﻮاري ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از ﻓﺮار ﺑﻬﺮام‪ 1‬اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر ﻛﻪ در اﺳـﺎرت ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﺑـﻮد ﻓﺮﻳـﺎد‬
‫ﺑﺮآورد‪» :‬دﻳﮕﺮ در آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﻨـﺪ و‬
‫ﻣﻮﻗﻊ ﺻﻠﺢ ﻓﺮا رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ «2‬ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم اﺳـﻔﻨﺪﻳﺎر را آزاد ﻛـﺮد و ﺑـﻪ ﻧـﺪاي او ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ را ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي ﺟﺰﻳﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳـﺮ ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎه ﺳـﺎﻻم ﺑﺮﻗـﺮار‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪»:‬اﻳﻦ اﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋ‪‬ﺘﺒﻪﺑﻦ ﻓﺮﻗﺪ اﺳﺘﺎﻧﺪار و ﻛﺎرﮔﺰار ﻋﻤﺮ ﺑـﻦ ﺧﻄـﺎب‪ 3‬ﺑـﻪ ﻣـﺮدم‬
‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎن داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺎن و ﻣﺎل و ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﻲ ﻫﻤﻪ ادﻳﺎن ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ 4‬و ﺗﻤـﺎم زﻣـﻴﻦ و‬
‫داراﻳﻲ آﻧﻬﺎ در اﻣﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺷﺮط اﻳﻨﻜﻪ در ﺣﺪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم ﺟﺰﻳـﻪ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺟﺰﻳﻪ ﺑﺮ ﻛﻮدك و زن و اﻓﺮاد ﺑﻴﻜﺎر و ﺧﻠﻮتﻧﺸﻴﻦ ﻧﻴﺴـﺖ‪ 5‬و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﺳﺎل ﺧـﺪﻣﺎت ﺳـﭙﺎﻫﻲ را در ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم اﻧﺠـﺎم دﻫـﺪ در آن ﺳـﺎل از‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﻣﻌﺎف ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ 7‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 1981‬و ‪ 1980‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪،3‬ص ‪ 27‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ .122‬در ﺗﻤﺎم ﻣﺮاﺟﻊ از‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻦ اﻣﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺤﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ وﻟﻲ ﻋﺒﺎرت اﻣﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﻓﻘﻂ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 8‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 1‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 2‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 3‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 4‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪1981,‬‬
‫‪ 5‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪544‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﻣﺎن ﻧﺎﻣﻪ‪ 6‬و ﺷﺎﻫﺪ ﺑﻜﻴﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ و ﺳﻤﺎك ﺑﻦ ﺧﺮﺷﻪ و ﺑﻪ ﺳﺎل ﻫﺠـﺪﻫﻢ ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ«‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻗﻔﻘﺎز‪ :‬اﻳﺮان در ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن و ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ در ﺷـﻤﺎل ﻏﺮﺑـﻲ و در ﻣﺠـﺎورت‬
‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎن و در ﺑﻴﻦ درﻳﺎي ﺳﻴﺎه و درﻳﺎي ﻗﺰوﻳﻦ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم )ارﻣﻨﻴﻪ درﺑﻨـﺪ‬
‫ﺷﻴﺮوان‪ 7‬و ﺗﻔﻠﻴﺲ( و در اﻧﺘﻬﺎي آن ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎل و دوﻳﺴﺖ ﻓﺮﺳﺦ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻣﺤﻞ )ﺑﺎﻛﻮ(‬
‫ﺷﻬﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم )ﺑﻠﻨﺠﺮ‪ (1‬وﺟﻮد داﺷﺖ و اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﻣﺮز ﻣﺸﺘﺮك ﺑﻴﻦ آﺳـﻴﺎ و اروﭘـﺎ‬
‫ﻗﺮار داﺷﺖ و اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻪ ﻓﻌﻼًﻣﺤﻞ ﺟﻤﻬﻮرﻳﻬﺎي )ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ ،2‬داﻏﺴـﺘﺎن و ﮔﺮﺟﺴـﺘﺎن و‬
‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺷﻮري‪ 3‬اﺳﺖ‪ ،‬از ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﺎ ﻗﺮﻧﻬﺎ اروﭘﺎﺋﻴـﺎن اﻳـﻦ ﻣﻨـﺎﻃﻖ را ﻗﻔﻘـﺎز‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﺎم ﻗﻔﻘﺎز در ﻣﻌﺠﻢاﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ در ﻓﺘـﻮح‬
‫اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ و ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻻزم آزاد ﻛﺮدن اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ را ﺗـﺎ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺑﻠﻨﺠﺮدر ﻋﺼﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺷﺮح ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺎب اﻻﺑﻮاب‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﻨﺪري‪ 4‬درﺑﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺮب آن را )ﺑﺎب اﻻﺑﻮاب( ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ و در ﻏﺮب درﻳـﺎي ﺧـﺰر و در‬
‫ﺷﻤﺎل ﺷﻬﺮ ﺑﺎﻛﻮي ﻓﻌﻠﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﺷﻴﺮوان آن را ﺑﻨﺪر ﺷﻴﺮوان ﻫـﻢ‬

‫‪ 6‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪1981,‬‬

‫‪ 7‬ـ ﻣﻌﺠﻢاﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي در ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻠﻤﺎت‪.‬‬
‫‪ 1‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 3‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 4‬ـ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻤﻴﺪ ﺗﺎرﻳﺦ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ در ﻛﻠﻤﻪ ﻗﻔﻘﺎز )ﻗﻔﻘﺎزﻳﻪ( ﻛﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺟﺒﺎل ﻗﻔﻘﺎز ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺖ‪CauCase - ) .‬‬
‫‪(CauCasie‬‬

‫‪545‬‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ و اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻨﺪري ﻫﻢ از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻫﻢ از ﻟﺤـﺎظ اﻗﺘﺼـﺎدي داراي اﻫﻤﻴـﺖ‬
‫ﺑﺴﺰاﻳﻲ ﺑﻮد‪ 5‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﭘﺲ از آزاد ﻛﺮدن آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻓـﺎروق ﺑـﻪ ﺑ‪‬ﻜَﻴـﺮ ﻧﻮﺷـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﺑﺮاي آزاد ﻛﺮدن اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ‪ 6‬و ﺳﭙﺎه ﻋﻈﻴﻤـﻲ را ﺑـﻪ اﻣـﺪاد او و ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﺮاﻗﻪ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ و ﺣﺬﻳﻔﻪﺑﻦ اﺳﻴﺪ ﺑﻪ آن ﻣﻨﻄﻘـﻪ اﻋـﺰام داﺷـﺖ‪ 7‬و‬
‫ﻣﺤﺾ اﺣﺘﻴﺎط ﺣﺒﻴﺐﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ را ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎﻫﻲ از ﭘﺎدﮔﺎن ﺟﺰﻳﺮه ﺑﻪ آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‬
‫وﻗﺘﻲ ﺳﭙﺎه اﻣﺪادي ﺑﻪ ﻣﺤﻞ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﮕﻴﺮ ﻓﺮﺳﻨﮕﻬﺎ از ﻣﺤﻞ ﺑﺎﻛﻮي ﻓﻌﻠﻲ ﺑﻪ ﺳـﻮي درﺑﻨـﺪ‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻨﺪري ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﭘﺲ از وﺻﻮل ﻧﻴﺮوي اﻣـﺪادي‬
‫ﺳﺮاﻗﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه ﻧﻴﺮوﻫﺎ را ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦﺑـﻦ رﺑﻴﻌـﻪ‪ 1‬را ﻫﻤـﺮاه ﺳـﭙﺎه ﺧـﻮد‬
‫ﺑﺤﻮاﻟﻲ ﺷﻬﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﻪ ﻳﻚ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم )ﺷﻬﺮﺑﺮاز( ﺑﻮد و ﻣﺮدم ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫از او ﻧﺎراﺿﻲ ﺑﻮدﻧﺪ از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم درﺧﻮاﺳﺖ ﺻﻠﺢ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦﺑـﻦ رﺑﻴـﻊ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ از ﻣﺮدم ﻗﺒﺞ و ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻧﺎراﺿﻲ ﻫﺴﺘﻢ و ﺣﺎﺿﺮم دوش ﺑﻪ دوﺳﺖ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﺎ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺠﻨﮕﻢ ﺑﻪ ﺷﺮط اﻳﻨﻜﻪ‪ 2‬ﺳﭙﺎه ﻣﻦ از ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﻣﻌﺎف ﺑﺎﺷـﺪ« ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻣﻦ ﻣﺮد دﻳﮕﺮي اﺳﺖ و او را ﺑﻪ ﻧﺰد ﺳﺮاﻗﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺳﺮاﻗﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد او ﻣﻮاﻓﻘﺖ‬
‫ﻛﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ اﻳﻦ ﻗﺮارداد ﻋﻤﻮﻣﻲ اﻋﻼن ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن ﺑﺠﻨﮕﺪ از ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﻣﻌﺎف و ﻫﺮ ﺳﭙﺎﻫﻲ در ﻣﻨﺰل ﺧـﻮد ﺑﻤﺎﻧـﺪ‬

‫‪ 5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 6‬ـ ﻣﻌﺠﻢاﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي )ﺑﺎب اﻻﻟﺒﻮاب(‪.‬‬
‫‪ 7‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 123‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 28‬و ‪ 29‬و ‪ 30‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪1982,‬‬
‫‪ 1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪،3‬ص ‪ ،28‬در اﻟﻜﺎﻣﻞ ﻧﺎم آن اﻳﺮاﻧﻲ ﺷﻬﺮﻳﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 123‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص‬
‫‪ . 1982‬در ﻣﻌﺠﻢاﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺳﻠﻤﺎنﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ ازﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﻄﺮ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻘﻴﻪ ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﻇﺎﻫﺮاًﺣﺮف دوﻣﻲ درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪546‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺰﻳﻪ را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .3‬ﺳﺮاﻗﻪ ﭘﺲ از ﺗﺼﺮف ﺷﻬﺮ درﺑﻨﺪ ﺑـﻪ ﻫﻤﻜـﺎري ﺷـﻬﺮﺑﺮاز و‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن او ارﻣﻴﻨﻪ )ارﻣﻨﺴﺘﺎن( را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﺼـﺮف ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم درآورد و از ﻃـﺮف ﺳـﺮاﻗﻪ‬
‫اﻣﺎنﻧﺎﻣﻪ زﻳﺮ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺮاز و اﻫﺎﻟﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن داده ﺷﺪ‪.‬‬
‫»و اﻳﻦ اﻣﺎنﻧﺎﻣﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮاﻗﻪﺑـﻦ ﻋﻤـﺮ ﻛـﺎرﮔﺰار اﻣﻴﺮاﻟﻤـﻮﻣﻨﻴﻦ ﻋﻤـﺮﺑﻦﺧﻄـﺎب‪ 4‬ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻬﺮﺑﺮاز و ﺳﺎﻛﻨﺎن ارﻣﻴﻨﻴﻪ ﻣﻲدﻫﺪ و اﻳﻦ اﻣﺎنﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺮدان ﺑﺎباﻻﺑﻮاب و ارﻣﻴﻨﻴـﻪ‪ 5‬از‬
‫ﺷﻬﺮي و روﺳﺘﺎﻳﻲ اﺳﺖ و ﺟﺎن و ﻣﺎل و دﻳﻦ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ در اﻣﺎن اﺳﺖ و در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻫﺮ‬
‫ﻛﺲ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن ﺑﺠﻨﮕﺪ از ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﻣﻌﺎف‪ 1‬اﺳـﺖ و ﻫـﺮ ﻛـﺲ در‬
‫ﻣﻨﺰل ﺧﻮد ﺑﻤﺎﻧﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺟﺰﻳﻪ ﭘﺮداﺧـﺖ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪه اﻣـﺎن ﻧﺎﻣـﻪ‪:‬‬
‫ﻣﺮﺿﻲﺑﻦ ﻣﻘﺮن و ﺷﺎﻫﺪان‪ :‬ﺑﻜﻴﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ و ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ‪«.2‬‬
‫ﺳ‪‬ﺮاﻗﻪ ﭘﺲ از آزاد ﻛﺮدن ﻣﻨﻄﻘﻪ درﺑﻨﺪ و ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ 3‬ﺣﺒﻴﺐ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ را ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه ﺧـﻮد‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻬﺮ ﺗﻔﻠﻴﺲ‪ 4‬و ﺣﺬﻳﻔﻪ ﺑﻦ اﺳﻴﺪ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﻠﻌﻪ ﻣﻌﺮوف )اﻟﻼن( اﻋـﺰام داﺷـﺖ‪.5‬‬
‫ﻓﺎروق در ﻣﺪﻳﻨﻪ از ﺷﻨﻴﺪن اﻋﺰام اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻧﺎﻣﺒﺮده ﻧﮕﺮان ﮔﺮدﻳـﺪ و ﺑـﻴﻢ آن‬

‫‪ 3‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪ 4‬ـ اﻳﻦ اﻣﺎن ﻧﺎﻣﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ 5‬ص ‪ 1983‬ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﻳﺪه‪.‬‬
‫‪ 5‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‪.‬‬
‫‪ 1‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 2‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 29‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 1984‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 123‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‬
‫‪152,‬‬
‫‪ 4‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 5‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪547‬‬
‫را داﺷﺖ ﻛﻪ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در آن ﻣﻨﺎﻃﻖ دور از ﻣﺮﻛﺰ‪ 6‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻜﺴﺖ آﻧﻬﺎ ﮔﺮدد‬
‫و ﺑﻌﺪ از آﻧﻜﻪ آن ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﻪ ﻣﻘﺮرات ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﺧﻮﺷﺒﻴﻦ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑـﻪ دﻳـﻦ اﺳـﻼم رو‬
‫آوردﻧﺪ ﺳﺮاﻗﻪ‪ 7‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم وﻓﺎت ﻛﺮد و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد‬
‫ﻧﻤﻮد‪ 8‬و وﻗﺘﻲ اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ اﻃﻼع ﻓﺎروق رﺳﻴﺪ آن را ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻛﺮد و ﻃﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر‬
‫داد ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮاي آزاد ﻛﺮدن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﺮكﻧﺸﻴﻦ در ﺷﻤﺎل ﻗﻔﻘﺎز و ﻧﺰدﻳـﻚ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺮزﻫﺎي آﺳﻴﺎ و اروﭘﺎ ﺑﺸﺘﺎﺑﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از ﻣﻨﻄﻘـﻪ درﺑﻨـﺪ‪ 9‬ﮔﺬﺷـﺖ و‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﺮك ﻧﺸﻴﻦ )ﺑﻠﻨﺠﺮ( رﺳﺎﻧﻴﺪ و در ﻋﻤﻖ ﺧﺎك ﺑﻠﻨﺠﺮ ﺗﺎ دوﻳﺴﺖ ﻓﺮﺳـﺦ و‬
‫وﺻﻮل ﺑﻪ )ﺑﻴﻀﺎ( ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻧﻤﻮد و ﺑﺪون ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻈﺎﻣﻲ آن ﻣﻨﺎﻃﻖ را ﺑﻪ زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ اﺳـﻼم‬
‫درآورد‪.1‬‬
‫د‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺷﻤﺎل ﺷﺮق اﻳﺮان‬
‫ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان )ﺗﻴﺴـﻔﻮن = ﻣـﺪاﻳﻦ( ﺑـﺎ ﺣﻤﻠـﻪ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﻌﺪﺑﻦ وﻗﺎص‪ ،‬زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻳﺰدﮔﺮد ﻫﻤﺮاه ﺳﻪ‪ 2‬ﻫـﺰار ﺗـﻦ از‬
‫ﺣﻮاﺷﻲ و ﻧﺰدﻳﻜﺎن و ﻏﻼﻣﺎن و ﻛﻨﻴﺰان و راﻣﺸﮕﺮان و ﻳﻮزﺑﺎﻧﺎن و آﺷﭙﺰﻫﺎ و ﻓﺮاش ﺑﺎﺷـﻴﻬﺎ‬
‫در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻛﺎرواﻧﻲ از ﻗﺎﻃﺮان‪ ،‬ﺑﺎرﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺧﺰاﻳﻦ دوﻟﺘﻲ و ﺟﻮاﻫﺮات ﺳـﻠﻄﻨﺘﻲ را در‬

‫‪ 6‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪ 7‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 29‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪1984,‬‬
‫‪ 8‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 9‬ـ ﺑﺎﻣﺪاد اﺳﻼم‪ ،‬زرﻳﻦﻛﺤﻮب‪ ،‬ص ‪95,‬‬
‫‪ 1‬اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 29‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص‬
‫‪ 2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 126‬و ‪127,‬‬

‫‪548‬‬
‫ﭘﻴﺸﺎﭘﺶ اﻳﻦ ﻣﻮﻛﺐ ﺑﺎﺷﻜﻮه‪ 3‬ﻣﻲﻛﺸﻴﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﺣ‪‬ﻠﻮان )ﻗﺼﺮ ﺷﻴﺮﻳﻦ ﻓﻌﻠﻲ( آﻣﺪ و ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳـﻚ‬
‫ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﻋﻠﻴﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﭘﺮداﺧﺖ و ﭘﺲ از ﺣ‪‬ﻠﻮان ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ري و ﭘﺲ از ﻓـﺘﺢ ري ﺑـﻪ‬
‫اﺻﻄﺨﺮ و ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ اﺻﻄﺨﺮ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن و ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﻛﺮﻣﺎن و ﭘـﺲ از ﻓـﺘﺢ‬
‫ﻛﺮﻣﺎن ﺑﻪ اﺳﺘﺎن ﺧﺮاﺳﺎن ﻧﻘﻞ ﻣﻜﺎن ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺷﻬﺮي ﻛﻪ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﺑﺎ اﻳﺮاد ﺳـﺨﻨﺮاﻧﻴﻬﺎي‬
‫ﺣﻤﺎﺳﻲ و ﻣﻠﻲ و وﻃﻦﭘﺮﺳﺘﻲ ﺳﭙﺎه آﻧﺠﺎ را ﻋﻠﻴﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﻲﺷﻮراﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻮﻛﺐ ﺑﺎﺷﻜﻮه ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﻬﺮ دﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﺮﻳﺨﺖ و اﺣﻨـﻒﺑـﻦ‬
‫ﻗﻴﺲ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻣﻘﺘﺪر ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻓـﺎروق ﮔﺮﻓـﺖ ﺗـﺎ ﺗﻤـﺎم‬
‫‪4‬‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻳﺮان زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم درﻧﻴﺎﻳﺪ ﻳﺰدﮔﺮد از ﺟﻨﮓ اﻓﺮوزي دﺳﺖ ﺑﺮﻧﻤﻲدارد‬
‫اﻋﺰام اﺣﻨﻒ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺮاﺳﺎن‬
‫و اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻓﺎروق در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻃﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﻬﺎي ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم را ﺑﻪ ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫اﻳﺮان اﻋﺰام ﻧﻤﻮد اﺣﻨﻒ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ‪ 1‬را ﻧﻴﺰ در راس ﺳﭙﺎه ﻋﻈﻴﻤﻲ در ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻳﺰدﮔﺮد ﺑﻪ اﺳﺘﺎن‬
‫‪3‬‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن‪ 2‬اﻋﺰام داﺷﺖ »ﺧﺮاﺳﺎن ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن از ﻃﺮف ﺷﺮق ﺗﺎ ﻏﺰﻧﻴﻦ و ﻃﺨﺎرﺳـﺘﺎن‬
‫)در ﻋﻤﻖ ﺧﺎك اﻓﻐﺎﻧﺴـﺘﺎن ﻓﻌﻠـﻲ( اﻣﺘـﺪاد داﺷـﺖ و ﻃﺨﺎرﺳـﺘﺎن‪ 4‬و ﺑ‪‬ﺪ‪‬ﺧْﺸـﺎن )ﻓﻌـﻼ در‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن( و ﺷﻬﺮ ﻣﺮو‪ 5‬ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰ اﺳـﺘﺎن ﺧﺮاﺳـﺎن ﺑـﻮد و ﻓﻌـﻼ درﺟﻤﻬـﻮري ﺗﺮﻛﻤﺘﺴـﺎن‬

‫‪ 3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 126‬و ‪127,‬‬

‫‪ 4‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪7 ،‬ص ‪130,‬‬
‫‪ 1‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ .351‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮﺟﻊ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺧﺮﺳﺎن را از وﻗﺎﻳﻊ ﺳﺎل ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 5‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪549‬‬
 ‫ﺷﻮروي واﻗﻊ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﺣﻨﻒ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﺧﺮﺳﺎن ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﭘﺲ از ﺳـﻘﻮط ﭘﺎدﮔـﺎن ﻃـﺒﺲ‪ 6‬ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬
‫ﮔﺎزاﻧﺒﺮي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن ﺷﻬﺮ ﻫﺮات رﺳﺎﻧﻴﺪ و ﻃﻲ ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﺷـﺪﻳﺪ آن را ﺑـﻪ ﺳـﻘﻮط‬
‫ﻛﺸﺎﻧﻴﺪ و ﺻ‪‬ﺤﺎرﺑﻦ ﻓﻼن ﻋ‪‬ﺒ‪‬ﺪي را ﺑﺮ آن ﮔﻤﺎﺷﺖ آﻧﮕﺎه ﻣ‪‬ﻄَﺮَِف ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ را ﻫﻤﺮاه ﺑﺨﺸـﻲ‬
‫از ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر‪ ،7‬و ﺣﺎرثﺑﻦ ﺣﺴﺎن را ﻧﻴﺰ ﻫﻤـﺮاه ﺑﺨﺸـﻲ دﻳﮕـﺮ از ﺳـﭙﺎه ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺎدﮔﺎن ﺳﺮﺧﺲ‪ 8‬ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﺪ و ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط آﻧﻬﺎ‪ ،‬اﺣﻨﻒ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣـﺮو )ﻣـﺮو‬
‫ﺷﺎﻫﺠﺎن‪ (9‬ﻛﻪ ﻳﺰدﮔﺮد ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﭘﻨﺎه ﺑﺮده و ﻣﺮﻛﺰ اﺳـﺘﺎن ﺧﺮاﺳـﺎن ﺑـﺰرگ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺷـﺘﺎﻓﺖ و‬
‫ﻳﺰدﮔﺮد ﭘﺲ از اﻃﻼع از ﺣﺮﻛﺖ ﺳﭙﺎه اﺣﻨﻒ ﺷﺨﺼﺎً ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺰرگ ﺷـﻬﺮ رﻓﺘـﻪ و ﺳـﭙﺎه‬
‫اﻳﺮان را ﺑﺮاي دﻓﺎع از ﺷﻬﺮ و ﺗﺎر و ﻣﺎر ﻛﺮدن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪاً ﺗﺤﺮﻳـﻚ‪ 10‬ﻧﻤـﻮد‪ ،‬و در‬
‫ﻫﻤﻴﻦ اﺛﻨﺎ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻣﺪادي اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻓﺎروق‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺣﻨﻒ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪﻧﺪ و‪ ،‬اﺣﻨﻒ ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻤﻚ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺗﺎزه ﻧﻔﺲ‪ 1‬ﺑﻪ ﭘﺎدﮔﺎن ﺷﻬﺮ ﻣﺮو ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮده و ﻃﻲ ﻧﺒﺮدﻫﺎﻳﻲ ﭘﺎدﮔﺎن را ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻘﻮط ﻛﺸﺎﻧﻴﺪ‪ 2‬و ﻣﺤﻞ ﭘﺎدﮔﺎن را ﺳﺘﺎد ﺟﺪﻳﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺧﻮد ﻗﺮارداد‬
‫ﻓﺮار ﻳﺰدﮔﺮد ﺑﻪ ﺧﺎرج اﻳﺮان‬
‫و ﻳﺰدﮔﺮد ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﺣﺴﺎس ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﺮﻳﻌﺎً از ﻣﺮو ﺧﺎرج و از رودﺧﺎﻧـﻪ‬

‫‪ 6‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 127‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪33,‬‬
‫‪ 7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 8‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 9‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 10‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 127‬و ﻃﺒﺮي‪،‬؛ ج ‪ ،5‬ص ‪ 1997‬ﺗﺎ ‪ 1999‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 34‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪،‬‬
‫ص ‪154,‬‬
‫‪ 1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 2‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪550‬‬
‫ﺟﻴﺤﻮن )آﻣﻮدرﻳﺎ( ﻋﺒﻮر ﻛﺮده و در آﻧﺴﻮي رودﺧﺎﻧﻪ )ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ( ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﻣﻘﺮ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﺎﻗﺎن ﺗﺮك رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ 3‬و اﺣﻨﻒ ﭘﺲ از آزاد ﻛﺮدن ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺳـﻮاﺣﻞ ﻏﺮﺑـﻲ‬
‫رود ﺟﻴﺤﻮن ﻃﻲ ﻧﺎﻣﻪاي آزاد ﻛﺮدن ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬و ﻓﺮار ﻳﺰدﮔﺮد را ﺑﻪ ﺧﺎرج اﻳـﺮان‬
‫و ﺑﻪ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﮔﺰارش ﻛﺮد‪ ،4‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﺎﻣﻪ از‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺳﺮﻳﻊ اﺣﻨﻒ ﺑﻪ ﺣﺪي ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺷﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻳـﻚ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از ﻫﻴﺠـﺎن ﻓﺮﻳـﺎد‬
‫اﻟﴩ ِق ( اﺣﻨﻒ آﻗﺎ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺷﺮق ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻟﺤﻈﺎﺗﻲ ﺑﻌﺪ آﺛﺎر‬ ‫ﺑﺮآورد‪َ ) :‬ا ْﺣﻨ ُ‬
‫َﻒ َﺳﻴﺪُ َ ْ‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﻲ از اداﻣﻪ اﻳﻦ ﺟﻨﮕﻬﺎ در ﺷﺮق ﺑـﺮ ﭼﻬـﺮه او ﻇـﺎﻫﺮ ﮔﺮدﻳـﺪ‪ 5‬و ﺑـﻪ اﻃﺮاﻓﻴـﺎن ﺧـﻮد‬
‫ﮔﻔﺖ‪»:‬ﻛﺎﺷﻜﻲ در ﺑﻴﻦ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم و ﺳﭙﺎه دﺷـﻤﻦ ﻛـﻮﻫﻲ از آﺗـﺶ ﻣـﻲﺑـﻮد‪ 6‬و ﺑﺮﺧـﻮرد‬
‫ﺟﺪﻳﺪي رخ ﻧﻤﻲداد« ﻓﺎروق ﺷﺪﻳﺪاً ﻧﮕﺮان ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﺎﻗﺎن ﺗﺮك و ﻓﻐﻠﻮر ﭼﻴﻦ ﭘﺲ از ﻓـﺘﺢ‬
‫آﺧﺮﻳﻦ اﺳﺘﺎن اﻳﺮان اﺣﺴﺎس ﺧﻄﺮ ﺟﺪي ﻛﺮده و ﻣﺘﻔﻘﺎً از ﺟﻴﺤﻮن ﻋﺒﻮر ﻛـﺮده و ﺑـﻪ ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﺣﻨﻒ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﺧﺮاﺳﺎن اﺣﺴﺎس ﻏﺮور ﻛﺮده و از ﺟﻴﺤـﻮن‬
‫ﻋﺒﻮر ﻛﻨﺪ و در ﺣﺎﻟﻲ ﺑﺎ ارﺗﺶ ﭼﻴﻦ و ﺗﺮك وارد ﺟﻨﮓ ﺷﻮد ﻛـﻪ ﺑﻌﻠـﺖ دروري از ﻣﺮﻛـﺰ‬
‫ﻧﻴﺮوي ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻪ اﻣﺪاد او ﻧﺮﺳﺪ و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺳﻮاﺣﻞ ﺣﻴﺤﻮن ﺗﺎر و ﻣﺎر ﺷﻮﻧﺪ و ﻓﺎروق‬
‫ﭘﺲ از ﻛﻤﻲ ﺗﺎﻣﻞ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﻳﻚ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ از ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ ﺗـﺎ ﺟﻴﺤـﻮن ﺧﻄـﺮ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺧﺎﻗﺎن و ﻓﻐﻔﻮر دﻓﻊ ﻧﻤﺎﻳﺪ زﻳﺮا در ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ اﺣﻨﻒ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫‪ 3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 5‬ـ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 79‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪1999,‬‬
‫‪ 6‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 127‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ ج ‪ ،3‬ص ‪ 34‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 1999‬و اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص ‪.154‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ‪:‬اﻳﻦ ﻣﺮاﺟﻊ ﻋﻠﺖ ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﻓﺎروق را ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﺣﻮادث آﻳﻨﺪه آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت‬
‫ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻴﻜﻞ و ﻋﻘﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪551‬‬
‫»اوﻻً ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ از ﺟﻴﺤﻮن ﻋﺒﻮر ﻧﻜﻴﻨﺪ‪ 1‬و ﺑﻪ ﺳﻮاﺣﻞ ﻏﺮﺑﻲ آن اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻤﺎﻳﻴـﺪ ‪ ،‬ﺛﺎﻧﻴـﺎًﺑـﺎ‬
‫رﻓﺘﺎر و ﮔﻔﺘﺎر ﺧﻮد‪ ،‬آﺷﻜﺎرا ﻧﺸﺎن دﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از ﻣﺮز اﻳﺮان ﻓﺮاﺗـﺮ ﻧﻤـﻲرود و ﺑـﺎ‬
‫ﺧﺎﻗﺎن و ﻓﻐﻔﻮر ﺳﺮ ﺟﻨﮓ و دﻋﻮا و ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت آﻧﻬﺎ را ﻧﺪارد‪ «2‬و ﭘﺲ از وﺻـﻮل‬
‫ﻧﺎﻣﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ‪ ،‬دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آﺛﺎر ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲﻫﺎي ﻓﺎروق ﻇـﺎﻫﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻧـﺪ و‬
‫ﺧﺎﻗﺎن ﺗﺮك‪ 3‬ﻫﻤﺮاه ﻳﺰدﮔﺮد در راس ﺳﭙﺎه ﻋﻈﻴﻢ ﺧﻮد‪ ،‬از ﺟﻴﺤـﻮن ﻋﺒـﻮر ﻛـﺮده و ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪهﻫﺎي ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﻠﺦ رﺳﺎﻧﻴﺪ و ﺳﭙﺎه ك وﻓـﻪ ﻣﺴـﺘﻘﺮ در ﺑﻠـﺦ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻪ ﻣﺮو رود ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﺮد‪ ،4‬و ﻳﺰدﮔﺮد ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺗـﺮك‬
‫و ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﺑﻪ ﻣﺮو ﺷﺎﻫﺠﺎن )ﻣﺮﻛﺰ اﺳـﺘﺎن و ﺳـﺘﺎد ﺟﺪﻳـﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ اﺣﻨـﻒ(‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ 5‬و اﺣﻨﻒ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺗﺮك آﻧﺠـﺎ را ﺗﺨﻠﻴـﻪ و ﺳـﭙﺎه‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺮو رود ﺑﺮد و ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﻛﻮﻓﻪ ﻣﻠﺤﻖ ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺧﺎﻗﺎن ﻛﻪ از ﺑﻠﺦ ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮون آﻣﺪه ﺑﻮد در آن ﻣﺤﻞ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ رودﺧﺎﻧﻪ‪ 6‬در ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪ ،‬روﺑﺮو ﺷﺪ‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺧﺎﻗﺎن روﺑﺮو ﻣﻲﺷﻮد‬
‫و وﻗﺘﻲ اﺣﻨﻒ ﺳﭙﺎه ﻋﻈﻴﻢ و ﻣﺠﻬﺰ ﺧﺎﻗﺎن را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧـﻮد دﻳـﺪ‪ ،‬از ﻳﻜﻄـﺮف ﺑـﺎ ﺗـﻼوت‬
‫آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن روﺣﻴﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻧﻤﻮد و ﺑﺮ اﻳﻦ آﻳﻪ ﺗﺎﻛﻴﺪ ﻛﺮد‪َ » 1‬وﻛ َْﻢ ِﻣ ْﻦ ﻓِ َﺌ ٍﺔ‬

‫‪ 1‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪ 2‬ـ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪80,‬‬
‫‪ 3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 34‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 127‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪2000,‬‬
‫‪ 4‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 5‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 6‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ -1‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪128,‬‬

‫‪552‬‬
‫َﻗﻠﻴ َﻠ ِﺔ َﻏ َﻠ َﺒ ْﺖ ﻓِ َﺌ ًﺔ ﻛَﺜ َﲑ ًة َﺑﺎِ ْذ ِن اﷲِ« و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﭘﻴـﺎم اﻣﻴﺮاﻟﻤـﻮﻧﻴﻦ را ﺑـﻪ اﻃـﻼع ﺧﺎﻗـﺎن‬
‫رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺧﺎﻗﺎن در ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ ﺗﺠﺎوز ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ 2‬و ﺧﺎﻗـﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺑﻠﺦ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬و ﻣﺪﺗﻲ در آﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪ و از رﻓﺘﺎر و ﮔﻔﺘﺎر ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻓﻬﻤﻴـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﭘﻴﺎم اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ درﺳﺖ ﺑﻮده و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از ﺟﻴﺤـﻮن ﻋﺒـﻮر ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ و ﻛـﺎري ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت او در ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ ﻧﺪارد‪ ،‬و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫دﻓﺎع از ﻳﻚ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ اﺳﻼم وارد ﺟﻨﮓ‪ 3‬ﺷﻮد‪ ،‬از اﻳـﻦ رو‬
‫ﺧﺎﻗﺎن ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه ﺧﻮد از ﺟﻴﺤﻮن ﻋﺒﻮر ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ و ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ ﺑﺎزﮔﺮدﻳﺪ‬
‫ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻓﺮار ﻳﺰدﮔﺮد ﺑﻪ ﺧﺎرج اﻳﺮان‬
‫ﻳﺰدﮔﺮد وﻗﺘﻲ ﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻗﺎن ﺗﻤﺎم ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺧﻮد را ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪه و ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺧﻮد از ﺟﻴﺤـﻮن‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ و او را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از رﻋﺐ و ﻫﺮاس ﺑﻪ‬
‫ﻏﻼﻣﺎن و ﻧﺰدﻳﻜﺎﻧﺶ دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺧﺰاﻳﻦ ﺷﻬﺮ‪ 4‬و ﺗﻤـﺎم ﻃـﻼ و ﺟـﻮاﻫﺮاﺗﻲ ﻛـﻪ از‬
‫ﻣﺪاﻳﻦ‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺎ ﺧﻮد آورده ﺑﻮد و ﻣﺪﺗﻬﺎ آﻧﻬﺎ را در ﻣﺮﻛﺰ اﻳﻦ اﺳﺘﺎن ﻣـﺮزي ﻣﺨﻔـﻲ‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮد ﻫﻤﻪ را ﺟﻤﻊ و ﺑﺴﺘﻪﺑﻨﺪي ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﺑﺎرﻫﺎي ﻃﻼ و ﺟـﻮاﻫﺮات را ﺑـﺮاي اداﻣـﻪ‬
‫دادن ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺎﻫﺎﻧﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﺧﺎﻗﺎن ﻳﺎ ﻓﻐﻔﻮر ﭼﻴﻦ ﺑﺒﺮد اﻣﺎ اﻫـﻞ ﺷـﻬﺮ وﻗﺘـﻲ از‬
‫ﻗﺼﺪ او ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪاًﺑﺮ او اﻋﺘﺮاض ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﻛـﻪ ﺧـﺰاﻳﻦ‬
‫ﻛﺸﻮر اﻳﺮان ﺑﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﺑﺮﺳﺪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ دﺷﻤﻨﻲ ﺑﺮﺳـﺪ ﻛـﻪ در ﻣﻴـﺎن ﻣﺎﺳـﺖ و ﺑـﺮ ﻣـﺎ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ« و وﻗﺘﻲ ﻳﺰدﮔﺮ ﺑﺎ اﻋﺘﺮاض آﻧﻬﺎ ﺗـﻮﺟﻬﻲ ﻧﻜـﺮد ﻋﻤـﻮم اﻫـﻞ ﺷـﻬﺮ ﻣـﺮو‬

‫‪ 2‬ـ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج ‪2‬؛ ص ‪80,‬‬

‫‪ 3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 128‬و ‪ 129‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 2001‬و ‪ 2002‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،3 ،‬ص ‪35,‬‬
‫‪ 4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪553‬‬
‫ﺷﺎﻫﺠﺎن ﺑﺮ او ﺷﻮرﻳﺪﻧﺪ و ﺗﻤﺎم ﺧﺰاﻳﻦ و ﻃﻼ و ﺟﻮاﻫﺮات را از ﺗﺼﺮف او ﺧﺎرج‪ 1‬ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫و ﻳﺰدﮔﺮد ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﺎﻟﻲ و رﻧﺠﻴـﺪه ﺧـﺎﻃﺮ از ﻣـﺮو ﺧـﺎرج و ﻫﻤـﺮاه ﻣﻌـﺪودي از‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﻠﺦ ﻓﺮار ﻛﺮد و ﺑﻌـﺪ از ﭼﻨـﺪ روزي از ﺟﻴﺤـﻮن رد و در ﻣـﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ و‬
‫ﻓﺮﻏﺎﻧﻪ ﻣﻘﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﺎﻗﺎن ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪.2‬‬
‫ﭘﺲ از ﻓﺮار ﻳﺰدﮔﺮد ﺗﻤﺎم ﺳﺮ و ﺻﺪاﻫﺎ ﺧـﺎﻣﻮش ﮔﺮدﻳـﺪ و ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﻏـﺮب‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن از ﺟﻤﻠﻪ ﺑ‪‬ﺪ‪‬ﺧﺸﺎن و ﻃﺨﺎرﺳﺘﺎن و ﻫﺮات و ﺑﻠﺦ )در ﻋﻤﻖ ﺧﺎك اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻓﻌﻠـﻲ(‬
‫و ﺷﻬﺮ ﻣﺮو )در ﻋﻤﻖ ﺧﺎك ﺟﻤﻬﻮري ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺷﻮري ﺳﺎﺑﻖ( ﺑﻪ ﺳﻮي اﺣﻨﻒ ﺷـﺘﺎﻓﺘﻨﻨﺪ و‬
‫ﺑﺎ او ﻗﺮارداد ﺻﻠﺢ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم ﺑﺮ ﺗﻤﺎم آﻧﻬﺎ اﻓﺮاﺷـﺘﻪ ﮔﺮدﻳـﺪ و اﺣﻨـﻒ در‬
‫ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم در زﻳﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﭘﺮﭼﻤﻬـﺎ و در ﺗﻤـﺎم ﺳـﻮاﺣﻞ ﻏﺮﺑـﻲ رود ﺟﻴﺤـﻮ ن‬
‫)آﻣﻮدرﻳﺎ( از ﻣﺮزﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺣﺮاﺳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺧﺒﺮ اﻳـﻦ ﭘﻴـﺮوزي را ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﺧﻤﺲ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺑﺮاي اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻓﺎروق ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﻓﺎروق از ﺧﻮاﻧﺪن اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺴﻲ ﻣﺴـﺮور‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﺴﻠﻂ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان و‬
‫ﺑﻌﺪ از ﺑﻪ زاﻧﻮ درآﻣﺪن اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم و ﻃﺮد ﻧﻴﺮوﻫﺎي آن در ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﻋﺮﺑﻲ و در ﺗﻤﺎم‬
‫اﻓﺮﻳﻘﺎ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻫﻴﭻ ﺧﻄﺮ ﺧﺎرﺟﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان دﻳﻦ اﺳﻼم را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ‬

‫‪ 1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ ‪ ،‬ج ‪3‬؛ ص ‪ 36‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ .2002‬ﺗﻮﺟﻪ‪ :‬در اﻟﻜﺎﻣﻞ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ اﻫﺎﻟﻲ ﺷﻪ رآ« ﺧﺰاﻳﻦ را ﺑﻪ اﺣﻨﻒ‬
‫دادﻧﺪ و ﺑﺎ ﺻﻠﺤﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻛﺮدﻧﺪ از زﻣﺎن ﺳﺮاﻫﺎ ﺧﻴﻠﻲ ﻣﺮﻓﻪﺗﺮ و ﺷﺎدﻣﺎنﺗﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻄﻠﺐ دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺤﻘﻖ در ﻛﺘﺒﺎ ﺧﻮد اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،214‬ﻗﻀﻴﻪ اﺳﺮات دﺧﺘﺮان ﻳﺰدﮔﺮد را در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق ﺑﺎ دﻻﻳﻞ ﻗﻄﻌﻲ‬
‫ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺗﻨﻬﺎزﻣﺨﺸﺮي در ﺑﻴﻊاﻻﺑﺮار و اﺑﻦ ﺧﻠﻜﺎن ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از زﻣﺤﺸﺮي آن را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﺳﺎت و اﺳﺎﺳﺮت‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده ﻳﺰدﮔﺮد‪ ،‬ﺑﻌﺪاز ﻛﺸﺘﻦ ﻳﺰدﮔﺮد در ﺳﺎل ﺳﻲﻫﺠﺮي و در ﻋﺼﺮ ﻋﺜﻤﺎنﺑﻦ ﻋﻔﺎن اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﻼوه ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻓﺘﺢ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻓﺎرس در ﺳﺎل ‪ 17‬ﺣﺴﻴﻦ دوازده ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد و آن ﺑﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻫﻨﮕﻔﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي دﺧﺘﺮ ﻳﺰدﮔﺮد ﮔﻮﻳﺎ ﻣﻘﺮر ﻛﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ ﺑﺎ اﻳﻨﻬﻤﻪ زﻫﺪ و ﻛﻢ ﺛﺮوﺗﻲ ﺗﻮﻧﺎﻳﻲ ﭘﺮداﺧﺖ آن را ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ«‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪554‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﻓﺎروق ﻣﺤﺘﻤﻞ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﻚ ﺧﻄﺮ داﺧﻠﻲ ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﺗﻐﻴﻴـﺮ روش ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‪ 1‬و اﻧﺤـﺮاف‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن از ﻓﺮاﻣﻴﻦ ﺧﺪا و روش رﺳﻮلاﷲ ج و ﭘﻴـﺪاﻳﺶ اﺧـﺘﻼف و ﺗﻔﺮﻗـﻪ در ﺑـﻴﻦ‬
‫آﻧﺎن‪ ،‬ﭘﻴﺮوان دﻳﻦ اﺳﻼم را ﺑﻪ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ و ﻧﺎﺑﻮدي و اﺿﻤﺤﻼل ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ 2‬و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﺎروق ﭘﺲ از وﺻﻮل ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺮدم ﻣﺪﻳﻨﻪ ار از ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر و ﻏﻴﺮه در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻮد‪ 3‬و ﻧﺎﻣﻪ اﺣﻨﻒ را ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺧﻮاﻧﺪ و ﺿﻤﻦ ﻳﻚ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻣﻔﺼﻞ ﺑﻌﺪ از ﺣﻤﺪ و‬
‫ﺷﻜﺮ ﺧﺪا و درود ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ج در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اوﺿﺎع رﺿﺎﻳﺖﺑﺨـﺶ ﻓﻌﻠـﻲ ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم و‬
‫ﺳﭙﺲ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﺮاﻧﻴﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻳﻨﺪه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دارد ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﺳﭙﺎس ﺑﺮاي ﺧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ وﻋﺪه ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﺎ آورد و ﺳﭙﺎﻫﺶ را ﭘﻴﺮوز ﻛﺮد‪ ،‬ﺧـﺪاﻳﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ج را ﺑﺮاي ﻫﺪاﻳﺖ ﺟﻬﺎن ﺑﺸﺮﻳﺖ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﭘﻴﺮواﻧﺶ وﻋـﺪه داد ﻛـﻪ ﺧﻴـﺮ و‬
‫ـﻮ ا ﱠﻟـﺬی َا ْر َﺳ َـﻞ‬
‫ﺳﻌﺎدت اﻳﻦ ﺟﻬﺎن و آن ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ آﻧﺎن ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ و ﺧـﺪا ﻓﺮﻣـﻮد‪ُ » :‬ﻫ َ‬
‫ُﻮن« و آﮔﺎه ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا‬ ‫ﴩﻛ َ‬‫اﳊَ ﱠﻖ َﻟﻴ ْﻈ َﻬ َﺮ ُه َﻋ َﻠﯽ اﻟﺪّ ﻳ ِﻦ ُﻛ ﱠﻠ ِﻪ َو َﻟ ْﻮ َﻛﺮ َها ُْﳌ ْ ِ‬
‫َر ُﺳﻮ َﻟ ُﻪ ﺑِﺎﳍُﺪی َو دﻳ ِﻦ ْ‬
‫رژﻳﻢ ﻣﺠﻮﺳﻲ را ﻳﻜﺒﺎره ﺳﺮﻧﮕﻮن ﻛـﺮد و ﺟﻤﻌﻴـﺖ آﻧـﺎن را ﻣﺘﻼﺷـﻲ ﻧﻤـﻮد‪ ،‬و از ﻛﺸـﻮر‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻳﻚ وﺟﺐ‪ 4‬را دارا ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ آن ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺿﺮري ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‬
‫و آﮔﺎه ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﻤﺎ را وارث زﻣﻴﻨﻬﺎ و ﺷﻬﺮﻫﺎ و داراﻳﻲﻫـﺎ و ﻓﺮزﻧـﺪان‬
‫آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﺷﻤﺎ را آزﻣﺎﻳﺶ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدار ﺷﻤﺎ ﭼﻄﻮر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﺳﻌﻲ ﻛﻨﻴﺪ‬
‫ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺗﻘﻮا و ﺗﺮس از ﺧﺪا ﻓﺮﻣﺎﻧﻬﺎي ﺧﺪا را اﺟﺮا ﻛﻨﻴﺪ ﺗﺎ ﺧﺪا آﻧﭽﻪ وﻋـﺪه داده‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ روش ﺧﻮد را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺪﻫﻴﺪ و اﻻ ﺧﺪا ﻗﻮم دﻳﮕﺮي را ﺑـﻪ‬

‫‪ 1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪377,‬‬

‫‪ 2‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ و اﻟﺒﺪاﻳﻪ‪ ،‬و ﻃﺒﺮي‪.‬‬
‫‪ 4‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‪.‬‬

‫‪555‬‬
‫ﺟﺎي ﺷﻤﺎ ﻣﻲﻧﺸﺎﻧﺪ و ﻣﻦ درﺑﺎره اﻣﺖ اﺳﻼم از ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻧﮕﺮان ﻧﻴﺴﺘﻢ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ از ﻧﺎﺣﻴﻪ‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن و اﺧﺘﻼف‪ 5‬داﺧﻠﻲ ﺑﻼﻳﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺎﻳﺪ«‪.‬‬

‫»ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪:‬ﻧﻮع ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺳﻴﺴﺘﻢ اﻗﺘﺼﺎدي ﻓﺎروق«‬

‫در ﻓﺼﻞﻫﺎي ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬اوج ﻣﻬـﺎرت و ﻧﺒـﻮغ ﻓـﺎروق اﻋﻈـﻢ را در ﻣﺴـﺎﻳﻞ ﻧﻈـﺎﻣﻲ و ﻃـﺮح‬
‫ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻬﺎي ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻧﻈﺎره ﻛﺮدﻳﻢ و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻮدﻳﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﺑﻐﻪ رادﻣﺮد ﺟﻨﮕﻬـﺎي‬
‫رﻫﺎﻳﻲ ﺑﺨﺶ اﺳﻼم‪ ،‬در رأس ﻳﻚ ﺳﭙﺎه‪ 1‬ﺳﻲﻫﺰار ﻧﻔﺮي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ از‪ 2‬ﭘﺎدﮔﺎن‬
‫ﻳﻚ ﺷﻬﺮ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﻴﺸﻤﺎر اﻳﺮان و روم ﺑﻮد و آﻻت ﺟﻨﮕﻲ اﻳﻦ ﺳﭙﺎه‪ ،‬ﭘﻴﻜﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﻲ ﻓﺮو ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ و ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻬﻨﻪ و ﻃﻨﺎب ﺑﻪ ﻛﻤﺮ ﻣﻲ ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ 3‬ﺗﻮاﻧﺴـﺖ در‬
‫ﻋﺮض ﻛﻤﺘﺮ از ده ﺳﺎل دو ارﺗﺶ ﭼﻨﺪ ﺻﺪﻫﺰارﻧﻔﺮي اﻳﺮان و روم راﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺎزهﺗﺮﻳﻦ اﺳﻠﺤﻪ‬
‫روز و ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﻫﺎي زرﻫﻲ و ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ﻓﻴﻞ ﺟﻨﮕـﻲ ﻧﻴـﺰ ﻣﺠﻬـﺰ ﺑﻮدﻧـﺪ؛ از ﭘـﺎي درآورد و‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳﭙﺎه ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﻳﻚ ارﺗﺶ ﺳﻴﺼﺪﻫﺰار ﻧﻔـﺮي و ﻣﺴـﻠﺢ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺎزهﺗﺮﻳﻦ اﺳﻠﺤﻪﻫﺎي زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺒﺪل ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺪرت روزﮔـﺎر‪ ،‬در ﺟﻬـﺖ‬
‫اﺑﻼغ ﻓﺮاﻣﻴﻦ ﻗﺮآن ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﻗﺪرت ﺑﺰرﮔـﻲ را ﺑﺮﻓـﺮاز ﺑﻠﻨـﺪﺗﺮﻳﻦ ﻗﻠـﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ ﺑـﻪ رژه و‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺶ درآورد و ﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺮﭼﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳـﻴﻨﻪ آﺳـﻴﺎي ﺻـﻐﻴﺮ‪ 4‬ﺑﺮاﻓﺮاﺷـﺘﻪ ﺑـﻮد‪،‬‬

‫‪ 5‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ و اﻟﺒﺪاﻳﻪ‪ ،‬و ﻃﺒﺮي‪.‬‬

‫‪ 1‬ـ ﺟﺮﺟﻲ زﻳﺪان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.171‬‬
‫‪ 2‬ـ ﺟﺮﺟﻲ زﻳﺪان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪56,‬‬
‫‪ 3‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 4‬ـ در ﻛﺘﺎب اﺷﺘﺮاﻛﻴﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ﺟﻬﺎن اﺳﻼم را در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ ﺷﺮﻗﺎً ﺗﺎ ﺑﺤﺮ ﻗﺰوﻳﻦ‪ ،‬ﻏﺮﺑﺎً‬
‫ﺗﺎاﻟﺠﺰاﻳﺮ‪ ،‬ﺟﻨﻮﺑﺎً ﺑﻼد ﻧﻮﺑﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎﻻً ﺗﺮﻛﻴﻪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪:‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻋﻼوه اﻳﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ج ‪ ،1‬ص ‪173‬‬
‫و ‪174,‬‬

‫‪556‬‬
‫ﭘﺮﭼﻤﻲ را ﺑﺮ ﻛﺮاﻧﻪﻫﺎي رود ﺟﻴﺤﻮن‪ 5‬ﺑﻪ اﻫﺘﺰاز درآورد و از ﻛﺮاﻧﻪﻫﺎي درﻳﺎي ﺧـﺰر‪ 6‬ﺗـﺎ‬
‫ﻛﺮاﻧﻪﻫﺎ ﻳﺎﻗﻴﺎﻧﻮس ﻫﻨﺪ‪ 1‬را زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﻋﺮض و ﻃﻮل ﺟﻬـﺎن‬
‫ﺑﺮ دو ﻗﺎره ﻋﻈﻴﻢ )آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ( ﻣﺴﻠﻂ و ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻪ وﺳﻌﺖ ﻗﺎرهﻫﺎ را ﺣﻮزه اﺟﺮاي اﺣﻜﺎم‬
‫ﻗﺮآن و ﭘﻴﺎده ﻛﺮدن ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و در ﻓﺼﻠﻬﺎي آﻳﻨﺪه ﻧﻴﺰ اوﺟـﻪ ﻧﺒـﻮغ و ﻣﻬـﺎرت‬
‫ﻓﺎروق را در اداره ﻳﻚ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮراﻫﺎي ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اﻗﺘﺼﺎدي‪،‬‬
‫و ﺗﺎﺳﻴﺲ دﺑﻴﺮﺧﺎﻧـﻪ ﻫـﺎ و ﺳـﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ادارات ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن و ﮔﺴـﺘﺮش ﻋـﺪاﻟﺖ ﻓـﺮدي و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺎره ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛـﻪ دﻳـﻦ آﺳـﻤﺎﻧﻲ اﺳـﻼم‪ ،‬در دو ﻗـﺎره‬
‫ﻋﻈﻴﻢ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﭼﻄﻮر آزﻣﺎﻳﺶ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻮدن ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻛﺮﺳﻲ ﺛﺒﻮت ﻧﺸﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﺒﻞ از ﺑﻴﺎن‬
‫اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻳﻞ‪،‬‬
‫ﻧﻮع ﺣﻜﻮﻣﺖ در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق‬
‫ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻮاﻟﻲ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻴﻢ ﻛﻪ در ﻓﻀﺎي اذﻫﺎن ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺸـﺘﻪ و‬
‫ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﭼﻨﺪان درﺳﺘﻲ را ﻧﻴﺰ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺳﻮال اﻳﻦ اﺳﺖ؛ آﻳـﺎ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋﺼـﺮ‬
‫ﻓﺎروق ﭼﻪ ﻧﻮع ﺣﻜﻮﻣﻲ ﺑﻮد و ﻓﺎروق در اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﭼـﻪ ﺳـﻤﺘﻲ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ؟ آﻳـﺎ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﺑﻮد‪ ،‬و ﻓﺎروق ﺷﻴﺦاﻟﻘﺒﻴﻠﻪ ﺑﻮد؟ ﻳﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ و ﻓﺎروق )ﻧﻌـﻮذ ﺑـﺎﷲ(‬
‫دﻳﻜﺘﺎﺗﻮر ﺑﻮد؟ ﻳﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﻓﺎروق ﺷﺎه ﻋﺮب ﺑـﻮد؟ ﻳـﺎ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺟﻤﻬـﻮري و‬

‫‪ 5‬ـ در ﻛﺘﺎب اﺷﺘﺮاﻛﻴﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ﺟﻬﺎن اﺳﻼم را در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ ﺷﺮﻗﺎً ﺗﺎ ﺑﺤﺮ ﻗﺰوﻳﻦ‪ ،‬ﻏﺮﺑﺎً‬
‫ﺗﺎاﻟﺠﺰاﻳﺮ‪ ،‬ﺟﻨﻮﺑﺎً ﺑﻼد ﻧﻮﺑﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎﻻً ﺗﺮﻛﻴﻪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪:‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻋﻼوه اﻳﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻪ ج ‪ ،1‬ص ‪173‬‬
‫و ‪174,‬‬
‫‪ 6‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 1‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪557‬‬
‫ﻓﺎروق رﻳﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮر ﺑﻮده؟ ﻳﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ و ﻓﺎروق اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ؟ و اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺟﻮاب درﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻜﺪام‪ ،‬و ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﺳﻮاﻟﻬﺎ و ﺟﻮاﺑﻬﺎ ﻧﺎﺷﻲ از اﻳﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻴﺶ از ﻫﺰار ﺳﺎل اﺳﺖ ﻛﺴﻲ ﺟﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻮع ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎ و ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻮع ﺳﻤﺘﻬﺎ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي را‬
‫ﻧﺪﻳﺪه اﺳﺖ و در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻜﺎﺗﺐ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﺟﺰ ﻫﻤﻴﻦ واژهﻫﺎ و ﻫﻤﻴﻦ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﭼﻴـﺰ‬
‫دﻳﮕﺮ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﺟﻤﻌﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن درﺑﺎره ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓﺎروق‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻴﭻ ﺗﻌﺠﺒﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻌﺮوﻓﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟ‪‬ﺮﺟﻲ ز‪‬ﻳﺪان ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪»:‬ﺣﻜﻮﻣـﺖ در‬
‫ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق ﻫﻢ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻫﻢ ﺟﻤﻬﻮري ﻣﺴﺘﺒﺪ‪ 1‬ﺑﻮده اﺳﺖ« و از او ﻣﺤﻘﻖﺗـﺮ و ﻣﻌﺮوﻓﺘـﺮ‬
‫)ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪»:‬ﺣﻜﻮﻣﺖ در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق ﺷﺒﻪ ﺟﻤﻬﻮري‪ 2‬ﺑﻮده اﺳﺖ« و داﻧﺸﻤﻨﺪ‬
‫ﻣﻌﺮوف دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻫﻴﻜﻞ ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :3‬ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈـﻢ ﺟﻬـﺎن ﻣﺘﻤـﺪن آن روز در‬
‫ﻗﻠﻤﺮو اﻣﭙﺮاﺗﻮري وﺳﻴﻊ اﺳـﻼم درآﻣـﺪ« ﻛـﻪ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﺗﻌﺒﻴـﺮ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋﺼـﺮ ﻓـﺎروق را‬
‫اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ و ﻓﺎروق را اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ ،‬و ﮔـﻮﻳﻲ اﻳـﻦ ﻣﺤﻘﻘـﻴﻦ در ﺗﺠﺰﻳـﻪ و‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻠﻬﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻳـﻚ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻣﺜﻼً ﻫﺮﮔﺎه ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ زاﻳﺪه اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﻳﻚ ﻓﺮد و ﻳﻚ اﻧﺴـﺎن‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓﺮدي و ﻣﻄﻠﻘﻪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا و دﻳﻜﺘﺎور ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫وﺳﻴﻠﻪ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻳﻜﻨﻮع ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫و اﮔﺮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ زاﻳﺪه ﻓﻜﺮ ﺟﻤﻊ ﻛﺜﻴﺮي از اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ اﻣﺎ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ )ﺷﺎه‪ ،‬رﻳـﻴﺲ‬

‫‪ 1‬ـ ﺟﺮﺟﻲ زﻳﺪان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪122,‬‬

‫‪ 2‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ص ‪ 15‬و ‪ 17‬در ﺷﺮح ﻧﻈﺎم ﺣﻜﻮﻣﺖ‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ ﺣﻴﺎة ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ ،‬ص ‪28,‬‬

‫‪558‬‬
‫ﺟﻤﻬﻮر‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖوزﻳﺮ( ﺑﻮد ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﻳﺎ ﺟﻤﻬﻮري ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺣﻜﻤـﺮان‬
‫ﺷﺎه ﻳﺎ رﻳﻴﺲﺟﻤﻬﻮر ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد و در ﻫﻤـﻴﻦ ﺣـﺎل ﻧﻴـﺰ ﻫﺮﮔـﺎه ﺑـﺎ ﺗﻮﺳـﻌﻪﻃﻠﺒـﻲ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮاﻧﻪ ﺗﻮام ﮔﺮدﻳﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﭙﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﻲ و ﺣﻜﻤﺮان اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻧﺎﻳﻤﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻫﻤﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ دارﻧﺪ در ﻳﻚ اﻣﺮ ﻣﺘﻔﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻗـﻮاﻧﻴﻦ‬
‫ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ زاﻳﺪه ﺗﻔﻜﺮات ﺑﺸﺮي اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق از ﻧـﻮع ﻫـﻴﭻ ﻳـﻚ از‬
‫اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ زﻳﺮا ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺎﻧﻮن در زﻣﺎن ﻓﺎروق ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻧﺺ ﻗﺮآن ﺟﺰ ﺳﻪ اﻣﺮ‬
‫ﭼﻴﺰي‪ 4‬دﻳﮕﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺎﻧﻮن در زﻣﺎن ﻓﺎروق‬
‫اول آﻳــﺎت ﺻــﺮﻳﺢ ﻗــﺮآن‪»:‬اﻃﻴ ُﻌــﻮاﷲَ«‪ ,‬دوم رﻓﺘــﺎر و ﮔﻔﺘــﺎر ﺻــﺮﻳﺢ رﺳــﻮلاﷲ ج‬
‫ﻮل«‪ ,‬ﺳﻮم اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺟﻤﻌﻲ از اﻫﻞ ﻧﻈﺮ و اﻓﺮاد ﻣﺘﺨﺼﺺ از ﻗﺮآن و ﺣـﺪﻳﺚ‪:‬‬ ‫اﻟﺮ ُﺳ َ‬‫» َواﻃﻴ ُﻌﻮ ﱠ‬
‫» َو ُاوﻟﯽ اﻷَ ْﻣ ِﺮ‪ِ 1‬ﻣﻨْﻜ ُْﻢ« و ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻤﻌـﻲ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ اﺳـﺘﻨﺎد آﻳـﻪ » َو ا ْﻣ َـﺮ ُﻫ ْﻢ ُﺷـﻮری َﺑﻴـﻨ َُﻬ ْﻢ«‬

‫‪ 4‬ـ اﻟﺨﻼﻓﻪ و اﻟﻤﻠﻮﻛﻴﻪ از ﻃﺒﺮاﻧﻲ در اواﺳﻂ ﻧﻘﻞ م يﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ج ﭘﺮﺳﻴﺪ اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از ﺗﻮ ﺟﺮﻳﺎﻧﻲ ﭘﻴﺶ‬
‫ﺷﺎو ُر و اﻟﻔ ُﻔ َﻘﻬﺎ َء َواﻟﻌﺎﺑِﺪ ْﻳ َﻦ َو ﻻﲤ ْﻀﻮا‬‫آﻣﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ آن در ﻗﺮآن و در ﺑﻴﺎﻧﺎت ﺗﻮ ﭘﻴﺪا ﻧﮕﺮدﻳﺪ ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد؟ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ج ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬‬

‫اﻟﺮ ْأ ِي ِﻣﻨ ْْﻬ ْﻢ َو اِﻧﱠﲈ ُﻛﻨ ُْﺖ ﻛ ََﺮ ُﺟ ٍﻞ‬ ‫ِ‬

‫ﻓﻴﻪ ﺑِ َﺮ ْأي ﱠ‬
‫ﺧﺎﺻﻪ« و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ 83‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪َ :‬و َا ْﻣ ُﺮ ُﻫ ْﻢ ُﺷﻮري َﺑ ْ َ‬
‫ﲔ َذوي َ‬
‫َﻣﻨْﻜ ُْﻢ‪ ,‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪80,‬‬
‫‪ 1‬ـ ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ ﻗﺮآن و داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼﻣﻲ اﻫﻞ ﻧﻈﺮ در ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ در ﻣﻌﻨﻲ )اوﻟﻲ اﻻﻣﺮ( ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ را اﺑﺮاز داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ اوﻟﻮاﻻﻣﺮ را ﺑﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن دادﮔﺮ و ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻦ اﺳﻼم ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ و اﻫﻞ ﺗﺸﻴﻊ اوﻟﻮاﻻﻣﺮ را ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺎن‬
‫دوازدهﮔﺎﻧﻪ ﻣﻌﺼﻮم ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و ﻣﺮﺣﻮم ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪه در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ ،181‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪»:‬ﺑﻌﺪ از ﺗﺄﻣﻞ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺘﺠﻪ رﺳﻴﺪهام ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر از اوﻟﻮاﻻﻣﺮ اﻫﻞ ﺣﻞ و ﻋﻘﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ و ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ ‪:‬از اﻣﺮا و ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن و ﻋﻠﻤﺎ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه و ﺑﻘﻴﻪ رؤﺳﺎ و ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﻮﻣﻤﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و اﻃﺎﻋﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﺮط‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮدي ﺑﺎﺷﻨﺪ )ﻣﻨﻜﻢ( و ﺑﻪ ﺷﺮط اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺘﺤﺪ و ﻣﺘﻔﻖ ﺑﺎﺷﻨﺪ واﺟﺐ اﺳﺖ« و آﻧﭽﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﺪ ﻧﻈﺮ ﺧﺎص‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ دو دﻟﻴﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪهاﻳﻢ‪ :‬اول ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮج و در ﺻﺪر اﺳﻼم ﻓﻘﻂ از‬
‫ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ و ﻣﺼﻮﺑﺎت ﺷﻮراي ﻣﻮﻣﻨﻴﻦ اﻃﺎﻋﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬دوم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن )اﺳﺘﺜﻨﺎس( و وﺟﻮد ﻛﻠﻤﻪ اﻣﺮ در آﻳﻪﻫﺎي‬

‫‪559‬‬
 ‫» َو ِ‬
‫ﺷﺎو ْر ُﻫ ْﻢ ﻓﯽ اﻷَ ْﻣ ِﺮ« اﻋﻀﺎي ﺷﻮراي ﻣﻮﻣﻨﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬و در ﻧﻴﺠﻪ آﻳﻪ » َواﻃﻴ ُﻌﻮاﷲَ و اﻃﻴ ُﻌﻮ‬
‫ﻮل َو اوﻟﯽ ْاﻷَ ْﻣ ِﺮ ِﻣﻨْﻜ ُْﻢ« وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﻗﺎﻧﻮن در ﺻﺪر اﺳﻼم و در زﻣﺎن ﻓﺎروق را ﺑﺨﻮﺑﻲ‬ ‫اﻟﺮ ُﺳ َ‬
‫ﱠ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ و آن را از ﺗﻤﺎم ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﻧﺎﻣﺒﺮده ﺟﺪا ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﭼﻮن اﻣﺮ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫ﺻﺮﻳﺢ ﺧﺪا در ﻫﻤﻴﻦ آﻳﻪ و آﻳﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﻼم ﺷـﻤﺮده ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق را ﻣﻲﺗﻮان »ﺗﺌﻮﻛﺮاﺳﻲ‪ -‬ﺗﺌﻮ‪ :‬ﺧﺪا وﻛﺮاﺳﻲ‪ :‬ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ« ﻳﺎ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫ﻗﺮآن ﻳﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﻧﺎﻣﻴﺪ و ﭼﻮن ﻓﺎروق اﻣﻮر ﻣﻮﻣﻨﻴﻦ را ﻃﺒﻖ اﺣﻜﺎم ﺻﺮﻳﺢ آﻳﻪﻫـﺎ و‬
‫اﺣﺎدﻳﺚ و اﺣﻜﺎم اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﻲ ﺷـﻮراي ﻣـﻮﻣﻨﻴﻦ )ﻳﻌﻨـﻲ اوﻟـﻮاﻻﻣﺮ( ﺗﻨﻈـﻴﻢ ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ او را‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻓﺎروق ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ داراي دو ﺳﻤﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ ﻳﻜـﻲ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﻮﻣﻨﻴﻦ ﻛﻪ ﺳﻨﮓ ﺑﻨﺎي اﻣﺎرت اوﺳﺖ و ﺧﻮد ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﻻ‬
‫َﺧﻼ َﻓ َﺔ اِ ّﻻ َﻋ ْﻦ َﻣ ْﺸ َﻮ َر ًة‪ 2‬ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻼﻓﺖ و اﻣﺎرت اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺪون ﻣﺸﻮرت اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد و ﺑﻌـﺪ‬
‫از ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮراﻫﺎ او ﻧﻴﺰ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻋﻀﻮي از اﻋﻀﺎي آﻧﻬﺎ در ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻗﻮاﻧﻴﻦ دﺧﺎﻟـﺖ‬
‫ان َﺗﺘﱠﺒِ ُﻌـﻮا ﻫـﺬا‬ ‫دارد و ﺧﻮدش ﺻﺮﻳﺤﺎً اﻋﻼم ﻛﺮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻓـﺎِ ّﻧﯽ َﻛﺎﺣ ِ‬
‫ـﺪﻛ ُْﻢ َو َﻟ ْﺴ ُ‬
‫ـﺖ ُارﻳـﺪُ ْ‬ ‫َ‬
‫ا ﱠﻟﺬی‪َ 1‬ﻫﻮای« ﻳﻌﻨﻲ در اﻳﻦ ﺷﻮراﻫﺎ ﻣﻦ ﻫﻢ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻜﺎﻳﻚ ﺷﻤﺎﻫﺎ ﻫﺴـﺘﻢ و ﻫﺮﮔـﺰ‬
‫ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺷﻤﺎ ﺗﺎﺑﻊ ﭼﻴﺰي ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ دل ﻣﻦ آن را آرزو ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻮرا و در اوﻟﻮاﻻﻣﺮ و ﺑﺎ ﻳﻚ ﻗﻴﺎس ﺳﺎده ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ آﻳﻪﻫﺎ ﻧﻈﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻳﻨﻜﻪ‪ :‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ )و اﻣﺮ ﻫﻢ‬
‫ﺷﻮري ﺑﻴﻨﻬﻢ( ﻛﻪ )اﻣﺮ( را ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺷﻮراي ﻣﻮﻣﻨﻴﻦ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ در آﻳﻪ )وﺷﺎورﻫﻢ ﻓﻲ اﻻﻣﺮ( ﻧﻴﺰ در )اﻻﻣﺮ( ﻣﻀﺎفاﻟﻴﻪ‬
‫ﻣﺤﺬوف اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ )ﻫﻢ( ﭘﺲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ )ﻓﻲ اﻣﺮﻫﻢ( اﺳﺖ ﭘﺲ در ﻫﺮ دو آﻳﻪ ﺷﻮراي ﻣﻮﻣﻨﻴﻦ ﺻﺮﻳﺤﺎً دارﻧﺪﮔﺎن اﻣﺮ و ﺻﺎﺣﺒﺎن‬
‫اﻣﺮ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر از )اوﻟﻲ اﻻﻣﺮ( در آﻳﻪ )اﻃﻴﻌﻮاﷲ و‪ (...‬ﺟﺰ دارﻧﺪﮔﺎن اﻣﺮ و ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻣﺮ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر از اوﻟﻲ اﻻﻣﺮ ﺷﻮراي ﻣﻮﻣﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل و اﺑﻦ اﺑﻲ ﺷﻴﺒﻪ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 139‬و اﻟﻔﺎورق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪12,‬‬
‫‪ 1‬ـ اﻟﺨﺮاج ﻗﺎﺿﻲ اﺑﻲ ﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص ‪ 14‬و ‪ ،15‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 134‬و اﻟﻔﺎروق ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪18,‬‬

‫‪560‬‬
‫و ﺳﻤﺖ دوم ﻓﺎروق اﺟﺮاي دﻗﻴﻖ و ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ اﺣﻜﺎم اﺳﻼم اﺳﺖ ﭼﻪ آن ﺑﺨﺶ ﻛﻪ آﻳـﺎت و‬
‫اﺣﺎدﻳﺚ در آن ﺻﺮاﺣﺖ دارﻧﺪ و ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﻧﺪارد و ﭼﻪ آن ﻗﺴـﻤﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺷﻮراي ﻣﻮﻣﻨﻴﻦ آن را از ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻮراﻫﺎي ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق‬
‫ﻓﺎروق در ﺟﻬﺖ ﭘﻴﺎده ﻛﺮدن دﻳﻦ ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺳﻼم در ﻛﺸﻮري ﺑﻪ وﺳﻌﺖ ﻗﺎرهﻫﺎ ﺑـﻪ ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬
‫ﺳﻪ ﻧﻮع ﺷﻮرا اﻗﺪام ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬ﺷﻮراي اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﺮﻛﺰي‪ ،‬و ﻛﺎر اﻳﻦ ﺷﻮرا اﺳﺘﻨﺒﺎط اﺣﻜﺎم از ﻗﺮآن و اﺣﺎدﻳﺚ اﺳﺖ و‬
‫اﻋﻀﺎي آن ﻓﻘﻂ اﺻﺤﺎب‪ 2‬ﻣﻬـﺎﺟﺮﻳﻦ و ﻫﻤـﺎن ﺷﺨﺼـﻴﺘﻬﺎﻳﻲ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻛـﻪ از ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬
‫ﻣﺼﺎدﻳﻖ آﻳﻪﻫﺎي‪َ » :‬و ِ‬
‫ﺷﺎو ْر ُﻫ ْﻢ ﻓﯽ ْاﻷَ ْﻣ ِﺮ‪َ » «...‬و ا ْﻣ َﺮ ُﻫ ْﻢ ُﺷﻮری َﺑﻴـﻨ َُﻬ ْﻢ« ﺑﻮده و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ج در‬
‫ﻃﻠﻴﺒﻌﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪﺳﺎزي ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺷﺨﺼﺎً آﻧﻬﺎ را اﻋﻀﺎي ﺷﻮراي ﻣﻮﻣﻨﻴﻦ ﻗﺮار داده اﺳﺖ و اﺿﺎﻓﻪ‬
‫ﺑﺮ اﻳﻨﻬﺎ ﭼﻮن اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ در دوران ﺳﻴﺰده ﺳﺎﻟﻪ ﻣﻜﻪ ﻧﻴﺰ در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮدهاﻧـﺪ‬
‫و ﺷﺎﻫﺪ ﻧﺰول ﺗﻤﺎم آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن ﻧﻴﺰ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻫﻤﻪ ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ﭼﻪ اﻧﺼﺎر و ﭼـﻪ‬
‫ﻏﻴﺮه( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ آﻳﻪﻫﺎ آﺷﻨﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و از اﺣﺎدﻳﺚ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﮔﺎﻫﻲ دارﻧـﺪ‪ ،‬و اﻋﻀـﺎي‬
‫ﺛﺎﺑﺖ اﻳﻦ ﺷﻮرا ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻋﺜﻤﺎنذياﻟﻨﻮرﻳﻦ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦﺑﻦ ﻋﻮف‪ ،‬ﻣﻌﺎذاﺑﻦ‬
‫ﺟﺒﻞ‪ ،‬اُﺑ‪‬ﻲ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ‪ ،‬و زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪ ،3‬ﺑﻼل ﺣﺒﺸﻲ‪ ،4‬زﺑﻴﺮﺑﻦ ﻋﻮ‪‬ام‪ ،‬و ﻃﻠﺤﻪ‪ 5‬و اﺑﻦ ﻋﻤـﺮ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺧﻮد ﻋﻤﺮﺑﻦﺧﻄﺎب ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه و ﮔﺮداﻧﻨﺪه اﻳﻦ ﺷﻮرا اﺳﺖ از‬

‫‪ 2‬ـ ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪ ،134‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪18,‬‬
‫‪ 3‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 4‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪95,‬‬
‫‪ 5‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪ 96‬و ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص ‪20,‬‬

‫‪561‬‬
‫ﺣﻴﺚ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻳﻚ اﺳﺘﻨﺎﺑﻂ ﻓﻘﻂ ﻋﻀﻮي اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻜﺎﻳﻚ آﻧﻬﺎ‪ 1‬و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ده ﻋﻀﻮ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻘﻴﻪ اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﻫﺮ اﻧﺪازه در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ در ﺟﻠﺴـﺎت‬
‫اﻳﻦ ﺷﻮرا ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻣﺤﻞ اﻳﻦ ﺷﻮرا ﺛﺎﺑﺖ و ﻫﻤﻴﺸـﻪ در ﺻـﺤﻦ ﻣﺴـﺠﺪ‪ 2‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ در‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ )ﻣﺤﻞ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻮرا در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ج ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ب‪ :‬ﺷﻮراي اﺳﺘﻨﺒﺎط و ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻣﺮﻛﺰي‪ ،‬و اﻋﻀﺎي اﻳﻦ ﺷﻮرا ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ‪ :‬از اﻋﻀـﺎي ﺷـﻮراي‬
‫اول‪ 3‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ده ﻧﻔﺮ از ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎي ﻣﻨﺘﺨﺐ اﺻﺤﺎب اﻧﺼﺎر )ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از اوس‪ 4‬و ﭘﻨﺞ ﻧﻔـﺮ‬
‫از ﺧﺰرج( و ﺧﻼﺻﻪ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﺻـﺤﺎب اﻧﺼـﺎر و اﻳـﻦ ﺷـﻮرا‪ ،5‬ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻣﺮﻛﺰي وﻟﻲ از ﺣﻴﺚ ﻣﺤﻞ ﺳـﻴﺎر اﺳـﺖ و ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺷـﻮراي اول ﺗﻨﻬـﺎ در ﻣﺴـﺠﺪ ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬
‫ﻧﻤﻲﮔﺮدد و ﺑﻠﻜﻪ ﮔﺎﻫﻲ در ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ و درﻣﺤﻞ )ﺻﺮار‪ 6‬ﭼﻬﺎر ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﻣﺪﻳﻨﻪ( ﺗﺸـﻜﻴﻞ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و اﻳﻦ ﺷﻮرا در ﻣﻮاردي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻓﻘﺎﻫﺖ و اﻃﻼﻋﺎت وﺳﻴﻊ از ﻗﺮآن و اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﻴﺎز دارﻧﺪ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ آﻳﻨﺪهﻧﮕﺮي و آﮔـﺎﻫﻲ‬

‫‪ 1‬ـ اﻟﺨﺮاج ﻗﺎﺿﻲ اﺑﻮﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص ‪ 14‬و ‪15,‬‬

‫‪ 2‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 21‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ »ﻣﻮرخ ﻣﺤﻘﻖ ﺑﻼذري در ﻳﻚ ﺗﺬﻛﺮي در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﻳﻦ‬
‫ﻓﻴﻪ و ُﳛﺪﱠ ُﺛﻬﻢ ﻋَﲈ ﻳﻨْﺘَﻬﻲ اِ َﻟﻴ ِﻪ ِﻣﻦ اﻻَ ِﻣﺮ« ِ‬
‫ﻜﺎنﻋُﻤﺮ َﳚﻠِﺲ ﻣﻌﻬﻢ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ِ َ ::‬‬
‫ﻓﻘﺎل‪,‬‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ ُ ْ ّ َ‬ ‫ﻛﺎن ﻟ ْﻠ ُﻤﻬﺎﺟﺮﻳ َﻦ َﳎ ٌ‬
‫ْﻠﺲ ﰲ اﳌَ ْﺴﺠﺪ َﻓ َ َ ُ ْ ُ َ َ ُ ْ‬
‫ﻮس؟ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف از ﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﻢ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﻒ َا ْﺻﻨ َُﻊ ﺑِﺎﳌَ ُﺠ ِ‬
‫َﻳ ْﻮﻣ ًﺎ ﻣﺎ َا ْدري َﻛ ْﻴ َ‬
‫ﱡﻮاﲠِ ْﻢ ُﺳﻨﱠ َﺔ َا ْﻫ ِﻞ اﻟﻜِ ِ‬
‫ﺘﺎب( ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص ‪.266‬‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪َ ):‬ﺳﻨ ِ‬

‫‪ 3‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 19‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪96,‬‬
‫‪ 4‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 5‬ـ اﻳﻦ ﺷﻮراي ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺐ از ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﺻﺤﺎب اﻧﺼﺎر ﺑﻮد ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺪرت ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي درﺟﻬﺖ‬
‫ﺣﻞ ﻣﻌﻈﻼت ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪ و اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻠﻴﻔﻪ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻮرا ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ در ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪) .‬ﻧﺴﺦ ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺷﻴﺦ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪه ص ‪ 8‬ﺟﺰء ﺛﺎﻟﺚ ﻣﻜﺘﻮب ﺷﺸﻬﻢ( ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺼﺮﻳﺢ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 6‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪115,‬‬

‫‪562‬‬
‫از واﻗﻌﻴﺘﻬﺎي ﺣﺎل و آﻳﻨﺪه و ﺗﻄﺒﻴﻖ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ روح ﻣﺴـﺎﻳﻞ اﺳـﻼﻣﻲ ﻧﻴﺎزﻣﻨـﺪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺎﻟﻜﻴﺘﻬﺎ و ﻣﻮﺟﺒﺎت ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ زﻣﻴﻦ و ﻃﺮح اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﻲ و اﻳﺠﺎد دﺑﻴﺮﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ 1‬و‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻘﺮري و ﺟﻴﺮه و ﺑﻴﻤﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬و اﻳﺠﺎد رﺳﻢ ﮔُﻤ‪‬ﺮُﻛﺎت و ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﻓﺮض زﻛـﺎت‬
‫ﺑﺮ ﮔﻠﻪ اﺳﺒﺎن ﺗﺠﺎرﺗﻲ و اﻳﺠﺎد ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺮاي اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك و ﺗﻔﺴﻴﺮ دﻗﻴﻖ ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺟﻨﮕـﻲ و‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻦ و ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺷﻴﺎء ﻧﻔﻴﺲ و ﻧﺎﻳﺎب ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮش ﺑﻬﺎرﺳﺘﺎن و ﺗﺎج ﻛﺴـﺮي و ﺟـﻮاﻫﺮات‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ اﻳﺮان و ﻏﻴﺮه ﻛﻪ در ﺻﻔﺤﺎت آﻳﻨﺪه ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ را ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ‪.‬‬
‫ج‪ :‬ﺷﻮراﻫﺎي اﻳﺎﻟﺘﻲ و وﻻﻳﺘﻲ ﻛﻪ در ﻣﺮﻛﺰ ﺗﻤﺎم اﺳﺘﺎﻧﻬﺎ و ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺟﻬﺎن وﺳﻴﻊ اﺳـﻼم‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ ،2‬و ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﻣﻌﺘﻤﺪﻳﻦ ﻣﺤﻠﻲ و ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎي آﮔﺎه ﺑﻮﻣﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ در‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺤﻠﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻧﻴﺎز ﺷﻬﺮﻫﺎ و اﺳﺘﺎﻧﻬﺎ و ﻋﻤﺮان و آﺑﺎدي ﻣﻨﻄﻘـﻪ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬
‫اﻧﺘﺨﺎب اﺳﺘﺎﻧﺪاران و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران و ﻋﺰل آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ و ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﻨﺪ و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺟﻠﺴﺎت‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻓﺎروق ﮔـﺰارش ﻣـﻲددﻫﻨـﺪ و ﻓـﺎروق در ﭼﻬـﺎرﭼﻮب ﻣﻘـﺮرات اﺳـﻼﻣﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي آﻧﻬﺎ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺷﻮراي اﻳﺎﻟﺘﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺮﻛﻨﺎري ﺳﻌﺪﺑﻦ وﻗﺎص‬
‫را از ﺳﻤﺖ اﺳﺘﺎﻧﺪاري و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﺎ اﻳﻨﻜـﻪ ﺳـﻌﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﻛـﻞ‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮﻗﻲ و ﻓﺮﻣﺎﻧﻪ ﻓﺎﺗﺢ ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ و ﺳﻘﻮط ﻣﺪاﻳﻦ )ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻳـﺮان( ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﻓﻮراً ﻓـﺎروق او را ﺑـﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ اﺣﻀـﺎر و ﭘـﺲ از ﺑـﺎزﺟﻮﻳﻲ او را از ﻣﻘـﺎم اﺳـﺘﺎﻧﺪاري و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ‪ 3‬ﻣﻌﺰول و در ﻣﺪﻳﻨﻪ او را اﺳﻜﺎن داد‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺷـﻮراﻫﺎي وﻻﻳﺘـﻲ ﺑﺼـﺮه و‬
‫ﻛﻮﻓﻪ و ﺷﺎم ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ‪ 4‬ﻓَﺮْﻗَﺪ و ﺣﺠﺎجﺑﻦ ﻏﻼظ‪ 5‬و ﻣﻌﻦ ﺑﻦ‬

‫‪ 1‬ـ اﻟﻤﻨﺎد‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪181‬‬

‫‪ 2‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪21,‬‬
‫‪ 3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ 235‬و اﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ‪ ،‬ج ‪،6‬ص ‪102,‬‬
‫‪ 4‬ـ ﻛﺘﺎب اﻟﺨﺮاج ﻗﺎﺿﻲ اﺑﻮﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص ‪ 64‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪22,‬‬

‫‪563‬‬
‫ﻳﺰﻳﺪ ﺑﻪ اﺳـﺘﺎﻧﺪاري ﺑﺼـﺮه و ﻛﻮﻓـﻪ و ﺷـﺎم ﻣﻨﺼـﻮب ﺷـﻮﻧﺪ و ﻓـﺎروق ﻃﺒـﻖ ﺗﺼـﻮﻳﺐ و‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻮراﻫﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎ را ﻫﻤﺮاه‪ 6‬ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺧﺪﻣﺖ اﻋﺰام ﻧﻤﻮد‬
‫ﻧﺒﻮغ ﻓﺎروق در ادراه ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺮﻛﺰي‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮراﻫﺎي ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺮﻛـﺰي ﻣﺸـﻜﻼت ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋﺼـﺮ‬
‫ﻓﺎروق را از ﺣﻴﺚ ﺗﻬﻴﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﺗﻄﺒﻴﻖ آﻧﻬﺎ ﺣﻞ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺧﻮد اداره ﻛﺮدن ﺷـﻮراﻫﺎي‬
‫ﻣﺮﻛﺰي‪ ،‬و ﮔﺬراﻧﻴﺪن ﻣﺼﻮﺑﺎت آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﺳـﻼم ﺗـﺎ ﻋﺼـﺮ ﻓـﺎروق‪ ،‬در داﻳـﺮه‬
‫ﻣﺤﺪود و ﺳﺎده و ﺑﺴﻴﻂ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﭘﻴﺎده ﺷﺪه ﺑﻮد و در زﻣﺎن ﻓﺎروق ﺑﺮ اﺛﺮ ﮔﺴﺘﺮش ﺳـﺎﻻم‬
‫در ﻗﺎرهﻫﺎي ﻋﻈﻴﻢ آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ در ﻗﻠﺐ اﻣﭙﺮاﺗﻮري اﻳﺮان و ﺗﻤـﺎم ﻣﺴـﺘﻌﻤﺮات‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم در داﻳﺮهاي ﭼﻨﺎن وﺳﻴﻊ و ﻓﺮاﮔﻴﺮ و ﻣﻨﻈﻢ و ﭘﻴﭽﻴﺪهاي ﺗﺮﺳـﻴﻢ ﮔـﺮدد‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻲ آن ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺎر ﻣﻐﺰﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر روﺷﻨﮕﺮ و واﻗﻊﺑﻴﻦ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ؛ ﻛـﺎري اﺳـﺖ ﺑـﺲ‬
‫ﻣﺸﻜﻞ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﺎروق در ﭘﺮﺗﻮ ﻧﺒـﻮغ و ﺑﺼـﻴﺮﺗﻲ ﻛـﻪ دارد‪ ،‬و ﺑـﻪ ﻫﻤﻜـﺎري ﻣﻐﺰﻫـﺎي ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫روﺷﻨﮕﺮ و ﺣﻖﺑﻴﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ و ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦﺑﻦ ﻋـﻮف و اﺑ‪‬ـﻲ ﺑـﻦ‬
‫ﻛﻌﺐ‪ ،‬و ﺗﺎﻳﻴﺪ ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺑﺴﺎر ﻣﺤﺒﻮﺑﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺜﻤﺎنذياﻟﻨﻮرﻳﻦ و زﻳـﺪﺑـﻦ ﺛﺎﺑـﺖ ﺑـﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺸﻜﻞ ﺑﺰرگ ﭘﻴﺮوز ﻣﻲﮔﺮدد و ﺑﺎ رﻋﺎﻳـﺖ ﻧﻬﺎﻳـﺖ آزادي ﻓﻜـﺮ و آزادي ﺑﻴـﺎن از ﺣﻴـﺚ‬
‫اﺳﺘﻨﺎﺑﻂ و ﺗﻄﺒﻴﻖ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ را از اﻳﻦ دو ﺷﻮراي‪ 1‬ﻣﺮﻛﺰي ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ اﺑﻌﺎد ﮔﺴﺘﺮده دﻳـﻦ‬

‫‪ 5‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪ 6‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪1‬ـ ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي اﻳﻦ دو ﺷﻮراي ﻣﺮﻛﺰي و ﺷﻮراﻫﺎي اﻳﺎﻟﺘﻲ و وﻻﻳﺘﻲ در ﺻﺪر اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﮕﺮﺷﻲ ﺳﺮﻳﻊ و ﮔﺬرا‬
‫ﺑﻪ ﻣﺘﻤﺪﻧﺘﺮﻳﻦ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪﺗﺮﻳﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻫﻤﺎن ﻋﺼﺮ ﻳﻌﻨﻲ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪.‬‬
‫در دوره ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻴﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺴﺘﺒﺪه و ﻣﻄﻠﻘﻪ ﺑﻮد و ﻫﻴﭻ ﺧﺒﺮي از ﻫﻴﭻ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮراﻳﻲ ﻧﺒﻮد و در دروه اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ دﺳﺘﻮر‬
‫ﻣﻬﺮداد ﺷﺎه اﺷﻜﺎﻧﻲ دو ﻣﺠﻠﺲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ ﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم )ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺎﻫﻲ( ﻛﻪ اﻓﺮاد ﻣﻬﻢ ﺧﺎﻧﺪان ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ و ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﺑﻌﺪ‬

‫‪564‬‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺳﻼم را اﻋﻢ از ﺑﻌﺪ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺑﻌﺪ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ ﻣـﺪﻳﺮﻳﺖ ﺳـﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ‬
‫اداري و ﺑﻌﺪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺑﻌﺪ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻏﻴﺮه در ﺑﺮاﺑـﺮ ﭼﺸـﻤﺎن ﺟﻬﺎﻧﻴـﺎن ﻇـﺎﻫﺮ‬
‫ﮔﺮداﻧﺪ و اﻳﻨﻚ ﺑﻪ ﻗﻴﺪ اﺧﺘﺼﺎر ﻳﻜﺎﻳﻚ اﺑﻌﺎد ﮔﺴﺘﺮده دﻳﻦ ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺳﻼم را در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق‬
‫ﺷﺮح ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬ﮔﺴﺘﺮش ﺑﻌﺪ اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫ﻗﺒﻼً ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﻢ ﻛﻪ واژه )اﻗﺘﺼﺎد( ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻋﻨﻮاﻧﻬﺎ ﻣﻄـﺮح ﻣـﻲﮔـﺮدد‪،‬‬
‫ﻳﻜﻲ ﺑﻌﻨﻮان ﺳﻴﺴﺘﻢ )ﺳﻴﺴﺘﻢ اﻗﺘﺼﺎدي( ﻛﻪ ﺑﺤﺚ از ﻣﺸﺮوع ﺑـﻮدن ﻣﺎﻟﻜﻴﺘﻬـﺎي ﻓـﺮدي ﭼـﻪ‬
‫ﻣﺤﺪود‪ ،‬ﭼﻪ آزاد‪) :‬اﻗﺘﺼﺎد ﻛﺎﭘﻴﺘﺎﻟﻴﺴﺘﻲ( ﻳﺎ ﻣﺸﺮوع ﺑﻮدن ﻣﺎﻟﻜﻴﺘﻬﺎي ﺟﻤﻌﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻓﻘﻂ )ﻳﺎ ﺑﻌﻼوه ﻫﻤﻪ اﺑﺰار ﺗﻮﻟﻴﺪ( )اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻮﺳﻴﺎﻟﻴﺴﺘﻲ( و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﺒﺤﺚ از اﺳﺒﺎب‬
‫و ﻣﻮﺟﺒﺎت ﻣﺎﻟﻜﻴﺘﻬﺎ و ﺣﻘﻮق ﺷﺨﺼﻲ و ﻋﻤﻮﻣﻲ در آن ﻣﻄﺮح ﻣﻲﮔﺮدد و دﻳﮕـﺮي ﺑﻌﻨـﻮان‬
‫ﻋﻠﻢ )ﻋﻠﻢ اﻗﺘﺼﺎد( ﻛﻪ ﺑﺤﺚ از ﻣﻄﻠﻮبﺗﺮﻳﻦ روش ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟـﻮد و اﻳﺠـﺎد‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺟﺪي در ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻤﻴﻢ رﻓﺎه و آﺳﺎﻳﺶ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮاﺑﺮ ﻛـﺮدن ﻋﺮﺿـﻪ و‬

‫از ﺑﻠﻮغ ﺑﻪ ﻋﻀﻮﻳﺖ آن درﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ و دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم )ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺰرﮔﺎن( ﻛﻪ از اﺷﺮاف و ﺑﺰرﮔﺎن و روﺣﺎﻧﻴﻮن ﻗﻮم ﭘﺎرت ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و از ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻳﻦ دو ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺠﻠﺴﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم )ﻣﻬﺴﺘﺎن( ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲآﻣﺪ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻨﻜﻪ ﺷﺎه‬
‫ﻋﻀﻮ ﻫﻴﭽﻜﺪام از اﻳﻦ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻧﺒﻮد وﻟﻲ ﺣﺮف آﺧﺮ ﻓﻘﻂ ﺣﺮف او و ﻧﻈﺮ او ﺑﻮد! و ﻣﺠﺎﻟﺴﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻧﻮع اﻓﺮاد ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و ﺣﺮف آﺧﺮ ﻫﻤﺎن ﺣﺮف ﺷﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﻴﺪا اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎي ﺳﺘﻤﮕﺮي و اﺳﺘﺜﻤﺎر‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺤﺮوم و رﻧﺠﺪﻳﺪه اﻳﺮان ﻣﻄﺮح ﻧﮕﺮدﻳﺪه اﺳﺖ و ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن و اﻓﺮاد ﻣﻬﻢ ﺧﺎﻧﺪان ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ و ﺑﻘﻴﻪ اﺷﺮاف و‬
‫روﺣﺎﻧﻴﻮن ﺑﺰرگ ﭘﺎرﺗﻲ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﻠﺴﺎﺗﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ دادهاﻧﺪ ﻛﻪ از ﭼﻪ راﻫﻬﺎﻳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺮدم اﻳﺮان را اﺳﺘﺜﻤﺎر ﻛﻨﻨﺪ؟و در‬
‫دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن اﻳﻦ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻫﻢ ﺑﺮﭼﻴﺪه ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻫﻢ ﺧﺒﺮي از ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺷﻮراﻳﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ و ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق و آزاد‬
‫ﻛﺮدن اﻳﺮان‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺴﺘﺒﺪه ﻣﻄﻠﻘﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺮ ﮔﺮده ﻣﺮدﻣﺎن اﻳﺮان ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ و ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺮﻛﺰي و ﺷﻮراﻫﺎي‬
‫اﻳﺎﻟﺘﻲ و وﻻﻳﺘﻲ ﺻﺪر اﺳﻼم را در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﻤﺮاه ﻣﺪارك و ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ و اﻋﻀﺎي اﻳﻦ ﺷﻮراﻫﺎ و راﺑﻄﻪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ را ﺑﺎ آﻧﻬﺎ و ﻣﺼﻮﺑﺎت آﻧﻬﺎ را در ﺟﻬﺖ اﺳﺘﻘﺮار ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬

‫‪565‬‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎ در آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻬﺎي اﻗﺘﺼﺎد )ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎزارﻫﺎ و ﺟﺎﻣﻌﻪﻫﺎ( و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺗﻮرم و رﻛـﻮد‬
‫و ﻏﻴﺮه در آن ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد و اﻗﺘﺼﺎد ﺑﻌﻨﻮان ﺳﻴﺴﺘﻢ ﭼﻮن ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﭽـﺪه و ﻣـﺒﻬﻢ و درك‬
‫واﻗﻌﻴﺖ آن از ﺣﻮزه درك و ﺗﻔﻜﺮ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺧﺮاج اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮآن و اﺣﺎدﻳﺚ ﻛﻠﻴﺎت آن را )ﭼﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺮﻳﺢ و ﭼﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺷﺎره( ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و ﻛﺎر ﺷﻮراﻫﺎي اﺳﺘﻨﺒﺎط و ﺗﻄﺒﻴﻖ‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺎروق آﻧﻬﺎ را اداره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ اﺳﺘﺨﺮاج و اﺳﺘﻨﺒﺎط و ﺗﻄﺒﻴﻖ اﺣﻜﺎم اﺳﺖ و اﻣـﺎ اﻗﺘﺼـﺎد‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻠﻢ ﭼﻮن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺑﺮرﺳﻲ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺧﺎرﺟﻲ و ﺗﺤﻘﻴﻖ در رواﺑﻂ ﭘﺪﻳﺪهﻫـﺎ‬
‫اﺳﺖ و درك اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ آن اﻛﺜﺮاً از ﺣﻮزه ﺗﻔﻜﺮ و ﺗﺠﺮﺑﻪ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان ﺧـﺎرج ﻧﻴﺴـﺖ‪،‬‬
‫ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ ﺗﻨﻬﺎ از راه اﺷﺎره ﻧﻮ ﻧﻈﺮﻫﺎي ﺳﺮﻳﻊ و ﮔﺬرا آن را ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ اﻗﺘﺼﺎد ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ روش ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟـﻮد و‬
‫اﻳﺠﺎد ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺟﺪﻳﺪ و ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺮدن ﻋﺮﺿﻪﻫﺎ و ﺗﻘﺎﺿﺎﻫﺎ و ﺑﻘﻴﻪ ﻣﻌﻈﻼت ﻣﺴﺎﻳﻞ اﻗﺘﺼـﺎدي ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻬﺪه اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺮﻛﺰي و ﺷﻮراﻫﺎي اﻳﺎﻟﺘﻲ و وﻻﻳﺘـﻲ آﻧﻬـﺎ‬
‫را ﺣﻞ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و اﻟﺒﺘﻪ اﻗﺘﺼﺎد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻠﻢ ﺑﺮاي ﺧﻮد اﻟﻔﺒـﺎﻳﻲ دارد ﻛـﻪ درﺷـﺖﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﺣﺮﻓﻬﺎي آن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬زﻣﻴﻦ‪ ،‬آب و ﻣﻨﺎﺑﻊ زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭘﻮل و ﺗﺠﺎرت و ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻬﺎ‬
‫و ﻏﻴﺮه ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻴﺪ اﺧﺘﺼﺎر از آﻧﻬﺎ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‬
‫‪ 1‬ـ زﻣﻴﻦ‬
‫ﺗﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﻓﺎروق در ﭘﺮﺗﻮ آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن و اﺣﺎدﻳﺚ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻫﻤﻜﺎري ﺷﻮراﻫﺎي‬
‫ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﭼﻄﻮر اﻳﻦ ﺣﺮﻓﻬﺎ را در ﻛﻨﺎر ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﻣﻌﻨﻲ ﻛﺮده و اﻗﺘﺼﺎد ﺟﻬﺎن اﺳـﻼم‬
‫را ﺷﻜﻮﻓﺎ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬در اﻟﻔﺒﺎي اﻗﺘﺼﺎد ﺣﺮف ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ زﻣﻴﻦ اﺳﺖ ﺣﺎﻻ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ اﻳﻦ ﺣﺮف‬
‫در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق ﭼﻄﻮر ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﻣﻌﻨﻲ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ؟‬
‫زﻣﻴﻦﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺳﭙﺎه اﺳﻼم درآﻣﺪﻧﺪ‬
‫ﺑﻌﺪ از ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ و ﺳﻘﻮط ﻣﺪاﻳﻦ ﺗﻤﺎم زﻣـﻴﻦﻫـﺎي ﺣﺎﺻـﻠﺨﻴﺰ‬

‫‪566‬‬
‫ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﺒﻼ ً در ﺗﺼﺮف ﺧﺎﻧﺪان‪ 1‬ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ و ﺣﺎﺷﻴﻪ و ﺣﺸﻢ ﻛﺴﺮاﻫﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻳـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﻮﻗﻮﻓﻪ آﺗﺸﻜﺪهﻫﺎ‪ 2‬در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻮﺑﺪان و ﻣﻘﺪاري ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺑﻬﺮه ﻣﺎﻟﻜﺎﻧﻪ ﻳﺎ اﺧﺬ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻬﺎ‬
‫در دﺳﺖ ﻛﺸﺎورزان‪ 3‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻼً ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم درآﻣﺪﻧـﺪ و ﭘـﺲ از‬
‫ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺷﺎم‪ 4‬و ﻓﻠﺴـﻄﻴﻦ و ﻣﺼـﺮ‪ 5‬و ﻃـﺮد ﻧﻴﺮوﻫـﺎي اﻣﭙﺮاﺗـﻮري روم از‬
‫ﺣﻮزهﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ و ﺟﻨﻮﺑﻲ درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺮﺗﺎﻧﻪ در اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﻧﻴﺰ وﺿﻌﻴﺖ ﻣﺸـﺎﺑﻪ وﺿـﻌﻴﺖ‬
‫ﻛﺸﻮر ﻋﺮاق در ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﺤﻮل زﻣﻴﻦ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ‪ ،‬و ﺗﻤﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم از ﻓـﺎروق‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻛﺮدﻧﺪ اﺟﺎز دﻫﺪ ﺗﻤﺎم زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻣﺘﺼﺮﻓﻲ را ﻃﺒﻖ ﺳﻨﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻓـﺎﺗﺢ اﻳﺮاﻧـﻲ و‬
‫روﻣﻲ و ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕﻲ در اﺳﻼم‪ ،‬در ﺑﻴﻦ ﺧﻮد ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓـﺎروق‬
‫ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ درﺧﻮاﺳﺘﻬﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ زﻳﺮا اﺳﺘﻨﺒﺎط اﺳﻼﻣﻲ او در ﻣـﻮرد زﻣـﻴﻦ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ زﻣﻴﻦﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﻣﺎل ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ اﺳﺖ ) َو ْاﻷَ ْر َض َو َﺿ َﻌﻬﺎ ﻟِ ْ َ‬
‫ﻸﻧﺎ ِم( و زﻣﻴﻦ ﻫﺮ‬
‫ﻛﺸﻮر و ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻣﺎل ﻣﺮدم آن ﻛﺸﻮر و آن ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺖ و ﺗﻮزﻳﻊ آن ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﺑﺮ‬
‫ﻸﻧ ِ‬
‫ْﺴـﺎن‬ ‫ﻣﺒﻨﺎي اﻣﺮ ﻣﻌﻘﻮﻟﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺣﻴﺎي آن و ﻛﺎر ﻛﺮدن ﺑﺮ روي آن( ﺗﺤﻘﻖ ﭘﺬﻳﺮد ) َﻟﻴﺲ ﻟِ ْ ِ‬
‫َ‬
‫اِ ّﻻ ﻣﺎ َﺳﻌﯽ( و ﭼﻮن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم از ﻣﺮدم آن ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ زﻣﻴﻦﻫﺎ را‬
‫ﻧﻪ اﺣﻴﺎ ﻛﺮده و ﻧﻪ ﺑﺮ روي آﻧﻬﺎ ﻛﺎر ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﺳﺎﻧﻴﺪن ﭘﻴـﺎم اﺳـﻼم ﺑـﻪ آن‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺳﻔﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﭘﺲ ﺑﻪ ﻫﻴﭽﻮﺟﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺎﻟﻚ آن زﻣﻴﻦﻫﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻌـﻼوه اﮔـﺮ‬
‫ﻫﻤﻪ اﻳﻦ زﻣﻴﻦﻫﺎ در ﺑﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺠﺎي ﻳـﻚ ﻋـﺪه ﻓﺌـﻮدال و‬

‫‪ 1‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،‬ص ‪53,‬‬

‫‪ 2‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 3‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص ‪ 266‬و ﻛﺘﺒﺎ اﻟﺨﺮاج اﺑﻮﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص ‪21,‬‬
‫‪ 4‬ـ اﻟﺨﺮاج اﺑﻮﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص ‪ 167‬و ‪32,‬‬
‫‪ 5‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪567‬‬
‫اﺳﺘﺜﻤﺎرﮔﺮ اﻳﺮان و روم ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﻲ از درﻫﺎ ﺑﻴﺮون رﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻋﺪهاي ﻓﺌـﻮدال و اﺳـﺘﺜﻤﺎرﮔﺮ‬
‫ﻋﺮب ﺧﺠﺎزي از ﭘﻨﺠﺮهﻫﺎ وارد ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و اﻳـﻦ ﻫـﻢ ﻓﺎﺟﻌـﻪاي اﺳـﺖ ﻛـﻪ روح ﻣﺴـﺎﻳﻞ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ و ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻳﻪ ﻛﻠﻲ از آن ﺑﻴﺰار اﺳﺖ و ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻳﻞ در ﻧﻈـﺮ‬
‫ﻓﺎروق ﻣﺤﻘﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﺑﻪ دﻻﻳﻞ زﻳﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺿﺮﺑﺘﻲ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را درﺑـﺎره اﻳـﻦ‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اول ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻜﺮوي در اﺳﻼم ﺑﺮاي ﻫﻴﭽﻜﺲ‪ ،‬و از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮاي اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻧﻴﻦ‪ ،‬ﺟﺎﺋﺰ ﻧﻴﺴﺖ دوم ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ دو ﻧﻔﺮ از اﻋﻀﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺷﻮراي‬
‫اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﺮﻛﺰي )ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋـﻮف‪1‬و ﺑـﻼل ﺣﺒﺸـﻲ( اﺻـﺮار دارﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻓـﺎروق ﺑـﻪ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺟﻮاب ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺪﻫﺪ زﻳـﺮا ﻃﺒـﻖ اﺳـﺘﻨﺒﺎط آﻧﻬـﺎ‪ ،‬ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫زﻣﻴﻦﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺟﺰء ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﻴﻦ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷـﻮﻧﺪ و ﺑـﻼل‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎره اﻳﻨﻘﺪر اﺻﺮار ﻛﺮد و ﺑﺮ ﺳﺮ ﻓﺎروق ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﻓﺎروق از دﺳﺖ او ﺑﻪ اﻣـﺎن‬
‫آﻣﺪ و ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآورد‪َ » :‬اﻟ ّﻠ ُﻬ ﱠﻢ اﻛ ِْﻔﻨﯽ ﺑِﻼﻻً«‪ 2‬ﺧﺪاﻳﺎ آزار ﺑﻼل را از ﻣـﻦ دور ﻓﺮﻣـﺎ! و ﺳـﻮم‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﻃﺮف دﻋﻮا ﺗﻤﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻛﻠﻴﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺿﻮاﺑﻂ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﻼم ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺧﻮد و اﺳﺘﻨﺒﺎط ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ‬
‫از اﻋﻀﺎي ﺷﻮراي ﻣﺮﻛﺰي اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺧﻮد را ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻳﻦ زﻣﻴﻦﻫﺎ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺤﻖ ﻣـﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ و‬
‫ﻓﺎروق را ﻣﺸﺘﺒﻪ و درﺟﻬﺖ اﻧﺤﺮاف از اﺻﻮل اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲﭘﻨﺪ اﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ‬
‫ﻓﺎروق ﺑﺎ درﺧﻮاﺳﺖ آﻧﻬﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ ،‬وﻗﻮع ﻳـﻚ ﻛﻮدﺗـﺎي ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﻗﻄﻌـﻲ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬
‫ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﻓﺎع از ﺣﻖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬
‫دﻓﺎع از اﺻﻮل و ﻣﺒﺎﻧﻲ دﻳﻦ اﺳﻼم از زور ﻧﻴـﺰه و ﻗـﺪرت ﺷﻤﺸـﻴﺮ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ و‬

‫‪ 1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص ‪ 94‬و ‪ 95‬و ‪ 96‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪50,‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪568‬‬
‫ﺷﻌﻠﻪﻫﺎي آﺗﺶ ﻳﻚ ﺟﻨﮓ داﺧﻠﻲ زﺑﺎﻧﻪ ﻣﻲﻛﺸﻴﺪﻧﺪ و ﻓﺎروق و ﻫﻤﻪ اﻧﺪوﺧﺘﻪﻫﺎ ﻳﺎو را ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺎم ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮو ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ و اﺳﻼم ﻧﻴﺰ ﻗﺒﻞ از آﻧﻜﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻲ واﻗﻌﻴـﺖ ﻋـﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‬
‫ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ ،‬در ﻫﻤﺎن آﻏﺎز اﻣﺮ در ﻳﻚ ﺳﺮاﺷﻴﺒﻲ از ﻗﺌﻮداﻟﻴﻪ ﺳﺮازﻳﺮ و ﻓﺮﺳﻨﮕﻬﺎ از‬
‫واﻗﻌﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ دور ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﻨﮕﺮه اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﻲ در ﺟﻬﺎن‬
‫اﻣﺎ ﻓﺎروق‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﻐﺰ ﭘﺮﻓﺮوغ ﻣﻬﺎﺟﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮج او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﺑﻲﻫﻤﺘـﺎ و ﻧﺎﺑﻐـﻪ‬
‫ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ ﺗﻮﺻﻴﻒ‪ 1‬ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﺷﻮراﻫﺎي ﻣﺮﻛﺰي‪ ،‬راه ﭼﺎره اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﻌﻀـﻼت را ﭘﻴـﺪا‬
‫ﻛﺮده‪ 2‬اﺳﺖ و اﻳﻨﻚ در ﻃﻨﻴﻦ اﻳﻨﻬﻤﻪ ﺳﺮ و ﺻﺪاﻫﺎي ﻣﺴﺌﻠﻪ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺎدي ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻓﺎروﻗﻮ‬
‫ﺑﺎ ﻧﺪاي )اﻟﺼﻠﻮة ِ‬
‫ﺟﺎﻣ َﻌﺔ( ﺗﻤﺎم اﻋﻀﺎي ﺷﻮراي اﺳﺘﻨﺒﺎط و ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻣﺮﻛـﺰي )از ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪﮔﺎن‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر( را ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺪﻳﻨﻪ دﻋﻮت ﻣﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ و ﺗﻤـﺎم اﻋﻀـﺎي ﺷـﻮرا در ﻣﺴـﺠﺪ‬
‫‪3‬‬
‫ﺣﺎﺿﺮ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻠﻘﻪ دور ﻫﻢ ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﻨﺪ و ﻓﺎروق ﻧﻴﺰ ﺣﺎﺿﺮ و ﺑﻌﺪ از اداي دو رﻛﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺣﻠﻘﻪ ﺷﻮرا ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﻣﻮﺿﻊ ﻣﻮرد ﻣﺸـﺎروره را اﻋـﻼم‪ ،‬و دﻻﻳـﻞ ﺧـﻮد را در رد‬
‫ﻳﺸﻨﻬﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺿﺮورت اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﻲ و ﺗﻮزﻳﻊ ﻋﺎدﻻﻧﻪ زﻣﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ اﻋﻀﺎي ﺷﻮرا درﺑﺎره ﻣﺴـﺌﻠﻪ زﻣـﻴﻦ‪ ،‬و در و ﻗﺒـﻮل ﻧﻈـﺮ ﻓـﺎروق ﺑـﻪ ﺑﺤـﺚ و‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﺟﻨﺎح ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ 4‬ﺑﻦ ﻋﻮف و ﺑﻼل ﺣﺒﺸﻲ‪ 5‬در رأس آن‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺪت ﻧﻈﺮ ﻓﺎروق را در ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ و ﺑـﻼل‪ ،‬ﻫﻤـﺎن ﺳﻴﺎﻫﭙﻮﺳـﺖ ﻣـﺆﻣﻦ و‬

‫‪ 1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪ 198‬و ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 113‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪426,‬‬
‫‪ 2‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،7‬ص ‪ 21‬و ﻣﻮﻃﺎ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ 77‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪81,‬‬
‫‪ 3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،‬ص ‪2574,‬‬
‫‪ 4‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص ‪ 96‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪،2‬ص ‪50,‬‬
‫‪ 5‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪569‬‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮ و ﻟﺠﻮج و ﻳﻚ دﻧﺪه ﺑﺮ ﺳﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ ﻛﻪ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻘﺴﻴﻢ‬
‫ﺷﻮد‪ 6‬و ﻓﺎروق ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از دﻟﻬﺮه و ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ و اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻘﻴـﻪ اﻋﻀـﺎي ﺷـﻮرا‬
‫ﮔﻮش ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬و ﻧﺎﮔﺎه ﺑﺮق ﺷﺎدي ﺑﺮ ﺳﻴﻤﺎي ﻓﺎروق ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدد زﻳـﺮا ﺻـﺪاي ﮔﻴـﺮاي‬
‫ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ‪ 7‬را ﻣﻲﺷﻨﻮد ﻛﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ او ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻓـﺎروق ﻣﺘﻤﺎﻳـﻞ اﺳـﺖ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺻﺪاي ﻋﺜﻤﺎن‪ 1‬ذياﻟﻨﻮرﻳﻦ و ﻃﻠﺤﻪ‪ 2‬را ﻣﻲﺷﻨﻮد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ راي او ﺗﻤﺎﻳـﻞ ﭘﻴـﺪا‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺗﺪرﻳﺠﺎً ﺟﻤﻊ زﻳﺎدي از ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮ ﻛﺸﻴﺪه و ﺟﻨـﺎح ﻣﻮاﻓـﻖ را‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ دادهاﻧﺪ اﻣﺎ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻗﺎﻃﻊ اﻋﻀﺎي ﺷﻮرا ﻫﻨﻮز ﻧﻈﺮ ﻗﺎﻃﻊ ﺧﻮد را اﻇﻬﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﻠﺴﻪ ﺑﻪ روز ﺑﻌﺪ ﻣﻮﻛﻮل ﻣﻲﮔﺮدد‪ 3‬و روز ﺑﻌﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﺪون اﺧﺬ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺟﻠﺴـﻪ‬
‫ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد و در روز ﺳﻮم ﻛﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﺟﻨﺎﺣﻬـﺎي ﻣﺨـﺎﻟﻒ و ﻣﻮاﻓـﻖ ﻗـﻮﻳﺘﺮ و ﺟـﺮ و‬
‫ﺑﺤﺜﻬﺎ داﻏﺘﺮ ﻣﻲﮔﺮدد ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻓﺎروق ﺳﺮ ﻧﺦ ﺑﺤﺚ را ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪ ،‬و در ﻣﻘﺪﻣـﻪ‬

‫اﺳﺘﺪﻻل ﺧﻮد اﻳﻦ آﻳﻪﻫﺎ را ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪a ` _ ~ } | { z y x { :‬‬

‫‪ z on m l k j i h g f e d c b‬اﻟﺤﺸﺮ‪7 :‬‬

‫{‪z ® ¬ « ª © ¨ § ¦ ¥ ¤ £ ¢‬‬
‫اﻟﺤﺸﺮ‪8 :‬‬

‫{ ¸ ‪ z ½ ¼ » º ¹‬اﻟﺤﺸــﺮ‪z D C B A { 9 :‬‬

‫‪ 6‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص ‪ 96‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪،2‬ص ‪.50‬‬
‫‪ 7‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪570‬‬
 ‫اﻟﺤﺸﺮ‪ 410 :‬و ﻓﺎروق ﺑﻌﺪ از ﺗﻼوت و ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ آﻳﻪﻫﺎ از ﺳﻮره ﺣﺸﺮ ﺗﻮﺿﻴﺢ داد ﻛﻪ‪:‬‬

‫‪ 1‬ـ ﻃﺒـﻖ آﻳـﻪ ﺷﺸـﻢ ﻫﻤـﻴﻦ ﺳـﻮره { ‪k j i h g f e d c‬‬

‫‪ z qp o n m l‬اﻟﺤﺸﺮ‪ 6 :‬ﻛﻠﻴﻪ زﻣﻴﻦﻫﺎ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي آﻤﺎد ﺷﺪه ﻋﺮاق و ﺷﺎم‬

‫و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ و ﻣﺼﺮ از ﻗﺴﻢ ﻓﻴﺌﻲ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲاﻳﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻴﭽﻮﺟﻪ ﺟﺰء ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕﻲ‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ 1‬ﺗﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ و آﻳﻪﻫﺎي ‪ 10 ،9 ،8 ،7‬ﻛﻪ ﺗﻼوت ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ ﻣﺼـﺮف اﻣـﻮال ﻓﻴﺌـﻲ اﺳـﻼﻣﻲ را دﻗﻴﻘـﺎً‬

‫و‬ ‫{ ` ‪ z a‬اﻟﺤﺸـﺮ‪7 :‬‬ ‫ﻣﺸﺨﺺ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ اول ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻛﻠﻲ و ﻋﻤﻮﻣﻲ دﻳﻦ اﺳـﻼم‬
‫دوم اﺻﻨﺎف ﻣﺬﻛﻮر‪:‬ذواﻟﻘﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻳﺘﻴﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺎﻛﻴﻦ‪ ،‬اﺑـﻦ اﻟﺴـﺒﻴﻞ ﻓﻘـﺮاء ﻣﻬـﺎﺟﺮﻳﻦ و اﺻـﺤﺎب‬

‫{ ‪ z D C B A‬اﻟﺤﺸـﺮ‪:‬‬ ‫اﻧﺼﺎر‪ ،‬و ﺳﻮم ﻧﺴﻞﻫﺎي آﻳﻨﺪه ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼـﺎر‬

‫‪ 10‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺻـﺮاﺣﺖ دارد در‬ ‫‪ z on m l k j i‬اﻟﺤﺸـﺮ‪7 :‬‬ ‫‪ 3‬ـ آﺧﺮ آﻳﻪ ﻫﻔـﺘﻢ {‪h‬‬

‫‪ 4‬ـ ﺗﺮﺟﻤﻪ آﻳﻪ ﺷﺸﻢ‪)» :‬ﻓﻴﺌﻲ( آن ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن آﻧﻬﺎ اﺳﺒﺎن و ﺷﺘﺮان را در ﻣﻴﺪاﻧﻬﺎي ﺟﻨﮕﻲ‬
‫ﻧﺘﺎﺧﺘﻪاﻳﺪ و ﺑﻠﻜﻪ ﺧﺪا ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش ﺑﺮ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺴﻠﻂ ﻣﻲﻛﻨﺪ«‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ آﻳﻪ ﻫﻔﺘﻢ‪» :‬آ« ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ )ﻓﻴﺌﻲ( ﺧﺪا از اﻫﻞ آﺑﺎدﻳﻬﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ ﺑﺮاي ﺧﺪا و ﺑﺮاي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ و ﺑﺮاي ﻳﺘﻴﻤﺎن و ﻣﺴﻜﻴﻦﻫﺎ و در راه ﻣﺎﻧﺪهﻫﺎ اﺳﺖ )و اﻳﻦ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ( ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﻼك در دﺳﺖ‬
‫ﻣﻌﺪودي دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﺸﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺗﻮاﻧﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻘﻴﻪ ﺑﻲ ﭼﻴﺰ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ آﻳﻪ ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬و اﻣﻮال ﻓﻴﺌﻲ ﺑﻪ ﻓﻘﺮاي ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ داده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از وﻃﻦ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮﻳﺶ اﺧﺮاج ﮔﺮدﻳﺪهاﻧﺪ و‬
‫از ﺧﺪا ﻓﻀﻞ و رﺿﺎ را ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ آﻳﻪ ﻧﻬﻢ‪» :‬و اﻣﻮال ﻓﻴﺌﻲ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ داده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﻫﺮت ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ ﻣﺴﻜﻦ و وﺳﻴﻠﻪ و رﺷﺪ اﻳﻤﺎن را ﺑﺮاي‬
‫آﻧﻬﺎ آﻣﺎده ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ آﻳﻪ دﻫﻢ‪» :‬و اﻣﻮال ﻓﻴﺌﻲ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ داده م يﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﺴﻞﻫﺎي آﻳﻨﺪه ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪ 1‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪4,‬‬

‫‪571‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﺗﻮزﻳﻊ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻣﺎﻟﻜﻴﺘﻬﺎي ﻋﻤﺪه )ﻓﺌﻮداﻟﻴﻪ( ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و آﻳـﻪ‬

‫دﻫﻢ { ‪ z D C B A‬اﻟﺤﺸـﺮ‪ 10 :‬ﺻـﺮاﺣﺖ دارد در اﻳﻨﻜـﻪ اﻳـﻦ زﻣـﻴﻦﻫـﺎ‬

‫اﺳﺎﺳﺎًﺑﻌﻨﻮان ﺗﻤﻠﻴﻚ در اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺴﻲ ﻗﺮار داده ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮادر ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ زﻣـﻴﻦﻫـﺎ‬
‫ﺑﻌﻨﻮان ﺗﻤﻠﻴﻚ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر ﺑﻲﭼﻴﺰ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧـﻪ ﻣﺤﻠـﻲ ﻧﺨﻮاﻫﻨـﺪ‬
‫داﺷﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ دﻻﻳﻞ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه ﻣﺨﺎﻟﻒ آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن و ﻋﻼوه‬
‫ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖﻫﺎي‪ 2‬ﻋﻤﺪه را )ﻓﺌﻮداﻟﻴﻪ( اﺣﻴﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻧﺴﻞ آﻳﻨﺪه ﻓﻘﺮا ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر‬
‫را ﻣﺤﺮوم ﻣﻲﻧﺎﻳﺪ ﺗﻤﺎم ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻛﻠﻲ دﻳﻦ اﺳﻼم را‪ ،‬از ﻗﺒﻴـﻞ ﺣﻔـﻆ و ﻧﮕﻬـﺪاري ﻣﺮزﻫـﺎ و‬
‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ادارات و ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻌﺎرف دﻳﻨﻲ و ﻏﻴﺮه‪ ،‬ﺑﺪون ﻣﺤﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل و ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻋﻤﻴﻖ ﻓﺎروق ﭼﻨﺎن ﺗﺤﻮﻟﻲ در اﻓﻜﺎر ﺟﻨﺎح ﻣﺨـﺎﻟﻒ‬
‫ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲآورد ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻗﺎﻃﻊ اﻋﻀﺎي ﺷﻮرا ﻧﻈﺮ ﻓﺎروق را ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ و ﭘـﺲ از‬
‫ﺑﺤﺚ و ﮔﻔﺘﮕﻮ درﺑﺎره زﻣﻴﻦﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻃﺮح اﺻﻼﺣﺎت و ﺗﻘﺴﻴﻢ اراﺿﻲ ﻓﺎروق ﺑـﻪ ﺷـﺮح‬
‫زﻳﺮ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق آراء ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻃﺮح ﺗﻘﺴﻴﻢ اراﺿﻲ‬
‫‪ 1‬ـ ﻛﻠﻴﻪ زﻣﻴﻦﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻛﺸﺖ و زرع در دﺳﺖ ﻛﺸﺎورزان ﺑﻮده اﺳﺖ )ﺧﻮاه ﺻﺎﺣﺒﺎن‬
‫آﻧﻬﺎ اﺳﻼم را ﻗﺒﻮل ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺮ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎﺷـﻨﺪ( ﻛﻤﺎﻛـﺎن در‬
‫دﺳﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ 1‬اﻣﺎ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﺳﻪ ﺳﺎل ﻣﺘﻮاﻟﻲ‪ ،‬ﻛﺸﺖ و زرع زﻣﻴﻨـﻲ را ﺗـﺮك‬

‫‪ 2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص ‪ 96‬در ﻳﺒﺎن ﻓﺎروق ﺑﻪ ﻋﻮض )ﻣﺎﻟﻜﻴﺘﻬﺎي ﻋﻤﺪه و ﻓﺌﻮداﻟﻴﻪ( ﻋﻠﻮج ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻳﻨﻚ‬
‫ت?!«‬‫ﻋﻦ ﻻﺑﺎء و ُﺣ ﱠﻴﺰَ ْ‬ ‫ﻒ ُا ِﻗ ﱠﺴ ُﻤﻬﺎ َﺑ ْﻴﻨ َُﻬ ْﻢ َﻓ َﻴ ْﺄﰐ َﻣﻦ َﺑ ْﻌﺪَ ُﻫ ْﻢ َﻓ َﻴ ِﺠﺪُ َ‬
‫ون ﺑِ ِ‬
‫ﻌﻠﻮﺟﻬﺎ َﻗﺪْ َا ْﻧ َﻘ َﻤ ْﺖ َو ُو ِر َﺛ ْﺖ ِ‬ ‫ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت او‪َ » :‬ﻓ َﻜ ْﻴ َ‬
‫‪ 1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،‬ص ‪ 2467‬و ﻓﺘﻮحاﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص ‪ 266‬و ﻛﺘﺎب اﻟﺨﺮاج‪ ،‬ص ‪ 21‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪،2‬ص ‪.50‬‬

‫‪572‬‬
‫ﻛﺮد‪ ،‬آن زﻣﻴﻦ از او ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮي ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ 2‬و ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻫـﻢ ﻛـﻪ‬
‫زﻣﻴﻦﻫﺎي ﺑﺎﻳﺮي را داﻳﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ از ﺣﻴﺚ ﻛﺸﺖ و زرع ﺻﺎﺣﺐ آﻧﻬﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ ،‬و ﻫـﻴﭻ‬
‫ﻛﺸﺎورزي در ﻣﻘﺎﺑﻞ زﻣﻴﻨﻲ ﻛﻪ در دﺳﺖ دارد ﺟﺰ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﻣﻲﭘـﺮدازد‬
‫ﻫﻴﭻ ﺑﺪﻫﻲ دﻳﮕﺮي ﺑﺮ ذﻣﻪ او ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﺑﻌﺪ از ﻣﺘﺮاژ دﻗﻴﻖ زﻣـﻴﻦﻫـﺎ‬
‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺟﺮﻳﺐ‪) 3‬ﻫﻜﺘﺎر( و درﻫﻢ‪ 4‬ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮدد و ﺑﺪﻫﻲ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﺑـﺮ ﺣﺴـﺐ ﻣﺤﺼـﻮل‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد )در ﻣﺤﺼﻮل ﻧﻴﺸﻜﺮ‪ 5‬ﻫﺮ ﻫﻜﺘﺎر ﺷﺶ درﻫﻢ و ﻛﻨﺠﺪ ﻫﺸﺖ درﻫـﻢ و‬
‫ﭘﻨﺒﻪ ﭘﻨﺞ درﻫﻢ و اﻧﮕﻮر ﻳﺎ ﺧﺮﻣﺎ ده درﻫﻢ و ﺑﻘﻮﻻت ﺳﻪ درﻫـﻢ و ﮔﻨـﺪم دو درﻫـﻢ و ﺟـﻮ‬
‫ﻳﻚ‪ 1‬درﻫﻢ اﺳﺖ( و ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺮ ﻋﺎﻳﺪات را )اﺧﺮاج( ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـﻛﻠﻴﻪ زﻣﻴﻦﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﭘﻴﺮوزي اﺳﻼم در ﺗﺼﺮف ﺧﺎﻧﺪان ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ و درﺑﺎرﻳﺎن و ﻳﺎ‬
‫در دﺳﺖ اﻓﺮاد ﻣﺘﻤﺮد و ﻓﺮاري ﻳﺎ وﻗﻒ آﺗﺸﻜﺪهﻫﺎ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛﻼً از ﻣﻮﻗﻮﻓﻪﻫـﺎي ﻣﺴـﻠﻤﻴﻦ و‬
‫اﻣﻼك ﺧﺎﻟﺼﻪ‪ 2‬دوﻟﺖ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﺑﻘﻴـﺪ ﺗﻤﻠﻴـﻚ ﻫﻴﭽﻜﺴـﻲ درﻧﻤـﻲآﻳﻨـﺪ و‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮاي ﻛﺸﺖ و زرع در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺸﺘﺮﻳﺎن )ﺧـﻮاه ﻣﺴـﻠﻤﺎن و ﺧـﻮاه‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن( ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﺪﻫﻲ اﻳﻦ ﻧﻮع زﻣﻴﻨﻬﺎ ﻋﺸﺮ اﺳﺖ )ﻳﻜﺪﻫﻢ درآﻣﺪ( در ﺻﻮرﺗﻲ‬

‫‪ 2‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪66,‬‬

‫‪ 3‬ـ ﻛﺘﺎب اﻻوﻳﻞ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اوﻟﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ روش اﺳﺘﺜﻤﺎرﮔﺮاﻧﻪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن را ﻟﻐﻮ ﻧﻤﻮد و ﻣﺎﻟﻴﺎت و ﺧﺮاج ﺳﻬﻞ و آﺳﺎن‬
‫ﻣﻘﺮر ﻧﻤﻮد« ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪،2‬ص ‪ 53‬و ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮﺟﻊ از ﻗﺎﺿﻲ اﺑﻲﻳﻮﺳﻒ در ﻛﺘﺎب اﻟﺨﺮاج ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ دو‬
‫ﻧﻔﺮ از ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب )ﻋﺜﻤﺎنﺑﻦ ﺣﻨﻴﻒ و ﺣﺬﻳﻔﻪ اﺑﻦ ﻳﻤﺎن( ﻣﺎﻣﻮر ﻣﺘﺮاژ ﻛﺮدن زﻣﻴﻨﻬﺎي ﻋﺮاق ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﭽﻨﺎن دﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ‬
‫ﻓﺮش ﻧﻔﻴﺴﻲ را اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و زﻣﻴﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮاژ آﻧﻬﺎ )ﻃﻮل ‪ × 379‬ﻋﺮض ‪ (240‬ﻣﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ 4‬ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 5‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ -1‬ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ ج ‪ ،2‬ص ‪53,‬‬

‫‪573‬‬
‫ﻛﻪ آن زﻣﻴﻦ ﻗﺒﻼًدﻳﻤﻲ ﺑﻮده و ﺑﺎﻫﺰﻳﻨﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﺑﻪ زﻣﻴﻦ آﺑﻲ ﻣﺒﺪل‪ 3‬ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﺪ اﻣـﺎ‬
‫اﮔﺮ ﻗﺒﻞ از ﺗﺴﻠﻂ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم آﺑﻲ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و آﺑﻴﺎري آﻧﻬﺎ از ﺟﻮيﻫـﺎ و ﭼﺎﻫﻬـﺎي‬
‫ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﺸﺮ )زﻛﺎة( ﺧﺮاج ﺑـﻪ آﻧﻬـﺎ ﺗﻌﻠـﻖ ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‬
‫)ﻫﺮﭼﻨﺪ دارﻧﺪه آن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ( و ﺑﺪﻫﻲ آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺪﻫﻲ زﻣﻴﻨﻬـﺎﻳﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻗـﺒﻼً در‬
‫دﺳﺖ ﻛﺸﺎورزان ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﺮ ﻫﻜﺘﺎر )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﻔﺎوت ﻣﺤﺼﻮل( ﭼﻨﺪ درﻫﻤـﻲ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ ﻛﻠﻴﻪ زﻣﻴﻦﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﺠﺎز و ﺣﻮﻣﻪ در زﻣﺎن رﺳﻮلاﷲ ج و در زﻣﺎن اﺑﻮﺑﻜﺮ‬
‫ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در دﺳﺖ ﻛﺸﺎورزان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺎﻛﺎن در دﺳﺖ آﻧﻬـﺎ ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه و ﻛﻤﺎﻛﺎن ﻋﺸﺮ آﻧﻬﺎ )ﻳﻜﺪﻫﻢ ﻣﺤﺼﻮل آﻧﻬـﺎ( ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان زﻛـﺎت ﺑـﻪ دوﻟـﺖ اﺳـﻼﻣﻲ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ 4‬ـ ﻛﻠﻴﻪ زﻣﻴﻦﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻋﻨﻮان )ارض اﻟﺤ‪‬ﻤـﻲ( را داﺷـﺘﻨﺪ و ﭼﺮاﮔـﺎه‬
‫ﺧﺎص اﻏﻨﺎم و اﺣﺸﺎم ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداران و اﻓﺮاد واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧـﺪاﻧﻬﺎي ﺳـﻠﻄﻨﺘﻲ و اﻣﭙﺮاﺗـﻮري‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﺎًﻣﺮﺗﻌﻬﺎي ﺧﺎﻟﺼﻪ و ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ اﻋﻼم ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ اﻣﺎ در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ اﻏﻨﺎم و اﺣﺸﺎم‬
‫ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم در آﻧﺠﺎﻫﺎ ﭼﺮاﻧﻴﺪه ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ ﺣﻖ ﺗﻘﺪم ﻫﻤﻮاره ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﻛﻢ ﺑﻀﺎﻋﺖ ﻣﺤﻔـﻮظ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬و ﻓﺎروق ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ و اﻟﮕﻮ ﺷﺨﺼﺎً درﺑﺎره رﻋﺎﻳﺖ ﺣﻖ ﺗﻘﺪم اﻓﺮاد ﺑﻲﺑﻀﺎﻋﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺎﻣﻮر ﭼﺮاﮔﺎﻫﻬﺎي ﻣﺪﻳﻨﻪ )ﻫﻨﻴﻲ( دﺳﺘﻮر ﻣﻮﻛﺪي داد‪:‬‬

‫‪ 3‬ـ ﻛﺘﺎب اﻟﺨﺮاج ﻗﺎﺿﻲ اﺑﻲ ﻳﻮﺳﻒ‪،‬ص ‪ 35‬و ‪ 37‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ص ‪ ، 68‬ج ‪ ،2‬ﺑﺮﺧﻲ از زﻣﻴﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻋﺼﺮ اﺳﻼﻣﻲ‬
‫ﺑﻪ آﺑﻲ ﻣﺒﺪل ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻠﻜﻪ از ﺟﻮيﻫﺎي و ﭼﺎﻫﻬﺎي آﺑﻴﺎري ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺮاي ﻛﺸﺖ و زرع‬
‫در دﺳﺖ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد و ﺧﺒﺎب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﺸﺮ )زﻛﺎت( ﺧﺮاج ﻣﻲدادﻧﺪ و ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺜﻨﺎي اﻳﻦ ﻧﻮع زﻣﻴﻨﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻫﺮ زﻣﻴﻨﻲ ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ﺑﺪﻫﻲ آن ﻋﺸﺮ ﻳﻌﻨﻲ زﻛﺎت ﺑﻮد و ﻫﺮ زﻣﻴﻨﻲ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ﺑﺪﻫﻲ آن ﺧﺮاج ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻫﻜﺘﺎر ﺑﻮد )ﭼﻨﺪ درﻫﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻚ ﻫﻜﺘﺎر( اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪68,‬‬

‫‪574‬‬
‫ﻌﺎن اِﻟﯽ َذ ْر ٍع َو‬
‫‪1‬‬ ‫ف َﻓﺄِﳖﲈ ِد ْن ُﲥ َﻠ ْﻚ ﻣﺎ ِﺷﻴﺘُﻬﲈ ﻳﺮ ِﺟ ِ‬
‫ُ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ﱠُ‬
‫ﺎن‪ ,‬و اﺑ ِﻦ َﻋﻮ ِ‬
‫»ﻳﺎ ُﻫﻨﯽ! َواﻳﺎی َو َﻧ َﻌ َﻢ ا ْﺑ ِﻦ َﻋ ّﻔ َ َ ْ ْ‬
‫َﺨ ٍﻞ« اي ﻫﻨﻴﻲ اﻣﺎن زﻳﻨﻬﺎر ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺟﺮم اﺟﺎزه دادن اﻏﻨﺎم و اﺣﺸـﺎم ﻏﺜﻤـﺎنﺑـﻦ‬
‫ﻧ ْ‬
‫ﻋﻔﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﺑﻪ ﺟﺎي اﻏﻨﺎم و اﺣﺸﺎم اﻓﺮاد ﻛـﻢ ﺑﻀـﺎﻋﺖ را ﺑـﻪ ﮔـﺮدن ﻣـﻦ‬
‫ﻧﻴﻨﺪازﻳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﻦ دو ﻧﻔﺮ اﮔﺮ داﻣﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﻧﺎﺑﻮد ﻫﻢ ﺷﻮد از ﻣﺤﺼﻮﻻت زراﻋﺘﻲ و ﺑﺎﻏﺪاري‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و وﻗﺘﻲ ﻫﻴﻨﻲ ﮔﻔﺖ‪ 2‬ﻣﺮدم ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺒﻌﻴﺾ و ﺗﻔﺎوﺗﻲ را ﻇﻠـﻢ و ﺳـﺘﻢ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآورﻧﺪ ﻛﻪ در ﻛﺸﻮر اﻓﺮاد ﻛﻢ ﺑﻀﺎﻋﺖ ﺣﻖ ﺗﻘﺪم داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ! ﻓﺎروق در ﺟﻮاب‬
‫ﮔﻔﺖ‪:‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﺧـﺪا و در راه ﺧـﺪا ﻧﻤـﻲﺑـﻮد ﻣـﻦ اﺳﺎﺳـﺎً ﻋﻨـﻮان )ارض ﺣﻤـﻲ( و‬
‫ﭼﺮاﮔﺎﻫﻬﺎي اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ را ﻟﻐﻮ ﻣﻲﻛﺮدم‪ 1‬و ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم را )اﻋـﻢ از ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪان و اﻓـﺮاد ﻛـﻢ‬
‫ﺑﻀﺎﻋﺖ( ﺑﺎﻟﺴﻮﻳﻪ در آﻧﻬﺎ آزاد ﻣﻲﻧﻤﻮدم«‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ آب‬
‫آب ﻧﻴﺰ ﺑﺨﺸﻲ از زﻣﻴﻦ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺸﻬﺎي ﻛﻢ و ﻛﻮﭼﻜﻲ از آن ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﻛﺎر و در ﺷﻜﻞ‬
‫ﺣﻔﺮ ﭼﺎه و ﻗﻨﻮات و اﻳﺠﺎد اﺳﺘﺨﺮ و ﻏﻴﺮه ﺑﺮاي ﻛﺸـﺒﺖ و زرع در ﺗﺼـﺎﺣﺐ اﻓـﺮاد ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد و اﻣﺎدر ﺷﻜﻞ ﻛﻠﻲ و ﺑﻪ ﺻﻮرت درﻳﺎﭼﻪﻫﺎ و رودﺧﺎﻧﻪﻫـﺎ و آﺑﻬـﺎي زﻳﺮزﻣﻴﻨـﻲ از‬

‫‪ 1‬ـ ﻛﺘﺎب اﻟﺨﺮاج اﺑﻲ ﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص ‪ 125‬و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص ‪،22‬اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه و ﻗﺎل اﺧﺮﺟﻪ اﻟﺒﺨﺎري ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪،‬‬
‫ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص ‪ 100‬و اﺷﺘﺮاﻛﻴﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﻴﻠﻲ‪ ،‬ص ‪ ،229‬ج ‪ ،1‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي در ﻛﻠﻪ )ﺣﻤﻲ( ﺑﻌﺪ از آﻧﻜﻪ‬
‫از ﭼﻨﺪ ﻣﺮاﺗﻊ و ﭼﺮاﮔﺎﻫﻬﺎي اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ در زﻣﺎن ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪»:‬ﺷﺎﻓﻌﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺣﺪﻳﺚ‬
‫ﻻﲪﻲ اِﻻ ﷲ َوﻟِ َﺮ ُﺳﻮﻟِ ِﺔ( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ در دوره ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ‪ ،‬اﺷﺮاف ﻋﺮب وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﻌﻲ ﻣﻲرﺳﻴﺪﻧﺪ ﺳﮕﻲ را‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ج ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮده ) ِ‬

‫ﺑﻪ زوزه و ﻋﻮ ﻋﻮ ﻣﻲاﻧﺪازﺧﺘﻨﺪ و ﺻﺪاي ﺳﮓ در اﻳﻦ ﻣﺮاﺗﻊ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﺎ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ا زﭼﻬﺎر ﻃﺮف آن را ﭼﺮاﮔﺎه اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﻏﻨﺎﻳﻢ‬
‫و اﺣﺸﺎم ﺧﻮد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و در ﻣﺮاﺗﻊ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﺷﺮﻳﻚ ﻣﻲﺑﻮدﻧﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻳﻦ ﻋﺎدات را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻟﻐﻮ ﻛﺮد و ﭼﺮاﮔﺎه اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ را‬
‫ﻣﺨﺼﻮص اﻏﻨﺎم ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻛﺮد ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺮﻧﻘﻴﻊ را ﺑﻪ ﺷﺘﺮان زﻛﺎت ﻣﺨﺼﻮص ﻛﺮد‪«.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 1‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪575‬‬
‫اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ )ﻧﺴﻞ ﺣﺎﺿﺮ و ﻧﺴﻞ آﻳﻨﺪه( ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و دوﻟﺖ اﺳﻼم ﻃﺒﻖ‬
‫ﺿﻮاﺑﻂ ﻣﺘﺼﺪي اﻓﺰاﻳﺶ و ﺑﻜﺎرﮔﻴﺮي ﺗﻮزﻳﻊ ﻋﺎدﻻﻧﻪ آﺑﻬـﺎ اﺳـﺖ‪ ،‬و ﻓـﺎروق ﺑﻌـﺪ از ﺣـﻞ‬
‫ﻣﻌﻀﻞ زﻣﻴﻦ‪ ،‬در ﺟﻬﺖ ﭘﻴﺸﺒﺮد اﻗﺘﺼﺎد در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و در ﺟﻬﺖ اﻓﺰاﻳﺶ درآﻣﺪ دوﻟﺖ و‬
‫رﺳﺎﻧﻴﺪن ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﺸﺮ‪ 2‬ﻃﺮح آﺑﻲ ﻛﺮدن زﻣﻴﻦﻫﺎي دﻳﻤـﻲ را در ﺗﻤـﺎم ﻛﺸـﻮرﻫﺎي آزاد‬
‫ﺷﺪه ﻋﺮاق و ﺷﺎم و ﻣﺼﺮ و اﻳﺮان ﭘﻴﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﺎﺳﻴﺲ اداره آﺑﻴﺎري در ﺳﻮاﺣﻞ ﻧﻴﻞ و‬
‫ﻓﺮات و دﺟﻠﻪ و رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﻳﺮن‪ ،‬از راه ﺳﺪﺳﺎزي و ﺣﻔﺮ ﻛﺎﻧﺎﻟﻬﺎ و ﺟﺮﻳﺎن ﺟﻮﻳﺒﺎرﻫـﺎ و‬
‫اﻧﺤﺮاف ﻣﺴﻴﺮ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺣﻔﺮ ﻗﻨﺎﺗﻬﺎ و اﻳﺠﺎد دﻫﻨﻪﻫﺎ و ﺳـﺎﺧﺘﻦ اﺳـﺘﺨﺮﻫﺎي‬
‫ﻋﻈﻴﻢ و ﻛﻨﺪن ﭼﺎهﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﺰﻳﻨﻪ دوﻟﺘﻲ اﺛﻜﺮ زﻣﻴﻦﻫﺎي دﻳﻤﻲ را ﺑﻪ آﺑﻲ ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ و‬
‫اﻳﻨﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ادارهﻫﺎي آﺑﻴﺎري و ﺷﻌﺒﻪﻫﺎي آن در ﻣﺼﺮ و ﻋﺮاق‪:‬‬
‫ﻃﺮح آﺑﻲ ﻛﺮدن زﻣﻴﻦﻫﺎي دﻳﻤﻲ در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق‬
‫‪ 1‬ـ در ﻣﺮﻛﺰ اداره آﺑﻴﺎري ﻣﺼﺮ و ﺷﻌﺒﻪﻫﺎي آن‪ ،‬ﻫﺮ روز‪ ،‬ﻳﻜﺼﺪ و ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ‪) 1‬دﻗﺖ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ!( اﻋﻢ از ﻣﻬﻨﺪﺷﻴﻦ و ﻣﻌﻤﺎران و ﻛﺎرﮔﺮان و ﺧﺪﻣﻪ در ﻣﺤﻞ ﻛـﺎر ﺧـﻮﻳﺶ ﺣﺎﺿـﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ ﻋﻤﻮم ﻛﺎرﻣﻨﺪان و ﻣﺰد روزاﻧﻪ ﺗﻤﺎم ﻛﺎرﮔﺮان ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻓﺎروق از ﻣﺤـﻞ‬
‫ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،2‬و ﻣﺮﻛﺰ ﻫﻤﻴﻦ اداره از ﻃﺮف ﻓﺎروق ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖ ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫ﻓﻘﻂ در ﻣﺪت ﺷﺶ ﻣﺎه‪ ،3‬ﻛﺎﻧﺎﻟﻲ را ﺑﻪ ﻃﻮل ﺷﺼﺖ و ﻧﻪ ﻣﻴﻞ در ﺑﻴﻦ ﻧﻴﻞ و درﻳـﺎي ﺳـﺮخ‬
‫ﺣﻔﺮ ﻧﻤﺎﻳﺪ و رودﺧﺎﻧﻪ ﭼﻨﺎن ﺑﺰرﮔﻲ را اﺣﺪاث ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻼوه ﺑـﺮ ﻣﺸـﺮوب ﻛـﺮدن ﺗﻤـﺎم‬

‫‪ 2‬ـ ﻛﺘﺎب اﻟﺨﺮاج اﺑﻲ ﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص ‪ 35‬و ‪ 37‬ﺑﻪ ﻗﺒﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪،2‬ص ‪68,‬‬
‫‪ 1‬ـ ﻣﻘﺮﻳﺰي‪ ،‬ج‪ ،1 ،‬ص ‪ 76‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2،‬ص ‪ ،67‬ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت‪» :‬ﻳﻚ ﻟﻚ و ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ « ﻟﻚ‬
‫ﻛﻠﻤﻪ ﻫﻨﺪي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺻﺪﻫﺰار اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ 3‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪96,‬‬

‫‪576‬‬
‫زﻣﻴﻨﻬﺎي اﻃﺮاف‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻛﺸﺘﻴﺮاﻧﻲ را ﻧﻴﺰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ را ﺑﻪ ﺑﻨﺪر ﻣﺪﻳﻨﻪ‬
‫وﺻﻞ ﻛﻨﺪ و ﭘﺲ از ﺷﺶ ﻣﺎه ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻣﺼﺮ )ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص( ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﺮﻛﺰ اداره‬
‫آﺑﻴﺎري را در اﺟﺮاي اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﻓﺎروق ﮔﺰارش ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،4‬و در ﻣﺘﻦ ﮔﺰارش آن را )ﻧﻬـﺮ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ‪ (5‬ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ و از ﻓﺎروق ﻧﻴﺰ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﺟـﺎزه دﻫـﺪ ﻣﺮﻛـﺰ آﺑﻴـﺎري‬
‫ﻣﺼﺮ ﺑﺎ ﺣﻔﺮ ﻛﺎﻧﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﻃﻮل ﻫﻔﺘﺎد ﻣﻴﻞ در ﺑﻴﻦ ﻧﻴﻞ و درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧـﻪ‪ ،‬ﺑﻨـﺪر ﻣﺪﻳﻨـﻪ را ﺑـﺎ‬
‫درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ‪ 6‬وﺻﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓـﺎروق ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﻣﺴـﺎﻳﻞ اﺳـﺘﺮاﺗﮋﻳﻜﻲ ﺟﻨﮕـﻲ و‬
‫ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺣﻮزه درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ و اﺣﺘﻤﺎل ﺣﻤﻠﻪﻫﺎي اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم از راه درﻳﺎ‪ ،‬ﻋﺠﺎﻟﺘـﺎً‬
‫ﺑﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.7‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻳﻜﻲ از ﺷﻌﺒﻪﻫﺎي ﻣﺮﻛﺰ اداره آﺑﻴﺎري دﺟﻠﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺘﺼﺪي آن اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي اﺳﺖ‪ ،‬از‬
‫ﻃﺮف ﻓﺎروق ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ از دﺟﻠﻪ رودﺧﺎﻧﻪاي را ﺑﻪ ﻃﻮل ﻧﻪ ﻣﻴﻞ‪ 1‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺑﺼﺮه روان و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺸﺮوب ﻛﺮدن ﺗﻤﺎم زﻣﻴﻦﻫﺎي اﻃﺮاف‪ ،‬آب آﺷـﺎﻣﻴﺪﻧﻲ ﺑـﺎ ﺑـﻪ ﻫـﺮ‬
‫ﻛﻮي و ﺑﺮزن و ﺑﻪ ﻫﺮ دري از درﻫﺎي ﻣﻨﺎزل اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺟﺪﻳﺪاﻻﺣﺪاث ﺑﺮﺳـﺎﻧﺪ و ﺑـﻪ )ﻧﻬـﺮ‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ‪ (2‬ﻧﺎمﮔﺬاري ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ )ﻣﻌﻘﻞ ﺑﻦ ﻳﺴﺎر‪ (3‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻓـﺎروق‪ ،‬رودﺧﺎﻧـﻪ‬
‫دﻳﮕﺮي را از دﺟﻠﻪ در ﻗﻠﺐ دﺷﺘﻬﺎي دﻳﻤﻲ روان ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و ﺑـﻪ )ﻧﻬـﺮ ﻣﻌﻘـﻞ( ﻧﺎﻣﮕـﺬاري‬

‫‪ 4‬ـ ﺣﺴﻦ اﻟﻤﺤﺎﺿﺮه ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬ص ‪ ،93‬و ‪ ،94‬ﻣﻘﺮﻳﺰي‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ 71‬و ج ‪ ،2‬ص ‪139,‬‬
‫‪ 5‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي آن را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان )ﺧﻠﻴﺞ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ( ﺗﻮﺿﻴﺢ داده اﺳﺖ و از ﻗﻮل ﻛﻨﺪي ﺣﻔﺮ اﻳﻦ ﻛﺎﻧﺎل‬
‫را در ﺳﺎل ‪ 23‬و ﻣﺪت ﺣﻔﺮ آن را ﺷﺶ ﻣﺎه ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 6‬ـ ﺗﻘﻮﻳﻢاﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬اﺑﻲ اﻟﻔﺪاء‪ ،‬ص ‪ 106‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪97,‬‬
‫‪ 7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 1‬ـ ﻓﺘﻮحاﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص ‪ 365‬و ‪ 357‬و ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﻪ ﺑﻪ ﺷﺎري ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪94,‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 3‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي )ﻛﻠﻤﻪ ﻧﻬﺮ(‪.‬‬

‫‪577‬‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ﺗﺎﺛﻴﺮ اﻳﻦ رودﺧﺎﻧﻪ در ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ اﻗﺘﺼﺎد ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﺣﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ رودﺧﺎﻧـﻪ‬
‫َﴫـ اﷲ‪َ ِ4‬ﺑ َﻄ َـﻞ َﳖْ ُـﺮ‬ ‫ِ‬
‫در ﻗﻠﺐ ﻳﻚ ﻣﺜﻞ ﻋﺮﺑﻲ ﺟﺎم يﮔﻴﺮد و در ﻣﺜﻞ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‪»:‬اذا ﺟـﺎ َء ﻧ ْ ُ‬
‫َﻣ ْﻌ ٍ‬
‫ﻘﻞ« و ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﺷﻌﺒﻪﻫﺎي ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮﻛﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺪي )ﺳﻌﺪﺑﻦ ﻋﻤﺮو( از ﻫﻄﺮف ﻓﺎروق‬
‫ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺣﺪاث ﻧﻬﺮي دﺷﺘﻬﺎي وﺳﻴﻊ دﻳﻤﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻧﺒﺎر را ﻣﺸـﺮوب ﻛﻨـﺪ و‬
‫ﭼﻮن آﻏﺎز آن ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺳﻌﺪﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺻﻮرت ﮔﺮﻓـﺖ آن را ﺑـﻪ )ﻧﻬـﺮ ﺳـﻌﺪ( ﻧﺎﻣﮕـﺬاري‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎروق رؤﻳﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ج را ﺑﺎ ﭘﻴﺎده ﻛﺮدن اﻳﻦ ﻃﺮح ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‬
‫ﺑﮕﺬار ﺗﻤﺎم ﻧﻬﺮﻫﺎي اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ و ﻧﻬﺮ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ و ﻧﻬﺮ ﻣﻌﻘﻞ و ﻧﻬﺮ ﺳﻌﺪ و دﻫﻬﺎ ﻧﻬﺮ دﻳﮕـﺮ‬
‫در ﻗﻠﺐ ﺻﺤﺮاﻫﺎي ﻣﺼﺮ و ﻋﺮاق و اﻳﺮان روان ﮔﺮدﻧـﺪ‪ .‬و دﺷـﺘﻬﺎ و ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻬـﺎي ﺧﺸـﻚ و‬
‫ﻟﻢﻳﺰرع را ﺳﺮﺑﺰ و ﺧﺮم ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺳﻄﺢ زﻧﺪﮔﻲ ﺗﻮدهﻫﺎ ﻣﺤﺮوم و زﺣﻤﺘﻜﺶ و ﺳـﺘﻤﺪﻳﺪه را‬
‫ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮﻧﺪ و ﻏﺮش اﻣﻮاج اﻳﻦ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬در ﻗﻠـﺐ ﺻـﺤﺮاﻫﺎي آﺳـﻴﺎ و آﻓﺮﻳﻘـﺎ‪ ،‬روﻳـﺎي‬
‫ﺻﺎدق ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ج را ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻴﺎورد ﻛﻪ در ﻳﻜﻲ از ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪا ج‬
‫ﺑﻪ ﻳﺎران ﺧﻮﻳﺶ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪»:‬اﻣﺸﺐ در ﺧﻮاب ﻣﻲدﻳﺪم ﻛﻪ ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﭼﺎﻫﻲ اﻳﺴﺘﺎدهام‪ ،‬و‬
‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ دﻟﻮي‪ ،‬آب ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﻴﺮون ﻣﻲﻛﺸﻢ‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ آﻣﺪ و دﻟﻮ را از ﻣـﻦ ﮔﺮﻓـﺖ و دو‬
‫دﻟﻮ ﻳﺎ ﭼﻴﺰي از آب را ﺑﺎ ﺿﻌﻒ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﺑﻴﺮون ﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه ﻋﻤﺮﺑﻦ ﺧﻄﺎب رﺳﻴﺪ‪ ،‬دﻟﻮ را‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و آن دﻟﻮ ﻛﻪ در دﺳﺖ او ﺧﻴﻠﻲ ﺑﺰرگ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲرﺳـﻴﺪ ﺑـﺎ ﻗـﺪرت و ﺟﻼدﺗـﻲ‬
‫ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﺑﻴﺮون ﻛﺸﻴﺪن آب را آﻏﺎز ﻛﺮد ﺑﻪ راﺳﺘﻲ ﺟﺎﻧﺎﻧﻪ و ﺗﺎﺑﻐﻪ ﺑﻮد و ﻣﻦ ﻫﻤﺘـﺎي او را‬
‫در اﻳﻦ ﻛﺎر ﻧﺪﻳﺪه ﺑﻮدم و ﺗﺎ اﻳﻦ اﻧﺪازه ﺑﺎ اﻳﻦ دﻟﻮ ﺑﺰرگ از اﻳﻦ ﭼﺎه آب ﺑﻴﺮون ﻛﺸـﻴﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن زﻳﺎدي ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در دور اﻳﻦ ﭼﺎه اﻗﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ«‪.‬‬

‫‪ 4‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 95‬و در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮﺟﻊ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﻌﻘﻞ ﻳﻜﻲ از ﻳﺎران رﺳﻮل اﷲ ج ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪578‬‬
 ‫ﺑﻦ اﳋَ ِ‬
‫ﻄﺎب«‬ ‫»اﻟ ّﻠ ُﻬ ﱠﻢ َﺻ ﱠﻞ َﻋﻠﯽ ُﳏ َ ﱠﻤ ٍﺪ َر ُﺳﻮﻟِ َﻚ َو ْار َض َﻋ ْﻦ اﻣ ِﲑا ُﳌ ْﺆ ِﻣﻨ َ‬
‫ﲔ ُﻋ َﻤ َﺮ ِ‬

‫‪ 3‬ـ ﭘﻮل و ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي ﻓﺎروق‬

‫در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ در ﺟﻬﺎن ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﻼم ﻧﻴـﺰا ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺒﺎﻟﻎ زﻳﺎدي ﭘﻮل اﺣﺴﺎس ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و ﻣﺴﻜﻮﻛﺎت راﻳﺞ ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد ﺷﺪه ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫ﺟﻮاﺑﮕﻮي اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ 1‬ﻧﺒﻮﺋﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﺎﻫﺎن اﻳﺮاﻧﻲ و اﻣﭙﺮاﺗﻮران‬
‫روﻣﻲ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ و ﻣﺮدﻣﺎن زﺣﻤﺘﻜﺶ و ﺳﺘﻤﺪدﻳﻪ ﺧﺎﻃﺮات ﺗﻠﺦ ﺳﺘﻢ و اﺳـﺘﺜﻤﺎر و‬
‫ﺗﻬﺪﻳﺪ و ارﻋﺎب را از ﺻﺎﺣﺒﺎن اﻳﻦ ﺗﺼﺎوﻳﺮ داﺷﺘﻨﺪ و اﻳﻦ ﻣﻘﺪار از ﻣﺴﻜﻮﻛﺎت ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻠـﺖ‬
‫ﮔﻢ ﺷﺪن و ﻣﺨﻔﻲ ﮔﺸﺘﻦ آﻧﻬﺎ در ﺧﺰاﻧﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداران روز ﺑﻪ روز ﻛﻤﺘﺮ ﺷﺪه‪ 2‬ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫ﺿﺮب ﺳﻜﻪﻫﺎ ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﻳﻚ اﻣﺮ ﻛﺎﻣﻼً ﺿﺮوري ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ و ﭼﻮن ﺿﺮب‬
‫ﺳﻜﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻮد و ﻃﺒﻖ ﻣﻘﺮرات اﺳﻼم ﺑﺨﺸﻴﺪن اﻣﺘﻴـﺎز آن ﺑـﻪ‬
‫اﻓﺮادي از ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداران ﻳﺎ ﺷﺮﻛﺘﻬﺎ اﻣﻜﺎن ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﺎروق اﻣﺘﻴﺎز ﺿﺮب ﺳـﻜﻪ را ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل اﺧﺘﺼﺎص داد ﻛﻪ ﻃﻼﻫﺎ و ﻧﻘﺮهﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮﻳﺎن را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻳﻚ درﺻﺪ ﻛﺎرﻣﺰد ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﻜﻮك راﻳﺞ ﻣﺒﺪل ﻧﻤﺎﻳﺪ و در ﺳﺎل ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ 3‬ﻫﺠﺮي ﺑـﻪ دﺳـﺘﻮر ﻓـﺎروق و ﺑـﻪ ﺗﺼـﺪي‬
‫ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ وﻟﻴﺪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ اﺳﻼم در ﻃَﺒ‪‬ﺮﻳﻪ ﺗﺎﺳﻴﺲ‪ 4‬و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻤﻮد و ﺗـﺪرﻳﺠﺎً‬
‫در ﺗﻤﺎم اﺳﺘﺎﻧﻬﺎي وﺳﻴﻊ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﺗﺎﺳﻴﺲ و ﺿﺮب ﻣﺴﻜﻮﻛﺎت را آﻏـﺎز‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪،‬‬

‫‪ 1‬ـ ﺟﺮﺟﻲ زﻳﺪان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ 131‬و ‪137,‬‬

‫‪ 2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪579‬‬
 ‫ﻣﻮازﻧﻪ درﻫﻢ و دﻳﻨﺎر ﻗﺪﻳﻢ‬
‫ﻛﺎرﻣﻨﺪان و ﻛﺎرﮔﺮان ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﺎﻣﻮر وزن ﻛﺮدن و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻋﻴﺎرﻫﺎي ﻃـﻼ و ﺗﻬﻴـﻪ ﻗﺎﻟـﺐ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﻋﺒﺎرﺗﻬﺎي ﻣﻄﻠﻮب اﺳﻼﻣﻲ را واروﻧﻪ ﺣﻚ ﻛﺮده و ﺳﭙﺲ ﺗﻜﻪﻫﺎ ﻳﻤﺪور ﻃﻼ را ﺑـﻪ‬
‫وزن ﻳﻚ ﻣﺜﻘﺎل و ﺗﻜﻪﻫﺎي ﻣﺪور ﻧﻘﺮه را ﻛﻪ ده داﻧﻪ آن ﻫﻔﺖ ﻣﺜﺎل ﺑـﻮد ﺑـﺮ روي آن ﺗﻜـﻪ‬
‫ﭘﻮﻻد ﻣﺨﻠﻮط ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﭼﻜﺶ آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﻛﻮﺑﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻘﺶ ﺗﻜﻪ ﭘـﻮﻻد »ﻛـﻪ ﺳـﻜﻪ‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد« ﺑﺮ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮ اﻧﻌﻜﺎس ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ و ﻣﺴﻜﻮﻛﺎت ﻃﻼ را دﻳﻨﺎر و ﻣﺴـﻜﻮﻛﺎت‬
‫ﻧﻘﺮه را درﻫﻢ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ و اﻳﻦ ﻧﺎمﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﺴﻜﻮﻛﺎت ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻗﺒﻼًﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻴﻢ آن ﺗﻜﻪ ﭘﻮﻻدي ﻛﻪ ﺑﻌﺮات ﻣﻄﻠﻮب اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺮ آن ﺣﻚ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ »ﺳـﻜﻪ« ﺧﻮاﻧـﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﺪ وﻟﻲ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﺿﺮب را ﺳﻜﻪ ﺧﻮاﻧﺪﻧـﺪ ﺑـﺮاي ﻓﻬـﻢ آن دﺳـﺘﻪ از ﺣﻘـﻮق و‬
‫ﺣﺪود اﺳﻼﻣﻲ ﻛﻪ در ﻋﺼﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ج و در ﻋﺼﺮ ﺧﻠﻔـﺎي راﺷـﺪﻳﻦ ﻛـﻪ در آﻧﻬـﺎ ﭘـﻮل ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت درﻫﻢ و دﻳﻨﺎر ﺑﺤﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ ﻣﺴﺎﻳﻞ اﻗﺘﺼﺎدي ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ و ﻣﻮازﻧﻪ اﻳﻦ دو واﺣﺪ ﭘﻮل ﺿﺮوري ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ و اﻳﻦ ارزﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ دو ﺻﻮرت‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از راه ﺑﻴﺎن ﺟﻨﺲ و ﻣﻘﺪار آﻧﻬﺎ و دﻳﮕﺮي از ﻛﺎﻻﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در آن ﻋﺼـﺮ‬
‫در ﻋﻮض آﻧﻬﺎ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ 1‬ـ دﻳﻨﺎر از ﺟﻨﺲ ﻃﻼ و ﺑﻪ وزن ﻳﻚ ﻣﺜﻘﺎل ﺑﻮده اﺳﺖ‪ 1‬و درﻫﻢ از ﺟﻨﺲ ﻧﻘﺮه و وزن ده‬
‫درﻫﻢ ﻫﻔﺖ ﻣﺜﻘﺎل ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻧﺴﺒﺖ ارزﺷﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در آن ﻋﺼﺮ ده درﻫﻢ ﺑﺎ ﻳﻚ‬
‫دﻳﻨﺎر ﻣﻌﺎوﺿﻪ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ 2‬و ُا ِ‬
‫وﻗﻴﻪ ﭼﻬﻞ درﻫﻢ‪ 3‬ﺑﻮده )ﻣﻌﺎدل ﭼﻬﺎر دﻳﻨﺎر(‪.‬‬

‫‪ 1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 3‬ـ ﻣﻐﻨﻲ اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ‪ ،‬ج ‪،2‬ص ‪ .662‬در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﻮﺳﻴﻂ اوﻗﻴﻪ دوازده درﻫﻢ‪.‬‬

‫‪580‬‬
 ‫‪ 2‬ـ در ﺑﺎزارﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق ﻗﻴﻤﺖ ﻛﺎﻻﻫﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ درﻫﻢ و دﻳﻨﺎر‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ ﺑﻬﺎي ﻳﻚ ﺷﺘﺮ در ﺑﺎزار ﻣﻜﻪ ﭼﻬﺎرﺻﺪ درﻫﻢ ﻳﺎ ﭼﻬﻞ دﻳﻨﺎر‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﺑﻬﺎي ﻳﻚ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ در ﺑﺎزار ﻣﻜﻪ ﭼﻬﻞ درﻫﻢ ﻳﺎ ﭼﻬﺎر دﻳﻨﺎر‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ ﺑﻬﺎي ﻳﻚ ﺑﺰ در ﺑﺎزار ﻣﻜﻪ ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ درﻫﻢ ﻳﺎ ﭼﻬﺎر دﻳﻨﺎر‪.‬‬
‫‪ 4‬ـ ﺑﻬﺎي ﻳﻚ ﻛﻠﻨﮓ ﻛﻪ ﺑﺎ آن زﻣﻴﻦ ﺣﻔﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ ﺷﺶ درﻫﻢ‪.‬‬
‫‪ 5‬ـﻳﻚ ﻗﺮص ﻧﺎن در ﺷﺮاﻳﻂ ﺷﺒﻪ ﻗﺤﻄﻲ ﻳﻚ ﺷﺸﻢ درﻫﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻛﺲ ﻗﺎدر ﺑـﻪ ﺗﻬﻴـﻪ آن‬
‫ﻧﺒﻮد‪ ،1‬ﺿﻤﻨﺎً ﻣﻌﺎوﻇﻪ ﻛﺮدن درﻫﻢ و دﻳﻨﺎر از ﻫﺮ دﻳﻨﺎر ده درﻫﻢ ﺗﺎ ﻫﺮ دﻳﻨﺎر ﭘـﺎﻧﺰده درﻫـﻢ‬
‫در ﻧﻮﺳﺎن ﺑﻮده‪.‬‬
‫‪ 4‬ـﺗﺠﺎرت ﺧﺎرﺟﻲ و ﺗَﻌ‪‬ﺮِﻓَﻪ ﮔُﻤ‪‬ﺮُﻛﻲ‬
‫از ﻃﺮف اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻓﺎروق رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺧﺎرج ﺑﻼد اﺳﻼﻣﻲ ﺣﻘﻮق‬
‫ﮔﻤﺮﻛﻲ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ده درﺻﺪ از ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درﻳﺎﻓﺖ ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ ،‬و ﻣﻘـﺎرن وﺻـﻮل‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺎﻣﻪ اﻫﻞ ﻣﻨﻄﻘﻪ )ﻣ‪‬ﻨْﺒِﺞ‪ (2‬از ﺑﻼد ﻏﻴﺮ اﺳﻼﻣﻲ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻓﺎروق ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺟﺎزه دﻫﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرت ﺑﻪ ﺑﻼد اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻴﺎﻳﻴﻢ و ده درﺻﺪ ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﻛﻲ را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ .‬ﻓـﺎروق‬
‫ﺑﺎﻳﺪ اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﻴﻢ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد ﺷﻮراي اﺳﺘﻨﺒﺎط و ﺗﻄﺒﻴﻖ از ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن اﺻﺤﺎب و ﻣﻬﺎﺟﺮ و‬
‫اﻧﺼﺎر ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﻠﺴﻪ‪ 3‬دﻫﻨﺪ و ﻣﺮاﺗﺐ زﻳﺮ در ﻣﻮرد ﺗﺠﺎرت ﺧﺎرﺟﻲ و ﺣﻘﻮق و ﮔﻤﺮي ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺐ ﺷﻮرا رﺳﻴﺪ‪:‬‬

‫‪ 1‬ـ اﻳﻦ ﻗﻴﻤﺘﻬﺎ ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﻦ اﺟﻨﺎس در ﻛﺘﺎب )ﻣﺤﻤﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﻛﻪ از ﺗﻮ ﺑﺎﻳﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ( ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ـ در ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﻛﻪ )ﻣﻨﺒﺞ( ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﻣﻴﻢ و ﺳﻜﻮن ﻧﻮن و ﻛﺴﺮ ﺑﺎ و ﺟﻴﻢ در آﺧﺮ ﺷﻬﺮي ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﺮات ﺳﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺦ و ﺑﺎ ﺣﻠﺐ ده ﻓﺮﺳﺦ ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻃﻮل ‪ 63‬درﺟﻪ و ﻋﺮض ‪ 35‬درﺟﻪ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﺧﺮاج اﺑﻲ ﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص ‪ 135‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪ 113‬ﻛﻪ از اﻣﻮال ﻋﺒﻴﺪ‪ ،‬ص ‪ 532‬و اﻟﺨﺮاج‪ ،‬ص ‪ 161‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪581‬‬
‫»ﺗﺠﺎرت ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺮاي ﻋﻤﻮم آزاد اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﻛﻲ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دو و ﻧﻴﻢ درﺻﺪ‬
‫و ﺑﺮاي ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﻪ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ دارﻧﺪ )اﻫﻞ ذ‪‬ﻣ‪‬ﻪ( ﭘـﻨﺞ درﺻـﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺑﺮاي ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ 1‬ﻛﻪ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻏﻴﺮ اﺳـﻼﻣﻲ ﺳـﻜﻮﻧﺖ دارﻧـﺪ ده درﺻـﺪ )ﻋ‪‬ﺸـﺮ(‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ادارهﻫﺎي ﮔﻤﺮك ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪ و زﻳﺎد ﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ اﺳﺪي‪ 2‬اوﻟﻴﻦ ﻛﺴـﻲ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺘﺼﺪي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ادارهﻫﺎي ﮔﻤﺮك اﺳﻼﻣﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق ﻛﺸﺘﻲﻫﺎي ﻫﻨﺪي ﻛﻪ از ﺳﻮاﺣﻞ ﻳﻤﻦ ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﺸـﻚ و ﻋﺒﻴـﺮ و‬
‫ﻛﺎﻓﻮر و ﺻﻨﺪل و دارﭼﻴﻦ را ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ده درﺻﺪ از ﻋـﻴﻦ ﻫﻤـﻴﻦ اﺟﻨـﺎس‬
‫ﻋﻮارض ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻛﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﺮق اروﭘـﺎ ﮔﺴـﺘﺮش ﻳﺎﻓـﺖ ﻋـﻮارض‬
‫ﻧﺎﻣﺒﺮده در ﺷﻬﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم )ﻃﺮﻳﻒ‪ (Tarriff = 3‬واﻗﻊ در اﻧﺘﻬﺎي اﻧﺪﻟﺲ )اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ( ﭘﺮداﺧـﺖ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻫﻢ ﻧﺎم آن ﺷﻬﺮ ﺑﻨﺪري ﻃﺮﻳﻒ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﺗﻠﻔﻆ ﻋﺮﺑﻬﺎ ﺑﻪ ﺟـﺎي‬
‫ﻃﺮﻳﻒ )ﺗَﻌ‪‬ﺮِﻓﻪ( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ و از اﻳﻦ رو ﻧﺮخ ﻋﻮارض ﮔﻤﺮﻛﻲ‪ 4‬ﺑﻪ )ﺗﻌﺮﻓـﻪ ﮔﻤﺮﻛـﻲ( ﻣﻮﺳـﻮم‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ 5‬ـ ﻣﻌﺎدن ﭼﻪ ﺳﻄﺤﻲ و ﭼﻪ ﻋﻤﻘﻲ‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻌﺎدن از ﻗﺒﻴﻞ ﻃﻼ‪ ،‬ﻧﻘﺮه‪ ،‬آﻫـﻦ‪ ،‬ﻣـﺲ‪ ،‬ﻳـﺎﻗﻮت‪ ،‬زﻣـﺮد‪ ،‬ﻓﻴـﺮوزه‪ ،‬ﻧﻔـﺖ و ﻏﻴـﺮه‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻴﺴﺖ و ﻫﺮ ﻛﺴﻲ در زﻣﻴﻦ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺶ اﻳﻦ ﻣﻌـﺎدن را ﻛﺸـﻒ‬

‫‪ 1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 2‬ـ ﺧﺮاج اﺑﻲ ﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص ‪ 135‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪ 113‬ﻛﻪ از اﻣﻮال ﻋﺒﻴﺪ‪ ،‬ص ‪ 532‬و اﻟﺨﺮاج‪ ،‬ص ‪ 161‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن ﺟﺮﺟﻲ زﻳﺪان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ .131‬ﺗﻮﺟﻪ‪ :‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﺑﻴﻦ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﮔﻤﺮﻛﻲ ﻣﺎل اﻟﺘﺠﺎره را‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‬
‫اﻣﻮال ﻋﺒﻴﺪ‪ ،‬ص ‪ 532‬از ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻳﻚ ﺑﻴﺴﺘﻢ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ درﻛﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و در ﻏﻴﺮ‬
‫اﻳﻨﺼﻮرت ﻳﻚ درﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺘﻦ ﻛﺘﺎب ﻓﺮﻗﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ 4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪582‬‬
 ‫‪1‬‬
‫ﻛﺮد ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻤﺲ آﻧﻬﺎ را )ﻳﻚ ﭘﻨﺠﻢ( ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫‪ 6‬ـ دو ﻧﻮع ﻣﺎﻟﻴﺎت‬
‫ﻓﺎروق از اﺗﺒﺎع ﻛﺸﺮوﻫﺎي اﺳﻼﻣﻲ دو ﻧﻮع ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ﻳﻜﻲ ﻣﺎﻟﻴـﺎت ﺑـﺮ ﻋﺎﻳـﺪات و‬
‫دﻳﮕﺮي ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺮ اﻓﺮاد و اﺗﺒﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫـﺮ دو ﻣﺸـﻤﻮل اﻳـﻦ دو ﻧـﻮع‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﻮدﻧﺪ اﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬اﺗﺒﺎع ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻓﻘﻂ ﻣﺸﻤﻮل ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺮ ﻋﺎﻳﺪات زﻣﻴﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و از اﻏﺘﻨﺎم و اﺣﺸـﺎم‬
‫و ﻣﻴﻮهﻫﺎ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻧﻤﻲدادﻧﺪ و ﻣﺎﻟﻴﺎت زﻣﻴﻦ ﻫﻢ در ﻫﺮ ﻫﻜﺘﺎر ﭼﻨﺪ درﻫﻢ )ﺑـﻪ ﺗﻔـﺎوت ﻧـﻮع‬
‫ﻣﺤﺼﻮل( و ﻧﺎم آن ﻫﻢ )ﺧﺮاج( ﺑﻮد و ﻫﺮﮔﺰ ﺧﺮاج ﺑـﻪ ﻋﺸـﺮ ارﺗﻘـﺎ ﻧﻤـﻲﻳﺎﻓـﺖ ﻣﮕـﺮ در‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﻮرادي ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ زﻣﻴﻦ ﻫﺎي دﻳﻤـﻲ آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪ زﻣﻴﻨﻬـﺎي آﺑـﻲ ﻣﺒـﺪل‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و ﻋﺸﺮي ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺨﻔﻴـﻒ ﺑـﻪ ﻧﺼـﻒ‬
‫ﻋﺸﺮ و در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﻛﻢ ﺑﻀﺎﻋﺖ ﺗﺸـﺨﻴﺺ داده ﻣـﻲﺷـﺪﻧﺪ از ﺗﻤـﺎم ﻋﺸـﺮ ﻫـﻢ ﻣﻌـﺎف‬
‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺮ ﻋﺎﻳﺪات زﻣﻴﻦ اﺗﺒﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻨﻬﺎ در زﻣﻴﻨﻬﺎي دﻳﻤﻲ ﺧﺎﻟﺼﻪ دوﻟـﺖ‬
‫ﺧﺮاج‪ 4‬ﺑﻮد و در ﺑﻘﻴﻪ زﻣﻴﻨﻬﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻋﺸﺮ و زﻛﺎت ﻫﻢ ﻧﺎم داﺷﺖ و اﺗﺒﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺮ ﻋﺎﻳﺪات اﻏﻨﺎم و اﺣﺸﺎم و ﻣﻴﻮهﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻼوه ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻋﺮوض اﻟﺘﺠﺎره ﺑﻪ ﻧﺎم زﻛﺎت ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ب‪ :‬اﺗﺒﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻫﺮ ﺳﺎل در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮد‪ ،‬از ﻛﻮﭼﻚ‬
‫و ﺑﺰرگ و زن و ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﻴﺶ از دو ﻛﻴﻠﻮ ﮔﻨﺪم ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺮ اﻓﺮاد ﻣﻲدادﻧﺪ ﻛـﻪ ﻧـﺎم آن زﻛـﺎت‬

‫‪ - 1‬ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‪ ،‬ج ‪1‬؛ص ‪ 372‬و ‪ 373‬و ‪.376‬‬

‫‪ - 2‬ﻛﺘﺎب اﻟﺨﺮاج اﺑﻲﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص ‪ 35‬و ‪ 37‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.68‬‬
‫‪ - 3‬اﻻﻣﻮال ﻋﺒﻴﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﺑﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.114‬‬
‫‪ - 4‬ﻛﺘﺎب اﻟﺨﺮاج اﺑﻲﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص ‪ 35‬و ‪ 37‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪68‬‬

‫‪583‬‬
‫ﻓﻄﺮ ﺑﻮد‪ ،‬و ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد اﺗﺒﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻛﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ اﻣـﻮر ﺟﻨﮕـﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ در ﺟﺒﻬـﻪﻫـﺎي‬
‫ﺟﻨﮓ‪ 1‬آﻣﺎده اﻋﺰام ﺑﻪ ﺟﺒﻬﻪﻫﺎي ﺟﻨﮓ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺗﻤﺎم اﺗﺒـﺎع ﻣﺴـﻠﻤﺎن زﻳـﺮ‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﺟﻴﺮه ﻧﻘﺪي ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل )ﻋ‪‬ﻄﺎﻳﺎ( ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺮ اﻓﺮاد اﺗﺒﺎع ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫)ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﺰﻳﻪ( ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ درﻫﻢ‪ 2‬ﺑﻮد )ﻗﻴﻤـﺖ ﻳـﻚ راس ﺑـﺰ( و زﻧـﺎن و اﻓـﺮاد ﻧﺎﺑـﺎﻟﻎ و‬
‫ﺳﺎﻟﺨﻮردﮔﺎن از ﭘﺮداﺧﺖ آن ﻣﻌﺎف‪ 3‬و ﻓﻘﻂ ﻣـﺮدان‪ 4‬ﺗﻮاﻧﻤﻨـﺪ ﻣﺸـﻤﻮل آن ﺑﻮدﻧـﺪ و اﺗﺒـﺎع‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺮداﺧﺖ اﻳﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎت از ﺧﺪﻣﺎت ﺳﺮﺑﺎزي و ﺣﻀﻮر در ﺟﺒﻬـﻪﻫـﺎي‬
‫ﺟﻨﮕﻲ ﻣﻌﺎف ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺮداﺧـﺖ اﻳـﻦ ﻣﺎﻟﻴـﺎت از ﺧـﺪﻣﺎت‬
‫ﺳﺮﺑﺎزي و ﺣﻀﻮر درﺟﺒﻬﻪﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ ﻣﻌﺎف ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻣﺴـﺌﻮل ﺗـﺎﻣﻴﻦ اﻣﻨﻴـﺖ‬
‫ﺟﺎﻧﻲ و ﻣﺎﻟﻲ آﻧﻬﺎ و دﻓﺎع از ﺷﻬﺮ و روﺳﺘﺎ و ﻣﻨﺎﻃﻖ زﻧﺪﮔﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﻫﺮ ﻳﻚ از اﺗﺒﺎع ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﻴﻞ ﺧﻮدش ﻣـﺪﺗﻲ ﺑـﻪ ﺧـﺪﻣﺖ ﺳـﭙﺎه درﻣـﻲآﻣـﺪ )ﻣـﺜﻼً‬
‫ﻳﻜﺴﺎل( در آن ﻣﺪت ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از اﻳﻦ ﻣﺎﻟﻴـﺎت ﻣﻌـﺎف‪ 5‬ﻣـﻲﮔﺮدﻳـﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ در‬

‫ﻻﳜْﻠﻮ ِﻣﻦ اِﺣﺪي اﳋ ﱠﻄ َﻄ ِ ِ‬

‫‪ - 1‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪ 293‬و ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﺗﻔﺴﻴﺮ‪َ » :‬ﻓﺎﳌُْ ْﺴﻠِ ُﻢ َ‬
‫ﲔ ا»ا ُﻣ ْﺮﻧ َِﺰﻗﺺ َو ُﻫ َﻮ َﻣﻦ ﻧ ََﺼ َ‬
‫ﺐ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ْ ُ‬
‫َﺠﻤﻴﻊ اﳌُﺴﻠِﻤﲔ«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫وع َو ُﻫ َﻮ َﻣ ْﻦ اِذا َو َﻗ َﻊ‬ ‫ﻟِ ْﻠ ِﻘ ّ‬
‫اﻟﻨﻔﲑ َﻋ ُﻠ ْﻴﻪ َان َﻳﺪْ ُﺧ َﻞ ا َ‬
‫ﳊ ْﺮ َب ﻛ َ‬ ‫ُ‬ ‫ﺘﺎل َﻧ ْﻔ َﺴ ُﻪ ْاو ُﻣ َﺘ َﻄ ّﻮ ٌ‬
‫‪ - 2‬ﻛﺘﺎب اﻻاﻣﻮال ﻟﻌﺒﻴﺪ‪ ،‬ص ‪ 68‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪.110‬‬
‫‪ - 3‬ﻛﺘﺎب اﻻاﻣﻮال ﻟﻌﺒﻴﺪ‪ ،‬ص ‪ 68‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪.110‬‬
‫‪ - 4‬در ﻛﺘﺎب اﻟﺨﺮاج اﺑﻲﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص ‪ 122‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﻘﺮاء ﻧﺎﺑﻴﻨﺎﻳﺎن و اﻓﺮاد زﻣﻴﻦﮔﻴﺮ و اﻓﺮاد ﺑﻴﻤﻜﺎر و‬
‫ﻛﺸﻴﺸﻬﺎي ﻣﻨﺰوي و ﺑﻲﺑﻀﺎﻋﺖ از اﻳﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎت )ﺟﺰﻳﻪ( ﻣﻌﺎف ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ - 5‬اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك اﻳﻦ دو ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻬﻢ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ در ﺗﻔﺴﺮاﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪ 294‬و در ﻛﺘﺎب اﻟﺨﺮاج اﺑﻲﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص ‪ 139‬و‬
‫‪ 142‬و د رﻛﺘﺎب وﺿﻊ ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ص ‪ 189‬و ‪ 190‬و اﻟﻤﻨﺎل‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪ 296‬ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺘﻦ‬
‫اﳉﺰْ َﻳ ِﺔ َواﳌَﻨْ َﻌﺔ ِ َو ﻣﺎ َﻣﻨَ ْﻌﻨﺎﻛ ُْﻢ َﻓ َﻠﻨﺎ ِ‬
‫اﳉﺰْ َﻳ َﺔ َواﻻ َﻓﻼ« و وﻗﺘﻲ ﺗﺤﻮﻟﻲ در ﺷﺎم ﺑﻪ‬ ‫ﻋﺎﻫﺪُ ُﻧﻜ ُْﻢ َﻋﲇ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ وﻟﻴﺪ ﺑﺎ ﺻﻠﻮﺑﺎ‪» :‬ا ّﲏ َ‬
‫وﺟﻮد آﻣﺪ ﻛﻪ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻣﻨﻴﺖ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻛﻨﺪ ﺟﺰﻳﻪﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ در آن ﺳﺎل‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺴﺘﺮد ﻧﻤﻮد و ﮔﻔﺖ ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺮاﻳﻂ ﻃﻮري ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ از ﺷﻤﺎ دﻓﺎع ﻛﻨﻴﻢ ﻣﺠﺪداً ﻗﺮارداد ﺟﺰﻳﻪ را ﻣﻘﺮر‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ ،‬و اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﻣﻌﺎف ﺷﺪن ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺟﺰﻳﻪ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدادﻧﺪ ﻳﻜﻲ‬

‫‪584‬‬
‫ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻗﺎدر ﺑﻪ دﻓﺎع از ﻣﻨﻄﻘﻪ زﻧﺪﮔﻲ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲﺑﻮد اﻳﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن‬
‫آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺘﺮد ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ )ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺮ اﻓﺮاد( ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﻳﻚ رﺳـﻢ‬
‫ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﻣﻘﺘﺪر و ﭘﻴﺮوز در ﺟﻨﮕﻬﺎ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺳـﺎﻻﻧﻪ را از‬
‫ﻣﻠﺘﻬﺎي ﺗﺤﺖ اﻟﺤﻤﺎﻳﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻫﺰار ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﻳﻌﻨـﻲ در ﻗـﺮن ﭘـﻨﺠﻢ‬
‫ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﻬﺎي آﺗﻦ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﻣـﺮدم ﺳـﺎﺣﻞﻧﺸـﻴﻦ اﻧـﺎﺗﻮﻟﻲ در ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﺣﻤﻼت ﻓﻴﻨﻘﻴﻨﻬﺎ ﻛﻪ ﺗﺤﺖاﻟﺤﻤﺎﻳﻪ اﻳﺮان ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺳـﺎﻻﻧﻪ ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ )ﺗـﺎرﻳﺦ ﺗﻤـﺪن‬
‫ﺟﺮﺟﻲ زﻳﺪان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ 277‬و ﻛﺘﺎب وﺿﻊ ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺴـﻠﻤﻴﻦ ص ‪ (185‬و روﻣـﻲﻫـﺎ ﻧﻴـﺰ‬
‫وﻗﺘﻲ ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ را اﺷﻐﺎل ﻧﻤﻮدﻧﺪ از ﻣﺮدم ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻠﺖ ﺗﺤﺖاﻟﺤﻤﺎﻳﻪ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺳﺮاﻧﻪ‬
‫رااز ﺗﻤﺎم اﻓﺮادي ﻛﻪ ﺳﻦ آﻧﻬﺎ در ﺑﻴﻦ ﭼﻬﺎرده ﺳﺎل و ﺷﺼﺖ ﺳﺎل و ﺑﻮد ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ و ﺟـﺰ‬
‫روﺣﺎﻧﻴﻮن و روﻣﻴﻬﺎي ﺳﺎﻛﻦ ﻣﺼﺮ ﻛﺴﻲ از اﻳﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎن ﺳﺮاﻧﻪ ﻣﻌﺎف ﻧﺒﻮد )ﻛﺘـﺎب ﻣﻠـﻦ‪ ،‬ص‬
‫‪ 121‬و ‪ ،122‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻛﺘﺎب وﺿﻊ ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ (1855 ،‬و در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻳﻬﻮدﻳـﺎن‬
‫ﻣﺼﺮ ﻛﻪ ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻋﻤﻮﻣﺎًﻣﺸﻤﻮل ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺳﺮاﻧﻪ‪ 1‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻧﻴﻢ‬
‫ﻗﺮن ﻗﺒﻞ از ﻇﻬﻮر اﺳﻼم‪ ،‬اﻧﻮﺷﻴﺮوان ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻋﺎدل!! ﺑﺮﺧﻼف ﻋﺮف و اﺻﻮل ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺳﺮاﻧﻪ را ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم‪ 2‬اﻳﺮان ﻛﻪ ﻣﺮدﻣﺎن اﺻﻠﻲ ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﺤﺖ اﻟﺤﻤﺎﻳﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬

‫ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺎروق در ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ درﺟﺒﻬﻪ ﻋﺮاق ﻧﻮﺷﺘﻪ وﻃﻲ آن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ‪» :‬ﺗ َْﺴﺘَﻌﻴﻨﻮا ﺑِ َﻤ ْﻦ‬
‫ﺳﺎو َر ِة َو َﻳ ْﺮ َﻓ ُﻊ َﻋﻨ ُْﻬﻢ اﳉَﺰا ُء« و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺘﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﻳﻜﻲ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﻏﺮب اﻳﺮان ﻛﻪ ﭘﺲ از‬
‫ﻨﺎﺟﻮا اِ َﻟ ْﻴ ِﻪ ِﻣ َﻦ اﻷَ ِ‬ ‫ِ‬
‫ا ْﺣ ُ‬
‫ﴩ ِﻣﻨ ُْﻬ ْﻢ ﰲ َﺳﻨ ٍَﺔ ُو ِﺿ َﻊ َﻋﻨْ ُﻪ َﺟﺰا ُء‬‫ِ‬
‫آزاد ﻛﺮدن آذرﺑﺎﻳﺠﺎن در ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﺑﺎ اﻫﺎﻟﻲ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪َ » :‬و َﻣ ْﻦ ُﺣ َ‬
‫اﻟﺴﻨ َِﺔ« ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ص ‪ 2666‬و ‪ 2262‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻨﺎره ج ‪ ،10‬ص ‪.297‬‬ ‫ِ‬
‫ﻫﺬه ﱠ‬
‫‪ - 1‬ﻣﻘﺮﻳﺰي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪ 291‬و ﺟﺎﻧﺴﻮن وﺳﺖ‪ ،‬ص ‪.263‬‬
‫‪ - 2‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج ‪،10‬ص ‪ 291‬و ‪ 292‬و ‪ ، 293‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺗﺮاﻳﺦ ﻃﺒﺮي و اﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال‪ ،‬دﻳﻨﻮري‪ ،‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪،‬ج ‪،2‬‬
‫ص ‪ 455‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن ﺟﺮﺟﻲ زﻳﺪان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ 227‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ح ‪ ، 2‬ص ‪.206‬‬

‫‪585‬‬
‫ﻧﻤﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺟﺰ درﺑﺎرﻳﺎن و اﺷﺮاف و ارﺗﺸﻴﺎن و ﻛﺎرﻣﻨـﺪان‪ 1‬دوﻟـﺖ ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻣﺮدم اﻳﺮان ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎﻟﻪ رﺳﻴﺪه و از ﭘﻨﺠﺎه ﺳـﺎل ﻫـﻢ ﻧﮕﺬﺷـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﺸـﻤﻮل‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺳﺮاﻧﻪ ﺷﺪﻧﺪ و اﻳﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺳﺮاﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت اﻓﺮاد دوازده درﻫﻢ و ﻫﺸﺖ درﻫﻢ و‬
‫ﭼﻬﺎرده درﻫﻢ‪ 2‬ﺑﻮد )ﮔ‪‬ﺰﻳﺖ(‪ 3‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﮔﺮدﻳﺪ و ﻋﺮبﻫﺎ ﻛﻪ ﺣﺮف اول اﻳـﻦ ﻛﻠﻤـﻪ را )ﺟـﻴﻢ(‬
‫ﺗﻠﻔﻆ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ آن را )ﺟﺰﻳﻪ( ﺗﻠﻔﻆ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ و در ﺳﺎل ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮي ﻛـﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ اﺳـﻼم‬
‫ﻛﺎر ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎن را ﺧﺎﺗﻤﻪ داده ﺑﻮد )ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﺮﺧﻲ اﻳﻤﺎن آورده ﺑﻮدﻧﺪ( و ﺑـﺮاي‬
‫ﻳﻜﺴﺮه ﻛﺮدن ﻛﺎر اﻫﻞ ﻛﺘﺎب و ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﺎن ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن آﻏﺎز ﺑﻪ ﻛـﺎر ﻧﻤـﻮد )ﻛـﻪ آﻧﻜـﺲ‬
‫ﺗﻤﺎﻳﻞ دارد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد و آﻧﻜﺲ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻧﺪارد ﺗﺤﺖاﻟﺤﻤﺎﻳﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﻗـﺮار ﮔﻴـﺮد(‬
‫در ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻮي آﻳﻪ ﺑﻴﺴﺖ و ﻧﻬﻢ ﺳﻮره ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺟﺰﻳﻪ ﺑﻮد ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪ‪:‬‬

‫{‪{ z y x w v u t s r q p o n m‬‬
‫|}~_`‪hgfedcb a‬‬
‫‪ z j i‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» 29 :‬ﻳﻌﻨﻲ‪ :‬ﺑﺎ آن دﺳﺘﻪ از اﻫﻞ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺑﺮوز آﺧـﺮت‬
‫اﻳﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ و آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﺣﺮام ﻧﻤﻲﺷﻤﺎرﻧﺪ و ﺳﺮ ﺗﺴـﻠﻴﻢ‬
‫ﺑﺮاي دﻳﻦ ﺣﻖ ﻓﺮود ﻧﻤﻲآورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺠﻨﮕﻴﺪ ﺗﺎ )آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﻠﺘﻬﺎي ﺗﺤﺖاﻟﺤﻤﺎﻳﻪ( ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺟﺰﻳﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ اﺳـﻼم‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺧﺎﺿﻊ و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ«‪.‬‬

‫‪ - 1‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج ‪،10‬ص ‪ 291‬و ‪ 292‬و ‪ ، 293‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺗﺮاﻳﺦ ﻃﺒﺮي و اﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال‪ ،‬دﻳﻨﻮري‪ ،‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪،‬ج ‪،2‬‬
‫ص ‪ 455‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن ﺟﺮﺟﻲ زﻳﺪان‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ 227‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ح ‪ ، 2‬ص ‪.206‬‬
‫‪ - 2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪586‬‬
‫‪1‬‬
‫اﻳﻦ آﻳﻪ ﻗﺎﻧﻮن اوﺷﻴﺮوان را ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﺧﺬ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺳﺮاﻧﻪ از ﺗﻤﺎم اﺗﺒﺎع ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣ‪‬ﻠْﻐﻲ ﻧﻤـﻮد‬
‫و اﻳﻦ ﻣﺎﻟﻴﺎت را م ﻃﺎﺑﻖ ﻋﺮف ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ ﻣﺨﺼﻮص اﺗﺒـﺎع ﺗﺤـﺖاﻟﺤﻤﺎﻳـﻪ و ﻏﻴـﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻛﺮد‪ ،‬و در ﺟﻬﺖ رﻋﺎﻳﺖ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻋﺪاﻟﺖ ﺗﻨﻬﺎ اﻓﺮادي را ﻣﺸﻤﻮل اﻳﻦ ﻣﺎﻟﻴـﺎت‬
‫ﻗﺮار داد ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در ﺟﻨﮕﻬﺎ ﺷﺮﻛﺖ ك ﻧﻨﺪ و ﺑﺮاي اﻳﻦ اﻓﺮاد ﻧﻴﺰ اﻧﺪازه ﺗﻮاﻧـﺎﻳﻲ ﻣـﺎﻟﻲ را‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﭼﻮن آﻳﻪ ﺟﺰﻳﻪ در ﻏﺰوه ﺗﺒﻮك ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ ج در ﻫﻤـﺎن ﻏـﺰوه‬
‫ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﺎ )اﻳﻠَﻪ‪ ،‬و ادرج و د‪‬و‪‬ﻣﺔُ اﻟﺠ‪‬ﻨْـﺪل( ﺑـﺮ ﻣﺒﻨـﺎي ﺟﺰﻳـﻪ ﻗـﺮاردادي را ﻣﻨﻌﻘـﺪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ 2،‬و اَﻳﻠﻪ ﻣﺘﻌﻬﺪ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺎﺑﺖ ﻫﺮ ﻣﺮد در ﺳﺎل ﻳﻚ دﻳﻨﺎر و اﻫﺎﻟﻲ ادرج ﻛﻼ ﻫـﺮ ﺳـﺎل‬
‫ﺻﺪ دﻳﻨﺎر و اﻫﺎﻟﻲ )ﻣﻘﻨﺎ( ﻧﻴﺰ ﻫﺮ ﺳﺎل ﻳﻚ ﭼﻬﺎرم‪ 3‬درآﻣﺪ ﻛﺸﺎورزي ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﺟﺰﻳﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ رﺳﻮلاﷲ ج ﻣﻌﺎذ را ﺑﻪ ﻳﻤﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑـﻪ‬
‫او دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﺮد ﺑﺎﻟﻎ ﻣﺴﻴﺤﻲ در ﺳﺎل ﻳﻚ دﻳﻨﺎر ﻳﺎ ﻣﻌﺎدل آن ﭘﺎرﭼـﻪ‪) 4‬ﻣﻌـﺎﻓﺮه(‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻟﺒﺎس ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰﻳﻪ درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و ﻓﺎروق ﻫﻤـﺮاه‬
‫اﻋﻀﺎي ﺷﻮراي اﺳﺘﻨﺒﺎط و ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻣﺮﻛﺰي‪ ،‬ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛـﺮ‬

‫‪ - 1‬زﻳﺮا ﻗﺎﻧﻮن اﻧﻮﺷﻴﺮوان ﻧﻪ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﺑﺎ ﻋﺮف ﺑﻴﻦاﻟﻤﻠﻠﻲ آن زﻣﺎن ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﻮد و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎً ﺑﻴﺎن ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﺸﻮرﻫﺎي‬
‫ﻣﻘﺘﺪر و ﻣﺘﻤﺪن آن زﻣﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ روم و ﻳﻮﻧﺎن ﻓﻘﻂ از ﻣﻠﺘﻬﺎي ﺗﺤﺖ اﻟﺤﻤﺎﻳﻪ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺳﺮاﻧﻪ را درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺿﺎﻳﻊ ا ﱠﻟﺘﻲ اﻓﺘَﺪي ِﲠﺎ‬‫اﻟﻮ‬ ‫ِ ِ‬
‫ُ‬ ‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺟﺎي ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي در ﻣﺒﺤﺚ ﺟﺰﻳﻪ اﻧﻮﺷﻴﺮواﻧﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪َ »:‬و ﻫﺬه َ‬
‫ﻄﺎب ﺣﲔَ َﻓﺘ ََﺢ ﺑِﻼد اﻟ ُﻔ ْﺮ ِ‬
‫س )ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ (455‬و ﺗﻌﺠﺐآورﺗﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ ﻫﻨﺪي در‬ ‫ﻋ َُﻤ َﺮﺑ ُﻦاﳋَ ِ‬

‫اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 239‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺤﻘﻖ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪرﺷﻴﺪ رﺿﺎ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ا ﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج‪ ،10‬ص ‪ 292‬و ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ را‬
‫از ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ﻧﻘﻞ و آن را ﺗﺎﻳﻴﺪ و ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻫﻢ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ! در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ ﻓﺎروق در اﺻﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺰﻳﻪ از ﻗﺮآن ﭘﻴﺮوي ﻛﺮده و‬
‫درك ﻣﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ آن از اﺣﺎدﻳﺚ و ﻣﺼﻮﺑﺎت ﺷﻮراي اﺳﺘﻨﺒﺎط و ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻣﺮﻛﺰي اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮده و اﺑﺪاً اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد از‬
‫اﻧﻮﺷﻴﺮوان در اﻣﺮ ﺟﺰﻳﻪ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬
‫‪- 2‬ﺎﻣﻮال ﻋﺒﻴﺪ‪ ،‬ص ‪.18‬‬
‫‪ - 3‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص ‪.66‬‬
‫‪ - 4‬ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.667‬‬

‫‪587‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي ﻛﻤﻲ و ﻛﻴﻔﻲ در ﻋﻤﻠﻜﺮد رﺳﻮلاﷲ ج ﻛﻪ ﻛﻤﻴﺖ ﺟﺰﻳـﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬
‫اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻣﺎﻟﻲ ﺟﺰﻳﻪ دﻫﻨﺪه و ﻛﻴﻔﻴﺖ آن )از ﺟﻨﺲ و ﻧﻘﺪ( ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻣﻜﺎﻧﺎت ﺟﺰﻳﻪ دﻫﻨـﺪه‪،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﮔﻴﺮﻧﺪه )ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم( ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ در ﻋﺼﺮ ﻓـﺎروق ﻛﻤﻴـﺖ و‬
‫‪1‬‬
‫ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺟﺰﻳﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ در ﻣﻨﺎﻃﻖ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻣﺘﻔﺎوت ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ 1‬ـدر ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﺮاق ﭘﻮل ﻧﻘﺮهاي )درﻫﻢ( از اﻓﺮاد ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﭼﻬﻞ و ﻫﺸﺖ درﻫـﻢ و از ﻗﺸـﺮ‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦ دوازده درﻫﻢ‪ ،2‬و ﺑﻘﻴﻪ در ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻣﺒﻠﻎ ﺟﺰﻳﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـدر ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﺎم و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﭘﻮل ﻃﻼﻳﻲ )دﻳﻨﺎر( از اﻓﺮاد ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪ ﭼﻬـﺎر دﻳﻨـﺎر‪ 3‬ﺟﺰﻳـﻪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و از اﻓﺮاد ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﻗﺸﺮ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻀﺎﻋﺖ آﻧﻬﺎ ﺟﺰﻳﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺼﺮ ﻫﻢ ﭘﻮل ﻃﻼﻳﻲ )دﻳﻨﺎر( و ﻳﺎ در ﻋﻮض آن ﺟـﻨﺲ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد و‬
‫اﻓﺮاد ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻣﺼﺮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺰﻳﻪ ﭼﻬﺎر دﻳﻨﺎر ﺑﺪﻫﻲ دارﻧﺪ ﻛﻪ دو دﻳﻨﺎر آن ﻧﻘﺪ و ﺑﻬـﺎي‬
‫دو دﻳﻨﺎر دﻳﮕﺮ ﮔﻨﺪم و روﻏﻦ زﻳﺘﻮن و ﺷﻬﺪ و ﺳﺮﻛﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ 4‬ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫رﻗﻢ ﻛﻠﻲ درآﻣﺪ ﺟﺰﻳﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن اﺗﺒﺎع ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﺪرﻳﺠﺎً رو ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻤﻲ‪ 5‬ﻣﻲرﻓﺖ و ﺑﻪ زﻛﺎت اﺳﻼﻣﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و ﻣﻘﺪار ﻣﺘﻮﺳﻂ آن در ﻣﻨﺎﻃﻖ زﻳـﺮ از‬
‫اﻳﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد‪:‬‬

‫‪ - 1‬ﺑﻪ رواﻳﺖ ﺑﺨﺎري ﻣﺤﺪث‪ ،‬از ﻣﺠﺎﻫﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪﻧﺪ ﭼﺮا ﺟﺰﻳﻨﻪ در ﻳﻤﻦ ﻳﻦ دﻳﻨﺎر و در ﺷﺎم ﭼﻬﺎر دﻳﻨﺎر ﮔﺮدﻳﺪ؟ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‬
‫ﺗﻔﺎوت ﺟﺰﻳﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻣﺎﻟﻲ ﺟﺰﻳﻪ دﻫﻨﺪه اﺳﺖ )ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.(267‬‬
‫‪ - 2‬اﻣﻮال ﻋﺒﻴﺪ‪ ،‬ص ‪.39‬‬
‫‪ - 3‬ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ - 4‬ﻓﺘﻮحاﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﺑﻼذري ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬اول ص ‪ ،216‬دوم ص ‪.209‬‬
‫‪ - 5‬اﻻﻣﻮال‪ ،‬ﻋﺒﻴﺪ‪ ،‬ص ‪ 48‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﺑﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.112‬‬

‫‪588‬‬
 ‫‪ 1‬ـﺟﺰﻳﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺼﺮ دوازده‪ 1‬ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻳﻨﺎر‬
‫‪3‬‬
‫‪ 2‬ـﺟﺰﻳﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﺎم )ﺑﺨﺶ اردن( ﻳﻜﺼﺪ و ﻫﺸﺘﺎد‪ 2‬ﻫﺰار دﻳﻨﺎر‪) ،‬ﺑﺨﺶ دﻣﺸﻖ( ﭼﻬﺎرﺻﺪ‬
‫ﻫﺰار دﻳﻨﺎر و )ﺑﺨﺶ ﺣﻤﺺ و ﻗ‪‬ﻨﱠﺴﺮﻳﻦ و ﻏﻴﺮه( ﻫﺸﺘﺼﺪ‪ 4‬ﻫـﺰار دﻳﻨـﺎر و ﺟﺰﻳـﻪ ﻓﻠﺴـﻄﻴﻦ‬
‫‪5‬‬
‫ﺳﻴﺼﺪ و ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار دﻳﻨﺎر‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ ﺟﺰﻳﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﺮاق دوازده‪ 6‬ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻳﻨﺎر ﻛﻪ ﺟﻤـﻊ ﻛـﻞ آن ﺑﻴﺴـﺖ و ﭘـﻨﺞ ﻣﻴﻠﻴـﻮن و‬
‫ﻫﻔﺘﺼﺪ و ﺳﻲﻫﺰار دﻳﻨﺎر در ﺳﺎل ﻣﻲﺷﻮد و اﮔﺮ ﺟﺰﻳﻪ اﺗﺒـﺎع ﻏﻴـﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎن را در ﻏـﺮب‬
‫اﻓﺮﻳﻘﺎ و در اﻳﺮان ﺑﺰرگ آن زﻣﺎن )از ارﻣﻨﺴﺘﺎن و آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ در ﻏـﺮب ﺗـﺎ ﻛﺮاﻧـﻪﻫـﺎي‬
‫آﻣﻮدرﻳﺎ و ﻋﻤﻖ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن در ﺷﺮق( ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﻢ وﺟﻤﻊ ﻛﻞ درآﻣﺪ ﺟﺰﻳـﻪ در‬
‫ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق ﻣﻌﺎدل ﭘﻨﺠﺎه و ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن و ﭼﻬﺎرﺻﺪ و ﺷﺼﺖ ﻫﺰار دﻳﻨـﺎر ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ و‬
‫اﻳﻦ ﻣﺒﻠﻎ ﺑﻪ ﻋﻼوه ﻳﻚ ﻫﺸﺘﻢ زﻛﺎت اﺗﺒﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻛﻞ ﺑﻮدﺟﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳـﻼم در ﻋﺼـﺮ‬
‫ﻓﺎروق اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ - 1‬ﻓﺘﻮحاﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ص ‪ 217‬و ‪ 218‬و ﺧﻄﻂ ﻣﻘﺮﻳﺰي‪ ،‬ص ‪ 141‬و ﻛﺘﺎب وﺿﻊ ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.209‬‬
‫‪ - 2‬ﻓﺘﻮحاﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ص ‪ 197‬و ﻛﺘﺎب وﺿﻊ ﻣﻼي ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ص ‪.210‬‬
‫‪ - 3‬ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ - 4‬ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ - 5‬ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪- 6‬وﺿﻊ ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ص‪.208‬‬

‫‪589‬‬
‫و ﭼﻮن رﻗﻢ ﻛﻠﻲ ﺧﺮاج )ﻣﺎﻟﻴﺎت زﻣﻴﻦ اﺗﺒﺎع ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن( ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً در وﺿـﻊ ﺛـﺎﺑﺘﻲ ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ 1‬ﻣﻲﺗﻮان از ﻟﻴﺴﺖ اﺑﻦ ﻗﺪاﻣﻪ ﻛﻪ ﺧﺮاج ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد ﺷـﺪه ﻋﺼـﺮ ﻓـﺎروق را در‬
‫اواﺧﺮ ﻗﺮن دوم‪ 2‬ﺛﺒﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬رﻗﻢ ﻛﻠﻲ ﺧﺮاج ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق را اﻋﻢ از ﺟﻨﺲ و ﻧﻘـﺪ در‬
‫ﺣﺪود ﻫﻔﺪه ﻣﻴﻠﻴﺎرد و ﻫﺸﺘﻨﺼﺪ و ﭼﻬﻞ و ﭼﻬﺎر ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﺗﺨﻤﻴﻦ زد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ درآﻣـﺪ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم از اﺗﺒﺎع ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬اﻋﻢ از ﻣﺎﻟﻴـﺎت اﻓـﺎرد و ﻣﺎﻟﻴـﺎت زﻣـﻴﻦ‪ ،‬در ﻋﺼـﺮ‬
‫ﻓﺎروق ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﺷﺼﺖ ﻣﻴﻠﻴﺎرد و ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺎروق در ﺟﻬﺖ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻇﻠﻢ و اﺿﺎﻓﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﺰﻳﻪ و ﺧـﺮاج از اﺗﺒـﺎع ﻏﻴﺮﻣﺴـﻠﻤﺎن‬
‫ﻃﺒﻖ آﻣﺎر و ﻣﺘﺮاژ و ﺻﻮرﺗﺠﻠﺴﻪﻫﺎي ﻣﻌﺘﻤﺪﻳﻦ ﻣﺤﻠﻲ )در ﻫﺮ‪ 3‬ﻣﺤﻞ ﺑﻴﺴﺖ ﻧﻔـﺮ( و ﺳـﭙﺲ‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺳﻮﮔﻨﺪ دادن‪ 4‬ﻣﺎﻣﻮرﻳﻦ ﻛﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺟﺰﻳﻪ و ﺧﺮاج را ﺗﺤﻮﻳﻞ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﺑﻪ )ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل( ﻣﻲﺳﭙﺮد‪.‬‬
‫‪ 7‬ـ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل )ﺧﺰاﻧﻪ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ(‬
‫در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ رﻗﻢ درآﻣﺪ‪ ،‬ﺧﺮاج ﺑﺤﺮﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﻫﺸﺖ ﻟﻚ‪ 5‬درﻫﻢ‬
‫)ﻫﺸﺘﺼﺪ ﻫﺰار درﻫﻢ( ﺑﻮد و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص در ﻳﻚ ﻣﺠﻠﺲ آن را ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤـﻮد‪،‬‬

‫‪ - 1‬ﺑﺮﺧﻼف ﺟﺰﻳﻪ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن اﺗﺒﺎع ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﺪرﻳﺠﺎً رو ﺑﻪ ﻛﻤﻲ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ زﻛﺎت اﺳﻼﻣﻲ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ اﻟﺨﺮاج‪ ،‬ص‪ 122‬و ‪ 131‬و ﺧﻼﻓﺖ و ﻣﻠﻮﻛﻴﻪ ص‪.375‬‬
‫‪ - 2‬ﻛﺘﺎب وﺿﻊ ﻣﺎي و ﻣﺎﻟﻴﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ص‪245‬و ‪.247‬‬
‫ِ ِ‬
‫اﻟﻌﺮاق ﻣﺎ َة اﻟﻒ اﻟﻒ ُاوﻗﻴﻪ َ‬
‫ﺛﻢ‬ ‫َ‬ ‫ُﻤﺮ ﺑﻦ اﳋﻄﺎب ُﳛﻴﯽ‬
‫‪ - 3‬اﻣﻮال ﻋﺒﻴﺪ‪ ،‬ص‪ 33‬و اﻟﺨﺮاج اﺑﻲ ﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص‪ 65‬ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت‪» :‬ان ﻋ َ‬
‫ﻇﻠﻢ ﻣﺴﻠﻢ و ﻻ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬
‫ﻃﻴﺐ ﻣﺎ ﻓﻴﻪ ُ‬ ‫ﳜﺮج اﻟﻴﻪ ﻋﴩ ٌة ﻣﻦ اﻫﻞ اﻟﻜﻮﻓﺔ و ﻋﴩة ﻣﻦ اﻫﻞ اﻟﺒﴫة ﻳﺸﻬﺪون ارﺑﻊ ﺷﻬﺎدات ﺑﺎﷲ اﻧﻪ ﻣﻦ‬
‫ُ‬
‫ﻣﻌﺎﻫﺪ«‪.‬‬
‫‪ - 4‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 5‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،89‬ﻟﻚ اﺻﻄﻼح ﻫﻨﺪي اﺳﺖ و در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻤﻴﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻟﻚ ﻳﻌﻨﻲ ﺻﺪ ﻫﺰار ﻣﺎﺧﻮذ از‬
‫ﻫﻨﺪي‪.‬‬

‫‪590‬‬
‫و در زﻣﺎن ﺧﻠﻴﻔﻪ اول اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ ﻛﻪ درآﻣﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﺗﺎ ﺣﺪي اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد؛‬
‫ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻟﺴﻮﻳﻪ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬آن را در اﺗﺎﻗﻲ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و اﻳﻦ اﺗﺎق در ﺧـﺎرج ﺷـﻬﺮ‬
‫)ﺳ‪‬ﻨﺢ( ﺑﻮد و آن را ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل‪ 1‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ و ﻏﺎﻟﺒﺎً درش ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﻲ ﻫـﻢ ﻧﺪاﺷـﺖ و‬
‫وﻗﺘﻲ ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﻲ ﺑﺎري ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻧﻤﻲﮔﻤﺎري؟ در ﺟﻮاب‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻟﺰوﻣﻲ ﻧﺪارد زﻳﺮا ﻣﻦ ﻣﺎﻟﻲ را در ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻣﻌﻄﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ ﺗﺎ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻧﮕﻬﺒـﺎن داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ 2‬و روز ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( وﻓﺎت ﻛﺮد و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺟﺎي او ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻼﻓﺖ اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف و ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن از ﺑﻴﺖاﻟﻤـﺎل‬
‫ﺑﺎزدﻳﺪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺟﺰ ﻳﻚ )درﻫﻢ ﻳﺎ دﻳﻨﺎر( ﻛﻪ در ﺗﻪ ﻛﻴﺴﻪاي ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﭼﻴـﺰ دﻳﮕـﺮي را‬
‫ﻧﺪﻳﺪ‪ 3‬و ﺗﺎ ﮔﺬاﺷﺖ دو ﺳﺎل از ﺧﻼﻓﺖ ﻓﺎروق ﺑﺎز وﺿﻊ ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻮال ﺑـﻮد اﻣـﺎ در ﺳـﺎل‬
‫ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮي‪ 4‬ﻛﻪ درآﻣﺪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد و اﺑـﻮﻫﺮﻳﺮه‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪار ﺑﺤﺮﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﺒﻠﻎ ﭘﺎﻧﺼﺪ‪ 5‬ﻫﺰار درﻫﻢ ﺧﺮاج )ﻣﺎﻟﻴـﺎت زﻣـﻴﻦ‬
‫اﺗﺒﺎع ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن( را ﺑﺎ ﺧﻮد آورده ﺑـﻮد‪ ،‬ﻓـﺎروق دﺳـﺘﻮر داد ﺷـﻮراي ﻣﻬـﺎﺟﺮ و اﻧﺼـﺎر‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﻠﺴﻪ دﻫﻨﺪ و ﻃﺮح ﺗﺎﺳﻴﺲ ﺧﺰاﻧﻪ و ذﺧﻴﺮه ﻛـﺮدن داراﻳـﻲ در ﺑﻴـﺖاﻟﻤـﺎل را ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻮراي ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ در رأس ﺟﻨﺎح ﻣﺨـﺎﻟﻒ اﻳـﻦ ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد را رد‬
‫ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪« :‬ﻫﺮﭼﻪ ﻋﺎﻳﺪ ﺷﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺎل ﺑﻪ ﺳﺎل ﺗﻘﺴﻴﻢ و ﺑﺮاي‪ 6‬ﺳـﺎﻟﻬﺎي دﻳﮕـﺮ ﭼﻴـﺰي‬

‫‪ - 1‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ﻗﺴﻤﺖ اول‪ ،‬ص‪ 151‬و ﻛﺘﺎب وﺿﻊ ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ص‪.170‬‬
‫‪ - 2‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 3‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 29:‬و ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 32‬و‪.33‬‬
‫‪ - 4‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 5‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 6‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪591‬‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ« و ﻋﺜﻤﺎن ذياﻟﻨﻮرﻳﻦ در رأس ﺟﻨـﺎح ﻣﻮاﻓـﻖ‪ ،‬ﻛـﻪ اﻛﺜﺮﻳـﺖ را داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻓﺎروق را ﻛﺎﻣﻼً ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻧﻤﻮد و ﺗﺎﺳﻴﺲ ﺧﺰاﻧﻪ دوﻟﺘـﻲ و ذﺧﻴـﺮه ﻛـﺮدن داراﻳـﻲ در‬
‫ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﺷﻮراي ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر رﺳﻴﺪ و ﺑﺎري اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻜﻞ ﺗﺎﺳـﻴﺲ آن ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺤﺚ و ﮔﻔﺘﮕﻮ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و وﻟﻴﺪﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ 1‬از ﺷﻌﺒﺎت ﺧﺰاﻧﻪﻫﺎي اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم در ﻣﻨﻄﻘـﻪ‬
‫ﺷﺎم ﺑﺤﺚ ﻛﺮد‪،‬؛ ﻛﻪ ﺑﺮاي اداره ﻛﺮدن آﻧﻬﺎ دﻓﺘﺮﻫﺎي وﻳـﮋه و ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﺨﺼـﻮص را ﺑﻨـﺎ‬
‫ﻧﻤﻮده و اﻓﺮاد وﻳﮋهاي ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﮔﻤﺎردﻧﺪ و ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﺧﺰاﻧﻪ ﻛﻞ ﻳﺎ ﺧﺰاﻧﻪ ﻣﺮﻛﺰي ﺑﺎ ﻫﻤﺎن‬
‫ﻧﺎم ﺳﺎﺑﻖ )ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل(‪ 2‬در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺗﺎﺳﻴﺲ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺣﺴﺎﺑﺪار آن ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ارﻗـﻢ‪ 3‬ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪﻫﺎي ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﻬﺎﺟﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ و ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻧﻴﺰ ﻣﻬـﺎرت زﻳـﺎدي‬
‫داﺷﺖ و دﺳﺘﻴﺎران او دو ﻧﻔﺮ ﻳﻜﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪ ﻗﺎري و دﻳﮕﺮي ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﻴﻘﺐ ﺑﻮد و ﻫـﺮ‬
‫دو از رﺟﺎل ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎر و ﺑﺎ ﺗﻘﻮي و ﻣﻌﻴﻘﺐ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻣﻬﺮداري‪ 4‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص را ﻫـﻢ داﺷـﺖ و‬
‫دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻌﺒﺎت ﺧﺰاﻧﻪ ﻣﺮﻛﺰي ﺑﻨﺎم ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎلﻫﺎ در ﺗﻤﺎم ﻣﺮاﻛﺰ اﻳﺎﻟﺘﻬـﺎ و وﻻﻳﺘﻬـﺎي‬
‫ﺟﻬﺎن وﺳﻴﻊ اﺳﻼم ﺗﺎﺳﻴﺲ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ ﻣﺜﻼً ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ ﺣﺮث در اﺻﻔﻬﺎن‪ 5‬و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد‬
‫در ﻛﻮﻓﻪ‪ 6‬ﺧﺰاﻧﻪدار ﺑﻮدﻧﺪ و ﻓﺎروق ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮد اﻓﺮاد آﮔﺎه و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري را ﺑـﺮ‬
‫اﻳﻦ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎلﻫﺎ ﺑﮕﻤﺎرد ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در وﺳﻌﺖ و اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آﻧﻬﺎ و اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺤـﻞ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻛﻮﺷﺶ زﻳﺎدي ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲآورد ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﺳﻌﺪﺑﻦ وﻗﺎص دﺳـﺘﻮر داد ﻛـﻪ‬

‫‪ - 1‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﺪان‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ 448‬ﺗﺎ ‪ 661‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.90:‬‬
‫‪ - 2‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪91‬و ‪.92‬‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 4‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 5‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 6‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪592‬‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻌﻤﺎر ﻣﻌﺮوف اﻳﺮاﻧﻲ )روزﺑﻪ(‪ 1‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻛﻮﻓﻪ را ﻣﺘﺼـﻞ ﺑـﻪ ﻣﺴـﺠﺪ ﺑﻨـﺎ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ آﻣﺪ و ﺷﺪ ﺷﺒﺎﻧﻪروزي و داﻳﻤﻲ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﺴـﺠﺪ‪ ،‬ﺑﻴـﺖاﻟﻤـﺎل از ﺳـﺮﻗﺖ و‬
‫دزدي ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎﻧﻲ را ﺑﺮاي ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎلﻫﺎ اﺳﺘﺨﺪام ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻃﺒﻖ دﺳﺘﻮر ﻓﺎروق‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎلﻫﺎ در اﻳﺎﻟﺘﻬﺎ و وﻻﻳﺘﻬـﺎ درآﻣـﺪﻫﺎي ﻣﺘﻨـﻮع را اﻋـﻢ از‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺮ زﻣﻴﻦ و ﻋﺎﻳﺪات و ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﺮ اﻓﺮاد و ﻋﻮارض ﮔﻤﺮك و ﺧﺮاج و ﻣﺤﺼﻮل ﻣﻌﺎدن‬
‫واﺟﺎره‪ 2‬ﻣﺮﺗﻌﻬﺎ و ﻏﻴﺮه ﻛﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎً ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﻴـﺖ اﻟﻤـﺎل ﺟﻤـﻊ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ و ﻃﺒـﻖ‬
‫ﺻﻮرت و اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﻻزم ﻣﺤﻠﻲ را از آن ﭘﺮداﺧﺖ و ﺑﻘﻴﻪ را ﻫﻤﺮاه اﺳـﻨﺎد‬
‫و ﻣﺪارك وﺻﻮل و ﻫﺰﻳﻨﻪ را ﺑﻪ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻣﺪﻳﻨﻪ )ﺧﺰاﻧﻪ ﻛﻞ( ارﺟﺎع ﻣـﻲدادﻧـﺪ و ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﻬﺎي ﻓﺎروق ﻛﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ ﺑﻌـﻴﻦ ﻋﺒـﺎرت از ﻛﺘـﺎب‬
‫ﺘﺎج اِﻟﻴﻪ‬
‫ﳛ ُ‬ ‫اﺧ َﺮ ْﺟ َﺖ َﻋﻄﺎ َء ا ُﳌ ْﺴ ِﻠﻤ َ‬
‫ﲔ َوﻣﺎ ْ‬ ‫)ﻛﻨﺰاﻟﻤﻌﺎل ﻧﻘﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪َ »:‬ﻓﺎِذا َﺣ َﺼ ُﻞ اِ َﻟﻴ َﻚ َو َ َ‬
‫ﲨ ْﻌ َﺘ ُﻪ ْ‬ ‫‪3‬‬

‫ﻓﺎﲪِ ْﻠ ُﻪ اِ َﻟﯽ« ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮﮔﺎه درآﻣﺪﻫﺎ را ﺟﻤﻊ ﻛﺮدي ﻧﺨﺴـﺖ‬ ‫ذﻟﻚ‪ْ ,‬‬ ‫ِ ِﳑّﺎ ﻻ ُﺑﺪﱠ ﻣﻨ ُﻪ ُﺛ ﱠﻢ ُا ْﻧ ُﻈﺮ ﻓﻴﲈ َﺑ ْﻌﺪَ َ‬
‫ﺟﻴﺮه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﺿﺮوري را از آن ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه را ﺑﺮاي ﻣﻦ‬
‫ﺑﻔﺮﺳﺘﻴﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬آن ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺳﺎده زﻣﺎن اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻛـﻪ اﺗـﺎق ﻛـﻮﭼﻜﻲ در‬
‫ﺧﺎرج ﻣﺪﻳﻨﻪ )ﺳﻨﺢ‪ (4‬ﺑﻮد و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺖ و ﻏﺎﻟﺒـﺎًدرش ﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﻮد و در ﻟﺤﻈـﻪ وﻓـﺎت‬

‫‪ - 1‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪91‬و ‪.92‬‬

‫‪ - 2‬ﺟﺮﺟﻲ زﻳﺪان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 231‬و اﺣﻜﺎم ﺳﻠﻄﺎﻧﻴﻪ ﻣﺎوردي‪ ،‬ص‪ 174‬و وﺿﻊ ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ص‪ 285‬و اﻣﻮال ﻋﺒﻴﺪ‪،‬‬
‫ص‪.387‬‬
‫‪ - 3‬زﻳﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.93‬‬
‫‪ - 4‬ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 151‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻛﺘﺎب وﺿﻊ ﻣﺎﻟﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ص‪.170‬‬

‫‪593‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ درﻫﻢ ﻳﺎ ﻳﻚ دﻳﻨﺎر‪ 1‬در آن وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق ﺑـﻪ ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫وﺳﻴﻊ و ﻣﺤﻜﻤﻲ ﻣﺒﺪل ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺳﺎل ﻫﺰاران ﻣﻴﻠﻴﻮن درﻫﻢ و دﻳﻨﺎر و ﻫﺰاران ﺧـﺮوار‬
‫ﺧﻮارﺑﺎر و ﭘﻮﺷﺎك و ﻏﻠﻪ و ﺧﺸﻜﺒﺎر در اﻧﺒﺎرﻫﺎي آن ذﺧﻴﺮه ﻣﻲﺷﺪ و ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺧﺰاﻧـﻪ‬
‫ﻛﻞ و ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻣﺮﻛﺰي از راه ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺷﺎﻫﺮﮔﻬﺎي ﺣﻴﺎت اﻗﺘﺼـﺎدي اﻳﺎﻟﺘﻬـﺎ و وﻻﻳﺘﻬـﺎ و‬
‫ﺗﻤﺎم ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎلﻫﺎ ﻗﻠﺐ ﺗﭙﻨﺪهاي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺘﻬﺎي ﭼـﺮخ اﻗﺘﺼـﺎدي دو ﻗـﺎره ﻋﻈـﻴﻢ ﺟﻬـﺎن‬
‫)ﻳﻌﻨﻲ آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ( را ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻣﻲﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰﻳﻬﺎي ﻓﺎروق‬
‫درآﻣﺪﻫﺎي ﺳﺮﺷﺎر و ﻛﻼﻧﻲ ﻛﻪ از دو ﻗﺎره ﺟﻬـﺎن )آﺳـﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘـﺎ( ﺑـﻪ ﺧﺰاﻧـﻪ ﻛـﻞ و ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻣﺮﻛﺰي ﺳﺮازﻳﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻓﺎروق را ﺑﺮ آن داﺷﺖ‪ ،‬ﻛﻪ درﺟﻬﺖ ﺑﻴﻤﻪ ﻛﺮدن زﻧﺪﮔﻲ‬
‫اﺗﺒﺎع )ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ 2‬و ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن( ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳـﻼﻣﻲ‪ ،‬و ﺳـﺎزﻣﺎن دادن ﺗﺸـﻜﻴﻼت اداري‪ ،‬و‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﻋﻤﺮان و آﺑـﺎدي و ﺷﻬﺮﺳـﺎزي‪ ،‬و ﺑﺴـﻂ و ﺗﻮﺳـﻌﻪ داﻧـﺶ و آﮔـﺎﻫﻲ و ﻣﻌـﺎرف‬
‫اﺳﻼﻣﻲ‪،‬‬
‫آﻣﺎرﮔﻴﺮي و اﻳﺠﺎد دﺑﻴﺮﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‬
‫و ﺑﺎﻻﺧﺮه رﻳﺸﻪ ﻛﻦ ﻛﺮدن ﻓﻘﺮ ﻣﺎدي و ﻓﻘﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﻼﻣﻲ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰﻳﻬﺎﻳﻲ اﻗﺪام ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻻزﻣﻪ اﻗﺪام ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ ﻫﻢ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛـﻪ از ﻳـﻚ ﻃـﺮف‬
‫ارﻗﺎم و درآﻣﺪﻫﺎ و ﻛﻢ و ﻛﻴﻒ آﻧﻬﺎ و در رﻓﺘﻬﺎي ﺿﺮوري آﻧﻬﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ اﺗﺒﺎع ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ و ﻛﻴﻔﻴﺖ زﻧﺪﮔﻲ آﻧﻬﺎ و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻮاﺑﻖ ﻛـﺎر و‬

‫‪ - 1‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 29‬و ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪32‬و‪.33‬‬
‫‪ - 2‬اﺗﺒﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋﻤﻮﻣﺎً و اﺗﺒﺎع ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن در دو ﺻﻮرت‪ ،‬ﻳﻜﻲ در ﺣﺎل ﻓﻘﺮ و ﺑﻲ ﭼﻴﺰي و دﻳﮕﺮي در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺳﭙﺎﻫﻲ‬
‫ﻳﺎ ﻛﺎرﻣﻨﺪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪594‬‬
‫ﭘﻴﺸﻪ آﻧﻬﺎ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ وﺿﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ و ﻧﻮع ﻧﻴﺎز آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪ ﻋﻤـﺮان و آﺑـﺎدي و‬
‫راهﺳﺎزي و ﻏﻴﺮه ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻬﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻓﺎروق ﻣﻮﺿﻮع آﻣﺎرﮔﻴﺮي و اﻳﺠﺎد )دﻳﻮان‪ (1‬و‬
‫دﺑﻴﺮﺧﺎﻧﻪﻫﺎ را ﺑﺎ ﺷﻮراي ﻣﺮﻛﺰي ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر در ﻣﻴﺎن ﻧﻬﺎد و ﭘﺲ از ﺗﺼـﻮﻳﺐ ﺷـﻮرا و‬
‫ﻧﻈﺮﺧﺎﻫﻲ از ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﻛﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ )ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻫﺮﻣـﺰان‪(2‬‬
‫ﻓﺎروق ﺟﻤﻌﻲ از اﺻﺤﺎب را ﻛﻪ در ﻋﻠﻢ ﺣﺴﺎب و آﻣـﺎرﮔﻴﺮي داراي ﻣﻬـﺎرت و ﺗﺨﺼـﺺ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ )ﻋﻘﻴﻞ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬و ﻣ‪‬ﺨْﺰَﻣ‪‬ﺔ ﺑﻦ‪ 3‬ﻧَﻮ‪‬ﻓَﻞ و ﺟ‪‬ﺒ‪‬ﻴﺮﺑﻦ ﻣ‪‬ﻄْﻌﻢ در ﺣﺠـﺎز و ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻣ‪‬ﻐﻴﺮهﺑﻦ ﺷُﻌﺒﻪ در اﺳﺘﺎن ﺑﺼﺮه و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺧَﻠَﻒ در ﻛﻮﻓـﻪ( دررأس ﺟﻤﻌﻴـﺖﻫـﺎ زاﻳـﺪي‬
‫ﻣﺎﻣﻮر آﻣﺎرﮔﻴﺮي ﻫﻤﻪ اﻳﺎﻟﺘﻬﺎ و وﻻﻳﺘﻬﺎ ﻧﻤﻮد و ﻫﺮﻣﺰان اﻳﺮاﻧـﻲ در ﺗﻬﻴـﻪ دﻓﺘﺮﻫـﺎ و اﻳﺠـﺎد‬
‫دﺑﻴﺮﺧﺎﻧﻪاه و ﺗﺮﺗﻴﺐ دادن )دﻳﻮان( آﻧﻬﺎ را راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻛـﺮد‪ 4،‬و ﺑﻌـﺪ از ﺗﻬﻴـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻘـﺪﻣﺎت‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻓﺎروق ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ آﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ 1‬ـ ﺑﻴﻤﻪ ﻛﺮدن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و اﺗﺒﺎع ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ‬
‫در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﻴﺮه ﻣﻌﻴﻦ ﻳﺎ ﻣﻘﺮري وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﻫﺮﮔـﺎه درآﻣـﺪي‬

‫‪ - 1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 466‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.178‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ‪ :‬آﻣﺎرﮔﻴﺮي و اﻳﺠﺎد دﻳﻮان در ﺳﺎل ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮي و ﺑﻌﺪ از ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ و آزاد ﻛﺮدن ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ‬
‫ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ و )دﻳﻮان( دﻓﺘﺮﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ودﻓﺎﺗﺮ آﻣﺎر و ﻟﻴﺴﺖ ﻣﺸﺨﺼﺎت و ﺟﻴﺮه و ﺣﻘﻮق ﺟﻴﺮه ﺑﮕﻴﺮان و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن و ﻛﺎرﻣﻨﺪان ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون در‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 466‬درﺑﺎره وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﻪ آن ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﻮﺷﻴﺮوان وﻗﺘﻲ ﺣﺴﺎﺑﺪاران را در‬
‫دﻓﺘﺮﺧﺎﻧﻪﻫﺎ دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻲ ﺳﺮ و ﺻﺪا و ﻏﺮق در ﻓﻜﺮ در ﺣﺎل ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮔﻔﺖ اﻳﻨﻬﺎ )دﻳﻮاﻧﻪ( ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺳﭙﺲ در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل زﻳﺎد‪ ،‬ﻫﺎء آﺧﺮ ﺳﺎﻗﻂ ﮔﺸﺘﻪ و ﻣﺒﺪل ﺑﻪ )دﻳﻮان( ﺷﺪه اﺳﺖ« اﻣﺎ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻦ اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻌﻘﻮل ﻧﻴﺴﺖ و اﻧﻮﺷﻴﺮوان اﻳﻨﻘﺪر‬
‫دﻳﻮاﻧﻪ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ!‬
‫‪ - 2‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 466‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.178‬‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 4‬ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.466:‬‬

‫‪595‬‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻣﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصآن را ﺑﺎﻟﺴﻮﻳﻪ در ﺑﻴﻦ ﻳﺎران ﺧﻮد ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛـﺮد‪ 1،‬و در زﻣـﺎن‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ‪ ،‬ﻋ‪‬ﻄﻴﻪ )ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻴﺮه ﻣﻌﻴﻦ ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ( ﻣﻌﻤﻮل ﮔﺮدﻳﺪ وﻟﻲ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ ﻣﺮاﺗـﺐ‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصو ﺳﻮاﺑﻖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﺪارﻛﺎري ﺑﺎﻟﺴﻮﻳﻪ‪ 2‬ﺟﻴﺮهﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣـﻲداد‪،‬‬
‫و وﻗﺘﻲ ﻓﺎروق ﺑﻪ او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ در ﺟﻬﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ‪ ،‬ﺟﺮهﻫﺎ را ﻣﺘﻔـﺎوت ﻧﻤﺎﻳـﺪ‬
‫درﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪»:‬در اﻣﺮ زﻧﺪﮔﻲ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﺴﺎوات ﺑﻬﺘﺮ از ﺑﺮﺗﺮي اﺳﺖ و ﻣﺮاﺗﺐ ﻓﺪاﻛﺎري‬
‫اﻓﺮاد ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮ و ﭘﺎداش آﻧﻬﺎ ﺑـﺮ ﺧﺪاﺳـﺖ و اﻳـﻦ ﺟﻴـﺮه ﻣـﺰد ﻓـﺪاﻛﺎرﻫﺎي آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ«‪ 3‬و در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق ﻫﻢ ﺟﻴﺮه ﻣﻌﻴﻦ و ﻫﻢ ﻣﻘﺮري ﻣﻌﻤﻮل ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ و ﻫﺮ دو ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺮاﺗﺐ آﻧﻬﺎ در زﻧـﺪﮔﻲ ﺑـﺎ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ صو ﺳـﻮاﺑﻖ ﺧـﺪﻣﺖ و ﻓـﺪاﻛﺎري‬
‫ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎﻳﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ و ﻓﺎروق در ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻫﻴﭽﻮﺟﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺟﻨﮕﻴﺪهاﻧﺪ ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺟﻨﮕﻴﺪهاﻧﺪ ﺑﺮاﺑـﺮ و ﻣﺴـﺎوي ﻧﺨـﻮاﻫﻢ‬
‫‪4‬‬
‫ﻛﺮد«‬
‫ﺑﻴﻤﻪ ﻛﺮدن زﻧﺪﮔﻲ اﺗﺒﺎع ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق ﺑﻪ ﻃﺮق زﻳﺮ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬در ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻛﻠﻴﻪ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺳﺮﺷﻤﺎري ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﻘﻂ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ )ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻛﺎر ﻛﺮدن ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻳﺎ ﻣﺤﺼﻮل ﻛﺎر آﻧﻬﺎ ﻛﻔﺎف زﻧﺪﮔﻲ آﻧﺎ را ﻧﻤﻲﻛـﺮد(‬
‫ﭼﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﭼﻪ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن‪ 5‬ﻣﺸﻤﻮل ﺑﻴﻤﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻃﺒﻖ آﻣﺎر ﻛﻔﺎف زﻧﺪﮔﻲ آﻧﻬﺎ‬

‫‪ - 1‬اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،213‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 162‬و ﺳﺮاج اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ص‪ 108‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،102‬اﺷﺘﺮاﻛﻴﻪ ﻋﻤﺮ‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.238‬‬
‫‪ - 2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 3‬ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ - 4‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.102‬‬
‫‪ - 5‬ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻴﻤﻪ ﻛﺮدن ﻓﻘﺮاي ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻋﺼﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ ﻃﻲ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺎ اﻫﻞ ﺣﻴﺮه وﺿﻊ ﮔﺮدﻳﺪ و در ﻛﺘﺎب‬
‫اﻟﺨﺮاج اﺑﻲ ﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص‪ ،85‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 193‬ﻋﻴﻦ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﻣﺬﻛﻮر اﺳﺖ و ﻓﺎروق اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن را از آﻳﻪ { ‪q‬‬

‫‪596‬‬
 ‫از ﻣﺤﻞ زﻛﺎت ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـﻛﻠﻴﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن و ﻛﻠﻴﻪ ﻛﺎرﻣﻨﺪان ﻛﺸﻮري اﻋﻢ از ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﺣﻘـﻮق و‬
‫ﻣﻘﺮري )ﺑﺮﺧﻲ روزاﻧﻪ و ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ و ﺑﺮﺧﻲ ﺳـﺎﻻﻧﻪ( زﻧـﺪﮔﻲ آﻧﻬـﺎ ﺑﻴﻤـﻪ ﻣـﻲﮔﺮدﻳـﺪ‪.‬‬
‫»ﺗﻮﺟﻪ‪ :‬اﺗﺒﺎع ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻓﻘﻴﺮ ﻧﻤﻲﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﭙﺎﻫﻲ و ﻛﺎرﻣﻨﺪ ﻛﺸـﻮري ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻧﻤﻲﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻘﻮق و ﻣﻘﺮري و ﻧـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺟﻴـﺮه ﻣﻌـﻴﻦ‬
‫ﭼﻴﺰي ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲداد«‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ ﻛﻠﻴﻪ اﺗﺒﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻋﻢ از ﻫﻤﺴـﺮان ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص و ﺧﻮﻳﺸـﺎن او و اﻋـﻢ از اﺻـﺤﺎب‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر و ﺑﻘﻴﻪ اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر و ﺑﻘﻴﻪ اﺻـﺤﺎب و ﺗـﺎﺑﻌﻴﻦ ﺧـﻮاه ﻋـﺮب و‬
‫ﻏﻴﺮﻋﺮب و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻫﻤﺴﺮان و ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎ و روﺳـﺘﺎﻫﺎ و ﺻـﺤﺮاﻫﺎ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎً زﻳﺮ ﭘﻮﺷﺶ ﺟﻴﺮه ﻧﻘﺪي و ﺟﻴﺮه ﻏﻴﺮﻧﻘﺪي )درﻫﻢ و ﮔﻨﺪم( ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬و ﻛﺴـﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻳﺎ در ﺟﻬﺖ ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ دﻳـﻦ اﺳـﻼم ﺳـﻮاﺑﻖ ﺑﻴﺸـﺘﺮي ﻳـﺎ‬
‫درﺧﺸﺎﻧﺘﺮي داﺷﺘﻨﺪ ﺟﻴﺮه ﻧﻘﺪي آﻧﻬﺎ و ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮد وﻟﻲ ﺟﻴـﺮه ﻏﻴﺮﻧﻘـﺪي ﺗﻤـﺎم‬
‫‪1‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﻳﻜﺴﺎن و ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻧﻔﺮ دوازده ﺟﺮﻳﺐ ﮔﻨﺪم در ﺳﺎل ﺑﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺮاي ﻧـﺎن او ﻛﻔﺎﻳـﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺟﻴﺮه ﻧﻘﺪي ﻓﺮزﻧﺪان ﻫﻤﻪ ﻳﻜﺴـﺎن و از ﺳـﺎل اول ﺗﻮﻟـﺪ ﺻـﺪ درﻫـﻢ و‬

‫‪ z t s r‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪ 60 :‬ﻣﺴﺘﻨﺒﻂ ﻣﻲداﺳﺖ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻣﺮاد از ﻓﻘﺮا ﺑﻲ ﺑﻀﺎﻋﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎ و ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫ﻣﺴﺎﻛﻴﻦ ﺑﻴﺒﻀﺎﻋﺘﻬﺎي ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ و ﻃﺒﻖ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺑﻲ ﺑﻀﺎﻋﺖ ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﻋﻴﺴﻮﻳﺎن ﺑﻲ ﺑﻀﺎﻋﺖ ﺳﺮ راه ﺷﺎم را ﻣﺸﻤﻮل‬
‫ﺗﺎﻣﻴﻦ ﺑﻴﻤﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 500‬و ‪.554‬‬
‫‪ - 1‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 250‬از ﻓﺘﻮح اﻟﺒﺪان ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﮔﻨﺪم ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ روز دو ﻗﺴﻂ ﺳﺮﻛﻪ ﻧﺎﻧﺨﻮرش ﻫﻢ‬
‫ﺟﺰء ﺟﻴﺮه ﻏﻴﺮﻧﻘﺪي ﻫﺮ ﻧﻔﺮي اﻋﻢ از ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﺰرگ ﺑﻮد )اﻧﯽ ﻗﺪ ﻓﺮﺿﺖ ﻟﻜﻞ ﻧﻔﺲ ﻓﯽ ﻛﻞ ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﺒﯽ ﺣﻨﻄﻪ و ﻗﺴﻄﯽ‬
‫ٍ‬
‫ﺧﻞ( ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ 447‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻦ ﻣﻘﺮر ﻛﺮدهام ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻫﺮ ﻣﺎه دو )ﻣﺪي( ﮔﻨﺪم و دو ﻗﺴﻂ روﻏﻦ و‬
‫دو ﻗﺴﻂ ﺳﺮﻛﻪ )ﻣﺪي ‪ 19‬ﺻﺎع و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﭼﻬﻞ ﻛﻴﻠﻮ و ﻗﺴﻂ ﻗﺮﻳﺐ ﻳﻚ ﻛﻴﻠﻮ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻴﻢ ﺻﺎع‪ ،‬اﻟﻤﻨﺠﺪ(‪.‬‬

‫‪597‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺳﺎل ﺑﻪ ﺳﺎل اﻓﺰاﻳﺶ‪ 1‬ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ و ﺟﻴﺮهﻫﺎي ﻧﻘﺪي و ﻏﻴﺮﻧﻘﺪي ﻫـﺮ ﺳـﺎل اول‪ 2‬ﻣـﺎه‬
‫ﻣﺤﺮم ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و اﻳﻨﻜﻪ ﻟﻴﺴﺖ ﺟﻴﺮه ﻧﻘﺪي ﺳـﺎﻟﻴﺎﻧﻪ اﺗﺒـﺎع ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺑـﺮ ﺣﺴـﺐ‬
‫اﻣﺘﻴﺎزﻫﺎي ﻓﻮقاﻟﺬﻛﺮ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬ﻋﺒﺎس ﻋﻤﻮﻣﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ ﺧﻮﻳﺸﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﻣﺮدان )‪ (250003‬درﻫـﻢ و‬
‫ﻫﻤﺴﺮان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻫﺮ ﻳﻚ )‪ (100004‬درﻫﻢ‪.‬‬
‫ب‪:‬ﻛﻠﻴﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺣﻀﻮر داﺷﺒﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﻮد ﻓﺎروق و ﻋﻠـﻲ ﻣﺮﺗﻀـﻲ و‬
‫ﻋﺜﻤﺎنذياﻟﻨﻮرﻳﻦ و ﻃﻠﺤﻪﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪاﷲ و ﻏﻴﺮ ﺟﺰء اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻚ )‪(5000‬درﻫﻢ و‬
‫ﻫﻤﺴﺮان آﻧﻬﺎ ﻫﺮ ﻳﻚ )‪ 5005‬درﻫﻢ(‪.‬‬
‫ج‪ :‬ﻛﻠﻴﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﺗﺎ ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ در ﺟﺒﻬﻪﻫﺎ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻫﺮ ﻳﻚ )‪(40006‬‬
‫درﻫﻢ و ﻫﻤﺴﺮان آﻧﻬﺎ ﻫﺮ ﻳﻚ )‪ (74000‬درﻫﻢ‪.‬‬
‫د‪ :‬ﻛﻠﻴﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ ﺗﺎ آﺧﺮ ﺟﻨﮕﻬﺎي رده در ﺟﺒﻬﻪﻫﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻤﻮدهاﻧـﺪ ﻫـﺮ ﻳـﻚ‬
‫)‪(83000‬درﻫﻢ و ﻫﻤﺴﺮان آﻧﻬﺎ ﻫﺮ ﻳﻚ )‪ (1300‬درﻫﻢ‪.‬‬

‫‪ - 1‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص‪ 438‬در ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻔﺤﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺳﺎل اول ﻫﺮ ﻣﺎه ﺻﺪ درﻫﻢ و ﺳﺎل ﺳﻮم ﻛﻪ ﭘﺎ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ دو ﺻﺪ درﻫﻢ‬
‫وﻧﻮزاد ﻧﺎﻣﺸﺮوع در ﺟﻴﺮه ﻧﺎﻣﺸﺮوع در ﺟﻴﺮه زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎ ﻧﻮزاد ﻣﺸﺮوع ﺗﻔﺎوت ﻧﺪاﺷﺖ و ﺟﺮم ﭘﺪرو ﻣﺎدر ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر ﺑﺮا و ﺗﺤﻤﻴﻞ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ - 2‬زﻳﺮا ﻣﺤﺮم اول ﺳﺎل ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ - 3‬و ﺑﻘﻮﻟﻲ دوازده درﻫﻢ ﻃﺒﺮي ج‪ 5‬ص‪ 1795‬و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص‪ 15000) 437‬درﻫﻢ( و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 503‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻃﺒﺮي ﻧﻮﺷﺘﻪ‪.‬‬
‫‪ - 4‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص‪ 437‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪503‬و‪ 504‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ 5‬ص‪.1795‬‬
‫‪ - 5‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 6‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 7‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 8‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪598‬‬
‫ه‪ :‬و ﻛﻠﻴﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﺟﻨﮕﻬﺎي رده ﺗـﺎ ﺟﻨـﮓ ﻗﺎدﺳـﻴﻪ و ﻳﺮﻣـﻮك درﺟﺒﻬـﻪﻫـﺎ ﺷـﺮﻛﺖ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﻫﺮ ﻳﻚ )‪ (22000‬درﻫﻢ و ﻫﻤﺴﺮان آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ )‪ (2003‬درﻫﻢ‪.‬‬
‫و‪ :‬ﻛﻠﻴﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاز ﭘﻴﺮوزي درﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ و ﻳﺮﻣﻮك ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﭘﻴﻮﺳـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‬
‫)روادف( ﻃﺒﻘﻪ اول )‪(10004‬درﻫﻢ و ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن ﻧﻴﺰ ﻫﺰار درﻫـﻢ و ﻃﺒﻘـﻪ دوم ﻫـﺮ ﻣـﺮد‬
‫)‪ (5500‬درﻫﻢ و ﻫﻤﺴﺮش ﻧﻴـﺰ ﭘﺎﻧﺼـﺪ درﻫـﻢ و ﻃﺒﻘـﻪ ﺳـﻮم ﻫـﺮ ﻣـﺮد )‪ (3006‬درﻫـﻢ و‬
‫ﻫﻤﺴﺮش ﻧﻴﺰ ﺳﻴﺼﺪ درﻫﻢ و ﻃﺒﻘﻪ ﭼﻬﺎرم ﻫﺮ ﻣﺮد )‪ (2507‬درﻫﻢ و ﻫﻤﺴﺮش ﻧﻴﺰ دوﻳﺴﺖ و‬
‫ﭘﻨﺠﺎه درﻫﻢ و آﺧﺮﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻫﺠﺮ و ﻋﺒـﺎد آن ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻫـﺮ ﻣـﺮد )‪ (200‬درﻫـﻢ و‬
‫ﻫﻤﺴﺮش ﻧﻴﺰ دوﻳﺴﺖ درﻫﻢ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ز‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﻴﺮ ﻋﺮب ﺑﺮ ﺟﺤﺴﺐ ﺧﺪﻣﺎت آﻧﺎه و ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ آﻧﻬـﺎ ﺟﻴـﺮه‬
‫ﻧﻘﺪي و ﻏﻴﺮﻧﻘﺪي ﻣﻘﺮر ﮔﺮدﻳﺪ ﻣﺜﻼً ﺑﺮاي ﻫﺮﻣﺰان دو ﻫﺰار درﻫﻢ در ﺳـﺎل و ﺑـﺮاي دﻫﻘـﺎن‬
‫ﭘﺴﺮ ﻧﻬﺮاﻟﻤﻠﻚ‪ ،‬و ﭘﺴﺮ ﻧﺨﻴﺮﺧﺎن و ﺧﺎﻟﺪ و ﺟﻤﻴﻞ دو ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺼﺒﻬﺮي‪ ،‬و ﺑﺴﻄﺎم ﭘﺴﺮ ﻧﺮﺳﻲ‬

‫‪ - 1‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 4‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 5‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﺪان‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ 437‬و ‪ 438‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 503‬و‪ 504‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1795‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ‪ :‬در ﻣﺮاﺟﻊ ﻓﻮق ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﻮارد اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻣﺬﻛﻮر ﺷﺪهاﻧﺪ از ﺟﻤﻠﻪ‪ -1 :‬ﺟﻴﺮهﻧﻘﺪي ﻋﺒﺎس ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻜﻨﻔﺮ‬
‫اﺻﺤﺎب ﺑﺪر و ﺧﻮد اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻣﻘﺮر ﮔﺮدﻳﺪ زﻳﺮا ﻋﺒﺎس ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ و ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮﻳﻦ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮد ودر ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫ﻻزم ﺑﻪ ﺑﻘﻴﻪ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻛﻤﻚ ﻛﻨﺪ‪ -2 .‬ﺟﻴﺮه ﻧﻘﺪي ﻋﺎﻳﺸﻪ )رض( دو ﻫﺰار درﻫﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺑﻘﻴﻪ‬
‫ﻫﻤﺴﺮان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮدﻳﺪ زﻳﺮا ﻋﺎﻳﺸﻪلﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ رﻋﺎﻳﺖ دل ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را ﻧﻤﻮده و ﺗﻮﺟﻪ او را در اﺛﺮ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﺑﺨﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻋﺎﻳﺸﻪ ﻓﺪاﻛﺎري ﻛﺮد و از درﻳﺎﻓﺖ اﻳﻦ ﺣﻘﻮق اﺿﺎﻓﻲ ﻧﻴﺰ ﺧﻮدداري ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪ - 6‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﺪان‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ 437‬و ‪ 438‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 503‬و‪ 504‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1795‬‬
‫‪ - 7‬ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪599‬‬
 ‫دﻫﻘﺎن ﺑﺎﺑﻞ و ﺧﻄﺮﻧﻴﻪ و رﻓﻴﻞ و ﺟﻔﻴﻨﻪ ﻋﺒﺎدي ﻫﺮ ﻳﻚ ﻫﺰار درﻫﻢ‪ 1‬ﻣﻘﺮر ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ح‪ :‬ﺑﻘﻴﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﻪ در ﻳﻤﻦ و ﺷﺎم و ﻣﺼﺮ و اﻳﺮان از ﻋﺮب و ﻏﻴﺮ ﻋﺮب ﻛﻪ اﻓﺮاد ذﺧﻴـﺮه‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ ﻫﺮ ﻧﻔﺮ ﺟﻴﺮه ﻧﻘﺪي ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﺳﻴﺼﺪ‪ 2‬درﻫﻢ؛ اﻣـﺎ ﻫﺮﮔـﺎه ﻳـﻚ ﻧﻔـﺮ ﺑـﺎري‬
‫ﺣﻀﻮر در ﺟﺒﻬﻪﻫﺎ اﺣﻀﺎر ﻧﻤﻲﮔﺮدﻳـﺪ و ازﺣﻜـﻢ اﺣﻀـﺎر ﺳـﺮﺑﺎز ﻣـﻲزد او را )ﻣﻠﺤـﻖ(‬
‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ و ﻓﻮراً ﺟﻴﺮه ﻧﻘﺪي او ﻗﻄﻊ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ وﻟﻲ ﺗﻮﺑﻴﺦ دﻳﮕﺮي ﻧﺪاﺷﺖ و ﺷﻬﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ذﺧﻴﺮه ﻫﻢ آﻣﺎدﮔﻲ ﺧﻮد را اﻋﻼم ﻧﻤﻲﻛﺮد )ﻣﻨﺼﺮف( و ﺟﻴﺮه ﻫﻢ ﻧﺪاﺷﺖ اﻫﻞ ﺷﻬﺮ‬
‫ﻣﻜﻪ آﻧﻬﺎﻳﻴﻜﻪ ﻣﻨﺼﺮف اﻋﻼم ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ )ﻫﺸﺘﺼﺪ درﻫﻢ( در ﺳﺎل داﺷﺘﻨﺪ اﺧﺒﺎر ﻋﻤـﺮ‪ ،‬ص‬
‫)‪.(106‬‬
‫ط‪ :‬ﺑﺎدﻳﻪﻧﺸﻴﻨﺎن و روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن در ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن اﺳﻼم از ﺟﻴﺮهﻫﺎي ﻧﻘﺪي و ﻏﻴﺮﻧﻘﺪي ذيﺳﻬﻢ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﺎن در درﺟﻪ دوم ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا اﻧـﺪازه ﻣﻔﻴـﺪ ﺑـﻮدن‬
‫ﮔﻴﺮﻧﺪه ﺟﻴﺮه ﺑﺮاي ﺟﺎﻣﻊ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ وﺟـﻪ ﺗﺮﺟﻴﺤـﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣـﻲآﻣـﺪ و ا ﻫـﻞ ﺑﺎدﻳـﻪ و‬
‫روﺳﺘﺎﻧﺸـﻴﻨﺎن در ﺧﻴـﺮ و ﺷــﺮ ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﻤﺘــﺮ ﺷــﺮﻛﺖ داﺷــﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑــﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻣــﺬﻛﻮر‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻓﺎروق ﺑﻪ ﺗﻮزﻳﻊ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺛﺮوﺗﻬﺎ و درآﻣﺪﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺖ و ﻫﺮﻛﺲ را ﺑـﻪ اﻧـﺪازه‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺧﻮﻳﺶ از ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻧﻤﻮد و ﺟﻤﻠﻪاي را ﻛﻪ در آﻏﺎز ﺗﺎﺳـﻴﺲ‬
‫ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﮔﻔﺖ ﺑﻮد‪َ » :‬ﻟﻴﺲ َاﺣﺪٌ اِ ّﻻ َﻟﻪ ﻓﯽ ﻫﺬا ﺣ ٌﻖ‪ ,‬و ﻣﺎ اﻧﺎ ﻓﻴ ِﻪ اِ ّﻻ َﻛ َﺎﺣ ِ‬
‫ـﺪﻛ ُْﻢ« ﻫـﻴﭻ ﻛﺴـﻲ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ داراﻳﻲ ذي ﺳﻬﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺳﻬﻢ ﻣﻦ در آن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳـﻬﻢ ﻳـﻚ ﻧﻔـﺮ از ﺷـﻤﺎ‬
‫اﺳﺖ« در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻗﺪرت و ﺣﻜﻤﺖ و ﺑﺼﻴﺮت ﭘﻴﺎده ﻛﺮد و در ﺑﺮﺗﺮي اﻓﺮاد و ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﻮدن‬
‫ﺳﻬﻢ آﻧﻬﺎ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت آﻧﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺮآن و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و درﺟﻪ ﻧﻴﺎز آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ اﻣﺮ دﻳﮕـﺮ‬

‫‪ - 1‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص‪ 438‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 503‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1795‬‬
‫‪ - 2‬ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪600‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻜﺮد‪ ،‬و در ﻣﻘﺮر ﻛﺮدن ﺣﻘﻮق ﻛﺎرﻣﻨﺪان اﻋﻢ از ارﺗﺸـﻲ و ﻛﺸـﻮري ﺑـﻪ اﻫﻤﻴـﺖ و‬
‫ارزش و ﻣﺸﻜﻼت ﻛﺎر آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ ﺣﻘﻮق روزاﻧـﻪ ﻣﻘـﺮر ﻛـﺮده ﺑـﻮد‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻴﺎض ﺑﻦ ﻏﻨﻢ اﺳﺘﺎﻧﺪار ﺣﻤﺺ ﻛﻪ ﻫﺮ روز ﻳﻚ دﻳﻨﺎر‪ 1‬و ﻳـﻚ ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪ و دو ﻛﻴﻠـﻮ‬
‫ﮔﻨﺪم ﺣﻘﻮق‪ 2‬او ﺑﻮد و ﺑﺮاي ﺑﻘﺮﺧﻲ زا اﻣﺮا ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ ﻣﻘﺮر ﻛﺮده ﺑﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ او ﻋﻤـﺎرﺑﻦ‬
‫ﻳﺎﺳﺮ اﺳﺘﺎﻧﺪار ﻛﻮﻓﻪ و اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ از ﺷﺸﺼﺪ‪ 3‬درﻫـﻢ و ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻗﺎﺿـﻲ ﺷـﺮﻳﺢ‬
‫ﻗﺎﺿﻲ ﻛﻮﻓﻪ و ﻗﺎﺿﻲ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻛﻪ ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ اوﻟﻲ ﻳﻜﺼﺪ‪ 4‬درﻫﻢ و ﻫﺸﺘﺎد ﻛﻴﻠﻮﮔﻨـﺪم و ﻣﺎﻫﺎﻧـﻪ‬
‫دوﻣﻲ ﭘﺎﻧﺼﺪ درﻫﻢ‪ 5‬ﺑﻮد و ﺑﺎري ﺑﺮﺧﻲ ﻫﻢ ﺣﻘﻮق روزاﻧﻪ و ﻫﻢ ﺣﻘﻮق ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﻣﻘﺮر ﻛـﺮده‬
‫ﺑﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺣﻨﻴﻒ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه دوﻟﺖ ﺑﺮاي ﻣﺘﺮاژ زﻣﻴﻦﻫﺎ ك ه ﺣﻘﻮق ﺳـﺎﻟﻴﺎﻧﻪ او ﭘـﻨﺞ‬
‫ﻫﺰار درﻫﻢ‪ 6‬و ﺣﻘﻮق روزاﻧﻪ او )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺎر( ﭘﻨﺞ درﻫﻢ و ﻳﻚ ﭼﻬـﺎرم‪ 7‬ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪ‬
‫ﺑﻮد و ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ از اﺳﺘﺎﻧﺪاران ﻫﻢ ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻫﻴﺎﻧﻪ ﻫﻢ ﺣﻘﻮق روزاﻧﻪ ﻣﻘﺮر ﻛﺮده ﺑﻮد ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻗﺎﺿﻲ ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻫﻴﺎﻧﻪ او ﻳﻜﺼﺪ‪ 8‬درﻫﻢ و ﺣﻘﻮق روزاﻧﻪ او ﻳـﻚ‬
‫ﭼﻬﺎرم ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ 9‬ﺑﻮد و ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ از اﺳﺘﺎﻧﺪاران ﻓﻘﻂ ﺣﻘﻮق ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﻣﻘﺮر ﻛﺮده ﺑﻮد ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬

‫‪ - 1‬اﺷﺘﺮاﻛﻴﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪235‬و‪ 236‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 144‬و ‪ 145‬و ‪ 146‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺳﺮاج اﻟﻤﻠﻮك‪،‬‬
‫ص‪ 108‬ﺣﻘﻮق اﺿﺎﻓﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻛﺎر اﺿﺎﻓﻲ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮاي ﻛﺎرﻫﺎي ﻓﻨﻲ )ﻣﺘﺮاژ( و ﻋﻠﻤﻲ )ﻗﻀﺎوت و ﺗﻌﻠﻴﻢ و اﻣﺎﻣﺖ و‬
‫ﻏﻴﺮه( ﺑﻪ ﻛﺎرﻣﻨﺪان ﺗﻌﻠﻖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 4‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 5‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 6‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 7‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 8‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ - 9‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪601‬‬
 ‫‪1‬‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻛﻪ ﺣﻘﻮق ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ او ﻳﻚ ﻫﺰار دﻳﻨﺎر ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲاﻧﺪاز ﻛﺮدن ﺑﺮاي ﻧﻮزادان در ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل‬
‫ﻓﺎروق در ﺑﻴﻤﻪ ﻛﺮدن زﻧﺪﮔﻲ اﺗﺒﺎع ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺴﻞ ﺣﺎﺿﺮ و ﺗﻨﻬﺎ اوﺿﺎع ﻛﻨـﻮﻧﻲ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻨﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از دو راه زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺴﻞ آﻳﻨﺪه و اوﺿﺎع آﻳﻨﺪه و ﻧﺴـﻞ ﺣﺎﺿـﺮ را‬
‫در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ اول زﻣﻴﻦﻫﺎ و آﺑﻬﺎ و ﻣﺮاﺗﻊ و ﺟﻨﮕﻠﻬﺎ و ﻣﻨﺎﺑﻊ زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ و اﻣﺘﻴﺎزﻫﺎي ﺿﺮب‬
‫ﺳﻜﻪ و ﻏﻴﺮه را از ﻗﻴﺪ ﺗﻤﻠﻚ اﻓﺮاد و ﺟﻤﻌﻴﺘﻬﺎي ﻧﺴﻞ ﺣﺎﺿﺮ ﺧﺎرج ﻛـﺮد و ﺗﻤـﺎم آﻧﻬـﺎ را‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ و ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل و ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻧﺴﻞ ﺣﺎﺿﺮ و ﻧﺴﻠﻬﺎي آﻳﻨﺪه اﻋـﻼم ﻧﻤـﻮد‪ .‬دوم‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﭘﺲاﻧﺪاز ﺗﻤﺎم ﻧﻮزادان را )ﺣﺘﻲ ﻧﻮزادان ﻟﻘﻴﻂ( ﻛﻪ در ﺧﺮاﺑﻪﻫﺎ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﭘﺪر و‬
‫ﻣﺎدر آﻧﻬﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺒﻮد( در ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل وﺿﻊ ﻧﻤﻮد ﺑﻪ اﻳﻨﺼﻮرت ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﻮزادي‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﻳـﺎ‬
‫‪2‬‬
‫ﭘﺴﺮ و ﻣﺸﺮوع ﻳﺎ ﻏﻴﺮﻣﺸﺮوع‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻣﻲآﻣﺪ در ﺳﺎل اول ﺑﺮاي ﻫـﺮ ﻣـﺎه ﺻـﺪ درﻫـﻢ‬
‫ﺟﻴﺮه ﻧﻘﺪي و دو ﺟﺮﻳﺐ‪ 3‬ﮔﻨﺪم )ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻧﺎن ﺷﺼﺖ ﻣﺮد در ﻳﻚ وﻋﺪه ﻏﺬا در ﺣﺪود ﺳـﻲ‬
‫ﻛﻴﻠﻮ( ﺟﻴﺮه ﻏﻴﺮﻧﻘﺪي ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﻌﺪي ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳـﺐ اﻓـﺰاﻳﺶ ﻫﺰﻳﻨـﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ او ﻫﺮ دو ﻧﻮع ﺟﻴﺮه اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ 4‬و اﻳﻦ ﺟﻴﺮهﻫﺎ را ﻃﻮري ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‬
‫ﻛﻪ در ﺗﻤﺎم ﺳﺎﻟﻬﺎ ﻫﺮ ﻣﺎه ﭼﻬﻞ درﻫﻢ )ﻗﻴﻤﺖ‪ 5‬ﻳﻚ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ( از ﻫﺰﻳﻨﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻧﻮزادان ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﭘﻮل ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﻫﺮﻣﺎه ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي را ﺧﺮﻳﺪاري ﻛﺮده و در ﻣﺮاﺗﻊ ﺑﻴـﺖاﻟﻤـﺎل‬

‫‪ - 1‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 2‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ 439‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮﺟﻊ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻘﺮر ﻛﺮدن ﺟﻴﺮه ﻧﻘﺪي را ﺑﺮاي )ﻟﻘﻴﻂ( در ص‪ 438‬و ﻣﻘﺪار ﻳﻚ‬
‫ﺟﺮﻳﺐ را در ص‪ 446‬ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 4‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 5‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﻛﻪ از ﻧﻮ ﺑﺎﻳﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫‪602‬‬
‫ﻣﻲﺟﺮاﻧﻴﺪﻧﺪ‪ 1‬و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪﻫﺎ را در دﻓﺘﺮ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺑﻪ ﻧﺎم آن ﻧﻮزادان ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ 2‬و ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻠﻮغ و ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺮﻳﺪن ﺧﺎﻧـﻪ و ﻫﺰﻳﻨـﻪ ازدواج و ﺳـﺮاﻳﻪ‬
‫ﺷﻐﻞ و ﻛﺎر‪ ،‬رﻣﻪﻫﺎي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﺴﺘﺮد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻓﺎروق ﺑﺎ وﺿﻊ ﻫﻤـﻴﻦ ﻗـﺎﻧﻮن‬
‫ﭘﺲاﻧﺪاز ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﻧﻮزادان ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﺴﻞ آﻳﻨﺪه را‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺟﻮاﻧﺎن ﻧﺎآﮔﺎه ﺑﺎ دﺳﺘﻬﺎي ﺧﺎﻟﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﻛﻤﺮﺷﻜﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺣﻞ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و آن را از ﻟﻮازم اﻣﺎﻧﺖداري واﺟﺐ ﻣﻲﺷﻤﺮد و ﺗﺮك آن را ﺧﻴﺎﻧﺖ در اﻣﺎﻧﺖ‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ زﻳﺮا در ﺧﺎﺗﻤﻪ ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن از ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص رواﻳـﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻓﺮﻣـﻮده‬
‫ﳉﻨ ِﱠﺔ « ﻛﺴﻴﻜﻪ در ﺣﺎل ﺳﺘﻢ و ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ِ ِِ‬
‫اﺳﺖ‪َ »:‬ﻣ ْﻦ ﻣﺎت ﻏﺎﺷ ًﺎ ﻟ َﺮ ْﻋﻴﺘﻪ َﱂ ْ ﻳ ِﺮ ْح َرﻳﺢ ا َ‬
‫‪٣‬‬

‫زﻳﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻤﻴﺮد ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ را اﺳﺘﺸﻤﺎم ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪«.‬‬

‫ﺑﺮوژهﻫﺎي ﻋﻤﺮان و آﺑﺎدي ﻓﺎروق ﺷﺎﻣﻞ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ب ـ ﭘﺮوژهﻫﺎي ﻋﻤﺮان و آﺑﺎدي‬
‫‪ 1‬ـ ﭘﻴﺎده ﻛﺮدن ﻃﺮح آﺑﻴﺎري ﺑﺎ اﻳﺠﺎد رودﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎي‪ 4‬ﺑـﺰرگ و ﺣﻔـﺮ ﭼـﺎه و ﻗﻨـﻮات و‬
‫ﭼﺸﻤﻪﻫﺎ و اﺳﺘﺨﺮﻫﺎ و ﻛﺎﻧﺎلﻛﺸﻲﻫﺎي ﻋﻈﻴﻢ و ﻛﻪ در ﻣﺒﺤﺚ اﻗﺘﺼﺎد ﻓﺎروق ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ اﻳﺠﺎد ﭘﺎﻳﮕﺎﻫﻬﺎي وﺳﻴﻊ ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ 5‬در ﺗﻤﺎم اﺳﺘﺎﻧﻬﺎ و ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎﻧﻬﺎ و اﻳﺠـﺎد ﭘﺎﺳـﮕﺎﻫﻬﺎي‬
‫ﻣﺠﻬﺰ در ﺗﻤﺎم ﺳﺮﺣﺪات‪.‬‬

‫‪ - 1‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ 439‬و اﻳﻦ ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﺧﺘﺼﺎر‪» :‬اذا ﺧﺮج ﻋﻄﺎء‪ ‬اﺣﺪ ﻫﻮﻻء اﻟﻤﻮاﻟﻴﺪ ذﻛﺮاً ﻛﺎن او اﻧﺜﻲ و‬
‫ﻣﻌﻠﻮم اﻻﺑﻮﻳﻦ او ﻟﻘﻴﻂ‪ ،‬اﺑﺘﺎع ﻣﻨﻪ ﻏﻨﻤﺎ ﻓﺠﻌﻠﻬﺎ ﺳﻮادﻫﻢ ﻓﺎذا ﺧﺮج ﻋﻄﺎﺋﻪ ﺛﺎﻧﻴﺔ اﺑﺘﺎع اﻟﺮاش او راﺳﻴﻦ ﻓﺠﻌﻠﻪ ﻓﻴﻬﺎ‪«...‬‬
‫‪ - 2‬ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ - 3‬ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ - 4‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﺪان‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ص‪ 351‬و ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي در )ﻧﻬﺮ( و )ﺧﻠﻴﺞ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ(‪.‬‬
‫‪ - 5‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 98‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻃﺒﺮي و ﺑﻼذري‪.‬‬

‫‪603‬‬
‫‪ 3‬ـ اﻳﺠﺎد ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎي ﻛﺸﻮري از ﻗﺒﻴﻞ اﺳﺘﺎﻧﺪاري‪ 1‬و ﻓﺮﻣﺎداري و ﺷﻬﺮداري و ﺷـﻬﺮﺑﺎﻧﻲ‬
‫و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎي ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل و دادﮔﺴﺘﺮي در ﺗﻤﺎم م رﻛﺰ اﺳﺘﺎﻧﻬﺎ و در ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎ‪.‬‬
‫‪ 4‬ـﺑﻨﺎي ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﻣﺴﺠﺪ در ﺷﻬﺮﻫﺎ؛ ﺟﻤﺎلاﻟـﺪﻳﻦ ﻣﺤـﺪث در روﺿـﺔاﻻﺣﺒﺎب ﺑـﻪ ﻧﻘـﻞ‬
‫اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 172‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻓﺎروق در ﻋﺼـﺮ ﺧـﻮد ﭼﻬـﺎر ﻫـﺰار‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻨﺎ ﻧﻤﻮد و از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي اﺳﺘﺎﻧﺪار ﻛﻮﻓﻪ دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ در ﺑﺼﺮه ﻳﻚ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮاي اداي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ و درﻫﺮ ﻣﺤﻠﻪاي ﻧﻴﺰ ﻣﺴـﺠﺪي ﺑـﺮاي اداي ﻧﻤﺎزﻫـﺎي‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻨﺎ ﻛﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص و ﺳﻌﺪﺑﻦ وﻗﺎص و ﺑﻘﻴﻪ اﺳﺘﺎﻧﺪاران ﻋـﺮاق و‬
‫ﺷﺎم و ﻣﺼﺮ دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ در ﻫﺮ ﺷـﻬﺮي اﺿـﺎﻓﻪ ﺑـﺮ ﻣﺴـﺠﺪ ﺟﺎﻣﻌـﻪ در ﺗﻤـﺎم ﻣﺤـﻼت‬
‫ﻣﺴﺠﺪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻨﺎ ﺑﻨﻤﺎﻳﻨﺪ و اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ )ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻤﺮي( ﻣﻌـﺮوف و ﻋﻼﻣـﻪ ﻣﺤﻘـﻖ‬
‫ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ ﻫﻨﺪي در اﻟﻔﺎروق ﺻﻔﺤﻪ ‪ ،171‬ج ‪ 2‬ﺑﺎزدﻳﺪ ﺧﻮد را از ﺟﺎﻣﻊ ﻋﻤﺮي ﺑﻴﺮوت‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ 5‬ـ در ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻫﺠﺮي‪ 2‬و در ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﺳﺎل ﺧﻼﻓﺖ ﻓﺎروق ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑـﺎ ﭘﻴـﺮوزي‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم درﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق‪ ،‬ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم ﺑﺮ ﺑـﺎم اﻳـﻮان ﻛﺴـﺮي و درﺟﺒﻬـﻪ ﺷـﻤﺎل ﺑـﺮ ﺑـﺎم‬
‫ﻣﺴﺠﺪاﻻﻗﺼﻲ ﺑﻪ اﻫﺘﺰاز درآﻣﺪ و در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ و ﻋﻤـﺮه دﺳـﺘﻪﻫـﺎي ﭼﻨـﺪﻫﺰار ﻧﻔـﺮي از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺪﻳﺪ از ﻋﺮاق و ﺳﻮرﻳﻪ و ﻟﺒﻨﺎن و اردن و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻧـﻪ ﺧـﺪا در ﻣﻜـﻪ رو‬
‫آوردﻧﺪ و ﻓﻀﺎي ﻛﻢ وﺳﻌﺖ‪ 3‬دور ﺑﻴﺖاﷲ ﮔﻨﺠﺎﻳﺶ ﺗﺮاﻛﻢ اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺘﻬﺎي اﻧﺒـﻮه را ﻧﺪاﺷـﺖ‪،‬‬
‫ﻓﺎروق ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﺑﻴﺖاﷲ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺧﻮد را ﺑـﻪ ﻣـﺮدم ا‬

‫‪ - 1‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 98‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻃﺒﺮي و ﺑﻼذري‪.‬‬

‫‪ - 2‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 537‬و ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي )ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام( و اﻻﺣﻜﺎم اﻟﺴﻠﻄﺎﻧﻴﻪ ﻣﺎوردي‪ ،‬ص‪ 154‬و‬
‫ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص‪ 46‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.172‬‬
‫‪ - 3‬ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪604‬‬
‫اﻋﻼم ﻧﻤﻮد‪» :‬ﻛﻌﺒﻪ‪ 1‬ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪاﺳﺖ و ﺑﺎري ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻪاي اﻳﻮان و ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻻزم اﺳﺖ و ﺷﻤﺎ از‬
‫ﻫﺮ ﻃﺮف ﺗﺎ اﻳﻦ اﻧﺪازه از ﺣﺮﻳﻢ ﻛﻌﺒﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪاﻳﺪ ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻬﺎت ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑـﻪ‬
‫آن ﭼﺴﺒﺎﻧﺪهاﻳﺪ‪ «2‬ﭘﺲ از اﻋﻼم اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ دﺳﺘﻮر داد ﻗﻴﻤﺖ ﺧﺎﻧﻪﻫـﺎي اﻃـﺮاف ﻛﻌﺒـﻪ را‬
‫ﻣﻌﻠﻮم رﻛﺪه و ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن آﻧﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﻮدﻧـﺪ و ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺧﻴـﺮهﺳـﺮي ﻛﺮدﻧـﺪ و از‬
‫درﻳﺎﻓﺖ ﺑﻬﺎي ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ اﺳﺘﻨﻜﺎف ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺎروق ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ را ﺑﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ اﻓﺮاد ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫ﻓﺎروق دﺳﺘﻮر داد ﺑﻬﺎي ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻧﺎم آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺳـﭙﺮده‪ 3‬و ﺑـﺮاي ﺗﺨﻠﻴـﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﺪت ﻣﻌﻴﻨﻲ را ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻣﻘﺮر ﻛﻨﻨﺪ و در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ در ﻃﻮل اﻳﻦ ﻣﺪت ﺧﺎﻧﻪﻫـﺎ را‬
‫ﺗﺨﻠﻴﻪ ﻧﻜﺮدﻧﺪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ را ﺗﺨﺮﻳﺐ و اﮔﺮ ﺧﻴﺮهﺳﺮاﻧﻲ در آﻧﺠﺎﻫﺎ ﺑﻤﺎﻧﻨـﺪ زﻳـﺮ آوار‬
‫ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ وﻟﻲ وﻗﺘﻲ دﻳﺪﻧﺪ ﻛـﻪ ﺻـﺪور اﻳـﻦ ﻓﺮﻣـﺎن از ﻃـﺮف ﻓـﺎروق اﺳـﺖ و ﻓـﺎروق‬
‫اﻧﻌﻄﺎفﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ را ﺗﺨﻠﻴﻪ ﻧﻤﻮده و ﺑﻬﺎي آﻧﻬـﺎ را از ﺑﻴـﺖاﻟﻤـﺎل درﻳﺎﻓـﺖ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﻃﺮاف و ﺗﺴﻄﻴﺢ ﻣﺤﻞ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺪور آن دﻳـﻮاري ﺑـﻪ‬
‫اﻧﺪازه ﻗﺎﻣﺖ اﻧﺴﺎن ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ و در ﺷﺒﻬﺎ ﭼﺮاﻏﻬﺎﻳﻲ را ﺑﺮ روي آن ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ و ﭘﻮﺷﺎك ﻛﻌﺒﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﺲ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪن ﻛﻌﺒﻪ ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي ﻧﻔﻴﺲ ﻗﺮﻧﻬﺎ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﻣﻌﻤﻮل و اﻳـﻦ ﭘﺎرﭼـﻪ )ﻧَﻄْـﻊ( ﻧـﺎم‬
‫داﺷﺖ و در ﻳﻤﻦ ﺑﺎﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺎروق دﺳﺘﻮر دادﻛﻪ ﻛﻌﺒﻪ را ﺑﺎ ﭘﺎرﭼﻪ ﻧﻔﻴﺲ و زﻳﺒـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬

‫‪ - 1‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪605‬‬
‫)ﻗَﺒﺎﻃ‪‬ﻲ‪ (1‬ﻧﺎم داﺷﺖ و در ﻣﺼﺮ ﺑﺎﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ و اﻳﻦ رﺳﻢ آن زﻣﺎن ﺗﺎ ﺣﺪود ﺳـﺎل‬
‫‪ 1340‬ﻫﺠﺮي ﺷﻤﺴﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ و از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﺮ اﺛﺮ اﺧﺘﻼف ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳﻌﻮدﻳﻬﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ اﻳﻦ رﺳﻢ ﻣﺘﺮوك و ﺳﻌﻮدﻳﻬﺎ در داﺧﻞ ﺣﺠﺎز ﭘﻮﺷﺶ ﻛﻌﺒﻪ را ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻓﺎروق‪ 2‬در ﺗﻤﺎم ﻃﻮل ﺷﺒﻬﺎ ﭼﺮاﻏﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﺑـﺎﻻي دﻳـﻮار ﻣﺴـﺠﺪاﻟﺤﺮام‬
‫ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ در ﺷﺒﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺮدم ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در روﺷﻨﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﭼﺮاﻏﻬﺎ ﻛﻌﺒﻪ را ﻃﻮاف‪ 3‬و ﻧﻤﺎز و‬
‫ﻋﺒﺎدت را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ 6‬ـ ﻧﺼﺐ ﺳﺘﻮﻧﻬﺎي ﺳﻨﮕﻲ در ﻣﺮز ﺣﺮم‬
‫ﺣﺮم ﻛﻌﺒﻪ‪ 4‬داﻳﺮه ﻧﺎﻣﻮزوﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻌﺒﻪ در ﻣﺮﻛﺰ آن واﻗﻊ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﺑﻠﻜﻪ دوري آن از‬
‫ﻛﻌﺒﻪ در ﺑﺮﺧﻲ از ﺟﺎﻫﺎ ﺳﻪ ﻣﻴﻞ )ﭘـﻨﺞ ﻛﻴﻠـﻮﻣﺘﺮ و ﻧـﻴﻢ( و در ﺑﺮﺧـﻲ ﻫﻔـﺖ ﻣﻴـﻞ )دوازده‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ و ﻧﻴﻢ( و در ﺑﺮﺧﻲ از ﺟﺎﻫﺎ ﻧﻪ ﻣﻴﻞ )ﺷﺎﻧﺰده ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ( اﺳﺖ و از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣـﺪود‬
‫ﺣﺮم ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﺮﺧﻲ از اﺣﻜﺎم دﻳﻦ اﺳﺖ )ﺣ‪‬ﻜﻢ ﻗﺘﻞ و ﻗﺼﺎص و ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮدن ﺷﻜﺎر و ذﺑـﺢ‬
‫ﺣﻴﻮان و ﻗﻄﻊ ﻧﺒﺎت و درﺧﺘﺎن و ﻏﻴﺮه( و ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻣﺮزﻫﺎي ﺣﺮم ﺑـﺮاي ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧـﺎرج‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ و ﺑﻮﻳﮋه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻘﺎط دور دﺳﺖ ﻣﺸﻜﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺎروق ﺟﻤﻌﻲ از اﺻﺤﺎب را ﻛﻪ‬
‫در ﻣﺮزﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺨﺼﺺ و دﻗﺖ ﺧﺎﺻﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣ‪‬ﺨْﺰﻣﻪ ﺑﻦ ﻧَﻮﻓﻞ‪ ،‬و ازﻫـﺮ ﺑـﻦ ﻋﺒـﺪ‬
‫ﻋﻮف و ﺣ‪‬ﻮ‪‬ﻳﻄ‪‬ﺐ اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰي‪ ،‬و ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻳﺮﺑﻮع‪ ،‬ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖ دادﻛـﻪ ﻣﺮزﻫـﺎي ﺣـﺮم را از‬
‫ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎت ﻣﺸﺨﺺ و ﺑﻪ ﻓﻮاﺻﻞ ﻣﻌﻴﻦ ﺳﺘﻮﻧﻬﺎي ﺳـﻨﮕﻲ را در ﻧﻘـﺎط ﻣـﺮز ﺣـﺮم ﻧﺼـﺐ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و اﻳﻦ ﺳﺘﻮﻧﻬﺎ را )اَﻧْﺼﺎب ﺣ‪‬ﺮَم( ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧـﺪ و از آن زﻣـﺎن ﺗـﺎﻛﻨﻮن اﻳـﻦ ﺳـﺘﻮﻧﻬﺎي‬

‫‪ - 1‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.172‬‬

‫‪ - 2‬اﻻﺣﻜﺎم اﻟﺴﻠﻄﺎﻧﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 154‬و ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص‪ 46‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪،‬ج‪ ،2‬ص‪.172‬‬
‫‪ - 3‬ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ - 4‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.537‬‬

‫‪606‬‬
‫ﺳﻨﮕﻲ در ﻫﻤﺎن ﻧﻘﻄﻪﻫﺎ ﻣﻨﺼﻮب و اﮔﺮ در ﺧﻼل ﻗﺮﻧﻬﺎ ﻳﻜﻲ از اﻧﻬﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺑﺎد و ﺑﺎران ﻛﻤﻲ‬
‫ﺧﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻓﻮراً آن را در ﻋﻴﻦ ﻣﺤﻞ ﺧﻮﻳﺶ راﺳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ اﮔـﺮ در آن‬
‫زﻣﺎن و ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺗﻤﺎم اﺻﺤﺎب ﺣﺪود ﺣﺮم ﺑﺎ ﻧﺼﺐ اﻳﻦ ﺳﺘﻮﻧﻬﺎ ﺳﻨﮕﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﻲﮔﺮدﻳﺪ‬
‫در آﻳﻨﺪه اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻋﺠﻴﺒﻲ در ﻣﺮزﻫﺎي ﺣﺮم ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻣﺪ‪.‬‬
‫‪ 7‬ـ ﻓﺎروق ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫ﻓﺎروق اﺣﺴﺎس ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﻨﺠﺎﻳﺶ اﻧﺒﻮه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﻌـﺪ از ﺣـﺞ ﻳـﺎ در‬
‫اوﻗﺎت دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻲآﻳﻨﺪ ﻧﺪارد و ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ آن را ﺗﻮﺳﻌﻪ دﻫﺪ و ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎي‬
‫اﻃﺮاف ﻣﺴﺠﺪ را‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﻣﻬﺎتاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖ روز ﺧﺮﻳﺪاري ﻛﺮده و ﺑﻪ‬
‫ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﻮد و ﺟﺰ ﻋﺒﺎس ﻋﻤﻮﻣﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻛﺴﻲ از ﺗﺤﻮﻳﻞ دادن ﺧﺎﻧﻪ ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﺧﻮدداري ﻧﻜﺮد و ﻋﺒﺎس ﻧﻴﺰ ﺑﻌﺪ از ارﺟﺎع ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻜﻤﻪ و ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻗﺎﺿـﻲ )اُﺑ‪‬ـﻲ‬
‫ﺑﻦ ﻛﻌﺐ( ﺑﻪ ﻧﻔﻊ او‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﻣﺠﺎﻧﺎً و ﺑﺎ ﻃﻴﺐ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻪ ﻣﺴـﺠﺪ ﺑﺨﺸـﻴﺪ و در اﺧﺘﻴـﺎر‬
‫ﻓﺎروق ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫ﻓﺎروق در ﺗﻮﺳﺘﻌﻪ و ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺑﻨﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ ﻃـﻮل آن ﭼﻬـﻞ ذراع و ﺑـﺮ ﻋـﺮض آن‬
‫ﺑﻴﺴﺖ ذراع اﻓﺰود و در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﺎدﮔﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ او را رﻋﺎﻳﺖ ﻛﺮد و ﺳﺘﻮﻧﻬﺎ و ﺗﻴـﺮهﻫـﺎ‬
‫از ﭼﻮب و دﻳﻮارﻫﺎ از ﮔﻞ و ﺳﻨﮓ ﺑﻮد درﺟﻬﺖ ﻧﻈﺎﻓﺖ آن و رﻓﺎه آﺳﺎﻳﺶ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت زﻳﺮ ﻣﺒﺎدرت ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ ﻧﻮر و روﺷﻨﺎﻳﻲ ﻣﺴﺠﺪ را در ﺷﺒﻬﺎ ﺗﺎﻣﻴﻦ و ﺗﻤﻴﻢداري‪ 1‬را ﻣﺎﻣﻮر روﺷﻦ ﻛﺮدن ﭼﺮاﻏﻬﺎ‬
‫ﻧﻤﻮد )ﻗﺒﻼً در ﺷﺒﻬﺎ روﺷﻨﺎﻳﻲ ﻧﺪاﺷﺖ( و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺧﻮﺷـﺒﻮ ﻛـﺮدن ﻣﺴـﺠﺪ را در روزﻫـﺎي‬

‫‪ - 1‬اﻟﻔﺎروق ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪،‬ج‪ ،2‬ص‪.174‬‬

‫‪607‬‬
 ‫ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺮﺳﻮم و ﺑﻪ ﻣﻮذن‪ 1‬دﺳﺘﻮر داد روزﻫﺎي ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ ﺧﻮر را در ﻣﻨﻘﻠﻬﺎ ﺑﺴﻮزاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ درﮔﻮﺷﻪاي از ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻜﻮﻳﻲ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ )ﺻ‪‬ﻔُﻪ‪ (2‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ و دﺳـﺘﻮر داد ﻛﺴـﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺧﺎرج از ﺳﺎﻋﺘﻬﻴﺎ ﻋﺒﺎدت و ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و ﺑﺤﺜﻬـﺎي ﺧﺼﻮﺻـﻲ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ )ﻣﺜﻼً ﺑﺮاي ﺷﻌﺮ و ﻗﺼﻪﻫﺎ‪ 3‬و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺷﺨﺼﻲ( ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﺳـﻜﻮ ﺑﻨﺸـﻴﻨﻨﺪ و‬
‫ﺧﺸﻮع ﻧﻤﺎزﮔﺰاران را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪ را ﺑﺎ ﺑﻮرﻳﺎ ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺧﺎك و ﺳـﻨﮕﺮﻳﺰه ﺑـﺎ دﺷـﺖ و ﭘـﺎ و‬
‫ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻧﺸﻮد )ﻗﺒﻼً ﻛﻒ ﻣﺴﺠﺪ را ﺳﻨﮕﺮﻳﺰهﻫﺎ ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪه ﺑﻮد(‪.‬‬
‫‪ 8‬ـ ﭘﺮوژهﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﺳﺎزي ﻓﺎروق‬
‫ﻓﺎروق در ﺣﺎل ﭘﻴﺸﺮوي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﻨﮕﻬﺎي رﻫﺎﻳﻲ ﺑﺨـﺶ در ﭘﺸـﺖ ﺟﺒﻬـﻪﻫـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻤﺮان و آﺑﺎدي ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﺮوژهﻫـﺎي ﺷﻬﺮﺳـﺎزي را ﻃﺮاﺣـﻲ و‬
‫ﭘﻴﺎده ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ در ﻃﻮل ﻫﻔﺖ ﺳﺎل )از ﺳﺎل ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﺗﺎ ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜـﻢ ﻫﺠـﺮي(‬
‫دﺷﻤﻦ ﮔﺴﺘﺮش دﻳﻦ اﺳﻼم در دو ﻗﺎره ﻋﻈﻴﻢ آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ ﭘﻨﺞ ﺷﻬﺮ ﺑـﺰرگ و ﭘﺮﺟﻤﻌﻴـﺖ‬
‫ﺑﺼﺮه‪ ،‬ﻛﻮﻓﻪ و ﻣﻮﺻﻞ و ﻓُﺴﻄﺎط و ﺟﻴﺰه را ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬ﺷﻬﺮﺑﻨﺪري ﺑﺼﺮه )ﺷﻬﺮ ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮي(‬
‫در ﺳﺎل ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﭘﺲ از آزاد ﺷﺪن ﺳﻮاﺣﻞ ﺧﻠﻴﺞ ﻓـﺎرس ﺑـﻪ ﻓـﺎروق ﮔـﺰارش‬
‫رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﺎوﮔﺎﻧﻬﺎي ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن و اﻳﺮان در راه ﺑﻨﺪر ﻋﺪن ﻧﺰدﻳﻚ )اﺑﻠﻪ( ﻟﻨﮕﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ اﻳﻦ ا ﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي دﺷﻤﻦ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺎوﮔﺎﻧﻬﺎ در ﻟﻨﮕﺮﮔﺎه‬

‫‪ - 1‬اﻟﻔﺎروق ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪،‬ج‪ ،2‬ص‪.174‬‬

‫‪ - 2‬ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫‪ - 3‬ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫‪608‬‬
‫ﭘﻴﺎده ﮔﺸﺘﻪ و ﭘﺲ از ﺗﺠﻤﻊ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺎروق ﻓﻮراً دﺳـﺘﻮر داد در ﺳـﺎﺣﻞ‬
‫ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس در ﻣﺤﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻜﻲ آن ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮب ﺑﻮد )ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﺤﻠـﻲ ﺑـﻮد‬
‫ﺷﻨﺰار و ﺳﻨﮕﻼخ و ﻋﺮﺑﻬﺎ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺤﻠﻲ را ﺑﺼﺮه ﻣـﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧـﺪ( ﻳـﻚ ﺷـﻬﺮ ﺑﻨـﺎ و ﻣﺮﻛـﺰ‬
‫ﭘﺎدﮔﺎﻧﻬﺎي ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮﻗﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و ﻧﻘﺸﻪ ﺷﻬﺮ را ﺧﻮد ﺗﻬﻴﻪ‪ 1‬ﻧﻤﻮده ﻛﺮده ﺗـﺎ ﻳـﻚ ﻫﻴﺌـﺖ‬
‫ﻫﺸﺘﺎد ﻧﻔﺮي را از ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن اﻣﻮر ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﺑﻪ رﻳﺎﺳـﺖ ﻋﺘﺒـﻪ ﻛـﻪ در اﻣـﺮ ﺷﻬﺮﺳـﺎزي‬
‫ﻣﻬﺎرت و ﺗﺨﺼﺺ ﺑﻴﺸﺘﺮي داﺷﺖ ﺟﻬﺖ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺷﻬﺮي در آن ﻣﺤﻞ و ﻃﺒﻖ ﻧﻘﺸﻪ ﻓـﺎروق‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس اﻋﺰام ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ‪ 2‬اﺷﻌﺮي اﺳﺘﺎﻧﺪار ﻣﻨﻄﻘﻪ دﺳﺘﻮر داد ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺎ اﻧﺤﺮاف ﻣﺴﻴﺮ دﺟﻠﻪ ﻧﻬﺮي را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺤﻞ ﺑﺼﺮه روان ﻛﺮده ﺗﺎ آب ﮔـﻮارا و ﻛـﺎﻓﻲ در‬
‫دﺳﺘﺮس ﻫﻤﮕﺎن ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﺴﻜﻮﻧﻲ در ﻫﻤﻪ ﻣﺤﻠﻪﻫﺎ و ﺑﻨﺎي‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ و ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﺤﻠﻪﻫﺎ و ﺑﻨﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎي ارﺗﺸﻲ و ﻛﺸﻮري‪ ،‬ﻋﺎﺻﻢﺑﻦ د‪‬ﻟَﻒ‪ 3‬را‬
‫ﻣﺎﻣﻮر ﺗﻮزﻳﻊ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎ و اﺳﻜﺎن ﻗﺒﺎﻳﻞ در ﻣﺤﻠﻪﻫﺎ ﻧﻤـﻮد و دﻳـﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴـﺪ ﻛـﻪ ﺑﺼـﺮه از‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي آﺑﺎد و ﭘﺮﺟﻤﻌﻴﺖ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آﻣﺪ و ﻳﻚ ﻗﺮن ﺑﻌـﺪ ﺑـﻪ ﻳﻜـﻲ از ﻣﺮاﻛـﺰ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرگ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ ﻣﺒﺪل ﮔﺮدﻳﺪ و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺰرﮔـﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺳـﻴﺒﻮﻳﻪ و ﺧﻠﻴـﻞ و‬
‫ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮي و ﻋﻄﺎ و اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﺷﻌﺮي و ﻏﻴﺮه از اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﻓﻠﺴـﻔﻪ‬
‫ﻧﻮﻳﻦ اﺳﻼﻣﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﻨﺪ و ﻳﻮﻧﺎن در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﭘﻲ رﻳﺰي ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﺤﺚ و ﺟـﺪال‬
‫ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﻬﻢ اﻋﺘﻘﺎدي ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻬﺎي‪ ،‬ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬اﺷﺎﻋﺮه‪ ،‬ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‪ ،‬ﻣﺎﺗﺮﻳﺪي و ﻓﻼﺳـﻔﻪ در ﻓﻀـﺎي‬
‫اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻃﻨﻴﻦاﻧﺪاز ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻃﻨﻴﻦ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ و ﺟﺪﻟﻬﺎي ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﺗـﺎ ﺣـﺎل ﻫـﻢ ﺧـﺎﻣﻮش‬

‫‪ - 1‬اﻟﻔﺎروق ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪،‬ج‪ ،2‬ص‪ 101،102‬و‪ 103‬و اﻧﮕﻴﺰه ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺼﺮه را ﻫﻤﭽﻮن اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس در ﺻﻔﺤﻪ‬
‫‪ 101‬ﺷﺮح داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪609‬‬
 ‫ﻧﮕﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ :‬ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻓﻪ ﺑﻨﺎ ﻣﻲﮔﺮدد‬
‫در ﺣﻮاﻟﻲ ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻫﺠـﺮي ﭘـﺲ از ﺳـﻘﻮط ﻣـﺪاﻳﻦ و آزاد ﺷـﺪن ﺟﻠـﻮﻻ و ﺗﻜﺮﻳـﺖ‬
‫ﻫﻴﺌﺖﻫﺎي اﻋﺰاﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻋﺮض ﮔﺰارش ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻓﺎروق رﺳـﻴﺪﻧﺪ‪ 1‬و رد ﻣﻴـﺎن آﻧﻬـﺎ‬
‫وﺿﻊ ﺟﺴﻤﻲ ﻫﻴﺌﺖ اﻋﺰاﻣﻲ ﻣﺪاﻳﻦ و ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﻣﻄﻠﻮب و وﺿﻊ ﺟﺴﻤﻲ ﻫﻴﺌﺖ اﻋﺰاﻣﻲ ﺟﻠﻮﻻ‬
‫و ﺗﻜﺮﻳﺖ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﺑﻪ ﻧﻈﺮ رﺳﻴﺪ‪ 2‬و ﻓﺎروق ﻋﻠﺖ اﻳﻦ وﺿﻊ را از آﻧﻬﺎ ﭘﺮﺳـﻴﺪ و در ﭘﺎﺳـﺦ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري آب و ﻫﻮاي ﻣﺤﻞ ﻛﺎر ﻣﻮﺟﺐ اﻳﻦ وﺿﻊ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ 3‬و در ﻫﻤـﻴﻦ اﺛﻨـﺎ‬
‫ﻧﺎﻣﻪاي ﻛﻪ از ﻃﺮف ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗﺎص ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ در ﻧﻘﺎط آزاد ﺷﺪه ﻣﺤﻞ ﺑﻨﺎي ﺷﻬﺮي ﺑـﺮاي‬
‫اﺳﻜﺎن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم و اﻋﺮاب ﺻﺤﺮاﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻃﺒﻴﻌـﺖ‪ 4‬ﺻﺤﺮاﻧﺸـﻴﻨﻲ آﻧﻬـﺎ‬
‫ﺳﺎزﮔﺎر و ﺿﻤﻨﺎً در ﺑﻴﻦ آن ﻣﺤﻞ و در ﺑﻴﻦ ﻣﺪﻳﻨﻪ رودﺧﺎﻧﻪ ﻋﻈﻴﻤﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫ﻣﻦ ﻫﺮوﻗﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺑﺎ وﺳﺎﻳﻞ ﺳﻮاري ﺑﺘﻮاﻧﻢ از آن ﺑﺎزدﻳﺪ ﻛﻨﻢ‪ .‬و ﺳـﻌﺪ ﻫﻴﺌﺘـﻲ را ﻣـﺎﻣﻮر‬
‫ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺤﻠﻲ ﻛﺮد و ﻣﺤﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﻮﻓﻪ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺣﻴﺮه و ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﻪ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬
‫و ﻧﻴﻢ از رودﺧﺎﻧﻪ ﻓﺮات ﻛﻪ ﺟﺎي ﺧﻮش آب و ﻫﻮاﻳﻲ ﺑﻮد و ﺳﺎﺑﻘﺎً ﻣﺮﻛﺰ ﺣﻜﻤﺮاﻧـﻲ ﻧﻌﻤـﺎن‬
‫ﺑﻦ ﻣﻨﺬر ﺑﻮد و ﻗﺼﺮ ﻣﻌﺮوف ) َﺧ َﻮ ْر َﺛﻖ(و ﺳ‪‬ﺪﻳﺮ در ﺣﻮاﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺮاي‬
‫ﺑﻨﺎي ﺷﻬﺮ ﺟﺪﻳﺪ اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ )ﻫ‪‬ﻴﺎج ﺑﻦ ﻣﺎﻟـﻚ ( ﻛـﻪ از ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳـﺎن اﻣـﻮر‬
‫ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﻧﻘﺸﻪ زﻳﺮ ﻛﻪ ﻓﺎروق ﺷﺨﺼﺎً آن را ﺗﻬﻴﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑـﻪ آن‬
‫ﻣﺤﻞ اﻋﺰام و ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري ﻣﻌﻤﺎران اﻳﺮاﻧﻲ و ﻣﻬﻨﺪﺳﻴﻦ روﻣﻲ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺷـﻬﺮ ﻛﻮﻓـﻪ اﻗـﺪام‬

‫‪ - 1‬ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ﺟﻠﺪ‪ ،2‬ص‪ 527‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ج‪ 5‬ص‪ 1843‬و ﻓﺎروق ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ ج‪ ،2‬ص‪.103‬‬
‫‪ - 2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 4‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪610‬‬
 ‫ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ :1‬ﺗﻌﺪاد ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎي ﻣﺴﻜﻮﻧﻲ ﺑﺎري ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﺎن ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﺑﺎب و ﻫـﺮ ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن داراي‬
‫ﺳﻪ اﻃﺎق و از ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن دو ﻃﺒﻘﻪ و ﺗﺠﻤﻼت اﺣﺘﺮاز ﺷﻮد و اﻳﻦ ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎ ﺑـﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﻣﺘﺼﻞ و ﻓﻘﻂ ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎي اﺻﻠﻲ و ﻓﺮﻋﻲ و ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ آﻧﻬﺎ را از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻋﺮض ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎي اﺻﻠﻲ ﺑﻴﺴﺖ ﻣﺘﺮ و ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻬـﺎي ﻣﻌﻤـﻮﻟﻲ ﭘـﺎﻧﺰده ﻣﺘـﺮ و ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻬـﺎي‬
‫ﻓﺮﻋﻲ ده ﻣﺘﺮ و ﻋﺮض ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ ﺳﻪ ﻣﺘﺮ و ﻧﻴﻢ‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺷﻬﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺮﺑﻊ و ﺑﺎ ﻋﺮض و ﻃﻮل ﻣﺴﺎوي داراي ﻛﺮﺳﻲ ﺑﻠﻨﺪ و ﺑﺎ‬
‫وﺳﻌﺖ و ﻇﺮﻓﻴﺖ ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻧﻤﺎزﺧﻮان ﺑﻨﺎ ﮔﺮدﻳﺪ و اﻳﻮان ﺟﻠـﻮ ﻣﺴـﺠﺪ ﻛـﻪ ﻃـﻮل آن‬
‫ﻳﻜﺼﺪ ﻣﺘﺮ ﺑﻮد ﺑﺮ ﺳﺘﻮﻧﻬﺎي ﻣﺮﻣﺮ ﺑﺮاق ﻛﻪ از ﻛﺎﺧﻬﺎي دوران اﻧﻮﺷﻴﺮوان در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻮار ﮔﺮدﻳﺪ و ﻓﺎروق ﺑﺎ رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻋﺪاﻟﺖ و رﺳـﺎﻧﻴﺪن ﺣـﻖ ﺑـﻪ‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺶ دﺳﺘﻮر داد اﻫﻞ ﺧﺒﺮه ﻗﻴﻤﺖ اﻳﻦ ﺳﺘﻮﻧﻬﺎي ﻣﺮﻣﺮ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻗﻴﻤﺖ آﻧﻬﺎ را‬
‫ﺑﺎ ﻣﺠﻮﺳﻴﺎن‪ 1‬زﺣﻤﺘﻜﺶ اﻳﺮان ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه آﻧﻬـﺎ را از ﭘﺮداﺧـﺖ ﺟﺰﻳـﻪ‬
‫ﻣﻌﺎف ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ در ﻫﺮ ﻣﺤﻠﻪاي ﻣﺴﺠﺪي ﺑﺮاي ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤـﺎزﮔﺰاران‬
‫ﺑﻨﺎ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻳﻜﺼﺪ ﻣﺘﺮ از اﻳﻮان ﻣﺴﺠﺪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎي ﺑﻴـﺖاﻟﻤـﺎل و دادﮔﺴـﺘﺮي و‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪاري و ﺑﻘﻴﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎي ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺑﻨﺎ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻳﻚ ﻣﻬﻤﺎﻧﺨﺎﻧـﻪ‬
‫ﺑﺰرگ ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر راﻳﮕﺎن وﻣﺠﺎﻧﻲ از ﻣﺴﺎﻓﺮان و ﻋ‪‬ﺮَﺑـﺎي ﻛـﻢ ﺑﻀـﺎﻋﺖ ﭘـﺬﻳﺮاﻳﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ و ﻫﺰﻳﻨﻪ ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ آﻧﻬﺎ از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻌـﺪ از ﻣـﺪﺗﻲ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬
‫ﺣﻔﻆ و ﺻﻴﺎﻧﺖ اﻣﻮال ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل را ﺑـﻪ اﻳـﻮان ﻣﺴـﺠﺪ ﭼﺴـﺒﺎﻧﻴﺪه و در‬
‫اﺳﺘﺤﻜﺎم ﺑﻨﺎي آن اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﺒﺬول داﺷﺘﻨﺪ و ﺳـﻌﺪﺑﻦ وﻗـﺎص ﭘـﺲ از ﭘﺎﻳـﺎن ﻛـﺎر‬

‫‪ - 1‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.105‬‬

‫‪611‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬روزﺑﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎر ﻣﻌﺮوف اﻳﺮاﻧﻲ را ﻫﻤﺮاه ﺑﻘﻴﻪ ﻣﻌﻤﺎران ﺑﻪ ﺣﻀـﻮر ﻓـﺎروق اﻋـﺰام‬
‫ﻧﻤﻮد و ﻓﺎروق از زﺣﻤﺎت ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ و از ﻫﻨﺮﻣﻨﺪي روزﺑـﻪ ﻗـﺪرداﻧﻲ ﻧﻤـﻮده و ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬
‫ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ارج ﻧﻬﺎدن ﺑﻪ ﻫﻨﺮ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺮاي روزﺑﻪ ﺣﻘﻮق داﻳﻤـﻲ و ﺳـﺎﻟﻴﺎﻧﻪ‪ 1‬ﻣﻘـﺮر‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻛﻮﻓﻪ در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺼﺮه ﻳﻚ ﺷﻬﺮ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻣﺤﻞ ﭘﺎدﮔﺎن ﺑﺰرگ و وﺳـﻴﻊ و ﺗﻬﻴـﻪ‬
‫اﺳﻠﺤﻪ و ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﭘﺮورش دﻫﻬﺎ ﻫـﺰار اﺳـﺐ ﺟﻨﮕـﻲ و اﻋـﺰام ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﺑـﻪ‬
‫دورﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﺎط ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻮد و از ﺣﻴﺚ ﺗﺤﺮك و ﺟﻬﺎد و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻓﺎروق ﻟﻘﺐ )ر‪‬أْس‪ ‬اﻻﺳﻼم‪ (2‬را ﺑـﻪ آن داده و ﺷـﻬﺮ ﻛﻮﻓـﻪ در ﺳـﺎل ‪ 35‬ﻫﺠـﺮي ﻣﻘـﺮ‬
‫ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ و ﻣﺮﻛﺰ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و در ﻣﺤﺮاب ﻣﺴـﺠﺪ ﺟـﺎﻣﻊ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ در ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ رﻣﻀﺎن ﺳﺎل ﭼﻬﻠﻢ ﻫﺠﺮي ﺑﻪ دﺳﺖ اﺑﻦ ﻣﻠﺠﻢ ﻣـﺮادي‬
‫ﺷﻬﻴﺪ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺳﺮﺷﻤﺎري ﺳﺎل دوﻳﺴﺖ و ﺷﺼﺖ و ﭼﻬﺎر ﻫﺠﺮي ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫـﺎي‬
‫ﻣﺴﻜﻮﻧﻲ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ از آﻏﺎز ﺗﺎﺳﻴﺲ دوﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ ﻫﺸﺘﺎدﻫﺰار ﺑﺎب رﺳﻴﺪه و ﺟﻤﻌﻴـﺖ‬
‫ﺷﻬﺮ در ﺣﺪود ﻧﻴﻢ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ ﺷﻬﺮ در ﻗﺮن دوم ﻫﺠﺮي ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﺼـﺮه ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺮاﻛﺰ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺮا آﻣﺪه و اﺑﻮاﻻﺳﻮد د‪‬ﺋْﻠﻲ‪ 3،‬ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﻧﺤـﻮ و ﺻـﺮﻓﻮ‬
‫اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ و ﻗﺎﺿﻲ اﺑﻮﻳﻮﺳﻒ‪ 4‬و اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻧﺨﻌﻲ‪ ،‬و ﺣ‪‬ﻤ‪‬ﺎد‪ ،‬و اﻣـﺎم ﺷـﻌﺒﻲ و داﻧﺸـﻤﻨﺪان‬
‫ﺑﺰرگ دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ و اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ‪ 5‬ﻛﻪ در ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮي از اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ‬

‫‪ - 1‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.105،106‬‬

‫‪ - 2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 3‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.105‬‬
‫‪ - 4‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 5‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪612‬‬
‫ﺑﺎزدﻳﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ در ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ آﺛـﺎر و ﭘﺎﻳـﻪﻫـﺎي ﺳـﺎﺧﻤﺎن ﺳـﻌﺪﺑﻦ‬
‫وﻗﺎص ﻫﻨﻮز ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج‪ :‬ﺷﻬﺮ ﻣ‪‬ﻮ‪‬ﺻ‪‬ﻞ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه رﻫﺎﻳﻲ ﺑﺨﺶ اﺳﻼم اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ را آزاد ﻧﻤﻮد در ﻣﺤﻞ ﻣﻮﺻـﻞ ﻓﻘـﻂ ﻳـﻚ‬
‫ﭘﺎدﮔﺎن روﻣﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ در ﺣﻮاﻟﻲ آن ﭼﻨﺪﻳﻦ دﻳﺮ و ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻋﻴﺴﻮﻳﺎن ﺑﻨﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‬
‫و ﺑﻌﺪ از ازاد ﺷﺪن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻓﺎروق ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن اﻣﻮر ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﺑﻪ ﻧﺎم )ﻫﺮﺋﻤﻪﺑـﻦ‬
‫ﻋﺮﻓﺠﻪ( دﺳﺘﻮر دادﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﻬﺮي را ﺑﻪ ﻧﺎم )ﻣﻮﺻﻞ( ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺤﻠﻪﻫـﺎ و ﻣﻴـﺎدﻳﻦ و‬
‫ﺑﺎزارﻫﺎ و ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺟﺎﻣﻊ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎي ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد و ﻗﺒﺎﻳﻞ ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﻋـﺮب را در‬
‫آﻧﻤﺤﻠﻪﻫﺎ اﺳﻜﺎن داد و ﺗﺪرﻳﺠﺎً ﺑﺮ ﺟﻤﻌﻴﺖ و ﺷﻜﻮه و زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺷﻬﺮ ﻣﻮﺻﻞ اﻓﺰوده ﮔﺮدﻳﺪ ﺗﺎ‬
‫آﻧﺠﺎ ﻛﻪ در اواﻳﻞ ﻗـﺮن ﻫﻔـﺘﻢ ﻫﺠـﺮي و در آﺳـﺘﺎﻧﻪ ﺣﻤﻠـﻪ ﻣﻐـﻮل ﻳﻜـﻲ از ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ و‬
‫ﺑﺎﺷﻜﻮهﺗﺮﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﻣﻮﻟﻒ ﻣﻌﺠﻢاﻟﺒﻠﺪان ﻛـﻪ‬
‫از آن ﺷﻬﺮ ﺑﺎزدﻳﺪ ﻛﺮده ﺑﻌﺪ از ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﻜﻮه و زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﭘﺮﺟﻤﻌﻴﺘـﻲ آن ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺮات و ﻣﺮات ﺷﻨﻴﺪهام ﻛﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﻳﻜﻲ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ دروازه ﺷـﺮق‪،‬‬
‫و دﻳﮕﺮي دﻣﺸﻖ اﺳﺖ ﻛﻪ دروازه ﻏﺮب ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ و دﻳﮕﺮي ﺷـﻬﺮ ﻣﻮﺻـﻞ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ دروازهﻫﺎ وارد ﺷﻮد ﺣﺘﻤﺎً از ﺷﻬﺮ زﻳﺒـﺎ و ﺑﺎﺷـﻜﻮه ﻣﻮﺻـﻮل ﺑﺎزدﻳـﺪ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫د ـ ﺑﻨﺎي ﺷﻬﺮ ﻓﺴﻄﺎط در ﻣﺼﺮ‬
‫در ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ ﻫﺠﺮي ﭘﺲ از آزاد ﺷﺪن ﺷﻬﺮ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‪ ،‬زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ و ﺑﺎﺷـﻜﻮﻫﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص از ﻓﺎروق اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺳـﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ و‬

‫‪613‬‬
‫ﻣﺤﻞ ﭘﺎدﮔﺎﻧﻬﺎ و ﻣﺤﻞ اﺳﺘﺎﻧﺪاري و ﻣﺮﻛﺰ اﻳﺎﻟﺘﻬﺎي ﻣﺼﺮ ﻗﺮا ردﻫـﺪ‪ ،1‬و ﻓﻔـﺎروق ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ رودﺧﺎﻧﻪ ﻋﻈﻴﻢ ﻧﻴﻞ در ﺑﻴﻦ او و در ﺑﻴﻦ ﺳﺘﺎد ﻓﺮاﻧﺪﻫﻲ و ﻣﺮﻛﺰ اﻳﺎﻟﺘﻬﺎ ﻗﺮار ﻣﻲﮔـﺮد و‬
‫او ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﺳﺐ از آﻧﺠﺎ ﺑﺎزدﻳﺪ ﻛﻨﺪ ﺑﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﻋﻤﺮو ﻋﺎص ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻜﺮد‪ 2‬و ﺑـﻪ او‬
‫دﺳﺘﻮر داد در اﻳﻦ ﺳﻮي ﻧﻴﻞ در ﻣﺤﻞ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺷﻬﺮي را ﺑﻨﺎ ﻛﺮده و آن را ﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ‬
‫و ﻣﺮﻛﺰ اﻳﺎﻟﺘﻬﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص از اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد و از رودﺧﺎﻧـﻪ ﻧﻴـﻞ ﺑـﻪ‬
‫وﺳﻴﻠﻪ ﻛﺸﺘﻲ ﻋﺒﻮر ﻧﻤﻮد و در ﺳﻮاﺣﻞ ﺷﺮﻗﻲ ﻧﻴﻞ و ﻧﺰدﻳﻚ ﺧﺮاﺑﻪﻫﺎي )ﻣﻤﻔﻴﺲ( ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ‬
‫ﻓﺮﻋﻮن زﻣﺎن ﻣﻮﺳﻲ‪ ‬و در ﺣﻮاﻟﻲ ﻓﺴﻄﺎط و ﺧﻴﻤﻪي ﺧﻮﻳﺶ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﺎل ﻗﺒـﻞ ﺳـﺘﺎد‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺮاي آزاد ﻛﺮدن ﺳﻮاﺣﻞ ﻧﻴﻞ‪ ،‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و او اﻳﻦ ﺧﻴﻤﻪ را ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺮﺣﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻮﺟﻪﻫﺎي‪ 3‬ﻧﻮزاد ﻛﺒﻮﺗﺮي ﻛﻪ ﺑﺮ ﺑﺎﻻي آن ﻻﻧﻪ ﻛﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ ﺟـﺎ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد؛ ﺑﻨﺎي ﺷﻬﺮي را ﺑﻨﺎم )ﻓُﺴﻄﺎط( آﻏﺎز ﻧﻤﻮد و ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﻌﺎوﻳـﻪﺑـﻦ‬
‫ﺧُﺪ‪‬ﻳﺞ‪ ،‬و ﺷﺮﻳﻚ اﺑﻦ ﺳﻬﻤﻲ‪ ،‬و ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻣﺨﺰوم و ﺟﺒﺮﻳـﻞ اﺑـﻦ ﻧﺎﺷـﺮه را ﻣـﺎﻣﻮر ﺗﻘﺴـﻴﻢ‬
‫ﻣﺤﻠﻪﻫﺎ و ﺗﻮزﻳﻊ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎ ﻧﻤﻮد و در وﺳﻂ ﺷﻬﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺷـﻬﺮ ﺑـﻪ ﻃـﻮل‬
‫ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻣﺘﺮ‪ 4‬و ﺑﻪ ﻋﺮض ﭘﺎﻧﺰده ﺑﻨﺎ ﮔﺮدﻳﺪ و از ﺳﻪ ﻃﺮف درﻫﺎي ورودي داﺷـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﻪ ﻣﺘﺮ و ﻧﻴﻤﻲ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن اﺳـﺘﺎﻧﺪاري ﺑـﻮد و ﻃﺒـﻖ رواﻳـﺖ‬
‫ﻋﺎﻟﻤﻪ ﻣ‪‬ﻘْﺮﻳﺰي در ﺧﻄﻂ ﻣﻘﺮﻳﺰي ﻫﺸﺘﺎد‪ 5‬ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻗﺒﻠـﻪ اﻳـﻦ‬

‫‪ - 1‬اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 83‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻜﻢ و اﻟﻘﻀﺎﻋﻲ و ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪،‬‬
‫ج‪ ،2‬ص‪.107‬‬
‫‪ - 2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 3‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ - 4‬ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي‪.‬‬
‫‪ - 5‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪614‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪ آﻧﻬﺎ )زﺑﻴﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺪاد ﻋﺒـﺎده‪ ،‬اﺑﻮاﻟـﺪرداء( ﺑﻮدﻧـﺪ؛ ﻋﻤـﺮوﺑﻦ‬
‫ﻋﺎص در داﺧﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﻨﺒﺮ زﻳﺒﺎ و ﺑﻠﻨﺪي ﺑﺮاي ﺧﻄﺎﺑﻪﻫـﺎي ﺧـﻮد و ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﺠﻠـﻞ و‬
‫ﻣﻔﺼﻠﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﺑﻨﺎ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮاي ﺑﺎزدﻳﺪ از اوﺿﺎع ﻣﻨﻄﻘﻪ آﻣـﺪ در‬
‫اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن از او ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ ﺷﻮد و ﻓﺎروق از ﺷـﻴﻨﺪﻳﻦ اﻳـﻦ دو ﻣﻄﻠـﺐ ﺑﺮآﺷـﻔﺖ و ﻃـﻲ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻋﺘﺎبآﻣﻴﺰي ﺑﻪ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص ﻧﻮﺷﺖ‪) :‬اوﻻً ﻣﻨﺒﺮ ﺧﻄﺎﺑﻪ ﺧﻮدت را ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻛﻦ زﻳﺮا‬
‫ﺗﻮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺮ و ﻛﻠﻪات را ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺸﺎن دﻫـﺪ‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎً اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻛﻪ از ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ ﻣﺪﻳﻨﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻠﺒﻪاي ﻫﻢ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮاي دﻓﻊ ﺳﺮﻣﺎ و ﮔﺮﻣـﺎ‬
‫دارد‪ .‬ﭘﺲ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ در ﺷﻬﺮ ﻓﺴﻄﺎط ﻣﺼﺮ ﻳﻌﻨﻲ ﭼـﻪ؟ و ﭼـﻪ ﻣﻌﻨـﺎﻳﻲ دارد؟‬
‫ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن را در ﺑﻴﻦ اﻓﺮاد ﺑﻲﺧﺎﻧﻪ و ﻛﻢ ﺑﻀﺎﻋﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻦ(‪.‬‬
‫دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻬﺮ ﻓﺴﻄﺎط ازﺣﻴﺚ ﺟﻤﻌﻴﺖ و ﺷﻜﻮه و زﻳﺒـﺎﻳﻲ ﺑـﺎ ﺷـﻬﺮ اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑـﻪ‬
‫رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﭼﻨﺪ ﻗﺮن ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺣﺪي ﭘﺮﺟﻤﻌﻴﺖ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻗـﻮت ﻣﻌﺠـﻢاﻟﺒﻠـﺪان‬
‫ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﻛﻪ از ﻗﻀﺎﻋﻲ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ در ﺷﻬﺮ ﻓﺴﻄﺎط ﺳـﻲ و ﺷـﺶ ﻫـﺰار ﻣﺴـﺠﺪ و‬
‫ﻫﺸﺖ ﻫﺰار ﺧﻴﺎﺑﺎن اﺻﻠﻲ و ﻓﺮﻋﻲ و ﻳﻚ ﻫﺰار و ﻳﻜﺼﺪ و ﻫﻔﺘﺎد ﺣﻤﺎم وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫و ﺳﺎﻟﻬﺎ ﻣﻘﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻣﺼﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻣﺮوز ﻓﻘﻂ ﺧﺮاﺑﻪﻫﺎي آن ﺑـﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪه‬
‫اﺳﺖ و در ﻧﺰدﻳﻜﻲ آن ﺷﻬﺮ ﻗﺎﻫﺮه ﺑﻨﺎ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫـ ﺑﻨﺎي ﺷﻬﺮ ﺟﻴﺰه در ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ‬
‫ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋﺎص ﺑﻌﺪاز ﺑﺮﮔﺸﺖ از اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ وﺑﻨﺎي ﺷﻬﺮ )ﻓﺴﻄﺎط( ﮔﺮوه زﻳﺎدي از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫اﺳﻼم را در ﻣﺤﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﻴﺰه در ﻧﺰدﻳﻜﻴﻬﺎي ﻓﺴﻄﺎط‪ ،‬ﻣﺤﺾ اﺣﺘﻴﺎط از ﺗﻬﺎﺟﻢ دﺷـﻤﻨﺎن‬
‫ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﻤﻮد و ﭘﺲ از ﺑﻨﺎي ﺷﻬﺮ ﻓﺴﻄﺎط و اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دﺳﺘﻮر دادﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻬﺮ ﻓﺴﻄﺎط ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ وﻟﻲ آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻨﻜﺎف ﻛﺮدﻧـﺪ و ﻋﻤـﺮوﺑﻦ ﻋـﺎص ﻣﺮاﺗـﺐ را ﺑـﻪ ﻓـﺎروق‬
‫ﮔﺰارش ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻓﺎروق دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را آزاد ﺑﮕﺬارﻳﺪ و ﻗﻠﻌﻪﻫﺎي ﻣﺤﻜﻤﻲ را در ﻫﻤـﺎن‬

‫‪615‬‬
‫ﻣﺤﻞ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﺑﺴﺎزﻳﺪ وﻟﻲ آﻧﻬﺎ ﺑـﺎ ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﻗﻠﻌـﻪﻫـﺎ ﻫـﻢ ﻣﻮاﻓﻘـﺖ ﻧﻜﺮدﻧـﺪ و ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪:‬‬
‫اﺳﻴﺎﻓِﻨﺎ« ﻗﻠﻌﻪﻫﺎي ﻣﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ﻣﺎ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ اﺟﺎزه ﻓـﺎروق ﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎﻳﻲ را‬
‫» ُﺣﺼﻮوﻧﻨﺎ ْ‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺗﺪرﻳﺠﺎً اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺨﺶ و ﺑﻌﺪا ًﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺟﻴﺰه درآﻣﺪ و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺰرﮔﻮاري از اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و ﺑﺎ ﺳﻼم و ﻣﺴـﻠﻤﻴﻦ ﺧـﺪﻣﺎت‬
‫ﺷﺎﻳﺎن ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻌﻤﻴﻦ ﭘﺮوژهﻫﺎي ﻋﻤﺮان وآﺑﺎدي‬
‫ﻓﺎروق اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﭘﺮوژهﻫﺎي ﺷﻬﺮﺳﺎزي و ﺳﺎﺧﺘﻦ راﻫﻬﺎ و ﭘﻠﻬﺎ و ﺗﺎﺳﻴﺲ ﻣﻬﻤﺎﻧﺨﺎﻧـﻪﻫـﺎ و‬
‫ﺣﻔﺮ ﭼﺎﻫﻬﺎ و ﻗﻨﻮات و اﻳﺠﺎد ﭼﺸﻤﻪﻫﺎي آب در راﻫﻬﺎ و در ﺗﻤﺎم ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﻣﺴـﻠﻤﺎنﻧﺸـﻴﻦ‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﻤﺮان و آﺑـﺎدي و راهﺳـﺎزي و ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﭘﻠﻬـﺎ و ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻬـﺎ و‬
‫ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ و ﻏﻴﺮه را در ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺗﺒﺎع ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﭘﻴﺎده ﻛﺮد اﻣﺎ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﺗﻔـﺎوت ﻛـﻪ ﻫﺰﻳﻨـﻪ‬
‫ﻋﻤﺮان و آﺑﺎدي اﺗﺒﺎع ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺟﺰﻳﻪ ﺧﻮد آﻧﻬﺎ ﻣﺤﺴﻮب و ﻳﻜﻲ از ﺷﺮاﻳﻂ ﻗﺮار داد‬
‫ﺻﻠﺢ و آﺗﺶ ﺑﺲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪ‪.‬‬

‫»ﻓﺼﻞ ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ :‬ﺗﺸﻜﻴﻼت اداري در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق«‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻛﺸﻮري در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق‬
‫ﻓﺎروق ﺟﻬﺎن ﭘﻬﻨﺎور اﺳﻼم را در دو ﻗﺎره ﻋﻈﻴﻢ )آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘـﺎ( ﺑـﻪ ﻳـﻚ اﻳﺎﻟـﺖ ﻣﺮﻛـﺰي‬
‫)ﻣﺪﻳﻨﻪ( و دوازده اﻳﺎﻟﺖ ﺗﺎﺑﻊ و ﻧﻮد و ﻧﻪ وﻻﻳﺖ و ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ اﻳﺎﻟﺖ ﻣﺮﻛﺰي )ﻣﺪﻳﻨﻪ( و ﻣﻜﻪ‪ ،‬و ﺟﺰﻳﺮه‪ ،‬و ﺑﺼﺮه و ﻛﻮﻓﻪ و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ‪ .‬ﻛﻪ ﻫﺮﻛـﺪام ﻳـﻚ‬
‫اﻳﺎﻟﺖ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري ﻛﻞ اداره ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ ﻛﻼً داراي دو اﻳﺎﻟﺖ ﻳﻚ ُﻋﻠﻴﺎ و داراي ﺑﻴﺴﺖ و ﻫﺸﺖ وﻻﻳﺖ )ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن(‬
‫و دﻳﮕﺮي اﻳﺎﻟﺖ ﺳ‪‬ﻔﻠﻲ ﻛﻪ داراي ﭘﺎﻧﺰده وﻻﻳﺖ )(ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن* ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪616‬‬
‫‪ 3‬ـ ﺷﺮق اﻳﺮان ﻳﻚ اﻳﺎﻟﺖ )ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺰرگ( داراي ﭼﻬﺎرده وﻻﻳﺖ )ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن( و ﻗﺴـﻤﺖ‬
‫ﻣﺮﻛﺰي اﻳﺮان ﻳﻚ اﻳﺎﻟﺖ )ﻓﺎرس( و داراي ﻫﻔﺪه وﻻﻳﺖ )ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن( و ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺮﻛﺰي اﻳﺮان‬
‫ﻳﻚ اﻳﺎﻟﺖ )ﻓﺎرس( و داراي ﻫﻔﺪه وﻻﻳﺖ )ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن( و ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺮﺑﻲ اﻳـﺮان ﻳـﻚ اﻳﺎﻟـﺖ‬
‫)آذرﺑﺎﻳﺠﺎن( ﻛﻪ داراي ﭘﺎﻧﺰده وﻻﻳﺖ )ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن( ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ 4‬ـ ﺷﺎم داراي دو اﻳﺎﻟﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ داراي ﭘﻨﺞ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن و وﻻﻳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺸﻜﻴﻼت اداري در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق‬

‫در ﻣﺮﻛﺰ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﺎﻟﺘﻬﺎ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ اﻳﺎﻟﺖ ﻧﺸﻴﻦ و در ﻣﺮﻛﺰ ﻫﺮ ﻳﻚ از وﻻﻳﺘﻬﺎ ﻳﻚ ﻧﻔـﺮ ﺑـﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان واﻟﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري ادراات زﻳﺮ ﻣﺤﻞ ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖ ﺧﻮد را اداره ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﻲ و ﺷﻬﺮداري= ﻣﺪﻏﻢ در ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻮل اﺳﺘﻘﺮار ﻧﻈﻢ و اﻣﻨﻴﺖ ﻋﻤـﻮﻣﻲ و‬
‫ﺑﺮ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺎزارﻫﺎ و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺳﺪ ﻣﻌﺒﺮ و ﮔﺮاﻧﻔﺮوﺷﻲ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻈﺎﻓﺖ ﺷـﻬﺮ ﻧﻈـﺎرت‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و اﺣﻜﺎم ﺻﺎدره از دادﮔﺎه را ﻧﻴﺰ اﺟﺮا ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻣﺤﻜﻤﻪ = دادﮔﺴﺘﺮي ﻛﻪ رﺋﻴﺲ آن )ﺻ‪‬ﺪر‪ ‬اﻟﺼ‪‬ﺪور( ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬و دﻋﻮاﻫـﺎي ﻣـﺮدم‬
‫را ﻋﻠﻴﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻣﻮازﻳﻦ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻓﻴﺼﻠﻪ ﻣﻲداد‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ ﻣﺎﻟﻴﻪ = اداره داراﻳﻲ ﻛـﻪ رﻳـﻴﺲ آن )ﺻـﺎﺣﺐ اﻟﺨـﺮاج( ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻣـﻲﺷـﺪ و ﻣﺴـﺌﻮل‬
‫ﺟﻤﻊآوري ﻋﺎﻳﺪات اﺳﻼﻣﻲ )زﻛﺎت‪ ،‬ﺧﺮاج‪ ،‬ﻋ‪‬ﺸﺮ‪ ،‬ﺟﺰﻳﻪ( ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻃﺒـﻖ اﺳـﻨﺎد و ﻣﻬـﺮ و‬
‫اﻣﻀﺎي دﻫﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﺟﻤﻊآوري و ﻣﻘﺪري را ﻃﺒﻖ اﺳﻨﺎد در اﺧﺘﻴﺎر واﻟﻲ ﺑﺎري ﺻـﺮف‬
‫در ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﻗﺮار ﻣﻲداد و ﺑﻘﻴﻪ را ﻧﻴﺰ ﻃﺒﻖ آﻣﺎر و ارﻗﺎم و اﺳﻨﺎد ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫‪ 4‬ـ ﻣﻌﺎرف = اداره اﻣﻮر دﻳﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻮل ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻛﻼﺳﻬﺎي درس ﻗﺮآن و رواﻳﺖ اﺣﺎدﻳﺚ‬
‫و ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﺴﺎﻳﻞ دﻳﻨﻲ و اداره ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ 5‬ـ اﻃﻼﻋﺎت = اداره ﻛﺎرآﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﻧﺤﻮه ﻛﺎر ﻛﺮدن ادارات ﻓﻮق و اﺣﻴﺎﻧﺎً اﻧﺤﺮاف روﺳﺎي‬

‫‪617‬‬
‫آﻧﻬﺎ را ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﻪ اﻃﻼع اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻴﺪ‪ .‬ادارات ﻓﻮق ﻛـﻼً داراي رﻳـﻴﺲ و ﻳـﻚ‬
‫ﻣﻨﺸﻲ و ﺗﻌﺪادي ﻛﺎرﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﭼﻮن ﻓﺎروق از ﺻﻤﻴﻢ ﻗﻠﺐ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﺳﻤﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﻮﻣﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺴـﺌﻮل ﺣـﺲ‬
‫ﺟﺮﻳﺎن ﻛﺎر ﻫﻤﻪ اﺳﺘﺎﻧﺪارﻳﻬﺎ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪارﻳﻬﺎ و ادارات ﻧﺎﻣﺒﺮده ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ و در ﺣﻀـﻮر ﺧـﺪا‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻮاﺑﮕﻮي اﻧﺤﺮافﻫﺎ و ﺑﻲﻋﺪاﻟﺘﻴﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ در ﺗﺸﻜﻴﻼت اداري ﻓﻮق ﻣﺴﺎﻳﻞ زﻳـﺮ‬
‫را ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺪي ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻲﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪ 1‬ـ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه و اﺳﺘﺎﻧﺪران و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪران‪ ،‬و رؤﺳﺎي ﺗﻤﺎم ادارات ﻧﺎﻣﺒﺮده و ﻣﻌﺎوﻧـﺎن‬
‫ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ را در ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن وﺳﻴﻊ اﺳﻼم ﺧﻮد ﺷﺨﺼﺎً اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻧﻤﻮد و اﺑـﻼغ ﺑـﺮاي آﻧﻬـﺎ‬
‫ﺻﺎدر ﻣﻲﻛﺮد و در اﻧﺘﺨﺎب اوﻟﻴﻪ آﻧﻬﺎ و اﻋﺰام آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺧﺪﻣﺖ ﺿﻮاﺑﻂ زﻳـﺮ را ﻣﻨﻈـﻮر‬
‫ﻣﻲداﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬ﺧﻮﻳﺸﺎن ﻧﺰدﻳﻚ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر را از اﺷـﻐﺎل اﻳـﻦ ﭘﺴـﺘﻬﺎ‬
‫ﺑﺪور ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬زﻳﺮا در اﻳﻦ ﭘﺴﺘﻬﺎ ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻣـﺎﻟﻲ وﺟـﻮد داﺷـﺖ و اﺗﻬﺎﻣـﺎت و ﺷـﻜﺎﻳﺘﻬﺎ و‬
‫ﺑﺎزرﺳﻲﻫﺎ و ﻣﺴﺎﻳﻞ دﻳﮕﺮ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻣﺪ ﻛﻪ در ﺻـﻮرت رﺳـﻴﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺷـﺌﻮﻧﺎت آﻧﻬـﺎ ﭘـﺎﻳﻴﻦ‬
‫ﻣﻲآﻣﺪ و در ﺻﻮرت ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﻲ ﺗﺒﻌﻴﺾ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲآﻣﺪ و ﺟﺮﻳﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﺟﺮﻳﺎﻧﻬﺎي ﺳﺎل‬
‫آﺧﺮ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﺜﻤﺎن ذياﻟﻨﻮرﻳﻦ ﺑﻪ راه ﻣﻲاﻓﺘﺎد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬـﺖ ﻫﺮﮔـﺎه ﻛﺴـﻲ ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر را ﺑﺮاي اﺣﺮاز ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﭘﺴﺘﻬﺎ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻓﺎروق‬
‫در ﺟﻮاب ﻣﻲﮔﻔﺖ‪َ » :‬اﻛ َْﺮ ُه ان ُا َدﻧ َﱠﺴ ُﻬ ْﻢ ﺑﺎﻟ َﻌ َﻤﻞ« ﻧﻤﻲﺧـﻮاﻫﻢ ﺷـﺌﻮﻧﺎت آﻧﻬـﺎ را اﺣـﺮاز اﻳـﻦ‬
‫ﭘﺴﺘﻬﺎ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻴﺎورم« و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم وﻓﺎت اﺳﺘﺎﻧﺪار )ﺣﻤﺺ( ﻓﺎروق ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از‬
‫دودﻟﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي اﺣﺮاز اﻳﻦ ﻣﻘﺎم از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس دﻋﻮت ﻛﺮد‪ ،‬و ﺿـﻤﻦ ﮔﻔﺘﮕـﻮي ﻣﻔﺼـﻞ ﺑـﻪ او‬
‫ِ‬
‫اﺳ َﺘ ْﻌ َﻤ َﻞ اﻟﻨ َ‬
‫ّﺎس َوﺗ ََﺮ َﻛﻜ ُْﻢ« ﻣﻦ ﺧـﻮدم دﻳـﺪهام ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬ ‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ا ّﻧﯽ َر ْاﻳ ُﺖ َر ُﺳ َﻞ اﷲِ ْ‬
‫ﭘﺴﺘﻬﺎﻳﻲ را ﺑﻪ ﻛﺴﺎن ﻣﻲداد و ﺷﻤﺎ را از آن ﭘﺴﺘﻬﺎ دور ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﻤﻲداﻧﻢ ﻣﻨﻈـﻮر‬

‫‪618‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﺌﻮﻧﺎت ﺷﻤﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮ از اﻳﻦ ﭘﺴﺘﻬﺎ اﺳﺖ ﻳﺎ اﻳﻨﻜـﻪ ﺷـﺎﻳﺪ ﻛﺴـﺎﻧﻲ از‬
‫ﻣﻘﺎم ﺷﻤﺎ ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻛﺸﺎﻧﺪه ﺑﺸﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻟﺒﺘـﻪ در ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﺻﻮرﺗﻲ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻛﺸﺎﻧﺪه ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺷﺪ‪ .‬و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس در ﭘﺎﺳـﺦ ﺑـﻪ او ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﻻ َاری َا ْن‬
‫َا ْﻋ َﻤ َﻞ َﻟ َﻚ = ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﺴﺘﻬﺎ را از ﺗﻮ ﻗﺒﻮل ﻧﻜﻨﻢ«‪.‬‬
‫ب‪:‬ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﻧﺰدﻳﻚ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ از اﺣﺮاز اﻳﻦ ﭘﺴﺘﻬﺎ ﻣﺮﺣﻮم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا در ﺻﻮرت‬
‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﻧﺤﺮاف ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ اﺣﺘﺮام اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ اﻧﺤﺮاف آﻧﻬﺎ ﮔﺰارش ﻧﺸﻮد و ﺗﺒﻌـﻴﺾ‬
‫و ﺑﻴﺪادﮔﺮي ﺑﻮﺟﻮد ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﻛﻪ ﻓﺎروق ﺑﺮاي اﺳﺘﺎﻧﺪاري ﻛﻮﻓﻪ ﺟﻮﻳـﺎي‬
‫ﻛﺴﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و اﻣﻴﻦ و درﺳﺘﻜﺎر اﻫﻞ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻛﺴﻲ ﺑـﻪ او ﮔﻔـﺖ ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬
‫ﺷﺨﺼﻲ ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﭘﺴﺮ ﺧﻮدت ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﺎروق روي در ﻫـﻢ ﻛﺸـﻴﺪ و ﺑـﺎ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از‬
‫ﻋﺼﺒﺎﻧﻴﺖ ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﻗﺎ َﺗ َﻠ َﻚ اﷲُ‪َ ,‬واﷲِ ﻣﺎ َا َر ْد َت اﷲَ ِﲠﺎ = ﺧﺪا ﺗـﺮا ﺑﻜﺸـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺪا اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ را ﻣﺤﺾ رﺿﺎي ﺧﺪا ﻧﮕﻔﺘﻲ«‪.‬‬
‫ﻓﺎروق ﺑﺮاي اﺳﺘﺨﺪام درﺟﻪ دوم )ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺎرﻣﻨﺪان ﺟﺰء ادارهﻫﺎ ﻛﻪ رؤﺳﺎي ادراات آﻧﻬـﺎ را‬
‫اﺳﺘﺨﺪام ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ( در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﭘﺮﻫﻴﺰ از اﺳـﺘﺨﺪام ﺧﻮﻳﺸـﺎن و دوﺳـﺘﺎن و ﭘـﺎرﺗﻲﺑـﺎزي‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ر‪‬ﻋﺐآوري ﺻﺎدر ﻛﺮد ﻛﻪ در آن ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﻛـﺪام از ﺷـﻤﺎﻫﺎ ﻛﺴـﻲ را ﻣﺤـﺾ‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﻳﺎ ﻋﻮاﻟﻢ دوﺳﺘﻲ اﺳﺘﺨﺪام ﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا و ﺑـﻪ ﻫﻤـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﺮﻛﺪام از ﺷﻤﺎ ﻓﺮد ﻓﺎﺳﺪي را اﺳﺘﺨﺪام ﻛﻨﺪ او ﻫﻢ ﻣﺜﻞ او ﻓﺎﺳـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ«‪.‬‬
‫ج‪ :‬ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﻴﻔﺘﻪ اﺣﺮاز اﻳﻦ ﭘﺴﺘﻬﺎ ﺑﻮدﻧﺪ از اﺣﺮاز آﻧﻬﺎ ﻣﺤﺮوم ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ‬
‫ﻓﺎروق در دل ﺧﻮد ﺷﺨﺼﻲ را ﺑﺮاي اﺳـﺘﺎﻧﺪاري ﻳﻜـﻲ از اﻳﺎﻟﺘﻬـﺎ در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓـﺖ ﺑـﻮد و‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم او ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ اﻣﺎ ﻧﺎﮔﺎه ﻫﻤﻴﻦ ﺷﺨﺺ در ﻣﺠﻠﺲ ﻓـﺎروق ﺣﺎﺿـﺮ و‬
‫ﺑﺎﺷﻮر و ﺷﻴﻔﺘﮕﻲ و ﻋﻼﻗﻪ زﻳـﺎد ﻫﻤـﻴﻦ ﭘﺴـﺖ را درﺧﻮاﺳـﺖ ﻛـﺮد‪ ،‬ﻓـﺎروق در ﺟﺌـﻮاب‬

‫‪619‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪:‬اﺗﻔﺎﻗﺎً ﻣﻦ ﺗﺮا ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﻦ ﭘﺴﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدن وﻟﻲ ﭼﻮن ﺧﻮدت را ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷـﻮر‬
‫و ﺷﻴﻔﺘﮕﻲ آن را درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮدي از ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪم زﻳﺮا ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷـﻴﻔﺘﻪ‬
‫ﭘﺴﺖ و ﻣﻘﺎم ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮﺑﻲ را دﻧﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫د‪ :‬ﻣﺘﺼﺪي اﻳﻦ ﭘﺴﺘﻬﺎ ﻻزم ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﻀﺎﻳﻞ اﺧﻼﻗﻲ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻮاﺿﻊ و ﺑﺮاﺑﺮي و درﺟﻨـﺐ‬
‫آن ﺧﻮدﺑﺎوري و اﺣﺴﺎس ﺷﺨﺼﻴﺖ در ﺟﻤﻊ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺗﺮﺣﻢ و ﻋﺎﻃﻔﻪ و ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒـﺖ‬
‫را دارا ﺑﺎﺷﻨﺪ و در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﺮط روزي ﻓﺎروق‪ ،‬دﺳﺘﻮر دادﻛﻪ اﺑـﻼغ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪاري را‬
‫ﺑﺮاي ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻨﻮﻳﺴﻨﺪ و در اﻳﻦ اﺛﻨﺎ ﻃﻔﻠﻲ از در وارد ﺷﺪ و ﺧﻮد را ﺑـﻪ آﻏـﻮش ﻓـﺎروق‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ و ﻓﺎروق او را ﺑﻮﺳﻴﺪ‪ ،‬و آن ﺷﺨﺺ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺗﻔﺎﻗﺎً ﻣـﻦ ده‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ دارم ﻛﻪ از دوران ﻃﻔﻮﻟﻴﺖ ﻫﻴﭽﻜﺪام ﺟﺮﺋـﺖ ﻧﻜـﺮدهاﻧـﺪ ﺑـﻪ ﻣـﻦ ﻧﺰدﻳـﻚ ﺷـﻮﻧﺪ و‬
‫ﻫﻴﭽﻜﺪام را ﻧﺒﻮﺳﻴﺪهام« ﻓﺎروق ﺑﺮآﺷﻔﺖ و درﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪»:‬ﻣﻦ ﭼﻪ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺧـﺪا رﺣـﻢ و‬
‫ﻋﻄﻮﻓﺖ را از ﻗﻠﺐ ﺗﻮ ﻛﻨﺪه اﺳﺖ و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ رﺣﻤﺖ ﺧﺪا ﻣﺨﺼﻮص ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻳﺮدﺳﺘﺎن ﻛﻤﺎل رﺣﻢ و ﻋﻄﻮﻓﺖ را دارﻧﺪ« و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه دﺳﺘﻮر داد‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦ اﺑﻼغ را ﭘﺎره ﻛﻨﺪ و زﻳﺮ ﻟﺐ ﻣﺮﺗﺐ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪» :‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﻳﺶ داراي ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﺗﺮﺣﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻳﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺮدم ﭼـﻪ اﻧﺘﻈـﺎري‬
‫از او ﺑﺎﻳﺪ داﺷﺖ؟«‬
‫ﻫـ‪ :‬ﺑﻌﺪ از ﻧﺒﻮدن ﻣﻮاﻧﻊ ﺳﺎﺑﻖاﻟﺬﻛﺮ ﺷﺮﻃﻬﺎي اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺮاي اﺣﺮاز ﻫﻤـﻴﻦ ﭘﺴـﺘﻬﺎي ﻣﻬـﻢ در‬
‫درﺟﻪ اول ﻛﺎراﻳﻲ و ﺗﺨﺼﺺ و ﻣﻬﺎرت و ﺳـﻮاﺑﻖ درﺳـﺘﻜﺎري و اﻣﺎﻧـﺖ و ﺻـﺪاﻗﺖ و در‬
‫درﺟﻪ دوم زﻫﺪ و ﺗﻘﻮي و ﭘﺎراﺳﺎﻳﻲ ﺑﻮد‪ .‬و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻓﺎروق ﺑﺎ اﺳـﺘﺎﻧﺪاري‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻲ ﺟﻠﻴﻞ اﻟﻘﺪر ﻋﻤﺎرﺑﻦ ﻳﺎﺳﺮ‪ ،‬ﻛﻪ در زﻫﺪ و ﺗﻘﻮي ﻛﻢﻧﻈﻴـﺮ ﺑـﻮد وﻟـﻲ در ﭼﺮﺧﺎﻧـﺪن‬
‫ﭼﺮخ ﻛﺎرﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻛﻢ ﻗﺪرت ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻜﺮد‪ ،‬و وﻗﺘﻲ زﻳﺮ ﻓﺸﺎر و اﺻﺮار ﺟﻤﻌﻲ ﺑـﺎ‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪاري او ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺮد‪ ،‬دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ او را ﻋﺰل ﻧﻤﻮد و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻤﺮوﺑﻦ ﻋـﺎص‪ ،‬و‬

‫‪620‬‬
‫ﻣﻐﻴﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ‪ ،‬و اﺑﻦ ﺳﻤﻴﻪ و ﻣﻌﺎوﻳﻪ اﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻔﻴﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻤﺎر ﻫﻢ ﺑﻪ زﻫـﺪ و ﺗﻘـﻮا و‬
‫ﭘﺎرﺳﺎﻳﻲ ﻣﻌﺮوف ﻧﺒﻮدﻧﺪ وﻟﻲ ﻣﺮدان ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ و اﻫﻞ ﺗﺨﺼﺺ و ﻣـﺪﻳﺮ و ﻓﻌـﺎل و از داﻫﻴـﺎن‬
‫ﻋﺮب ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪،‬ﭘﺴﺘﻬﺎي ﻋﺎﻟﻲ و ﺧﻄﻴﺮي را‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺎﻧﺪاري و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه و‬
‫ﻏﻴﺮ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻲداد‪ ،‬و در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ از ﻗﺪرت و ﻣﻬـﺎرت و ﺗﺨﺼـﺺ آﻧﻬـﺎ در ﭼﺮﺧﺎﻧـﺪن‬
‫ﭼﺮﺧﻬﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻛﺎرﻫﺎ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻛﻤﻲ زﻫﺪ و ﺗﻘﻮاي آﻧﻬﺎ را ﻧﻴﺰ ﺑـﺎ زور ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ و‬
‫ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﺷﺪﻳﺪ و ﻓﺮﻳﺎدﻫﺎي رﻋﺐآور ﺟﺒﺮان ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ ،‬و در ﻋﺼـﺮ ﻋﺜﻤـﺎنذياﻟﻨـﻮرﻳﻦ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ اﺷﺨﺎص ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﻓﺎروق ﺑﺮ ﺳﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد و در ﻋﺼﺮ ﻋﻠﻲ‬
‫ﻣﺮﺗﻀﻲ ﺣﻜﻢ ﻋﺰل اﻳﻦ اﺷﺨﺎص ﺻﺎدر ﮔﺮدﻳﺪ و اوﺿﺎع ﺑﻪ ﻛﻠﻲ دﮔﺮﮔﻮن و ﺷﻴﺮازه ﻧﻈـﻢ و‬
‫اﻣﻨﻴﺖ ﮔﺴﻴﺨﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎروق ﺑﻌﺪ از آﻧﻜﻪ ﻃﺒﻖ ﺿﻮاﺑﻂ ﻣﺬﻛﻮر اﻓـﺮادي را ﺑـﺮاي اﺣـﺮاز ﭘﺴـﺘﻬﺎي اﺳـﺘﺎﻧﺪاري و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪراي و رﻳﺎﺳﺖ ادارات ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ در ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻬﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺎز در ﺟﻬـﺖ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺑﺮوز ﺧﻄﺮات دﻳﻮان ﺳﺎﻻري و ﺑﺮوﻛﺮاﺳـﻲ و ﺳـﺘﻤﮕﺮي ﻣـﺎﻣﻮرﻳﻦ‪ ،‬ﻫـﻢ در‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ و ﻫﻢ در ﺣﻴﻦ اﻧﺠﺎم دادن وﻇﺎﻳﻒ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﻗﺪاﻣﺎﺗﻲ را آﻏﺎز ﻣﻲﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ اول‪ 1:‬ـ در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ﻓﺎروق دﺳﺘﻮر دادﻛﻪ ﺑـﺎ ﺣﻀـﻮر ﺟﻤﻌـﻲ از اﺻـﺤﺎب‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر اﺑﻼغ آن ﻣﺎﻣﻮر را از زﺑﺎن ﻓﺎروق و ﺑﺎ ﻣﺤﺘﻮي و ﻣﻄﺎﻟﺐ زﻳﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫»ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻣﻦ ﺗﺮا ﻧﻤﻲﻓﺮﺳﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺧﻮن و اﻣﻮال و ﺣﻴﺜﻴﺖ ﻣﺮدم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﻲ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺮا ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر ﻣﺮدم و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻋﺎدﻻﻧﻪ اﻣﻮال و اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز و ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﺑـﻪ‬
‫آﻧﺠﺎ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﻢ و ﺑﻪ ﻫﻴﭻوﺟﻪ ﺣﻖ ﻧﺪاري در ﻫﻴﭻ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺳﺘﻢ ﻣﺎﻟﻲ و ﺳـﺘﻢ ﺑـﺪﻧﻲ را ﺑـﺮ‬
‫ﻛﺴﻲ روا داري‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺣﻖ ﻧﺪاري ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮد و ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮﻳﺸـﺎن و آﺷـﻨﺎﻳﺎن از‬
‫اﻳﻦ ﻣﻘﺎم اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ دروازه ﻣﻨﺰل ﺗﻮ در ﺗﻤﺎم ﺳﺎﻋﺎت ﺷﺐ و روز ﺑﺮ روي ﻣﺮاﺟﻌﻴﻦ‬
‫ﺑﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺣﻖ ﻧﺪاري ﺑﺎ ﭘﻮﺷﻴﺪن ﻟﺒﺎس ﻧﺎزك و ﻟﻄﻴﻒ و ﻓﺎﺧﺮ‪ ،‬و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده‬

‫‪621‬‬
‫از وﺳﺎﻳﻞ ﻧﻘﻠﻴﻪ ﻋﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑِﺮْد‪‬و‪‬ن‪ ،‬ﺧﻮد را ﻣﺎﻓﻮق زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺮدم ﻋﺎدي ﻗﺮار دﻫﻲ« و ﭘـﺲ‬
‫از ﺧﻮاﻧﺪ اﺑﻼغ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻲ از ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر آن را ﮔﻮاﻫﻲ ﻛﺮده و اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻫـﻢ آن را‬
‫ﻣﻬﺮ ﻣﻴﺰد و از ﻣﺎﻣﻮر ﻫﻢ ﺗﻌﻬﺪ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ در اوﻟﻴﻦ ﺳﺎﻋﺖ ورود ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺧﺪﻣﺖ‪ ،‬ﻣـﺮدم‬
‫را ﺟﻤﻊ ﻛﺮده و اﺑﻼغ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﺤﺘﻮي ﺑﺎري آﻧﻬﺎ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻓﺎروق ﻗﺒﻞ از اﻋﺰام ﻣﺎﻣﻮرﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺧﺪﻣﺖ‪ ،‬از داراﻳﻲ آﻧﻬﺎ ﺻﻮرت ﺑﺮداري ﻣﻲﻛﺮد‬
‫و در دﻓﺎﺗﺮ ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ ﻳﺎدداﺷﺖ ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﻫﺮﮔﺎه دوره ﺧﺪﻣﺖ آﻧﻬﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ ﻳﺎ در‬
‫اﺛﻨﺎي اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ ﻛﺎر‪ ،‬ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ اﺧﺘﻼس اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ ﻓـﻮراً آﻧﻬـﺎ را ﺑـﻪ ﻣﺮﻛـﺰ‬
‫اﺣﻀﺎر ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺣﻘﻮق ﻣﻌﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺻﻮرت داراﻳﻲ‬
‫ﺣﺴﺎﺑﺸﺎن از آﻧﻬﺎ ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣـﻲآﻣـﺪ و از آﻧﻬـﺎ ﺳـﻮال ﻣـﻲﻛـﺮد اﻳـﻦ را از ﻛﺠـﺎ‬
‫آوردهاي؟ و وﻗﺘﻲ ﻣﺤﻞ درآﻣﺪ ﻧﺎﻣﺸﺮوﻋﻲ را ذﻛﺮ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ ﺗﻤـﺎم ﻣﺒﻠـﻎ اﺿـﺎﻓﻲ را ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻣﺴﺘﺮد و آﻧﻬﺎ را ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻳﺎ ﻋﺰل ﻫﻢ ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ ،‬وﻫﺮﮔﺎه ﻣﻲﮔﻔﺘﻨـﺪ از راه ﺗﺠـﺎرت و‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردهاﻳﻢ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ آﻧﻬﺎ را ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺠﺎي ﺧﺪﻣﺖ ﻣـﺮدم‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي ﺷﺨﺼﻲ و ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺼﻒ ﻫﻤﺎن ﻣﺒﻠﻎ اﺿـﺎﻓﻲ را ﻣﺼـﺎدره‬
‫ﻛﺮده و ﺑﻪ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺑﺮﻣﻲﮔﺮداﻧﻴﺪ و از ﻧﺼﻒ دﻳﮕﺮش ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ ،‬و اﻳﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺎﻣﻼً‬
‫ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﻀﺎرﺑﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮد زﻳﺮا اﻳﻦ ﻣﺎﻣﻮر ﻛﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺎرﻣﻨﺪي را داﺷﺖ‬
‫ﻧﻴﺮوﻳﺶ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﺑﻮد وﻟﻲ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻛﺎر ﺗﺠﺎرﻳﺶ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑـﻪ ﺧـﻮدش ﺑـﻮد‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺤﺼﻮل ﻛﺎر ﺗﺠﺎرﺗﻲ او ﺑﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻴﺮو و ﺑﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﺧﺮﻳﻦ ﻛﺎر‪ .‬ﻓﺎروق دﺳﺘﻮر ﻣﻲداد ﻣـﺎﻣﻮرﻳﻦ ﺣﺘﻤـﺎً در روز روﺷـﻦ وارد ﻣﺤـﻞ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮد ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛﻪ داراﻳﻲ آﻧﻬـﺎ در آﻏـﺎز ﺧـﺪﻣﺖ ﭼﻘـﺪر ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ؟‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ دوم‪ :‬ﻓﺎروق ﺑﻌﺪ از اﻳﻨﻬﻤﻪ دﻗﺘﻬـﺎ و ﻣﺤﻜـﻢ ﻛﺎرﻳﻬـﺎ در اﻣـﺮ اﻧﺘﺼـﺎب اﺳـﺘﺎﻧﺪران و‬

‫‪622‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و روﺳﺎي ادارات ﺑﺎز درﺑﺎره ﻋﻤﻠﻜﺮد آﻧﻬﺎ رﻓﻊ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ از ﺧـﻮد ﻧﻤـﻲﻛـﺮد و‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﻮاره ﺧﻮد را ﻣﺴﺌﻮل اﻋﻤﺎل آﻧﻬﺎ ﻣﻲداﻧﺴﺖ و روزي ﺧﻄﺎب ﺑـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﮔﻔﺖ‪»:‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻛﺴﺎن را ﻣﺘﺼﺪي ﻛﺎرﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﺑﻜﻨﻢ و اﻛﻴﺪاً ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دﺳﺘﻮر دﻫﻢ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬آﻳﺎ از ﻣﻦ رﻓﻊ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻲﺷﻮد؟« در ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻨـﺪ ﺑﻠـﻲ‪ ،‬ﻓـﺎروق‬
‫ﮔﻔﺖ‪»:‬ﺧﻴﺮ اﻳﻨﻄﻮر ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎز ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ درام ﻛﻪ ﺑﺮ ﻛﺎرﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﻧﻈﺮات و ﻣﺮاﻗﺒـﺖ‬
‫دﻗﻴﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮم ﻛﻪ آﻧﭽﻪ را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دﺳﺘﻮر دادهام ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ اﻧﺠﺎم دادهاﻧـﺪ«‬
‫ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻛﺎر ﺑﺴﻴﺎر آﺳﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﺰل ﻣﺎﻣﻮرﻳﻦ‪ ،‬رﻓﺎه و آﺳﺎﻳﺶ ﻣﺮدم را ﺗـﺎﻣﻴﻦ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻢ« ﺑﻌﺪاً ﮔﻔﺖ‪»:‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻦ از ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺎﻣﻮرﻳﻦ ﺑﻲﺧﺒﺮ ﺑﻤﺎﻧﻢ و ﺑـﺎ وﺟـﻮد ﺳـﺘﻤﮕﺮي و‬
‫ﺑﻲﻋﺪاﻟﺘﻲ ﻋﺰل و ﻣﺠﺎزات ﻧﺸﻮﻧﺪ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺳﺘﻤﮕﺮ و ﻇﺎﻟﻢ ﻣﻨﻢ ﻧﻪ آﻧﻬـﺎ« و ﻫﻤـﻴﻦ ﻧﻄﻘـﻪ‬
‫ﻧﻈﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺎروق را ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي و از ﺳﺪواﻧﺴـﺎﻻري و ﺑﺮوﻛﺮاﺳـﻲ‬
‫اداري و ﭘﻴﺸﮕﻴﺮي از ﺳﺘﻢ ﻣﺎﻣﻮرﻳﻦ ﺑﺮ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺗﻤﺎم اﺳﺘﺎﻧﺪاران و ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن و روﺳـﺎي‬
‫ادرات ﺟﻬﺎن اﺳﻼم در دو ﻗﺎره آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ ﻧﻈﺎرت و ﻣﺮاﻗﺒﺖ دﻗﻴﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺎروق‬
‫از دو را ﺑﺮ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺎﻣﻮرﻳﻦ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ واﻗﻒ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ ﮔﺰارش ادارهﻫﺎي اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬ﻛﻪ در ﻫﺮ ﺷﻬﺮي اداره اﻃﻼﻋﺎت داﻳﺮ و ﻛﺎرﻣﻨﺪان ﻣـﻮﻣﻦ‬
‫و آﮔﺎه و ﺑﻲﻧﻈﺮ آﻧﻬﺎ اﻧﺤﺮاف اﺳﺘﺎﻧﺪاران و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه و روﺳﺎي ادارات‬
‫را ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﻧﺎﻣﻪراﺳﻨﻬﺎﻳﻲ )اَﻟْﺒ‪‬ﺮﻳﺪ(‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮ ﺷﺘﺮان ﺑﻴﺎﺑﺎن ﭘﻴﻤﺎ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳـﺮﻳﻊاﻟﺴـﻴﺮ در ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺳﺎﻋﺎت ﺷﺐ و رز‪ ،‬از دورﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﺎط ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺳﺮازﻳﺮ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﻓـﺎروق ﮔـﺰارش‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻓﺎروق ﻧﻴﺰ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ دادﮔﺎه )ﻋﺪاﻟﺖ اداري( ﻣﺴﺘﻘﺮ در ﻣﺮﻛﺰ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت‬
‫ﺧﻮد را آﻏﺎز و در ﺻﻮرت ﺛﺒﻮت ﺟﺮم ﻣﺎﻣﻮرﻳﻦ را ﻋﺰل ﻳـﺎ ﺑـﻪ ﻣﺮﻛـﺰ اﺣﻀـﺎر و آﻧﻬـﺎ را‬
‫ﺷﺪﻳﺪاً ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻓﺎروق ﻫﺮ ﺳﺎل در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ ﺳﻤﻴﻨﺎري از ﺗﻤﺎم اﺳﺘﺎﻧﺪاران و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن‬

‫‪623‬‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲداد و ﺑﻌﺪ از آﻧﻜﻪ ﺑﻪ ﮔﺰارش ﻛﺎرﻫﺎي آﻧﻬـﺎ ﮔـﻮش ﻣـﻲداد‬
‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺗﻤﺎم زاﻳﺮﻳﻦ ﻛﻪ از ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﻜﻪ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣـﻲﮔﻔـﺖ‪» :‬ﻫـﺮ‬
‫ﻛﺪام از ﺷﻤﺎ ﻛﻪ ﺷﻜﺎﻳﺘﻲ از ﻣﺎﻣﻮرﻳﻦ دارﻳﺪ و ﺳﺘﻤﻲ از آﻧﻬﺎ دﻳﺪهاﻳﺪ‪ ،‬در ﻛﻤﺎل ﺑﻲﺑـﺎﻛﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎﻻ او را ﻋﺰل ﻳﺎ ﻣﺠﺎزات ﻛﻨﻢ و ﻫﺮﮔﺎه ﻓﺎروق از راه ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻣﺮدم‬
‫در ﻣﻮﺳﻢ ﺣﺞ ﻳﺎ از راه ﮔﺰارش اداره اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺤﻞ ﺑﺮ ﺳﺘﻤﮕﺮي و اﻧﺤﺮاف و ﺑﻲﻋـﺪاﻟﺘﻲ‬
‫ﻣﺎﻣﻮرﻳﻦ واﻗﻒ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ و ﺗﺤﻘﻴﻖ را آﻏﺎز ﻣﻲﻛﺮد و در ﺻﻮرت ﺛﺒﻮت‬
‫ﺟﺮم ﻣﺎﻣﻮر را ﻋﺰل ﻳﺎ ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ ،‬و اﻳﻨـﻚ ﻧﻤﻮﻧـﻪﻫـﺎﻳﻲ از ﺑـﺎزﺟﻮﻳﻲ و ﺗﺤﻘﻴـﻖ و‬
‫ﻣﺠﺎزات ﻣﺎﻣﻮرﻳﻦ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻓﺎروق‪.‬‬
‫ﻋﺰل و ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻣﺎﻣﻮرﻳﻦ‬
‫اﻟﻒ ـ ﺑﻪ ﻓﺎروق ﮔﺰارش رﺳﻴﺪ ﻛﻪ اﺑﻮﻫ‪‬ﺮَﻳﺮه اﺳﺘﺎﻧﺪار ﺑﺤﺮﻳﻦ ده ﻫﺰار درﻫﻢ ﭘﺲاﻧﺪزا دارد‪،‬‬
‫ﻓﺎروق اﺑﻮﻫﺮﻳﺮه را ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ اﺣﻀﺎر ﻛﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪»:‬ﺑﮕﻮ اﻳﻦ ﭘﻮل را از ﻛﺠﺎ آوردهاي؟«‬
‫اﺑﻮﻫﺮﻳﺮه ﮔﻔﺖ‪ :‬از زاد و وﻟﺪ ﮔﻠﻪﻫﺎي ﻣﺎدﻳﺎن و ﺟﻴﺮهﻫﺎي ﻧﻘﺪي ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ و ﻣﺎﻟﻴﺎت‬
‫ﺑﺮدهاي ﻛﻪ داﺷﺘﻪام« ﻓﺎروق ﺑﻌﺪ از ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ دﻗﻴﻖ در رﻓﺖ و درآﻣـﺪﻫﺎي او دﻳـﺪ ﺣﺴـﺎب‬
‫اﺑﻮﻫﺮﻳﺮه درﺳﺖ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﭘﻮل ﺑﻲﻣﺤﻞ ﻧﻴﺴﺖ اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ دﻳﮕـﺮ ﺑـﺎز ﺑـﻪ ﻓـﺎروق‬
‫ﮔﺰارش رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﺲاﻧﺪاز اﺑﻮﻫﺮﻳﺮه ﺧﻴﻠﻲ اﻓﺰاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ اﻳﻦ ﺑﺎر ﻫـﻢ ﻓـﺎروق او‬
‫را ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ اﺣﻀﺎر و از داراﻳﻲ او ﺑﺎزرﺳﻲ ﺑﻪ ﻋﻤـﻞ آورد و اﻳـﻦ ﺑـﺎر ﺣﺴـﺎب اﺑـﻮﻫﺮﻳﺮه‬
‫درﺳﺖ درﻧﻤﻲآﻣﺪ و ﻓﺎروق ﻣﺒﻠﻎ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺎب را ﺑـﻪ او ﺗﻨﺼـﻴﻒ ﻛـﺮد و ﻧﺼـﻒ آن را‬
‫ﻣﺼﺎدره و ﺑﻪ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل وارﻳﺰ ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ اﺑﻮﻫﺮﻳﺮه ﮔﻔﺖ‪:‬ﺣﺎﻻ ﺑﺮو ﺳﺮ ﻛﺎرت وﻟﻲ اﺑـﻮﻫﺮﻳﺮه‬
‫ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻜﺮد ﻓﺎورق ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻳﻮﺳﻒ‪ ‬ﺧﻮد درﺧﻮاﺳﺖ ﭘﺴﺖ اﺳﺘﺎﻧﺪاري ﻛﺮد ﭘﺲ ﺑﻪ ﭼـﻪ‬
‫دﻟﻴﻞ ﺗﻮ آن ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﻲ‪ ،‬اﺑﻮﻫﺮﻳﺮه ﮔﻔﺖ‪:‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دو ﻣﻄﻠﺐ و ﺳﻪ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻓﺎروق ﺣـﺮف‬
‫او را ﻗﻄﻊ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭼﺮا ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻲ ﭘﻨﺞ ﻣﻄﻠﺐ؟« اﺑﻮﻫﺮﻳﺮه ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻟﻔﻈـﻲ‬

‫‪624‬‬
‫ﻓﺎروق‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺧﻮد را اداﻣﻪ داد و ﮔﻔﺖ‪:‬ﻣﻲﺗﺮﺳﻢ ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧـﻪ ﺣﺮﻓـﻲ را ﺑـﺰﻧﻢ و ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧـﻪ‬
‫ﻗﻀﺎوﺗﻲ ﺑﻜﻨﻢ‪ ،‬ﭘﺸﺘﻢ ﻛﻮﺑﻴﺪه ﺑﺸﻮد‪ ،‬ﺣﻴﺜﻴﺘﻢ ﻟﻜﻪدار ﮔـﺮدد‪ ،‬داراﻳـﻲ از ﻣـﻦ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﻮد و‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻳﻮﺳﻒ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻢ زﻳﺮا او ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮزاده ﺑـﻮد و ﻣـﻦ اﺑـﻮﻫﺮﻳﺮه‬
‫ﭘﺴﺮ اُﻣ‪‬ﻴﻤ‪‬ﻪ ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ب ـ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻧﺼـﻒ‬
‫ﺳﻬﻤﺶ را دادﻛﻪ ﺑﻌﺪاًﻧﺼﻒ دﻳﮕﺮش را ﺑﺪﻫﺪ اﻣﺎ آن ﻓﺮد ﺳﭙﺎﻫﻲ اﺻﺮار ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺣـﺎﻻ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻤﺎم ﺳﻬﻢ را ﺑﺪﻫﻲ و اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ اﻳﻦ اﺻﺮار را ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﺑـﻲاﻧﻀـﺒﺎﻃﻲ ﻧﻤـﻮد و در ﺣـﻼ‬
‫ﺷﺪت ﺧﺸﻢ ﺑﻴﺴﺖ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺑﻪ او زد و ﺳﺮش را ﻧﻴﺰ ﺗﺮاﺷﻴﺪ و آن ﻓـﺮد ﺳـﭙﺎﻫﻲ ﺑـﺎ وﺟـﻮد‬
‫ﺷﺠﺎﻋﺖ و دﻻوري ﻣﺤﺾ رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻘﺮرات ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻋﻜـﺲاﻟﻌﻤﻠـﻲ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه‬
‫ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻧﺪاد و ﻣﻮﻫﺎي ﺳﺮش را ﺟﻤﻊ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﻳﻜﺴﺮه ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﻓﺎروق‬
‫رﻓﺖ و ﻣﻮﻫﺎي ﺳﺮش را ﺑﻪ ﺳﻴﻨﻪ او ﭘﺮﺗﺎب ﻛﺮد و ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ و ﺧﺸﻦ ﺑـﺮ ﺳـﺮ ﻓـﺎروق‬
‫ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ و ﮔﻔﺖ‪ » :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺮﻳﺎﻧﻲ ﻣﺮا ﺑﻴﺴﺖ ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ زده و ﺳـﺮم را‬
‫ﺗﺮاﺷﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﺴﻢ اﮔﺮ از ﺧﺪا ﻧﻤﻲﺗﺮﺳﻴﺪم ﻫﺮﻛﺴﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺗـﻮﻫﻴﻨﻲ ﺑـﻪ ﻣـﻦ روا‬
‫ﻣﻲداﺷﺖ ﻧﻤﻲﮔﺬاﺷﺘﻢ ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ« ﻓﺎروق در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ از ﺻـﻼﺑﺖ و اﻳﻤـﺎن و‬
‫ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ اﻳﻦ ﻓﺮد ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻏﺮق در ﺷﺎدي ﮔﺸﺘﻪ و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﻛﺎﺷﻜﻲ ﻫﻤﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﺑﻮد ﻧـﺪ‬
‫ﻛﻪ از ﺗﻤﺎم ﻏﻨﺎﻳﻤﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ« ﻧﺎﻣﻪ ﻋﺘـﺎبآﻣﻴـﺰي را ﺑـﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳـﻲ‬
‫ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ‪»:‬در ﻫﺮ ﺟﺎ‪ ،‬در ﻣﺤﻀﺮ ﻋﺎم ﻳﺎ در ﻣﺤﻞ ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗـﻮﻫﻴﻦ را ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻓـﺮد‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻲ روا داﺷﺘﻪاي در ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻞ ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎمﮔﻴﺮي ﺧﻮد را در اﺧﺘﻴـﺎر او ﻗـﺮار ﺑـﺪه« و‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻧﺎﻣﻪ ﻓـﺎروق ﺑـﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳـﻲ رﺳـﻴﺪ و آﻣـﺎدﮔﻲ ﺧـﻮد را ﺑـﺮاي‬
‫اﻧﺘﻘﺎمﮔﻴﺮي اﻋﻼم ﻛﺮد ﻣﺮدم ﺧﻮاﻫﺶ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ از او ﺻـﺮﻓﻨﻈﺮ ﻛﻨـﺪ و ﺳـﭙﺎﻫﻲ ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻴﭽﻜﺴﻲ از او ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ اﻣﺎ ﻣﻮﻗﻌﻲ ﻛﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎم زﻳـﺮ دﺳـﺖ او‬

‫‪625‬‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺳﺮش را ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪:‬ﺧﺪاﻳﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮ او را ﺑﺨﺸﻴﺪم‪.‬‬
‫جـ ﺑﺎز اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق ﺑـﻮد و ﭘـﺲ از آزاد ﻛـﺮدن‬
‫ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻫﻴﺌﺘﻲ را ﺟﻬﺖ ﮔﺰارش ﭘﻴﺮوزي و ارﺳﺎل ﻏﻨﺎﻳﻢ آﻣﺎده اﻋﺰام ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﻤـﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺮدي از ﻗﺒﻴﻠﻪ )ﻋ‪‬ﻨﺰَه( درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ او را ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه ﻫﻴﺌﺖ )ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر درﻳﺎﻓﺖ ﻣﺒﻠﻐـﻲ‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺎر( ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑـﺎ درﺧﻮاﺳـﺖ او ﻣﻮاﻓﻘـﺖ‬
‫ﻧﻜﻨﺪ اﻧﺤﺮاﻓﺎت او را ﺑﻪ ا ﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﮔﺰارش ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﺑﻪ ﺗﻬﺪﻳﺪ و ﺑﺎجﺧـﻮاﻫﻲ او‬
‫اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﻧﻜﺮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺮﻳﺎن را ﻧﻴﺰ ﺑـﺮاي اﻣﻴﺮاﻟﻤـﻮﻣﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷـﺖ آن ﻣـﺮد‬
‫ﻋﻨﺰي ﺑﻪ ﻧﺎم )ﺿﺒ‪‬ﻪ( ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻌﺪ از ﻧﺎﻣﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ رﺳﻴﺪ و ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻓﺎروق ﺷﺘﺎﻓﺖ‬
‫و ﭘﺲ از ﺳﻼم وﺟﻮاب ﻓﺎروق ﭘﺮﺳﻴﺪ‪:‬ﻛﻴﺴﺘﻲ؟ ﺟﻮاب داد‪:‬ﻣـﻦ ﺿـﺒ‪‬ﻪ ﺑـﻦ ﻣ‪‬ﺤ‪‬ﺼـﻦ ﻋﻨـﺰي‬
‫ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﻓﺎروق از ﻗﻀﻴﻪ ﺗﻬﺪﻳﺪ او اﻃﻼع ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺑﺎ ﻗﻬﺮ و ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻗﻴﺎﻓـﻪاش‬
‫ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﺮد ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ َﻣ ْﺮ َﺣﺒ ًﺎ و ﻻ َا ْﻫ ً‬
‫ﻼ = ﺗﺮا ﺧﻮﺷﻲ و رﺿﺎي ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺒـﺎدا« ﺿـﺒﻪ‬

‫ﺑﻲ اﻋﺘﻨﺎ ﺑﻪ ﻗﺮه و ﺧﺮوش ﻓﺎروق ﺑﺎ ﻳﻚ ﻋﺒﺎرت ﻃﻨﺰآﻣﻴﺰ در ﺟﻮاب ﮔﻔـﺖ‪َ » :‬ا ّﻣـﺎ ا َﳌ ْﺮ َﺣ ُ‬
‫ـﺐ‬
‫َﻓ ِﻤ َﻦ اﷲِ َو َا ّﻣﺎ اﻷَ ْ ُه َﻓﻼ َا ْﻫ َـﻞ – ﺧﻮﺷﻲﻫﺎ از ﻃﺮف ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﻲرﺳﻨﺪ )ﺣﺮف ﺗﻮ ﺑﻲﺗﺎﺛﻴﺮ‬
‫اﺳﺖ( و اﺳﺎﺳﺎً زن و ﺑﭽﻪ و ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﺪارم ﻛﻪ از ﻣﻦ راﺿﻲ ﻧﺸﻮﻧﺪ« ﺿﺒ‪‬ﻪ ﭼﻨﺪ روز ﻣﺘﻮاﻟﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻓﺎروق ﻣﻲآﻣﺪ و ﻓﺎروق ﺑﻪ او اﻋﺘﻨﺎ ﻧﻤﻲﻛﺮد روز ﭼﻬﺎرم از او ﭘﺮﺳﻴﺪ‪»:‬ﺑﮕﻮ ﺑﺒﻴـﻨﻢ‬
‫اﻣﻴﺮ ﺷﻤﺎ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﭼﻪ ﻋﻴﺒﻲ دارد ﻛﻪ از ﺷﻜﻮه داري« ﺿﺒ‪‬ﻪ ﻣﻄـﺎﻟﺒﻲ را ﮔـﺰارش ﻛـﺮد ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺎروق ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻗﻬﺮ و ﻋﺼﺒﺎﻧﻴﺖ ﻓﻮراً اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ را ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ اﺣﻀـﺎر و در ﻛﻨـﺎر ﺷـﺎﻛﻲ‬
‫)ﺿﺒﻪ( ﻧﺸﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﺿﺒﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺎﻻ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻧﺎﻣﻪات را ﺑﺨﻮان ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﺑﻪ ﻣﻮاد ﺷﻜﺎﻳﺖ‬
‫ﺿﺒﻪ و ﺟﻮاب اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﮔﻮش داد‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﺷﺼﺖ ﻧﻔﺮ از دﻫﻘﺎن زادﮔﺎن را ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ اﺧﺘﺼﺎص داده اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ‬
‫ﮔﻔﺖ‪»:‬اﻳﻦ ﺷﺼﺖ ﻧﻔﺮ دﻫﻘﺎنزاده ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺮاي ﺟﻨﮕﻲ در دﺳﺖ ﻣﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻣـﺎ‬

‫‪626‬‬
 ‫ﺑﻌﺪ از اداي ﻓﺪﻳﻪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺖ در ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدهاﻳﻢ«‬
‫ﺿﺒﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬راﺳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و ﻣﺎ ﻫﻢ راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻳﻢ«‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﻧﺎن ﺑﺠﺎي ﻳـﻚ ﻗﻔﻴـﺰ )‪ 34‬ﻛﻴﻠـﻮ( دو ﻗﻔﻴـﺰ )‪ 68‬ﻛﻴﻠـﻮ( ﮔﻨـﺪم‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ رد ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪»:‬ﻳـﻚ ﻗﻔﻴـﺰ ﺑـﺮاي ﺧـﻮد و ﻳـﻚ ﻗﻔﻴـﺰ ﺑـﺮاي ﻓﻘـﺮا و‬
‫ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ« ﺿـﺒﻪ ﮔﻔـﺖ‪» :‬راﺳـﺖ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ و ﻣـﻨﻬﻢ راﺳـﺖ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ«‪.‬‬
‫‪ 3‬ـاﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﻳﻚ ﻫﺰار درﻫﻢ ﺟﺎﻳﺰه ﺑﻪ ﺣ‪‬ﻄَﻴﺌَﻪ ﺷﺎﻋﺮ اﻫﻞ ﻫﺠـﻮ داده اﺳـﺖ‪ .‬اﺑﻮﻣﻮﺳـﻲ در‬
‫ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﻳﻦ ﻣﺒﻠﻎ از ﭘﻮل ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﻴﻄﺌﻪ دادهام ﺗﺎ از ﺧﻄﺮ ﻫﺠـﻮ و‬
‫ﺑﺪزﺑﺎﻧﻲ او ﺣﻴﺜﻴﺖ ﺧﻮد را ﻣﺼﻮن ﻧﻤﺎﻳﻢ«‪.‬‬
‫‪ 4‬ـﺿﺒﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻧﺎﻣﻪ اداﻣﻪ داد و ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ اﺧﺘﻴﺎرات ﺧﻮد را ﺑﻪ دﺳـﺖ‬
‫)زﻳﺎد( داده و اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﻲﻣﻌﺮﻓﺖ را ﻫﻤﻪ ﻛﺎره ﺧﻮد ﻧﻤـﻮده ا ﺳـﺖ« اﺑﻮﻣﻮﺳـﻲ در ﺟـﻮاب‬
‫ﮔﻔﺖ‪»:‬اﺗﻔﺎﻗﺎً زﻳﺎد ﻣﺮد آﮔﺎه و ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ و اﻣﻴﻦ و ﺑﺎ ﺗﺪﺑﻴﺮي اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫ﻛﺎرﻫﺎ را ﺑﻪ او ﺳﭙﺮدهام«‪.‬‬
‫‪ 5‬ـ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﺟﺎرﻳﻪ و ﻛﻨﻴﺰي دارد ﺑﻪ ﻧﺎم )ﻋﻘﻴﻠﻪ( ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﻇﻬـﺮ ﻳـﻚ ﻣﺮﻛﻨـﻲ و ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﻇﻬﺮ ﻫﻢ ﻳﻚ ﻣﺮﻛﻨﻲ ﻏﺬا ﻣﺼﺮف ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﻣﻴﺎن ﻣـﺎ ﻣـﺮدي ﻧﻴﺴـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ اﻣﻜـﺎن و‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ از ﭘﺎﺳﺦ دادن ﺑﻪ اﻳﻦ اﻳﺮاد ﺳﻜﻮت ﻛﺮد و ﻓـﺎروق ﻓﻬﻤﻴـﺪ‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺣﻖ ﺑﺎ ﺿﺒﻪ اﺳﺖ و در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ را ﺑﻪ ﻣﺤـﻞ ﻛـﺎرش ارﺟـﺎع‬
‫ﻧﻤﻮد ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﻓﻮراً )ﻋﻘﻴﻠﻪ( و )زﻳﺎد( را ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و ﻋﻘﻴﻠﻪ ﻗﺒﻞ از زﻳﺎد ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ رﺳﻴﺪ و ﺑﻌﺪ از او ﻧﻴﺰ زﻳﺎد ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ آﻣﺪ و ﻓﺎروق دم در ﻣﻨﺰﻟﺶ او را دﻳﺪ ﻛﻪ ﻟﺒﺎﺳﻲ‬
‫از ﻛﺘﺎ ﺳﻔﻴﺪ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮد و ﻓﺎروق ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻌﻠﻮم ﻛﺮدن ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﻳﻜﻲ از ادﻋﺎﻫﺎي ﺿـﺒﻪ و‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪاي ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﺑﺎ او ﺗﺮﺗﻴﺐ داد‪.‬‬

‫‪627‬‬
 ‫ـ ﺑﮕﻮ ﺑﺒﻴﻨﻢ ﺟﻨﺲ ﻟﺒﺎس ﺗﻮ از ﭼﻴﺴﺖ؟ و ﻗﻴﻤﺘﺶ ﭼﻨﺪ اﺳﺖ؟‬
‫ـ از ﻛﺘﺎن و ﻗﻴﻤﺘﺶ اﻳﻨﻘﺪر )ﭼﻴﺰ ﻛﻤﻲ ﮔﻔﺖ( و ﻓﺎروق ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ـ ﺟﻴﺮه ﻧﻘﺪي ﺗﻮ از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﭼﻨﺪ اﺳﺖ؟ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺣﻘﻮق ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﭼـﻪ ﻛـﺮدي و‬
‫در ﭼﻪ راﻫﻲ ﻣﺼﺮف ﻧﻤﻮدي؟‬
‫ـ ﺟﻴﺮه ﻧﻘﺪي ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﻣﻦ از ﺑﻴﺖ اﻟﻤﺎل دو ﻫﺰار دﻫﻢ اﺳﺖ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻴﺮه ﻧﻘﺪي ﺳـﺎﻟﻴﺎﻧﻪ‬
‫ﺧﻮد را در راه آزاد ﻛﺮدن دو ﺑﺮده ﻣﺼﺮف ﻧﻤﻮدهام ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻫﺰار درﻫﻢ ﻣﺎدرم را ﻛﻪ ﺑﺮده‬
‫ﺑﻮد ﺧﺮﻳﺪم و او را آزاد ﻛﺮدم و ﺑﺎ ﻳﻚ ﻫﺰار درﻫﻢ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﭘﺴـﺮ ﻫﻤﺴـﺮم را )از ﺷـﻮﻫﺮ‬
‫دﻳﮕﺮش )ﻋ‪‬ﺒﻴﺪ(( ﻛﻪ او ﻫﻢ ﺑﺮده ﺑـﻮد ﺧﺮﻳـﺪم و آزادش ﻛـﺮدم‪ .‬ﻓـﺎروق در ﺣﺎﻟﻴﻜـﻪ آﺛـﺎر‬
‫ﻣﺴﺮت از ﭼﻬﺮهاش ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮔﻔﺖ‪):‬و‪‬ﻓَّﻘْـﺖ‪ (‬ﻣﻮﻓـﻖ ﺑﺎﺷـﻴﺪ‪ .‬آﻧﮕـﺎه ﻓـﺎروق درﺑـﺎره‬
‫ﻓﺮاﻳﺾ و ﺳﺘﻨﻬﺎ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ درﺑﺎره آﻳﻪﻫﺎ ﻗﺮآن ﭘﺮﺳﺸـﻬﺎﻳﻲ از او ﻛـﺮد‪ ،‬و او را ﻳـﻚ ﻓﻘﻴـﻪ‬
‫ﻛﺎﻣﻼً آﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﻨﻲ ﺗﺸﺨﻴﺺ داد و او را ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻛﺎرش ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ از ﻋﻠﻢ و‬
‫آﮔﺎﻫﻲ او اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻮﺑﻴﺦ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ‪ ،‬ﻋﻘﻴﻠﻪ را در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﮕﻬﺪاﺷﺖ و ﭼـﻮن‬
‫ﮔﺰارش ﺷﺎﻛﻲ ﺿﺒﻪ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﺻﺪق و ﻛﺬب و ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺰوراﻧﻪ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد او را ﺗﻨﻬﺎ ﺑـﺎ‬
‫ارﺳﺎل ﻳﻚ ﺑﺨﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﻪ آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ در آن ﺑﺨﺸﻨﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪»:‬ﺿﺒﻪ ﻋﻨـﺰي‬
‫ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻴﻜﻪ ﻧﻔﻊ ﺑﺮده در ﻧﺰد اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﺑﻮده‪ ،‬و روزي ﻛﻪ از ﻳﻚ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻣﺎدي ﺑﻲﺑﻬﺮه ﮔﺸـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﻗﻬﺮ ﻛﺮده و از او ﺟﺪا ﺷﺪه و ﺻﺪق و ﻛﺬب و رﻃﺐ و ﻳﺎﺑﺴﻲ ﺑـﺎ ﻫـﻢ ﺑﺎﻓﺘـﻪ و‬
‫دروﻏﺶ راﺳﺘﺶ را ﻫﻢ ﺑﻲاﺛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻣﻦ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺷﻤﺎ ﻫﺸﺪار ﻣﻲدﻫـﻢ ﻛـﻪ از دروغ‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻴﺪ زﻳﺮا دروغ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ دوزخ ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫دـ ﻓﺎروق در ﺣﺎل ﮔﺸﺖ و ﮔﺬار در ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﺠﻠﻠﻲ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﺳﻨﮓ و آﻫﻚ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺮﺳﻴﺪ ﺻﺎﺣﺐ اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻛﻴﺴﺖ؟ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻨﺪ‬
‫ﻓﻼﻧﻲ اﺳﺘﺎﻧﺪرا ﺑﺤﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻓﺎروق در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻧﮕﺎه ﺧﺸﻢآﻟﻮدي ﺑـﻪ ﺳـﻨﮕﻬﺎي ﻗﺴـﻤﺖ ﺑـﺎﻻي‬

‫‪628‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن داﺷﺖ‪ ،‬زﻳﺮ ﻟﺐ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪« :‬درﻫﻤﻬﺎي ﺑﻴﺖاﻟﻤـﺎل ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻪاﻧـﺪ‬
‫ﺳﺮ و ﺻﻮرت ﺧﻮد را از ﻣﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﺑﺪارﻧﺪ!« و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ اﺳﺘﺎﻧﺪار ﺑﺤﺮﻳﻦ را ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ اﺣﻀﺎر‬
‫و ﺑﻌﺪ از ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺎزرﺳﻲ ﻧﺼﻒ داراﻳﻲ اﺿﺎﻓﻲ او را ﻣﺼﺎدره ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺑﻴـﺖاﻟﻤـﺎل وارﻳـﺰ‬
‫ﻧﻤﻮد و ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﺮ زﺑﺎن راﻧﺪ‪» :‬آب و ﮔﻞ« دو ﺗﺎ ﻧﮕﻬﺒﺎن ﺻﺎدق و ﺻﻤﻴﻤﻲ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺳﺎس ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﺎن را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻓﺎش ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ!«‬
‫ه ـ ﺑﻪ ﻓﺎروق ﮔﺰارش ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ )ﺣﺎرث ﺑﻦ و‪‬ﻫ‪‬ﺐ ﻳﻜﻲ از اﻣﺮاء( ﻳﻜﺠﺎ ﻗﻴﻤﺖ ﻳﻜﺼﺪ دﻳﻨﺎر‬
‫)ﺻﺪ ﻣﺜﻘﺎل ﻃﻼ( ﺷﺘﺮ و ﺑﺮده ﺧﺮﻳﺪاري ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﻓـﺎروق او را ﺑـﻪ ﺑـﺎزﺟﻮﻳﻲ‬
‫ﻛﺸﺎﻧﻴﺪ و از او ﭘﺮﺳﻴﺪ‪» :‬ﺑﮕﻮ ﺑﺒﻴﻨﻢ ﭘﻮل اﻳﻦ ﻛﺎﻻﻫﺎ را از ﻛﺠﺎ آوردهاي؟« ﺣـﺎرث ﮔﻔـﺖ‪:‬از‬
‫راه ﺗﺠﺎرت و ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش‪ ،‬ﻓﺎروق در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺷـﺮارهﻫـﺎي ﺧﺸـﻢ از ﭼﺸـﻤﺎﻧﺶ ﻓـﺮو‬
‫ﻣﻲرﻳﺨﺖ ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ‪» :‬ﻣﮕﺮ ﻣﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺗﺎﺟﺮ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ« ﻓﺮﺳﺘﺎدهاﻳـﻢ ﻳـﺎ‬
‫ﭘﻮل دﺳﺘﺮﻧﺞ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺗﻮ دادهاﻳﻢ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم وﻗﺖ در ﺧﺪﻣﺖ ﻣـﺮدم ﺑﺎﺷـﻴﺪ؟ ﺣـﺎﻻ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫وﺟﻮد اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﻮل دﺳﺘﺮﻧﺞ ﻣﺮدم را ﮔﺮﻓﺘﻪاي اوﻗﺎت ﺧﻮد را در ﺗﺠﺎرت ﺻـﺮف ﻛـﺮدهاي؛‬
‫ﺗﻤﺎم درآﻣﺪ ﺗﺠﺎرﺗﺖ را ﻣﺼﺎدره ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ 1‬و ﺑﻪ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل وارﻳﺰ ﻣﻲﻛـﻨﻢ« ﺣـﺎرث ﮔﻔـﺖ‪ :‬از‬
‫اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﺗﻮ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻲﻛﻨﻢ وﻟﻲ از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻮ ﻛﺎر ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﻓﺎروق ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﻫﺮﮔﺰ ﻛﺎري ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻲدﻫﻢ‪ 2‬آن ﮔﺎه در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از ﺳـﻮﺟﻮدﻳﻲ اﻳـﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪهي‬
‫ِ‬
‫اﻻﻣـﺮاء‪= 3‬‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻗﻬﺮ و ﻋﺼﺒﺎﻧﻴﺖ ﮔﻠﻮﻳﺶ را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان )ﻳـﺎ َﻣ ْﻌ َﴩـ‬
‫اي ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺻﺎﺣﺒﺎن ﭘﺴﺖﻫﺎي ﺣﺴﺎس ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ( اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ ﻫﻤﻪ اﻋﻼم‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ 148‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷﺮح ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.104‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪629‬‬
‫ﻧﻤﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺣﻼل ﻣﻲﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﺣـﻼل‪ 1‬ﻣـﻲداﻧﺴـﺘﻴﻢ اﻣـﺎ‬
‫ﭼﻮن آن را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺣﻼل ﻧﻤﻲداﻧﻴﻢ و اﻛﺜﺮاً ﺑﺎ ﺳﺎدﮔﻲ و ﻗﻨﺎﻋﺖ اﻣﺮار ﻣﻌـﺎش ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﮔﺬارﻳﻢ اﺣﺪي ﺑﻪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺗﺠﺎوز‪ 2‬ﻧﻤﺎﻳﺪ«‪.‬‬
‫و ـ ﻳﻚ ﻣﺮد ﻗﺒﻄﻲ‪ 3‬از اﻫﺎﻟﻲ ﻣﺪﻳﻨﻪ آﻣﺪ و ﺑـﻪ ﻣﻀـﻤﻮن زﻳـﺮ از ﭘﺴـﺮ ﻋﻤﺮوﻋـﺎص‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪار ﻣﺼﺮ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﺮد‪:‬‬
‫»در ﻳﻚ ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ اﺳﺐدواﻧﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﺮوﺑﻦﻋﺎص ﺗﺮﺗﻴـﺐ داده ﺑـﻮد اﺳـﺐ ﻣـﻦ ﭘﻴﺸـﻲ‬
‫ﺟﺴﺖ‪ ،4‬و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺗﻤﺎﺷﺎﭼﻴﺎن ﭘﻴﺸﻲ ﺟﺴﺘﻦ اﺳﺐ ﻣﺮاه ﻧﻈﺎره ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ‬
‫ﭘﺴﺮ ﻋﻤﺮوﻋﺎص ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ ﻛﻪ اﺳﺐ ﻣﻦ ﭘﻴﺸﻲ ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ و وﻗﺘﻲ ﺑﻪ او ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪم‬
‫و ﮔﻔﺘﻢ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪاي ﻛﻌﺒﻪ اﺳﺐ ﻣﻦ ﺟﻠﻮﺗﺮ ﺑﻮد« ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ‪ 5‬و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬
‫‪6‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺳﺮ و دوش ﻣﺮا ﻣﻲزد ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ‪» :‬ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ از دﺳﺖ ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ از دو ﺳـﻮ‬
‫)ﭘﺪر و ﻣﺎدر( اﺷﺮافزاده اﺳﺖ! و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص ﭘﺲ از اﻃﻼع از ﻣﺎﺟﺮا از ﺗﺮس اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﻴﺎﻳﻢ و از ﭘﺴﺮش ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﻨﻢ ﻣﺮا زﻧـﺪاﻧﻲ ﻛـﺮد اﻣـﺎ ﭘـﺲ از ﭼﻨـﺪ روزي‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ از زﻧﺪان‪ 7‬ﻓﺮار ﻛﻨﻢ و اﻳﻨﻚ ﺑﻪ ﺗﻮ )اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ( ﭘﻨﺎه آوردهام«‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﺮد ﻗﺒﻄﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﻤﺎن ﺗﺎ او ﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ 148‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷﺮح ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.104‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 155‬و ‪ 156‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص ‪ 86‬و ﻋﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ص‪.59‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 155‬و ‪ 156‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص ‪ 86‬و ﻋﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ص‪ 59‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘـﺎد‪ ،‬ص‪ 572‬و ﻓـﺎروق‬
‫اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 222‬و ‪.223‬‬

‫‪630‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻋﻤﺮوﻋﺎص ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﻓﻮراً ﻫﻤﺮاه ﭘﺴﺮت ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ‪ ،1‬و دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻤﺮوﻋﺎص ﻫﻤﺮاه ﭘﺴﺮش ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از دﻟﻬﺮه از ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ رﺳﻴﺪ و ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺐ و در‬
‫ﻳﻚ ﻟﺒﺎس ﺳﺎده در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺰدﻳﻜﻲ از ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻇـﺎﻫﺮ ﮔﺮدﻳـﺪ و ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ دﻗﺖ ﺑﻪ اﻃﺮاف او ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﺒﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺴﺮش را ﻧﻴـﺰ ﻫﻤـﺮاه آورده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و وﻗﺘﻲ ﻋﻤﺮوﺑﻦﻋﺎص ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﺷﺪ و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﺴﺮش در ﭘﺸﺖ او ﺳـﻮار‬
‫ﺑﺮ اﺳﺐ‪ 2‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮآورد ﻛﻪ آن ﻣﺮد ﻗﺒﻄﻲ ﻛﺠﺎ اﺳﺖ ﺑﮕﻮ اﻳـﻦ‬
‫ﺟﺎ ﺑﻴﺎﻳﺪ و ﺗﺎ آن ﻣﺮد ﻗﺒﻄﻲ آﻣﺪ ﻋﻤﺮوﺑﻦﻋﺎص و ﭘﺴﺮش از اﺳـﺐ ﭘﻴـﺎده ﮔﺸـﺘﻪ و ﻣﻨﺘﻈـﺮ‬
‫‪4‬‬
‫ﺣﻜﻢ و ﻓﺮﻣﺎن‪ 3‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻧﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺮد ﻗﺒﻄﻲ داد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺎﻻ اﻳﻦ اﺷﺮافزاده را ﺑﺰﻧﻴﺪ و ﻣـﺮد ﻣﺼـﺮي ﺑـﺎ ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( اﻳـﻦ ﻗـﺪر ﺑـﻪ ﭘﺸـﺖ و دوش و ﭘﻬﻠـﻮي ﻣﺤﻤـﺪ زد ﻛـﻪ ذﻟﻴـﻞ و‬
‫ﺑﻴﭽﺎرهاش‪ 5‬ﻛﺮد و ﺣﺎﺿﺮان دﻟﺸﺎن ﺑﻪ ﺣﺎل او ﻣﻲﺳﻮﺧﺖ وﻟﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﺎز‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮد ﻣﺼﺮي ﻣﻲﮔﻔﺖ ﺑﺰﻧﻴﺪ ﺗﻨﺪﺗﺮ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺷـﺪﻳﺪﺗﺮ ﺑﺰﻧﻴـﺪ اﻳـﻦ اﺷـﺮافزاده‪ 6‬را! آن ﮔـﺎه‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﺮد ﻣﺼﺮي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪاي ﻫﻢ ﺑﺮ ﺳﺮ و ﻛﻠﻪ ﻃﺎس ﭘﺪر‬
‫‪7‬‬
‫اﻳﻦ اﺷﺮافزاده ﺑﭽﺮﺧﺎﻧﻴﺪ زﻳﺮا اﻳﻦ ﭘﺴﺮ ﺑﺎ ﺗﻜﺎي ﻣﻘﺎم ﭘﺪرش ﺟﺮأت ﻛﺮده ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﺰﻧﺪ‬
‫و ﻋﻤﺮوﻋﺎص در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از ﺗﺮس ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﻣﺮد ﻣﺼﺮي ﺧﻮد را ﺟﻤﻊ و ﺟﻮر ﻛﺮده ﺑـﻮد ﺑـﺎ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪631‬‬
‫زﺑﺎن ﺗﻀﺮع و اﻟﺘﻤﺎس ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗـﻮ ﺳـﺘﻤﮕﺮ را ﻣﺠـﺎزات‬
‫ﻛﺮدهاي و دل آﺷﻔﺘﻪ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺳﺘﻤﺪﻳﺪه را آراﻣﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪهاي‪ 1‬و ﻣﻦ ﻛﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ‪ ....‬ﻛﻪ‬
‫در اﻳﻦ اﺛﻨﺎ ﻣﺮد ﻣﺼﺮي ﺣﺮف ﻋﻤﺮوﺑﻦﻋﺎص را ﻗﻄﻊ ﻛﺮده و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻛـﺎﻓﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻦ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺮا زده ﺑﻮد او را زدم و ﭘﺪرش را‪ 2‬ﻧﻤﻲزﻧﻢ« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﻪ ﺧﺪا اﮔﺮ ﭘﺪرش را ﻫﻢ ﻣﻲزدي ﻛﺴﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺎﻧﻊ ﺷﻮد‪ 3‬وﻟﻲ ﺗﻮ ﺧـﻮدت از اﻳـﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ ﺧﻮدداري ﻛﺮدي‪ «4‬آن ﮔﺎه ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﮕﺎه ﻗﻬﺮآﻣﻴﺰي ﺑﻪ ﻋﻤﺮوﺑﻦﻋـﺎص‬

‫ﻛﺮد و ﺑﺎ ﺻﺪاي دورﮔﻪ ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ و ﮔﻔﺖ‪َ » :‬ﻣ َﺘﯽ َﺗ َﻌ ﱠﺒـﺪْ ﺗ ُُﻢ َو َﻗـﺪْ َو َﻟـﺪَ ْ ُﲥ ْﻢ ُا ﱠﻣ ُ ُ‬
‫ﻬـﺎﲥ ْﻢ‬ ‫‪5‬‬

‫َا ْﺣـﺮار ًا = از ﻛﻲ و از ﭼﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﺷﻤﺎ ﻣﺮدم را ﺑﺮدهﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺮدهاﻳﺪ در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ در‬
‫آن زﻣﺎن ﻛﻪ از ﻣﺎدراﻧﺸﺎن ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻋﻤﻮﻣﺎً آزاد ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮوﺑﻦﻋﺎص )ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻓﺎﺗﺢ ﻣﺼﺮ و ﻏﺮب آﻓﺮﻳﻘﺎ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻣﺼﺮﻋﻠﻴﺎ( در ﺣـﺎﻟﻲ‬
‫ﻛﻪ از ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺮارهﻫﺎي ﺧﺸﻢ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪ ﻃﭙﺶ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد و ﭼـﻮن‬
‫ﺑﻴﺪ ﻣﻲﻟﺮزﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﺬرﺧﻮاﻫﻲ ﭘﺮداﺧﺖ و ﻗﺴﻢ ﺧﻮرد ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﺑـﻪ ﻛﻠـﻲ ﺑـﻲاﻃـﻼع‬
‫ﺑﻮده‪ 6‬اﺳﺖ در اﻳﻦ اﺛﻨﺎ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رو ﺑﻪ ﻣﺮد ﻣﺼﺮي ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻛﺎر و‬
‫زﻧﺪﮔﻴﺖ ﺑﺮﮔﺮد‪ ،‬و ﻫﺮ ﮔﺎه ﻛﺴﻲ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﻣﺰاﺣﻤﺘﻲ را ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد ﻓﻮراً ﺑـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ــ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪632‬‬
 ‫وﺳﻴﻠﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺮا در ﺟﺮﻳﺎن ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﻢ‪.«1‬‬
‫زـ ﺑﺎز ﻋﻤﺮوﺑﻦﻋﺎص اﺳﺘﺎﻧﺪار ﻣﺼﺮﻋﻠﻴﺎ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از ﻣـﺮدي از ﻗﺒﻴﻠـﻪ )ﺗﺠﻴـﺐ(‬
‫ﺷﺪﻳﺪاً ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﻣﻨﺎﻓﻖ!« آن ﻣﺮد در ﺟـﻮاب او ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﻣـﻦ از‬
‫روزي ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪهام دل و زﺑﺎﻧﻢ ﻳﻜﻲ ﺑﻮده و ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﻧﺒـﻮدهام‪ ،‬و ﺑـﻪ ﺧـﺪا ﻗﺴـﻢ‬
‫‪2‬‬
‫ﺳﺮم را اﺻﻼح ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ و روﻏﻦ ﻧﻤﻲزﻧﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﻧﺰد اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻣـﻲروم و از ﺗـﻮ ﺷـﻜﺎﻳﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻢ«‪ .‬آن ﻣﺮد ﺑﺮاي ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( رﺳـﺎﻧﻴﺪ و در ﭘﺎﺳـﺦ‬
‫ﺷﻜﺎﻳﺖ او ﻧﺎﻣﻪ ﻋﺘﺎبآﻣﻴﺰي ﺑﻪ ﻋﻤﺮوﻋﺎص ﻧﻮﺷﺖ و ﺑﻪ اﺧﻄﺎر ﻛﺮد ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﮔـﺎه دو ﻧﻔـﺮ‬
‫ﺷﻬﺎدت دادﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺮد ﻣﺼﺮي ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﻫﻴﻨﻲ ﻛﺮدهاي‪ ،‬ﺧﻮد را در اﺧﺘﻴﺎر او ﻗـﺮار‬
‫ﺑﺪه ﺗﺎ ﭼﻬﻞ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ‪ 3‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از وﺻﻮل ﻧﺎﻣﻪ آن ﻣﺮد ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣـﺪ و ﺧﻄـﺎب ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﻲدﻫﻢ‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﺪام از ﺷـﻤﺎ ﻛـﻪ از زﺑـﺎن ﻋﻤـﺮوﻋـﺎص‬
‫ﺷﻨﻴﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬از ﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﺧﻴﺰد« اﻛﺜﺮ اﻫﻞ ﻣﺴﺠﺪ از ﺟﺎي ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ ،4‬و ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم )ﺣ‪‬ﻨْﺘَﻤ‪‬ﻪ( ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﮕﺮ ﺗﻮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ اﻣﻴﺮ را ﺑﺰﻧﻲ؟ ﺑﻬﺘـﺮ‬
‫اﺳﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﺮﻳﻤﻪ ﻧﻘﺪي ﺑﻪ او رﺿﺎﻳﺖ ﺑﺪﻫﻲ‪ «5‬آن ﻣﺮد )ﺗُﺠﻴﺒﻲ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻜـﻲ‬
‫از ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي ﻧﺰدﻳﻚ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﺮد ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ااﮔﺮ ﺑﻪ ﻇﺮﻓﻴﺖ اﻳﻦ ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑـﻪ ﻣـﻦ‬
‫ﻃﻼ ﺑﺪﻫﻨﺪ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪ «6‬ﺣ‪‬ﻨْﺘَﻤﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﮕﺮ ﺗﻮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ اﻣﻴﺮ را ﺑﺰﻧﻲ؟« ﻣـﺮد ﺗﺠﻴﺒـﻲ‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص ‪ 86‬و ﻋﻘـﺪ اﻟﻔﺮﻳـﺪ‪ ،‬ص‪ 59‬و ج‪ ،2‬ص‪ ،323‬ﻓـﺎروق اﻋﻈـﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜـﻞ و‬
‫ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.573‬‬
‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ ،156‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.83‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪633‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﺲ ﻓﺮﻣﺎن ﻋﻤﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﻳﻦ ﺟﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤـﻲﺷـﻮد؟‪ «1‬و‬
‫وﻗﺘﻲ ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﻋﺼﺒﺎﻧﻴﺖ ﺧﻮاﺳﺖ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻴﺮون ﺑﺮود ﻋﻤﺮوﻋﺎص ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬او را‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﺪ و ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ او داد و ﺑﺮاي ﻣﺠﺎزات زﻳﺮ دﺳﺖ او ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ و ﻣـﺮد‬
‫ﺗﺠﻴﺒﻲ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ او اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮد ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻻ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻲ از‬
‫ﻗﺪرت ﻣﻘﺎم ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻲ و ﻣﺎﻧﻊ اﻧﺘﻘﺎمﮔﻴﺮي‪ 2‬ﺑﺎﺷﻲ؟ ﻋﻤﺮوﺑﻦﻋﺎص ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻴﺮ ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ را اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﺮد ﺗﺠﻴﺒﻲ ﮔﻔﺖ‪َ » :‬ﻓﺈِ ّﻧﯽ َﻋ َﻔ ْﻮ ُت‪َ 3‬ﻋﻨ َْﻚ = ﭘـﺲ‬
‫ﻣﻦ ﺧﻮدم ﺗﺮا ﺑﺨﺸﻴﺪم«‪.‬‬
‫ح ـ ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﺰارﺷﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ »ﺣﺮﻗـﻮص«‪ 4‬ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﻧﻈـﺎﻣﻲ و‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪار اﻫﻮاز ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﺪت ﮔﺮﻣﺎ ﻣﺤﻞ ﻛﺎر ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺗﭙﻪ ﻣﺸـﺮف ﺑـﺮ ﺷـﻬﺮ ﻗـﺮار داده و‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻴﻦ ﺑﺎ ﺗﺤﻤﻞ زﺣﻤﺖ و ﻣﺸﻘﺖ از داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻛﺎر او ﻣﻲروﻧـﺪ‪ 5‬ﻓـﺎروق ﻃـﻲ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻋﺘﺎبآﻣﻴﺰي ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﻓﻮراً از ﺑﺎﻻي آن ﺗﭙﻪ ﺑﻪ داﺧﻞ ﺷﻬﺮ ﺑﻴﺎﻳﻴـﺪ‪ 6‬زﻳـﺮا‬
‫ﺣﻘﻮق ﺗﻮ از دﺳﺘﺮﻧﺞ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮدم ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﮔﺮدد و ﺗﻮ ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر ﻣﺮدم اﻳـﻦ ﻣﻨﻄﻘـﻪ »اﻋـﻢ از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺴﺘﻲ‪ 7‬و ﺑﺎﻳﺪ آﺳﺎﻳﺶ و رﻓﺎه آنﻫﺎ را ﺑﺮ آﺳـﺎﻳﺶ ﺧـﻮﻳﺶ ﻣﻘـﺪم‬
‫ﺑﺪارﻳﺪ )ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻪ؟ ﺟﻤﻌﻲ ﺣﻘﻮقﺑﺪه ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﻘﻮقﺑﮕﻴﺮي آﺳﻮده ﺑﺎﺷﺪ!!( و ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫اﺧﻄﺎر ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﺎري ﻧﻜﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﺟﺎوداﻧﻪ را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﻲ و در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻫﻢ ﺑـﺪﻧﺎم‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ، ،‬ص‪ ،157‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.83‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ ،251‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،382‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮت‪ ،‬ص‪.568‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪634‬‬
 ‫ﺷﻮي‪«1‬‬
‫ط ـ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻳﻚ ﻓﻀﺎي ﺑﺎز ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻲ از اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﺳﺮﮔﺮم ﺑﺤﺚ و ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﻋﺎﺑﺮي ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ آنﻫﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷـﺪ و‬
‫ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬واي ﺑﺮ ﺗﻮ اي ﻋﻤﺮ از ﺷﻜﻨﺠﻪﻫﺎي ﺳﻮزان‪ 2‬دوزخ!« ﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﻓـﺎروق‬
‫ﮔﻔﺖ او را ﺑﺰن‪ ،‬و دﻳﮕﺮي ﮔﻔﺖ او را ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻛﻦ وﻟﻲ ﻓﺎروق ﺑـﺎ ﺧﻮﻧﺴـﺮدي از او ﭘﺮﺳـﻴﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﮕﺮ ﭼﻪ ﺷﺪه ﺟﺮﻳﺎن ﭼﻴﺴﺖ؟« آن ﻣﺮد ﻋﺎﺑﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ اﺳﺘﺎﻧﺪاري را ﺑﺎ ﺗﻌﻬﺪات و ﻗﻴـﺪ و‬
‫ﺷﺮﻃﻲ ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻲ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﻲ و ﺑﻌﺪاً از رﻓﺘﺎر او ﺧﺒﺮ ﻧﺪاري ﻛﻪ ﺗﻌﻬﺪات ﺧـﻮد را ﭼـﻪ ﻃـﻮر‬
‫زﻳﺮ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ! ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﮕﻮ ﻣﻨﻈﻮرت ﭼﻪ اﺳﺘﺎﻧﺪاري اﺳﺖ؟«‬
‫آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮرم )ﻋﻴﺎض ﺑﻦ ﻏﻨﻢ( اﺳﺖ )اﺳﺘﺎﻧﺪار ﺗﻮ در ﻣﺼـﺮ ﺳ‪‬ـﻔﻠﻲ( ﻛـﻪ ﺗﻌﻬـﺪات‬
‫ﺧﻮد را زﻳﺮ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻮ از آنﻫﺎ ﻧﻬﻲ ﻛﺮدهاي‪ .3‬ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ دو ﻧﻔﺮ ﻣﺄﻣﻮر ﻣﻮرد اﻃﻤﻴﻨﺎن را ﺑﻪ ﻣﺼـﺮ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و ﺑـﻪ آنﻫـﺎ ﮔﻔـﺖ‪ :‬اﻳـﻦ‬
‫ﮔﺰارش را ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ دروغ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﻦ اﻃﻼع دﻫﻴﺪ و اﮔﺮ ﺻﺤﺖ داﺷﺖ اﺳـﺘﺎﻧﺪار‬
‫را ﺑﺪون ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻬﻠﺖ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﻴﺎورﻳﺪ‪ .4‬ﮔﺮوه ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑـﻪ ﻣﺼـﺮ رﺳـﻴﺪ دﻳﺪﻧـﺪ‬
‫ﮔﺰارش ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ اﺳﺘﺎﻧﺪار ﺑﻪ ﻣﻨﺰل او رﻓﺘﻨﺪ دﻳﺪﻧﺪ ﺑﺮﺧﻼف ﺗﻌﻬﺪ ﺧﻮﻳﺶ‬
‫در ﻣﻨﺰﻟﺶ را ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺎز ﺑـﺮﺧﻼف ﺗﻌﻬـﺪ‪ ،‬درﺑـﺎن ﺑـﻪ آنﻫـﺎ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪار اﺟﺎزه ورود ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﮔﺮوه ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛـﻪ اﮔـﺮ در را ﺑـﺎز ﻧﻜﻨـﺪ آن را‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 251‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،382‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت اﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.568‬‬
‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،157‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.103‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ ،158‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.103‬‬

‫‪635‬‬
‫آﺗﺶ ﻣﻲزﻧﻨﺪ )و ﻳﻜﻲ از آنﻫﺎ ﺷﻌﻠﻪ آﺗﺶ را‪ 1‬ﺑﻪ در ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﺮد( و وﻗﺘﻲ اﻳـﻦ اوﺿـﺎع را‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺎﻧﺪار ﺧﻮدش در را ﺑﺎز ﻛﺮد و ﺑﻴﺮون آﻣﺪ و ﮔﺮوه ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑـﻪ او اﺧﻄـﺎر‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﺴﺘﻴﻢ و ﺑﺪون ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻬﻠﺖ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ‬
‫ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ! اﺳﺘﺎﻧﺪار ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﺲ اﺟﺎزه ﺑﺪﻫﻴﺪ ﺗﻮﺷﻪاي ﺑﺮاي راه ﺣﺎﺿﺮ ﻛﻨﻢ و ﺗﻮﺻـﻴﻪﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮادهام ﺑﻜﻨﻢ« ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ ﺟﻠﺐ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ اﺟﺎزه ﻧﻤـﻲدﻫـﻴﻢ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺑﺮﮔﺮدي« و او را از دم دروازه ﺟﻠﺐ و ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ آوردﻧﺪ‪ 2‬و ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( وﻗﺘﻲ او را دﻳﺪ‪ ،‬و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﻳـﻚ ﻣـﺮد ﻻﻏـﺮ و ﭼﻬـﺮه ﺳـﻮﺧﺘﻪ‬
‫ﺻﺤﺮاﻧﺸﻴﻦ در ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﻛﺸﻮر ﻣﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﺮد ﭼﺎق و ﺧﻮﺷـﺮﻧﮓ ﺷـﻬﺮي ﻣﺒـﺪل ﮔﺮدﻳـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ 3‬ﺑﺎ ﻳﻚ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻃﻨﺰآﻣﻴﺰ ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﮕﻮ ﺑﺒﻴﻨﻢ ﺗﻮ ﻛﻴﺴﺘﻲ واي ﺑﺮ ﺗﻮ؟«‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪار‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭼﻮن ﺑﻴﺪ ﻣﻲﻟﺮزﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺿﻌﻴﻒ ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﻣـﻦ اﺳـﺘﺎﻧﺪار ﺗـﻮ در‬
‫ﻣﺼﺮ ﻏﻴﺎض ﺑﻦ ﻏﻨﻢ ﻫﺴﺘﻢ« ﻓﺎروق در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺷﺮارهﻫـﺎي ﭼﺸـﻤﺎن ﻗﻬﺮآﻟـﻮدش را ﺑـﻪ‬
‫اﻋﻤﺎق ﻃﭙﻨﺪه او رﺳﺎﻧﻴﺪه ﺑﻮد ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬آري اﺳـﺘﺎﻧﺪار ﻣـﻦ در‬
‫ﻣﺼﺮ! اﻣﺎ ﺗﻌﻬﺪات ﺧﻮد را زﻳﺮ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪاي و اواﻣـﺮ و ﻧـﻮاﻫﻲ ﻣـﺎ را ﺑـﻪ ﺟـﺎي ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺪهاي! ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﺴﻢ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ «4‬و ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻓﺎروق)رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( دﺳﺘﻮر داد ﻳﻚ ﺑﺎﻻﭘﻮش ﺿﺨﻴﻢ و ﺧﺸﻦ ﺷﺒﺎﻧﻲ را ﺑﺎ ﭼﻮﮔﺎن ﺷﺒﺎﻧﻲ ﺣﺎﺿﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺑﻪ ﻋﻴﺎض دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ »اﻳﻦ ﭘﻮﺷﺎك ﺷﺒﺎﻧﻲ را ﺑﭙﻮﺷﺪ ﻛﻪ از ﭘﻮﺷﺎك ﺷﺒﺎﻧﻲ ﭘﺪرت ﺧﻴﻠـﻲ‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ ،158‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.103‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪636‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﻳﻦ ﭼﻮﮔﺎن از ﭼﻮﮔﺎن ﺷﺒﺎﻧﻲ ﭘﺪرت ﺧﻮبﺗﺮ اﺳﺖ‪ 1‬و ﺳﻴﺼﺪ رأس‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل را در ﻛﻮهﻫﺎ و ﺻﺤﺮاﻫﺎ ﺑﭽﺮاﻧﻴﺪ و اﻓـﺮاد ﺑـﻲﭼﻴـﺰ و اﻫـﻞ‬
‫ﺗﻮﻗﻊ را از ﺷﻴﺮ آن ﻫﺎ ﻣﻨﻊ ﻛﻨﻴﺪ و اﻳﻦ را ﻫﻢ ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻮادهي‪ 2‬ﻋﻤﺮ از ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان زﻛﺎت‬
‫و ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل و ﺷﻴﺮ و ﮔﻮﺷﺖ آن ﻫﺎ ﺳﻬﻤﻲ‪ 3‬ﻧﺪارﻧﺪ« و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﻴﺎض ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﺪي اﺳﺖ و او را از ﻣﻘﺎم اﺳﺘﺎﻧﺪاري ﻣﺼﺮ ﺑـﻪ ﺷـﻐﻞ‬
‫ﭼﻮﭘﺎﻧﻲ ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪان در ﮔـﺮمﺗـﺮﻳﻦ روزﻫـﺎي ﺳـﺎل ﺗﻨـﺰل داده اﺳـﺖ‪ ،‬ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﭘـﺎي‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻧﺪاﺧﺖ ‪ 4‬و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري از ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻣﻦ ﺧﺎرج اﺳﺖ و‬
‫اﮔﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ﮔﺮدﻧﻢ را ﺑﺰن‪ «!5‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺣﺎﻻ اﮔﺮ ﺗـﻮ را ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺤﻞ ﻛﺎرت ﺑﺮﮔﺮداﻧﻢ ﭼﻪ ﻣﺮدي ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﻮد؟‪ «6‬ﻋﻴﺎض ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺟﺰ آن ﭼـﻪ ﺗـﻮ دوﺳـﺖ‬
‫داري از ﻣﻦ ﻧﺨﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ و رﺿﺎﻳﺖ ﺗﻮ را ﻛﺎﻣﻼً ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛـﻨﻢ« اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( او را ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻛﺎرش ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ و در آﻳﻨﺪه ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﺳﺘﺎﻧﺪاران ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻮد‪.7‬‬
‫ي ـ در ﻫﻤﺎن روزﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻳﺰدﮔـﺮد ﺳـﭙﺎه اﻳـﺮان را در ﻧﻬﺎوﻧـﺪ ﺟﻤـﻊ ﻛـﺮده‪ 8‬و‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﻮﻓﻪ و ﺑﺼﺮه ﺣﻤﻠﻪور ﺷﻮد و ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان و ﺗﻤﺎم ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬـﺮﻳﻦ‬
‫را از ﺗﺼﺮف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﺎرج ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه ﺷﻜﺎﻳﺖ اﻫﻞ ﻛﻮﻓﻪ از ﺳﻌﺪﺑﻦوﻗـﺎص ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ ،158‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.103‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ 158‬و ‪ ،159‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.103‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص و ‪ ،159‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.103‬‬
‫‪8‬ـ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،5‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1939‬‬

‫‪637‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﺳﻴﺪ‪ ،1‬و ﺳﻌﺪ ﻫﻢ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﻨﺪي ﻗﺒﻞ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﻓـﺎﺗﺢ ﺟﻨـﮓ‬
‫ﻗﺎدﺳﻴﻪ و ﻋﺎﻣﻞ ﺳﻘﻮط ﻣﺪاﻳﻦ ﺑﻮد و ﺑﺮاي دﻓـﺎع از ﺗﻬـﺎﺟﻢ ﺳـﭙﺎه ﻧﻬﺎوﻧـﺪ ﻧﻴـﺰ اﻣﻴـﺪ ﻫﻤـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪ اﻣﺎ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﺟﻬـﺖ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از دﻳﻮاﻧﺴﺎﻻري و ﺑﺮوز ﺑﺮوﻛﺮاﺳﻲ اداري و ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ اﻳـﻦ ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻓـﻮراً‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻣﺴﻠﻤﻪ )رﺋﻴﺲ دﻳﻮان‪ 2‬ﻋﺪاﻟﺖ اداري را( ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻴﻖ درﺑﺎره اﻳﻦ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻛﻮﻓـﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬و ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻘﺎم ﺷﺎﻣﺦ ﺳﻌﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻚ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻌﻤـﻮﻟﻲ‬
‫دﺳﺖ او را ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺷﻬﺮ ﺑﺮد اﻣـﺎ در ﻫـﺮ ﻣﺴـﺠﺪ ﻣـﺮدم ﻋﻤﻮﻣـﺎً ﺧﻴـﺮ و‬
‫ﻧﻴﻜﻮﻳﻲ ﺳﻌﺪ را ﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺣﺘﻲ در ﻣﺴﺠﺪي ﻛﻪ ﺧﻮﻳﺸﺎن ﺷﺎﻛﻲ اﺻﻠﻲ )ﺟﺮاح( ﺑﻮدﻧﺪ آن ﻫـﺎ‬
‫ﻧﻴﺰ درﺑﺎره ﺳﻌﺪ ﺣﺮف ﺑﺪي ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ وﻟﻲ از ذﻛﺮ ﺧﻴﺮ و ﻧﻴﻜﻮﻳﻲ او ﺧﻮدداري ﻛﺮدﻧـﺪ ﺗـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ )ﺑﻨﻲ ﻋ‪‬ﺒﺲ( رﺳﻴﺪﻧﺪ و در اﻳﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻴﺰ ﻣﺮدم ﺳﻜﻮت ﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﻨﻬـﺎ ﻳـﻚ ﻧﻔـﺮ از‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم )اُﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ ﻗَﺘﺎدة( زﺑﺎن ﮔﺸﻮد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬

‫‪1‬ـ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،5‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1939‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1939‬و ‪ ،1940‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 5‬و ‪ ،6‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.150‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬ﻧﺺ ﻋﺒﺎرت ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي اﻳﻦ اﺳﺖ ‪» :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺷﺎﻛﻴﺎن ﮔﻔﺖ دﻟﻴﻞ ﺑﺪﺧﻮاﻫﻲ ﺷﻤﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ درﺳﺖ ﻣﻮﻗﻌﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛـﺎر‬
‫دﺳﺖ زدهاﻳﺪ ه دﺷﻤﻦ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺷﻤﺎ آﻣﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﺪا ﻫﻤﻴﻦ وﺿﻊ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻊ از آن ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺷﻤﺎ رﺳـﻴﺪﮔﻲ‬
‫ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ دﺷﻤﻨﺎن ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﻓﺮود آﻳﻨﺪ« و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻃﺒﺮي و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ﭘﺲ از رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ اﻳـﻦ ﺷـﻜﺎﻳﺖ و اﻧﺠـﺎم‬
‫دادن ﺗﻤﺎم ﺗﺸﺮﻳﻔﺎت ﻗﻀﺎﻳﻲ از ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ »اي اﺑﻮاﺳﺤﺎق ﺳﻌﺪ! اﮔﺮ رﻋﺎﻳﺖ اﺣﺘﻴﺎط ﻻزم‬
‫ﻧﻤﻲﺑﻮد‪ ،‬راه ﺷﺎﻛﻴﺎن در آﻏﺎز ﻫﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد« و از اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺘﻬﻢ ﻛﺮدن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﺟﺒﻬﻪ ﺷﺮق‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ اﺗﻬﺎﻣﺎت ﻧﺎروا و ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮدن اﻳﻦ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ در ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻮي‪ ،‬ﺟﺰ ﻳﻚ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺧﺎرﺟﻲ و ﻳﺰدﮔـﺮدي ﭼﻴـﺰ‬
‫دﻳﮕﺮي ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻃﺮاﺣﺎن اﻳﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ اﻳﻦ ﺑﻮده ﻛﻪ اﮔﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ اﻳـﻦ ﺷـﻜﺎﻳﺖ رﺳـﻴﺪﮔﻲ ﻧﻜـﺮد اﻋﺘﺒـﺎر ﻣﻘـﺮرات‬
‫ﻋﺪاﻟﺖﺧﻮاﻫﻲ اﺳﻼم از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود و اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﻬﻢ و ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﺑﻲﮔﻨﺎﻫﻲ را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻛﺸﺎﻧﻴﺪ ارزش ﻋﻤـﺮ از ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻣﻲرود و اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻋﻠﻴﻪ او ﻛﻮدﺗﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲﮔﺮدد و اﻳﻦ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﻧﺎآﮔﺎﻫﻲ آنﻫﺎ از اﺳﻼم و از ﻋﻤﺮ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪638‬‬
‫»ﺳﻌﺪ اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﻲ را ﺑﺎﻟﺴﻮﻳﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ 1‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣـﺮدم رﻋﺎﻳـﺖ ﻋـﺪاﻟﺖ‬
‫ﻧﻤﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎي رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺳﺮﮔﺮم ﺷﻜﺎر‪ 2‬ﻣﻲﮔﺮدد«‪ .‬ﺳﻌﺪ از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ اﺗﻬﺎﻣـﺎت‬
‫ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺑﻦ ﻗﺘﺎده ﻣﺘﺄﺛﺮ ﮔﺮدﻳﺪ و رو ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻛﺮد و ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﺧـﺪاﻳﺎ اﮔـﺮ اﻳـﻦ ﻣـﺮد‬
‫دروﻏﮕﻮ اﺳﺖ و اﻳﻦ اﺗﻬﺎﻣﺎت را )ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺰدوري( ﻳﺎ ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﻓﺮادي‪ ،‬ﺑﺮ ﻣـﻦ ﺑﺴـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺸﻤﺶ را ﻛﻮر و اﻓﺮاد ﺗﺤﺖ ﺗﻜﻔﻠﺶ را ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮدان و او را در ﮔـﺮداب ﺣـﻮادث‬
‫روزﮔﺎر ﺑﻴﻔﻜﻦ«‪ .‬ﺳﭙﺲ از ﻗﻠﺐ ﭘﺎك و رﻧﺠﻴﺪه آﻫﻲ ﻛﺸﻴﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎﻳـﻪ ﻧﻬﺎﻳـﺖ ﺗﻌﺠـﺐ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ )ﺑﻨﻲ اﺳﺪ( ﻣﺮا ﻣﺘﻬﻢ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﺎزم را ﺧﻮب ﻧﻤﻲﺧﻮاﻧﻢ‪ ،‬و ﺷﻜﺎر ﻣﺮا ﺳﺮﮔﺮم ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ روزﮔﺎري ﻳﻚ ﭘﻨﺠﻢ ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮدم )ﺑﻌﺪ از ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ ﺑﻪ اﺳﻼم‬
‫ﮔﺮوﻳﺪهام( و اوﻟﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮدم ﻛﻪ ﺧﻮن ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ را ﺑﺮ زﻣﻴﻦ رﻳﺨﺘﻢ و ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻲ ﻫﺴﺘﻢ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺧﻮد را در ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻣﻦ ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣـﻮد‪» :‬ﻓ‪‬ـﺪاك‪ ‬اَﺑـﻲ و‪‬‬
‫اُﻣ‪‬ﻲ = ﭘﺪر و ﻣﺎدرم ﻓﺪاﻳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﺤﻘﻴﻖ اﻳﻦ ﮔﺰارش در ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﺳﻌﺪ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ آورد‬
‫و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﺳﻌﺪ ﺗﻮ ﻧﻤﺎز را ﭼﻄﻮر ﻣﻲﺧﻮاﻧﻲ؟« ﺳﻌﺪ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»دو رﻛﻌﺖ اوﻟﻲ را ﻃﻮﻻﻧﻲ‪ 3‬و دو رﻛﻌﺖ آﺧﺮ را ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻢ«‪ .‬ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﺼﻮر ﻣﺎ ﻧﻴﺰ از ﺷﺨﺺ ﻫﻢ ﭼﻮ ﺗﻮ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻮد«‪ ،‬آن ﮔﺎه ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﺑﺎ ﻳﻚ ﻋﺒﺎرت اﺣﺘﺮامآﻣﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬اي اﺑﻮاﺳﺤﻖ! اﮔﺮ رﻋﺎﻳﺖ اﺣﺘﻴﺎط ﻻزم ﻧﻤﻲﺑـﻮد‬
‫راه ﺷﺎﻛﻴﺎن از اول ﻫﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد‪ «4‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺗﻮ در ﻛﻮﻓﻪ ﻛﻴﺴﺖ؟ ﺳﻌﺪ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪639‬‬
‫»ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋ‪‬ﺘﻴﺎن« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺑﻼغ اﺳﺘﺎﻧﺪاري را ﺑﺮاي ﻋﺒﺪاﷲ ﻧﻮﺷﺖ و ﺳﻌﺪ‬
‫را در ﻣﺪﻳﻨﻪ در زﻣﺮه ﺑﺰرﮔﻮاران اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ اﺑﻘﺎ‪ 1‬ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻳﺎ ـ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( )ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻗﺮط( را ﺑﺎ ﺷﺮوط و ﺗﻌﻬـﺪات )از ﺟﻤﻠـﻪ در‬
‫ﺧﺎﻧﻪ دو ﻃﺒﻘﻪ ﻧﻨﺸﻴﻨﺪ( ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﺪاري ﺷﻬﺮ ﺣﻤﺺ در ﺷﺎم ﻣﻨﺼﻮب ﻛـﺮد و ﭼﻨـﺪي ﺑﻌـﺪ در‬
‫ﺳﻤﻴﻨﺎر ﺣﺞ از زاﺋﺮﻳﻦ اﻫﻞ ﺣﻤﺺ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬رﻓﺘﺎر اﺳﺘﺎﻧﺪار ﺷﻤﺎ ﭼﻄـﻮر اﺳـﺖ؟ در ﺟـﻮاب‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬رﻓﺘﺎرش ﺧﻮﺑﺴﺖ وﻟﻲ اﺧﻴـﺮاً ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن دو ﻃﺒﻘـﻪاي ﺳـﺎﺧﺘﻪ و در ﻃﺒﻘـﻪ دوم آن‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﻣﺮاﺟﻌﻴﻦ ﭘﻴﺮ و ﺑﻴﻤﺎر و ﻧﺎﺗﻮان ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮاي ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دارﻧﺪ ﺑـﻪ او‬
‫ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﮔـﺰارش‪ ،‬ﻫﻴﺌﺘـﻲ را ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻤﺺ اﻋﺰام و ﺑﻪ آنﻫﺎ دﺳﺘﻮر داد اول دروازه اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن را آﺗﺶ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ 2‬و ﭘﺲ از آن‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪار را ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺟﻠﺐ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ‪ .‬ﻫﻴﺌـﺖ اﻋﺰاﻣـﻲ ﺑـﻪ ﻣﺤـﺾ ورود ﺑـﻪ ﺣﻤـﺺ دروازه‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن اﺳﺘﺎﻧﺪار را آﺗﺶ ﻣﻲزﻧﻨﺪ و اﺳﺘﺎﻧﺪار ﻛﻪ از دور ﺷﻌﻠﻪﻫﺎي ﺣﺮﻳـﻖ دروازه ﺧﺎﻧـﻪ‬
‫ﺧﻮد را ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺪس ﻣﻲزﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻮي آنﻫﺎ ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ‪ 3‬و ﺣﻜﻢ ﺟﻠﺐ او را ﺑﻪ او اﺑﻼغ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و اﺳﺘﺎﻧﺪار )ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻗﺮط(‬
‫ﻓﻮراً ﺑﺮ اﺳﺐ ﺧﻮد ﺳﻮار ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ و وﻗﺘﻲ ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( او را‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺳﻪ روز‪ 4‬ﺗﻤﺎم زﻳﺮ اﺷﻌﻪ ﺳﻮزان آﻓﺘﺎب ﺳﻮزان ﺑﻪ ﭘـﺎ ﺑﻴﺎﺳـﺘﺪ و‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ 158‬و ‪ 159‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .55‬ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬ﻋﻤﻖ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪي و ﺣﺴـﻦ ﺗـﺪﺑﻴﺮ‬
‫ﻓﺎروق را ﺑﺒﻴﻨﺪ ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ اﺟﺮاي ﻣﻘﺮرات ﻋﺪاﻟﺖﺧﻮاﻫﻲ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺻﺤﺎﺑﻲ ﺑﺰرﮔﻮار و ﺑﺎﺳﺎﺑﻘﻪ را ﻧﻴﺰ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻤﻮد و ﺑﺮاﺋﺖ او را‬
‫از ﻫﺮ اﺗﻬﺎﻣﻲ اﻋﻼن ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ﻧﺸﺎﻧﻴﺪن او در زﻣﺮه ﺑﺰرﮔﻮاران ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و ﻧﺼﺐ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او )ﻋﺒﺪاﷲ( ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﺳﺘﺎﻧﺪاري ﻛﻮﻓـﻪ‬
‫از او دﻟﺠﻮﻳﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد و ﺑﺎﻻﺧﺮه اﻳﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺧﺎرﺟﻲ ﻳﺰدﮔﺮدي را ﺑﺎ ﺣﻜﻤﺖ و ﺑﺼﻴﺮت ﺑﻲاﺛﺮ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪640‬‬
‫ﺳﭙﺲ او را ﺻﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺣ‪‬ﺮﱠه )ﺟﺎي ﻧﮕﻬﺪاري ﺷـﺘﺮﻫﺎ و ﺑـﺰ و ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪان‬
‫ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل( ﺑﺮوﻳﻢ و در آن ﺟﺎ ﻫﻢ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( او را ﺑﺮ ﺳﺮ ﭼـﺎﻫﻲ ﺑـﺮد و ﻳـﻚ‬
‫ﭘﻮﺷﺎك ﻛﻬﻨﻪ و ﺧﺸﻦ ﻛﺎرﮔﻲ را ﺑﻪ ﺳﻮي او اﻧﺪاﺧﺖ‪ 1‬و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﺑﺪون وﻗﻔـﻪ از‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﭼﺎه آب را ﺑﺮاي ﺷﺘﺮﻫﺎ و ﺑﺰ و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﺑﺎ ﻃﻨﺎب و دﻟﻮ ﺑﻴﺮون ﺑﻜﺸﺪ‪ .2‬ﻋﺒﺪاﷲ زﻳﺮ‬
‫اﺷﻌﻪ ﺳﻮزان آﻓﺘﺎب ﺻﺤﺮاي ﺣﺠﺎز ﺑﺎ ﻧﻈﺎرت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻛﺎر ﻛﺮد‪ 3‬و‬
‫ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ ﻋﺮق از اﻧﺪاﻣﺶ ﺟﺎري و ﺑﺮ اﺛﺮ ﺧﺴﺘﮕﻲ ﻣﻔـﺮط دﺳـﺘﺎﻧﺶ ﺳﺴـﺖ و‬
‫ﻟﺮزان و از ﻛﺎر اﻳﺴﺘﺎد‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻨﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻛـﺎر‬
‫ﭘﺼﺮﻣﺸﻘﺖ ﻣﺸﻐﻮل ﻫﺴﺘﻲ؟ ﻋﺒﺪاﷲ ﮔﻔﺖ ﻣﺪت زﻳﺎدي ﻧﻴﺴﺖ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :4‬ﻛﺎرﮔﺮان و زﺣﻤﺖﻛﺸﺎن‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻠﻜـﻪ ﺗﻤـﺎم ﺳـﺎﻋﺎت روز‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي ﭘﺮﻣﺸﻘﺖ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺑﺎ ﻋﺮق ﺟﺒﻴﻦ و ﻛﺪ ﻳﻤﻴﻦ ﺟﻨﺲ و ﻧﻘﺪي را ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﻲآورﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺎ ﺣﻘﻮق ﺷﻤﺎ را از دﺳﺘﺮﻧﺞ آنﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﭘﺲ آﻳﺎ رواﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺜﺎل‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﺎ دﺳﺘﺮﻧﺞ آنﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن دو ﻃﺒﻘﻪاي ﺑﺴـﺎزد و در ﻃﺒﻘـﻪ دوم آن آﺳـﻮده ﺑﻨﺸـﻴﻨﺪ و‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ و زﻧﺎن ﺑﻴﻮه‪ 5‬و ﺑﻲﭘﻨﺎه و ﻳﺘﻴﻢﻫﺎ و ﭘﻴﺮان ﻧﺎﺗﻮان و اﻓﺮاد ﺑﻴﻤﺎر‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺷـﻮﻧﺪ ﺑـﺎ‬
‫زﺣﻤﺖ زﻳﺎد ﭘﻠﻪﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن دو ﻃﺒﻘﻪ ﺗﻮ را ﻃﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ؟ ﺣﺎﻻ ﺑﺮو‬
‫ﺳﺮ ﻛﺎرت اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ اﻳﻦ رﻓﺘﺎر را ﺗﻜﺮار ﻧﻜﻨﻲ‪!«6‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ 157‬و ‪ 158‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.55‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪641‬‬
‫ﻳﺐ ـ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺪي‪ 1‬را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري )ﻣﻴﺴـﺎن( ﻣﻨﺼـﻮب‬
‫ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻪ او ﮔﺰارش دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻌﻤﺎن‪ ،‬اﺷﻌﺎري را ﺑﻪ ﻣﻀـﻤﻮن زﻳـﺮ ﺳـﺮوده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫»آﻳﺎ ﻛﺴﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻻﻟﻪروﻳﺎن ﺧﺒﺮ دﻫﺪ‪ ،‬ﻛﻪ دﻟﺪاده آنﻫﺎ در ﻣﻴﺴﺎن ﺑﺎ ﻟﻴﻮانﻫﺎﻳﻲ‬
‫از ﺑﻠﻮر ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﺮاب را ﻣﻲآﺷﺎﻣﺪ‪ ،2‬و ﻫﺮ ﮔﺎه دﻟﻢ ﺑﺨﻮاﻫﺪ اﺷﺮافزادﮔـﺎن ﺧـﻮش اﻟﺤـﺎن‬
‫ﺑﺮاﻳﻢ آواز ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮاي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺎﺷﺪ ﻛـﻪ ﻣـﻦ در‬
‫ﻛﺎخﻫﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻣﻴﺴﺎن ﺧﺎﻃﺮهﻫﺎي ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ دارم«‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﮔﺸﺘﻪ و ﻧﺎﻣـﻪاي ﺑـﻪ او‬
‫ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ و آﻳﻪﻫﺎي آﻏﺎز ﺳﻮره ﻏﺎﻓﺮ را در اول ﻧﺎﻣﻪ ﻗـﺮار داده و ﺳـﭙﺲ ﺧﻄـﺎب ﺑـﻪ او‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺷﻌﺮت را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( از ﻣـﻦ ﻧﺎراﺿـﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻨﻴﺪم‪ ،3‬آري ﺑﻪ ﺧﺪا از ﺗﻮ ﻧﺎراﺿﻲ ﻫﺴﺘﻢ و از ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﺗﻮ را ﻋﺰل ﻛـﺮدم ﻣﺤـﻞ‬
‫ﻛﺎرت را ﺗﺮك ﻛﻨﻴﺪ‪«4‬‬
‫ﻧﻌﻤﺎن ﻓﻮراً ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ و در ﺣﻀﻮر ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺳـﻮﮔﻨﺪﻫﺎ ﻳـﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻃﻮل زﻧﺪﮔﻴﻢ ﻣﺸﺮوب ﻧﻴﺎﺷﺎﻣﻴﺪهام‪ ،5‬و اﻳﻦ ﺷﻌﺮي ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﺮ زﺑـﺎﻧﻢ ﺟـﺎري‬
‫ﺷﺪه و ﻫﻤﻪ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺷﺎﻋﺮم« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻟﺒﺨﻨﺪ ﻗﻬﺮآﻣﻴـﺰي‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ 169‬و ‪ 170‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷﺮح اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 98‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.100‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ 170‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷﺮح اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 98‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 100‬و ﺟﺎي ﺑﺴﻲ ﺗﻌﺠﺐ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ در ذﻳﻞ ص‪ 170‬از ﻛﺘﺎب اﻟﻔﺒﺎ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 95‬ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﻛﻪ ﻧﻌﻤﺎن از ﻣﻘﺎم ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﺰار ﺑﻮده و اﻳﻦ اﺷﻌﺎر را‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺗﺎ ﻓﺎروق او را ﻋﺰل ﻛﻨﺪ!!‬

‫‪642‬‬
‫ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬آري ﺗﺼﻮر ﻣﻦ‪ 1‬ﻫﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ و ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺟﻬـﺖ ﻫـﻢ‬
‫دﺳﺘﻮر ﻧﺪادم ﻛﻪ ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ را ﺑﺮ ﺗﻮ اﺟﺮا ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﻮﻳﻨﺪه اﻳﻦ ﺣﺮفﻫﺎي ﭘﻮچ و ﻣﻬﻤـﻞ و‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻚآﻣﻴﺰ ﺻﺮفﻧﻈﺮ از ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﻘﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري ﻧﻴﺴـﺖ‪ 2‬و ﻣﻄﻤـﺌﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﭘﺴﺘﻲ را ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﻤﻲدﻫﻢ‪.3‬‬
‫ﻳﺞ ـ آزادﺗﺮﻳﻦ ﺟﻠﺴﻪ داوري و دﻓﺎع ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺎﺿـﻲ‬
‫اﻳﻦ ﺟﻠﺴﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻗﺪاﻣﻪ ﺑﻦ ﻣﻈﻌﻮن )ﻛﻪ در ﻏﺰوه ﺑﺪر ﻫﻤﺮاه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻮد و ﺧﺎﻟﻮي ﻋﺒﺪاﷲ و ﺣﻔﺼﻪ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻢ ﺑﻮد( از ﻃﺮف ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﻪ اﺳـﺘﺎﻧﺪاري‬
‫ﺑﺤﺮﻳﻦ ﻣﻨﺼﻮب ﮔﺮدﻳﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ )ﺟﺎرود( از ﺑﺤﺮﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﮔﻔﺖ ﻣﻦ و‬
‫اﺑﻮﻫﺮﻳﺮه ﺷﺎﻫﺪ ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻗﺪاﻣﻪ ﻣﺸﺮوب آﺷﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﺮﻳﺎن را‬
‫از اﺑﻮﻫﺮﻳﺮه ﭘﺮﺳﻴﺪ او ﮔﻔﺖ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدهام‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻗﺪاﻣـﻪ را ﺑـﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ‬
‫ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از آﻣﺪن او ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ )ﺟﺎرود( ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﺳـﺎﻧﺪ و‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺣﺎﻻ دﺳﺘﻮر ﻛﺘﺎب و ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا را درﺑﺎره‪ 4‬او اﺟﺮا ﻛﻦ« ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻋﺼﺒﺎﻧﻴﺖ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ ﻣﮕﺮ ﻣﺪﻋﻲ ﻫﺴﺘﻲ‪ 5‬ﻳﺎ ﺷﺎﻫﺪ؟« ﺟﺎرود ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﺷﺎﻫﺪ ﻫﺴﺘﻢ ﻧﻪ ﻣﺪﻋﻲ« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﺧـﻮب ﺗـﻮ ﻛـﻪ ﺷـﻬﺎدت را ادا‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ 162‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 34‬و اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.228‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪643‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻛﺮدهاي و ﺣﻖ دﺧﺎﻟﺖ دﻳﮕﺮ ﻧﺪاري« ﺟﺎرود ﺑﻌﺪ از ﻛﻤﻲ ﺳﻜﻮت ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗـﻮ را ﺑـﻪ ﺧـﺪا‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا را درﺑﺎره او اﺟﺮا ﻛﻦ« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ او‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻲﺻﺪا ﺑﺎش وﮔﺮﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﺪ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﻨﻢ« ﺟﺎرود ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﺑـﻪ ﺧـﺪا اﻳـﻦ ﺣـﻖ و‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﻮزاده ﺧﻮدت ﻣﺸﺮوب ﺑﺨﻮرد و ﺗﻮ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﺪرﻓﺘﺎري‪ 2‬ﻛﻨﻲ« و ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻬﺪﻳﺪ او را ﺑﻲﺻﺪا ﻛﺮد و اﺑﻮﻫﺮﻳﺮه ﻛﻪ در آن ﺟﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»اي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﮔـﺮ در ﺻـﺤﺖ ﺷـﻬﺎدت ﻣـﺎ ﺗﺮدﻳـﺪ ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮدهاي از‬
‫ﻫﻤﺴﺮش )ﻫﻨﺪ دﺧﺘﺮ وﻟﻴﺪ( ﻫﻢ ﺳﺆال ﻛﻦ‪ «3‬و ﻫﻨـﺪ ﺷـﻬﺎدت داد ﻛـﻪ ﺷـﻮﻫﺮش ﻣﺸـﺮوب‬
‫ﺧﻮرده اﺳﺖ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻗﺪاﻣﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺣﺎﻻ آﻣﺎده ﺑﺎش ﺗﺎ ﺣﺪ ﺷـﺮﻋﻲ را‬
‫ﺑﺮ ﺗﻮ اﺟﺮا ﻛﻨﻢ« ﻗﺪاﻣﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻓﺮض ﺻﺤﺖ اﻳﻦ ﺷﻬﺎدتﻫﺎ ﻣﻦ از اﺟﺮاي ﺣـﺪ ﺷـﺮﻋﻲ‬
‫ﻣﻌﺎف ﻫﺴﺘﻢ و ﺗﻮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻲ ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ را ﺑﺮ ﻣﻦ‪ 4‬اﺟﺮا ﻛﻨﻲ زﻳﺮا ﻣﻦ اﻫﻞ ﺗﻘﻮي و اﻳﻤﺎن و‬

‫ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ ﻫﺴﺘﻢ و ﺧﺪا ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪} | { z y x w v { :‬‬

‫~ _ ` ‪) z d c b a‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪ ( 93:‬ﺑﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن آوردهاﻧﺪ و‬

‫ﻛﺎرﻫﺎي ﻧﻴﻜﻮ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﮔﻨﺎﻫﻲ ﻧﻴﺴﺖ در ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮرﻧﺪ اﮔﺮ ﺗﻘـﻮي داﺷـﺘﻪ و اﻫـﻞ‬
‫اﻳﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪ .‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻮاب ﮔﻔـﺖ‪» :‬اي ﻗﺪاﻣـﻪ ﻣﻌﻠـﻮم‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﻮ در ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﻣﻌﻨﻲ آﻳﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮدهاي‪ ،5‬زﻳﺮا اﮔـﺮ ﺗـﻮ اﻫـﻞ ﺗﻘـﻮي‬
‫ﻣﻲﺑﻮدي ﻗﻄﻌﺎً از ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺧﺪا آن را ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲﻛﺮدي« ﺳـﭙﺲ ﻓـﺎروق‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ 162‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 34‬و اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.228‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪644‬‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رو ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺻﺤﺎب ﻛﻪ در آن ﺟﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑـﻮد ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﺷـﻤﺎ درﺑـﺎره‬
‫اﺟﺮاي ﺣﺪ ﺑﺮ ﻗﺪاﻣﻪ ﭼﻪ ﻧﻈﺮي دارﻳﺪ« ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮔﻔﺘﻨﺪ »ﻧﻈﺮ ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼـﻮن ﻗﺪاﻣـﻪ‬
‫ﻣﺮﻳﺾ اﺳﺖ ﺣﺪ را ﺑﺮ او اﺟﺮا ﻧﻜﻨﻲ‪ «1‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭼﻨﺪ روزي ﺳﻜﻮت ﻛﺮد آن‬
‫ﮔﺎه ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﺻﺤﺎب ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺣﺎﻻ درﺑﺎره ﻗﺪاﻣﻪ ﭼـﻪ ﻧﻈـﺮي دارﻳـﺪ‪2‬؟« آن ﺟﻤﺎﻋـﺖ از‬
‫اﺻﺤﺎب ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻧﻈﺮ ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن ﻗﺪاﻣﻪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺗﺤﻤﻞ درد ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪﻫـﺎ را ﻧـﺪارد‬
‫ﻓﻌﻼً ﻫﻢ ﺣﺪ را ﺑﺮ او ﺟﺎري‪ 3‬ﻧﻜﻨﻲ« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮآﺷﻔﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪا اﮔﺮ‬
‫او زﻳﺮ ﺿﺮﺑﺖ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﭙﻴﻮﻧﺪد و ﺟﺎن دﻫﺪ ﺑﺮاي ﻣﻦ آﺳﺎنﺗﺮ اﺳﺖ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣـﻦ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﭙﻴﻮﻧﺪم و ﺟﺮم ﻋﺪم اﺟﺮاي اﻳﻦ ﺣﺪ ﺑﺮ ﮔﺮدن ﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،4‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎﻻ ﺣﺪ را‬
‫ﺑﺮ او اﺟﺮا ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ را ﺑﻴﺎورﻳﺪ« اﺳﻠﻢ ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﻓـﺖ ﻳـﻚ‬
‫ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﺎرﻳﻜﻲ را آورد‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آن را ﮔﺮﻓﺖ و آزﻣﺎﻳﺶ ﻛـﺮد و‬
‫ﺑﺎ ﺻﺪاي آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﻬﺮ ﺑﺮ اﺳﻠﻢ ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ‪» :‬رﺳﻮﺑﺎت‪ 5‬اﻓﻜﺎر ﺑﺎﻃﻞﮔﺮاﻳﻲ ﺣـﺎﻻ ﻫـﻢ در‬
‫ﻗﻠﺐ ﺗﻮ ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ ﺑﺮو ﻳﻚ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ دﻳﮕﺮي ﺑﺮاﻳﻢ ﺑﻴـﺎور« اﺳـﻠﻢ رﻓـﺖ ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ ﺑـﺰرگ و‬
‫ﺿﺨﻴﻢﺗﺮي آورد و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺪاﻣﻪ را زﻳﺮ ﺿـﺮﺑﺖ ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ ﻗـﺮار داد و ﺣـﺪ‬
‫ﺷﺮﻋﻲ را ﺑﺮ او اﺟﺮا ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﻗﺪاﻣﻪ ﺳﺎﻟﻢ ﻣﺎﻧﺪ وﻟﻲ از ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﻈـﻪ ﺑـﺎ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﻗﻬﺮ ﻛﺮد و ﺑﺎ او ﺣﺮف‪ 6‬ﻧﻤﻲزد و ﺣﺘﻲ در ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺣﺞ ﻫﻢ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪645‬‬
‫ﻗﺪاﻣﻪ ﺑﺎ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺣﺮف ﻧﻤﻲزد ﺗﺎ از ﻣﺮاﺳﻢ‪ 1‬ﺣﺞ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و‬
‫ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﺤﻞ )ﺳﻘﻴﺎ‪ (2‬ﺧﻮاﺑﻴﺪه ﺑﻮد ﻧﺎﮔﺎه از ﺧـﻮاب ﺑﻴـﺪار ﺷـﺪ و ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﺸﺘﺎﺑﻴﺪ ﻗﺪاﻣﻪ را ﺑﺮاﻳﻢ ﺑﻴﺎورﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا در ﺧﻮاب‪ 3‬ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑـﺎ ﻗﺪاﻣـﻪ آﺷـﺘﻲ‬
‫ﻛﻦ او ﺑﺮادر ﺗﻮ اﺳﺖ« ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻗﺪاﻣﻪ ﻧﻴﺎﻣﺪ وﻟﻲ ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم آﻣﺪ و ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ او ﺑﺤﺚ ﻛﺮد و درﺧﻮاﺳﺖ ﻋﻔﻮ و ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﻮد‪ 4‬و آﺷـﺘﻲ در ﺑـﻴﻦ آن ﻫـﺎ ﺑﺮﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻳﺪ ـ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻦ اﺑﻲﺳﻔﻴﺎن ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﺳﺘﺎﻧﺪار ﻳﻜﻲ از اﻳﺎﻟﺖﻫﺎي ﺷﺎم ﺑـﻮد‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ ﺷﻨﻴﺪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﺮاه ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﺎزدﻳﺪ از ﺷـﻬﺮﻫﺎي ﺷـﺎم در‬
‫راه اﺳﺖ در ﻣﻮﻛﺐ ﻋﻈﻴﻢ و ﺷﻜﻮﻫﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻟﺒﺎسﻫﺎي زرق و ﺑﺮق و ﺷﻤﺸـﻴﺮﻫﺎي ﻣﺮﺻـﻊ و‬
‫در ﻃﻨﻴﻦ رﺧﺖﻫﺎي ﻧﻘﺮهاي اﺳﺒﺎن‪ 5‬ﭼﺎﻻك و ﺗﻨﺪرو ﻣﺴـﺎﻓﻪ زﻳـﺎدي ﺑـﻪ اﺳـﺘﻘﺒﺎل ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺘﺎﻓﺖ و وﻗﺘﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﻣﻮﻛﺒﺶ ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( از اﺳﺐﻫﺎ ﭘﻴﺎده ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬و در ﺣﺎل ﺧﺒﺮدار ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬در ﻛﻨﺎر اﺟﺎده اﻳﺴﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ ﺷﻜﻮه و ﻫﻤﻴﻦ اﺣﺘﺮام ﺗﺼﻨﻌﻲ ﺷﺪﻳﺪاً ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ‪ 6‬و ﺑﺪون اﻳﻦ‬
‫ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﺳﻼم آنﻫﺎ را ﺑﺪﻫﺪ اﻻﻏﺶ‪ 7‬را ﻧﻬﻴﺐ داد و از ﻛﻨـﺎر آنﻫـﺎ رد ﮔﺮدﻳـﺪ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻟﻌﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.567‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪646‬‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ 1‬ﺑﻪ ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳـﻦ ﻣـﺮد‪ ،‬ﻣﻌﺎوﻳـﻪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺗﻮ آﻣﺪه و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮﺳﺪ ﺧﻴﻠﻲ ﺧﻮد را ﺧﺴﺘﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗـﻮ ﺣـﺪاﻗﻞ‬
‫ﺣﺮﻓﻲ ﺑﻪ او ﻣﻲزدي« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻧﻴﻢﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳـﻪ‬
‫ﻛﺮد و ﺑﺎ ﻟﺤﻦ اﻋﺘﺮاضآﻣﻴﺰي ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻳﻦ ﻛﻮﻛﺒـﻪ و دﺑﺪﺑـﻪ‬
‫ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻲ؟« ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻠﻲ« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﮕﺎه ﺗﻤﺴـﺨﺮآﻣﻴﺰي‬
‫ﺑﻪ او داﺷﺖ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﮔﻮﻳﺎ ﻧﮕﻬﺒﺎن و درﺑﺎن ﻫﻢ‪ 2‬ﺑـﺮ در ﻣﻨـﺰل ﺧـﻮﻳﺶ ﮔﻤﺎﺷـﺘﻪاي‪ ،‬و‬
‫ﻣﺮاﺟﻌﻴﻦ ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﻲ اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺎ ﻛﺴﺐ اﺟﺎزه ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺗﻮ! ﻣﻲآﻳﻨﺪ« ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﺑﻠـﻲ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﺸﻢ از ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﻓﺮو ﻣـﻲرﻳﺨـﺖ ﺑـﺎ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺻﺪاي رﻋﺐآور و ﻫﺮاساﻧﮕﻴﺰ ﺧﻮد ﺑﺮ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ‪» :‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻼ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫ﺗﻮ ﻓﺮود آﻳﺪ‪ ،‬اﻳﻦ دﻳﮕﺮ ﭼﻪ اداﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ درﻣﻲآوري‪ «!!3‬ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻋﺘﺮاﻓﺎت ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺣﻘﺎﻳﻖ آﺷﻜﺎرا ﺳﺮ ﺧﻮد را زﻳﺮ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫﺎي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣـﻲدﻳـﺪ ﺑـﺎ ﻳـﻚ‬
‫ﺣﺎﻟﺘﻲ از دﻟﻬﺮه و ﺑـﺎ ﺻـﺪاي ﻋﺎﺟﺰاﻧـﻪ ﻛﺎرﻫـﺎي ﺧـﻮد را اﻳـﻦ ﻃـﻮر ﺗﻮﺟﻴـﻪ ﻛـﺮد‪» :‬اي‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻣﺎ در ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺧـﺪﻣﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ ﺟﺎﺳﻮﺳـﺎن‪ 4‬دﺷـﻤﻦ‬
‫ﺑﺴﻴﺎرﻧﺪ و اﮔﺮ ﻫﻤﻴﺸﻪ آﻣﺎده و ﻣﺠﻬﺰ و ﭘﺮﻗﺪرت ﺧﻮد را ﻧﺸﺎن ﻧﺪﻫﻴﻢ ﺑﻪ دﻳﺪه ﺣﻘﺎرت ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫ﻣﻲﻧﮕﺮﻧﺪ و ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ را ﻛﺎر آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻮﺿﻮع درﺑﺎن و ﻧﮕﻬﺒﺎن ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ اﻳـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ در‪ ،‬ﺑﺪون درﺑﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺮاﺟﻌﻴﻦ ﺑﺎ ﺑﻲﻧﻈﻤﻲ و ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ رﻋـﺎﻳﺘﻲ‪ 5‬وارد‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.567‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪647‬‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻫﻤﻪ اﻳﻦﻫﺎ ﻣﻦ در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﺎرﻣﻨﺪ ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺨـﻮاﻫﻲ ارزش‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮي ﻣﻦ ﺑﺎارزش ﻣﻲﺷﻮم و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺨﻮاﻫﻲ ارزﺷﻲ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺸـﻮي‬
‫ﺑﻲارزش ﻣﻲﺷﻮم‪ «1‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪﻫﺎ آﺗﺶ ﺧﺸﻤﺶ ﺗﺎ‬
‫ﺣﺪي ﻓﺮوﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﺗﻮ ﻛﺮدم ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴـﻪﻫـﺎ از‬
‫زﻳﺮ آنﻫﺎ در رﻓﺘﻲ و اﮔﺮ راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻲ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﻋﺎﻗﻼﻧﻪاي ﻛـﺮدهاي و اﮔـﺮ دروغ ﮔﻔﺘـﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻲ ﻳﻚ ﻧﻴﺮﻧﮓ زﻳﺮﻛﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدهاي وﻟﻲ ﻓﻌﻼً ﻣﻦ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﻢ و ﻧﻪ ﺗﻮ‬
‫را ﻣﻨﻊ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ «2‬و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﻳﻦ اﺛﻨﺎ ﺑﻪ اﻻﻏﺶ ﻧﻬﻴﺐ داد و ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد و‬
‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ را در ﻣﻴﺎن ﻳﻚ دﻧﻴﺎ ﺑﻴﻢ و اﻣﻴﺪ و ﺧﻮف و رﺟﺎ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺖ‪.3‬‬
‫ﻳﻪ ـ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﭘﺪر ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي دﻳﺪار ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻛﻪ اﺳﺘﺎﻧﺪار ﻳﻜﻲ از اﻳﺎﻟﺖﻫـﺎي ﺷـﺎم‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﻛﺮد و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دﺳﺘﻮر داد‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﮔﺸـﺘﻦ‬
‫اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺶ ﺑﺮود‪ ،‬او را ﭘﻴﺶ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑﻴﺎورﻧـﺪ اﻣـﺎ‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﻧﺎﮔﺎه ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺑﺪون اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺴـﻲ‬
‫او را ﺑﺒﻴﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺶ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،4‬ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻓـﻮراً ﻛﺴـﻲ را ﻓﺮﺳـﺘﺎد و‬
‫اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آورد ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑﻌـﺪ از ﮔﻔـﺘﻦ‬
‫ﺧﻮشآﻣﺪ و اﺣﻮالﭘﺮﺳﻲ از ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬از ارﻣﻐـﺎنﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺧـﻮد آوردهاي‬
‫ﭼﻴﺰي ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺪه«‪ ،‬اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﮔﻔﺖ‪» :‬در اﻳﻦ ﺳـﻔﺮ ﭘﺮﻣﺸـﻘﺖ ﻣـﺎ ﭼﻴـﺰي را ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪648‬‬
‫ﻧﻴﺎوردهاﻳﻢ ﺗﺎ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺪﻫﻴﻢ‪ «1‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ در ﭘﻬﻠﻮي او ﻧﺸﺴـﺘﻪ ﺑـﻮد‬
‫دﺳﺘﺶ را دراز ﻛﺮد و اﻧﮕﺸﺘﺮي را از اﻧﮕﺸﺖ او ﺑﻴﺮون آورد و آن را ﺑـﻪ ﻳـﻚ ﻧﻔـﺮ داد و‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳﻦ اﻧﮕﺸﺘﺮي را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺸﺎﻧﻪ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺑﻪ ﻧﺰد ﻫﻤﺴﺮش ﻫﻨﺪ ﺑﺒﺮ و ﺑﮕﻮ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻫﻤﺎن ﺧﺮﺟﻴﻦﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﺷﺎم ﺑﺎ ﺧـﻮد آوردهام‪ ،‬دﺳـﺖ ﻧـﺰده ﺑـﻪ‬
‫وﺳﻴﻠﻪ ﺗﻮ ﺑﺮاﻳﻢ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ «2‬و دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ آن ﻳﻚ ﻧﻔﺮ دو ﺧﺮﺟﻴﻦ را آورد ﻛﻪ ﻣﺤﺘﻮي ده‬
‫ﻫﺰار درﻫﻢ )ﻣﻌﺎدل ﻫﺰار ﻣﺜﻘﺎل ﻃـﻼ( ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( دﺳـﺘﻮر داد ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل وارﻳﺰ ﺷﻮﻧﺪ‪.3‬‬
‫ﻳﻮ ـ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪﺗﺮﻳﻦ‪ 4‬و ﭘﺮﻗﺪرتﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه اﺳـﻼم و ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬
‫ﻓﺎﺗﺢ ﻋﺮاق و ﺷﺎم و ﻓﺎﺗﺢ ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ‪ 5‬در ﺷﺒﻪﺟﺰﻳﺮه ﺑـﻪ اﺗﻬـﺎم ﺣﻴـﻒ و ﻣﻴـﻞ ﻣﺒﻠﻐـﻲ از‬
‫ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل‪ 6‬و ﻛﻢﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻘﺮرات ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻛﺸﻴﺪه و ﺗﻮﺑﻴﺦ ﺷﺪ و ﺑﺎﻻﺧﺮه از ﻛﻠﻴﻪ ﭘﺴﺖﻫﺎي ﻛﺸﻮري و ارﺗﺸﻲ ﻋـﺰل‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ 7‬و ﺗﻔﺼﻴﻞ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﻓﺼﻞﻫﺎي ﺳـﺎﺑﻖ ﻗﺒـﻞ از ﺑﺤـﺚ از )ﺑـﺮوز ﻗﺤﻄـﻲ( ذﻛـﺮ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﻪ آن ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫ﻳﺎدآوري اﻳﻦ ﺷﺎﻧﺰده ﻓﻘﺮه از ﻣﺮاﻗﺒﺖ و ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ و ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺗﻌﻘﻴـﺐ اﺳـﺘﺎﻧﺪاران و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻧﺸﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1878‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 537‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 81‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.667‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪649‬‬
‫ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( )ﭼﻨﺎن ﭼﻪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ( ﻃﺒﻌﺎً ﺗﻨـﺪﺧﻮ و ﺧﺸـﻦ و ﺳـﺨﺘﮕﻴﺮ ﻧﺒـﻮده‬
‫اﺳﺖ و ﻃﺒﻌﺎً ﻫﻢ ﻧﺮمﺧﻮ و ﺑﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪ و در ﻋﻄﻮﻓﺖ ﻣﻔﺮط ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺰاﺟﻲ ﻛﺎﻣﻼً‬
‫ﻣﻌﺘﺪل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﻔﻆ ﺣﻘﻮق ﻣﺮدم و رﻋﺎﻳﺖ اﺻﻮل ﻋـﺪاﻟﺖ اﺳـﻼﻣﻲ و‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از دﻳﻮانﺳﺎﻻري و ﺑﺮوﻛﺮاﺳﻲ اداري ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ ﻋـﺎﻟﻲ رﺗﺒـﻪ ﺧـﻮد را در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ اﻧﺤﺮاﻓﻲ ﺑﻪ ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﻴﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﻣـﺮدم ﻋـﺎدي در ﻏﺎﻳـﺖ‬
‫ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬

‫»ﻓﺼﻞ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ :‬آﻣﻮزش و ﭘﺮورش«‬

‫ﺗﻮﺳﻌﻪ آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫آﻣﻮزش در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻮادآﻣﻮزي و ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷـﺘﻦ و‬
‫ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻼوت ﺻﺤﻴﺢ ﻗﺮآن‪ ،‬و رواﻳﺖ درﺳﺖ اﺣﺎدﻳﺚ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص و ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻓﻘﻪ و اﺣﻜـﺎم‬
‫دﻳﻨﻲ و آﮔﺎﻫﻲ از ادﺑﻴﺎت ﻋﺮب )اﺷﻌﺎر و ﻣﺜﻞﻫﺎ( و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺳـﻮارﻛﺎري و ﺗﻴﺮاﻧـﺪازي و‬
‫ﺷﻨﺎﮔﺮي و ﻏﻴﺮه ﺑﻮد و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي ﺗﻌﻤﻴﻢ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ آﻣﻮزشﻫﺎ ﺗﺎ‬
‫آن ﺟﺎ ﻛﻪ در اﻣﻜﺎن داﺷﺖ ﺳﻌﻲ ﺧﻮد را ﻣﺒﺬول ﻧﻤـﻮد‪ ،‬و اﻳﻨـﻚ ﻧﻤﻮﻧـﻪﻫـﺎﻳﻲ از ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در زﻣﻴﻨﻪ ﺗﻌﻤﻴﻢ و ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻳﻦ آﻣﻮزشﻫﺎ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه اﺳﻨﺎد و ﻣـﺪارك‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ﻗﺮآن و ﺳﻮادآﻣﻮزي اﺟﺒﺎري‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳﻮادآﻣﻮزي و ﺗﻌﻠﻢ ﻗﺮآن را در ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬و ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬

‫‪650‬‬
‫در ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻠﻜﻪ در ﻣﻴﺎن ﺻﺤﺮاﻧﺸﻴﻨﺎن‪ 1‬ﻧﻴﺰ‪ ،‬اﺟﺒﺎري و اﻟﺰاﻣﻲ ﻧﻤـﻮد و ﺑـﺮاي ﻫـﺮ ﻳـﻚ از‬
‫ﻣﻌﻠﻤﺎن ﻛﻪ ده ﺷﺎﮔﺮد را درس ﻣﻲدادﻧﺪ در ﻫﺮ ﻣﺎه ﭘﺎﻧﺰده‪ 2‬درﻫﻢ )ﻣﻌﺎدل ﻳﻚ ﻣﺜﻘﺎل و ﻧـﻴﻢ‬
‫ﻃﻼ( ﺣﻘﻮق ﻣﺎﻫﻴﺎﻧﻪ ﻣﻘﺮر ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎز اﻳﻦ ﻛﻼسﻫﺎي ﺳﻮادآﻣﻮزي و ﺗﻌﻠـﻢ ﻗـﺮآن‬
‫در ﻣﺮﻛﺰ )ﻣﺪﻳﻨﻪ( داﻳﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ و اﺑﻮﻋﺎﻣﺮ ﺳﻠﻴﻢ‪ 3‬ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از راوﻳﺎن ﺣﺪﻳﺚ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻳﻜـﻲ‬
‫از اﻳﻦ ﻛﻼسﻫﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﺑﭽﻪ ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﻮدم ﻛﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ آوردﻧـﺪ و ﻣـﺮا ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻼس ﺳﻮادآﻣﻮزي و ﺗﻌﻠﻢ ﻗﺮآن ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و ﻣﻌﻠﻢ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺣﺮف ﻣﻴﻢ را ﺑﻪ ﻣـﻦ‬
‫ﻳﺎد ﻣﻲداد ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﮔﺮد و ﻣﺪور ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ ﻣﺜﻞ‪ 4‬ﭼﺸﻢ ﮔﺎو!«‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از ﺑﺰرﮔﺎن اﺳﺤﺎب ﻛﻪ در اﻣﺮ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن و ﺗﻌﻠﻴﻢ‬
‫آن ﺗﺨﺼﺺ داﺷﺘﻨﺪ )ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ،‬ﻋ‪‬ﺒﺎده ﺑﻦ ﺻـﺎﻣﺖ و اﺑﻮاﻟـﺪارداء‪ (5‬دﺳـﺘﻮر داد ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺎم و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺑﺮوﻧﺪ و در ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻛﻼسﻫﺎي ﺳﻮادآﻣﻮزي و ﺗﻌﻠﻢ ﻗـﺮآن را‬
‫داﻳﺮ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻧﻈﺎرت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و در اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﺪي از ﻛﺎر آنﻫﺎ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤﻞ آﻣﺪ ﻛﻪ دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﻼسﻫﺎي ﺷﻬﺮ دﻣﺸﻖ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺻﺪ و ﺷﺼـﺖ ﻛـﻼس‪ 6‬و‬
‫ﻳﻚ ﻫﺰار و ﺷﺸﺼﺪ ﺷﺎﮔﺮد رﺳﻴﺪ و اﺑﻮاﻟﺪرداء ﻛﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻼسﻫﺎ ﻧﻈﺎرت داﺷﺖ ﻫﺮ ده ﻧﻔﺮ‬
‫ﺷﺎﮔﺮد را ﻳﻚ ﻛﻼس و زﻳﺮ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻳﻚ ﻣﻌﻠﻢ ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪ 7‬و ﺑﺮاي راﻫﻨﻤﺎﺋﻲ ﻣﻌﻠﻤـﻴﻦ ﺑـﻪ‬

‫‪1‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 83‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 212‬و اﻏﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،16‬ص‪ 58‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.157‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 157‬در ﺻﻔﺤﻪ آﻳﻨﺪه ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺤﺚ از ﻛﻼسﻫﺎي درس ﻗﺮآن در ﺷﺎم ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫در ﻛﻼس ده ﻧﻔﺮ ﺷﺎﮔﺮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.157‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 281‬و ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.159‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪651‬‬
‫ﺷﻴﻮه درﺳﺖ ﺳﻮادآﻣﻮزي و ﺷﻜﻞ ﺻﺤﻴﺢ ﺗﻠﻔﻆ ﻛﻠﻤﺎت و ﺗﻼوت آﻳﻪﻫـﺎ ﻫﻤـﻮراه در ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻛﻼسﻫﺎ در ﺣﺎل آﻣﺪ و ﺷﺪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ آن ﻃﻮري ﻛﻪ در ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺣﺠﺎز و ﺷﺎم و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ و‬
‫ﻋﺮاق و ﻣﺼﺮ از ﻛﻼسﻫﺎ ﺳﻮادآﻣﻮزي و ﺗﻌﻠﻢ ﻗﺮآن اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺑـﻪ ﻋﻤـﻞ ﻣـﻲآﻣـﺪ‪ .‬در ﻣﻴـﺎن‬
‫ﺻﺤﺮاﻧﺸﻴﻨﺎن و ﻋﺸﺎﻳﺮ و اﻳﻼت از اﻳﻦ ﻛﻼسﻫﺎ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲآﻣﺪ ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺟﻬـﺖ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺨﺼﻲ را ﺑﻪ ﻧﺎم )اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن(‪ 1‬ﻣﺄﻣﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺻﺤﺮاﻧﺸـﻴﻨﺎن‬
‫ﺑﺮود و از ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ اﻣﺘﺤﺎن ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد و ﻫﺮ ﻛـﺪام از آنﻫـﺎ ﻛـﻪ ﻗﺴـﻤﺘﻲ از ﻗـﺮآن را‬
‫ﻧﻴﺎﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺎ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ و ﮔﻮﺷﻤﺎل او را ﻣﺠﺎزات‪ 2‬ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﻮاره ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي آﮔﺎه و ﺑﺎ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﻳﺖ را ﺑﺮاي ﺑﺎزرﺳـﻲ‬
‫ﻛﻼسﻫﺎي ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ » َﺗﻌ ﱠﻠﻤﻮا اِ ْﻋـﺮاب اﻟ ُﻘ ِ‬
‫ـﺮآن ﻛَـﲈ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬
‫ﻤﻮن ِﺣ ْﻔ َﻈ ُﻪ« و ﭼﻮن ﺗﻌﻠﻢ اﻋﺮاب ﻗﺮآن ﺑﺪون آﮔﺎﻫﻲ از ﻧﺤﻮ و ﺻﺮف و دﺳـﺘﻮر زﺑـﺎن‬ ‫ُﺗ َﻌ ﱠﻠ َ‬ ‫‪٣‬‬

‫ﻋﺮﺑﻲ اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد ﻣﻮرﺧﻴﻦ اﻫﻞ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺤﻮ و ﺻـﺮف در ﻋﺼـﺮ ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ او‪ 4‬وﺿﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﭘﺸﺖ ﺟﺒﻬﻪ و در ﺗﻤـﺎم ﺷـﻬﺮﻫﺎ و روﺳـﺘﺎﻫﺎ و‬
‫ﻣﺤﻞ ﭼﺎدرﻧﺸﻴﻨﺎن ﻛﻼسﻫﺎي ﺳﻮاد آﻣﻮزي و ﺗﻌﻠﻢ ﻗﺮآن را داﻳـﺮ ﻛـﺮد‪ ،‬ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ ﻃـﻲ‬
‫ﺑﺨﺶﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺒﻬﻪﻫﺎ و ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﭘﺎدﮔﺎنﻫﺎ اﻋﻼم ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺗﺮﻓﻴﻊ درﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن‬

‫‪1‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،83‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 212‬و اﻟﻔـﺎروق‪ ،‬ﺷـﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤـﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،157‬ﺑـﻪ ﻧﻘـﻞ از اﻏـﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪،16‬‬
‫ص‪.58‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ اﻻﻧﺒﺎري ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.161‬‬
‫‪4‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 559‬و اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﻜﺒﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﻋﻤﺮ ﺣﺪﻳﺚ ‪ 613‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.219‬‬

‫‪652‬‬
‫و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن‪ ،‬ﻣﻨﻮط ﺑﻪ اﻳﻦ‪ 1‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲ و ﺟﺎﻣﻊ اﺣﻜﺎم )ﺑﻘﺮه‪ ،‬ﻧﺴﺎء‪ ،‬ﻣﺎﺋـﺪه‪،‬‬
‫ﺣﺞ و ﻧﻮر(‪ 2‬را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از اﻳﻦ اﻧﺪازه ﻗﺮآن را ﺣﻔـﻆ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺮ ﺣﻘﻮق و ﻣﺰاﻳﺎي ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ آنﻫﺎ اﻓﺰوده ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻈﺎن ﺗﻤﺎم ﻗﺮآن در ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﻪ ﻫﺰارﻫﺎ ﺗﻦ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،3‬و ﺗﻨﻬﺎ ﺳﻌﺪ ﺑـﻦ وﻗـﺎص آن‬
‫ﻫﻢ ﻣﺪﺗﻲ ﻗﺒﻞ از ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺎوﻧﺪ در ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺎﻣﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬در ﺳﭙﺎه زﻳﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻦ ﺳﻴﺼﺪ‪ 4‬ﻧﻔﺮ ﺣﺎﻓﻆ ﺗﻤﺎم ﻗﺮآن وﺟﻮد دارﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺒﻞ از ﺧﻼﻓﺖ و در ﻋﺼﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻴﺰ در راه ﺣﻔـﻆ‬
‫و ﺣﺮاﺳﺖ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻗﺪم را ﺑﺮداﺷﺖ و ﻋﻠﻴﺮﻏﻢ ﺗﻤﺎم ﻣﻮاﻧﻊ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( را ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻛﺘﺎب ﻣﺠﻠﺪ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﻛﺮد‪ ،‬و در ﻋﺼـﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﺻﺤﺎب آﻳﻪﻫﺎي ﻗـﺮآن را ﻫﻤـﺎن ﻃـﻮر ﺣﻔـﻆ و ﺗـﻼوت‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﺎً از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ص ﺷﻨﻴﺪهاﻧﺪ و وﻗﺘﻲ ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﺣﻜﻴﻢ‪ 5‬را دﻳﺪ ﻛﻪ آﻳـﻪاي‬
‫از ﺳﻮره ﻓﺮﻗﺎن را ﺑﻪ ﺷﻴﻮهاي ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آن را ﺑﻪ اﻳـﻦ ﺷـﻴﻮه از‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻧﺸﻨﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻗﻬﺮ و ﺧﺸـﻮﻧﺖ ﺑـﺎزوي او را ﮔﺮﻓـﺖ و ﺑـﻪ ﺧـﺪﻣﺖ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﺮد و ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ از او دﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻓﺮﻣﻮد ﺷـﻴﻮه ﺗـﻼوت‬
‫ﻫﺮ دوي ﺷﻤﺎ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ زﻳﺮا ﻗﺮآن ﺑﺎ ﻫﻔﺖ ﺷﻴﻮه ﺗﻼوت ﺑﺮ ﻣﻦ ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳـﺪه اﺳـﺖ‪ 6‬و‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 100‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 106‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.334‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،83‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 212‬و اﻏﺎﻧﻲ ج‪ ،16‬ص‪ 58‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.157‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 157‬و ‪ ،159‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ و ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.281‬‬
‫‪5‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،161‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻧﺒﺎري و ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 559‬و اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﻜﺒﻴﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﻋﻤﺮ ﺣﺪﻳﺚ‬
‫‪ 613‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.219‬‬
‫‪6‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 100‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 106‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.334‬‬

‫‪653‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻳﻚ ﺻﺪ ﻫﺰار ﺻﺤﺎﺑﻲ‪ ،‬اﻋﺘﺮاض ﺷﺪﻳﺪ ﺑﺮ ﻫﺸﺎم و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺟﻤﻊ و ﻛﺘﺎﺑـﺖ‬
‫ﻛﺮدن و ﻣﺠﻠﺪ ﻧﻤﻮدن ﻗﺮآن ﻓﻘﻂ از ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ دﻟﻴﻠـﻲ اﺳـﺖ‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺒﻞ از ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻮاره در ﻓﻜﺮ ﺣﻔـﻆ و ﺣﺮاﺳـﺖ‬
‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ وﻗﺘﻲ ﻗﺪرت را در دﺳـﺖ ﮔﺮﻓـﺖ ﺳـﻮادآﻣﻮزي و‬
‫ﺗﻌﻠﻢ ﻗﺮآن را در ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎ و روﺳﺘﺎﻫﺎ اﺟﺒﺎري‪ 1‬و اﻟﺰاﻣﻲ ﻧﻤﻮد و ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺗﻤﺎم ﻗـﺮآن‬
‫و ﺗﻌﻠﻢ ا‪‬ﻋﺮاب و ﻗﻮاﻧﻴﻦ درﺳﺖ ﺧﻮاﻧﺪن‪ 2‬ﻛﻠﻤﺎت ﻗﺮآن ﺟﻮاﻳﺰ و ﺣﻘﻮق و ﻣﺰاﻳﺎي زﻳﺎدي را‬
‫ﻣﻘﺮر ﻧﻤﻮد‪ 3‬و در ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﺰاران ﻛﻼس ﺑﺮاي ﺳﻮادآﻣﻮزي و ﺗﻌﻠﻢ ﻗﺮآن ﺑﭽـﻪﻫـﺎ و‬
‫ﻧﻮﻧﻬﺎﻻن در ﺣﺎل ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺑﻮد‪ ،‬از ﺑﺰرﮔﺴﺎﻻن ﻧﻴﺰ ﻫﺰاران ﺣﺎﻓﻆ ﺗﻤﺎم ﻗـﺮآن و آﺷـﻨﺎﻳﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻋﺮاب ﻛﻠﻤﺎت ﻗﺮآن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻗﺮآن اﺣﺎدﻳﺚ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﺻـﺮﻳﺤﺎً ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ صرا ﻣ‪‬ﺒ‪‬ـﻴﻦ و ﺗﻮﺿـﻴﺢ دﻫﻨـﺪه‬
‫آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬و ﭘﻴﺮوي از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص را ﻳﻚ اﻣﺮ واﺟﺐ و اﻟﺰاﻣﻲ ﻗـﺮار‬
‫داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ آﮔﺎﻫﻲ ﻋﻤﻮم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از اﺣﺎدﻳﺚ و ﺳـﻨﺖ رﺳـﻮل اﷲ ص )ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫ﮔﻔﺘﺎر و ﻛﺮدار و رﻓﺘﺎر و ﺗﺄﻳﻴﺪات او( ﺑﺎ وﺳﺎﺋﻞ اﻃﻤﻴﻨﺎنﺑﺨﺶ و ﻏﻴﺮﻣﺸـﻜﻮك‪ ،‬ﻳـﻚ اﻣـﺮ‬
‫ﻛﺎﻣﻼً ﺿﺮوري ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣـﻮازات ﺗـﻼشﻫـﺎ و ﺗﻌﻤـﻴﻢ‬
‫ﺳﻮادآﻣﻮزي و ﺗﻌﻠﻢ ﻗﺮآن و آﻣﻮﺧﺘﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ درﺳﺖ ﺧﻮاﻧﺪن آﻳﻪﻫـﺎ و ﺣﻔـﻆ ﻛـﺮدن ﻫﻤـﻪ‬

‫‪1‬ـ اﻻﺻﺎﺑﺔ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،83‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.212‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ص‪ 157‬ئ ‪.259‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪654‬‬
‫ﻗﺮآن ﻛﻮﺷﺶﻫﺎي ﺑﻲوﻗﻔﻪ ﺧﻮد را ﻧﻴﺰ در ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻤﻴﻢ ﺗﻌﻠﻢ اﺣﺎدﻳـﺚ و در ﺟﻬـﺖ ﻛﺴـﺐ‬
‫وﺳﺎﺋﻞ اﻃﻤﻴﻨﺎنﺑﺨﺶ رواﻳﺖ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﺮق زﻳﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر اﻧﺪاﺧﺖ‪:‬‬

‫اﻋﺰام ﻫﻴﺌﺖﻫﺎي ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﺣﺪﻳﺚ‬

‫‪1‬ـ در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( و‬
‫اﻧﺼﺎر )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﺮﻛﺰ ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻨﺪ اﻧﺠﻤﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﺑـﺰرگ ﻣﺤـﺪﺛﻴﻦ در ﻣﺪﻳﻨـﻪ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻴﺄتﻫﺎﻳﻲ از راوﻳـﺎن اﺣﺎدﻳـﺚ ﺑـﻪ‬
‫رﻳﺎﺳﺖ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻣﺘﺨﺼﺺ از ﻣﺮﻛﺰ ﺑﺮاي ﺗﻌﻤﻴﻢ ﺗﻌﻠﻢ اﺣﺎدﻳﺚ ﺑﻪ ﻫﻤـﻪ اﺳـﺘﺎنﻫـﺎي ﺟﻬـﺎن‬
‫اﺳﻼم اﻋﺰام ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و از ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻴﺌﺘﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر و ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﻋﺒﺪاﷲ اﺑﻦ ﻣﺴـﻌﻮد ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ‪ 1‬و ﻫﻴﺌﺘﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻌﻘﻞ ﺑﻦ ﻳﺴﺎر و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﻔﻐﻞ و ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﻴﻦ ﺑـﻪ ﺑﺼـﺮه‪ ،2‬و‬
‫ﻫﻴﺌﺘﻲ ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﻋﺒﺎده ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ و اﺑﻮاﻟﺪرداء ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷـﺎم اﻋـﺰام ﮔﺮدﻳﺪﻧـﺪ‪ 3‬و ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﻧﺘﻈﺎﻣﻲ ﻧﻴﺰ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ آﻣﺎده ﻛﺮدن زﻣﻴﻨﻪ اﻳﻦ ﻛـﺎر‪،‬‬
‫‪4‬‬
‫از ﺣﻜﻢ اﺣﺎدﻳﺜﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻴﺌﺖﻫﺎي اﻋﺰاﻣﻲ رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮﭘﻴﭽﻲ ﻧﻨﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻛﺎرﺑﺮد اﺣﺎدﻳﺚ در ﺗﺸﺮﻳﻊ اﺣﻜﺎم ﻳﻚ دﻳﻦ ﺟﺎوداﻧﻪ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري و ﻣﻌﺎوﻧﺖ اﻧﺠﻤﻦ ﻣﺤﺪﺛﻴﻦ و ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫و اﻧﺼﺎر )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺑﺮاي ﻗﺒﻮل رواﻳﺖ ﻳﻚ ﺣﺪﻳﺚ‪ ،‬ﺷﺮاﻳﻄﻲ را ﻣﻘﺮر ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺤﻘﻖ‬
‫آنﻫﺎ ﺻﺤﺖ رواﻳﺖ اﺣﺎدﻳﺚ را اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﺨﺶ ﻣﻲﻧﻤﻮد و اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪:‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 279‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷﺎه وﻟﻲاﷲ ﻣﺤﺪث‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪655‬‬
 ‫ﺷﺮوط اﻃﻤﻴﻨﺎنﺑﺨﺶ ﻗﺒﻮل رواﻳﺖ ﺣﺪﻳﺚ‬
‫‪1‬ـ ﺣﺪﻳﺚ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺻﺮﻳﺢ آﻳﻪاي در ﺗﻀﺎد ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺷـﺮط وﻗﺘـﻲ‬
‫ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺑﻨﺖ ﻗﻴﺲ‪ ،1‬زن ﺻﺤﺎﺑﻴﻪ‪ ،‬رواﻳﺖ ﻛﺮد‪» :‬ﺷﻮﻫﺮم ﻣﺮا ﻃﻼق ﺑﺎﻳﻨﻪ داده ﺑﻮد و در ﻣﻮرد‬
‫اﺳﺘﺤﻘﺎق ﻧﻔﻘﻪ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ص ﺳﺆال ﻛﺮدم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻧﻔﻘﻪ ﻧﻴﺴﺘﻲ«‪ .‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ‬
‫ُﻮﻫ ﱠﻦ ِﻣ ْﻦ َﺣﻴ ُﺚ َﺳ َﻜﻨْﺘ ُْﻢ‪ ،‬ﻗﺒﻮل‬ ‫ِ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺻﺮﻳﺢ ﺑﺎ آﻳﻪ‪َ » :‬ا ْﺳﻜﻨ ُ‬
‫ﻧﻜﺮد« و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﻲ زﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻄﻠﺐ را ﻓﺮاﻣـﻮش ﻛـﺮده ﺑﺎﺷـﺪ از‬
‫ﺻﺮاﺣﺖ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪.«2‬‬
‫‪2‬ـ ﺣﺪﻳﺚ واﺣﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ زﻣﺎﻧﻲ رواﻳﺖ آن ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ آن را‬
‫رواﻳﺖ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﻃﺒﻖ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﺮط وﻗﺘﻲ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﺣﺪﻳﺚ اﺳـﺘﺌﺬان را ﻧﻘـﻞ ﻛـﺮد‪» :‬اِذا‬
‫اﺳﺘﺌﺎ َذ َن َا َﺣﺪُ ﻛ ُْﻢ َﺛﻼﺛ ًﺎ َﻓ َﻠ ْﻢ ﻳﻮ َذ ْن‪َ 3‬ﻓ ْﻠ ْﲑ ِﺟ ْﻊ« ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﻪ او ﮔﻔـﺖ‪» :‬اﮔـﺮ‬
‫ْ‬
‫ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي ﭘﻴﺪا ﻧﺸﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻧﺸﻨﻴﺪه ﺑﺎﺷـﺪ ﺗـﻮ را ﻣﺠـﺎزات‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ« و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ در ﻣﺠﻠﺲ اﻧﺼﺎر ﺟﻮاﻧﻲ را ﺑﻪ ﻧﺎم اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ آورد ﻛﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺣﺪﻳﺚ را از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮد ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آن را ﻗﺒﻮل ﻛﺮد‪ ،4‬و وﻗﺘﻲ اُﺑ‪‬ـﻲ‬
‫ﺑﻦ ﻛﻌﺐ ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ اﺻﺤﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص را اذﻳـﺖ ﻣـﻲدﻫـﻲ‪«5‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪» :‬وﻗﺘﻲ اﻳﻦ رواﻳـﺖ را ﺷـﻨﻴﺪم ﻻزم داﻧﺴـﺘﻢ از راه‬

‫‪1‬ـ اﻳﻦ ﺷﺮط ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ در اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 291‬ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 297‬و ﺷﺮح ﻧﻮوي ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻢ ﻫﻤﺎن ﺟﻠﺪ‪ ،‬ص‪.287‬‬
‫‪3‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري در ﺷﺮح ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪.142‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.457‬‬

‫‪656‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﺷﺎﻫﺪ ﺻﺤﺖ رواﻳﺖ اﻳﻦ‪ 1‬ﺣﺪﻳﺚ را ﻣﺴﻨﺪ ﻧﻤﺎﻳﻢ« و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ در ﻣـﻮرد اﺣﻜـﺎم‬
‫ﺳﻘﻂ ﺟﻨﻴﻦ ﻛﻪ آﺛﺎر ﺣﻴﺎت‪ 2‬در او ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﺎ اﺻـﺤﺎب‬
‫ﺑﻪ ﻣﺸﻮرت ﻧﺸﺴﺖ و وﻗﺘﻲ ﻣﻐﻴﺮه ﺣﺪﻳﺜﻲ را در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮرد رواﻳﺖ ﻛﺮد ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ رواﻳﺖ ﺧﻮد ﺷﺎﻫﺪي را ﺑﻴﺎوري«‪ 3‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻪ رواﻳﺖ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آن را ﻗﺒﻮل‪ 4‬ﻧﻤـﻮد و اﻳـﻦ ﻣﺮﺗﺒـﻪ ﺑـﻪ اﺑـﻲ ﺑـﻦ ﻛﻌـﺐ و ﻧـﻪ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻲﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺷﺎﻫﺪ ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﺮ اﻳﺬاي اﺻﺤﺎب ﺣﻤـﻞ‬
‫ﻧﻜﺮدﻧﺪ و ﻛﺴﻲ ﺑﺮ او اﻋﺘﺮاض ﻧﻜﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻗـﺒﻼًَ ﻣﻨﻈـﻮر ﺧـﻮد را‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺻﺤﺖ رواﻳﺖ ﻳﻚ ﺣﺪﻳﺚ ﺣﺪاﻗﻞ دو ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺎﻳﺪ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﻨﻄﻖ ﻗﻀﺎوت اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺮاي ﭘﺬﻳﺮش اﻳﻦ ﺷﺮط در رواﻳﺖ اﺣﺎدﻳـﺚ ﻛـﺎﻣﻼً آﻣـﺎده‬
‫ﺑﻮد زﻳﺮا در ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺺ ﺻﺮﻳﺢ ﻗﺮآن ﺑﺮاي اﺛﺒـﺎت ﺻـﺤﺖ ﻳـﻚ ﺳـﻨﺪ ﻣـﺎﻟﻲ ﺑﻌـﺪ از‬
‫اﺳﺘ َْﺸ ِﻬﺪُ وا‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻧﻴﺰ دو ﺷﺎﻫﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺧﻄﺮ ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺎري ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ‪َ » :‬و ْ‬
‫َﺷﻬﻴﺪَ ﻳ ِﻦ ِﻣ ْﻦ ِرﺟﺎﻟِﻜ ُْﻢ ‪ «....‬ﭼﻄﻮر‪ 5‬ﺑﺮاي ﺻﺤﺖ رواﻳﺖ ﻳﻚ ﺣﺪﻳﺚ ﻛﻪ ﺳﻨﺪ ﻫﺰارﻫﺎ ﺳـﻨﺪ‬
‫‪6‬‬
‫و ﺳﺒﺐ ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺣﻜﻢ ﻛﻠﻲ در ﻳﻚ دﻳﻦ ﺟﺎوداﻧﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ دو ﺷﺎﻫﺪ ﻧﻴﺎز ﻧﺪارد؟!‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.457‬‬

‫‪2‬ـ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.529‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ و ﻗﻴﺎس ﻛﺮدن ﺳﻨﺪ رواﻳﺖ اﺣﺎدﻳﺚ ﺑﺮ اﺳﻨﺎد ﻣﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﻗﻴﺎس اوﻟﻲ ﻣﻄﻠﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺧﻄﻮر ﻛـﺮده‬
‫و آن را ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻲداﻧﻢ و اﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ و ﻗﻴﺎس ﻧﻪ از ﻓﺎروق ﻧﻪ از ﻛﺲ دﻳﮕﺮ رواﻳﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﺑﻠﻜﻪ آن ﭼـﻪ ﻓـﺎروق ﮔﻔﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ ‪» :‬اِﻧﱠﲈ َﺳ ِﻤ ْﻌ ُﺖ َﺷ ْﻴﺌ ًﺎ َو َا ْﺟ َﺒﺘ ُْﺖ َا ْن َا َﺗ َﺜ ﱠﺒ َﺖ« )ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.(457‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪657‬‬
‫‪3‬ـ رواي ﻳﻚ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص را‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻠﻤﺎت و‬
‫ﺗﻘﺪﻳﻢ و ﺗﺄﺧﻴﺮ آن ﻫﺎ و ﺑﺪون ﻛﺴﺮ و اﺿﺎﻓﻪ ﻛﻠﻤﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﻳـﺎد داﺷـﺘﻪ و آن را ﻋﻴﻨـﺎً رواﻳـﺖ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،1‬و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ اﺻﺤﺎب ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻳـﻦ ﺷـﺮط ﻣﻘﻴـﺪ ﻛـﺮد و‬
‫ﺑﻼذُري در اﻧﺴﺎب اﻻﺷﺮاف ﺑﻪ ﻳـﻚ ﺳـﻨﺪ ﻣﺘﺼـﻞ‪ ،‬ﻛـﻪ اﺑﻮﺣﻨﻴﻔـﻪ و ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ ﺳـﻌﺪ‪ 2‬و‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ ﻧﻴﺰ ﺟﺰو ﺣﻠﻘﺎت اﻳﻦ ﺳﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﻛﺴﻲ ﻣﻄﻠﺒـﻲ را از ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳﺆال ﻛﺮد و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( او را ﭘﺎﺳـﺦ داد« و ﮔﻔـﺖ‪َ » :‬ﻟ ْ‬
‫ـﻮ ﻻ َا ْن‬
‫ِ‬
‫ﳊﺪﱠ ْﺛﻴﻜ ُْﻢ« و ﻣﻘﻴﺪ ﺷﺪن ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺷﺮط‬ ‫ﺺ ََ‬ ‫َاﻛ َْﺮ َه َا ْن َازﻳﺪَ ﻓﯽ ا َ‬
‫ﳊﺪﻳﺚ َا ْو َا ْﻧ ُﻘ َ‬
‫ﻧﺎمﺑﺮده‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﻔﺪه ﺳﺎل ﺗﻤﺎم در ﺳﻔﺮ و ﺣﻀـﺮ در ﺧـﺪﻣﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ دﺧﺘﺮش )ﺣﻔﺼﻪ( ﺣﺮم رﺳﻮلاﷲ ص ﺑﻮد ﻏﺎﻟﺒـﺎً در ﻣﻨـﺰل‬
‫ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﺑﺎز اﺣﺎدﻳﺜﻲ را ﻛـﻪ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( از‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ از ﭘﺎﻧﺼﺪ وﺳﻲ و ﻫﻔﺖ )‪ 3(537‬ﺣﺪﻳﺚ ﺗﺠﺎوز ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪4‬ـ رواي ﻳﻚ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﻘـﻮي و ﻋـﺪاﻟﺖ اﻫـﻞ ﺣﺎﻓﻈـﻪ و‬
‫درك و ﻓﻬﻢ و ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را در ﭼﻪ ﺷـﺮاﻳﻄﻲ و‬
‫در ﭼﻪ زﻣﺎﻧﻲ و در ﭼﻪ ﻣﻜﺎﻧﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﻴﺪه اﺳﺖ و در زﻣﺎن ﺷﻨﻴﺪن اﻳـﻦ ﺣـﺪﻳﺚ‬
‫ﺧﻮد رواي‪ 4‬در ﭼﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﻨﻲ ﺑﻮده و در آن وﻗﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد ﻳـﺎ ﻧـﻪ اﺿـﺎﻓﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع رد و ﻗﺒﻮل رواﻳﺖﻫﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺴﺦ و ﺗﺨﺼﻴﺺ و ﺗﻘﻴﻴﺪ ﺑﺮﺧﻲ از اﺣﺎدﻳﺚ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻲ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.291‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،287‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻧﺴﺎب اﻻﺷﺮف ﺑﻼذري‪.‬‬
‫‪4‬ـ ازاﻟﻪ اﻟﺨﻠﻔﺎء‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 6‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 280‬و ‪ 283‬و ‪.291‬‬

‫‪658‬‬
‫دﻳﮕﺮ در ﺟﺮﻳﺎن ﺗﺸﺮﻳﻊ اﺣﻜﺎم ﻳﻚ دﻳﻦ ﺟﺎوداﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺣﻞ ﮔﺮدد‪ 1‬و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﺗﻘﺮﻳﺮ ﻳﺎن ﭼﻬﺎر اﺻﻞ اﺳﺎس ﻋﻠـﻢ اﻟﺤـﺪﻳﺚ دراﻳﺘـﻲ را ﭘـﻲرﻳـﺰي‪ 2‬ﻧﻤـﻮد ﻛـﻪ در‬
‫ﻗﺮنﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﻫﺰارﻫﺎ ﻛﺘﺎب در اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﻣﻬـﻢﺗـﺮﻳﻦ ﻣﻌﻴـﺎر ﺗﺸـﺨﻴﺺ اﺣﺎدﻳـﺚ‬
‫ﺻﺤﻴﺢ از رواﻳﺖﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻔﺼﻞ اﻳﻦ ﻋﻠـﻢ در دﺳـﺘﺮس ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﺗﻘﺮﻳﺮ اﻳﻦ ﭼﻬﺎر اﺻﻞ در آن ﻋﺼﺮ ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﺧﺪﻣﺘﺐ ﺑﻪ دﻳﻦ اﺳـﻼم ﻣﺤﺴـﻮب‬
‫ﻣﻲﺷﺪ و اﺣﺎدﻳﺜﻲ ﻛﻪ در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﭼﻬﺎر اﺻﻞ رواﻳـﺖ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﺪي ﺟﺎي اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و از اﺻﺎﻟﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ ﻛـﻪ ﻋﺜﻤـﺎن‬
‫ذياﻟﻨﻮرﻳﻦ در ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺟﺎﻳﺰ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﺴﻲ ﺣﺪﻳﺜﻲ را رواﻳﺖ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫در زﻣﺎن‪ 3‬ﻋﻤﺮ و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رواﻳﺖ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ« و ﻣﻌﺎوﻳﻪ در دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫ﺧﻮد ﻃﻲ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺪﻳﺪاﻟﻠﺤﻨﻲ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم اﺧﻄﺎر ﻛﺮدك ﻛﻪ‪» :‬از ﻧﻘﻞ رواﻳﺖﻫﺎ ﺧﻮدداري‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺣﺪﻳﺜﻲ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رواﻳﺖ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻋﻤﺮ ﻣـﺮدم‬
‫را از ﺧﺪا ﭼﻨﺎن ﺗﺮﺳﺎﻧﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﺰ اﺣﺎدﻳﺚ ﺻﺤﻴﺢ و اﻃﻤﻴﻨﺎنﺑﺨﺶ‪ ،‬از ﺣﻴﺚ رواﻳﺖ را‬
‫رواﻳﺖ‪ 4‬ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ﻓﻘﻪ و اﺣﻜﺎم دﻳﻦ‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻳﻜﻲ از ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻋﺼـﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ازاﻟﻪ اﻟﺨﻠﻔﺎء‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.6‬‬
‫‪3‬ـ ﻣﺴﻨﺪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 363‬و اﻟﺴﻨﻪ ﻗﺒﻞ اﻟﺘﺪوﻳﻦ‪ ،‬ص‪ 97‬و ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 100‬و ﻗﺒﻮل اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ص ‪.29‬‬
‫‪4‬ـ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،426‬ﺷﺮح ﻧﻮوي ﺑﺮ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ در ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري ﻫﻤﻴﻦ اﺧﻄﺎر ﻣﻌﺎوﻳﻪ را از ﻋﺒـﺪاﷲ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺎﻣﺮ ﻳﺤﺼﺒﻲ )ﻳﻜﻲ از ﻗﺮاء ﺳﺒﻌﻪ( ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪659‬‬
‫ﻣﻔﺘﻲ‪ 1‬اﺣﻜﺎم دﻳﻨﻲ ﺑﻮدﻧﺪ )ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺎذ‪ ،‬اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ( و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در‬
‫ﻋﺼﺮ ﺧﻮد از ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ ﻣﺠﺘﻬﺪ دﻳﮕﺮ اﺻﺤﺎب )ﻋﻠﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑـﻦ ﻣﺴـﻌﻮد‪ ،2‬اﺑـﻲ ﺑـﻦ ﻛﻌـﺐ‪،‬‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ‪ ،‬زﻳﺪﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ( ﻣﻘﺪمﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﻤﻖ اﻃﻼﻋـﺎت او از ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬
‫ﻓﻘﻪ و اﺣﻜﺎم دﻳﻨﻲ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺳﺆالﻫﺎي زﻳﺎد از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﺮاي ﻫﻤـﻪ ﻣﻌﻠـﻮم ﺑـﻮد و ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬
‫ﺗﺨﺼﺺ او در ﻓﻘﻪ در دوره ﺧﻼﻓﺘﺶ ﺑﻪ درﺟﻪاي رﺳﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻓﻘـﻪ‬
‫در آن زﻣﺎن ﺟﺰوهﻫﺎ و ﺗﺤﺮﻳﺮات ﻣﻔﺼﻠﻲ را ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ‪ 3‬ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ اﺣـﻮال ﻃﺒـﻖ رواﻳـﺖ‬
‫ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻋﻼﻣﻪ ﺑﻼذري در ﻛﺘﺎب اﻻﺷﺮاف‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺣﻜﻢ ﻫـﻴﭻ ﻣﺴـﺌﻠﻪاي را‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﻲ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻣﺪ ﺑﺪون ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ اﺻـﺤﺎب اﻧﺼـﺎر )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( و ﻣﻬـﺎﺟﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﺎ آﻧﺎن‪ ،‬اﻋﻼم‪ 4‬ﻧﻤﻲﻛﺮد و اﻳـﻦ ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺎزﮔﻲ‬
‫ﻣﻄﺮح و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻴﻖ و اﺳﺘﺪﻻل و ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ اﺻﺤﺎب ﺣﻜﻢ آنﻫﺎ را‬
‫ﻣﻌﻠﻮم و ﻣﻮرد اﺟﻤﺎع اﺻﺤﺎب ﻗﺮار ﻣﻲداد از ده و ﺻﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﻠﻜﻪ از ﻳﻚ ﻫﺰار ﻣﺴـﺌﻠﻪ‬
‫ﻫﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺷﺎه وﻟﻲاﷲ دﻫﻠﻮي در ﻣﺼﻨﻒ اﺑﻦ ﺷﻴﺒﻪ و ﻏﻴـﺮه‪ ،‬ﻫﻤـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺬﻛﻮر و اﺳﺎس ﻓﻘﻪ وﺳﻴﻊ اﺳﻼﻣﻲ را در ﻣﺬاﻫﺐ ارﺑﻌﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﭘﺮﺗﻮ اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻤﻴﻖ ﺧﻮد و ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از ﻣﺸـﺎوره ﺑـﺎ‬
‫اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺳﺘﻨﺎﺑﻂ و اﺳﺘﺨﺮاج ﺣﻜﻢ‪ 5‬ﺑﻴﺶ از ﻫﺰار ﻣﺴـﺌﻠﻪاي ﻛـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﺗﺬﻛﺮه اﻟﺤﻔﺎظ ذﻫﺒﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.24‬‬

‫‪2‬ـ ﺗﺬﻛﺮه اﻟﺤﻔﺎظ ذﻫﺒﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 24‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،294‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﺘﺎب اﻻﺛﺎر‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،298‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﻮﻃﺎص‪ ،‬ص‪.316‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.300‬‬
‫‪5‬ـ از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺎروق ﻛﺎﺷﻒ ﻗﺎﻧﻮن )ﻋﻮل( در ﻓﺮاﻳﺾ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.387‬‬

‫‪660‬‬
‫ﭘﻴﺶ آﻣﺪه ﺑﻮد اﺻﻮل و ﻗﻮاﻧﻴﻦ‪ 1‬اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺣﻜﻢ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻓﻘﻪ را )ﻛﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﻋﻠـﻢ اﺻـﻮل ﻓﻘـﻪ‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ وﺑﺮاي اﺟﺘﻬﺎد ﻣﺠﺘﻬﺪﻳﻦ ﻣﺬاﻫﺐ اﺻﻞﻫﺎي دﻳﮕـﺮي ﺑـﻪ آن ﻫـﺎ اﺿـﺎﻓﻪ ﮔﺮدﻳـﺪ(‬
‫ﭘﺎﻳﻪﮔﺬاري ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫و ﺗﺨﺼﺺ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﺳﺘﻨﺒﺎط اﺣﻜﺎم ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﻪ و در ﺗﻘﺮﻳﺮ اﺻﻮل‬
‫و ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻳﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﺴﻠﻢ اﺻﺤﺎب ﺑﻮد و ﻣﺴﻨﺪ دارﻣﻲ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﻛﻪ ﺣﺬﻳﻔﻪ اﺑـﻦ اﻟﻴﻤـﺎن‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﺘﻮاي ﻛﺴﻲ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺎم ﺑﺎﺷﺪ و از ﻧﺎﺳﺦ و ﻣﻨﺴـﻮخ ﻗـﺮآن آﮔـﺎه ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ واﺟﺪ اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪ 2‬و ﻫـﻢ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻋﻠﻢ ﺟﺰﻳﺮه اﻟﻌﺮب را در ﻳﻚ ﻛﻔﻪ ﺗـﺮازو و ﻋﻠـﻢ ﻋﻤـﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را در ﻛﻔﻪ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﻔﻪ ﻋﻠﻢ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳﻨﮕﻴﻦﺗـﺮ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ ،‬و‬
‫ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻮاﺳﺤﺎق ﺷﻴﺮازي از اﺳﺎﺗﻴﺪ ﺑﺰرﮔﻮار داﻧﺸﮕﺎه ﻧﻈﺎﻣﻴﻪ ﺑﻐﺪاد در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد در ﺷﺮح‬
‫ﺣﺎل ﻓﻘﻪﻫﺎي اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﻴﻦ ﺑﻌﺪ از ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻣﻔﺼﻠﻲ از آﮔﺎﻫﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﺑﺮ اﺻﻮل ﻓﻘﻪ و ﺑﺮ اﺣﻜﺎم ﻓﻘﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :3‬اﮔﺮ از ﺧﻮف ﻃﻮل ﻛﻼم ﻧﻤﻲﺑﻮد از ﻓﻘﻪ ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻧﻬﺎﻳﺖ آﮔﺎﻫﻲ او ﺑﺮ اﺣﻜـﺎم ﻓﻘـﻪ‪ ،‬ﻣﺴـﺎﺋﻠﻲ را ﻧﻘـﻞ ﻣـﻲﻛـﺮدم ﻛـﻪ ﻫـﺮ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪي از ﺷﻨﻴﺪن آن ﻏﺮق در ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻲﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم‬
‫در دو ﻗﺎره ﻋﻈﻴﻢ آﺳﻴﺎ و آﻓﺮﻳﻘﺎ ﺑﻪ اﻫﺘﺰاز درآﻳﺪ و اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﻣﻠﺖ ﻋﺮب ﻣﻠﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫دﻳﮕﺮ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﺎ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺧﻮد در داﻳﺮه وﺳﻴﻊ اﺳﻼم ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺮ اﺛـﺮ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اداﻟﻪ اﻟﺨﻠﻔﺎء‪ ،‬ﺷﺎه وﻟﻲاﷲ دﻫﻠﻮي‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﺻﻞﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﺎروق آنﻫﺎ را اﺳﺘﻨﺒﺎط و ﺗﻘﺮﻳﺮ و زﻳﺮﺑﻨﺎي اﺻـﻮل‬
‫اﻟﻔﻘﻪ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﺳﺘﻴﻌﺎب ﻗﺎﺿﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ازاﻟﻪ اﻟﺨﻔﺎء‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.291‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 291‬و ‪.292‬‬

‫‪661‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﺤﻮل ﻋﻈﻴﻢ ﻫﺰاران‪ 1‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺟﺪﻳﺪ و ﻣﺘﻨﻮع و ﺑﺪون ﺳﺎﺑﻘﻪ در ﺻﺤﻨﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﻋﻤﻖ اﻃﻼﻋﺎت‪ 2‬و وﺳﻌﺖ آﮔﺎﻫﻲﻫﺎي ﺧـﻮد و‬
‫ﺑﺎ ﻣﺸﺎوره ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ‪ 3‬ﺑﺎ اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي ﺗﻤﺎم اﻳـﻦ ﻣﺴـﺎﺋﻞ و‬
‫ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار اﺻﻮل‪ 4‬ﻓﻘﻪ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﺘﺨﺮاج ﺣﻜﻢ ﻫﻤﻪ ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻓﻘـﻪ اﺳـﻼﻣﻲ ﮔـﺮدد و ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ اﺣﻜﺎم ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﺻﻮل و ﻗـﻮاﻧﻴﻦ اﺳـﺘﺨﺮاج ﺣﻜـﻢ ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬
‫ﺟﺪﻳﺪ از دو وﺳﻴﻠﻪ ﻣﻬﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮد‪:‬‬
‫اول از ﻃﺮﻳﻖ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ‪ 5‬ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﺪاران و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران ﻣﻲﻧﻮﺷـﺖ و ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﺧﻄﺒﻪﻫﺎ و ﺧﻄﺎﺑﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﻪ ﺧﺎرج ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن )ﺷـﺎم‬
‫و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ و ﻋﺮاق( ﻳﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮت در داﺧﻞ آنﻫﺎ را اﻳﺮاد ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ در ﺿﻤﻦ ﻫﻤﺎن ﻧﺎﻣﻪﻫـﺎ‬
‫و ﻫﻤﻴﻦ ﺧﻄﺎﺑﻪﻫﺎ اﺣﻜﺎم ﻣﺴﺎﺋﻞ و اﺻﻮل اﺳﺘﺨﺮاج ﺣﻜﻢ آنﻫـﺎ را ﺷﺨﺼـﺎً ﺑـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﻲداد‪.‬‬
‫دوم از ﻃﺮﻳﻖ اﻋﺰام ﻫﻴﺌﺖﻫﺎﻳﻲ از ﻋﻠﻤﺎي اﺻـﺤﺎب و ﻣﺘﺨﺼـﺺ در ﻓﻘـﻪ و ﺗﻌﻴـﻴﻦ‬
‫ﺣﻘﻮق ﻣﻜﻔﻲ ﻣﺎﻫﻴﺎﻧﻪ‪6‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﺎن و اﻳﺠﺎد اﻣﻜﺎﻧﺎت ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻓﻘﻪ و اﺣﻜـﺎم‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 302‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ازاﻟﺔ اﻟﺨﻠﻔﺎء‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.83‬‬
‫‪2‬ـ اﺳﺘﻴﻌﺎب ﻗﺎﺿﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ و ازاﻟﺔ اﻟﺨﻠﻔﺎء‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.185‬‬
‫‪3‬ـ ﻛﺘﺎب اﻻﺷﺮاف‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.185‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 302‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺣﺠﻪاﷲ اﻟﺒﺎﻟﻐﻪ دﻫﻠﻮي‪.‬‬
‫‪5‬ـ اﻣﺎم ﻣﺎﻟﻚ در ﻣﻮﻃﺎ اﻏﻠﺐ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ را ﻧﻘﻞﻧﻤﻮده اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻣﻄﻠـﺐ ﺑـﻪ ﺗﻔﺼـﻴﻞ دراﻟﻔـﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 162‬و ‪ 163‬ﺑﻴـﺎن‬
‫ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪6‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 168‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪.‬‬

‫‪662‬‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬ﻫﻴﺌﺘﻲ را ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻣﻌﻘﻞ‪ 1‬و ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﻴﻦ ﺑﻪ اﺳﺘﺎن ﺑﺼـﺮه‪ ،‬و‬
‫ﻫﻴﺌﺘﻲ را ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ 2‬ﺑﻦ ﻏـﻨﻢ و ﻋﺒـﺎده ﺑـﻦ ﺻـﺎﻣﺖ و ﻣﻌـﺎذ ﺑـﻦ ﺟﺒـﻞ‪ 3‬ﺑـﻪ‬
‫اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺷﺎم‪ ،‬و ﻫﻴﺌﺘﻲ را ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﺣﺒﺎن ﺑﻦ ﺟﺒﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻣﺼﺮ اﻋﺰام‪ 4‬ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﺑﺎ‬
‫اﻳﻦ دو وﺳﻴﻠﻪ )ﻳﻜﻲ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﺧﻄﺎﺑﻪﻫﺎي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و دﻳﮕﺮي اﻋﺰام ﻫﻴﺌﺖﻫـﺎ‬
‫ﺑﻪ اﺳﺘﺎنﻫﺎ( ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ﻓﻘﻪ و اﺻـﻮل ﻓﻘـﻪ‪ ،‬ﺗﻤـﺎم ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم را ﻓﺮاﮔﺮﻓـﺖ و ﻋﺼـﺮ‬
‫ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻃﺮﻓﻲ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﺗﺤﻮل ﻋﻈﻴﻢ و ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻫﺰاران ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺟﺪﻳـﺪ‬
‫و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻫﺘﻤﺎم ﺷﺪﻳﺪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و وﺟﻮد و ﺑﻘﺎي ﺑﺰرﮔـﻮاران‬
‫اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر‪ ،‬ﺷﻜﻮﻓﺎﺗﺮﻳﻦ ﻋﺼﺮ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ﻓﻘﻪ و ﺗﻮﺿﻴﺢ اﺻـﻮل اﺳـﺘﺨﺮاج‬
‫ﺣﻜﻢ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮔﺮدﻳﺪ و در ﻗﺮنﻫﺎي ﺑﻌﺪ اﺋﻤـﻪ ارﺑﻌـﻪ )ﺷـﺎﻓﻌﻲ‪ ،‬ﻣـﺎﻟﻜﻲ‪ ،‬ﺣﻨﻔـﻲ و ﺣﻨﺒﻠـﻲ(‬
‫ﻣﺬاﻫﺐ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻫﻤﺎن اﺻﻮل‪ 5‬ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑﻨـﺎ‬
‫ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ادﺑﻴﺎت‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺳﻮادآﻣﻮزي و ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ﻗﺮآن و ﺣـﺪﻳﺚ و‬
‫ﻓﻘﻪ و اﺻﻮل ﻓﻘﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ادﺑﻴﺎت ﻋﺮب ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ادﺑﻴﺎت ﻋﺮب ﺳـﻪ ﺷـﺎﺧﻪ‬
‫اﺻﻠﻲ داﺷﺖ ﻳﻜﻲ ﺧﻄﺎﺑﻪﻫﺎ و دﻳﮕﺮي ﭘﻨﺪ و ﻣﺜﻞﻫﺎ و آﺧـﺮ آنﻫـﺎ و ﺟـﺬابﺗـﺮﻳﻦ آنﻫـﺎ‬

‫‪1‬ـ ﺗﺬﻛﺮه اﻟﺤﻔﺎظ ذﻫﺒﻲ و اﺳﺪ اﻟﻐﺎﻳﻪ در ﺷﺮح ﺣﺎل اﻳﻦ اﺷﺨﺎص ﺗﻮﺿﻴﺢ دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ آنﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻓﻘﻪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻧﻘﺎط اﻋﺰام ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 168‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷﻴﺦ ﺳﻴﻮﻃﻲ در ﺣﺴﻦ اﻟﻤﺤﺎﺿﺮه ﻓﻲ اﺧﺒﺎر ﻣﺼﺮ و اﻟﻘﺎﻫﺮه‪.‬‬
‫‪5‬ـ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 302‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺷﺎه وﻟﻲاﷲ ﻣﺤﺪث دﻫﻠﻮي‪.‬‬

‫‪663‬‬
‫ﺑﺨﺶ اﺷﻌﺎر ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ﻫﺮ ﺳﻪ ﺷﺎﺧﻪ از ادﺑﻴـﺎت‬
‫ﻋﺮب ﻛﻤﺎل ﺳﻌﻲ ﺧﻮد را ﻣﺒﺬول ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﻘـﻂ در ﻳﻜـﻲ از‬
‫اﻳﻦ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎ )ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻄﺎﺑﻪ و ﺳﺨﻨﻮري آن ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﺒﻚ اﺳـﻼﻣﻲ و واﻗـﻊﮔـﻮﻳﻲ( ﻣﻬـﺎرت‬
‫زﻳﺎدي داﺷﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ دو ﺷـﺎﺧﻪ دﻳﮕـﺮ )ﻳﻌﻨـﻲ ﭘﻨـﺪ و ﻣﺜـﻞ و‬
‫اﺷﻌﺎر( ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮد و ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺗﻤﺎم زﻣﺎﻣﺪاران ﻋﺮب ﺑﻪ ﺗﺮوﻳﺞ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ﭘﻨـﺪ‬
‫و ﻣﺜﻞ و اﺷﻌﺎر ﻋﺮب ﭘﺮداﺧﺖ و اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﻛﺎر ﺗﻤﺎم زﻣﺎﻣﺪاران ﺟﻬﺎن ﻧﻴﺮوي ﺣﻴـﺮتاﻧﮕﻴـﺰ‬
‫ﺷﺎﻋﺮي را از ﻫﻤﻪ آﻟﻮدﮔﻲﻫﺎ‪ 1‬ﭘﺎكﺳﺎزي ﻧﻤﻮد و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ اﺳﺒﺎب ﺗﻌﺠﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺎرﺳﺎ و زاﻫـﺪ و واﻗـﻊﮔـﺮا و ﺻـﺤﺎﺑﻲ و اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ و در اوج‬
‫ﻗﺪرت و ﺑﻲﻧﻴﺎزي‪ ،‬ﭼﻪ ﻛﺎري ﺑﻪ اﺷﻌﺎر ﻋﺮب داﺷﺘﻪ و ﭼﺮا ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮان ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از‬
‫ﺑﻲﺗﻔﺎوﺗﻲ از ﻛﻨﺎر آن ﻧﮕﺬﺷﺖ؟‬
‫ﻧﻴﺮوي ﺣﻴﺮتاﻧﮕﻴﺰ ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي!‬
‫اﻣﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و از ﻧﻴﺮوﺷﻨﺎﺳﻲ او و از اﺣﺴـﺎس‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ او آﮔﺎﻫﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﺑﺪاً ﺗﻌﺠﺒﻲ ﺑﻪ دل آنﻫﺎ راه ﻧﻤـﻲﻳﺎﺑـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﺑـﻪ ﺧـﻮﺑﻲ‬
‫ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﻫﻤﺎن درك و ﻓﺮاﺳﺘﻲ ﻛﻪ داﺷﺖ ﻧﻴﺮوي ﺣﻴﺮتاﻧﮕﻴـﺰ‬
‫ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي را ﺑﻪ درﺳﺘﻲ درك ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑـﻪ ﺧـﻮﺑﻲ درﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‪» :‬ﺷـﺎﻋﺮي‬
‫ﻣﻮﻫﺒﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ داراي دو ﻗﺪرت ﺗﺨﺮﻳﺐ و ﺳﺎزﻧﺪﮔﻲ اﺳﺖ و ﺗﺤﻮﻻت ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰي را‬
‫در دلﻫﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآورد و ﺷﻌﺮ ﺗﻌﺒﻴﺮ و ﺑﻴﺎن وﻳﮋه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺟﻤﻼت و‬
‫ﻫﻢﻗﺮﻳﻨﻪ ﺑﻮدن ﻛﻠﻤﺎت‪ ،‬و ﻇﺎﻫﺮ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻌﺎﻧﻲ در ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻣﺒﺪل و ﻫﻴﺠﺎناﻧﮕﻴﺰ )ﻣﺠـﺎز و‬
‫ﺗﺸﺒﻴﻪ و ﻛﻨﺎﻳﻪ و ﺗﻌﺮﻳﺾ( ﻫﻤﻮاره ﮔﻮشﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺷﻨﻴﺪن ﺟﻠﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺘﺎج ﻓﻲ اﺧﻼق اﻟﻤﻠﻮك ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 275‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.100‬‬

‫‪664‬‬
 ‫ﺑ‪‬ﻌﺪ ﺳﺎزﻧﺪﮔﻲ و ﺑﻌﺪ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي‬
‫و ﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ و ﭼﻪ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﭘﻴﺎمﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺗﺼﺮﻓﺎت ﻓﻨﻲ و ﻫﻨﺮي ﺑـﻪ اﻋﻤـﺎق‬
‫ﻗﻠﺐﻫﺎ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ و ﺟﺬابﺗﺮﻳﻦ اﺷﻌﺎر در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ ﺟﺮﻗﻪﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ در راه‬
‫رﺳﺎﻧﻴﺪن ﻣﺮدم ﺑﻪ آزادي و ﺟﻮاﻧﻤﺮدي و ﺷـﺠﺎﻋﺖ و ﻣﻨﺎﻋـﺖ و اﻧﺴـﺎندوﺳـﺘﻲ و وﻓـﺎ و‬
‫‪1‬‬
‫ﺻﺪاﻗﺖ و ﻋﻔﺖ و ﻋﺪاﻟﺖ و ﺣﻖﺟﻮﻳﻲ و ﺳﺎﻳﺮ ﻓﻀـﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗـﻲ ﻣﺸـﻌﻞﻫـﺎي ﻓﺮوزاﻧـﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺟﺮﻗﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺧـﺮﻣﻦ آزادﮔـﻲ و ﻣﻨﺎﻋـﺖ و ﻋﻔـﺖ و‬
‫ﭘﺎﻛﻲ و واﻗﻊﮔﺮاﻳﻲ و ﺛﺒﺎت اﻓﻜﺎر ﻣﺮدم را آﺗﺶ ﺑﺰﻧﻨﺪ و ﺟﻤﻊ ﻛﺜﻴﺮي را ﺑﻪ ﻟﺠﻦزار ﺑﻲﺑﻨﺪ و‬
‫ﺑﺎري و ﺗﻤﺘﻊﺟﻮﻳﻲ و ﻓﺴﺎد اﺧﻼق و اﻓﻜﺎر و ﭼﻨﺪﭼﻬﺮهاي و ﺗﻤﻠﻖ و ﻣﺪﻳﺤﻪﺳﺮاﻳﻲ و ﻫﺠﻮ‬
‫و ﺗﺮور ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ ﺳﻮق دﻫﻨﺪ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ ﺑﺎ درك و ﻓﺮاﺳـﺖ‬
‫ﺧﺎص ﺧﻮد‪ ،‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﺗﻴﻎ ﺑﺮان دو ﻟﺒﻪ درك ﻛﺮده ﺑﻮد‬
‫و ﻗﺪرت ﺗﺨﺮﻳﺐ و ﻗﺪرت ﺳﺎزﻧﺪﮔﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ در آن اﺣﺴﺎس ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫)اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ( ﻫﻢ در اوج ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ‪ ،‬و ﺷﺨﺺ اول ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪ و ﺑـﺮ دو‬
‫ﻗﺎره ﻋﻈﻴﻢ ﺟﻬﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ اﻣﻜـﺎن ﻧﺪاﺷـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻳـﻚ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از‬
‫ﺑﻲﺗﻔﺎوﺗﻲ از ﻛﻨﺎر اﻳـﻦ ﻧﻴـﺮوي دوﺟﺎﻧﺒـﻪ رد ﺑﺸـﻮد و ﺑﻠﻜـﻪ درك و ﻓﺮاﺳـﺖ و اﺣﺴـﺎس‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﺠﺎب ﻛﺮد ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﺗﻌﻠـﻴﻢ و ﺗﻌﻠـﻢ‬
‫اﺷﻌﺎر و ﭘﻨﺪ و ﻣﺜﻞﻫﺎ و ﺗﺮوﻳﺞ ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪ ﺗﺨﺮﻳﺒﻲ ﺷﻌﺮ و ﺷـﺎﻋﺮي را‬
‫ﺑﻪ ﻛﻠﻲ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮد و ﺗﻨﻬﺎ ﺟﻨﺒﻪ ﺳﺎزﻧﺪﮔﻲ آن ﻫﺎ را ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬاﺷـﺖ و اﻳﻨـﻚ اراﺋـﻪ اﺳـﻨﺎد و‬

‫‪1‬ـ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﻳﻦ اﺷﻌﺎر در ادﺑﻴﺎت ﻗﺪﻳﻢ ﻋﺮب ﻗﺼﻴﺪه )ﻻﻣﻴﻪ اﻟﻌﺮب( اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ رواﻳﺘﻲ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ اﻛـﺮم )ص( درﺑـﺎره آن ﻓﺮﻣـﻮده ‪:‬‬
‫ب َﻓﺈِ ﱠﳖﺎ ﺗُﺆَ ﱠد ُب َا ْﺧﻼ َﻗ ُﻬﻢ« و در ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ اﺷﻌﺎر ﺑﺎﻧﻮي اﻳﺮاﻧـﻲ ﭘـﺮوﻳﻦ اﻋﺘﺼـﺎﻣﻲ و ﺑﻮﺳـﺘﺎن‬
‫» َﻋ ﱠﻠﻤﻮا َا ْوﻻ َد ُﻛ ْﻢ ﻻﻣ ﱠﻴ َﺔ اﻟ َﻌ َﺮ ِ‬

‫ﺳﻌﺪي اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪665‬‬
 ‫ﻣﺪارك ﺗﺎرﻳﺨﻲ درﺑﺎره اﻳﻦ دو ﻣﻄﻠﺐ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ :‬ﺗﺮوﻳﺞ اﺷﻌﺎر و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﻌﻠﻢ ﺷﻌﺮ‬
‫‪1‬ـ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺨﺼﺎً ﻫﻨﺮ ﺷﺎﻋﺮي را ﺗﺤﺴﻴﻦ‪ 1‬ﻛﺮد و ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻫﻨﺮﻫﺎي ﻋﺮب ﻫﻤﻴﻦ اﺷﻌﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ آن ﻫﺎ‬
‫ﺗﺤﻮﻟﻲ در اﻓﻜﺎر دﻳﮕﺮان‪ 2‬اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ آن ﺟـﺎ ﻛـﻪ در ﻗﻠـﺐ ﻛﺮﻳﻤـﺎن ﻗـﺪر و ﻣﻨﺰﻟﺘـﻲ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ و اﻓﺮاد ﭘﺴﺖ‪ 3‬را ﺑﻪ ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﺑﺸﺮدوﺳﺘﻲ وادار ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ« و ﮔﺎﻫﻲ اﻇﻬﺎر ﺗﺄﺳـﻒ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ او ﺧﻮدش ﺷﺎﻋﺮ ﻧﻴﺴﺖ و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ اﺷﻌﺎر ﻣﻔﻴﺪي را ﺑﺴﺮاﻳﺪ‪ .4‬و ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»ﺷﻌﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻣﺮدﻣﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﻲ ﺻﺤﻴﺢﺗـﺮ و ﻣﻔﻴـﺪﺗﺮ‪ 5‬از‬
‫آن را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺳﺮﮔﺮﻣﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺟﻨـﮓﻫـﺎي اﻳـﺮان و روم ﻣـﺪﺗﻲ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را از‬
‫ﺳﺮﮔﺮﻣﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ دور ﻛﺮد و اﻳﻨﻚ ﻛﻪ ﻟﻬﻴﺐ آﺗﺶ اﻳـﻦ ﺟﻨـﮓﻫـﺎ ﺗـﺎ ﺣـﺪي‬
‫ﻓﺮوﻛﺶ ﻧﻤﻮده و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎن ﭘﻴﺮوز ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺖ آن ﻓﺮا رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻘـﻞ‬
‫و رواﻳﺖ اﺷﻌﺎر ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ 6‬وﻟﻲ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﭼﻮن آن اﺷﻌﺎر در ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‬
‫و ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﺮبﻫﺎ درﮔﺬﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻛﺜﺮ اﺷﻌﺎر از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﺮدم ﺟﺰ ﻣﻘﺪار ﻛﻤﻲ از آن‬
‫اﺷﻌﺎر را در ﺣﻔﻆ ﻧﺪارﻧﺪ‪.«7‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﻴﺎن و اﻟﺘﺒﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 256‬و ‪ 81‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 46‬و اﻟﺬﺧﺎﻣﺮ و اﻻﺧﻼق‪ ،‬ص‪ 166‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.260‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 360‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.192‬‬
‫‪5‬ـ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﻌﺮاء‪ ،‬ص‪ 17‬و اﻟﻌﻤﺪه ﻻﺑﻦ دﺷﻴﻖ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 14‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.260‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪666‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺨﺼﺎً اﺷﻌﺎر ﺷﻌﺮا را ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻛﺮد و در ﻫﺮ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﻲ ﻳﻜـﻲ‬
‫از ﺷﻌﺮﻫﺎي آنﻫﺎ را ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ 1‬از ﺟﻤﻠﻪ روزي ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺎﻟﺐ ﻳﻚ زن داﻧﺸﻤﻨﺪ اَوﺳﻲ‬
‫را ﺑﺮاي او ﻧﻘﻞ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ درﺑﺎره دلاﻧﮕﻴﺰﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﻈﺮهﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬ﻛﺎخﻫﺎي ﺳﻔﻴﺪ در ﻣﻴﺎن‬
‫ﺑﺎغﻫﺎي ﺳﺮﺳﺒﺰ و ﺧﺮم« و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 2‬ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻌﺮ ﻋﺪي ﺑﻦ زﻳـﺪ را‬
‫اﻟﺮ ْو ِ‬
‫ض‪َ ,‬ز ْﻫ ُﺮ ُه ُﻣ ْﺴﺘَﻨ ُﲑ« و ﻛﺘﺎبﻫﺎي‬ ‫ﻛﺎل ـ ﺑﻴ ِ‬
‫ﺾ ﻓﯽ َ‬ ‫ﺐ َا ْو ْ‬
‫اﻟﻌﺎج ﻓﯽ ا َﳌﺤﺎرﻳ َ‬
‫ِ‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪ‪َ » :‬ﻛﺪُ ﻣﯽ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ﻋﺮب ﺗﻌﺪاد ﺑﻲﺷﻤﺎري از اﺷﻌﺎر را ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﻤﺜﻞ ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖﻫﺎﻳﻲ آنﻫﺎ را ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻘـﻞ آنﻫـﺎ در اﻳـﻦ ﺟـﺎ‬
‫ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ وﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﺧﺒﺎر ﻋﻤـﺮ و روﺿـﺔ اﻟﻤﺤﺒـﻴﻦ و‬
‫ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.3‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ روزي ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( رﻓـﺘﻢ و از‬
‫ﭘﺸﺖ در ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ اﺷﻌﺎر را ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﺷﺘﺮﺳﻮاران ﻋﺮب ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و ﻳﻜﻲ از آنﻫـﺎ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﺷﻌﺮ‪ 4‬ﺑﻮد‪:‬‬
‫ﻒ ﺗَﻮاﻧﯽ ﺑِﺎ َﳌﺪﻳﻨ َِﺔ َﺑ ْﻌﺪَ ﻣﺎ ـ َﻗﻀﯽ َو َﻃﺮ ًا ِﻣﻨْﻬﺎ ﲨﻴ ٌﻞ ﺑ ُﻦ َﻣ ْﻌ َﻤ ِﺮ«‬
‫» َو َﻛﻴ َ‬
‫و وﻗﺘﻲ اﺟﺎزه ورود ﻳﺎﻓﺘﻢ ﭘﻴﺶ او رﻓﺘﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﭼﻪ را ﺳـﺮودم ﺷـﻨﻴﺪي؟ ﮔﻔـﺘﻢ‪:‬‬
‫ﺑﻠﻲ‪ .‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻫﻢ اﮔﺮ از ﻛﺎرﻫﺎي ﻻزم ﻓﺮاﻏﺖ ﭘﻴﺪا ﻛـﺮدﻳﻢ ﻫﻤـﺎن‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﻴﺎن و اﻟﺘﺒﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 204‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.261‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 48‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.261‬‬
‫‪3‬ـ اﻻﺷﻘﺎق ﻻﺑﻦ درﻳﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 33‬و اﻻﻏﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ 144‬و ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 305‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 262‬و‬
‫روﺿﺔ اﻟﻤﺠﺒﻴﻦ‪ ،‬ص‪ ،7‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 261‬ﺗﺎ ‪.263‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 267‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.262‬‬

‫‪667‬‬
 ‫ﭼﻴﺰي را ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺮدم در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.«1‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﺎ آن ﺟﺎ در ﺳﻨﺠﺶ اﺷﻌﺎر ﻋﺮب ﻣﻬﺎرت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤـﻪ‬
‫از ﺗﺨﺼﺺ او در ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮﺷﻨﺎﺳﻲ آﮔـﺎه ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻋﺒـﺎس‪ 2‬ﺑـﻦ ﻋﺒـﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ درﺑـﺎره‬
‫ﺷﺎﻋﺮﺗﺮﻳﻦ ﺷﻌﺮا از او ﭘﺮﺳﻴﺪ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻣﺮاء اﻟﻘﻴﺲ را ﺑﺮ دﻳﮕـﺮان ﺗـﺮﺟﻴﺢ‬
‫ﻒ َﳍﻢ َﻋ َ ِ‬
‫اﻟﺸﻌ ِﺮ‪َ ,‬ﻓﺎ ْﻓ َﺘ َﻘﺮ َﻋـﻦ ﻣ ٍ‬
‫ﻌـﺎن ُﻋ ٍ‬
‫ـﻮر َا َﺻ ﱠ‬
‫ـﺢ‬ ‫‪٣‬‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ﲔ ْ‬ ‫داد و ﮔﻔﺖ »اﻣﺮء اﻟﻘﻴﺲ ﺳﺎﺑِ ُﻘ ُﻬ ْﻢ‪َ ,‬ﺧ َﺴ َ ُ ْ‬
‫ﴫ« ﻳﻌﻨﻲ‪» :‬او ﭼﺸﻢ ﺷﻌﺮﺷﻨﺎﺳﻲ را ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻋﻤﻞ ﺟﺮاﺣﻲ ﻛـﺮد و از ﻣﻌﻨﺎﻫـﺎي ﻛـﻮر‬ ‫َﺑ َ ٍ‬

‫ﺳﺎﻟﻢﺗﺮﻳﻦ ﭼﺸﻢ را ﺑﻴﺮون آورد«‪.‬‬

‫و روز دﻳﮕﺮ وﻗﺘﻲ ﻏَﻄَﻔﺎﻧﻴﻬﺎ ﺑﺨﺶﻫﺎﻳﻲ از اﺷﻌﺎر ﻧﺎﺑﻐﻪ ذُﺑﻴﺎﻧﻲ را ﺑـﺮاي او ﺧﻮاﻧﺪﻧـﺪ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻇﺮاﻓﺖ ﻛﻠﻤﺎت و ﻟﻄﻒ ﺑﻴﺎن ﻧﺎﺑﻐﻪ را ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻛﺮد و از اﻳﻦ ﺣﻴـﺚ او‬
‫را اَﺷﻌﺮ ﻋﺮب‪ 4‬ﺧﻮاﻧﺪ و روزي ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺤﺚ از ﺷﻌﺮ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﻪ اﺑـﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻌﺮي از ﺷﺎﻋﺮ ﺷﻌﺮا ﺑﻪ ﻳﺎد‪ 5‬داري؟ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿـﻲ‬
‫ّﺎس َﻟﻴﺲ‬ ‫ﳜ ِﻠﺪُ اﻟﻨّﺎس َا ْﺧ َﻠﺪوا و ِ‬
‫ﻟﻜ ﱠﻦ َﲪْﺪَ اﻟﻨ ِ‬ ‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪َ » :‬و َﻟ ْﻮ َا ﱠن َ ْ‬
‫ﲪﺪ ًا ْ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ـﺪ« اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺷﻌﺮ از ز‪‬ﻫﻴﺮ ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫ﺑِﻤ ْﺨ ِﻠ ِ‬
‫ُ‬
‫»ﺑﻠﻲ او ﺷﺎﻋﺮ ﺷﺎﻋﺮان اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا از ﺷﻌﺮﻫﺎي ﭘﻴﭽﻴﺪه و وﺣﺸﻲ ﭘﺮﻫﻴـﺰ ﻛـﺮده و ﻛﺴـﻲ را‬
‫ﺟﺰ ﺑﺎ آن ﭼﻪ در او ﻫﺴﺖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻜﺮده‪ 6‬اﺳﺖ«‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 267‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.262‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎﻳﻖ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.171‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎﻳﻖ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 171‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ .264‬ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﺧﻮد اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ﭼﻪ ﻗﺪر ادﺑﻴﺎﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ!!‬
‫‪4‬ـ اﻻﻏﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪ 155‬و ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﻌﺮاء‪ ،‬ص‪ 27‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.269‬‬
‫‪5‬ـ اﻻﻏﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪ 139‬و ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﻌﺮاء‪ ،‬ص‪ 29‬و ﻣﻌﺎﻫﺪ اﻟﺘﻨﺼﻴﺺ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 110‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.269‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪668‬‬
‫روزي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺼﻴﺪه زﻫﻴﺮ ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻲ را ﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﺖ رﺳﻴﺪ‪:‬‬
‫ﻔﺎر ْاو ِﺟـﻼ ٌء« و در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ از ﺣﻘـﻮقداﻧـﻲ او در‬‫ﻼث ـ ﻳﻤ ٌ ِ‬
‫ﲔ ْاو ﻧ ٌ‬ ‫» َﻓﺈِ ﱠن ا َ‬
‫ﳊ ﱠﻖ َﻣ ْﻘ َﻄ ُﻌ ُﻪ َﺛ ٌ‬
‫ﺗﻌﺠﺐ ﻓﺮو رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺣﻖ از اﻳﻦ ﺳـﻪ اﻣـﺮ‪ 1‬ﺧـﺎرج ﻧﻤـﻲﺷـﻮد ﻳـﺎ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎ ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻳﺎ اﻗﺎﻣﻪ ﺣﺠﺖ و ﺑﻴﻨﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ زﻫﻴﺮ در زﻣﺎن ﻣﻦ ﻣـﻲﺑـﻮد ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﻋﻤﻴﻖ او از ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻗﻀﺎﺋﻲ را ﺑﻪ او‪ 2‬ﻣﻲدادم‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺷﻌﺮاي ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺴﺎن ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﺗﻤـﻴﻢ ﺑـﻦ‬
‫ﻣﻘﺒﻞ و ﻧﺠﺎﺷﻲ و زِﺑﺮِﻗﺎن و ﺣ‪‬ﻄَﻴﺌﻪ و اَﻏﻠﺐ‪ ،‬وﻟﺒﻴﺪ و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻣﻌ‪‬ﺪﻳﻜَﺮِب و ﺑﺸﺮ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ و‬
‫ﺧَﻨْﺴﺎء و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ رﺑﻴﻌﻪ و ﺣﻤﻴﺪ ﺑﻦ ﺛﻮر و اﺑﻮﺷﺠﺮة و ﺑ‪‬ﻘَﻴﻠﺔ اﻻﻛﺒﺮ و ﺳ‪‬ﺤ‪‬ﻴﻢ ﺑـﻦ وﺛﻴـﻞ و‬
‫اﺑﻮذو‪‬ﻳﺐ ﻫ‪‬ﺬَﻟﻲ و ﻏﻴﺮه در ﺟﻠﺴﺎﺗﻲ ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ و ﺑﻪ اﺷﻌﺎر آنﻫﺎ ﮔﻮش ﻣـﻲداد و آنﻫـﺎ را‬
‫‪3‬‬
‫ﺑﺮاي ﺳﺮودن ﺷﻌﺮ ﻣﻔﻴﺪ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻳﻜﺎﻳﻚ اﻳﻦ ﺟﻠﺴﺎت در ﻛﺘﺎبﻫـﺎي ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﻣﺬﻛﻮر و ﺗﻮﺿﻴﺢ آنﻫﺎ در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻧﻤﻲﮔﻨﺠﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﭘﺴﺮش‪ 4‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ اﺷﻌﺎر ﻣﻔﻴﺪ ﻋﺮب‬
‫را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ اﮔﺮ از اﻳﻦ ﻛﺎر ﻏﻔﻠﺖ ﻛﻨﻲ‬
‫از ﻓﺮﻫﻨﮓ و داﻧﺶ ﻗﻮم ﺧﻮدت ﻋﻘﺐ‪ 5‬ﻣﻲﻣـﺎﻧﻲ‪ ،‬و ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻃـﻲ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي اﺳﺘﺎﻧﺪار ﻋﺮاق ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻣﺮدم آن ﻧﻮاﺣﻲ دﺳﺘﻮر دﻫﻴـﺪ ﻛـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 67‬و اﻟﺒﻴﺎن و اﻟﺘﺒﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 203‬و ‪ 204‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.270‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬از ص‪ 264‬ﺗﺎ ص‪ 279‬از ﺗﻤﺎم ﺟﻠﺴﺎت ﺷﻌﺮا ﺑﺎ ﻓﺎروق ﺑﺤﺚ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﺟﻤﻬﺮه اﺷﻌﺎر اﻟﻌﺮب‪ ،‬ص‪ 18‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.260‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪669‬‬
‫ﺷﻌﺮ ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ‪ 1‬زﻳﺮا ﺷﻌﺮ ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﺧـﻼق ﻧﻴﻜـﻮ و ﻧﻈﺮﻫـﺎي ﺻـﺎﺋﺐ و ﺟﺎﻣﻌـﻪﺷﻨﺎﺳـﻲ‬
‫راﻫﻨﻤﺎﺋﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ «2‬و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻃﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺷﺎم دﺳﺘﻮر داد‪ ،‬ﻛﻪ اﺷـﻌﺎر‬
‫ﻣﻔﻴﺪ و ﻧﻴﻜﻮ را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ‪.3‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﻨﺒﻪ ﺗﺨﺮﻳﺒﻲ ﺷﻌﺮ را از ﺑﻴﻦ ﻣﻲﺑﺮد‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﻮازات ﺗﺮوﻳﺞ ﺷﻌﺮ و ﺷـﺎﻋﺮي و ﺻـﺪور ﻓﺮﻣـﺎنﻫـﺎ در‬
‫ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ و ﺣﻔﻆ اﺷﻌﺎر‪ ،‬ﺑﺮاي از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﺟﻨﺒﻪ ﺗﺨﺮﻳﺒـﻲ ﺷـﻌﺮ و ﺷـﺎﻋﺮي ﺑـﻪ‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت زﻳﺮ ﻣﺒﺎدرت ﻣﻲورزد‪:‬‬
‫‪1‬ـ در ﻣﺘﻦ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ﺷﻌﺮ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻓﻘﻂ اﺷﻌﺎر ﻣﻔﻴﺪ و ﻧﻴﻜـﻮ‪ ،‬و‬
‫ﻋﻔﻴﻒﺗﺮﻳﻦ اﺷﻌﺎر را ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ و در ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺷﺎم ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﻃـﻲ‬
‫وو ُﻫ ْﻢ ﻣﺎ َﺣ ُﺴ َﻦ ِﻣ َﻦ ﱢ‬
‫اﻟﺸ ْﻌ ِﺮ« و در ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻋﺮاق ارﺳـﺎل ﻛـﺮد‪،‬‬ ‫ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻮﺷﺖ‪َ » :‬و َر ﱠ‬
‫‪4‬‬

‫اﻟﺸﻌﺮا َﻋ ّﻔـﻪ« و ﺷﻌﺮ ﻣﻔﻴﺪ و ﻧﻴﻜﻮ را ﻫﻢ اﻳﻦ ﻃﻮر‪ 6‬ﺗﻌﺮﻳـﻒ‬ ‫ﻃﻲ ﻓﺮﻣﺎن‪ 5‬ﻧﻮﺷﺖ‪َ » :‬ارووا ِﻣ َﻦ ﱢ‬
‫ﻜﺎر ِم اﻻَ ِ‬
‫ﺧﻼق‪َ ,‬و َﺗﻨْﻬﯽ َﻋ ْﻦ َﻣﺴـﺎوﳞﺎ« ﻳﻌﻨـﻲ‪» :‬اﺷـﻌﺎر‬ ‫ﻌﺮ‪ ,‬ﺗَﺪَ ﱡل َﻋﻠﯽ َﻣ ِ‬ ‫اﻟﺸ ِ‬ ‫ﻛﺮد‪» :‬و َﳏ ِ‬
‫ﺎﺳ ُﻦ ﱢ‬ ‫َ‬
‫ﺧﻮب و ﻣﻔﻴﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ را دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻓﻀﺎﻳﻞ اﺧﻼق راﻫﻨﻤﺎﺋﻲ ﻛﺮده و آنﻫﺎ‬
‫را از ﻓﺴﺎد اﺧﻼق ﻣﻨﻊ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ ﻃﻲ ﺑﻴﺎﻧﻴﻪﻫﺎي ﺻﺮﻳﺢ و ﻣﺆﻛﺪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻌﻤﺪه‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 15‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.261‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 155‬و ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 168‬و اﻟﺒﻴﺎن و اﻟﺘﺒﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.146‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 155‬و ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 168‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.261‬‬
‫‪5‬ـ ﺟﻤﻬﻮه اﻻﺷﻌﺎر‪ ،‬ص‪ 18‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.261‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪670‬‬
‫و ﺷﻨﻴﺪن و ﺣﻔﻆ اﺷﻌﺎر ﺳﻮدﻣﻨﺪ و اﺛﺮﺑﺨﺶ اﺧﻼﻗﻲ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﺮد و آنﻫﺎ را از ﮔﻔﺘﻦ اﺷﻌﺎر‬
‫زﻳﺎنآور و ﻓﺎﺳﺪﻛﻨﻨﺪه اﺧﻼق ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺖ‪ ،‬آن ﮔﺎه د‪‬ر‪‬ه و ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﺑـﺮ ﺳـﺮ و ﻛﻠـﻪ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺷﺎﻋﺮاﻧﻲ ﻓﺮود‪ 1‬آورد ﻛﻪ در ﺷﻌﺮﻫﺎي ﺧـﻮﻳﺶ از ﻣـﻲ و ﻣﻴﮕﺴـﺎري ﻳـﺎ از ﺗﻐـﺰل و‬
‫ﻋﺸﻖﺑﺎزي و ﺗﻮﺻﻴﻒ زﻧﺎن ﻧﺎﻣﺤﺮم ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﻔﻜﺮ ﺑﻲﺑﻨﺪ و ﺑﺎري و ﻫﻮسراﻧـﻲ را‬
‫در دل ﻛﺴﺎﻧﻲ زﻧﺪه ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ 2،‬و ﻫﺮ ﭼﻪ آن ﻧﻮع ﺷﺎﻋﺮان ﻋﻤﻞ ﺧﻮد را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻲ ﻧﺨﻮردﻳﻢ و ﻫﺮﮔﺰ ﻗﺼـﺪ ﺗﺠـﺎوز ﺑـﻪ ﻧـﺎﻣﻮس دﻳﮕـﺮان را در ﺳـﺮ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻳﻢ‪ ،‬و ﻣﻨﻈﻮرﻫﺎي دﻳﮕﺮي داﺷﺘﻪاﻳﻢ و ‪ «...‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ د‪‬ر‪‬ه و ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺳﺮ و ﻛﻠﻪ آنﻫﺎ رد ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺮﺗﺐ آنﻫـﺎ را ﻣـﻲﻛﻮﺑﻴـﺪ‪ .3‬ﺑـﻪ اﺳـﻨﺎد و‬
‫ﻣﺪارك ﺗﺎرﻳﺨﻲ زﻳﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﺋﻴﺪ‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﻣﺮدي از ﺧﺎﻧﻮاده )ﻣ‪‬ﺰَﻳﻨَﻪ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از دروازه ﻳﻜﻲ از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﻧﺼﺎرﻳﺎن رد‬
‫ﻼ َﻋ ِﻠ ْﻤ َ‬
‫ـﺖ َو ﻣـﺎ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ و ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨـﺪي ﻛـﻪ زن زﻳﺒـﺎي آن ﺧﺎﻧـﻪ ﺑﺸـﻨﻮد ﮔﻔـﺖ‪َ » :‬ﻫـ ّ‬
‫اﺳﺘ َْﻮ َد ْﻋ ُﺖ َﻣﻜْﺘﻮ ٌم‪ = 4‬آﻳﺎ ﻫﻴﭻ ﻣﻲداﻧﻲ از آﺗﺶ ﻋﺸﻖ ﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻛﻪ در اﻋﻤﺎق ﻗﻠـﺒﻢ‬
‫ْ‬
‫ﻣﺨﻔﻲ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ« ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن را ﺑـﻪ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺧﺒـﺮ داد و‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﻮراً آن ﺷﺎﻋﺮ را اﺣﻀﺎر ﻛﺮد و در ﺣﺎل ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳـﻦ‬
‫ﺷﻌﺮ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ را ﭼﺮا ﮔﻔﺘﻲ؟‪ 5‬ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺧﻮﻧﺴﺮدي در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷـﻌﺮي‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ زﺑﺎﻧﻢ آﻣﺪ و ﺟﺰ ﻳـﻚ ﺻـﻨﻌﺖ ادﺑـﻲ و ﻓـﻦ و ﻫﻨـﺮ ﺷـﻌﺮي ﻣﻨﻈـﻮر دﻳﮕـﺮي را‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﻌﺮاء‪ ،‬ص‪ 51‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،190‬اﻟﺘﺎج ﻓﻲ اﺧﻼق اﻟﻤﻠﻮك ﻫﺎﻣﺶ‪ ،‬ص‪ 44‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.275‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﻌﺮاء‪ ،‬ص‪ 51‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.190‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪671‬‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪام‪ «1‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ‪» :‬ﻣﮕﺮ ﺷـﻌﺮ‬
‫و ﺻﻨﻌﺖ ادﺑﻲ ﻣﻮرد دﻳﮕﺮي و ﺟﺎي دﻳﮕﺮي ﻧﺪاﺷﺖ؟!« ﻓﺮﻣﺎن داد ﺑﻪ ﺷﺪت او را ﻣﺠﺎزات‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،2‬و دﺳﺘﻮر داد ﻫﺮ ﺷﺎﻋﺮي در ﺗﺸﺒﻴﺐ‪ 3‬و ﻋﺸﻖﺑﺎزي ﺷﻌﺮ ﺑﮕﻮﻳﺪ او را ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ‪ 4‬ﺑﺰﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ‪ 5‬ﻋﺪي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺳﺎﻟﻢ و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري ﺑـﻮد و ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺟﻬـﺖ ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( او را اﺳﺘﺎﻧﺪار ﻣﻨﻄﻘﻪ )ﻣﻴﺴﺎن( ﻧﻤﻮد اﻣﺎ ﻧﺎﮔﺎه ﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﺷـﻌﺎري را ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮنﻫﺎ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪» :‬آﻳﺎ ﻛﺴﻲ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻧﺎن زﻳﺒﺎ ﺧﺒﺮ دﻫﺪ ﻛـﻪ ﻋﺎﺷـﻖ آنﻫـﺎ در‬
‫)ﻣﻴﺴﺎن( ﺷﺮاب ﺧﺎﻟﺺ را در ﭘﻴﺎﻟﻪﻫﺎي ﻇﺮﻳﻒ ﺑﻠﻮر‪ 6‬ﺳﺮ ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﮔﺎه دﻟـﻢ ﺑﺨﻮاﻫـﺪ‬
‫دﺧﺘﺮان ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻬﺮ ﺑﺮاﻳﻢ آواز‪ 7‬ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺗﺎرزﻧﺎن ﻫـﻢ ﺑـﺮاﻳﻢ ﺗـﺎر ﻣـﻲزﻧﻨـﺪ و ﺷـﺎﻳﺪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﻮﺷﺶ ﻧﻴﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ در ﻛﺎخﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻧﺪﻳﻤﺎن ﺧﻮد اﻳﻦ‬
‫ﺳﺮﮔﺮم ﻋﻴﺶ و ﻋﺸﺮت‪ 8‬ﻫﺴﺘﻴﻢ«‪ .‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ او ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫‪^ ] \ [ Z Y X W V U T{ D C B A‬‬

‫_ ` ‪ z m l k ji h g f ed c b a‬ﻏـﺎﻓﺮ‪ . - 1 :‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﻌﺮاء‪ ،‬ص‪ 51‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.190‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﺘﺎج ﻓﻲ اﺧﻼق اﻟﻤﻠﻮك ﻫﺎﻣﺶ‪ ،‬ص‪ 44‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.275‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 100‬و ﺷﺮح اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 971‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.170‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 100‬و ﺷﺮح اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 98‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 170‬و اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮده ﻛﻪ در ﻛﺘـﺎب اﻟـﻒ‬
‫ﺑﺎء‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 95‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻌﻤﺎن ﺧﻮد از ﺳﻤﺖ اﺳﺘﺎﻧﺪاري ﺑﻴﺰار ﺑﻮده و ﻋﻤﺪاً اﻳﻦ اﺷﻌﺎر را ﮔﻔﺘﻪ ﺗﺎ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫او را ﻋﺰل ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫‪8‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪672‬‬
‫ﺷﻌﺮ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﻦ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدي‪» :‬ﺷﺎﻳﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ از اﻳﻦ وﺿﻊ ﺧﻮﺷﺶ ﻧﻴﺎﻳﺪ« آري‬
‫ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺖ ﻣﺘﺄﺳﻒ ﮔﺮدﻳـﺪم و ﻫـﺮ ﭼـﻪ زودﺗـﺮ ﺑـﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ‬
‫ﺑﺮﮔﺮدﻳﺪ و از ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻣﻦ ﺗﻮ را از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮدهام‪ «1‬و وﻗﺘـﻲ ﻧﻌﻤـﺎن ﺑـﺎ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از‬
‫ﺧﻮف و ﻫﺮاس ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﺳـﺎﻧﻴﺪف ﻗﺴـﻢ ﺧـﻮرد ﻛـﻪ در ﻃـﻮل‬
‫زﻧﺪﮔﻴﻢ ﺷﺮاب ﻧﺨﻮردهام و ﻣﻦ ﻛﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﻫﺴﺘﻢ ﻓﻘﻂ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان آزﻣـﺎﻳﺶ ﻗﺮﻳﺤـﻪ و ﻳـﻚ‬
‫ﺻﻨﻌﺖ ادﺑﻲ و ﺷﻌﺮي اﻳﻦ اﺷﻌﺎر را ﮔﻔﺘـﻪام‪ 2‬ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﮔﻔـﺖ ﻣـﻦ ﺗـﻮ را‬
‫ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻢ و ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ راﺳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ اﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﺮم اﻳﻦ ﺑﺪآﻣﻮزي ﺗﺎ اﺑﺪ ﻫﻴﭻ ﻛﺎري ﺑﻪ ﺗـﻮ‬
‫ﻧﻤﻲدﻫﻢ‪ 3‬و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻧﻌﻤﺎن را ﺳﺎﻟﻢ و ﺑﻲآﻻﻳـﺶ داﻧﺴـﺘﻪ و‬
‫اﻻ ﺣﺪ ﻣﺸﺮوب را ﻫﻢ ﺑﺮ او اﺟﺮا ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻣ‪‬ﻨَﺨّﻞ‪ 4‬ﻳﺸﻜُﺮي ﻣﺮد ﻣﺆﻣﻦ و ﺑﺎﺗﻘﻮي و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻓﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( او را ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﻳﻜﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻗﺮار داد و روزي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آزﻣﺎﻳﺶ ﻗﺮﻳﺤـﻪ‬
‫ﺷﺎﻋﺮي ﭼﻨﺪ ﺷﻌﺮي را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺳﺮود‪:‬‬
‫»ﻣﻦ ﺷﺮاب ﺧﺎﻟﺺ را ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻟﻪ ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﺰرگ آﺷﺎﻣﻴﺪم و در ﺣﺎل ﻣﺴـﺘﻲ ﺧﻴـﺎل‬
‫ﻣﻲﻛﺮدم ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ‪ 5‬ﻛﺎخﻫﺎي )ﺧُﻮ‪‬ر‪‬ﻧَﻖ و ﺳ‪‬ﺪﻳﺮ( ﻣﻲﺑﺎﺷﻢ و وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﻫﻮش آﻣﺪم دﻳﺪم ﻣﻦ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﻛﻮﭼﻚ و ﺷﺘﺮي ﻫﺴﺘﻢ« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻓـﻮراً او را از ﻛـﺎر‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﺑﻠﻮغ اﻻرب‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 215‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.170‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪673‬‬
‫ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮد‪ 1‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﺮد ﻫﺮﮔﺰ ﺷﺮاب ﻧﺨﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻣﻨﻈـﻮر ﻣـﻦ‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ و ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺣﺎﻟﺖﻫﺎي ﻏﻔﻠﺖ و ﺑﻴﻬﻮﺷﻲ ﺑﺮﺧﻲ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺎﻛﺴﺎزي اﺷﻌﺎر از ﻣﺪاﺣﻲ و ﻫﺠﻮ و ﻋﻴﺐﺗﺮاﺷﻲ‬
‫دو ﻋﻴﺐ دﻳﮕﺮ اﺷﻌﺎر ﻋـﺮب ﻳﻜـﻲ ﻣـﺪاﺣﻲ و ﻓﻀـﻴﻠﺖﺗﺮاﺷـﻲ و دﻳﮕـﺮي ﻫﺠـﻮ و‬
‫ﻋﻴﺐﺗﺮاﺷﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ اوﻟﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪه را ﭘﺴﺖ و ﺣﻘﻴﺮ و از ﻣﻘﺎم رﻓﻴﻊ اﻧﺴـﺎﻧﻴﺖ ﺑـﻪ ﻗﻌـﺮ ذﻟـﺖ‬
‫ﭘﺎﺋﻴﻦ ﻣﻲآورد و ﻣﺪحﺷﺪه را ﻧﻴﺰ ﻣﻐﺮور و ﮔﻤﺮاه ﻣﻲﻛﺮد و دوﻣﻲ ﺗﻴﺸﻪ ﺑـﺮ رﻳﺸـﻪ آﺑـﺮو و‬
‫ﺣﻴﺜﻴﺖ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﺑﻲﮔﻨﺎﻫﻲ ﻣﻲزد و اﻳﻦ دو ﻧﻮع ﺷﻌﺮ ﭼﻮن ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ در ﺗﻀـﺎد ﺑﻮدﻧـﺪ و‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﻓﻀﻴﻠﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ و از ﻫﺮ ﺣﻴﺚ زﻳﺎنآور ﺑﻮدﻧﺪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺷﻌﺎر ﻋﺮب‬
‫را از آنﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﭘﺎكﺳﺎزي ﻛﺮد و اﻳﻦ دو ﻧﻮع ﺷﻌﺮ را ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺷﻌﺎري ﻛﻪ از ﻣـﻲﮔﺴـﺎري‬
‫ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻳﺎ در ﺗﺸﺒﻴﺐ و ﻋﺸﻖﺑﺎزي ﺳﺮوده ﻣﻲﺷـﺪﻧﺪ ﻣﻤﻨـﻮع ﻛﻤـﺮد و ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﺨﻠﻒ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﻧﻤﻮد از ﺟﻤﻠﻪ درﺑﺎره ﻫﺠﻮ‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﻧﺠﺎﺷﻲ‪ ،‬ﺗﻤﻴﻢ ﺑﻦ‪ 2‬ﻣﻘﺒﻞ را ﻫﺠﻮ ﻛﺮد و ﺗﻤﻴﻢ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﭘـﻴﺶ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( آورد و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از ﺷﻨﻴﺪن ﺷـﻌﺮﻫﺎ و ﺛﺎﺑـﺖ ﺷـﺪن ﺟـﺮم ﻫﺠـﻮ‪،‬‬
‫ﻧﺠﺎﺷﻲ را ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ زد و او را ﻫﻢ‪ 3‬زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪2‬ـ زِﺑ‪‬ﺮِﻗﺎن‪ 4‬ﭘﻴﺶ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ )ﺣ‪‬ﻄَﻴﺌَﻪ( او را ﻫﺠﻮ ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺣﺴﺎن ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ را ﺑﺮاي ﻗﻀﺎوت اﺣﻀﺎر‪ 5‬ﻧﻤﻮد و ﻫﻤﺎن ﺷـﻌﺮ‬

‫‪1‬ـ ﺑﻠﻮغ اﻻرب‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 215‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.170‬‬
‫‪2‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 188‬و ﺧﺰاﺋﻪ اﻻدب ﺑﻐﺪادي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 123‬و زﻫﺮ اﻻدب‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،20‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.265‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻧﻬﺎﻳﻪ اﻻدب‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 298‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 67‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.267‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪674‬‬
 ‫را ﺑﺮاي ﺣﺴﺎن ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺣﺴﺎن ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺣﻄﻴﺌﻪ‪ 1‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﻌﺮ‪َ » :‬د ِع ا َﳌ ِ‬
‫ﻜﺎر َم ﻻ ﺗ َْﺮ َﺣ ْـﻞ‬
‫اﻟﻄﺎﻋ ُﻢ اﻟﻜﺎﺳـﯽ« زِﺑِﺮﻗﺎن را ﺷﺪﻳﺪاً ﻫﺠﻮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿـﻲ‬ ‫ِ‬ ‫ﻟِ ُﺒ ْﻐﻴﺘِﻬﺎ ـ َﻓﺈِﻧ َﱠﻚ َاﻧ َ‬
‫ْﺖ‬ ‫‪2‬‬

‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺣﻄﻴﺌﻪ را ﺑﻪ ﺟﺮم ﮔﻔﺘﻦ ﺷﻌﺮ ﻫﺠﻮ زﻧـﺪاﻧﻲ ﻛـﺮد و ﭘـﺲ از ﻣـﺪﺗﻲ ﺑـﻪ ﺧـﻮاﻫﺶ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ 3‬ﺑﻦ ﻋﻮف او را آزاد ﻧﻤﻮد و از ﺟﻤﻠﻪ در ﻣﻮرد ﻣﻨﻊ ﻣﺪاﺣﻲ‪:‬‬
‫‪1‬ـ روزي ﭘﻴﺮﻣﺮدي ﺳﻮار ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﻻﻏﺮي‪ 4‬ﺑﻪ ﻧﺰد ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آﻣـﺪ و در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ او اﻳﺴﺘﺎد و اﺷﻌﺎري را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮنﻫﺎ ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﺎ ﻫﻤﻪ رﻋﻴﺖ‪ 5‬ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻴﻢ و ﺗﻮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬اي ﻋﻤﺮ ﺗﻮﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻳـﺎدرس‬
‫ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺎ ﺳﻴﻤﺎﻳﻲ ﻛﻪ داري ﺑﺮاي روز ﻫﻮﻟﻨﺎك ﻛﻪ ﺧﻄﺮش ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﺪﻛﺎران اﺳـﺖ و ﻫـﻢ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮاي روز ﺧﻴﺮي ﻛﻪ ﺧﻴﺮش ﺑﺮاي ﻛﺴـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺧﻴـﺮ و ﻧﻴﻜـﻮﻳﻲ ﻋـﺎدت‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ «6‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از اﻳﻦ ﻣﺪح و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎراﺣﺖ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﺎ ﻗﻬـﺮ و‬
‫‪7‬‬
‫ﻋﺼﺒﺎﻧﻴﺖ ﺑﻌﺪ از ﮔﻔﺘﻦ ﻻ ﺣ‪‬ﻮ‪‬لَ و‪ ‬ﻻ ﻗُﻮ‪‬ةَ ا‪‬ﻻّ ﺑِﺎﷲِ ﺑﺮ آن ﭘﻴﺮﻣﺮد ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸـﻴﺪ ﺗـﻮ ﻛﻴﺴـﺘﻲ؟‬
‫ﭘﻴﺮﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ )ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺑﺮاﻗﻪ(‪ 8‬ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺑﻼ ﺑﺮ ﺗـﻮ‪ ،‬اﻳـﻦ‬

‫ﻣﺪاﺣﻲ و ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﻲﻣﻮرد ﭼﺮا؟ ﺑﺮاي ﭼﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي آن اﻳﻦ آﻳﻪ را ﻧﻤﻲﺧﻮاﻧﺪي‪B { :9‬‬

‫‪1‬ـ ﻧﻬﺎﻳﻪ اﻻدب‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 298‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 67‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.267‬‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 67‬و ﻧﻬﺎﻳﺔ اﻻدب‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 298‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 265‬ﺗﺎ ‪.267‬‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.418‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪9‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 237‬و اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 113‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.418‬‬

‫‪675‬‬
 ‫‪ONMLK JIHGFEDC‬‬
‫‪_ ^] \ [ Z Y X W V U T S R Q P‬‬
‫` ‪ z d c b a‬اﻷﻧﻔـﺎل‪ 41 :‬و ﭘﺲ از ﻳﺎدآوري اﻳﻦ آﻳـﻪ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( دﺳﺘﻮر داد آن ﺷﺘﺮ ﻻﻏﺮ را از او ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و ﺷﺘﺮ ﭼﺎق و ﺟﻮاﻧﻲ را ﺑﺎ ﺗﻮﺷﻪ و ﭘﻮﺷـﺎك‬
‫ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﻨﺪ‪.1‬‬
‫‪2‬ـ در راه ﻣﻜﻪ ﭘﻴﺮﻣﺮدي‪ 2‬ﻧﺎﮔﺎه در ﺟﻠﻮ ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻇـﺎﻫﺮ ﺷـﺪ و در‬
‫ﻣﺪح ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﻦ ﺳﻪ ﻣﺼﺮع را ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫ِ‬
‫ﺻـﺎﺣ ِ‬
‫ﺐ‬ ‫ﺴـﺎب َﺑ ْﻌـﺪَ اﻟﻨﱠﺒِـﯽ‬
‫ِ‬ ‫ـﺎب ـ َا َﺑ ﱠـﺮ ﺑِﺎﻟـﺪّ ﻳ ِﻦ َو َﺑﺎﻷَ ْﺣ‬
‫»اﻣﺎ َا ْن َر َﺋﻴ ُﺖ َﻛ َﻔﺘـﯽ‪ 3‬اﳋَ ّﻄ ِ‬
‫ِ‬
‫اﻟﻜ ِ‬
‫ﺘﺎب«‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‪ :‬ﺑﻌﺪ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ صﻛﻪ ﻗﺮآن ﺑﺮ او ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺴﻲ را ﺧﺪﻣﺖﮔﺰارﺗـﺮ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﻦ و ارزشﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب ﻧﺪﻳﺪهام«‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از اﻳﻦ ﻣﺪح ﺑﻪ ﺷﺪت ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﺷـﺪ و ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪاي ﺑـﺮ ﭘﺸـﺖ‬
‫ﺷﺎﻋﺮ زد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪َ » :‬وﻳ َﻠ َﻚ َو َاﻳ َﻦ ﱢ‬
‫اﻟﺼـﺪّ ﻳ ُﻖ?‪ 4‬اي ﺑﻼ ﺑﺮ ﺗﻮ!! ﭘﺲ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ ﻛﺠـﺎ؟‬
‫ﭘﻴﺮﻣﺮد ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻣﻘﺎم و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻲﺧﺒﺮ ﺑﻮدم‪ .‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎش اﮔﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ را ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﺑﺎز از ﻫﻢ ﭼﻮ ﻣﻨـﻲ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻣـﻲﻛـﺮدي‬
‫ﭘﺸﺘﺖ را ﺑﻪ درد ﻣﻲآوردم«‪.‬‬
‫و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺣﻤﺪ را ﻣﺨﺘﺺ ﺧﺪا ﻣﻲداﻧﺴـﺖ‬

‫‪1‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 237‬و اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 113‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.418‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪676‬‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺪح را ﻣﺨﺼﻮص ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﻣﻲداﻧﺴﺖ زﻳﺮا ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﻛﻪ رﻛـﻦ اول و‬
‫دوم ﺷﻬﺎدﺗﻴﻦ اﺳﻼم ﻓﻘﻂ ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺻﻔﺎت ﻛﻤﺎﻟﻲ و ﺟﻼﻟﻲ ﺧـﺪا از‬
‫ﺣﺪ ﺗﺼﻮر ﺑﺮﺗﺮ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻫﻢ در اوج ﻓﻀﺎﻳﻞ ﺑﺸﺮي اﺳﺖ ﭘﺲ ﻫﺮ ﭼﻪ در ﺣﻤﺪ ﺧﺪا ﻳﺎ‬
‫در ﻣﺪح ﺧﺎﺗﻢاﻻﻧﺒﻴﺎء ص ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﺑﻴﺎن ﻳﻚ ﺑﺨﺶ ﺟﺰﺋﻲ از واﻗﻌﻴﺖﻫﺎ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﻫﻴﭻ زﻳﺎﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ در اﻣﺮ ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﻲ و ﭘﻴﺮوي از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻓﻮاﻳﺪ و آﺛـﺎر ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫زﻳﺎدي ﻧﻴﺰ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﻮد اﻳﻦ ﺷﻌﺮ را در ﻣﺪح‪ 1‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﲪ َﻠ ْﺖ ِﻣ ْﻦ ﻧﺎ َﻗ ٍﺔ َﻓ ْﻮ َق َر ْﺣ ِﻠﻬﺎ ـ َا َﺑ ﱠﺮ َوا َوﻓﯽ ِذ ﱠﻣـ ًﺔ ِﻣـ ْﻦ‬
‫ص ﺑﺎ ﻋﻼﻗﻪ زﻳﺎد زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪َ » :‬و ﻣﺎ َ َ‬
‫ﲡـﺪْ َﺧـﲑ ٍ‬
‫ﻧـﺎر‬ ‫ُﳏ َ ﱠﻤ ٍﺪ‪ 2‬و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ وﻗﺘﻲ اﻳﻦ ﺷﻌﺮ را ﺷﻨﻴﺪ‪َ » :3‬ﻣﺘﯽ َﺗ ْﺎﺗِ ِﻪ َﺗ ْﻌ ُﺸﻮ اِﻟﯽ َﺿ ْﻮ ِء ِ‬
‫ﻧﺎر ِه َ ِ‬
‫َ‬
‫ﻮﻗ ِﺪ« ﮔﻔﺖ اﻳﻦ‪ 4‬ﻣﺪح در ﻣﻮرد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ صﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ِﻋﻨْﺪَ ﻫﺎ َﺧﲑ ﻣ ِ‬
‫ُ ُ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﺠﻮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮد و ﺣﺘﻲ آنﻫﺎ را از ﻧﻘﻞ‬
‫و رواﻳﺖ اﺷﻌﺎري ﻛﻪ در ﻫﺠﻮ ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ ﺳﺮوده ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ 5‬ﻣﻨﻊ ﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛـﻪ‬
‫اﻳﻦ اﺷﻌﺎر در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصو ﺑﺮﺧﻲ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ صﺳﺮوده ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و‬
‫اﺳﻨﺎد ﮔﻮﻳﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دﺳﺘﻮر داد ﻛﻠﻴﻪ اﺷﻌﺎر‬
‫ﻫﺠﻮ ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ را ﺟﻤﻊآوري و ﺑﻪ ﻗﻴﺪ ﻛﺘﺎﺑﺖ درآورﻧﺪ‪ 6‬و در دﻓـﺎﺗﺮ )ﺑـﻪ ﺻـﻮرت آرﺷـﻴﻮ(‬
‫آنﻫﺎ را ﻧﮕﻬﺪاري ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﺟﻤﻬﺮﻫﺔ اﺷﻌﺎر اﻟﻌﺮب‪ ،‬ص‪ 25‬و اﻟﻔﺎﻳﻖ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 88‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.203‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﻴﺎن و اﻟﺘﺒﺘﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 22‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.262‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻻﻏﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 5‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.279‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪677‬‬
‫و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺎنﮔﺸﺎﻳﺎن ﺗـﺎرﻳﺨﻲ و ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ ﻗـﺪرتﻣـﺪاران و‬
‫ﺳﻼﻃﻴﻦ اﺳﻼﻣﻲ ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺑﻲﺗﻔﺎوﺗﻲ از ﻛﻨﺎر ﺷﻌﺮ و ﺷـﺎﻋﺮي رد ﺷـﺪهاﻧـﺪ و‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻫﻢ ﺗﻨﻬﺎ از ﺟﻨﺒﻪ ﻫﻨﺮي و ﻇﺮاﻓﺖ ادﺑﻲ ﻳﺎ در ﺟﻬﺖ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻬﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺷﺎﻋﺮان ﻣﺪاح ﺧﻮد را ﻛﻴﺴﻪﻫﺎي ﻃﻼ داده‪ ،‬و ﺷﺎﻋﺮاﻧﻲ را ﻛﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺗﻮﺻﻴﻒ آنﻫﺎ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ آنﻫﺎ را ﺧﻮار و ﺑـﻲﻣﻘـﺪار و ﮔـﺎﻫﻲ ﺷـﻜﻨﺠﻪ و زﻧـﺪاﻧﻲ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻃﺒﻖ اﺳﻨﺎد و ﻣـﺪارك ﻣـﺬﻛﻮر ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻳﮕﺎﻧـﻪ ﺟﻬـﺎنﮔﺸـﺎ و‬
‫ﻗﺪرتﻣﺪار ﺟﻬﺎن ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﻮﺟﻪ را ﻣﺒﺬول و ﺑﻪ ﻣﻮازات ﺗﻌﻠـﻴﻢ و‬
‫ﺗﻌﻠﻢ آنﻫﺎ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﺗﺨﺮﻳﺒﻲ و ﺳﺎزﻧﺪﮔﻲ آنﻫﺎ را از ﻫﻢ ﺟﺪا و اﻳﻦ ﻧﻴﺮوي ﺣﻴﺮتاﻧﮕﻴﺰ را‬
‫ﻣﻨﺤﺼﺮاً در رﺷﺪ و ﭘﺮورش ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻣﻮزش ﻫﻤﺮاه ﭘﺮورش‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻃﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺷﺎم‪ 1‬دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ ﻓﺮزﻧـﺪان‬
‫ﺧﻮد ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ و ﺷﻨﺎﮔﺮي و ﺗﻴﺮاﻧﺪازي و اﺳﺐ ﺳﻮاري ﺗﺎ ﺣﺪ ﭘﺮش ﺑـﺮ اﺳـﺐﻫـﺎ‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ‪.‬‬
‫در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺴـﺎﺑﻘﻪ ﺗﻴﺮاﻧـﺪازي و اﺳـﺐ دواﻧـﻲ‬
‫ﻣﻌﻤﻮل‪ 3‬و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﺎﻳﺰه اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ را ﻣﻌﻤﻮل‪ 4‬ﻛﺮد ﻣﺸﺮوط ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬
‫ﻓﻘﻂ از ﻳﻚ ﻃﺮف ﻳﺎ از ﻃﺮف ﺷﺨﺺ ﺳﻮﻣﻲ‪ 5‬ﺟﺎﻳﺰه ﻣﻘﺮر ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 168‬و اﻟﺒﻴﺎن و اﻟﺘﺒﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.146‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.216‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪678‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮدم دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ از رﻓﺎه داﺋﻤﻲ و زﻧـﺪﮔﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧـﺖ ﭘﺮﻫﻴـﺰ ﻛﻨﻨـﺪ و ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫» َا ْﺣ ُﻔﻮا َو‪ 1‬ا ْﻧﺘ َِﻌ ُﻠﻮا = ﻫﻢ ﭘﺎ ﺑﺮﻫﻨﻪ و ﻫﻢ ﻛﻔﺶ در ﭘﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻴﺪ« زﻳﺮا اﺳﺎس آزادﮔﻲ اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن اﺳﻴﺮ ﻳﻚ ﻧﻮع زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻬﺖ ﭘﺮورش و رﺷﺪ ﻫـﺮ ﻓﻀـﻴﻠﺘﻲ از ﻓﻀـﺎﺋﻞ‪ ،‬ﻗﺒـﻞ از‬
‫ﻣﻌﻠﻮلﻫﺎ ﺑﺎ ﻋﻠﺖﻫﺎ ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﻣﺜﻼً در ﺟﻬﺖ ﭘﺮورش و رﺷـﺪ ﻋﻔـﺖ و ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي از‬
‫ﺑﻲﻋﻔﺘﻲ ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻣﻮزشﻫﺎ و وﻋﻆ اﻧﺪرزﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪1‬ـ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻮزﻳﻊ ﻋﺎدﻻﻧﻪ درآﻣﺪﻫﺎ ﻫﺮ ﻓﺮد ﺑﺎﻟﻐﻲ را ﻗﺎدر ﺑﻪ ازدواج ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﻣﺪت‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖﻫﺎ‪ 2‬و ﻣﺮﺧﺼﻲﻫﺎ را‪ ،‬در ﺳﭙﺎه و ﻏﻴﺮﺳﭙﺎه‪ ،‬ﻃﻮري ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﺮد ﻛﻪ در ﭼﻨـﻴﻦ ﻣـﺪت‬
‫ﻛﻤﻲ اﺣﺪي ﺑﻪ اﻧﺤﺮاف ﻛﺸﻴﺪه ﻧﻤﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﻲ را از ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺤﺮﻳﻚآﻣﻴﺰ ﭘﺎكﺳﺎزي ﻧﻤﻮد و از ﺟﻤﻠـﻪ ﻃـﻲ ﻳـﻚ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن اﻋﻼم ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺷﻌﺮي را در ﺗﺸﺒﻴﺐ و ﺗﻮﺻﻴﻒ زﻧﺎن ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻳﺎ ﺑﺨﻮاﻧـﺪ او را‬
‫ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ 3‬و از ﺟﻤﻠﻪ اﻋﻼم ﻛﺮد ﻛﻪ آراﻳﺶ و ﺗﺰﺋﻴﻦ زنﻫﺎ ﻣﺨﺼﻮص ﻣﻨﺰل آنﻫﺎ اﺳـﺖ‬
‫و ﻫﺮ زﻧﻲ ﺑﺎ آراﻳﺶ‪ 4‬و ﺗﺰﺋﻴﻦ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﻼﻗﺎت از ﺧﻮﻳﺸﺎﻧﺶ از ﻣﻨﺰل ﺧﻮد ﺑﻴﺮون ﺑـﺮود او‬
‫و ﺷﻮﻫﺮش را ﻣﺠﺎزات ﻛﻨﻨﺪ و از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ﺷﺨﺼﺎً ﺑﺎ‬
‫ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﺮﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ‪ 5‬و ﻧﻤﻲﮔﺬاﺷﺖ در ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺷﺐ ﻛﺴﻲ در‬
‫ﺧﺎرج ﻣﻨﺰل ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﺷﺘﺮاﻛﻴﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪.100‬‬

‫‪ 2‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 71‬و روﺿﻪ اﻟﻤﺠﻬﻴﻦ‪ ،‬ص‪ 226‬و ﺗﺤﻔﻪ اﻟﻌﺮوس‪ ،‬ص‪ 12‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.383‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺘﺎج ﻓﻲ اﻟﺨﻼق اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ص‪ 44‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.275‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻐﺎﻳﻖ‪،‬ج‪ ،1‬ص‪ 351‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.203‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪679‬‬
‫‪3‬ـ در ﻋﻘﺪ ازدواجﻫﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ و رﺿﺎﻳﺖ زن را از ﻣﺮد ﺷﺮط اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻲﺷـﻤﺮد ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ وﻗﺘﻲ ﻣﺮد ﻣﻴﺎن ﺳﺎل ﺑﺎ رﻧﮓ ﻛﺮدن‪ 1‬رﻳﺶ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺟـﻮان ﻧﺸـﺎن داده ﺑـﻮد و‬
‫زن ﻧﺎآﮔﺎه ﺟﻮاﻧﻲ را ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ازدواج ﺧﻮد درآورده ﺑﻮد و زن ﺑﻪ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﺮد‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آن ﻣﺮد را ﺑﻪ ﺟﺮم ﺣﻘﻪﺑﺎزي ﺷﺪﻳﺪاً‪ 2‬ﻣﺠﺎزات ﻛﺮد‪ ،‬و‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ زﻧﻲ ﺑﻌﺪ از ازدواج در ﺣﺎل ﻃﻮاف از ﺷﺪت ﻋﻔﻮﻧﺖ و ﺑﻮي ﺑﺪ‪ 3‬دﻫﺎن ﺷـﻮﻫﺮش‬
‫ﻧﺎﻟﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آن ﻣﺮد را ﺣﺎﺿﺮ ﻛﺮد و وﻗﺘﻲ دﻳﺪ اﻳﻦ زن راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ آن ﻣﺮد را در ﺑﻴﻦ ﭘﺎﻧﺼﺪ درﻫﻢ و ﻃﻼق زﻧﺶ ﻣﺨﺘﺎر ﻛﺮد و ﻣﺮد درﻫﻢﻫﺎ را ﻗﺒﻮل ﻛﺮد‬
‫و زﻧﺶ را ﻃﻼق‪ 4‬داد‪ .‬و در ﺣﺎل رﺿﺎﻳﺖ و ﺷﻨﺎﺧﺖ و رﺿﺎﻳﺖ زن از ﻣﺮد ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﺴـﺐ‬
‫و ﻧﺴﺐ را ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻣﺮد‪ 5‬ﻗﺮﻳﺸﻲ دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ اﮔﺮ ﺧﻮاﻫﺮت ﻣﺎﻳـﻞ اﺳـﺖ او‬
‫را از ﻓﻼن ﺑﻨﺪه آزاد ﺷﺪه‪ 6‬اﻧﻜﺎح ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﻮازات ﻣﻨـﻊ ﺗـﺰﺋﻴﻦ و‬
‫‪7‬‬
‫آراﻳﺶ زﻧﺎن در ﺧﺎرج ﻣﻨﺰل ﺑﻪ زﻧﺎن اﻛﻴﺪاً دﺳﺘﻮر ﻣﻲداد ﻛـﻪ در ﻣﻨـﺰل ﺧـﻮد از ﻧﻬﺎﻳـﺖ‬
‫ﺗﺰﺋﻴﻦ و آراﻳﺶ اﺳﺘﻔﺎده‪ 8‬ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘﻴﺎده ﻛﺮدن ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻗﺘﺼـﺎدي و اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ اﺳـﻼم‪،‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻫﻤﻪ ﻋﻠﺖﻫﺎي ﺑﺮوز ﺑﻴﻤﺎري ﺑﻲﻋﻔﺘﻲ را از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮد و ﭼﻨـﺎن ﺟـﻮ ﺳـﺎﻟﻤﻲ را ﺑـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﺗﺤﻔﻪ اﻟﻌﺮوس‪ ،‬ص‪ 58‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.194‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻌﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،289‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.288‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 58‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.196‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﺗﺤﻔﻪ اﻟﻌﺮوس‪ ،‬ص‪ 56‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.202‬‬
‫‪8‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪680‬‬
‫وﺟﻮد ﺑﻴﺎورد‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳـﺎل در ﺑـﻴﻦ دهﻫـﺎ ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮ اﻓـﺮاد ﺳـﺎﻟﻢ‪،‬‬
‫ﻋﻮارض اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري در ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﺎﻟﻢ و‬
‫ﺑﺎ ﻳﻚ ﻋﻤﻞ ﺟﺮاﺣﻲ اﻳﻦ ﻋﻀﻮ ﻓﺎﺳﺪ از ﺑﺪﻧﻪ ﺑﺰرگ ﺟﺎﻣﻌـﻪ اﺳـﻼﻣﻲ ﺟـﺪا ﻣـﻲﮔﺮدﻳـﺪ‪ ،‬و‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻢ ﺑﻌﺪ از اﻃﻼع از ﻣﺎﺟﺮا‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺟﺮاﺣﻲ را ﻛﺎﻣﻼً ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮد‬
‫و آن را ﮔﺎﻣﻲ در راه ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺳﺮاﻳﺖ اﻳﻦ ﺑﻴﻤﺎري ﺧﻄﺮﻧﺎك ﺗﻠﻘﻲ ﻣـﻲﻧﻤـﻮد و اﻳﻨـﻚ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻣﺜﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫‪1‬ـ دو ﺟﻮان ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻛﻪ‪ 1‬ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در ﻧﻬﺎﻳـﺖ ﺻـﻤﻴﻤﻴﺖ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻳﻜـﻲ از آن ﻫـﺎ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻋﺎزم ﺟﺒﻬﻪ ﺟﻬﺎد اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮد ﺑﻪ دوﺳﺘﺶ ﺗﻮﺻـﻴﻪ ﻧﻤـﻮد ﻛـﻪ در ﻏﻴـﺎب او از‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺶ ﻧﮕﻬﺪاري ﻛﻨﺪ و آن ﺟﻮان ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻳﻜﻲ از ﺷﺐﻫﺎي ﺗﺎرﻳـﻚ ﻛـﻪ ﺑـﺎد ﻫـﻢ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺪت ﻣﻲوزﻳﺪ‪ 2‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺎﻧﻪ دوﺳﺘﺶ روان ﮔﺮدﻳﺪ دﻳـﺪ ﭼـﺮاغ ﺧﺎﻧـﻪ روﺷـﻦ اﺳـﺖ و‬
‫ﺻﺪاي ﻣﺮد ﺑﻴﮕﺎﻧﻪاي را ﻣﻲﺷﻨﻮد و وﻗﺘﻲ در ﻻي در ﻧﮕﺎه ﻛﺮد‪ ،‬دﻳﺪ ﻳﻚ ﺟﻮان ﻳﻬﻮدي‪ 3‬ﺑـﺎ‬
‫ﻫﻤﺴﺮ دوﺳﺘﺶ اﺷﻌﺎري ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﺑﮕﺬار ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ اﺳﻼم‪ ،‬ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﻪ‬
‫ﻣﻦ ﻏﺒﺎر آﻟﻮد ﮔﺮدد ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ ﻳﻜﻲ از ﻣﺠﺎﻫﺪﻳﻦ اﺳﻼم در ﺧﻠﻮت ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬اﻣﺸﺐ‪ 4‬را‬
‫ﺑﺮ ﺳﻴﻨﻪ اﻳﻦ زن زﻳﺒﺎ ﻣﻲﮔﺬراﻧﻢ و از اﻧﺪامﻫـﺎي ﻋﺮﻳـﺎن او ﺗﻠـﺬذ ﻣـﻲﺟـﻮﻳﻢ«‪ .‬آن ﺟـﻮان‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ ﺣﺎل و ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺟﻤـﻼت وارد ﻣﻨـﺰل ﺷـﺪ و آن ﺟـﻮان‬
‫ﻳﻬﻮدي را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ و ﻻﺷﻪ او را ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ ﺑﺮد و ﻓﺮدا اﻗﻮام ﻳﻬﻮدي در ﻣﻮرد‬
‫ﻗﺘﻞ اﻳﻦ ﺟﻮان ﻳﻬﻮدي ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬

‫‪1‬ـ ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 116‬و روﺿﻪ اﻟﻤﺠﻴﻦ‪ ،‬ص ‪ 324‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.193‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 116‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.194‬‬

‫‪681‬‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﻨﺎدي دﺳﺘﻮر ﻣﻲدﻫﺪ در ﺷﻬﺮ ﻧﺪا ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﺮ ﻛﺲ از اﻳﻦ ﻣـﺎﺟﺮا ﺑـﺎﺧﺒﺮ اﺳـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﺰارش دﻫﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﻟﺤﻈﻪ آن ﺟﻮان ﻣﺴﻠﻤﺎن آﻣﺪ و ﻗﻀﻴﻪ را‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻫﻤﺎن اﺷﻌﺎر ﺑﺎزﮔﻮ ﻛﺮد و‪ 1‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ آن ﺟﻮان ﻳﻬﻮدي اﻋﺘﺮاف ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻﻳ ْﻘ َﻄ َﻊ اﷲُ ﻳﺪَ َك‪ = 2‬ﺧﺪا ﻫﺮﮔﺰ دﺳﺖ ﺗﻮ را ﻛﻮﺗﺎه ﻧﻜﻨﺪ و ﺑﺮ او آﻓﺮﻳﻦ ﻛﺮد‬
‫و ﺧﻮن آن ﺟﻮان ﻳﻬﻮدي را ﻣ‪‬ﻬ‪‬ﺪور اﻋﻼم ﻧﻤﻮد«‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻣﺮدي دﺧﺘﺮ زﻳﺒﺎﻳﻲ را در ﺟﺎي ﺧﻠﻮﺗﻲ‪ 3‬دﻳﺪ و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ او ﺣﻤﻠﻪ ﻛـﺮد‬
‫و دﺧﺘﺮ در ﺣﺎل دﻓﺎع ﺳﻨﮓ ﻧﻮك ﺗﻴﺰي را ﺑﺮ ﺗﻬﻴﮕﺎه او زد‪ 4‬و آن ﻣﺮد ﺑﻪ ﻫﻼﻛﺖ رﺳـﻴﺪ و‬
‫وﻗﺘﻲ ﺷﻜﺎﻳﺖ را ﭘﻴﺶ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻓـﺮﻳﻦ‬
‫‪5‬‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ دﺧﺘﺮ ﻛﻪ در راه ﺧﺪا اﻳﻦ ﻣﺮد ﻣﺘﺠﺎوز را ﻛﺸﺘﻪ و ﻗﺼﺎص ﻧﺪارد‪.‬‬

‫»ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ :‬ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ«‬

‫ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﻮازات ﺗﻮﺳﻌﻪ آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﺳـﻌﻲ ﻛـﺮد در ﺟﻬـﺖ‬
‫رﻳﺸﻪﻛﻦ ﻧﻤﻮدن رذاﻳﻞ اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را‪ ،‬آن ﻃﻮري ﻛﻪ اﺳﻼم ﺑﻴﺎن ﻛـﺮده ﺑـﻮد‪،‬‬
‫در ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﮔﺴﺘﺮش دﻫﺪ زﻳﺮا اﺳﺘﻨﺒﺎط او از ﻗﺮآن و اﺣﺎدﻳﺚ اﻳﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛـﻪ ﺗﻤـﺎم‬
‫رذاﻳﻞ اﺧﻼﻗﻲ و ﻫﻤﻪ ﻓﺴﺎدﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬از ﻛﻔﺮ و ﭘﻮچﮔﺮاﻳﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻗﺘﻞ و ﺟﻨﺎﻳـﺖ و‬
‫ﺑﻲﻋﻔﺘﻲ و دزدي و دروغ و ﺗﻤﻠﻖ و ﺑﺪﺑﻴﻨﻲ و ﺧﻮدﺑﻴﻨﻲ و ﻏﻴﺮه‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﺎً در ﻓﻀﺎي ﻣﺴـﻤﻮم‪،‬‬

‫‪1‬ـ ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 116‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.194‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 68‬و روﺿﻪ اﻟﻤﺤﺒﻴﻦ‪ ،‬ص‪ ،324‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.197‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪682‬‬
‫ﺑﻲﻋﺪاﻟﺘﻲ‪ 1‬و ﺳﺘﻢ و اﺳﺘﺜﻤﺎر و ﺑﻬﺮهﻛﺸﻲ‪ ،‬رﺷﺪ و ﭘﺮورش ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺟﻬـﺖ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻗﺪرت و اﻣﻜﺎﻧﺎت و ﻧﺒﻮغ و ﻓﺮاﺳﺖ ﺧﻮد را در ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﻣﺼـﺮوف‬
‫ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ از ﻗﺪﻳﻢﺗﺮﻳﻦ روزﮔﺎران ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻛﻠﻤﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ زﺑﺎنﻫﺎ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد و ﺧﻮاﺳﺘﻪ‬
‫ﻫﻤﻪ ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﻧﺪاي ﻫﻤﻪ ﻣﺼﻠﺤﻴﻦ ﺑﺸﺮي ﻫﻤﻴﺸﻪ اﻳﻦ ﺑﻮده ﻛﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﺎ آن ﺟﺎ‬
‫ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺗﻌﻬﺪ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ و از ﻃـﺮف‬
‫دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﭼﻮن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ از ﺳﺘﻢ و ﺑﻴﺪادﮔﺮي ﺧﻮد دﺳﺖ ﺑﺮدارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻌﻨﻲ ﻋﺪاﻟﺖ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺳﻌﻲ و ﺗﻼش ﺧﻮد را در اﻳﻦ راه ﺑﻪ ﻛﺎر اﻧﺪاﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑـﺎ ﺗﻔﺴـﻴﺮﻫﺎي‬
‫ﻧﺎدرﺳﺘﻲ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ را ﻃﻮري ﻣﺴﺦ و ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺗﻤﺎم ﺑﻲﻋـﺪاﻟﺘﻲﻫـﺎي ﺧـﻮد را‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ و دادﮔﺮي ﺟﻠﻮه دﻫﻨﺪ و ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻴﺪادﮔﺮان ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ‬
‫ﺣﺎﺿﺮم ﺑﺎﻣﺮدم در ﻛﻤﺎل ﻋﺪاﻟﺖ رﻓﺘﺎر ﻛﻨﻢ اﻣﺎ اول اﻳﻦ ﺣﻖ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺧـﻮدم‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ را ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻢ!!« و ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺟﻬـﺖ در ﻗـﺮون و اﻋﺼـﺎر ﻗﺒـﻞ از اﺳـﻼم‬
‫ﻣﺤﺪوده اﺟﺮاي ﻋﺪاﻟﺖ ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻢﻋﺮض و ﻃﻮل ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻓﻘﻂ ﮔﻮﺷﻪ ﻛﻮﭼﻜﻲ از ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي و ﺣﻘﻮﻗﻲ را درﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺳﺮﻗﺖﻫﺎي آﺷﻜﺎر و ﻏﺼﺐ و ﺿـﺒﻂ‬
‫اﻣﻮال و رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺟﺮم رﻳﺨﺘﻦ ﺧﻮنﻫﺎي ﻧﺎﺑﺤﻖ و ﻏﻴﺮه‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﺳﻄﺢ ﮔﺴﺘﺮده ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در اﺳﻼم‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬زﻣﻴﻦ‪ ،‬آب‪ ،‬ﻣﻌﺎدن‪ ،‬ﻣﺮاﺗﻊ و ﺟﻨﮕـﻞﻫـﺎ‪،‬‬

‫‪1‬ـ ﻓﺎروق ﺿﻤﻦ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﻣﺆﻛﺪي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣﻘﺮن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه اﻋﺰاﻣﻲ ﺑﻪ ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﻛﺮد ﻳﻜﻲ اﻳﻦ ﺑﻮد ‪» :‬ﻛﺎري ﻧﻜﻨﻴﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﻇﻠﻢ و ﺑﻲﻋﺪاﻟﺘﻲ ﺷﻤﺎ اﻓﺮادي ﺑﻪ ﻛﻔﺮ و ﺑﻲاﻳﻤﺎﻧﻲ ﮔﺮاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ«‪ ،‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ ،1930‬و اﻟﺒﺪاﻳـﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳـﻪ‪ ،‬ج‪،7‬‬
‫ص‪.108‬‬

‫‪683‬‬
‫ﻣﺤﺮوم ﺷﻮﻧﺪ و اﻳﻦ ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎ وﺟـﻮد ﻟﻴﺎﻗـﺖ و ﺷﺎﻳﺴـﺘﮕﻲ از اداره اﻣـﻮر‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ و از ﻣﺰاﻳﺎي ﻛﺎر و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻲﺑﻬﺮه ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و اﻳﻦ ﻛﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻬﺎﻧﻪﻫﺎي اﺧﺘﻼف رﻧﮓ و زﺑﺎن وﻧﮋاد و ﻣﻠﻴﺖ از ﺣﻖ اﻧﺘﺨﺎب ﻋﻘﻴﺪه و اﻧﺠﺎم ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨـﻲ‬
‫ﺧﻮد ﻣﻤﻨﻮع ﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻛﻪ اﻛﺜﺮ اﻓـﺮاد ﺟﺎﻣﻌـﻪ از راه اﺣﺘﻜـﺎر و رﺑـﺎ و ارﺗﺸـﺎ و ﻗﻤـﺎر‬
‫اﺳﺘﺜﻤﺎر ﺷﻮﻧﺪ و ﺧﻮن آنﻫـﺎ ﻣﻜﻴـﺪه ﺷـﻮد و ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﺑـﺮده و ﺑﻨـﺪه ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪداران و‬
‫ﻓﺌﻮدالﻫﺎي ﺧﻮنآﺷﺎم درآﻳﻨﺪ و اﻳﻦ ﻛﻪ اﻛﺜﺮ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﺗـﺎر و ﭘـﻮد دﻳﻮاﻧﺴـﺎﻻري و‬
‫ﺑﺮوﻛﺮاﺳﻲ اداري ﺑﻪ ﺑﺮدهﻫﺎي ذﻟﻴﻞ و ﺑﻲارزش و ﻣﻈﻠﻮم و ﺑﻲﻣﻘﺪار ﻛﺎرﻣﻨـﺪان ﻋـﺎﻟﻲرﺗﺒـﻪ‬
‫دوﻟﺖﻫﺎ درآﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از اﻳﻦ ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖﻫﺎ و ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻣﻈﻠﻮﻣﻴـﺖﻫـﺎ‪ ،‬ﻇﻠـﻢ و‬
‫ﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﻲآﻣﺪ و ﺣﺘﻲ ﺧﻮد ﺳﺘﻢدﻳﺪﮔﺎن ﻫﻢ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﺎآﮔـﺎﻫﻲ از ﺣﻘـﻮق ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫اﻳﻦﻫﺎ را ﺳﺘﻢ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻲﺧﺒﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻤﻲ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ آنﻫـﺎ‬
‫روا داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟﺎي ﻫﻴﭻ ﺗﻌﺠﺒـﻲ ﻧﺒـﻮد ﻛـﻪ ﻗﺒـﻞ از اﺳـﻼم اﻧﻮﺷـﻴﺮوان ﺳﺎﺳـﺎﻧﻲ و ﺷـﺎه‬
‫ﺣﻤﻮراﺑﻲ و ﻛﻮروش ﻫﺨﺎﻣﺸﻲ را ﺷﺎﻫﺎن دادﮔﺮ و ﻋﺪاﻟﺖﺧﻮاه ﻣـﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧـﺪ در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻳﻜﺎﻳﻚ آنﻫﺎ ﺑﺎ زور و ﻗﺪرت از رژﻳﻤﻲ ﻓﺌـﻮداﻟﻲ و ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪداري و ﺗﺒﻌﻴﻀـﺎت ﻧـﮋادي و‬
‫ﻓﺸﺎرﻫﺎي دﻳﻮاﻧﺴﺎﻻري و ﺑﺮوﻛﺮاﺳﻲ اداري و ﻣﻨﻊ داﺷﺘﻦ ﺣﻖ اﻧﺘﺨﺎب ﻋﻘﻴـﺪه و ﻧﻈـﺮ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺪت ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺑﻌﺜﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم ص و ﻧﺰول آﻳﻪﻫﺎ ﺗﺤـﻮل ﻫﻤـﻪﺟﺎﻧﺒـﻪ و‬
‫ﻋﻈﻴﻤﻲ در ﻣﻌﻨﻲ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ ،‬زﻳﺮا‪:‬‬
‫اﺻﻞﻫﺎي ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬
‫‪1‬ـ ﻗﺮآن ﻋﺪاﻟﺖ را اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﺸﺎن داده‪ ،‬آن ﻫﻢ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ اﺻﻞ ﻗـﺮاردادي‪،‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺑﺨﺸﻲ از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻧﻈﺎم ﻫﺴﺘﻲ و در ﺟﻬﺖ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺟﻮاﻣﻊ‬
‫ﺑﺸﺮي‪ ،‬آن را ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪684‬‬
‫‪2‬ـ ﻗﺮآن ﺳﻄﺢ اﺟﺮاي ﻋﺪاﻟﺖ را‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮﺧﻲ ﺳﺮﻗﺖﻫﺎ و ﺧـﻮنرﻳـﺰيﻫـﺎ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫اﺑﻌﺎد ﮔﺴﺘﺮده ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ و زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي وﺳﻴﻊ ارزشﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي و ﻣـﺎدي و‬
‫ﻓﻜﺮي و اﺧﻼﻗﻲ ﻗﺮار داد و ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﻓﻘﻂ ﺑﻨﺪه ﺧﺪا و ﻫﻤـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑـﺮادر و‬
‫ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را در ﺣﻖ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮاﺑﺮ‪ ،‬و در ﻣﻮﻫﺒﺖﻫـﺎي ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﻣﺴـﺎوي و در اﻧﺘﺨـﺎب‬
‫ﻋﻘﺎﻳﺪ دﻳﻨﻲ آزاد ﻗﺮار داد‪ ،‬و ﺑﺮﺗﺮي ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﺑﺮ اﻧﺴﺎن دﻳﮕﺮ ﺟﺰ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﻪ ﺗﻘـﻮي و‬
‫ﺟﻬﺎد و ﻋﻠﻢ )وﺟﺪان دﻳﻨﻲ و ﻣﺒﺎرزه و داﻧﺎﻳﻲ( ﻧﻔﻲ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﺳﻼم ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﻧﻈﺎم ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮي اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲزﻧﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﻫﻢ‬
‫ﻧﮋاد ﺑﺮﺗﺮ و ﻳﺎ زور و ﻗـﺪرت ﺑﻴﺸـﺘﺮ‪ ،‬ﺧـﻮد را ﺑﻴﺸـﺘﺮ از دﻳﮕـﺮان‪ ،‬در ﺣﻘـﻮق و آزادي و‬
‫ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﻣﻮاﻫﺐ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺳﻬﻴﻢ ﻣﻲﭘﻨﺪارﻧﺪ ﻇﺎﻟﻢ و ﻣﺘﺠﺎوز و ﻣﺴﺘﻜﺒﺮ ﺧﻮاﻧﺪه و ﻣﺒـﺎرزه‬
‫ﺑﺎ آنﻫﺎ را واﺟﺐ و ﺳﻜﻮت در ﺑﺮاﺑـﺮ آنﻫـﺎ را ﮔﻨـﺎه ﺑـﺰرگ و ﻣﻌﺎوﻧـﺖ و ﻫﻤﻜـﺎري ﺑـﺎ‬
‫ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورده و ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺪﺑﺨﺘﻲ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن و ﻋﺬاب روز آﺧﺮت ﺷﻤﺮده اﺳـﺖ‪،‬‬
‫و ﻫﻤﻴﻦ اﺻﻞﻫﺎي ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﺑـﻴﺶ از ﻫـﺮ اﺻـﻮل دﻳﮕـﺮ اﺳـﻼﻣﻲ ﭘﺸـﺖ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ را ﺑﻪ ﻟﺮزه درآورد و زورﻣـﺪاران و اﺳـﺘﺜﻤﺎرﮔﺮان را دﭼـﺎر رﻋـﺐ و ﻫـﻮل و‬
‫ﻫﺮاس ﻧﻤﻮد‪ .‬و ﻫﻤﻪ ﻣﻠﺖﻫﺎي ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﺣﻘﻪ ﺧﻮﻳﺶ آﺷﻨﺎ ﻛﺮد و ﻋﻠﻴﻪ ﺳـﺘﻤﮕﺮان‬
‫روزﮔﺎر‪ ،‬ﺷﻮرشﻫﺎي ﻋﻈﻴﻤﻲ را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ ،‬و ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻗﺮآن را در ﻳﻚ دﺳﺖ و ﺳﻨﺖ و رﻓﺘﺎر رﺳﻮل اﷲ ص را در دﺳﺖ دﻳﮕﺮ داﺷﺖ‪ ،‬و ﮔﻮش‬
‫ﺑﻪ زﻧﮓ ﻣﺼﻮﺑﺎت ﺷﻮراﻫﺎي اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﺎ ﻫﻤـﺎن آﮔـﺎﻫﻲ وﺳـﻴﻊ و‬
‫اﻳﻤﺎن ﻋﻤﻴﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﻼم داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﻤﺎم راﺑﻄﻪﻫﺎ را ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﺴﻂ‬
‫و ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﺎﻳﺪ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫ﺟﻠﻮهﻫﺎﻳﻲ از ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﻼﻣﻲ‬
‫اول‪ :‬راﺑﻄﻪ ﻋﺎدﻻﻧﻪ دﻳﻦ را ﺑﺎ ﻣﺮدم‪ ،‬از راه رﻓﻊ ﻣﻮاﻧﻊ و ﺗﺒﻠﻴـﻎ ﺻـﺮﻳﺢ آن و ﺳـﭙﺲ‬

‫‪685‬‬
‫آزاد ﻛﺮدن ﻣﺮدم در ﻗﺒﻮل اﻋﺘﻘﺎدات دﻳﻦ و ﻋﺪم ﻗﺒﻮل آن ﻣﻲداﻧﺴﺖ )اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ در ﻓﺼﻮل ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻮﺟﻮد اﺳـﺖ(‪ ،‬دوم‪ :‬راﺑﻄـﻪ ﻋﺎدﻻﻧـﻪ‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﺎ ﻣﺮدم‪ ،‬از راه اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﻲ و ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻛﺮدن ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻧﻔـﻲ ﻫـﺮ ﮔﻮﻧـﻪ‬
‫اﺳﺘﺜﻤﺎر و ﺑﻬﺮهﻛﺸﻲ و ﺗﺠﺎوزﻫﺎ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﻮد )ﺑﻪ ﻓﺼﻞ اﻗﺘﺼﺎد در ﻋﺼﺮ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨــﻪ( ﻣﺮاﺟﻌــﻪ ﺷــﻮد(‪ ،‬ﺳــﻮم‪ :‬راﺑﻄــﻪ ﻋﺎدﻻﻧــﻪ دوﻟــﺖ را ﺑــﺎ ﻣــﺮدم از راه ﺟﻠــﻮﮔﻴﺮي از‬
‫دﻳﻮانﺳﺎﻻري و ﺑﺮوﻛﺮاﺳﻲ اداري ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮد )ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ﻧﻈﺎرت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﺮ‬
‫ﻛﺎر ﻛﺎرﻣﻨﺪان ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد(‪ ،‬ﭼﻬﺎرم‪ :‬راﺑﻄﻪ ﻋﺎدﻻﻧﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﺎ ﻣـﺮدم‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ دو اﺳﺎس ﺑﻮد‪ :‬ﻳﻜـﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑﺎﻳـﺪ ﺗﻤـﺎم وﻗـﺖ و ﺣﺘـﻲ‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎﻳﻲ از ﺷﺐﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﺮدم ﻣﺸﻐﻮل ﺷﻮد‪ ،‬و اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ وﻇـﺎﻳﻒ ﺧـﺎص ﺧـﻮد ﻫـﺮ‬
‫ﻛﺎري را ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ‪ ،‬اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﻘﻮق ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ او ﺑـﻪ اﻧـﺪازه ﻳـﻚ ﻧﻔـﺮ از‬
‫اﺻﺤﺎب ﺑﺪر و زﻧﺪﮔﻲ او ﺳﺎده و ﻗﺎﻧﻌﺎﻧﻪ و ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﭘﺎﺋﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﺳـﻨﺎد و‬
‫ﻣﺪارك زﻳﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻓﻮق‪ ،‬ﻋـﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ را‬
‫درﺑﺎره ﺧﻮد اﺟﺮا ﻛﺮد و ﺗﺤﺖ اﻳﻦ ﺷﻌﺎر‪» :‬ﻫﺮ ﭘﻴﺸﻮاﻳﻲ ﻛﻪ وﻇـﺎﻳﻒ ﺧﺪاﭘﺮﺳـﺘﻲ‪ 1‬ﺧـﻮد را‬
‫اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﻣﺮدم ﻧﻴﺰ وﻇﺎﻳﻒ ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ او اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ« ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﻤﺎم ﺟﻠـﻮهﻫـﺎي‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﻼﻣﻲ را در ﭘﻬﻨﻪ دو ﻗﺎره از ﺟﻬﺎن ﻇﺎﻫﺮ ﺳﺎزد‪.‬‬
‫‪1‬ـ ﻣﺴـﻜﻦ‪ :‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﺎﻧﻪ ﮔﻠـﻲ ﻳـﻚ ﻃﺒﻘـﻪ دارد ﻛـﻪ ﻗﺒـﻞ از‬
‫ﺧﻼﻓﺖ ﻧﻴﺰ در آن ﺟﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﮔﻠﻲ را درﺑﺎن و ﭘﺮدهدار ﻧﺒﻮد‪ ،2‬و ﻫـﺮ ﻛـﺲ‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،173‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 210‬از ﻗﺼﺎر ﻛﻠﻤﺎت ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.2037‬‬

‫‪686‬‬
‫ﻛﺎري داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺰد او ﺑﺮود‪ ،1‬و در ﻣﺴﺎﻓﺮتﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻓﺴﻄﺎط و ﺧﻴﻤﻪاي ﺑﺮاي‬
‫‪3‬‬
‫او ﺑﺮﭘﺎ ﻧﻤﻲﮔﺮدد‪ 2‬و ﺑﻠﻜﻪ ﻋﺒﺎﻳﺶ را ﺑﺮ ﺷﺎﺧﻪ درﺧﺘﻲ ﻳـﺎ ﺑـﺮ دﺳـﺘﻪ ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪاش آوﻳـﺰان‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﺳﺎﻳﻪ آن اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻧـﻪ در ﻣﻨـﺰل اﺗـﺎق‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﺧﻮاب دارد ﻧﻪ در ﺧﺎرج ﻣﻨـﺰل آﺳﺎﻳﺸـﮕﺎه‪ ،‬ﺳـﻔﻴﺮ ﻗﻴﺼـﺮ وﻗﺘـﻲ وارد ﻣﺪﻳﻨـﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ 4‬ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ ﺷﺎه ﺷﻤﺎ ﻛﻴﺴﺖ در ﺟﻮاب ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﺎ ﺷﺎه ﻧﺪارﻳﻢ و ﺑﻠﻜﻪ اﻣﻴﺮ دارﻳﻢ و‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﻛﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﻮﻣﻪ ﺷﻬﺮ رﻓﺘﻪ‪ 5‬اﺳﺖ‪ ،‬و ﺳﻔﻴﺮ ﻗﻴﺼﺮ روم در ﺣﻮﻣـﻪ ﺷـﻬﺮ او را‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ از ﻓﺮط ﺧﺴﺘﮕﻲ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪاش را ﺑﺎﻟﺶ ﻛﺮده‪ 6‬و در ﮔﺮﻣـﺎي ﺷـﺪﻳﺪ ﺑـﺮ‬
‫روي ﺷﻦﻫﺎي ﺳﻮزان ﺧﻮاﺑﻴﺪه اﺳﺖ و از ﺟﺎري ﺷﺪن ﻋﺮق ﭘﻴﺸﺎﻧﻴﺶ زﻣﻴﻦ ﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫و ﺳﻔﻴﺮ ﻗﻴﺼﺮ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻋﺰت و ﻋﻈﻤﺖ اﻳﻦ اﻣﻴﺮ ﻗﻠﺒﺶ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ زﻳﺮ ﻟـﺐ اﻳـﻦ‬
‫ﻛﻠﻤﺎت را زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﻣﺮدي ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺎدﮔﻲ و ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺎن ﺟﻬﺎن از ﻫﻴﺒﺖ‬
‫او ﺧﻮاب و اﺳﺘﺮاﺣﺖ و آﺳﺎﻳﺶ ﻧﺪارﻧﺪ!! اﻣﺎ اي ﻋﻤﺮ ﺗﻮ آرام‪ 7‬و ﺑﻲﺑﺎك ﺑﺨﻮاب‪ ،‬ﭼﻮن ﺗﻮ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ را ﭘﻴﺸﻪ ﺧﻮد ﻛﺮدهاي و ﺷﺎه ﻣﺎ ﭼﻮن ﺳﺘﻤﮕﺮ اﺳﺖ ﺑﺎﻳـﺪ ﻫﻤﻴﺸـﻪ در ﺑـﻲﺧـﻮاﺑﻲ و‬
‫ﺧﻮف و ﻫﺮاس ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد‪ ،8‬ﻣﻦ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ دﻳﻦ ﺗﻮ ﺣﻖ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻋﻨﻮان ﺳﻔﺎرت‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.2037‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ 353‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﺒﺘﺮ اﻟﻤﺴﺒﻮك‪ ،‬ص‪.17‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪687‬‬
 ‫را ﻧﻤﻲداﺷﺘﻢ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎﻻ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﻲﺷﺪم اﻣﺎ ﺗﻌﻬﺪ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﺮﮔﺮدم و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮم‪.1‬‬
‫‪2‬ـ ﭘﻮﺷﺎك‪ :‬ﺑﺮاي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻬﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻟﺒﺎﺳﺶ ﺗﺎزه ﻳﺎ ﻛﻬﻨﻪ و‬
‫ﺣﺘﻲ وﺻﻠﻪ ﻫﻢ‪ 2‬ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻠﻜﻪ آن ﭼﻪ ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ :‬اول ﻟﺒـﺎس او از‬
‫ﺟﻨﺲ زﻳﺒﺎ و ﻗﻴﻤﺘﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ و اﻓﺮاد ﻃﺒﻘﻪ ﭘﺎﺋﻴﻦ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ آن را ﺧﺮﻳـﺪاري ﻛﻨﻨـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﻛﺮﺑﺎس راهراه را ﻣﻲﭘﻮﺷﻴﺪ‪ 3‬و از ﭘﻮﺷﻴﺪن ﭘﺎرﭼـﻪ )ﺧـﺰّ( ﻛـﻪ ﭘﺎرﭼـﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻗﻴﻤﺘﻲ ﺑﻮد و ﺗﻤﺎم اﺻﺤﺎب ﻫﻢ ﻣﻲﭘﻮﺷﻴﺪﻧﺪ‪ ،4‬ﺧﻮدداري ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬و ﭘﻴﺮاﻫﻨﻲ از ﺟﻨﺲ‬
‫ﻛﺘﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ارﻣﻐﺎن ﺑﺮاي او آوردﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻛﺘﺎن ﺟﻨﺲ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﺑﻮد آن را ﻗﺒـﻮل‬
‫ﻧﻜﺮد و دوم اﻳﻦ ﻛﻪ ﻟﺒﺎس او ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﭘﺎك و ﺗﻤﻴـﺰ ﺑﺎﺷـﺪ در ﻣﻨـﺰل و در ﺣﻀـﺮ و در‬
‫ﺣﻮﻣﻪ ﺷﻬﺮ و در ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻫﺮ ﮔﺎه ﺑﺤﺚ از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﺷﻮد آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺑﺤﺚ ﺷﺴﺘﻦ ﭘﻴﺮاﻫﻦ و ﻟﺒﺎس او اﺳﺖ ﺧﻮاه ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺧﻮدش ﻳﺎ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﻪ دﻳﮕـﺮان ﻣـﺜﻼً‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪» :‬در ﻳﻜﻲ از روزﻫﺎي ﺟﻤﻌﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭼﻨﺪ ﻟﺤﻈﻪ دﻳﺮﺗـﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ و وﻗﺘﻲ ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ از ﺗﺄﺧﻴﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﻣﻌـﺬرت ﺧﻮاﺳـﺖ‪ :‬ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻴﺮاﻫﻨﻢ را ﺷﺴﺘﻪ ﺑﻮدم و ﭘﻴﺮاﻫﻦ دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻢ و ﺻﺒﺮ ﻛﺮدم ﺗﺎ ﭘﻴﺮاﻫﻨﻢ ﺧﺸﻚ ﺷﻮد‪«5‬‬
‫و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻛﺎري ﺑﻪ ﻋﻤﺮ داﺷﺘﻢ و در ﺣﻮﻣﻪ ﺷـﻬﺮ او را ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮدم و‬
‫اﻫﻞ )ﻋﺎﻟﻴﻪ( ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﺎﻫﺎر آوردﻧﺪ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( روزه ﺑﻮد و ﻇـﺮف ﻏـﺬا‬
‫را ﭘﻴﺶ ﻣﻦ آورد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺨﻮر ﻫﻢ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻦ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮدت«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺑﺎﻏﭽـﻪ‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 353‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﺒﺘﺮ اﻟﻤﺴﺒﻮك‪ ،‬ص‪.17‬‬

‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 308‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 119‬و اﻟﺤﻠﻴﻠﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 53‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.174‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 135‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.130‬‬
‫‪4‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 310‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.239‬‬
‫‪5‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 310‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،238‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص ‪.120‬‬

‫‪688‬‬
‫رﻓﺘﻴﻢ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﻴﺮاﻫﻨﺶ را ﺑﻪ ﻣـﻦ داد ﻛـﻪ ﺑﺸـﻮﻳﻢ و ﺧـﻮدش ﻧﻴـﺰ‬
‫زﻳﺮﺟﺎﻣﻪ را ﺷﺴﺖ و ﺑﻌﺪ از ﺧﺸﻚ ﺷﺪن آنﻫﺎ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪﻳﻢ‪ 1‬و ﺑـﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺘﻴﻢ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ در راه ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺎم ﻧﺎﮔﺎه در ﻳﻚ روﺳﺘﺎن ﭘﻴﺎده ﮔﺸﺘﻪ و از‬
‫رﺋﻴﺲ روﺳﺘﺎ ﭘﻴﺮاﻫﻨﻲ را ﻋﺎرﻳﻪ ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﻴﺮاﻫﻨﻲ را ﺑﺮاي ﺷﺴﺘﻦ ﺑﻪ او داده اﺳﺖ و ﭘﺲ از‬
‫ﺷﺴﺘﻦ و ﺧﺸﻚ ﺷﺪن ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﻛﺮﺑﺎس ﺧﻮد را ﭘﻮﺷﻴﺪ و ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﻋﺎرﻳﺘﻲ را ﻣﺴـﺘﺮد ﻧﻤـﻮده‬
‫‪2‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮم ﭼﻴﺰي ﻛﻪ در اﻣﺮ ﭘﻮﺷﺎك ﺑﺮاي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻬﻢ ﺑﻮده اﻳﻦ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﺴﺘﺸﻮي ﻣﻜﺮر از ﻟﻜﻪ و ﭼﺮك و ﻏﺒﺎر ﭘﺎك و ﺗﻤﻴﺰ ﻣـﻲﺑـﻮد ﻫـﻢ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻤﺎم ﺳﻌﻲ ﺧﻮد را ﻣﺒﺬول ﻣﻲداﺷﺖ ﻛﻪ از ﻣﺤﻞ ﻣﺸﺮوع ﺗﻬﻴﻪ ﺷﻮد و ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﺛﺮي‬
‫از ﻟﻜﻪ اﺳﺘﺜﻤﺎر و ﭼﺮك ﺳﺘﻢ و ﻏﺒﺎر ﺣﺮام در ﭘﻮﺷﺎك او وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ 3.‬ﻫـﻢ ﭼﻨـﺎن‬
‫ﻛﻪ در اﺛﻨﺎي ﺑﺎزدﻳﺪ از روﺳﺘﺎﻫﺎ روزي ﭘﻴـﺮاﻫﻨﺶ را ﺑـﻪ ﻳﻜـﻲ از دﻫﻘﺎﻧـﺎن داد ﻛـﻪ آن را‬
‫ﺑﺸﻮﻳﺪ‪ ،‬دﻫﻘﺎن ﭘﻴﺮاﻫﻦ را ﺷﺴﺖ و ﻗﺒﻞ از آن ﻛﻪ ﺧﺸﻚ ﺷﻮد از دو ﭘﺎرﭼﻪ ﻧﺎزك و ﻣﻨﺎﺳﺐ‬
‫دو ﭘﻴﺮاﻫﻦ را دوﺧﺖ و ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻓﻌﻼً ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﭘﻴﺮاﻫﻦﻫﺎ‬
‫را ﺑﭙﻮﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﺮم و زﻳﺒﺎ اﺳﺖ«‪ .‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎل ﺧﻮدت ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ و‬
‫آﻳﺎ ﭼﻴﺰي از اﻫﻞ ذﻣﻪ )اﺗﺒﺎع ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن( در آن ﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ؟ دﻫﻘﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧـﻪ‪ ،‬وﻟـﻲ اﺗﺒـﺎع‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن آن ﻫﺎ را دوﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ 4‬و ﭘﻮل ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﮔﻔـﺖ‪:‬‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 309‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.106‬‬
‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.311‬‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ ،309‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.238‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪689‬‬
‫»ﭘﺲ ﻣﻦ اﻳﻦﻫﺎ را ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ‪ 1‬ﻛﻪ اﺛﺮ اﺳﺘﺜﻤﺎر و ﺳﺘﻢ ﺑـﺮ آنﻫـﺎ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻫـﺮ ﭼـﻪ زودﺗـﺮ‬
‫ﭘﻴﺮاﻫﻨﻢ را ﺑﻴﺎورﻳﺪ«‪ .‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﺧﻮدش را ﭘﻮﺷﻴﺪ ﻛﻪ آﺛﺎر ﺳﺒﺰي‬
‫‪2‬‬
‫ذرات اَﺷﻨﺎن ﺑﺮ او ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫از آن ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻛﻔﺶ ارزانﻗﻴﻤﺖ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﺤﻜﻢ و ﺑﺎدوام ﻣﺨﺼـﻮص ﻃﺒﻘـﻪ‬
‫ﺳﻮم و اﻓﺮاد ﻛﻢ ﺑﻀﺎﻋﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺪاً اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻮع ﻛﻔﺶﻫﺎ را ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺎ ﻣﻲﻛﺮد و از ﻛﻔﺶ زﻳﺒﺎ و ﮔﺮانﻗﻴﻤﺖ و ﻛﻢ دوام ﺧﻮﺷﺶ ﻧﻤﻲآﻣﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨـﺎن ﻛـﻪ روزي‬
‫زﻳﺎد ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ در ﺣﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﺳـﻴﺪ ﻛـﻪ ﻟﺒـﺎس ﻛﺘـﺎن‬
‫ﻧﺎزك‪ 3‬و ﻛﻔﺶ زﻳﺒﺎ و ﮔﺮانﻗﻴﻤﺖ و ﻛﻢ دوام ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮد و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻛﻪ از ﭘﻮﺷﻴﺪن اﻳﻦ ﻧﻮع ﻛﻔﺶﻫﺎ ﺑﺪش ﻣﻲآﻣﺪ در اﺛﻨﺎي ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻧﻮك ﻓﻠﺰي دﺳﺘﻪ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪاش‬
‫را ﺑﺮ ﭘﻨﺠﻪ ﻛﻔﺶ زﻳﺎد ﺑﻪ ﺣﺪي ﻓﺸﺎر‪ 4‬داد ﻛﻪ ﭼﻴﻦ و ﭼﺮوك ﺑﺮ ﭼﻬﺮه زﻳﺎد ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدﻳـﺪ‪،‬‬
‫و ﻓﺮداي ﻫﻤﺎن روز وﻗﺘﻲ زﻳﺎد ﺑﺮاي ﻛﺎر دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫رﺳﻴﺪ و ﻟﺒﺎﺳﻲ از ﺟﻨﺲ ﭘﻨﺒـﻪ و ﻛﻔﺸـﻲ ارزانﻗﻴﻤـﺖ و ﻣﺤﻜـﻢ و ﺑـﺎدوام‪ 5‬ﭘﻮﺷـﻴﺪه ﺑـﻮد‪،‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﻣﺴﺮت و ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻲ از دور او را ﺻﺪا ﻛﺮد و ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﻜَﺬا ﻳﺎ زﻳﺎ ُد‪ ,‬ﻫﻜَﺬا ﻳﺎ زﻳـﺎ ُد = اﻳﻦ را ﻣﻲﭘﺴﻨﺪم اي زﻳﺎد« آن ﮔﺎه ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳﻦ ﻛﻔﺶ‬
‫را ﭼﻨﺪ ﺧﺮﻳﺪهاي؟« زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻓﻘﻂ ﻳﻚ درﻫـﻢ در ﺣـﺪود دوﻳﺴـﺖ ﺗﻮﻣـﺎن«‪ .‬ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻳﻚ درﻫﻢ ﺑﻪ زﻳﺎد داد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﻚ ﺟﻔﺖ از اﻳﻦ ﻛﻔﺶﻫﺎ را ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻫﻢ‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ ،309‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.238‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ ،310‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﺘﺎب اﻟﻮزراء ﻛﺘﺎب ﺟﻬﺸﻴﺎدي‪ ،‬ص‪.16‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪690‬‬
 ‫‪1‬‬
‫ﺑﺨﺮﻳﺪ«‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﺧﻮراك‪ :‬ﺧﻮراك اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻏﺬاي ﺳﺎده و ﺑـﺪون ﺗﻨـﻮع و در‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﺎدي ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻧﺎن و ﭘﻴﻪ ﻳﺎ ﻧﺎن و ﺧﺮﻣﺎ ﻳﺎ ﻧﺎن و ﮔﻮﺷﺖ اﻣﺎ ﺑﺪون ﭼﺮﺑﻲ روﻏﻦ ﺑﻮد و‬
‫در ﺷﺮاﻳﻂ ﻗﺤﻄﻲ ﻓﻘﻂ ﻧﺎن ﺧﺸﻚ ﻏﺬاي او ﺑﻮد و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( زﻳﺮ اﻳﻦ ﺳﻪ‬
‫ﺷﻌﺎر‪» :‬اول اﮔﺮ‪ 2‬در زﻧﺪﮔﻲ ﺳﺎده و ﻗﺎﻧﻌﺎﻧﻪ از ﻳـﺎراﻧﻢ )ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص و اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ(( ﭘﻴﺮوي ﻧﻜﻨﻢ ﻣﻲﺗﺮﺳﻢ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ آنﻫﺎ رﺳﻴﺪهاﻧﺪ ﻣﻦ ﺑـﻪ آن ﺟـﺎ ﻧﺮﺳـﻢ‪ .‬دوم‪ 3‬ﻫـﺮ‬
‫اﻧﺪازه ﻣﻦ از ﺧﻮﺷﻲﻫﺎي اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﻬﺮه ﺑﺒﺮم ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺴﺒﺖ از ﺧﻮﺷﻲﻫﺎي ﺟﻬﺎن دﻳﮕـﺮ‬
‫ﺑﻲﺑﻬﺮه ﻣﻲﺷﻮم‪ ،‬ﺳﻮم اﮔﺮ ﻣﻦ‪ 4‬ﺳﻴﺮ ﺑﺎﺷﻢ و ﻣﺮدم ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ اﻣﻴﺮ ﺧـﻮاﻫﻢ ﺑـﻮد«‬
‫ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬از زﻧﺪﮔﻲ ﺳﺎده ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﺪ و ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬
‫ﻏﺬاﻳﻲ را ﺗﻨﺎول ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺳﻮم و اﻓﺮاد ﺑﻲﺑﻀﺎﻋﺖ ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺑـﻪ آن دﺳﺘﺮﺳـﻲ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺷﻮاﻫﺪ زﻳﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را روﺷﻦﺗﺮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﻋﺘﺒﻪ اﺑﻦ ﻓﺮﻗﺪ در ﺣﺎﻟﻲ وارد ﺷﺪ ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳـﻔﺮه‪،‬‬
‫ﻧﺎن و روﻏﻦ ﺗﻨﺎول ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( او را ﺗﻌﺎرف ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﻋ‪‬ﺘﺒﻪ ﻟﻘﻤﻪاي‬
‫را ﺗﻨﺎول ﻛﺮد و از ﺑﺲ ﻛﻪ ﺧﺸﻦ و ﻧﺎﮔﻮار ﺑﻮد ﺑﻪ زﺣﻤﺖ آن را ﺑﻠﻌﻴـﺪ و ﺑـﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﻣﮕـﺮ ﺗـﻮ ﻏـﺬاي ﺟ‪‬ـﻮاري را )ﻣﻐـﺰ ﮔﻨـﺪم( ﺗﻨـﺎول ﻧﻤـﻲﻛﻨـﻲ؟«‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﺑﻼ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻣﮕﺮ ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﺳﺘﺮﺳـﻲ ﺑـﻪ ﻣﻐـﺰ‬
‫ﮔﻨﺪم دارﻧﺪ؟« ﻓﺮﻗﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧـﻪ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﮔﻔـﺖ‪» :‬اي ﺑـﻼ ﺑـﺮ ﺗـﻮ‪،‬‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ ،310‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻛﺘﺎب اﻟﻮزراء ﻛﺘﺎب ﺟﻬﺸﻴﺎدي‪ ،‬ص‪.16‬‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،125‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.302‬‬
‫‪3‬ـ اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 62‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 39‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.300‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 135‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 225‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.124‬‬

‫‪691‬‬
 ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ﺧﻮﺷﻲﻫﺎي ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮم را در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺗﻤﺎم ﻛﻨﻢ؟‪«1‬‬
‫‪2‬ـ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﺮاه اﺷﻌﺚ ﺑﻦ ﻗـﻴﺲ در ﺣـﺎل ﺑﺎزدﻳـﺪ از ﻧﻘـﺎط‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﺴﺘﮕﻲ ﻣﻔﺮﻃﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و در ﻛﻮﭼﻪاي ﻧﺸﺴـﺖ‪ 2‬و از ﺧﺎﻧـﻪ ﻣﺠـﺎور‬
‫ﻇﺮﻓﻲ آﺑﮕﻮﺷﺖ ﺑﺮاي او آوردﻧﺪ و ﺑﺎ اﺷﻌﺚ ﻣﺸﻐﻮل ﺗﻨﺎول آن ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬اﺷﻌﺚ ﮔﻔـﺖ‪» :‬اﮔـﺮ‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﻴﺪ ﻛﻤﻲ روﻏﻦ ﺑﻴﺎورﻧـﺪ و ﺑـﺮ آن ﺑﺮﻳـﺰﻳﻢ‪ ،‬ﺧﻴﻠـﻲ ﻟﺬﻳـﺬ و ﺧﻮﺷـﻤﺰه ﻣـﻲﺷـﻮد‪«3‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺎنﺧﻮرش و ﻏﺬاﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮع!! و ﺑـﺎ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از‬
‫ﻋﺼﺒﺎﻧﻴﺖ ﺑﻪ اﺷﻌﺚ ﮔﻔﺖ‪ :‬دﺳﺖ ﺑﺮدارﻳﺪ ﻣﻦ ﻣﺪتﻫـﺎ در ﺧـﺪﻣﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص و اﺑـﻮﺑﻜﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻮدهام و ﻳﺎر آﻧﺎن ﺑﻮدهام و ﻣﻲﺗﺮﺳﻢ اﮔﺮ از راه و روش آنﻫﺎ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﻮم‬
‫ﻫﻤﺎن ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ آنﻫﺎ ﻣﻲرﺳﻨﺪ ﻣﻦ ﺑﻪ آن ﺟﺎ ﻧﺮﺳﻢ‪.«4‬‬
‫‪3‬ـ در ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺷﺎم‪ 5‬ﻏﺬاﻳﻲ را ﺑﺮاي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آوردﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ‬
‫آن را ﻧﺪﻳﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳﻦ ﻏﺬا را ﻧﻤﻲﺧﻮرم‪ ،‬ﭼﻪ ﻃﻮر ﻣـﺎ‬
‫اﻳﻦ ﻏﺬاﻫﺎ را ﺗﻨﺎول ﻛﻨﻴﻢ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﻢ ﺑﻀﺎﻋﺖ و ﺑﻲﭼﻴﺰ ﻛﻪ وﻓﺎت ﻛﺮدهاﻧﺪ از‬
‫ﻧﺎن آرد ﺟﻮ ﻫﻢ ﺳﻴﺮ‪ 6‬ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ؟!« ﺧﺎﻟﺪ در آن ﺟﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد ﮔﻔﺖ‪» :‬در ﻓﻜﺮ آن ﻫﺎ ﻣﺒﺎش‬
‫ﺧﺪا ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻋﻄﺎ ﻛـﺮده اﺳـﺖ« اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬
‫اﺷﻚﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﺣﻠﻘﻪ زده ﺑﻮد ﺑﺎ ﻧﻮاي ﺗﺄﺛﺮآﻣﻴﺰي ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔـﺮ آن ﻫـﺎ در ﺑﻬﺸـﺖ‬

‫‪1‬ـ اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 62‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 39‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.300‬‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،125‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.302‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻻﺳﻤﺎء و ﻟﻠﻐﺎت‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 6‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،230‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.301‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪692‬‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﺎ را ﺑﺮ اﻳﻦ ﻏﺬاﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﭘﺲ ﻓﺎﺻـﻠﻪ آنﻫـﺎ ﺑـﺎ ﻣـﺎ ﺧﻴﻠـﻲ زﻳـﺎد‬
‫اﺳﺖ‪.«1‬‬
‫‪4‬ـ ﻋﺘﺒﻪ ﺑﻦ ﻓﺮﻗﺪ‪ 2‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن آﻣﺪ ﻳﻚ ﻧﻮع ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم )ﺧَﺒـﻴﺺ(‬
‫ﺑﺮاي او آوردﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﻟﺬﻳﺬ و ﻣﻄﺒﻮع ﺑﻮد و اﺑﻦ ﻓﺮﻗﺪ دو ﺳﺒﺪ از اﻳﻦ ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ را ﺗﻬﻴـﻪ و‬
‫ﺑﺮاي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ 3‬و ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﭼﻴـﺰي از آنﻫـﺎ‬
‫ﭼﺸﻴﺪ ﺧﻴﻠﻲ ﻟﺬﻳﺬ و ﻣﻄﺒﻮع ﺑﻮد ﺑﻪ ﺣﺎﻣﻞ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آن ﺟﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ‬
‫دﺳﺘﺮﺳﻲ‪ 4‬دارﻧﺪ؟« ﺣﺎﻣﻞ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﻪ‪ ،‬ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ ﻣﺨﺼﻮص و ﻛﻤﻴﺎﺑﻲ اﺳﺖ« ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺧﻮرم‪ 5‬و ﺳﺒﺪﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺤـﻞ ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴـﺪ« و‬
‫ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ اﺑﻦ ﻓﺮﻗﺪ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬اﻳﻦ ﺷﻴﺮﻳﻨﻲ ﺑﺎ زﺣﻤﺖ و ﺗﻼش ﺗﻮ و ﻣﺎدرت ﭘﻴﺪا ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫از ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺗﻮ از آن ﺳﻴﺮ ﻣﻲﺷـﻮي ﺑﺎﻳـﺪ ﻫﻤـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را در آن ﺟـﺎ از آن ﺳـﻴﺮ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.«6‬‬
‫‪5‬ـ روزي ﻇﺮﻓﻲ آﺑﮕﻮﺷﺖ را ﻛﻪ روﻏﻦ ﻫﻢ ﺑﺮ آن رﻳﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮ ﺳﻔﺮه او ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه آن ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳﻦ ﻧﺎنﺧﻮرش و ﺗﻨﻮع در ﻏﺬاﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻦ ﺗـﺎ ﺑـﻪ ﺣﻀـﻮر‬
‫ﺧﺪا ﻣﻲرﺳﻢ ﻏﺬاﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮع را ﺗﻨﺎول ﻧﺨﻮاﻫﻢ‪ 7‬ﻛﺮد‪ ،‬و روز دﻳﮕﺮ آﺑﮕﻮﺷﺖ و ﺷـﻴﺮ را ﺑـﺮ‬

‫‪1‬ـ ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻻﺳﻤﺎء و ﻟﻠﻐﺎت‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 6‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،230‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.301‬‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،127‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.307‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.118‬‬

‫‪693‬‬
‫ﺳﻔﺮه دﻳﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ دو ﻧﻮع ﻧﺎنﺧﻮرش اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﻳﻜـﻲ از آنﻫـﺎ را ﺗﻨـﺎول ﻛـﺮد‪ 1‬و‬
‫ﮔﻔﺖ روش ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻮد‪.2‬‬
‫‪6‬ـ در ﺳﺎل ﻗﻄﺤﻲ ﻛﻪ ﺗﻨﺎول روﻏﻦ ﺑﺮاي ﻃﺒﻘﻪ ﺳـﻮم و اﻓـﺮاد ﺑـﻲﺑﻀـﺎﻋﺖ اﻣﻜـﺎن‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن دوران ﻗﺤﻄـﻲ ﺗﻨـﺎول روﻏـﻦ را ﺑـﺮ ﺧـﻮد‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻧﻤﻮد و ﻓﻘﻂ ﻧﺎن را‪ 3‬ﺑﺎ ﭘﻴﻪ ﭼﺮب ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﻲﺧﻮرد‪ ،‬و روزي ﻛﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺷﺘﺮ ذﺑـﺢ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻣﺮدم ﻋﻤﻮﻣﺎً از ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺳﻴﺮ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺘﻲ از دﻧﺒﻪ و ﺟﮕـﺮ ﺷـﺘﺮ‬
‫را‪ 4‬ﻫﻢ ﺑﺮاي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آوردﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ آن را دﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪﺑـﻪ‪ ،‬دﻳﮕـﺮان‬
‫ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﺨﻮان ﺑﺨﻮرﻧﺪ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﺟﮕﺮ و ﻛﻮﻫﺎن ﺷﺘﺮ ﺑﺨﻮرد!! در اﻳـﻦ ﺻـﻮرت‬
‫ﻣﻦ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ اﻣﻴﺮ ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد‪ «5‬آن ﮔﺎه ﻧﺎن و ﭘﻴﻪ ﺑﺮاي او آوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﻏﻼﻣﺶ )ﻳﺮﻓﺄ( ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»اﻳﻦ ﻧﺎن و ﭘﻴﻪ را ﻫﻢ ﺑﻪ ﻓﻼن ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻲﺑﻀﺎﻋﺖ ﺑﺮﺳـﺎﻧﻴﺪ و ﻣـﻦ ﺑﻴﺸـﺘﺮ از آنﻫـﺎ ﺗـﺎب‬
‫ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ دارم‪.«6‬‬
‫)ﺗﻮﺟﻪ( ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺣﺪ ﻛﺎﻓﻲ از ﺳﻼﻣﺘﻲ وﺟﻮد ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد و ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻨﺎول ﻏﺬاﻫﺎي ﻟﺬﻳـﺬ اﺷـﺘﻬﺎي زﻳـﺎدي داﺷـﺖ و در ﻋﺼـﺮ ﺟﺎﻫﻠﻴـﺖ دوران اﺷـﺮاﻓﻴﺖ و‬
‫ﻫﻢﻧﺸﻴﻨﻲ ﺷﺎﻫﺎن‪ 7‬ﻋﺮب را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻫﺮ ﻋﺮب دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻏﺬاﻫﺎي ﻟﺬﻳـﺬ‬
‫و ﻣﺘﻨﻮع آﺷﻨﺎ ﺑﻮد و ﺑﺎ وﺟﻮد اﺷﺘﻬﺎي زﻳﺎد و اﻃﻼع ﻛﺎﻣﻞ از ﻏﺬاﻫﺎي ﻟﺬﻳﺬ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ‬

‫‪1‬ـ ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،406‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.301‬‬
‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.302‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،35‬ﺣﻴﺎة ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.16‬‬

‫‪694‬‬
‫از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﺪ و ﺧﻮﺷﻲﻫﺎي ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮش ﻛﺴﺮ ﻧﮕﺮدد‪ ،‬و ﺑـﺪﺗﺮﻳﻦ اﻣﻴـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻧﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﺎده و ﻗﺎﻧﻌﺎﻧﻪ را اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺮده ﺑﻮد و ﻣﻄﺎﻟﺐ زﻳﺮ ﮔﻮاه اﻳـﻦ اﻣـﺮ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫‪1‬ـ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ‪ 1‬در رأس ﻳﻚ ﻫﻴﺌﺖ اﻋﺰاﻣﻲ از ﺑﺼﺮه ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ آﻣﺪه ﺑﻮد و اﻓـﺮاد اﻳـﻦ‬
‫ﻫﻴﺌﺖ ﻣﺪت زﻳﺎدي ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و اﻏﻠﺐ روزﻫـﺎ و ﺷـﺐﻫـﺎ ﻣﻮﻗـﻊ ﻧﺎﻫـﺎر و ﺷـﺎم وارد ﻣﻨـﺰل‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺮ ﺳﻔﺮه او روزي ﻧﺎن و ﭘﻴﻪ و روزي ﻧﺎن و روﻏﻦ‬
‫و روزي ﻧﺎن و ﺷﻴﺮ و روزي ﻧﺎن و ﮔﻮﺷﺖ ﺧﺸﻚ ﻛﺮده و‪ 2‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺎدر ﻧﺎن و ﮔﻮﺷـﺖ‬
‫ﺗﺎزه را دﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬روز اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ آنﻫـﺎ ﮔﻔـﺖ‪» :‬اﺣﺴـﺎس ﻛـﺮدهام ﻛـﻪ‬
‫ﻏﺬاﻫﺎي ﻣﺮا ﻧﺎﻣﻄﺒﻮع ﻣﻲداﻧﻴﺪ و از آنﻫﺎ دوري ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا اﮔﺮ ﻣـﻲﺧﻮاﺳـﺘﻢ ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫ﻣﻲدادم‪ ،‬ﻛﺒﺎﺑﻲ از ﺟﮕﺮ و ﻛ‪‬ﺮﻛ‪‬ﺮه و ﺳ‪‬ﻨﺎم ﺷﺘﺮ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ ادوﻳﻪﺟﺎت اﺷـﺘﻬﺎآور‪ ،‬ﺑـﺮاﻳﻢ ﺗﻬﻴـﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ 3‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﻣﻌﺘﻘﺪم ﻛﻪ ﻫﺮ اﻧﺪازه در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺧﻮﺷﻲﻫﺎﻳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن‬
‫ﻧﺴﺒﺖ از ﺧﻮﺷﻲﻫﺎي ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮم ﻛﺴﺮ ﻣﻲﮔﺮدد اﻳﻦ ﻛـﺎر را ﻧﺨـﻮاﻫﻢ ﻛـﺮد‪ 4‬زﻳـﺮا ﺧـﺪا‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫{ ‪) z Ñ Ð Ï Î Í Ì Ë‬اﻷﺣﻘـﺎف‪ (20 :‬ﺷﻤﺎ ﺧﻮﺷﻲﻫـﺎﻳﻲ‬

‫ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن ﺟﺎوداﻧﻪ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ در زﻧﺪﮔﻲ ﺟﻬﺎن ﭘﺴﺖ و ﻧﺎﭘﺎﻳـﺪار از دﺳـﺖ‬
‫دادي و ﺑﻪ ﻟﺬتﻫﺎي آﻧﻲ و ﻓﺎﻧﻲ آن اﻛﺘﻔﺎ ﻛﺮدﻳﺪ‪.«5‬‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪ ،201‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.303‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪695‬‬
‫‪2‬ـ ﺣﻔﺺ اﺑﻦ‪ 1‬اﺑﻲ اﻟﻌﺎص ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮ ﺳﻔﺮه اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻏـﺬاﻳﻲ را‬
‫ﺗﻨﺎول ﻧﻤﻲﻛﺮد روزي از او ﭘﺮﺳﻴﺪ ﭼﺮا از ﻏﺬاﻫﺎي ﻣﻦ ﺗﻨﺎول ﻧﻤﻲﻛﻨـﻲ در ﺟـﻮاب ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﻏﺬاﻫﺎي ﺳﻔﺮه ﺗﻮ ﺧﺸﻦ و ﮔﻠﻮﮔﻴﺮ و‪ 2‬ﻧﺎﻣﻄﺒﻮع ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻮدم ﻣﻲروم ﻛﻪ ﻏﺬاﻫﺎي‬
‫ﻟﺬﻳﺬ و ﻣﻄﺒﻮع و ﺧﻮشﻃﻌﻢ را ﺑﺮاي ﻣﻦ درﺳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﺧﻴﺎل ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﻏﺬاﻫﺎي ﻟﺬﻳﺬﺗﺮ از ﻏﺬاﻫﺎي ﺗﻮ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﻣـﻦ ﻣـﻲﺗـﻮاﻧﻢ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن دﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﺰﻏﺎﻟﻪ ﭼﺎق و ﺳﺎﻟﻤﻲ را‪ 3‬ذﺑﺢ و ﻳﻚ ﺟﺎ آن را ﻛﺒﺎب ﻛﻨﻨﺪ و از ﻣﻐﺰ ﺧﺎﻟﺺ‬
‫ﮔﻨﺪم ﻫﻢ ﻧﺎنﻫﺎي ﺗﺎزه و ﻣﻄﺒﻮع ﺗﻬﻴﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺷﺮﺑﺘﻲ ﺧﻮﺷﻤﺰه و ﮔﻮارا و ﺧﻮﺷﺮﻧﮓ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﭼﺸﻢ ﻛﺒﻚ ﺗﻬﻴﻪ و آن را ﻃﻮري آب ﺑﻜﺸﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮن آﻫﻮ‪ 4‬ﮔﺮدد‪ ،‬آن ﮔﺎه ﭘﺸﺖ ﺳـﺮ‬
‫ﻫﻢ از اﻳﻦ ﻛﺒﺎب ﺑﺨﻮرم و اﻳـﻦ ﺷـﺮﺑﺖ را ﻫـﻢ ﺳـﺮ ﺑﻜﺸـﻢ ﻫـﻲ از آن ﺑﺨـﻮرم و از اﻳـﻦ‬
‫ﺑﻴﺎﺷﺎﻣﻢ‪.«5‬‬
‫ﺣﻔﺺ ﮔﻔﺖ‪» :‬راﺳﺘﻲ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻓﻨﻮن ﺧﻮشﮔﺬراﻧﻲ و زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺮﻓﻪ ﺑﺴﻴﺎر آﺷﻨﺎ ﻫﺴﺘﻲ!«‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ اﮔﺮ ﻧﻤﻲﺗﺮﺳـﻴﺪم‬
‫ﻛﻪ ﺧﻮشﮔﺬراﻧﻲ اﻳﻦ ﺟﻬـﺎن ﺧﻮﺷـﻲﻫـﺎي ﺟﻬـﺎن دﻳﮕـﺮم را ﻛﺴـﺮ ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ در ﻫﻤـﻪ‬
‫ﺧﻮشﮔﺬراﻧﻲﻫﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮدم«‪.‬‬
‫‪4‬ـ وﺳﺎﻳﻞ ﻧﻘﻠﻴـﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‪ :‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻗﺒـﻞ از اﺳـﻼم از‬
‫ﭼﺎﺑﻚﺳﻮاران ﻣﻌﺮوف ﻋﺮب و در ﻣﻴﺪانﻫـﺎي ﻣﺴـﺎﺑﻘﻪ اﺳـﺐدواﻧـﻲ ﻏﺎﻟﺒـﺎً ﺑﺮﻧـﺪه اﻋـﻼم‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ 303‬و ‪ ،304‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.201‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪696‬‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ 1‬و ﻋﻼﻗﻪ و ﻣﻬﺎرت او در اﺳﺐﺳﻮاري ﺑﻪ ﺣﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑـﺎ ﻳـﻚ دﺳـﺖ ﮔـﻮش‬
‫اﺳﺒﺶ را ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ دﺳﺖ دﻳﮕﺮ ﮔﻮش دﻳﮕﺮش را و اﻳﻦ ﻣﺮد ﻫﻴﻜﻠﻲ و ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ ﺑﺎ ﻳﻚ‬
‫ﺗﻜﺎن ﺑﺮ ﭘﺸﺖ اﺳﺒﺶ ﭼﻨﺎن ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ او آﻓﺮﻳـﺪه ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،2‬و‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻼﻗﻪ و ﻣﻬﺎرت ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﺳﺒﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟـﺎﻳﺰه ﺑـﻪ او‬
‫داد ﻛﻪ ﺗﻤﻴﻢداري ﻫﺪﻳﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻛﺮده‪ 3‬ﺑﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑﻌـﺪ از ﺗﺤﻤـﻞ ﺑـﺎر ﺳـﻨﮕﻴﻦ ﺧﻼﻓـﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﭼﻮن ﺑﻨﺎي ﻛﺎر او اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ او ﺑـﺎ زﻧـﺪﮔﻲ اﻓـﺮاد ﻋـﺎدي و ﻃﺒﻘـﻪ ﺳـﻮم‬
‫ﻫﻢﺳﻄﺢ ﮔﺮدد و زﻧﺪﮔﻲ ﺳﺎده و ﻫﻤﺮاه ﻗﻨﺎﻋﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻫـﺰاران‬
‫اﺳﺐ ﻋﺮﺑﻲ را ﺗﺮوﻳﺞ و ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻓﻨﻮن اﺳﺐﺳﻮاري را اﻟﺰاﻣﻲ و ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺴﺎﺑﻘﻪﻫﺎي اﺳﺐدواﻧﻲ‬
‫را در اﻳﺎﻟﺖﻫﺎ و وﻻﻳﺖﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮل ﻧﻤﻮد اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧـﻪ اﺳـﺐ‬
‫ﻣﻤﺘﺎزي را داﺷﺖ و ﻧﻪ از وﺳﻴﻠﻪ ﻧﻘﻠﻴﻪ ﺧﺎﺻﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﻠﻜـﻪ در ﻣﺴـﺎﻓﺮتﻫـﺎي‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺒﻪﺟﺰﻳﺮه و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزدﻳﺪ از ﻣﺰارع و آﺑﺎديﻫﺎي ﺣﻮﻣﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻛﻪ اﺣﺴﺎس‬
‫ﺧﺴﺘﮕﻲ ﻣﻲﻛﺮد از ﻫﺮ وﺳﻴﻠﻪ ﻧﻘﻠﻴﻪاي ﻛﻪ در دﺳﺘﺮس ﻣﻲﺑﻮد )ﺧﻮاه ﺷﺘﺮ و ﻗـﺎﻃﺮ و ﺧـﻮاه‬
‫اﻻغ و ﺧﻮاه اﺳﺐ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ از اﺳﺐﻫﺎي ﻣﻤﺘﺎز‪ 4‬دوري ﻣﻲﻛﺮد( ﺑﺮ آن ﺳﻮار ﻣﻲﺷﺪ و ﺧـﻮد‬
‫را ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﻣﻲرﺳﺎﻧﻴﺪ و ﺑﺮاي روﺷﻦ ﺷﺪن ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ 5‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ 1‬ﻣﺘﻔﻘﺎً ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻤﺮ ﺑـﻦ ﺧﻄـﺎب‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ ‪ ،‬ص‪ ،304‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.201‬‬
‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ ‪ ،‬ص‪ 298‬و ‪ ،299‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.211‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،72‬ص‪ 501‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1791‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 135‬و اﺑﻦ اﻟﺠـﻮزي‪ ،‬ص‪ ،131‬ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ص‪.311‬‬
‫‪5‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 500‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1786‬‬

‫‪697‬‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭼﻬﺎر ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﻪ ﺷﺎم ﺳﻔﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ و وﺳﻴﻠﻪ ﻧﻘﻠﻴﻪ او در ﻣﺮﺗﺒﻪ اول اﺳﺐ و‬
‫در ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم ﺷﺘﺮ و در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺳﻮم ﻗﺎﻃﺮ‪ ،‬و در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﭼﻬﺎرم اﻻﻏﻲ ﺑﻮد‪ ،‬و در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺐ ﺳﻮار ﺷﺪه ﺑﻮد در ﻣﺤﻞ )ﺟﺎﺑﻴﻪ( ﻛﻪ اﺳﺒﺶ ﻟﻨﮕﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ ،‬ﻳـﻚ اﺳـﺐ ﻣﻤﺘـﺎز‬
‫ﺧﺎرﺟﻲ ﺗﺮﻛﻲ )ﺑِﺮْذَون( را ﺑﺮاي او آوردﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ وﻗﺘﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺮ آن‬
‫ﺳﻮار ﺷﺪ و رﻗﺺ و ﻏﺮور و ﭼﺎﺑﻜﻲ اﻳﻦ اﺳﺐ ﻣﻤﺘﺎز را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﻓﻮراً از آن ﭘﻴﺎده ﺷﺪ‬
‫و ﻣﺸﺘﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت او زد و ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳﻦ رﻗﺺ و ﻏﺮور را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻳﺎد داده اﺳﺖ؟« و ﻳﻚ‬
‫اﺳﺐ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ را ﺑﺮاي او آوردﻧﺪ‪ 2‬و راه )اﻳﻠﻴﺎ( را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ و اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺟﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮ اﺳﺐ ﻣﻤﺘﺎز ﺧﺎرﺟﻲ ﺗﺮﻛﻲ )ﺑِﺮْذَون(‪ 3‬ﺳﻮار ﻧﮕﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻛﺎري ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( داﺷـﺘﻢ و او‬
‫را دور از ﺷﻬﺮ در ﺣﺎل ﺑﺎزدﻳﺪ از ﻣﺰارع و ﻧﺨﻠﺴﺘﺎنﻫﺎ ﻳﺎﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﺮ اﻻﻏﻲ‪ 4‬ﺳﻮار ﺷﺪه ﺑـﻮد‬
‫و آن را ﺑﺎ ﺑﻨﺪ ﺳﻴﺎﻫﻲ اﻓﺴﺎر ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺟﻔﺖ ﻛﻔﺶ ﻛﻬﻨﻪ ﺑﻪ ﭘـﺎ داﺷـﺖ و‬
‫ﭘﻴﺮاﻫﻨﺶ آن ﻗﺪر ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺎقﻫﺎﻳﺶ ﻇﺎﻫﺮ ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻣـﻦ ﻛـﻪ در ﻛﻨـﺎرش راه‬
‫ﻣﻲرﻓﺘﻢ در اﺛﻨﺎي ﮔﻔﺘﮕﻮ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ از ﻳﻚ ﻃﺮف داﻣﻦ ﭘﻴﺮاﻫﻨﺶ را ﻣﻲﻛﺸﻴﺪم ﻛﻪ ﺳـﺎﻗﺶ را‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ ،‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺳﺎﻗﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻣﻌﺮﻛﻪ و درﮔﻴﺮي ﻣﻦ ﺑﺎ داﻣﻦ ﻛﻮﺗﺎه ﭘﻴﺮاﻫﻨﺶ ﻣﻲﺧﻨﺪﻳﺪ‪ 5‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻲﻓﺎﻳـﺪه‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،72‬ص‪ 501‬در اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 135‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ ﻛﻤﻲ اﺧﺘﻼف ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ وﺳـﻴﻠﻪ‬
‫ﺳﻮاري اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ را ﺷﺘﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ص‪ ،417‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.309‬‬
‫‪5‬ـ ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ص‪ ،417‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.309‬‬

‫‪698‬‬
 ‫اﺳﺖ اﻳﻦ ﭘﻴﺮاﻫﻦ از ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮ اﻃﺎﻋﺖ‪ 1‬ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ!«‬
‫‪3‬ـ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻳﻜﻲ از روزﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮم ﺑﻌـﺪ از ﺑﺎزدﻳـﺪ از‬
‫ﻧﻘﺎﻃﻲ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻋﺒﺎﻳﺶ را ﺟﻤﻊ ﻛﺮده ﺑﻮد و ﺑﺮ ﺳﺮش ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺮﻣﻲﮔﺸـﺖ‬
‫و در راه ﺑﻪ ﺟﻮاﻧﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ اﻻﻏﻲ ﺳﻮار ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪:2‬‬
‫»ﻣﺮا ﺑﺎ ﺧﻮدت ﺳﻮار ﻛﻦ« ﺟﻮان از اﻻﻏﺶ ﭘﺎﺋﻴﻦ آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ »اي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( اول ﺗﻮ ﺳﻮار ﺷﻮ« اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬راﺿﻲ ﻧﻤﻲﺷﻮم ﻧﺨﺴـﺖ ﻣـﻦ‬
‫ﺳﻮار ﺷﻮم و ﺗﻮ در ﭘﺸﺖ ﻣﻦ ﺳﻮار ﺷﻮي و ﺟﺎي ﺗﻮ ﺳـﺨﺖ و ﺧﺸـﻦ و ﺟـﺎي ﻣـﻦ ﻧـﺮم‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ «3‬و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮ ﭘﺸﺖ آن ﺟﻮان ﺳﻮار ﺷﺪ و ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ وﺿﻊ وارد‬
‫ﺷﻬﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺮدم ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ در ﭘﺸﺖ آن ﺟﻮان ﺑﺮ اﻻﻏﻲ‪ 4‬ﺳﻮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﺑﻌﺪ از ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم و آزاد ﺷﺪن ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ روزي ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ وارد ﺷﻬﺮ اﻳﻠﻴﺎ )ﺑﻴﺖاﻟﻤﻘﺪس( ﺷﻮد ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﻲﺷـﻤﺎري از ﺑﺰرﮔـﺎن و‬
‫ﻣﻌﺘﻤﺪﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل او ﺑﻴﺮون آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪن از ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻲ از‬
‫‪5‬‬
‫ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن زﻣــﺎم ﺷــﺘﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤــﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿ ـﻲ اﷲ ﻋﻨــﻪ( را ﮔﺮﻓﺘــﻪ و ﺧــﻮاﻫﺶ ﻛﺮدﻧــﺪ‬
‫»اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﻋﺎﻳﺖ ﺑﺰرﮔﺎن و اﻋﺎﻇﻢ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻦ ﺷﺘﺮ ﺑﺮ‬
‫ﻳﻚ اﺳﺐ ﻣﻤﺘﺎز ﺧﺎرﺟﻲ ﺗﺮﻛﻲ )ﺑﺮذون(‪ 6‬ﺳﻮار ﺷﻮد« اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در‬

‫‪1‬ـ ﺷﺮح اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،106‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.309‬‬
‫‪2‬ـ ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،417‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.311‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،311‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 130‬و ‪.131‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪699‬‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭼﺮا ﺷﻤﺎ ﺑﻪ آن ﺑﺎﻻﻫﺎ ﻓﻜﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻫﻤﻪ اﻣﺮ و ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎ از آن ﺑﺎﻻﻫﺎ ﻣﻲآﻳﺪ؟ راه ﺷﺘﺮ ﻣﺮا ﺑﺎز ﻛﻨﻴﺪ‪.«1‬‬
‫ﻣﺤﻞ ﺗﺄﻣﻴﻦ زﻧﺪﮔﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از ﺗﺤﻤﻞ ﺧﻼﻓﺖ ﻧﻴﺰ ﻣـﺪﺗﻲ از راه ﺧﺮﻳـﺪ و ﻓـﺮوش در‬
‫ﺑﺎزار ﻣﺪﻳﻨﻪ اﻣﺮار زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬و ﭼﻮن ﺳﻬﻤﻴﻪ ﺧـﻮد را از زﻣـﻴﻦﻫـﺎي ﺧﻴﺒـﺮ در زﻣـﺎن‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص وﻗﻒ ﻛﺮده ﺑﻮد و ﺟﻴﺮهﺑﻨﺪي اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﻨﻮز ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آن ﻗﺪر ﻧﺎﭼﻴﺰ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻳﻚ دو ﻓﻘﺮه وام دادن ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪاش‬
‫ﺳﺎﻗﻂ و اﻳﻦ ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻫﻢ دﭼﺎر اﺷﻜﺎل ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﻣﺎهﻫﺎي‬
‫اول ﺧﻼﻓﺖ در ﻳﻜﻲ از ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن ﺑﻌﺪ از اداي ﻧﻤﺎز‪ 2‬ﺻﺒﺢ در ﺑﺎزار ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي را از ﻳﻚ‬
‫ﻧﻔﺮ روﺳﺘﺎﻳﻲ ﺧﺮﻳﺪ و ﺑﺮاي ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن ﻗﻴﻤﺘﺶ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮ و آن ﺳﻮ رﻓﺖ و ﻛﺴﻲ را ﻧﻴﺎﻓـﺖ‬
‫و ﻣﺮد روﺳﺘﺎﻳﻲ از اﻳﻦ ﺗﺄﺧﻴﺮ ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﺷﺪ و ﺑﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ‪:‬‬
‫»ﻛﻪ ﺑﻴﺨﻮد ﻣﺮا ﻣﻌﻄﻞ ﻛﺮدهاي‪ ،«3‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﮕﺮان ﻧﺒﺎﺷﻴﺪ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﺣﺎﻻ ﭘﻮل ﺗﻮ را ﻣﻲدﻫﻢ« و ﭘﺲ از دﻗﺎﻳﻘﻲ ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﭘﻮﻟﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮد روﺳﺘﺎﻳﻲ را ﺑﻪ‬
‫ﻧﺰد ﻗﺼﺎﺑﻲ ﺑﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳﻦ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ و ﭘﻮﻟﺶ را ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣـﺮد ﺑﺪﻫﻴـﺪ و‬
‫ﻣﻨﻔﻌﺘﺶ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﻮ دادم‪ «4‬ﻗﺼﺎب ﺑﺎ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻲ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﮔﺮﻓـﺖ و ﮔﻔـﺖ ﻣﻨﻔﻌـﺘﺶ را‬
‫ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ و ﺑﻪ ﺧﻮدت ﻣﻲدﻫﻢ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻣﻨﻔﻌﺖ اﻳﻦ ﮔﻮﺷﺖ ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪ را از ﻗﺼـﺎب‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ ،311‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺣﻠﻴﻪ اﻻوﻟﻴﺎء‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 47‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 130‬و ‪.131‬‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،136‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 349‬و ‪.350‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪700‬‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﮔﻮﺷﺖ در دﺳﺖ‪ 1‬ﭼﭙﺶ و ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ در دﺳﺖ راﺳﺘﺶ ﺑﻮد ﺑـﻪ ﻣﻨـﺰل‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﻲ اﺣﺴﺎس ﻛﺮد ﻛﻪ اﮔﺮ در ﺑﺎزار ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺷﺨﺼـﺎً ﺑـﻪ ﺧﺮﻳـﺪ و ﻓـﺮوش‬
‫ﺑﭙﺮدازد وﻗﺖ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﺎرواﻧﻲ را ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺠﺎرت در ﺷﺎم آﻣﺎده‪ 2‬ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﭼﻮن ﺧﻮدش ﭘﻮل ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ ﻧﺰد ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﻮف‪ 3‬ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ ﻣﺒﻠﻎ ﭼﻬﺎر ﻫﺰار درﻫﻢ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺮض ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ و ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ در‬
‫ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪» :‬از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻗﺮض ﺑﮕﻴﺮد و ﺑﻌﺪ ﭘﺲ ﺑﺪﻫﺪ« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از اﻳـﻦ‬
‫ﺟﻮاب ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪ و وﻗﺘﻲ او را ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮد ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ »ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ از اﻣﺜﺎل ﺗﻮ‬
‫ﻛﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﻃﻤﻊﻛﺎر و ﭘﻮلدوﺳﺖ ﻫﺴﺘﻴﺪ اﻳﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﻗﺮض ﻛﻨﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣ‪‬ﺮدم ﺑﻪ ﻫﺮ وﺳﻴﻠﻪاي‬
‫ﺑﺎﺷﺪ آن را از وارﺛﻴﻨﻢ ﻣﻲﮔﻴﺮي و از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻗـﺮض ﻧﻤـﻲﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ اﮔـﺮ ﻣ‪‬ـﺮدم ﺑﮕﻮﻳﻨـﺪ‬
‫»اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﻧﮕﻴﺮﻳﺪ« و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻦ ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر ﺷﻮم‪ «4‬و وﻗﺘـﻲ ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺣﺴﺎس ﻛﺮد ﻛﻪ ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﺎﻧﻊ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫اﺳﺖ و ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻛﺎروان ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺎم ﻫﻢ ﻣﺒﻠﻎ ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ او ﻧﺪارد‪ ،‬از ﺷﻮراي‬
‫‪5‬‬
‫ﻣﺮﻛﺰي ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣـﻞ ﻣﺸـﻜﻞ زﻧـﺪﮔﻲ او ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺟﻠﺴـﻪاي‬
‫ﺑﺪﻫﻨﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﻠﺴﻪ ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 6‬ﮔﻔﺖ‪» :‬از ﺑﻴﺖاﻟﻤـﺎل ﺑـﺪون ﻗﻴـﺪ و‬
‫ﺷﺮط ﺑﺨﻮرﻳﺪ و اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﺪ« و ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ زﻳﺪ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻛﺜﺮﻳﺖ اﻋﻀﺎي ﺷﻮرا و‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،136‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 349‬و ‪.350‬‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 197‬و اﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪.351‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 90‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،164‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.350‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪701‬‬
‫ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳﻜﻮت ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺧﻄـﺎب‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻧﻈﺮ ﺗﻮ ﭼﻴﺴﺖ؟« ﻋﻠﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺰﻳﻨﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻋﺎدي ﺧﻮدت و ﺧﺎﻧﻮادهات را از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛـﻦ و اﺿـﺎﻓﻪ ﺑـﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻲ از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺑﺮداري‪ «1‬ﺑﻘﻴﻪ اﻋﻀﺎي ﺷﻮرا ﻧﻈﺮ ﻋﻠـﻲ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را ﺗﺄﻳﻴـﺪ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،2‬و ﺑﻌﺪاً ﻫﻢ ﻣﻔﻬﻮم )زﻧﺪﮔﻲ ﻋﺎدي( ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدﻳﺪ‪:‬‬
‫ﺣﻘﻮق ﺷﺨﺼﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫‪1‬ـ ﻫﺮ ﺳﺎل ﭘﻨﺞ ﻫﺰار درﻫﻢ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻜﺎﻳﻚ اﺻﺤﺎب ﺑﺪر( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‪ 3‬ﺟﻴﺮه ﻧﻘـﺪي و‬
‫ﻣﻘﺪار ﻛﺎﻓﻲ ﮔﻨﺪم و روﻏﻦ و ﺳﺮﻛﻪ )ﺟﻴﺮه ﻏﻴﺮﻧﻘﺪي( ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻪ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﺮ ﺳﺎل دو دﺳﺖ‪ 4‬ﻟﺒﺎس ﻳﻜﻲ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﻲ و دﻳﮕﺮي زﻣﺴﺘﺎﻧﻲ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺳﻔﺮ‪ 5‬ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه در ﻫﺮ ﺳﺎل‪.‬‬
‫ﻓﻘﺮه اول از درﻳﺎﻓﺘﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( )ﺟﻴﺮه ﻧﻘﺪي و ﻏﻴﺮﻧﻘﺪي( از اﻳﻦ ﺑﺎﺑـﺖ‬
‫ﺑﻪ او ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از اﺻﺤﺎب ﺑﺪر و ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ و اﻣﺎ ﻓﻘﺮه دوم و ﺳﻮم‬
‫از اﻳﻦ راه ﺑﻪ او ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﭼﻨـﺎن ﻛـﻪ در اﻳـﻦ ﻟﺒـﺎس ﻛﺎرﻫـﺎي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ در ﺳﻔﺮ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﻧﻴﺰ در ﻛﻨﮕﺮه ﻋﻈﻴﻢ اﺳﻼﻣﻲ و در ﺳـﻤﻴﻨﺎر‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪاران و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪران و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑـﻪ ﻛﺎرﻫـﺎي ﻋﻤـﻮﻣﻲ و ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻜﺎﻳﺎت ﻣﺮدم رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺣﻘﻮق ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻳﻦ ﻛﻪ‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 90‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،164‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.350‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 197‬و اﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ ﺧﻄﻲ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.351‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج ‪ ،‬ص‪ ،1970‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.351‬‬

‫‪702‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﺟﺰ دو دﺳﺖ ﻟﺒﺎس و ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺳﻔﺮ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺴﺖ و ﺟـﺰ‬
‫اﻳﻦ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﺳﻬﻢ اﺻﺤﺎب ﺑﺪر از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺑﺮﻧﻤﻲدارد‪ ،‬و در ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺳﻔﺮ ﺣﺞ‬
‫و ﻋﻤﺮه ﻫﻢ ﺧﻴﻠﻲ ﺻﺮﻓﻪﺟﻮﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‪ 1‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻫﻤﺮاه ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﺞ ﺑﻪ ﻣﻜﻪ رﻓﺘﻴﻢ و ﺑﺮﮔﺸﺘﻴﻢ و در ﻃﻮل اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺧﻴﻤـﻪاي‬
‫و ﺳﺎﻳﺒﺎﻧﻲ ﺑﺮاي او اﻓﺮاﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪ‪ 2‬و ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻲ ﻫﻢ ﻧﺮﻓﺖ ﻛﻪ زﻳﺮ ﺳﺎﻳﻪ آن ﺑﻴﺎراﻣﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﺟﺎ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﭼﺮﻣﻲ ﻳﺎ ﻟﺒﺎﺳﻲ را ﺑﺮ درﺧﺘـﻲ آوﻳـﺰان ﻣـﻲﻛـﺮد و در ﺳـﺎﻳﻪ آن اﺳـﺘﺮاﺣﺖ‬
‫ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ «3‬و ﻳﺴﺎر ﺑﻦ ﻧﻤﻴﺮ )ﻧﺎﻇﺮ ﺧﺮج ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺳﻔﺮ ﺣـﺞ( ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﺎ ﭼﻘﺪر‪ 4‬ﺷـﺪ؟ ﮔﻔـﺘﻢ‪ :‬ﻳـﻚ ﺻـﺪ و‬
‫ﻫﺸﺘﺎد درﻫﻢ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ راﺳـﺘﻲ ﻣـﺎ در ﺧـﺮج ﻛـﺮدن ﭘـﻮل‬
‫ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل اﺳﺮاف ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ «5‬و ﻫﺮ ﮔﺎه درﻣﺎهﻫﺎي آﺧﺮ ﺳﺎل ﭘﻮل ﻓـﺎروق ﺗﻤـﺎم ﻣـﻲﺷـﺪ و‬
‫ﺿﺮورﺗﻲ ﻫﻢ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻣﺪ ﻣﺒﻠﻐﻲ ﺑﻪ وﻋﺪه ﻣﻌﻴﻨﻲ از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻗﺮض ﻣﻲﻛـﺮد‪ 6‬و در ﻫﻤـﺎن‬
‫وﻋﺪه وﻗﺘﻲ ﻣﺘﺼﺪي ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل در ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ آن ﻣﺒﻠﻎ اﺻﺮار ﻣﻲورزﻳﺪ ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺧﻮاﻫﺶ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﺎ ﻣﺪت دﻳﮕﺮ او را ﻣﻬﻠﺖ ﺑﺪﻫﺪ و ﻣﺘﺼﺪي ﺑﻴـﺖاﻟﻤـﺎل در آﻏـﺎز‬
‫ﺳﺎل ﺗﺎزه )ﻣﺤﺮم( اﻳﻦ ﻣﺒﻠﻎ را از درﻳﺎﻓﺘﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( )ﺟﻴﺮه ﻧﻘﺪي ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﻛﺴﺮ‬
‫ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ 7‬و ﮔﺎﻫﻲ از دﻳﮕﺮان ﻗﺮض ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم درﻳﺎﻓﺖ ﺟﻴﺮه ﻧﻘﺪي آن را ﭘﺮداﺧﺖ‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج ‪ ،‬ص‪ 200‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،112‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.351‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 222‬و ﺳﺮاج اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ص‪ ،107‬ﻫﺠﺪه دﻳﻨﺎر ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.72‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،89‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.352‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪703‬‬
‫ﻣﻲﻧﻤﻮد و در آﺧﺮﻳﻦ روزﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺒﺎﻟﻐﻲ ﺑـﻪ اﺷـﺨﺎص ﺑـﺪﻫﻜﺎر و وﺻـﻴﺖ ﻛـﺮد ﻛـﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺪﻫﻲﻫﺎي او را از داراﻳﻲ او ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ 1‬و اﮔﺮ داراﻳﻲ او ﻛﺎﻓﻲ ﻧﺒـﻮد‬
‫ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻨﻲ ﻋﺪي و ﺑﻌﺪ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ از ﻣﺎل ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﭘﺴﺮش را )ﻋﺒـﺪاﷲ(‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﺮضﻫﺎي او را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ 2‬و از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻗﺮض ﻧﻜﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺿﻊ ﻣﺴﻜﻦ و ﺧﻮراك و ﭘﻮﺷـﺎك و وﺳـﺎﺋﻞ ﻧﻘﻠﻴـﻪ و ﺟﻤـﻊ ﺣﻘـﻮق و‬
‫ﻣﺰاﻳﺎي ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( )ﻛﻪ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﻏﻴﺮﻗﺎﺑـﻞ ﺗﺮدﻳـﺪ ﺑﻴـﺎن‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ( ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻫﻢ‬
‫ﺳﻄﺢ ﺑﻮد و ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﻛﺲ دﻳﮕﺮ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را در ﻣﻮرد ﺧـﻮدش ﺑـﻪ ﻋﻤـﻞ آورده‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﺷﺮاﻳﻂ زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺷﻐﻠﻲ‪ ،‬ﺗﺪرﻳﺠﺎً ﺣﻘـﻮق‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪاران و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران و ﻗﻀﺎت دادﮔﺴﺘﺮي و ﺑﻘﻴـﻪ ﻛﺎرﻣﻨـﺪان را ﺑـﺎﻻ ﺑـﺮده ﺑـﻮد )ﻣـﺜﻼً‬
‫ﺣﻘﻮق ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﻳﺎﺳﺮ اﺳﺘﺎﻧﺪار ﻛﻮﻓﻪ ﺗﺎ ﻫﻔﺖ ﻫـﺰار و دوﻳﺴـﺖ درﻫـﻢ‪ 4‬و ﺣﻘـﻮق‬
‫ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﻗﺎﺿﻲ ﺷﻬﺮ را ﺗﺎ ﺷﺶ ﻫﺰار درﻫﻢ‪ 5‬و ﺣﻘﻮق ﻣﻌﺎون اﺳﺘﺎﻧﺪار ﺷﺎم را ﺗـﺎ ﻧـﻪ ﻫـﺰار‬
‫درﻫﻢ ﺑﺎﻻ ﺑﺮده ﺑﻮد‪ 6.‬اﻣﺎ ﺣﻘﻮق و درﻳﺎﻓﺘﻲ ﺧﻮد را ﺛﺎﺑﺖ ﻧﮕﻪ ﻣﻲداﺷﺖ( و از اوﻟﻴﻦ روز ﺗﺎ‬
‫آﺧﺮﻳﻦ روز ﺧﻼﻓﺖ زﻧﺪﮔﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﭘﺎﺋﻴﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪ‬
‫و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﻮرد ﺧﻮد ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ را ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،448‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 260‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.69‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺷﺘﺮاﻛﻴﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 236‬و ‪ 235‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 145‬و ‪ 146‬ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت ﻣﺨﺘﺼﺮ‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪704‬‬
 ‫ﻛﺎﻣﻞ ﭘﻴﺎده ﻛﺮد و ﻫﻢﻃﺮاز ﺑﺎ ﺳﻄﺢ زﻧﺪﮔﻲ ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ زﻧﺪﮔﻲ را ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮد‪.‬‬
‫اﻳﺜﺎر اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻮد‬
‫ﺑﻠﻜﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ وﻇﺎﻳﻒ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ )ﺟﻤﻊآوري ﺳـﭙﺎه و اﻧﺘﺨـﺎب ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن و‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎ ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﺟﺒﻬﻪﻫﺎ و ﭘﻴﺎده ﻛﺮدن ﭘـﺮوژهﻫـﺎي ﺷﻬﺮﺳـﺎزي و ﻋﻤـﺮان و‬
‫آﺑﺎدي و ﻧﻬﺮﺳﺎزي و ﺳﺪﺑﻨﺪي و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي اداري و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ دﻳﻮانﺳـﺎﻻري و‬
‫ﺑﺮوﻛﺮاﺳﻲ اداري و اﺟﺮاي ﺗﻤﺎم ﻣﻘـﺮرات ﻋـﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و ﮔﺴـﺘﺮش ﺳـﻄﺢ ﻣﻌـﺎرف‬
‫اﺳﻼﻣﻲ و ﻏﻴﺮه( در ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ وﻇﺎﻳﻔﻲ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲداد ﻛﻪ دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻳﺜﺎرﮔﺮي او در‬
‫ﺧﺪﻣﺖ اﺳـﻼم و ﻣﺴـﻠﻤﻴﻦ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ وﻇـﺎﻳﻒ ﺷـﻬﺮداري و ﺷـﻬﺮﺑﺎﻧﻲ و ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪاري و‬
‫ﺑﺨﺸﺪاري ﻣﺮﻛﺰ )ﻣﺪﻳﻨﻪ( ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳـﻦ ﻛـﻪ ﻛـﺎر اﻳـﻦ ﺳـﺎزﻣﺎنﻫـﺎ از وﻇـﺎﻳﻒ او ﻧﺒـﻮد وﻟـﻲ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻳﺜﺎر و اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ وﻇﻴﻔﻪ ﺑﺪون درﻳﺎﻓﺖ ﺣﻘﻮق اﺿﺎﻓﻪ‬
‫ﻛﺎر ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲداد و از ﻣﻮارد زﻳﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در وﻇﻴﻔﻪ ﺷﻬﺮداري‬
‫‪1‬ـ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﻘﻴﻊ ﻗﺼﺎبﺧﺎﻧﻪ زﺑﻴﺮ ﺑﻦ ﻋﻮام‪ 1‬ﮔﻮﺷﺖ ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﺗﻮزﻳﻊ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‬
‫و در ﺷﻬﺮ ﻛﺸﺘﺎرﮔﺎه دﻳﮕﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ 2‬و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺨﺼـﺎً ﺑـﺮ آن‬
‫ﻧﻈﺎرت ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﺮ ﮔﺎه ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻓﺮد ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﺑﺮاي دو روز ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﮔﻮﺷﺖ ﺧﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺳﺮ او ﻓﺮود آورده و ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ‪» :‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ از ﺳﻬﻢ ﻋﻤﻮزادهﮔﺎﻧﺖ‬
‫‪3‬‬
‫ﺷﻜﻢ ﺧﻮد را ﮔﻨﺪه ﻛﻨﻲ«‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 361‬و ‪ ،362‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 68‬و ﻃﺒﻘﺎت ﺷﻌﺮاﻧﻲ‪ ،‬ص‪.15‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪705‬‬
‫‪2‬ـ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﺳﺪ ﻣﻌﺒﺮ ﺷـﺪﻳﺪاً ﻣﺒـﺎرزه‪ 1‬ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و روزي در‬
‫ﺣﺎل ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ اوﺿﺎع ﺑﺎزار )اﻳﺎس ﺑﻦ ﺳﻠﻤﻪ( را دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳـﺮ راﻫـﻲ اﻳﺴـﺘﺎده و ﻋﺒـﻮر‬
‫ﺑﺎزارﻳﺎن را ﺑﻪ زﺣﻤﺖ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،2‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ ﺧـﻮد را ﺑـﺮ‬
‫دوش او ﻓﺮود آورد و ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ‪» :‬ﺑﺮو راه ﻣـﺮدم را ﺧـﺎﻟﻲ ﻛـﻦ«‪ 3.‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎل ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي ﺑﺎزار در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ در دﺳـﺖ دارد‬
‫‪4‬‬
‫ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺻﺪاﻗﺖ و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻃﻠﺤﻪ ﺻﺤﺎﺑﻲ ﻣﻌﺮوف )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛـﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻪ ﻛﻮﭼـﻚ ﻗـﺪﻳﻤﻲ ﻣـﻲرود‪ ،5‬و ﭘـﺲ از‬
‫ﻣﺪﺗﻲ از آن ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻃﻠﺤﻪ ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻲﻛﻨﺪ و روزي ﭼﻨﺪ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻌـﺪ از ﺑﻴـﺮون‬
‫آﻣﺪن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ آن ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻲرود و ﭘﻴﺮزﻧﻲ را در آن ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘﻴﺮي ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﻛﻢﺑﻴﻨﺎ و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً زﻣﻴﻦﮔﻴﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 6‬و وﻗﺘﻲ از اوﺿﺎع و اﺣـﻮال او‬
‫ﺳﺆال ﻣﻲﻛﻨﺪ ﭘﻴﺮزن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻦ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد وﻟﻲ ﻣﺪﺗﻲ ﺑـﺮ اﺛـﺮ‬
‫ﭘﻴﺮي و ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ وﺿﻊ ﻧﻈﺎﻓﺖ ﻣﻨﺰل ﺧﻴﻠﻲ ﺑﺪ ﺑﻮد‪ 7‬و از ﭼﻨﺪي ﻗﺒﻞ ﻣﺮدي ﻋﺎدت ﻛﺮده اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻫﺮ روز در ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﻣﻦ ﻣﻲآﻳﺪ و ﻣﻨﺰﻟﻢ را ﺟﺎرو ﻣﻲﻛﻨـﺪ و ﻇـﺮفﻫـﺎ را‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.431‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.136‬‬
‫‪5‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،371‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﺤﻴﻠﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 48‬و ﺣﻴﺎه اﻟﺤﻴﻮان‪ ،‬ص‪.57‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪706‬‬
 ‫ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ و ﺑﻴﺮون ﻣﻲرود و ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪام ﺗﻮ ﻛﻴﺴﺘﻲ ﺳﻜﻮت ﻛﺮده اﺳﺖ‪.«1‬‬
‫‪4‬ـ اﺑﻮﺳﻼﻣﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :2‬روزي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را دﻳﺪم ﻛـﻪ ﺟﻤﻌـﻲ از‬
‫‪3‬‬
‫زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﻛﻪ از ﻳﻚ ﺣﻮض وﺿﻮ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ آنﻫﺎ را ﺑﺎ ﺿﺮﺑﺖ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﻣﺘﻔـﺮق ﻧﻤـﻮد‬
‫وﻗﺘﻲ ﻣﺮا دﻳﺪ ﻓﺮﻳﺎد زد‪ :‬اي اﺑﻮﺳﻼﻣﻪ! ﮔﻔﺘﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎ در ﺧﺪﻣﺖ ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ ﻧﺨﻴـﺮ‬
‫ﻧﻪ ﺣﺎﺿﺮي‪ ،‬و ﻧﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ دﺳﺘﻮر ﻧﺪادم ﻛﻪ دو ﺣـﻮض‪،‬‬
‫ﻳﻜﻲ ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺮدان و دﻳﮕﺮي ﻣﺨﺼﻮص زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺴﺎزﻳﺪ!!‪ 4‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( رﺳﻴﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻣﺮوز در ﺣﺮم ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻧﻔﺮ را ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ زدهام و ﻧﮕﺮاﻧﻢ ﻛﻪ ﺧﺪا‬
‫ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﺮا ﻣﻮاﺧﺬه ﻛﻨﺪ«‪ .‬ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :5‬اﺑﺪاً ﻧﮕﺮان ﻧﺒﺎﺷﻴﺪ زﻳـﺮا‬
‫‪6‬‬
‫ﺗﻮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺒﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺮدم را ﺗﺄدﻳﺐ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ«‪.‬‬
‫‪5‬ـ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ وﺿﻊ ﻫﻤﻪ ﺧﺎﻧﻮادهﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺮدان آن ﻫـﺎ در‬
‫ﺟﺒﻬﻪﻫﺎي ﺟﻨﮓ ﻳﺎ در ﺧﺎرج ﺷﺒﻪﺟﺰﻳﺮه اﻧﺠﺎم وﻇﻴﻔﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﺮ ﭼﻨﺪ‬
‫ﮔﺎﻫﻲ ﺷﺨﺼﺎً ﺑﻪ در آنﻫﺎ ﻣﻲآﻳﺪ و ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ ﭼﻪ ﻛﺎر‪ 7‬دارﻳﺪ‪ ،‬و ﺑـﻪ آنﻫـﺎ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ اﮔـﺮ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﭼﻴﺰي را ﺑﺨﺮﻳﺪ ﺑﭽﻪﻫﺎ را ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺑﺎزار ﺑﻔﺮﺳﺘﻴﺪ ﺗﺎ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻣـﻦ‬
‫ﺑﺮاﻳﺘﺎن ﺑﺨﺮم ﻣﺒﺎدا ﻣﻐﺒﻮن ﺷﻮﻳﺪ و ﺑﺴﻴﺎر دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛـﻪ ﺟﻤﻌﻴـﺖ زﻳـﺎدي از ﺑﭽـﻪﻫـﺎي‬
‫دﺧﺘﺮ و ﭘﺴﺮ ﺑﺎ ﻗﻄﻴﻔﻪﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﻲروﻧـﺪ‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،371‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﺤﻴﻠﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 48‬و ﺣﻴﺎه اﻟﺤﻴﻮان‪ ،‬ص‪.57‬‬
‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،341‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.41‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،41‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.341‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 4‬و ﺳﺮاج اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ص‪ 109‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.366‬‬

‫‪707‬‬
‫و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺟﻨﺎس ﺳﻔﺎرش ﺷﺪه را ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺧﺮﻳﺪه و آنﻫﺎ را‪ 1‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﺰل ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﺎر ﭘﺴﺖﺧﺎﻧﻪ را ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ از راه درو ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ ﻣﻲآﻳﺪ ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﺷﺨﺼﺎً اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ 2‬و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﺮدان ﺷـﻤﺎ ﻫـﻢ در ﺷـﻬﺮ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ،3‬اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﺨﻮاﻧـﺪ‪ ،‬از در ﻧﺰدﻳـﻚ‬
‫ﺷﻮﻳﺪ ﺗﺎ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ را ﻋﻴﻨﺎً ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ 4‬آن ﮔﺎه ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻧﺎﻣﻪرﺳـﺎنﻫـﺎ در ﻫـﺮ‬
‫ﻫﻔﺘﻪ روز ﻓﻼن و روز ﻓﻼن ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺎﻏـﺬ و اﻳـﻦ دوات و‬
‫اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﺟﻮاب ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺷﻤﺎ را ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ از در ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﻮﻳﺪ و در ﭘﺸﺖ درﻫﺎ ﻫـﺮ‬
‫ﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﺗﺎ ﻣﻦ در ﺟﻮاب ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﺮاﻳﺘﺎن ﺑﻨﻮﻳﺴﻢ‪ 5.‬آن ﮔﺎه ﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎ را ﺟﻤـﻊ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮان آن ﻫﺎ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻟﻘﺐ )اَﺑﻮاﻟﻌ‪‬ﻴﺎل ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫‪6‬‬
‫ﭘﺪر ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ( ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( داده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در وﻇﺎﻳﻒ ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﻲ‬
‫‪1‬ـ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺒﻲ در ﺣﺎل ﮔﺮدش در ﻛﻮﭼﻪﻫﺎي ﺷﻬﺮ در ﭘﺸﺖ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 4‬و ﺳﺮاج اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ص‪ 109‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.366‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪708‬‬
‫دﻳﻮاري ﺻﺪاي زن و ﻣﺮدي را ﺷﻨﻴﺪ‪ 1،‬و اﺣﺴﺎس ﻛﺮد ﺟﺮﻣﻲ در ﺣﺎل ﺗﻜـﻮﻳﻦ اﺳـﺖ و از‬
‫دﻳﻮار ﺣﻴﺎط ﺑﺎﻻ رﻓﺖ دﻳﺪ ﻛﻮزهاي از ﺷﺮاب در ﻛﻨﺎر اﻳﻦ زن و ﻣﺮد اﺳﺖ و ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻓﺮﻳﺎد‬
‫ﻛﺸﻴﺪ‪» :2‬اي دﺷﻤﻨﺎن ﺧﺪا ﺧﻴﺎل ﻛﺮدﻳﺪ ﺧﺪا اﺳﺮار ﺟﺮم ﺷﻤﺎ را ﻓﺎش ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛـﺮد« و آن‬
‫ﻣﺮد ﻛﻪ او را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﺪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﭘﺮروﻳﻲ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اي اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫ﻣﺎ از ﻳﻚ ﺟﻬﺖ ﺧﺪا را ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛﺮدهاﻳﻢ وﻟﻲ ﺗﻮ از ﺳﻪ ﺟﻬﺖ ﺧﺪا را ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛﺮدهاي‪:3‬‬

‫‪1‬ـ ﺧﺪا ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪) z N M { :‬اﻟﺤﺠﺮات‪ (12:‬ﺟﺎﺳـﻮس ﻓـﺎش ﻛـﺮدن اﺳـﺮار‬

‫ﻣﻨﺎزل اﺷﺨﺎص ﻧﺸﻮﻳﺪ« و ﺗﻮ ﺑﻪ درون ﻣﻨﺰل ﺷﺨﺼﻲ ﻣﺎ ﻧﻔﻮذ ﻛـﺮدهاي و از اﺳـﺮار ﭘﺸـﺖ‬
‫ﭼﻬﺎر دﻳﻮاري ﻣﺎ ﺗﺠﺴﺲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آوردهاﻳﺪ‪.‬‬

‫‪2‬ـ ﺧﺪا ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪) z »º ¹ ¸ ¶ { :‬اﻟﺒﻘﺮة‪(189 :‬و از درﻫﺎ وارد‬

‫ﻣﻨﺰلﻫﺎ ﺑﺸﻮﻳﺪ« و ﺗﻮ ﺑﺮ ﺑﺎﻻي دﻳﻮار وارد ﻣﻨﺰل ﻣﺎ ﺷﺪهاي‪.‬‬

‫‪3‬ـ ﺧﺪا ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳـﺪ‪Ì Ë Ê É È Ç Æ Å Ä{ :‬‬

‫‪) z ÎÍ‬اﻟﻨﻮر‪(27 :‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وارد ﻧﺸﻮﻳﺪ ﻣﮕـﺮ اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬
‫‪4‬‬
‫ﺧﻮد را ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده و ﺳﻼم ﺑﺮ ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ آنﻫﺎ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ« و ﺗﻮ ﺑﺪون ﻣﻘﺪﻣﻪ وارد ﻣﻨـﺰل ﻣـﺎ‬
‫ﺷﺪهاي‪ .‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻫﻤﻪ اﻳﻦﻫﺎ را ﻗﺒﻮل دارم‪ ،‬وﻟﻲ ﺗـﻮ ﺣﺮﻓـﻲ‬
‫ﺑﺰن‪ 5‬ﻛﻪ ﻣﻦ از ﺟﺮم ﺗﻮ ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﻛﻨﻢ‪ ،‬آن ﻣﺮد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻋﻬﺪاﷲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ دﻳﮕـﺮ ﻫﺮﮔـﺰ ﺑـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﻣﻮﺳﻮﻋﻪ ﻋﻘﺎد‪ ،‬ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ص‪.434‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪709‬‬
 ‫‪1‬‬
‫ﻣﺸﺮوب ﻧﺰدﻳﻚ ﻧﺸﻮم‪ ،‬و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( او را ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ روزي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎل ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺷﻬﺮ‪ ،‬زﻧﻲ را دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑـﺎ‬
‫وﺿﻊ زﻧﻨﺪهاي ﺧﻮد را آراﻳﺶ ﻛﺮده‪ 2‬و ﺑﺎ ﻟﺒﺎس زرق و ﺑﺮق و ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺧﻮدﻧﻤﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲرود‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ وﺿﻊ ﺷﺪﻳﺪاً ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‬
‫و ﭘﺮﺳﻴﺪ اﻳﻦ زن ﻛﻴﺴﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﺟﺎزه ﺷﻮﻫﺮش ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﻳﻜﻲ از ﺧﻮﻳﺸـﺎﻧﺶ ﻣـﻲرود‪،3‬‬
‫دﺳﺘﻮر داد آن زن و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﻮﻫﺮش را اﺣﻀﺎر ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﺮ دو را ﻣﺠﺎزات ﻛﻨﻨﺪ وﻟﻲ ﻫﺮ‬
‫دو ﺧﻮد را ﻣﺨﻔﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و آنﻫﺎ را ﻧﻴﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،4‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻫﻤـﺎن روز ﺑـﺮ‬
‫ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ اﻳﻦ ﺑﻲﺑﻨﺪ و ﺑﺎري را ﺑﻪ ﺷﺪت اﻧﺘﻘﺎد ﻛﺮد و ﺑـﺎ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از ﻋﺼـﺒﺎﻧﻴﺖ و ﺗﻬﺪﻳـﺪ‬
‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺮدم ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛـﻪ زﻧـﻲ‬
‫ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﭘﺪرش ﻳﺎ ﺧﺎﻧﻪ‪ 5‬ﺧﻮﻳﺸﺎﻧﺶ ﺧﻮد را آراﻳـﺶ ﻛﻨـﺪ و در ﻟﺒـﺎس زرق و‬
‫ﺑﺮق و ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺧﻮدﻧﻤﺎﻳﻲ‪ 6‬در ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد و ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺮوز ﻓﺴﺎد و ﺷﺎﻳﻌﻪﻫـﺎي‬
‫ﻧﺎروا ﮔﺮدد و اﻛﻴﺪاً ﺗﻮﺻﻴﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ آراﻳﺶ زنﻫﺎ ﻓﻘﻂ در ﻣﻨـﺎزل ﺧـﻮد و ﺑـﺮاي‬
‫ﺷﻮﻫﺮان آن ﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ 7‬و زﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻣﻨﺰل ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﻟﺒﺎس ﺳﺎده‪ 8‬و ﺑﺪون آراﻳـﺶ‬
‫در ﻛﻮﭼﻪﻫﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.434‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﻔﺎﻳﻖ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،351‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.203‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪710‬‬
‫‪3‬ـ در ﺗﺎرﻳﻜﻲﻫﺎي اول ﺷﺐ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﺮ اوﺿـﺎع‬
‫ﺷﻬﺮ ﻧﻈﺎرت ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬زن اﻧﺼﺎري را دﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺸﻚ آب ﺑـﺮ دوش ﮔﺮﻓﺘـﻪ و ﺑـﻪ ﻣﻨـﺰل‬
‫ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪ ،1‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از او ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﭼﺮا در اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﺷـﺐ از ﻣﻨـﺰزل‬
‫ﺧﺎرج ﺷﺪهاي؟ زن اﻧﺼﺎري ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﭽﻪﻫﺎي ﺧﺮدﺳـﺎﻟﻲ دارم ﻛـﻪ روزﻫـﺎ ﺑﻴـﺪار ﻫﺴـﺘﻨﺪ و‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ آنﻫﺎ را در ﻣﻨﺰل ﺑﻪ ﺟـﺎ ﺑﮕـﺬارم و ﻛﺴـﻲ را ﻫـﻢ ﻧـﺪارم ﻛـﻪ ﻣـﺮا ﻳـﺎري ﻛﻨـﺪ‪،‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺸﻚ آب را از او ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ دوش ﺧﻮد ﻧﻬﺎد‪ 2‬و ﺑـﻪ ﻣﻨـﺰل‬
‫آن زن رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ ﻓﺮدا ﭘﻴﺶ ﻋﻤﺮ ﺑﺮو ﺗﺎ ﻛﻨﻴﺰي ﺑﺮاي ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬آن زن ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﻛﺠﺎ دﺳﺖ ﻣﻦ ﺑﻪ او ﻣﻲﺳﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫اﻧﺸﺎءاﷲ‪ 3‬او را ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻲ و آن زن ﻓﺮداي ﻫﻤﺎن ﺷﺐ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻛﺎر اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( رﻓﺖ و ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺗﻌﺠﺐ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﺎن ﻣﺮدي‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺸـﻚ آب او را ﺑـﻪ دوش ﻛﺸـﻴﺪه اﺳـﺖ و از اﺣﺴـﺎس ﺧﺠـﺎﻟﺘﻲ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ از ﻣﺤﻞ دور ﺷﻮد وﻟﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( او را دﻳﺪ و ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ ﺑﻴﺎ‬
‫و ﻛﻨﻴﺰي را ﺑﺮاي ﻫﻤﻜﺎري ﺑﻪ او ﻣﻲدﻫﺪ‪.4‬‬
‫‪4‬ـ روزي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎل ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﻣﻌﺎﺑﺮ و ﮔﺬرﮔﺎهﻫﺎ زن و ﻣﺮدي‬
‫را دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﺮﻣﻲ ﺑﺎ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،5‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪاي ﺑـﺮ آن ﻣـﺮد‬

‫‪1‬ـ ﺳﺮاج اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ص‪ 107‬و رﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،57‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.368‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،46‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.203‬‬

‫‪711‬‬
‫ﻣﻲزﻧﺪ‪ 1‬و ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺗﻮ ﺑﺎ اﻳﻦ زن در ﻣﻌﺎﺑﺮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﭼﺮا ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﻲﻛﻨـﻲ؟« آن ﻣـﺮد‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻦ ﺷﻮﻫﺮ اﻳﻦ زن ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭼﺮا در وﺳﻂ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﺒﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ اﻳﺴﺘﺎدهاﻳﺪ و ﺑﺎ ﻫـﻢ ﺣـﺮف ﻣـﻲزﻧﻴـﺪ و‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺗﺼﻮرات ﻧﺎروا درﺑﺎره ﺷﻤﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؟ آن ﻣﺮد ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ‪ :‬اي‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎﻻ وارد اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺷﺪهاﻳﻢ و ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺸﻮرت ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ‬
‫ﻛﻪ ﻛﺠﺎ ﻣﻨﺰل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ‪ 2‬را ﺑـﻪ دﺳـﺖ او داد ﻛـﻪ‬
‫ﭘﺲ ﺗﻮ اﻧﺘﻘﺎم اﻳﻦ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ را از ﻣـﻦ ﺑﮕﻴـﺮ وﻟـﻲ ﺑﻌـﺪ از ﺳـﻪ ﻣﺮﺗﺒـﻪ درﺧﻮاﺳـﺖ ﻣﺼـﺮاﻧﻪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آن ﻣﺮد او را‪ 3‬در راه ﺧﺪا ﺑﺨﺸﻴﺪ‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﺷﺒﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﺮاه ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ 4‬ﺑﻦ ﻋﻮف در ﺣﺎل ﻧﻈﺎرت‬
‫ﺑﺮ اوﺿﺎع ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻛﺎرواﻧﻲ را دﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﺎزه ﺑﻪ ﻣﺤﻠـﻲ )ﻣﺼـﻠﻲ( رﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻫﻞ ﻛﺎروان ﻛﻪ ﺧﺴﺘﻪ و ﻛﻮﻓﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺣﺘﻤﺎً ﻣﻲﺧﻮاﺑﻨﺪ و ﺑﺎﻳﺪ ﻣـﻦ‬
‫و ﺗﻮ اﻣﺸﺐ از اﻳﻦ ﻛﺎروان ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﻲ ﻛﻨﻴﻢ و وﻗﺘﻲ در ﺣﺎل ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﻲ از ﻛﺎروان ﺳﺮﮔﺮم ﻧﻤـﺎز‬
‫و دﻋﺎ و ﻣﻨﺎﺟﺎت ﺷﺪﻳﻢ‪ 5‬از دور ﺻﺪاي ﮔﺮﻳﻪ ﻃﻔﻠﻲ ﺑﻪ ﮔﻮش رﺳﻴﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﻮد را ﺑﻪ آن ﺧﺎﻧﻪ رﺳﺎﻧﻴﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎدرش ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺧﺪا ﺑﺘﺮس و ﻧﮕﺬار اﻳـﻦ ﻃﻔـﻞ‬
‫ﮔﺮﻳﻪ ﻛﻨﺪ و ﻫﻤﺎن ﺗﻮﺻﻴﻪ را ﺑﻪ ﻣﺎدرش ﻛﺮد و در آﺧﺮ ﺷﺐ ﻛﻪ ﺑﺎز ﺻﺪاي ﮔﺮﻳﻪ آن ﻃﻔﻞ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮش رﺳﻴﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﻓﺖ ﻣﺎدرش را ﺻﺪا ﻛﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬راﺳﺘﻲ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،46‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.203‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،217‬ﺳﺎﻣﺮات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،49‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.370‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪712‬‬
‫ﺗﻮ ﻣﺎدر ﺑﺪي ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ اﻣﺸﺐ ﺑﭽﻪ ﺗﻮ اﻳﻦ ﻗﺪر ﮔﺮﻳﻪ ﻛﺮد!« آن زن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﺮﻳﻪ ﺑﭽﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻋﻠﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ او را از ﺷﻴﺮ ﺑﮕﻴﺮم‪ .‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 1‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼـﺮا او‬
‫را از ﺷﻴﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮي ﻣﮕـﺮ ﭼﻨـﺪ ﻣـﺎه دارد‪ ،‬زن ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﺑـﻴﺶ از ﺷـﺶ‪ 2‬ﻣـﺎه ﻧـﺪارد وﻟـﻲ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﻨﻬﺎ ﺟﻴﺮه ﻧﻘﺪي و ﻏﻴﺮﻧﻘﺪي را ﺑﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛـﻪ ﺷـﻴﺮ‬
‫ﻣﺎدر را ﻧﺨﻮرﻧﺪ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺑﻼ ﺑﺮ ﺗﻮ‪ ،‬ﺑـﻲﻣﻮﻗـﻊ اﻳـﻦ ﻛـﺎر را‬
‫ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ 3‬و ﺑﺮاي ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﮔﺸﺘﻴﻢ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( از‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ وﺿﻊ ﺑﻪ ﺣﺪي ﻣﺘﺄﺛﺮ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﺷﺪت ﺗﺄﺛﺮ ﺑـﻪ درﺳـﺘﻲ ﻗـﺎدر ﺑـﻪ اداي‬
‫ـﺆ ﺳـﺎﻟ ِ ُﻌ َﻤ َﺮ!‪ 5‬اي‬
‫ﻛﻠﻤﺎت ﻧﻤﺎز ﻧﺒﻮد و ﭘﺲ از ﺳﻼم دادن ﻧﻤﺎز ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﻓﺮﻳـﺎد زد‪» :‬ﻳـﺎ ُﺑ ْ‬
‫‪4‬‬

‫ﺑﻴﭽﺎره ﻋﻤﺮ!«‬
‫ﭼﻪ ﻗﺪر ﺑﭽﻪﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻛﺸﺘﻪ اﺳﺖ! ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻨﺎدي دﺳﺘﻮر داد ﻛـﻪ در ﺷـﻬﺮ‬
‫‪6‬‬
‫اﻋﻼم ﻛﻨﺪ از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺟﻴﺮه ﻧﻘﺪي و ﻏﻴﺮﻧﻘﺪي ﺑﭽﻪﻫﺎ از روز ﺗﻮﻟﺪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻲﮔﺮدد‬
‫و ﺑﻲﻣﻮﻗﻊ ﺑﭽﻪﻫﺎ را از ﺷﻴﺮ ﻧﮕﻴﺮﻳﺪ و دﺳﺘﻮر داد اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﺨﺶﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪6‬ـ اﺳﻠﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺷﺒﻲ ﻣـﺮا ﻫﻤـﺮاه ﺧـﻮد ﺑـﻪ )ﺣ‪‬ـﺮّة‬
‫واﻗﻢ( در ﺣﻮﻣﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺮد‪ ،‬و در ﺷﺶ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﺷﻬﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ )ﺻـﺮار( رﺳـﻴﺪﻳﻢ ﺷـﻌﻠﻪﻫـﺎي‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،217‬ﺳﺎﻣﺮات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،49‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.370‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪713‬‬
‫آﺗﺸﻲ را از دور ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،1‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷﺎﻳﺪ ﻛـﺎرواﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺳﺮﻣﺎ و ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺷﺐ ﻣﺎﻧﻊ ﺣﺮﻛﺖ آنﻫﺎ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ در آن ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﻴـﺎ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﻢ و وﻗﺘﻲ ﺑﻪ آن ﺟﺎ رﺳﻴﺪﻳﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻳﻢ زﻧﻲ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﭽﻪ ﻗﺪ و ﻧـﻴﻢ ﻗـﺪ در‬
‫آن ﺟﺎ دﻳﮕﻲ ﺑﺮ آﺗﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺑﭽﻪﻫﺎ در ﺣﺎﻟﺘﻲ از اﻧﺘﻈﺎر در اﻃﺮاف آن ﮔﺮﻳﻪ‪ 2‬ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم از اﺣﻮال آن ﻫﺎ ﺳﺆال ﻛﺮد آن زن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬
‫ﺳﺮﻣﺎ و ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺷﺐ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺮﺳﻴﻢ و در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪﻳﻢ‪ ،‬ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﭼﺮا‬
‫ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؟ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﺮﺳﻨﻪاﻧﺪ‪ ،3‬ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬اﻳﻦ دﻳﮓ ﭼﻴﺴﺖ؟ در ﺟـﻮاب ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫ﺟﺰ آب ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي در آن ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ آن ﻫﺎ در اﻣﻴﺪواري ﺑﺨﻮاﺑـﺎﻧﻢ و ﺧـﺪا در‬
‫ﺑﻴﻦ ﻣﺎ و در ﺑﻴﻦ ﻋﻤﺮ ﺣﻜﻢ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺣﻤﺖ ﺧـﺪا ﺑـﺮ ﺗـﻮ‪،‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﭼﻪ ﻃﻮر ﺑﺪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ در ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎﻟﻲ ﻫﺴﺘﻲ؟ آن زن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻣـﺎ را در‬
‫دﺳﺖ ﻣﻲﮔﻴﺮد اﮔﺮ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻫﻤﻪ ﻣﺎ آﮔﺎﻫﻲ ﻧﺪارد‪4‬؟ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﺎ اﺷـﺎره‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧﻴﺰ ﺑﺮوﻳﻢ و ﻫﺮ دو ﺷﺘﺎﺑﺎن آﻣﺪﻳﻢ ﺗﺎ ﻣﺤﻞ آردﺧﺎﻧﻪ )ﺑﻴﺖاﻟﺪﻗﻴﻖ( رﺳـﻴﺪﻳﻢ‪،‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻳﻚ ﻋﺪل آرد و ﻳـﻚ ﻇـﺮف ﺑـﺰرگ ﭘﻴـﻪ را ﺑﻴـﺮون آورد و‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬زود ﺑﺎش اﻳﻦﻫﺎ را ﺑﺮ دوش ﻣﻦ ﺑﮕﺬار‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ ﺑﮕﺬار ﻣﻦ آنﻫـﺎ را ﺑـﺮ دوش ﺑﻜﺸـﻢ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺑﻲﻣﺎدر! ﻣﮕﺮ روز آﺧﺮت‪ ،‬ﺗﻮ ﺑﺎر ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﺮا ﺑﺮ‪ 5‬دوش ﻣـﻲﻛﺸـﻲ ﻧﺎﭼـﺎر آرد و‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 20‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،59‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.372‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪714‬‬
‫ﭘﻴﻪ را ﺑﺮ دوش اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 1‬ﮔﺬاﺷـﺘﻢ و ﺷـﺘﺎﺑﺎن ﺑـﻪ آن ﻣﺤـﻞ رﻓﺘـﻴﻢ و‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻮﻟﻪﺑﺎر ﺧﻮد را ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻧﻬﺎد و دﻳﮓ را ﺧﺎﻟﻲ ﻛﺮد و ﻗﺴﻤﺘﻲ‬
‫آرد و ﭘﻴﻪ را در آن رﻳﺨﺖ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دﻳﮓ را ﺑﺮ آﺗﺶ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻲﺧـﻮاﻫﻢ‬
‫ﻏﺬاي ﺣﺮﻳﺮه را ﺑﺮاﻳﺘﺎن درﺳﺖ ﻛﻨﻢ و ﺿﻤﻦ ﺑﻪ ﻫﻢ زدن آرد و ﭘﻴﻪ ﻧﻴﺰ در آﺗﺶ زﻳﺮ دﻳـﮓ‬
‫ﭼﻨﺎن ﻓﻮت ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ زﺑﺎﻧﻪﻫﺎي دود آﺗﺶ در ﻣﻴﺎن ﻣﻮﻫﺎي‪ 2‬رﻳﺶ او ﺑﻴﺮون ﻣﻲآﻣﺪﻧـﺪ ﺗـﺎ‬
‫آن ﻏﺬا را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﭘﺨﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻇﺮفﻫﺎ را ﺑﻴﺎورﻳـﺪ و در ﻣﻴـﺎن ﺧﻨـﺪه و ﺷـﺎدي‬
‫ﺑﭽﻪﻫﺎ ﻛﻢﻛﻢ ﻏﺬا را در ﻇﺮفﻫﺎ ﻣﻲرﻳﺨﺖ و ﺳﺮد ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﻣﻲداد ﺗﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺳﻴﺮ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ وﺑﻘﻴﻪ آرد و ﭘﻴﻪ را ﺑﺮاي آن زن ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ﺑﺮﮔـﺮدﻳﻢ و‬
‫ﺷﻨﻴﺪﻳﻢ ﻛﻪ آن زن زﻳﺮ ﻟﺐ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﺪا ﭘﺎداش ﺧﻴﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﺪﻫﺪ ﻛﻪ از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 3‬ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪7‬ـ ﺷﺒﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣـﺎل ﻧﮕﻬﺒـﺎﻧﻲ از ﺷـﻬﺮ در ﻳـﻚ ﻓﻀـﺎي‬
‫ﺧﺎﻟﻲ ﺧﻴﻤﻪ ﻣﻮﻳﻲ را دﻳﺪ‪ 4‬ﻛﻪ ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻳﻦ ﺧﻴﻤـﻪ را در آن ﺟـﺎ ﻧﺪﻳـﺪه ﺑـﻮد و وﻗﺘـﻲ‬
‫ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺷﺪ ﻧﺎﻟﻪ زﻧﻲ را ﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدي ﺑﺮ ﺑﺎﻟﻴﻨﺶ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﭘﺲ از ﺳﻼم‬
‫ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﻛﻴﺴﺘﻲ؟ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮد ﺻﺤﺮاﻧﺸﻴﻦ‪ 5‬ﻫﺴﺘﻢ و ﺑﻪ ﺷﻬﺮ آﻣﺪهام ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﻤﻚ ﻣﺎﻟﻲ ﺑﻜﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻧﺎﻟﻪاي ﻛﻪ ﻣﻲﺷﻨﻮم ﭼﻴﺴﺖ؟ در ﺟﻮاب‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 20‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،59‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.373‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻋﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ص‪ 98‬و ﺳﺎﻣﺮات‪ ،،‬ج‪ ،2‬ص‪ 49‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،73‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.375‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪715‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬رﺣﻤﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑﺎد‪ ،‬ﺑﺮو دﻧﺒـﺎل‪ 1‬ﻛـﺎرت‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺶ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺑﮕﻮ اﻳﻦ ﻧﺎﻟﻪ ﭼﻴﺴﺖ؟ آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬زﻧﻢ در ﺣﺎل زاﻳﻤﺎن‪ 2‬اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮﺳـﻴﺪ‪:‬‬
‫ﺧﻮب ﻛﺴﻲ در ﻧﺰد او ﻫﺴﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻴﺮ ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓـﻮراً‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش )ام ﻛﻠﺜﻮم دﺧﺘﺮ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»آﻳﺎ ﻛﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻴﺮ و ﺛﻮاﺑﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻧﺼﻴﺐ ﺗﻮ ﻛﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬اﻧﺠـﺎم ﻣـﻲدﻫـﻲ؟« ام ﻛﻠﺜـﻮم‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﻛﺎري؟ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﺗﻮ ﺑﺨﻮاﻫﻲ‪ 3‬ﺑﻠـﻲ ﺣﺎﺿـﺮم« ام‬
‫ﻛﻠﺜﻮم ﻫﻤﺮاه وﺳﺎﻳﻞ زاﻳﻤﺎن‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ ﻛﻬﻨﻪﻫﺎ و ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي ﺗﺎزه و روﻏﻦ و آرد و ﺣﺒﻮﺑـﺎت‬
‫و دﻳﮓ و ﻏﻴﺮه‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ آن ﺧﻴﻤﻪ رﻓﺘﻨﺪ ام ﻛﻠﺜﻮم ﺑـﻪ ﻧـﺰد‬
‫زن و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﺮد رﻓﺖ و در ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ آن ﻣﺮد ﻣﺸﻐﻮل ﭘﺨﺘﻦ ﻏﺬا ﺑﻮدﻧﺪ ام ﻛﻠﺜﻮم ﺻـﺪا زد‪ :‬اي اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑـﻪ او ﻣـﮋده‬
‫ﺑﺪﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻧﻮزاد ﭘﺴﺮ ﺑﻪ او‪ 4‬ﻋﻄﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺮد ﺻﺤﺮاﻧﺸﻴﻦ ﻛﻪ ﻛﻠﻤﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ را‬
‫ﺷﻨﻴﺪ‪ ،5‬وﺣﺸﺖزده ﮔﺮدﻳﺪ و ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ از او دور ﺷﻮد وﻟﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ آرام ﺑﻨﺸﻴﻦ‪ ،6‬آن ﮔﺎه ﺧﻮدش دﻳﮓ ﻏﺬاي ﭘﺨﺘﻪ را از دم در ﺑﻪ ام ﻛﻠﺜﻮم داد‬
‫و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ زن را از اﻳﻦ ﻏﺬا ﺳﻴﺮ ﻛﻨﻴﺪ و ﺳﭙﺲ آن را ﮔﺮﻓﺖ و ﺟﻠﻮ ﻣﺮد ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻪ او‬

‫‪1‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 56‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 73‬و ﺳﺎﻣﺮات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 49‬و ﻋﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ص‪ ،98‬ﺑﻪ ﻧﻘـﻞ اﺧﺒـﺎر ﻋﻤـﺮ‪،‬‬
‫ص‪.375‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 56‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 73‬و ﺳﺎﻣﺮات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 49‬و ﻋﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ص‪ ،98‬ﺑﻪ ﻧﻘـﻞ اﺧﺒـﺎر ﻋﻤـﺮ‪،‬‬
‫ص‪.375‬‬

‫‪716‬‬
‫‪1‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ اﻣﺸﺐ ﺑﻴﺪار ﺑﻮدي و ﺧﻴﻠﻲ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﻫﺴﺘﻲ ﺗﺎ ﺳﻴﺮ ﻣـﻲﺷـﻮي از ﻏـﺬا ﻣﻴـﻞ ﻛـﻦ‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ام ﻛﻠﺜﻮم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧﻴﺰ ﺑﺮوﻳﻢ و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم رﻓﺘﻦ ﺑﻪ آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﺮدا ﺑﻴﺎ ﭘﻴﺶ ﻣﻦ‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺗﻮ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻛﻨﻢ و ﻓﺮدا آن ﻣﺮد ﺑﻪ ﻧﺰد اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( رﻓـﺖ و‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻢ ﺑﺮاي زن و ﺷﻮﻫﺮ و ﻫﻢ ﺑـﺮاي ﻓﺮزﻧـﺪ‪ 2‬ﻧﻮزادﺷـﺎن ﺟﻴـﺮه‬
‫ﻧﻘﺪي و ﺟﻴﺮه ﻏﻴﺮﻧﻘﺪي ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﻣﻘﺮر ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪8‬ـ روزي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از ﺑﺎزدﻳﺪ از ﻣﺰرﻋﻪاي در ﺣﻮﻣـﻪ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺮﻣﻲﮔﺸﺖ و ﻣﺮد ﺟ‪‬ﻬ‪‬ﻴﻨﻲ‪) 3‬ﻳﻜﻲ از ﻗﺒﺎﻳﻞ( ﻛﻪ ﺑﺎر اﻻﻏﺶ از ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﻛﺞ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺮد در راﺳﺖ ﻛﺮدن ﺑﺎر اﻳﻦ اﻻغ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﻤـﻚ ﻛـﻦ و ﺑﻌـﺪ از راﺳـﺖ‬
‫ﻛﺮدن ﺑﺎر ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﻛﻴﺴﺘﻲ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻋﻤﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‪ 4‬ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻧﮕﻬﺪاري از اﻣﻮال ﻣﺮدم )ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل(‬
‫‪9‬ـ در ﻳﻜﻲ از روزﻫﺎي ﮔﺮم ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻫﻴﺌﺘﻲ از ﻋﺮاق ﻛﻪ اﺣﻨﻒ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﻧﻴﺰ ﻫﻤـﺮاه‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را در ﺣﺎﻟﻲ ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﺮ ﺧﻮد را در ﻛﻬﻨﻪ‬
‫ﻋﻤﺎﻣﻪاي ﭘﻴﭽﻴﺪه و ﺷﺘﺮي از ﺷﺘﺮان ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل را ﻗﻄﺮان ﻣﻲﻣﺎﻟﺪ‪ 5‬و ﻣـﺪاوا ﻣـﻲﻛـﺮد‪ ،‬و ﺑـﻪ‬
‫اﺣﻨﻒ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻟﺒﺎﺳﺖ را ﺑﻴﺮون ﺑﻴﺎور و ﺑﻴﺎ در ﻣﺪاوا ﻛﺮدن اﻳﻦ ﺷﺘﺮ ﻛﻪ ﺣﻖ ﻳﺘﻴﻢ و ﺑﻴﻮهزنﻫﺎ‬
‫و ﻓﻘﺮا در آن اﺳﺖ ﺑﺎ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﻜﺎري ﻛﻦ‪ ،‬ﻳﻚ ﻧﻔـﺮ ﻛـﻪ در آن ﺟـﺎ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 56‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 73‬و ﺳﺎﻣﺮات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 49‬و ﻋﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ص‪ ،98‬ﺑﻪ ﻧﻘـﻞ اﺧﺒـﺎر ﻋﻤـﺮ‪،‬‬
‫ص‪.375‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،133‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.367‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،62‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.371‬‬

‫‪717‬‬
‫ﺑﻮد ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﺪاﻳﺖ ﺑﻴﺎﻣﺮزدت اي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ! ﭼﺮا ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﺑﺮدهﻫـﺎي زﻛـﺎت دﺳـﺘﻮر‬
‫ﻧﻤﻲدﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﻮ اﻳﻦ ﻛﺎر را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ «1‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﻫﻤـﺎن‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻗﻄﺮان ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﻣﻲﻣﺎﻟﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﮕﺮ از ﻣﻦ و اﺣﻨﻒ ﻛﺴﻲ ﺑـﺮدهﺗـﺮ ﻫـﻢ ﻫﺴـﺖ؟‬
‫ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺣﻴﺚ و ﺧﺪﻣﺖ و اﺧﻼص و اﻣﺎﻧﺖ ﺑﺮ‬
‫او ﻫﻤﺎن وﻇﺎﻳﻒ واﺟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮدهداران از ﺑﺮدهﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ‪.2‬‬
‫‪10‬ـ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬روزي ﻓﺎروق را دﻳﺪم ﻛﻪ وﺣﺸـﺖزده‬
‫در راﻫﻲ ﻣﻲدوﻳﺪ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﭼﻪ ﺷﺪه ﺑـﻪ ﻛﺠـﺎ ﻣـﻲروي؟ در ﺟـﻮاب ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫ﺷﺘﺮي از ﺷﺘﺮﻫﺎي زﻛﺎت ﻓﺮار ﻛﺮده‪ 3‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ او را ﺑﺮﮔﺮداﻧﻢ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ‪» :‬ﻛﺴﻲ را ﻛﻪ ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﺗﻮ ﺣﻜﻮﻣﺖ را در دﺳﺖ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﭼﻪ ﻗﺪر ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ اﻧﺪاﺧﺘﻪاﻳﺪ« در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻗﺴـﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪص را ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺰﻏﺎﻟﻪاي‪ 4‬در ﻛﻨﺎر ﻓﺮات ﺿﺎﻳﻊ ﮔﺮدد‬
‫در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻋﻤﺮ ﻣﺆاﺧﺬه ﻣﻲﺷﻮد«‪.‬‬
‫‪11‬ـ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﺮاه ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪ 5‬و ﻋﺜﻤـﺎن‬
‫ذياﻟﻨﻮرﻳﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻧﮕﻬﺪاري ﺷﺘﺮﻫﺎي زﻛـﺎت رﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬ﻋﺜﻤـﺎن )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( در ﺳﺎﻳﻪاي ﻧﺸﺴﺖ و ﻗﻠﻢ و دوات در دﺳﺖ و ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ و ﻋﻠﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫـﻢ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ او اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮد و آن ﭼﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﮔﻔﺖ ﺑﺮاي ﻋﺜﻤﺎن )رﺿـﻲ‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،62‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.371‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،140‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.329‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 59‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ ،18‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.375‬‬

‫‪718‬‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( دﻳﻜﺘﻪ‪ 1‬ﻣﻲﻛﺮد و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در زﻳﺮ آﻓﺘﺎب ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮم در ﺣﺎﻟﻲ‬
‫ﻛﻪ ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﺳﻴﺎه ﭘﻮﺷﻴﺪه و ﺳﺮش را ﺑـﺎ ﻋﺒـﺎﻳﺶ ﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﻮد ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻃـﺮف و آن ﻃـﺮف‬
‫ﻣﻲﺷﺘﺎﻓﺖ و رﻧﮓ و دﻧﺪان و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻳﻜﺎﻳﻚ آنﻫﺎ را ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﺮاي ﺛﺒﺖ در دﻓﺘـﺮ‬
‫اﻣﻮال ﻣﺮدم آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﮔﻔﺖ و ﻋﻠﻲ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از ﻗﺪرت ﻛﺎر و اﺧﻼص و اﻣﺎﻧﺖداري‪ 2‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﻪ ﺗﻌﺠـﺐ‬
‫آﻣﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻧﺸﻨﻴﺪهاي‪ 3‬ﺳﺨﻦ دﺧﺘﺮ ﺷﻌﻴﺐ )ع( در ﻛﺘﺎب‬

‫ﺧــــﺪاي ﻋﺰوﺟــــﻞ { { |} ~  ¡ ‪z ¥ ¤ £ ¢‬‬

‫)اﻟﻘﺼﺺ‪ (26:‬اي ﭘﺪر )اﻳﻦ ﻣﺮد را( ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﺮي اﻧﺘﺨﺎب ﻛـﻦ و ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺎرﮔﺮي اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻲ ﻣﺮدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و ﻫﻢ اﻫﻞ اﻣﺎﻧﺖ ﺑﺎﺷﺪ« و ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀـﻲ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 4‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺷﺎره ﻣﻲﻛﺮد ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻣﺮد ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و اﻫﻞ اﻣﺎﻧﺖ‪.«5‬‬
‫‪12‬ـ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن در ﻣﺤﻞ‪ 6‬ﻋﺎﻟﻴﻪ )ﺣﻮﻣﻪ ﺷﻬﺮ( در ﻛﻨﺎر ﭘﻨﺠـﺮه اﺗـﺎﻗﺶ ﻧﺸﺴـﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد و در ﻣﻴﺎن اﻣﻮاج ﮔﺮﻣﺎي ﺷﺪﻳﺪ در ﺻـﺤﺮا ﻣـﺮدي را دﻳـﺪ ﻛـﻪ دو ﺷـﺘﺮﺑﭽﻪ را ﺳـﻮق‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬آﺧﺮ ﭼﻪ ﻣﻲﺷﺪ اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﺮد ﺻـﺒﺮ ﻣـﻲﻛـﺮد ﺗـﺎ ﻫـﻮا ﻛﻤـﻲ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 59‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ ،18‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.375‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 59‬و اﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ ﺧﻄﻲ و اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،71‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.352‬‬

‫‪719‬‬
‫ﺧﻨﻚﺗﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ 1‬آن ﮔﺎه ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﺤﺮا ﻣﻲآﻣﺪ و وﻗﺘﻲ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺷـﺪ ﺑـﻪ ﺧـﺪﻣﺘﻜﺎرش‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﮕﺎه ﻛﻦ اﻳﻦ ﻣﺮد ﻛﻴﺴﺖ؟ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮدي را ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ ﻛـﻪ ﻋﺒـﺎﻳﺶ را ﻋﻤﺎﻣـﻪ‬
‫ﻛﺮده‪ 2‬و در اﻳﻦ ﮔﺮﻣﺎي ﺷﺪﻳﺪ دو ﺷﺘﺮﺑﭽﻪ را ﻣﻲراﻧﺪ و وﻗﺘﻲ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺷـﺪ ﺧـﺪﻣﺘﻜﺎر را‬
‫ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآورد ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( اﺳـﺖ‪ ،‬ﻋﺜﻤـﺎن ﻓـﻮراً از ﺟـﺎي ﺧـﻮدش‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ 3‬و ﺳﺮش را از در ﺑﻴﺮون آورد و ﺗﻬﺎﺟﻢ اﻣﻮاج ﺷﺪﻳﺪ ﮔﺮﻣﺎ او را ﻧﺎﭼﺎر ﻛـﺮد ﻛـﻪ‬
‫ﺳﺮش را ﻋﻘﺐ ﺑﺒﺮد و در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻣﻘﺎﺑﻞ او رد ﻣﻲﺷﺪ و‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا در ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺎﻋﺘﻲ از ﻣﻨﺰل ﺑﻴﺮون آﻣﺪهاي‪4‬؟ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳـﻦ دو‬
‫ﺷﺘﺮﺑﭽﻪ از ﮔﻠﻪﻫﺎي ﺷﺘﺮ زﻛﺎت ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ و از ﺗﺮس اﻳﻦ ﻛﻪ ﮔﻢ ﺷﻮﻧﺪ و آواره ﺻـﺤﺮا‬
‫ﮔﺮدﻧﺪ و در ﺣﻀﻮر ﺧﺪا ﻣﺆاﺧﺬه ﺷﻮم آن ﻫﺎ را ﺑﻪ ﮔﻠﻪ ﺷﺘﺮﻫﺎ در ﭼﺮاﮔﺎه ﻣﻲرﺳﺎﻧﻢ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن‬
‫‪5‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺎﻻ ﺑﻴﺎ زﻳﺮ اﻳﻦ ﺳﺎﻳﻪ و آب ﺳﺮد ﻫﻢ دارﻳﻢ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﺑﻪ زﻳـﺮ ﺳـﺎﻳﻪات‬
‫ﺑﺮﮔﺮد‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻦ و ﺗﻮ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻫﺴﺖ ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ‪ .‬در ﺟـﻮاب ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻮ ﺑﻪ زﻳﺮ ﺳﺎﻳﻪات ﺑﺮﮔﺮد و ﺷﺘﺮﺑﭽﻪﻫﺎ را ﻧﻬﻴﺐ داد و ﺑﻪ ﺳﻮي ﭼﺮاﮔـﺎه در ﻗﻠـﺐ ﺻـﺤﺮاي‬
‫ﺳﻮزان روان‪ 6‬ﮔﺮدﻳﺪ و ﻋﺜﻤﺎن زﻳﺮ ﻟﺐ ﻣﻲﮔﻔـﺖ‪» :‬راﺳـﺘﻲ ﻣـﺮد ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ و اﻣـﻴﻦ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد او ﺑﺎ داﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﺑﺮده‪ 7‬ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫‪1‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 59‬و اﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ ﺧﻄﻲ و اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،71‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.352‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 59‬و اﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ ﺧﻄﻲ و اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،71‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 352‬و ‪.353‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،62‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.371‬‬

‫‪720‬‬
‫و ﻛﺎرﻣﻨﺪ ﺗﻤﺎم وﻗﺖ اﺗﺒﺎع ﻛﺸﻮر وﺳﻴﻊ اﺳﻼم اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻤﺎم وﻗﺖ ﺧﻮد را )ﺟﺰ اوﻗـﺎت‬
‫‪1‬‬
‫ﻋﺒﺎدت و ﻏﺬا ﺧﻮردن و ﻛﻤﻲ اﺳﺘﺮاﺣﺖ و ﺧﻮاب( در ﻛﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺼﺮوف ﻧﻤﺎﻳﺪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭼﺮا اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻛﺎر اﺿﺎﻓﻲ ﻣﻲﻛﺮد؟ و ﭼـﺮا زﻧـﺪﮔﻴﺶ‬
‫اﻳﻦ ﻗﺪر ﺳﺎده و ﻫﻤﺮاه ﻗﻨﺎﻋﺖ ﺑﻮد؟‬
‫و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ اﮔﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﺎده و ﻫﻤـﺮاه ﻗﻨﺎﻋـﺖ و در ﺣـﺪ زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻃﺒﻘﻪ ﺳﻮم ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﺎ را ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻬﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛـﻪ از راه و روش ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص و اﺑـﻮﺑﻜﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻨﺤﺮف‪ 2‬ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻫﻢ از ﺧﻮﺷﻲﻫﺎي دﻧﻴﺎي دﻳﮕﺮش ﻛﺴـﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،3‬وﻟﻲ اﻳـﻦ دو ﺧﺼـﻠﺖ را )ﻛـﺎر اﺿـﺎﻓﻲ و زﻧـﺪﮔﻲ ﻗﺎﻧﻌﺎﻧـﻪ( ﻣﺨﺼـﻮص ﺧـﻮد‬
‫ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ اﻳﻦ دو ﺧﺼﻠﺖ ﻣﺠﺒﻮر ﻧﻤﻲﻛﺮد ﺑﻠﻜﻪ در ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﺮدم‪ 4‬و ﻣﺮﻓﻪ ﻛﺮدن زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺎرﻣﻨﺪان ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻌﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲﻛﺮد و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫـﺮ‬
‫ﺳﺎل ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺘﻤﺮي آن ﻫﺎ را ﺗﺎ ﭘﻨﺠﺎه درﺻﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﺮد ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻲدﻳـﺪ اﺿـﺎﻓﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ وﻇﺎﻳﻔﻲ را اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ ﻣﺒﻠﻎ زﻳﺎدي را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺿـﺎﻓﻪﻛـﺎر‪ 5‬ﺑـﻪ آنﻫـﺎ‬
‫ﻣﻲداد‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻴﭻ اﻣﺘﻴﺎزي ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺸﺪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﺟﺮاي ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﻫـﻢ ﭼﻨـﺎن ﻛـﻪ از ﺑـﺮوز‬
‫ﻓﺌﻮداﻟﻴﺰم و ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪداران اﺳـﺘﺜﻤﺎرﮔﺮ و دﻳـﻮانﺳـﺎﻻري و ﺑﺮوﻛﺮاﺳـﻲ اداري ﺑـﻪ ﺷـﺪت‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،62‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.371‬‬

‫‪2‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،125‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.303‬‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،201‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.304‬‬
‫‪4‬ـ اﺷﺘﺮاﻛﻴﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.253‬‬
‫‪5‬ـ ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،396‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.119‬‬

‫‪721‬‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻧﻤﻮد ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ از ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺗﺸﻜﻴﻼت درﺑﺎري ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد و‬
‫در ﺗﻤﺎم دوران ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮد ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻴﭻ اﻣﺘﻴﺎزي ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮد و ﺑـﻪ ﺧﻮﻳﺸـﺎن و‬
‫واﺑﺴﺘﮕﺎن ﺧﻮد ﻧﺪاد‪ ،‬ﺑﻜﻠﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻴﺶ از دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﺗﺨﻠﻒ در ﻣﻘﺮرات ﻣﻲﺗﺮﺳﺎﻧﺪ‪ 1‬و در‬
‫اﺟﺮاي ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺠﺎزات ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻫﻢ ﭼﻮن دﻳﮕﺮان ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺮدم‬
‫را از ﻛﺎري ﻣﻨﻊ ﻛﻨﺪ اول اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده و واﺑﺴﺘﮕﺎن ﺧـﻮد را ﺟﻤـﻊ ﻣـﻲﻛـﺮد و ﺑـﻪ آنﻫـﺎ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺮدم ﻃﻮري ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﮔﻮﺷﺖ ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ 2‬و اﮔـﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ از ﻣﻘﺮرات ﺗﺨﻠﻒ ﻛﺮدﻳﺪ آنﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﺨﻠﻒ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻴـﺪ آنﻫـﺎ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺷﻤﺎ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻛﺎر ﺧﻼﻓﻲ ﺑﺸﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑـﺮ او را‬
‫ﻣﺠﺎزات ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ،3‬ﭼﻮن او ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻻ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻣـﻲﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺗﺨﻠﻒ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻫﺮ ﻛﺲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ از ﺗﺨﻠﻒ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﺪ‪.«4‬‬
‫و ﻣﺜﺎلﻫﺎي زﻳﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻓﺮاد ﺧـﺎﻧﻮاده اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( و‬
‫واﺑﺴﺘﮕﺎن او ﻣﺸﻤﻮل ﻫﻤﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺠﺎزاتﻫﺎ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺳـﻮدﺟﻮﻳﻲ ﻣﺠـﺎز‬
‫ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪1‬ـ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ارﻗﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :5‬ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺘﻢ ﻣﻘﺪار زﻳـﺎدي‬
‫از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه و زﻳﻨﺖآﻻت ﺟﻠﻮﻻ در اﻣﺎﻧﺖ ﻣﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﺗﻜﻠﻴﻒ آنﻫﺎ را روﺷﻦ ﻧﻤﺎﻳﻴـﺪ و‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 206‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،207‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.312‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 92‬و ﻣﻨﻬﺞاﻟﻘﺎﺻﺪﻳﻦ‪ ،‬ص‪ ،69‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.315‬‬

‫‪722‬‬
‫وﻗﺘﻲ آنﻫﺎ را در اﻧﺒﺎﻧﻲ ﺟﻠﻮ ﭼﺸﻢ او ﮔﺬاﺷﺘﻢ و او ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﻋﺒﺮت ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛـﺮد‪،1‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﭘﺴﺮاﻧﺶ‪ 2‬وارد ﺷﺪ و از ﭘﺪرش ﺧﻴﻠﻲ اﻟﺘﻤﺎس ﻛﺮد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از اﻧﮕﺸﺘﺮيﻫﺎ را ﺑﻪ او‬
‫ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺮو ﭘﻴﺶ ﻣﺎدرت ﮔﻨﺪم ﺑﺮﻳﺎن ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺪﻫﺪ‪ 3‬و ﻫـﺮ‬
‫ﭼﻪ اﻟﺘﻤﺎس ﻛﺮد ﻓﺎﻳﺪهاي ﻧﺪاﺷﺖ و ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.«4‬‬
‫‪2‬ـ ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﻴﻘ‪‬ﺐ‪ 5‬ﻧﮕﻬﺒﺎن ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل‪ ،‬روزي ﻛﻒ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل را ﺟﺎرو ﻣﻲﻛﺮد در ﻣﻴﺎن ﺧـﺎك‬
‫و ﻏﺒﺎر درﻫﻤﻲ را ﻳﺎﻓﺖ‪ 6‬و آن را ﺑﻪ ﭘﺴﺮ ﺧﺮدﺳﺎل اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( داد‪ ،‬و‬
‫ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﻟﺤﻈﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻤـﺎن درﻫـﻢ را در‬
‫دﺳﺖ‪ 7‬داﺷﺖ ﺷﺘﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﻧﺰد ﻣﻌﻴﻘﺐ آﻣـﺪ و ﮔﻔـﺖ‪ :‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺗـﻮ را‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ و ﻣﻌﻴﻘﺐ ﺑـﺎ ﺗـﺮس و دﻟﻬـﺮه ﺑـﻪ ﻧـﺰد اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( رﻓـﺖ و‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﺸﻢ ﺑﺮ ﭼﻬﺮه اش ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه ﺑـﻮد ﺑـﺮ ﻣﻌﻴﻘـﺐ‬
‫ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ‪ 8‬ﺗﻮ از ﻣﻦ ﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ و در درون ﺗﻮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﭼﻪ ﻋﻘﺪهاي ﻫﺴﺖ؟ ﺗـﻮ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ در ﻣﻮرد اﻳﻦ درﻫﻢ اﻣﺖ ﻣﺤﻤﺪ ص را ﻃﺮف دﻋﻮي ﻣـﻦ ﻗـﺮار‬
‫دﻫﻲ‪9‬؟‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 92‬و ﻣﻨﻬﺞ اﻟﻘﺎﺻﺪﻳﻦ‪ ،‬ص‪ ،69‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.315‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،92‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.319‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪9‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪723‬‬
‫‪3‬ـ داﻣﺎد‪ 1‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آﻣﺪ و ﺑـﺎ اﺷـﺎره و ﻛﻨﺎﻳـﻪ از اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻣﺒﻠﻐﻲ را ﺑﺮاي او ﺣﻮاﻟﻪ ﻛﻨـﺪ ﺗـﺎ ﻟﺒـﺎس را ﺑـﺮاي‬
‫ﻫﻤﺴﺮش )دﺧﺘﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( و ﺧـﻮراك و ﻟﺒـﺎس را ﺑـﺮاي ﻓﺮزﻧـﺪاﻧﺶ‬
‫)ﻧﻮادهﻫﺎي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( ﺑﺨﺮد‪ ،2‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺷﺪﻳﺪاً ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد و اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﺮد »ﺗﻮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳـﻚ‬
‫ﺷﺎه ﺧﺎﺋﻦ‪ 3‬ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﺪاﻳﻢ ﺑﺮﺳﻢ!« او را از ﻣﻨﺰل ﺑﻴﺮون ﻛﺮد‪ ،‬وﻟـﻲ ﭘـﺲ از ﭼﻨـﺪ‪ 4‬روز‬
‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬از داراﻳﻲ ﺷﺨﺼﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻛﻤﻚﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ او ﻛﺮد و او را دﻟﺠﻮﻳﻲ ﻧﻤﻮد‪.5‬‬
‫‪4‬ـ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻗﻮارهﻫﺎي ﺣﺮﻳﺮ‪ 6‬و ﭘﺸﻢ ﻛﻤﻴﺎب در ﺑـﻴﻦ‬
‫زﻧﺎن اﻫﻞ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﻈﺎرت داﺷﺖ و ﻳﻚ ﻗﻮاره ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻴﻠـﻲ زﻳﺒـﺎ و ﻣﺮﻏـﻮب و‬
‫ﻗﻴﻤﺘﻲ ﺑﻮد‪ ،7‬ﺣﺎﺿﺮﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻮاره را ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮت ام ﻛﻠﺜـﻮم )دﺧﺘـﺮ ﻋﻠـﻲ‬
‫ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و از ﻧﻮاده ﻫﺎي‪ 8‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺪﻫﻴﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﻪ )ام ﺳﻠﻴﻂ( ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﻳﻦ ﭘﺎرﭼﻪ اﺳﺖ زﻳﺮا او ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاص ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮد‪،‬‬
‫و در اﺛﻨﺎي ﻏﺰوه اﺣﺪ ﻣﺸﻚﻫﺎي آب را ﺑﺮاي ﻣﺠﺎﻫﺪﻳﻦ ﻣﻲآورد‪.«9‬‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،219‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.321‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،57‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،38‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.318‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪9‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪724‬‬
‫‪5‬ـ ﺣﻔﺼﻪ ام اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‪ 1‬و دﺧﺘﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺷـﻨﻴﺪ ﻛـﻪ اﻣـﻮال‬
‫ﺑﺴﻴﺎري را ﺑﺮاي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧـﺰد او رﻓـﺖ و ﺑـﻪ او ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ دﺳﺘﻮر داده ﻛﻪ ﺣﻖ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان رﻋﺎﻳﺖ‪ 2‬ﺷﻮد ﺗﻮ از اﻳﻦ اﻣﻮال ﺣﻖ ﻣﺮا رﻋﺎﻳﺖ‬
‫ﻛﻦ« اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :3‬دﺧﺘﺮم ﺣـﻖ ﺧﻮﻳﺸـﺎوﻧﺪان را ﺑﺎﻳـﺪ در اﻣـﻮال‬
‫ﺧﻮدم رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﻢ و اﻳﻦ اﻣﻮال ﻣﺎل ﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺎل ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ 4‬اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﺑﺎﻟﺴﻮﻳﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ آن ﻫﺎ ﺑﺮﺳﺪ ﺗـﻮ ﻣـﻲﺧـﻮاﻫﻲ ﭘـﺪرت را ﻣﻐﺒـﻮن و زﻳـﺎنﺧـﻮرده ﻛﻨﻴـﺪ و‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺎﻧﺖ را ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﻲ ﺑﺮﺧﻴﺰ‪ ،‬ﺣﻔﺼـﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳـﺖ و اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﭼﻴﺰي ﺑﻪ او ﻧﺪاد‪.5‬‬
‫‪6‬ـ ﺑﺎﻧﻮي اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم در ﺟﻬﺖ دﻟﺠﻮﻳﻲ از ﻣﻘﺎم اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪،‬‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﺻﺪ ﺧﻮد ﻣﻘﺪاري ﻃﻼ و ﺟﻮاﻫﺮات ﮔﺮانﺑﻬﺎ را ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ 6‬و وﻗﺘﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺮﺳـﻴﺪ‪:‬‬
‫اﻳﻦ ﭼﻴﺴﺖ و از ﻛﺠﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ؟ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪ :‬ارﻣﻐﺎن ﺑﺎﻧﻮي اﻣﭙﺮاﺗـﻮري روم‬
‫اﺳﺖ و ﻧﺎﻣﻪ را ﻫﻢ ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن داد‪ .‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﻘﻂ ﻳﻚ دﻳﻨـﺎر را )ﻳـﻚ‬
‫ﻣﺜﻘﺎل ﻃﻼ( ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش داد و ﺑﻘﻴﻪ را ﺑﻪ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.7‬‬
‫‪7‬ـ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي‪ ،‬ﻳﻚ ﻃﺎﻗﻪ ﺟﺎﻧﻤﺎز ﻗﻴﻤﺘﻲ را ﺑﻪ ﻃﻮل ﻳﻚ ذراع و ﻳـﻚ وﺟـﺐ‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،48‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.315‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،48‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.314‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪725‬‬
‫ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪) 1‬ﻋﺎﺗﻜﻪ( ﺑـﻪ ارﻣﻐـﺎن آورده ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﮔﻔﺖ‪ » :‬اﻳﻦ ﭼﻴﺴﺖ و از ﻛﺠﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﻴﺪه اﺳـﺖ؟« ﺟـﻮاب‬
‫داد‪ :‬ارﻣﻐﺎن اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺟﺎﻧﻤـﺎز را ﺑـﺮ ﺳـﺮ او‬
‫ﻛﻮﻓﺖ و اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ را اﺣﻀﺎر ﻛﺮد و ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد زد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﺠﻮزي ارﻣﻐﺎن ﺑﺮاي‬
‫زﻧﺎن ﻣﻦ آوردي؟ آن ﮔﺎه ﺟﺎﻧﻤﺎز را ﺑﺮ ﺳﺮ او ﻛﻮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﺑﻪ ارﻣﻐﺎنﻫـﺎ اﺑـﺪاً ﻧﻴـﺎز‬
‫ﻧﺪارﻳﻢ‪ 2‬آن را ﺑﺮدارﻳﺪ«‪.‬‬
‫‪8‬ـ ﻋﺒﺪاﷲ ﭘﺴﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺘﺮ ﻻﻏﺮي را ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺘـﻲ ﺧﺮﻳـﺪ و در‬
‫ﭼﺮاﮔﺎهﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ آن را ﭼﺮاﻧﻴﺪ و ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﭼﺎق ﮔﺮدﻳـﺪ آن را ﺑـﺮاي ﻓـﺮوش ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺎزار‪ 3‬آورد و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎل ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺑﺎزار‪ ،‬آن را دﻳﺪ و ﭘﺮﺳـﻴﺪ‪:‬‬
‫اﻳﻦ ﺷﺘﺮ ﻣﺎل ﻛﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣـﺎل ﻋﺒـﺪاﷲ ﭘﺴـﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪ 4‬اﺳـﺖ‪،‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از دﻳﺪن اﻳﻦ ﺷﺘﺮ ﭼﺎق ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﺷﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬زﻳـﺮ‬
‫ﻟﺐ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪﺑﻪ ﺷﺘﺮ ﭘﺴﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‪ «!5‬آن ﮔﺎه ﻋﺒﺪاﷲ را ﺻﺪا ﻛﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ‬
‫ﺷﺘﺮ ﭼﺎق را از ﻛﺠﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردهاي؟ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷﺘﺮ ﻻﻏﺮي ﺑﻮد آن را ﺑـﺎ ﭘـﻮل‬
‫ﻛﻤﻲ ﺧﺮﻳﺪم‪ 6‬و آن را ﺑﻪ ﭼﺮاﮔﺎه ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎدم و ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻫﻤـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن از اﻳـﻦ ﻛـﺎر‬
‫ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺷﺮﻋﻲ را ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻤﻮدهام‪ «7‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬آري ﻣﺮدم از ﺷـﺘﺮ‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،222‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.313‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 92‬و ﻣﻨﻬﺞ اﻟﻘﺎﺻﺪﻳﻦ‪ ،‬ص‪ ،69‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.315‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪726‬‬
‫ﭘﺴﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻧﮕﻬﺪاري ﻛﻨﻨﺪ و ﺷﺘﺮ ﭘﺴﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ را آب ﺑﺪﻫﻨﺪ!! اي ﻋﺒﺪاﷲ ﭘﺴـﺮ‬
‫ﻋﻤﺮ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪات را ﺑﺒﺮ و ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﺎﻳﺪه را ﺗﺤﻮﻳﻞ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ 1‬ﺑﺪﻫﻴﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در راه ﮔﺴﺘﺮش ﻋﺪاﻟﺖ در ﺑﻴﻦ دوﺳﺖ و دﺷﻤﻦ و ﻛـﺎﻓﺮ و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻓﺮق ﻧﻤﻲﮔﺬارد‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺣﻖ را ﺑﻪ ذي ﺣﻖ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺮاي او ﻓﺮق ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﻓﺮد ذﻳﺤﻖ دوﺳﺖ ﻳﺎ دﺷﻤﻦ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻳﺎ ﻛﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪:‬‬
‫‪1‬ـ اﺑﻲﻣﺮﻳﻢ‪ 2‬ﺳﻠﻮﻟﻲ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد ﺑﺮادر ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را‬
‫ﺷﻬﻴﺪ ﻛﺮده ﺑﻮد و ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮان ﺑـﺮاي ﻛﺎرﻫـﺎي ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﻧـﺰد‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲآﻣﺪ روزي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ دﻳـﺪن او ﺑـﻪ‬
‫ﻳﺎد ﺷﻬﺎدت ﺗﺄﺛﺮاﻧﮕﻴﺰ ﺑﺮادرش اﻓﺘﺎده ﺑﻮد ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺗﻮ را دوﺳـﺖ ﻧﻤـﻲدارم ﺗـﺎ‬
‫زﻣﻴﻦ ﺧﻮن رﻳﺨﺘﻪ را دوﺳﺖ ﻣﻲدارد‪) 3‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮﮔﺰ!(« اﺑﻮﻣﺮﻳﻢ ﺑﺎ ﺧﻮﻧﺴﺮدي در ﺟـﻮاب او‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻴﻨﻪ اي ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ داري آﻳﺎ ﺣﻘﻲ را از ﻣﻦ ﻣﻨﻊ‪ 4‬ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻳﺎ ﺑﻲدﻟﻴـﻞ ﻣـﺮا‬
‫اذﻳﺖ و آزار ﻣﻲﻛﻨﻲ؟ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻴـﺮ‪ ،5‬اﺑـﻮﻣﺮﻳﻢ ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﭘـﺲ ﻛﻴﻨـﻪ و‬
‫ﻣﺤﺒﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻫﻴﭻ اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬و اﻳﻦ زﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي اﻳـﻦ ﻧـﻮع‬
‫ﻣﺤﺒﺖﻫﺎي ﺑﻲاﺛﺮ ﺗﺄﺳﻒ ﻣﻲﺧﻮرﻧﺪ‪.6‬‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 92‬و ﻣﻨﻬﺞ اﻟﻘﺎﺻﺪﻳﻦ‪ ،‬ص‪ ،69‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.315‬‬
‫‪2‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 558‬و اﻟﺒﻴﺎن و اﻟﺘﺒﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،43‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.283‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪727‬‬
‫‪2‬ـ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻃﻼع ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن‪ 1‬ﺑﻨـﻲﺗَﻐﻠ‪‬ـﺐ ﺑـﺎ اﺳـﺘﺎﻧﺪار‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻮد )وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻋ‪‬ﻘَﺒﻪ( ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﺣﺎل ﻧﺰاع و ﻛﺸﻤﻜﺶ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ و وﻟﻴﺪ از آنﻫـﺎ‬
‫دل ﭘﺮﻛﻴﻨﻪاي دارد‪ ،2‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻬﺖ اﺣﺘﻴﺎط از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺘﺎﻧﺪار در ﺣـﺎل ﻛﻴﻨـﻪ و ﻧـﺎراﺣﺘﻲ ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﻳﻬﻮدﻳـﺎن ﺳـﺘﻢ روا دارد او را از ﻣﻘـﺎم‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪاري آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﺰل و ﻳﻚ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ را ﺑﻪ ﺟﺎي او ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.3‬‬
‫‪3‬ـ )زﻳﺎد ﺑﻦ ﺟﺪﻳﺮ( از ﻃﺮف اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺄﻣﻮر ﺟﻤﻊآوري ﻋﺸﻮر‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻋﺮاق ﺑﻮد و ﺑﺪﻫﻲ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻋﻴﺴﻮي ﺗَﻐْﻠ‪‬ﺒﻲ ﻛﻪ ﻫـﺰار دﻳﻨـﺎر ﺑـﻮد ﺑـﻪ زﻳـﺎد‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﻮد‪ 4‬وﻟﻲ ﻫﻨﻮز ﺳﺎل ﺑﺪﻫﻲ ﺗﻤﺎم ﻧﺸﺪه ﺑﻮد از ﻫﻤـﺎن ﻣـﺮد ﻋﻴﺴـﻮي درﺧﻮاﺳـﺖ‬
‫ﻋﺸــﻮر ﻧﻤــﻮد‪ ،‬و ﻣــﺮد ﻋﻴﺴــﻮي ﺷــﻜﺎﻳﺖ ﭘ ـﻴﺶ اﻣﻴﺮاﻟﻤــﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿ ـﻲ اﷲ ﻋﻨــﻪ( آورد‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻮاب او ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﻛﻠﻤﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻛَﻔﻲ‪ = 5‬ﻛـﺎﻓﻲ اﺳـﺖ« و‬
‫ﻣﺮد ﻋﻴﺴﻮي ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺧﻮد را آﻣﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ﻳﻚ ﻫﺰار‪ 6‬درﻫﻢ دﻳﮕﺮ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬
‫زﻳﺎد ﺑﺪﻫﺪ وﻟﻲ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از او ﻓﺮﻣﺎن ﺗـﻮﺑﻴﺦآﻣﻴـﺰ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﻪ زﻳﺎد رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟـﻪ ﺣـﻖ ﻧـﺪارد در ﺳـﺎل‬
‫ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻋﺸﻮر از ﻫـﻴﭻ ﻛـﺲ ﺑﮕﻴـﺮد و در ﺻـﻮرت ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﺗﺨﻠـﻒ ﺷـﺪﻳﺪاً‬
‫ﻣﺠﺎزات‪ 7‬ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.554‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ص‪ 500‬و ‪.554‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪728‬‬
‫‪4‬ـ روزي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﻴﺮﻣﺮد ﻧﺎﺑﻴﻨﺎﻳﻲ را دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪ اﻧﺘﻈـﺎر ﻛﻤﻜـﻲ ﺑـﺮ‬
‫دري اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮد اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( وﻗﺘﻲ اﻃﻼع ﭘﻴﺪا ﻛﺮد ﻛﻪ آن ﭘﻴﺮﻣﺮد ﻳﻬﻮدي‬
‫اﺳﺖ‪ 1‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭼﺮا ﺑﻪ اﻳﻦ روز اﻓﺘﺎدهاي؟« در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪» :‬از ﺟﺰﻳﻪ و از ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪي‬
‫و از ﭘﻴﺮي ﺑﭙﺮس« اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دﺳﺖ او را ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺼﺎﻛﺶ‪ 2‬او را‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮد و از ﻣﺎل ﺧﻮد ﻛﻔﺎف آن روز را ﺑﻪ او داد ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺑﻴﺖاﻟﻤـﺎل ﻧﻮﺷـﺖ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ اﻳﻦ ﭘﻴﺮﻣﺮد ﻳﻬﻮدي و اﻣﺜﺎل او را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ و اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﺎ درﺑﺎره آنﻫﺎ‬
‫ﺑﻲاﻧﺼﺎﻓﻲ ﻛﺮدهاﻳﻢ ﺑﻬﺮه زﻧﺪﮔﻲ آن ﻫﺎ را در ﺟﻮاﻧﻲ ﺧـﻮردهاﻳـﻢ و در ﭘﻴـﺮي آنﻫـﺎ را ول‬
‫ﻛﺮدهاﻳﻢ و زﻛﺎت ﺑﺮاي ﻓﻘﺮا و ﻣﺴﺎﻛﻴﻦ اﺳﺖ ﻓﻘﺮا ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻲ ﺑﻀـﺎﻋﺖ و ﻣﺴـﺎﻛﻴﻦ اﻓـﺮاد‬
‫ﺑﻲﺑﻀﺎﻋﺖ اﻫﻞ ﻛﺘﺎب ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺄﻣﻴﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﻫﻤﻪ را از ﺟﺰﻳﻪ ﻣﻌﺎف‪ 3‬ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪5‬ـ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در راه ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﻪ ﺷﺎم ﻛﻮخﻫﺎﻳﻲ را دﻳﺪ ﻛﻪ اﻓـﺮاد‬
‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده‪ 4‬ﺑﺎ ﻓﻘﺮ و ﻣﺴﻜﻨﺖ در آن ﻫﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﺮا از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ اﻳﻦﻫﺎ داده ﻧﺸﺪه اﺳـﺖ؟‬
‫در ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦﻫﺎ ﺟ‪‬ﺬاﻣﻴﺎن ﻋﻴﺴﻮي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»اﻳﻦﻫﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﺑﻲﺑﻀﺎﻋﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻋﻴﺴﻮي و ﻣﻮﺳﻮي ﺑﻮدن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﻬﺎن دﻳﮕـﺮي‬
‫اﺳﺖ« و دﺳﺘﻮر ﻣﺆﻛﺪي ﺻﺎدر ﻛﺮد ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ آنﻫﺎ را از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.5‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛـﻪ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﻋـﺪاﻟﺖ را در ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﺻـﻮرت‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ص‪ 500‬و ‪.554‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.500‬‬
‫‪4‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.554‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪729‬‬
‫ﮔﺴﺘﺮش دﻫﺪ راه اﻧﺘﻘﺎد از رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدار ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎز ﻛﺮده ﺑﻮد و ﺣﺘﻲ‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎد از رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدار ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺮدم را ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫آزادي ﺑﻲﺣﺪ و ﺣﺼﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﻧﺘﻘﺎد از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫‪1‬ـ ﺣﺬﻳﻔﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :1‬روزي ﺑﻪ دﻳﺪار اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( رﻓـﺘﻢ و او را‬
‫ﻏﻤﮕﻴﻦ و ﻧﮕﺮان دﻳﺪم و ﻋﻠﺖ را ﭘﺮﺳﻴﺪم در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪» :‬از اﻳﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﻧﮕﺮاﻧﻢ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ‬
‫اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻢ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻘﺎم‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﻣﺮا ﮔﻮﺷﺰد ﻧﻜـﺮده ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪،2‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ از اﻳﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﻧﮕﺮان ﻧﺒﺎﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﺴﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺒﻴﻨﻢ ﻛﻪ از راه ﺣـﻖ ﻣﻨﺤـﺮف ﺷـﺪهاي‬
‫ﻓﻮراً ﺑﺮ ﺗﻮ ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﻴﻢ ﺗﺎ ﺗﻮ را ﺑﺮ راه راﺳﺖ ﻣﻲآورﻳﻢ‪ .3‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺟﻮاب ﺑﺮق ﺷﺎدي ﺑﺮ ﭼﻬﺮهاش ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺸﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧـﺪا را ﺳﭙﺎﺳـﮕﺰارم‬
‫ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه راه ﻛﺞ را ﮔﺮﻓﺘﻢ ﻳﺎراﻧﻲ دارم ﻛﻪ ﻣﺮا ﺑﺮ راه راﺳﺖ ﻣﻲآورﻧﺪ‪.«4‬‬
‫‪2‬ـ روزي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫اﮔﺮ ﻣﻦ ﺳﺮم ﺑﻪ ﺳﻮي دﻧﻴﺎﭘﺮﺳﺘﻲ‪) 5‬ﺳﺮش را ﻣﺎﻳﻞ ﻛﺮده ﺑﻮد( ﻣﺎﻳﻞ ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﭼـﻪ ﺧﻮاﻫﻴـﺪ‬
‫ﻛﺮد؟ ﻳﻜﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺟـﺎي ﺧـﻮد ﺑﻠﻨـﺪ ﺷـﺪ و در ﺟـﻮاب او ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﻣـﺎ ﻫـﻢ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎﻳﻤﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪) 6‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﻗﻄﻊ ﮔﺮدن( اﻳﻦ ﻃﻮر ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ« اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ‬

‫‪1‬ـ ﻣﻨﻬﺎج اﻟﻘﺎﺻﺪﻳﻦ‪ ،‬ص‪.134‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،50‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.358‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪730‬‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﻌﻨﻲ ﮔﺮدن ﻣﺮا ﻣﻲزﻧﻲ‪1‬؟!« در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻠﻲ ﮔﺮدن ﺗﻮ را ﻣﻲزﻧـﻢ‪«2‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬رﺣﻤﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑﺎد و ﺧﺪا را ﺳﭙﺎس ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ در‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﻴﺎن زﻳﺮ دﺳﺘﺎﻧﻢ اﻓﺮادي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻫﺮﮔـﺎه ﻣـﻦ راه را ﻛـﺞ ﻛـﺮدم ﻣـﺮا ﺑـﺮ راه راﺳـﺖ‬
‫ﻣﻲآورﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﻴﺎن‪ 4‬اﻧﺒﻮﻫﻲ از ﻣﺮدم ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳـﻦ‬
‫ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ را دارﻧﺪ ﻛـﻪ ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواﻳﻲ و ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﻣـﺮدي از ﺧﻮدﺷـﺎن‬
‫ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ راه راﺳﺖ رﻓﺖ از او ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﻣﺮدم را ﺑﻪ اﻧﺤﺮاف ﻛﺸـﺎﻧﻴﺪ او‬
‫را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‪ 5‬ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﻃﻠﺤﻪ ﻛﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧـﻮب ﺑـﻮد ﺑﮕـﻮﻳﻲ اﮔـﺮ ﻣـﺮدم را ﺑـﻪ‬
‫اﻧﺤﺮاف ﻛﺸﺎﻧﻴﺪ او را ﻋﺰل ﻛﻨﻨﺪ ﻧﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻜﺸﻨﺪ« اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﻪ‬
‫ﻛﺸﺘﻦ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ زﻣﺎﻣﺪاري ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻛﻴﻔﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن او ﻋﺒﺮت ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪.«6‬‬
‫‪4‬ـ روزي در ﻣﻴﺎن ﺟﻤﻌﻴﺖ اﻧﺒﻮﻫﻲ ﻣﺮدي ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬از ﺧﺪا ﺑﺘﺮس‪ «7‬و ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺗﻜﺮار ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸـﻴﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﺲ ﻛﻦ ﭼﻪ ﻗﺪر ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ﺑﺪون دﻟﻴﻞ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را اذﻳـﺖ ﻛﻨـﻲ‪8‬؟!«‬

‫‪1‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،50‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.358‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.160‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﻟﺨﺮاج‪ ،‬ص‪ ،14‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.284‬‬
‫‪8‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪731‬‬
‫‪1‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ آن ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ ﺑـﺲ ﻛـﻦ‪ ،‬ﺑﮕـﺬار ﻣـﺮدم آزاداﻧـﻪ‬
‫ﺣﺮف ﺧﻮد را ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺮدم اﻳﻦ ﻧﻮع ﺣﺮفﻫﺎ را ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣـﺎ ﻧﮕﻮﻳﻨـﺪ ﻫـﻴﭻ‪ 2‬ﺧﻴـﺮي‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ و اﮔﺮ ﻣﺎ ﻫﻢ اﻳﻦ ﻧﻮع ﺣﺮفﻫﺎي آنﻫﺎ را ﻗﺒﻮل ﻧﻜﻨﻴﻢ ﺧﻴﺮي‪ 3‬ﻧﺪارﻳﻢ‪.‬‬
‫‪5‬ـ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﺮاه )ﺟﺎرود ﻋﺒﺪي( از ﻣﺴﺠﺪ ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﺧﺎﻧـﻪ‬
‫رﻫﺴﭙﺎر ﮔﺮدﻳﺪ و در ﻋﺮض راه ﺑﻪ زﻧﻲ رﺳﻴﺪ و ﺑﻪ او ﺳﻼم ﻛﺮد‪ 4‬و آن زن ﭘﺲ از ﺟـﻮاب‬
‫دادن ﺳﻼم ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﻋﻤﺮ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺗﺎ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻫﺎي ﻛﻮﺗـﺎﻫﻲ ﺑـﻪ ﺗـﻮ ﺑﻜـﻨﻢ« اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮕﻮ‪ ،‬آن زن ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻳﺎد دارم ﻛﻪ ﺗﻮ را )ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﻴﺮ‪ = 5‬ﻋﻤـﺮ ﻛﻮﭼـﻚ(‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ و در ﺑﺎزار ﻋﻜﺎظ ﺑﺎ ﺟﻮاﻧﺎن ﻛﺸﺘﻲ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻲ و زﻣﺎﻧﻪ ﻃﻮري ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗـﻮ را ﻋﻤـﺮ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺳﭙﺲ زﻣﺎﻧﻪ ﻃﻮري ﺷﺪ ﻛـﻪ ﺗـﻮ را اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ ،‬درﺑـﺎره‬
‫زﻳﺮدﺳﺘﺎﻧﺖ از ﺧﺪا ﺑﺘﺮﺳﻴﺪ و اﻳﻦ را ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ از ﻣﺮگ ﺑﺘﺮﺳﺪ ﻫﻴﭻ ﻛﺎر ﺧﻴﺮي را‬
‫ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،6‬ﺟﺎرود ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺲ ﻛﻦ ﭼﻪ ﺟﺮأﺗﻲ دارﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﺮفﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ؟! اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺟﺎرود ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗـﻮ‬
‫ﺑﺲ ﻛﻦ ﻣﮕﺮ ﺗﻮ ﻧﻤﻲداﻧﻲ اﻳﻦ زن ﻛﻴﺴﺖ؟ اﻳﻦ زن ﺧﻮﻟﻪ دﺧﺘﺮ‪ 7‬ﺣﻜﻴﻢ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺧـﺪا ﺑـﺮ‬
‫ﺑﺎﻻي ﻫﻤﻪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ ﺣﺮفﻫﺎي او را ﺷﻨﻴﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻫﻤﻴﺖ داد و ﻋﻤﺮ ﭼﻪ ﻛﺎره اﺳﺖ ﻛﻪ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺨﺮاج‪ ،‬ص‪ ،14‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.284‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻋﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ص‪ 216‬و ﺳﺎﻣﺮات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 103‬و ﻧﻬﺎﻳﻪ اﻻدب‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.245‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪732‬‬
‫ﺑﻪ ﺣﺮفﻫﺎي او ﮔﻮش ﻧﺪﻫﺪ‪) 1‬ﻣﻨﻈﻮر ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻛـﻼم ﺧـﺪاي ﻋﺰوﺟـﻞ { ‪A‬‬

‫‪) z ON M L K J I H G F E D C B‬اﻟﻤﺠﺎدﻟـﺔ‪ (1 :‬ﺑﻮد‬

‫ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺧﻮﻟﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪6‬ـ ﻋ‪‬ﻤﺮان ﭘﺴﺮ ﺳﻮاده‪ 2‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑـﺎ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﺧﻮاﻧﺪم ﻛﻪ ﺳﻮره اﺳﺮاء را ﺑﺎ ﺳﻮره دﻳﮕﺮ در ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ و ﭘﺲ از ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﻪ دﻧﺒـﺎل او‬
‫راه اﻓﺘﺎدم‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻮﻳﻲ ﻛﺎري ﺑﻪ ﻣﻦ داري؟ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻲ ﻛـﺎري ﺑـﻪ ﺗـﻮ‬
‫دارم‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬دﻧﺒﺎل ﻣﻦ ﺑﻴﺎ و وﻗﺘﻲ وارد ﻣﻨﺰﻟﺶ ﺷﺪ ﻣﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ اﺟﺎزه او وارد ﺷـﺪم‪ ،‬ﮔﻔـﺘﻢ‪:‬‬
‫»ﭘﻨﺪي دارم« ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺮﺣﺒﺎ ﺑﻪ ﭘﻨﺪﮔﻮي‪ 3‬ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن و ﺷﺒﺎﻧﮕﺎﻫﺎن« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﻣﺘﺖ ﺑﺮ ﭼﻬـﺎر‬
‫رﻓﺘﺎر ﺗﻮ ﻋﻴﺐ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪) ،‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳـﺮ ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ را ﺑـﻪ‬
‫ﭼﺎﻧﻪ ﻧﻬﺎده و ﺗﻪ آن را ﺑﻪ ران ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻜﻴﻪ داد( و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪» :‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻋﻤﺮه را‬
‫در ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺞ اﺣﺮام ﻛﺮدهاي در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪ 4‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ« در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻋﻤﺮه در ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺞ ﺣﻼل اﺳﺖ اﻣﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ در ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺞ‬
‫‪5‬‬
‫ﻋﻤﺮه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و آن را ﺣﺞ ﻣﻲﭘﻨﺪارﻧﺪ و از ﺣﺞ ﻛﻪ ﻧﻮري از ﻧﻮرﻫـﺎي ﺧﺪاﺳـﺖ ﻣﺤـﺮوم‬
‫ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ« ﮔﻔﺘﻢ درﺳﺖ ﮔﻔﺘﻲ آن ﮔﺎه ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﺮدم ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬ﻋﻤﺮ ﻣﺘﻌﻪ زﻧﺎن را ﺣﺮام ﻛﺮده‬
‫در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا روا داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺎ دادن ﻳﻚ ﻣﺸﺖ درﻫﻢ ﺗﻤﺘﻊ ﮔﻴﺮﻳﻢ و ﭘﺲ از ﺳـﻪ روز‬

‫‪1‬ـ ﻋﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ص‪ 216‬و ﺳﺎﻣﺮات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 103‬و ﻧﻬﺎﻳﻪ اﻻدب‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 245‬و ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﻨﻬﺎج اﻟﻘﺎﺻﺪﻳﻦ‪ ،‬ص‪ ،128‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ‬
‫اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.356‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 2063‬و ‪.2064‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪733‬‬
‫ﺟﺪا ﺷﻮﻳﻢ«‪ ،‬در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺿﺮورت آن را ﺣﻼل ﻛﺮد‪ ،1‬آن‬
‫ﮔﺎه ﻣﺮدم ﺑﻪ ﮔﺸﺎﻳﺶ رﺳﻴﺪﻧﺪ و ﺧﺒﺮ ﻧﺪارم ﻛﻪ ﻛﺴﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻛﺮده ﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫ﺑﺪان ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻛﻨﻮن ﻫﺮ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎ دادن ﻳﻚ ﻣﺸﺖ درﻫﻢ زﻧﻲ را ﺑﻪ ﻧﻜﺎح ﺧﻮد‬
‫درﻣﻲآورد و ﭘﺲ از ﺳﻪ روز )اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ او را ﻧﮕﻬﺪاري ﻛﻨﺪ( از راه ﻃـﻼق از او ﺟـﺪا‬
‫ﺷﻮد‪) 2‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻣﺘﻌﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد( ﮔﻔﺘﻢ راﺳﺖ ﮔﻔﺘـﻲ‪ .‬ﮔﻔـﺘﻢ‪ :‬و ﻛﻨﻴـﺰ را اﮔـﺮ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ آورد‪ ،‬ﺑﻲآن ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ او را آزاد ﻛﻨﺪ‪ ،‬آزاد داﻧﺴﺘﻪاي‪ ،3‬در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺮﻣﺘـﻲ‬
‫را ﺑﻪ ﺣﺮﻣﺘﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﻢ و ﺟﺰ ﻧﻴﻜﻲ ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺘﻢ از ﺧﺪا آﻣﺮزش ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ‪.4‬‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪» :‬از ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺗﻮ ﺑﺎ ﻣﺮدم و رﻓﺘﺎر ﺗﻨﺪ و ﺳﺨﺖﮔﻴﺮاﻧﻪ ﺗـﻮ ﺷـﻜﺎﻳﺖ و ﺷـﻜﻮي‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ را ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ و دﺳﺖ ﺑﺪان ﻛﺸﻴﺪ و‬
‫ﺗﺎ آﺧﺮ ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮد‪ ،5‬آن ﮔﺎه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﺮ ﻳﻚ ﺷـﺘﺮ رﻓـﺘﻢ در ﻏـﺰاي )ﻗَﺮْﻗَـﺮة‬
‫اﻟﻜُﺪ‪‬ر( ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﻳﻚ ﺷﺘﺮ ﺑﻮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻲﭼﺮاﻧﻢ و ﺳﻴﺮ ﻣﻲﻛـﻨﻢ‪ ،‬آب ﻣـﻲدﻫـﻢ و‬
‫ﺳﻴﺮاب ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺑﺎ اﺣﻤﻖ ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ 6‬ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻣﺰاﺣﻢ را ﺗﻮﺑﻴﺦ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬از ﺣﺮﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ دﻓﺎع‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻟﺠﻮج را ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﻢ‪ ،‬رﺑﺎﻳﻨﺪه را دﻧﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺗﻮﺑﻴﺦ ﺑﺴﻴﺎر ﻣـﻲﻛـﻨﻢ و ﻛﺘـﻚ ﻛﻤﺘـﺮ‬
‫ﻣﻲزﻧﻢ‪ ،‬ﻋﺼﺎ را ﺑﺎﻻ ﻣﻲﺑﺮم اﻣﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ ﭘﺲ ﻣﻲزﻧﻢ‪ ،7‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﻮد ﻣﻌﺬور ﻧﺒﻮدم«‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮان ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬وﻗﺘﻲ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ رﺳﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ راﺳﺘﻲ ﻣـﺮدي اﺳـﺖ‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 2063‬و ‪.2064‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪734‬‬
 ‫ﻣﺮدمﺷﻨﺎس!««‬
‫‪7‬ـ ﺻﺪﻫﺎ ﻗﻮاره از ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎي ﻳﻤﻨﻲ ﺑـﺮاي ﭘﻮﺷـﺎك ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن وارد ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬و‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬آنﻫﺎ را ﻳﻜﻲ ﻳﻜﻲ‪ 1‬ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮد و ﺧﻮدش ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻳﻜﻲ از آنﻫﺎ را ﺑﺮداﺷﺖ و ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دو ﻗﻮاره از آن ﭘﺎرﭼﻪﻫﺎ را ﻳﻜﻲ‬
‫ﺑﺮ ﺑﺎﻻي دﻳﮕﺮي ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮد‪ 2‬ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدﻳﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬رﺣﻤﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑـﺎد ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻦ ﮔـﻮش ﺑﺪﻫﻴـﺪ« ﺳـﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳـﻲ در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ از دﻳـﺪن اﻳـﻦ دو ﻗـﻮاره در ﻟﺒـﺎس‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺷﺪت ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد از ﺟـﺎي ﺧـﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳـﺖ و ﺑـﻪ‬
‫ـﻤ ُﻊ = ﺑـﻪ ﺧـﺪا ﮔـﻮش‬
‫ـﻤ ُﻊ َو اﷲُ ﻻ ﻧ َْﺴ َ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔـﺖ‪َ » :‬و اﷲُ ﻻ ﻧ َْﺴ َ‬
‫ﻧﻤﻲدﻫﻴﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا ﮔﻮش ﻧﻤﻲدﻫﻴﻢ‪ «3‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ ﭼـﺮا و‬
‫ﭼﻪ ﻛﺎر ﺧﻼﻓﻲ را ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪهام«‪ .‬ﺳﻠﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ در ﻣﻮرد ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻗﻮارهﻫﺎ ﺧـﻮد را از‬
‫ﻣﺎ ﺑﺮﺗﺮ ﺷﻤﺮدي زﻳﺮا ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻳـﻚ ﻗـﻮاره دادي و ﺑـﺮاي ﺧـﻮدت دو ﻗـﻮاره‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪاي و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻗﻮاره را ﻳﻜﻲ ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﻳﻜﻲ ﭘﻮﺷـﻴﺪهاي‪ 4‬آﻣـﺪهاي ﻣـﺎ را‬
‫ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﻣﻲدﻫﻲ!« اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﻴﺎن ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻓﺮﻳﺎد ﺑـﺮآورد‪ ،‬ﻛﺠـﺎ‬
‫اﺳﺖ ﻋﺒﺪاﷲ ﭘﺴﺮ ﻋﻤﺮ؟ ﻋﺒﺪاﷲ ﺟﻮاب داد‪ :‬اﻳﻦ ﺟﺎ ﻫﺴﺘﻢ ﭼﻪ ﻣـﻲﻓﺮﻣـﺎﻳﻲ؟ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دو ﻗﻮارهﻫﺎ ﻣـﺎل ﻛﻴﺴـﺖ؟« ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﻣـﺎل ﻣـﻦ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺳﻠﻤﺎن ﮔﻔـﺖ‪ :‬اي‪ 5‬اﺑﻮﻋﺒـﺪاﷲ ﺗـﻮ درﺑـﺎره ﻣـﻦ ﻗﻀـﺎوت‬

‫‪1‬ـ رﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 56‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،127‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 173‬و ﺧﻼﻓﺖ و ﻣﻠﻮﻛﻴﺖ‪ ،‬ص‪.110‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪735‬‬
‫ﻋﺠﻮﻻﻧﻪاي ﻛﺮدهاي‪ ،‬ﻣﻦ ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﻛﻬﻨﻪ ﺧﻮد را ﺷﺴﺘﻪام و ﺟﺎﻣﻪ ﭘﺴﺮم را ﺗـﺎ ﺧﺸـﻚ ﺷـﺪن‬
‫ﭘﻴﺮاﻫﻨﻢ ﻋﺎرﻳﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪام‪ ،‬ﺳﻠﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺣﺎﻻ ﺣﺮفﻫﺎﻳـﺖ را ﺑﮕـﻮ ﻣـﻲﺷـﻨﻮﻳﻢ و اﻃﺎﻋـﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ«‪.‬‬
‫‪8‬ـ روزي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺧﻄﺒﻪ ﺟﻤﻌﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺴﻲ اﺟﺎزه‬
‫ﻧﻤﻲدﻫﻴﻢ ﻛﻪ در ﻋﻘﺪ ﻧﻜﺎح ﺑﻴﺶ از ﭼﻬﺎرﺻﺪ درﻫﻢ ﻣﻬﺮﻳﻪ ﻣﻘﺮر ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ «1‬ﻳﻚ زن ﭘﻬﻦﺑﻴﻨـﻲ‬
‫و ﻧﺎزﻳﺒﺎ از ﻣﻴﺎن زﻧﺎن ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآورد‪» :‬ﺗﻮ ﺣﻖ ﻧﺪاري ﻣﻬﺮﻳﻪ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﻣﺤﺪود ﻛﻨﻴﺪ‪«2‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺮﺳﻴﺪ‪» :‬ﭼﺮا ﻣﮕﺮ ﺣﺮف ﻧﺎدرﺳـﺘﻲ ﮔﻔﺘـﻪام؟« آن زن ﮔﻔـﺖ‪:‬‬

‫ﺑﻠﻲ ﺣﺮف درﺳـﺘﻲ ﻧﮕﻔﺘـﻲ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻗـﺮآن ﻣـﻲﻓﺮﻣﺎﻳـﺪ‪J I H G { :3‬‬

‫‪) z NM L K‬اﻟﻨﺴﺎء‪ (20 :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از زﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﺮﻳﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻗﻨﻄﺎر ﻫﻢ‬
‫دادي )ﻗﻨﻄﺎر از ﻗﻨﻄﺮه‪ 4‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﭘﻞ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺛﺮوت ﻫﻨﮕﻔﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻠـﻲ اﺳـﺖ ﺑـﺮاي‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻦ از ﺟﻬﺎن ﻣﺤﺮوﻣﺎن و ورود ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﭘﺮ از رﻓﺎه و ﺧﻮﺷﻲﻫﺎي ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان و ﺑﺮﺧـﻲ‬
‫ﻗﻨﻄﺎر را ﭼﻬﻞ اوﻗﻴﻪ ﻃﻼ و ﺣﺴﻦ آن را ﻫﺰار و دوﻳﺴﺖ دﻳﻨﺎر )ﻣﺜﻘﺎل ﻃﻼ ﺷـﻤﺮدهاﻧـﺪ( از‬
‫اﻳﻦ ﻣﻬﺮﻳﻪ ﭼﻴﺰي را ﺑﺮﻧﺪاري« اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ آﻳﻪ ﻓﻮراً دﺳﺘﻮر‬
‫ﺧﻮد را ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳﻦ زن درﺳﺖ ﮔﻔﺖ و دﺳﺘﻮر ﻣﻦ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﺒﻮد‪.«5‬‬
‫‪9‬ـ روزي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﺣـﺎﻟﻲ وارد‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﺴﺎن ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺷـﻌﺮﻫﺎي ﺧـﻮد را ﺑـﺮاي ﺟﻤﻌـﻲ ﻣـﻲﺧﻮاﻧـﺪ‪،‬‬

‫‪1‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،467‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺧﻼﻓﺖ و ﻣﻠﻮﻛﻴﺖ‪ ،‬ص‪ 110‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.680‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ از ﻗﺎﻣﻮس ﻗﺮآن ﻛﻠﻤﻪ )ﻗﻨﻄﺎر( ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ص‪ ،467‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺧﻼﻓﺖ و ﻣﻠﻮﻛﻴﻪ‪ ،‬ص‪ 110‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.68‬‬

‫‪736‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ‪» :‬از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻴﺮون ﺑﺮوﻳﺪ ﻣﮕﺮ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎي‬
‫ﺷﻌﺮ ﺧﻮاﻧﺪن‪ 1‬اﺳﺖ؟« ﺣﺴﺎن ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ‪» :‬ﻣﻦ در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ در ﺣﻀﻮر ﻛﺴﻲ ﺷـﻌﺮ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪهام ﻛﻪ ﺗﻮ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ او ﻧﻴﺴﺘﻲ« اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳﺮ ﺧﻮد را ﭘـﺎﺋﻴﻦ‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ‪ 2‬و دﻧﺒﺎل ﻛﺎرش رﻓﺖ‪.‬‬
‫‪10‬ـ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒـﺎس )ﺟـﻮان ﺑﻴﺴـﺖ‬
‫ﺳﺎﻟﻪ( در ﻏﻴﺎب او ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪي را ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ روزي ﺑﺎ او ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻧﺸﺴـﺖ و ﺑﻌـﺪ‬
‫از ﺟﺮ و ﺑﺤﺚ و ﺟﺪل زﻳﺎد ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ درﺑﺎره ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ اﺳـﺘﺤﻘﺎق ﺧﻼﻓـﺖ را دارﻧـﺪ و‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺳﺘﺤﻘﺎق ﺧﻼﻓﺖ‪ 3‬را ﻧﺪارﻧﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔـﺖ‪» :‬اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﻪاي؟ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﺴﺪ ﺑﺮدهاﻧﺪ و ﺧﻼﻓﺖ را ﺟﺎﺑﺮاﻧﻪ و ﻇﺎﻟﻤﺎﻧـﻪ از‬
‫ﺗﻮ ﻏﻀﺐ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪«!4‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳﻦ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻲ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ‪ 5‬و ﺟﺎﺑﺮاﻧﻪ‪ ،‬آري اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻫﻤﻪ ﺧﺮدﻣﻨﺪان و ﺑﻲﺧﺮدان از آن آﮔﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻳﻦ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻲ ﺣﺴﺎدت ﻋﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﻇﻠـﻢ و‬
‫ﺳﺘﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ اﻳﻦ ﻫﻢ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ زﻳﺮا ﻣﺎ ﻓﺮزﻧﺪان آدم ‪ ‬ﻫﺴﺘﻴﻢ و ﻫﻢ ﭼﻨـﺎن ﻛـﻪ او‬
‫ﻣﻮرد ﺣﺴﺪ واﻗﻊ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻢ ﻣﻮرد ﺣﺴﺎدت‪ 6‬واﻗﻊ ﺷﺪهاﻳﻢ )ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻮان‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﻲ از آزادي ﺑﻴﺎن ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﺑﻮد )اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ اﻳﻦ رواﻳـﺖ ﺻـﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷـﺪ!( و‬

‫‪1‬ـ اﻏﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 6‬و اﻟﻌﻤﺪه‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،15‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.279‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 63‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 2060‬و ‪.2061‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 64‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 2061‬و ‪.2062‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪737‬‬
‫ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻋﻤﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﺪون رﺿﺎﻳﺖ ﺣﺘﻲ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻋﻤﺪاً‬
‫ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ و ﺟﺎﺑﺮاﻧﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد و در ﺗﺸﺒﻴﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ آدم ‪ ‬ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻳـﻚ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻋﻤﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را اﺑﻠﻴﺲ )ﻧﻌـﻮذ ﺑـﺎﷲ( ﻧﺸـﺎن‬
‫داده ﺑﻮد( اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻳﻚ ﺣـﺎﻟﻲ از ﻋﺼـﺒﺎﻧﻴﺖ در ﺟـﻮاب او ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﻴﻬﺎت‪ ،1‬ﻫﻴﻬﺎت« اﻳﻦ ﺣﺮفﻫﺎ ﭼﻘﺪر از واﻗﻌﻴﺖ دور ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻪ ﻣﺎ آن ﭼﻨﺎﻧﻴﻢ و ﻧﻪ ﺗﻮ اﻳﻦ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻲ و ﺑﻠﻜﻪ دلﻫﺎي ﺷﻤﺎ را اي ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ ﺣﺴﺎدت ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ )ﻛﻪ از‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ ﻫﻢ ﭼﻴﺰي ﻛﻤﺘﺮ و از اﺷﺎرهﻫﺎي زﻧﻨﺪه ﺧﺎﻟﻲ ﺑـﻮد( وﻟـﻲ اﺑـﻦ ﻋﺒـﺎس ﺣﻤﻠـﻪ‬
‫دوﻣﻲ را آﻏﺎز ﻧﻤـﻮد و ﺑـﺎ ﻳـﻚ ﻋﺒـﺎرت ﻃﻨﺰآﻣﻴـﺰ و زﻧﻨـﺪه ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﻣﻮاﻇـﺐ ﺑـﺎش اي‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ !2‬ﻗﻠﺐ ﻣﺮدﻣﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﺣﺴﺎدت و آﻟﻮدﮔﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻧﻜﻨﻴـﺪ در‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻗﻠﺐ آنﻫﺎ را ﭘﺎك و ﻣﻄﻬﺮ اﻋﻼم ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و ﻗﻠﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﻳﻜﻲ‬
‫از ﻗﻠﺐﻫﺎي ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ‪ 3‬اﺳﺖ« اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﺤـﺚ ﻣـﺎ‬
‫درﺑﺎره ﺧﻼﻓﺖ و ﺧﻄﺎب ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻮد ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ ﻗﻠـﺐ ﺷـﻤﺎ ﺑﻨـﻲﻫﺎﺷـﻢ ﺣﺴـﺎدت دارد و‬
‫ﺣﺮﻓﻲ ﻛﻪ درﺑﺎره ﺧﻼﻓﺖ و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﭼﻪ رﺑﻄﻲ ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ دارد ﻛﻪ ﺧﺪا او‬
‫را ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﻫﻤﻪ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اﺳﺖ واﻧﮕﻬﻲ ﻗﻠﺐﻫﺎي اﻓﺮاد ﻋﺎدي ﺑﻨـﻲﻫﺎﺷـﻢ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎً ﭘﺎك و ﻣﻄﻬﺮ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا اﺑﻮﻟﻬﺐ ﺧﻮد از ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ ﺑﻮده اﺳـﺖ اﻣـﺎ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭼﻮن ﻣﻲدﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻮان اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﻲ از ﺑﺤﺚ آزاداﻧﻪ ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 64‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 2061‬و ‪.2062‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 2061‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 64‬و ‪ .65‬ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬اﻳﻦ ﺑﺤﺚ و ﻣﻨﺎﻇﺮه ﻓﺎروق و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻇـﺎﻫﺮاً‬
‫از ﻣﺤﺼﻮﻻت دوره ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻳﻚ ﻫﺪف ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ وﻟﻲ اﮔﺮ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ دﻟﻴـﻞ ﺑـﺮ‬
‫آزاديﺧﻮاﻫﻲ ﻓﺎروق ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪738‬‬
‫و ﺣﺮفﻫﺎ او را ﺗﺤﺮﻳﻒ و ﺑﺎ اﺷﺎره و اﻳﻤﺎء او را ﺑﻪ ﻛﻔﺮ و ﺑﻲاﻳﻤﺎﻧﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫـﺪ ﺑـﻪ او‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺮو در ﺟﺎي ﺧﻮدت ﺑﻨﺸﻴﻦ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻦ ﻫﻤﻮ اره ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺗﻮ را ﮔﺮاﻣـﻲ ﻣـﻲدارم و‬
‫ﻛﺎري را دوﺳﺖ دارم ﻛﻪ ﺗﻮ را ﻣﺴﺮور و دﻟﺸﺎد ﻛﻨﺪ‪ ،1‬اﺑﻦ ﻋﺒـﺎس ﺑـﻪ ﺟـﺎي ﻋـﺬرﺧﻮاﻫﻲ‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ و ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﺣﻘﻲ را‪ 2‬دارم ﻛﻪ ﻫـﺮ ﻛـﺲ آن را رﻋﺎﻳـﺖ ﻛﻨـﺪ ﺑـﻪ‬
‫وﻇﻴﻔﻪ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻛﺮده‪ .«3‬در اﻳﻦ اﺛﻨﺎ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‬
‫و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻮد رﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ :‬ﻧﺒﻮغ اﺧﻼﻗﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( »ﺗﻮاﺿﻊ«‬

‫ﻣﻘﺎرن ﻇﻬﻮر اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﺟﻬﺎن‪ ،‬از ﺷﺎﻫﺎن دﺳﺖﻧﺸﺎﻧﺪه ﻋـﺮب‪ ،‬ﻳﻤـﻦ و‬
‫ﻏﺴﺎن و ﺣﻴﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻓﻐﻔﻮرﻫﺎي ﭼﻴﻦ‪ ،‬و ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﺎن اﻳﺮان‪ ،‬و ﻗﻴﺼﺮﻫﺎي روم‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻔﻮذ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻫﻤﻮاره در ﺗﻼش ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﺎﻳﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬در ﻗﻠﻮب‬
‫ﻣﺮدم ﺷﻜﻮه و ﺟﻼل و اﺑﻬﺖ و ﻋﻈﻤﺘﻲ را ﺑﺮاي ﺧﻮد اﻳﺠﺎد ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺗﻮدهﻫـﺎي‬
‫ﻣﺮدم ﻧﻤﻲرﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﻮاره در ﻣﺠﻠﻞﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎخﻫﺎ ﻧﺸﺴـﺘﻪ و ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﻪ وزﻳـﺮ درﺑـﺎر‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻋﻼم ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و راﺑﻄﻪ آنﻫﺎ راﺑﻄﻪ ﺑﺮدهداري ﺑﺎ ﺑﺮدﮔﺎن ﺧـﻮد‬
‫ﺑﻮد و ﻛﺴﺮاﻫﺎ و ﺳﺰارﻫﺎ‪ ،‬اﮔﺮ در ﺳﺎل ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺎ رﻋﺎم ﻣﻲدادﻧﺪ و ﻣـﺮدم را ﺑـﻪ ﺣﻀـﻮر‬
‫ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ ﻫﺮ ﻛﺪام در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﺎج ﻃﻼﻳﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ‪ ،‬و ﺟﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﻠﻴﻠـﻪ ﻃﻼﻳـﻲ و ﻗﺒـﺎي‬
‫زرﺑﻔﺖ در ﺑﺮ‪ ،‬و ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﺮﺻـﻊ و زرﻛـﻮب در دﺳـﺖ‪ ،‬و ﭼﻨـﺪ ﻛﻴﻠـﻮ ﻃـﻼ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬

‫‪1‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 2061‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 64‬و ‪ .65‬ﺗﻮﺟﻪ‪ :‬اﻳﻦ ﺑﺤﺚ و ﻣﻨﺎﻇﺮه ﻓﺎروق و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻇـﺎﻫﺮاً‬
‫از ﻣﺤﺼﻮﻻت دوره ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻳﻚ ﻫﺪف ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ وﻟﻲ اﮔﺮ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ دﻟﻴـﻞ ﺑـﺮ‬
‫آزاديﺧﻮاﻫﻲ ﻓﺎروق ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪739‬‬
‫زﻳﻨﺖآﻻت ﺑﺮ دوش و ﺳﻴﻨﻪ او آوﻳﺰان و ﺑﺮ ﻛﺮﺳﻲ ﻋﺎج ﻳﺎ ﺗﺨﺖ ﻃﻼﻳﻲ ﺳﺎﻛﺖ و ﺻـﺎﻣﺖ‬
‫ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ و ژﺳﺖ‪ 1‬ﺷﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ رژه رﻓﺘﻦ ﻣﺮدم ﻧﻴﻢﻧﮕﺎﻫﻲ ﻣﻲﻛﺮد و اﮔﺮ‬
‫در ﺳﺎل ﻳﻜﻲ دو ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺷﻜﺎر و ﺗﻔﺮﻳﺢ ﻫﻢ از ﺷﻬﺮ ﺑﻴﺮون ﻣﻲرﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻟﺒـﺎس‬
‫و زﻳﻨﺖآﻻت‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺐ ﻧﺎﻳﺎﺑﻲ‪ 2‬ﺳﻮار ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ دﻫﻨـﻪ ﻃﻼﻳـﻲ و ﻟﺠـﺎم زرﺑﻔـﺖ و رﻛـﺎب‬
‫ﻧﻘﺮهاي و زﻳﻦ زرﻛﻮب و رﺧﺖ ﻃﻼ و ﻣﺮوارﻳﺪ ﺑﻨﺪ و ﺑﻘﻴﻪ زﻳﻨﺖآﻻﺗﺶ‪ ،‬ﻫـﻮش و ﺣـﻮاس‬
‫ﻫﺮ ﺑﻴﻨﻨﺪهاي را ﻣﻲرﺑﻮد و ﻫﻴﺌﺖ وزرا و ﺧﻮاص و ﻏﻼﻣﺎن ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑـﺮ اﺳـﺐ ﻣﻤﺘـﺎزي‬
‫ﺳﻮار و ﻏﺮق در ﺟﻮاﻫﺮات‪ ،‬ﭘﺮواﻧﻪورا ﺑﻪ دور او در ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ 3‬ﺑﺮ ﺷـﻜﻮه و ﻋﻈﻤـﺖ و‬
‫اﺑﻬﺖ ﺷﺎه ﻣﻲاﻓﺰودﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﺗـﺮي ﺧـﻮد را ﺑـﺮ‬
‫ﺗﻤﺎم آن ﻫﺎ ﻧﺸﺎن داد و ﻗﻠﻤﺮو ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎي اﻳﺮان و اﻣﭙﺮاﺗـﻮري روم را ﺑـﻪ ﺗﺼـﺮف‬
‫ﺧﻮد درآورد و ﺑﺮ دو ﻗﺎره ﻋﻈﻴﻢ ﺟﻬﺎن )آﺳﻴﺎ و آﻓﺮﻳﻘﺎ( ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻳﺎﻓﺖ و از ﻗﻠﺐ آﺳﻴﺎي‬
‫ﺻﻐﻴﺮ ﺗﺎ اﻋﻤﺎق ﺧﺎك اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و از درﻳﺎي ﺧﺰر ﺗﺎ ﻛﺮاﻧﻪﻫﺎي اﻗﻴـﺎﻧﻮس ﻫﻨـﺪ را ﺑـﻪ ﻗﻴـﺪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮد درآورد‪ .‬ﻫﻤﻮاره در ﻣﻴﺎن ﺗﻮده ﻣﺮدم ﺑﻮد‪ ،‬و راﺑﻄﻪ او ﺑﺎ آنﻫﺎ راﺑﻄﻪ ﺑﺮادري ﺑﻮد‬
‫و ﺧﻮد ﺷﺨﺼﺎً ﺑﺎ آن ﻫﺎ راﺑﻄﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﻛﻪ ﺑـﺮاي ﺧـﺎﻧﻮادهﻫﺎﻳﺸـﺎن‬
‫ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آن ﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎ ﻣـﻲﺑـﺮد و در ﭘﺸـﺖ در‬

‫‪1‬ـ در ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎ و ﻧﻘﻮش ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻛﺘﻴﺒﻪﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﺎن اﻳﺮان و ﺳﺰارﻫﺎي روم )اﻣﭙﺮاﺗﻮرﻫـﺎ( و در ﺗـﺎرﻳﺦ اﻳـﺮان‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎن و روم ﻗﺪﻳﻢ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻋﺠﻴﺐﺗﺮي ﻫﻢ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺗﻌﺠﺐآورﺗﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺎ ﭼﻨﺪي ﻗﺒﻞ ﻣﺮدم اﻳـﺮان و ﺑـﻪ‬
‫وﻳﮋه ﺑﻌﻀﻲ از ﺷﻌﺮا و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺖ ﻇﺎﻫﺮي ﺷـﺎﻫﺎن ﻗـﺪﻳﻢ را ﻣـﻲﺳـﺘﻮدﻧﺪ و ﻣﻮﺟـﺐ اﻓﺘﺨـﺎرات ﺧـﻮد‬
‫ﻣﻲﺷﻤﺮدﻧﺪ!!‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪740‬‬
‫ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و ﺟﻮابﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ آنﻫﺎ در ﭘﺸﺖ در ﺑﻪ او دﻳﻜﺘﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ 1‬ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫ﺧﻮد ﻣﻲﻧﻮﺷﺖ و در اﺳﺮع وﻗﺖ ﺑﺮاي ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻫﻤﺮاه ﺑﭽﻪﻫﺎي آنﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎزار ﻣﻲرﻓﺖ و ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺧﺮﻳﺪ ﻣﻲﻛﺮد و آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﻨـﺰل ﻣـﻲآورد‪ 2.‬و در ﺷـﻬﺮ اﮔـﺮ‬
‫ﺑﭽﻪاي از ﺧﺎﻧﻪاش دور ﻣﻲاﻓﺘﺎد دﺳﺖ او را ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و در آن ﺳﻮي ﺷﻬﺮ او را ﺑﻪ دﺳـﺖ‬
‫ﭘﺪر و ﻣﺎردش ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،3‬و در ﺷﻬﺮ دﺳﺖ ﭘﻴﺮﻣﺮد ﻧﺎﺑﻴﻨﺎي ﻳﻬـﻮدي را‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻋﺼـﺎﻛﺶ‪،‬‬
‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ 4‬و او را ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻮدش ﻣﻲﺑﺮد و ﭘﺲ از ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ دﺳﺘﻮر ﻣـﻲداد زﻧـﺪﮔﻲ او را‬
‫از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﺷﻤﺸﻴﺮ‪ ،‬ﻛﻪ اﻣﺮا و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن در دﺳﺖ ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬او‬
‫ﻓﻘﻂ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪاي در دﺳﺖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ 5‬و در ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ )ﻣﺮﻛـﺰ ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم( اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻪ ﺳﺎده ﮔﻠﻲ ﻳﻚ ﻃﺒﻘـﻪ و ﺑـﺪون درﺑـﺎن داﺷـﺖ‪ 6‬و ورود ﺑـﺪون‬
‫ﺗﻔﺎوت ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻛﺴﻲ آزاد ﺑﻮد‪ 7‬و ﭼﻮن ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺠﺎور ﻓﺮﻗﻲ ﻧﺪاﺷـﺖ اﻓـﺮاد ﻏﺮﻳـﺐ‬
‫ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺎ ﭘﺮﺳﺶ از ﻫﻤﺴﺎﻳﻪﻫﺎ ﺧﺎﻧﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﻏﻠـﺐ‬
‫ﺷﺐﻫﺎ در ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﻲ ﻣﻲداد و در دل ﺷﺐ ﻛﻮﻟﻪﺑﺎري از روﻏﻦ و آرد از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﺗﺎزهوارد ﻣﻲرﺳـﺎﻧﻴﺪ‪ 8‬و ﻣﺸـﻚ آب آﺷـﺎﻣﻴﺪﻧﻲ را ﺑـﻪ ﻣﻨـﺎزل ﺑـﻲآب‬

‫‪1‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 4‬و ﺳﺮاج اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ص‪ ،109‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.366‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،90‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.191‬‬
‫‪4‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.554‬‬
‫‪5‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،53‬و اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،174‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،203‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.213‬‬
‫‪6‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 135‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.2037‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.136‬‬

‫‪741‬‬
‫ﻣﻲﺑﺮد‪ ،1‬ﻟﺒﺎس اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭼﻪ در ﺷﻬﺮ و ﭼﻪ در ﻣﺴـﺎﻓﺮتﻫـﺎ از ﺟـﻨﺲ‬
‫ﻟﺒﺎس ﻃﺒﻘﻪ ﻛﻢﺑﻀﺎﻋﺖ‪ ،‬ﭘﻨﺒﻪ و ﻛﺮﺑﺎس ﺳﻔﻴﺪ ﻳﺎ راهراه‪ 2‬ﺗﻬﻴﻪ ﻣـﻲﮔﺮدﻳـﺪ‪ ،‬و ﻫﺮﮔـﺰ ﻟﺒـﺎس و‬
‫ﻛﻔﺶ ﮔﺮانﺑﻬﺎ را ﻧﻤﻲﭘﻮﺷﻴﺪ‪ 3‬اﻣﺎ ﻟﺒﺎس ﻫﻤﻴﺸﻪ ﭘﺎﻛﻴﺰه و زﻳﺎد از اﻧﺪازه آن را ﻣـﻲﺷﺴـﺖ و‬
‫اﻳﻦ ﻟﺒﺎس ﭘﺎﻛﻴﺰه ﮔﺎﻫﻲ ﻛﻬﻨﻪ و ﮔﺎﻫﻲ وﺻﻠﻪ ﻫﻢ ﻣﻲﺷﺪ‪.4‬‬
‫در ﻣﺴﺎﻓﺮتﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺑﺮ اﻻغ و ﻗﺎﻃﺮ و ﺷﺘﺮ ﺳﻮار ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺮ اﺳـﺐ‬
‫ﻫﻢ ﺳﻮار ﻣﻲﺷﺪ وﻟﻲ اﺳﺐ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﺮ آن ﺳﻮار ﻣﻲﺷﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮ اﺳﺐ ﻣﻤﺘﺎز‬
‫و ﻛﻤﻴﺎب ﺳﻮار ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ 5‬و در اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮتﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺧﻴﻤـﻪ و ﭼـﺎدري ﺑـﺮاي او ﺑﺮﭘـﺎ‬
‫ﻧﻤﻲﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻠﻜﻪ در ﺗﻮﻗﻒﮔﺎهﻫﺎ ﻋﺒﺎﻳﺶ را ﺑﺮ درﺧﺘﻲ ﻳﺎ ﺑﺮ دﺳﺘﻪ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪاش ﻣﻲاﻧـﺪاﺧﺖ‬
‫و ﻟﺤﻈﺎﺗﻲ در ﺳﺎﻳﻪ آن اﺳﺘﺮاﺣﺖ‪ 6‬ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬و وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ )ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺗﻔـﺮﻳﺢ!(‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﻛﺎرﻫﺎ ﻣﻲرﻓﺖ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺮ اﻻﻏﻲ ﺳﻮار ﻣﻲﺷﺪ ﻛـﻪ ﭘـﺎﻻﻧﺶ از ﺣﺸـﻴﺶ‪ 7‬و‬
‫اﻓﺴﺎرش رﻳﺴﻤﺎن ﺿﺨﻴﻢ و ﺧﺸﻦ و ﺳﻴﺎه‪ 8‬ﺑﻮد‪ ،‬و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺎ ﭘﺎي ﭘﻴﺎده ﺗﻚ و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻲرﻓـﺖ‬
‫و در ﺣﺎل ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ وﻗﺘﻲ اﺣﺴﺎس ﺧﺴﺘﮕﻲ ﻣﻲﻛﺮد ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻋﺎﺑﺮﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮ اﻻﻏﻲ ﺳـﻮار‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺮادر ﻣﺮا ﺑﺎ ﺧﻮدت‪ 9‬ﺳﻮار ﻛﻦ« و ﺑﺎ آن ﻣﺮد ﻋﺎﺑﺮ ﺳﻮار ﺷﺪه و ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬

‫‪1‬ـ ﺳﺮاج اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ص‪ 107‬و رﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،57‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.368‬‬
‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ، ،‬ص‪ ،310‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪،‬ج‪ ،1‬ص‪.239‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 500‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1786‬‬
‫‪6‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 134‬و ‪.135‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.309‬‬
‫‪9‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،309‬ﻧﻘﻞ از ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ص‪.417‬‬

‫‪742‬‬
‫ﺷﻜﻞ وارد ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و ﻣﺮدم ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻋﻨﻮان اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ او‬
‫ﺧﻮشآﻣﺪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،1‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﻮاﺑﮕﺎه و آﺳﺎﻳﺸﮕﺎه وﻳﮋهاي ﻧﺪاﺷـﺖ‪،‬‬
‫و وﻗﺘﻲ از ﻣﻨﺰل ﺑﻴﺮون ﻣﻲآﻣﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻈـﺎرت و ﻛـﺎر ﻛـﺮدن زﻳـﺎد‪ ،‬اﺣﺴـﺎس ﺧﺴـﺘﮕﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد ﭼﻪ در ﺷﻬﺮ و ﭼﻪ در ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪاش را زﻳﺮ ﺳﺮش ﻣﻲﻧﻬﺎد و ﻟﺤﻈـﺎﺗﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮاب ﻣﻲرﻓﺖ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺳﻔﻴﺮ ﻗﻴﺼﺮ روم در ﺣﻮﻣﻪ ﺷﻬﺮ‪ 2‬و ﻫﺮﻣﺰان ﺳﭙﻬﺴـﺎﻻر اﺳـﻴﺮ‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ در ﮔﻮﺷﻪ ﻣﺴﺠﺪ او را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ دﻳﺪﻧﺪ و ﻫﺮ دو از ﺳﺎدﮔﻲ و ﺑﻲآﻻﻳﺸﻲ ﻇـﺎﻫﺮ‬
‫او و از ﻋﻈﻤﺖ ﻣﻘﺎم او ﻛﻪ ﭼﻪ رﻋﺐ و ﻫﺮاﺳﻲ در ﻗﻠـﺐ ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎه اﻳـﺮان و اﻣﭙﺮاﺗـﻮر روم‬
‫اﻳﺠﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ در ﺗﻌﺠﺐ و ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻓﺮو رﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻴﺒﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در دلﻫﺎ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺗﻮاﺿﻊ و ﺳﺎدﮔﻲ و ﺑﻲآﻻﻳﺸﻲ‪ ،‬و ﺑـﺎ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم وﺳﺎﻳﻞ اﻳﺠﺎد ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺖ و ﻫﻴﺒﺖ را از ﺧـﻮد دور ﻛـﺮده ﺑـﻮد ﻫﻴﺒـﺖ او‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ دلﻫﺎ را در ﺧﺎرج و داﺧﻞ ﺷﺒﻪﺟﺰﻳﺮه ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻫﻴﺒﺖ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺧﺎرج ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‬

‫‪1‬ـ رﺳﺘﻢ ﻓﺮﺧﺰاد وزﻳﺮ ﺟﻨﮓ اﻳﺮان و ﻗﻬﺮﻣﺎنﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮد روزﮔﺎر ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬در رأس‬
‫ﻣﺠﻬﺰﺗﺮﻳﻦ ارﺗﺶ زﻣﺎن در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﺒﺖ ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺳـﺮاﭘﺎي وﺟـﻮدش را‬
‫ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺻﺪا در ﺳﻴﻨﻪ و ﮔﻠﻮ دارد از دﺳﺖ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﺪ‪» :‬اَﻛـﻞَ‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،309‬ﻧﻘﻞ از ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ص‪.417‬‬

‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،353‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﺘﺒﺮ اﻟﺴﺒﻮك‪ ،‬ص‪.17‬‬

‫‪743‬‬
‫ﻛَﺒِﺪي‪ 1‬ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺮُ اَﺣ‪‬ﺮَقَ اﷲَ ﻗَﻠْﺒ‪‬ﻪ‪ .«‬و ﻳﺰدﮔﺮد ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه اﻳﺮان در اﺛﻨﺎي ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺎوﻧﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻫﻴﺒﺖ ﻋﻤﺮ ﻗﻠﺒﺶ را آﻛﻨﺪه اﺳﺖ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰﻧﺪه ﺗﻤﺎم ﻃﻮﻓﺎنﻫﺎي ﻧﺎﺑﻮد ﻛﻨﻨﺪه‬
‫‪2‬‬
‫و وﻳﺮاﻧﮕﺮ ﻣﻲﺷﻤﺎرد‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم و ﺷﺎﻫﺰاده ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ وﻟﻴﻌﻬﺪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻫﻴﺒﺖ و رﻋﺐ و ﻫـﺮاس‬
‫از ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آن ﻳﻜﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻬﺪﻳـﺪآﻣﻴﺰش ﺑـﻪ زاﻧـﻮ در ﻣـﻲآﻳـﺪ‪ 3‬و آن‬
‫دﻳﮕﺮي ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻧﺎم واﺛﻖ ﺗﺮور ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را در ﺧﻴﺎل ﻣﻲﭘﺮوراﻧﺪ و‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻫﻤـﻪ ﺻﺮﺻـﺮﻫﺎي ﺣـﻮادث ﻣـﻲﺧﻮاﺑﻨـﺪ و‬
‫آﺗﺸﻔﺸﺎنﻫﺎي ﺣﻮﻣﻪ درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﺧﺎﻣﻮش ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻴﺒﺖ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در داﺧﻞ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄـﺎب )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪ ،‬ﺑـﺎ وﺟـﻮد اﻳـﻦ ﻫﻤـﻪ ﺗﻮاﺿـﻊ و‬
‫ﺑﻲآﻻﻳﺸﻲ و ﻓﺮوﺗﻨﻲ و ﺳﺎدﮔﻲ در زﻧﺪﮔﻲ در داﺧﻞ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و در ﺷـﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨـﻪ ﻫﻴﺒـﺘﺶ‬
‫ﻗﻠﺐ ﻫﻤﻪ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺳﺮداران ﻓـﺎﺗﺢ ﺟﻨـﮓ ﻳﺮﻣـﻮك و ﻗﺎدﺳـﻴﻪ و ﻧﻬﺎوﻧـﺪ ﭼـﻪ از‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ و ﭼﻪ از دور از ﻫﻴﺒﺖ و اﺑﻬﺖ او دلﻫﺎي آﻛﻨﺪهاي داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي زﻳﺮ ﺗﻮﺟـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪،‬ج‪ ،1‬ص‪ 291‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 564‬و اﻳﻦ ﻣﺮاﺟﻊ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ رﺳﺘﻢ ﻓﺮﺧﺰاد در ﺣﺎﻟﺘﻲ از رﻋـﺐ‬
‫و ﻫﺮاﺳﺖ ﮔﻔﺖ ‪» :‬ا‪‬ﻧﱠﻪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺮُ اﻟﱠﺬي ﻛَﻠﱠﻢ‪ ‬اﻟﻜ‪‬ﻼب‪ ،‬ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﻠﱢﻤ‪‬ﻬ‪‬ﻢ اﻟﻌ‪‬ﻘْﻞَ‪ ،‬اَﻛﻞَ ﻛَﺒِﺪي ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺮُ اَﺣ‪‬ﺮَقَ اﷲَ ﻗَﻠْﺒ‪‬ﻪ‪.« ‬‬
‫‪2‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص ‪ ،1941‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.106‬‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪ ،181‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻃﺒﺮي ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ ،198‬و ﻣﻮﺿﻮع اﻋﺰام واﺛﻖ ﺑﺮاي ﺗﺮور اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( در ﻛﺘﺎب ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس‪ ،‬ص ‪ 57‬ﺗﺎ ‪ 59‬و ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ زاﻧﻮ درآﻣﺪن اﻣﭙﺮاﺗﻮر در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻬﺪﻳـﺪ ﻓـﺎروق‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب و در ص ‪ 61‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﷲ اﺑـﻦ ﻋﺒـﺎس ﺑـﻪ دﺳـﺖ روﻣﻴـﺎن اﺳـﻴﺮ و ﻓـﻮراً ﺑـﻪ‬
‫ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮدﻧﺪ اﺳﺎرت اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻣﻌﺮوف و از ﻧﺰدﻳﻜﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻣﻮﺟﺐ ﻧﻬﺎﻳـﺖ ﻧﮕﺮاﻧـﻲ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن و‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺮآوردن ﻣﻘﺪاري از ﺗﻮﻗﻌﺎت آنﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮد وﻟﻲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻓﺎروق ﻃﻲ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻬﺪﻳﺪآﻣﻴﺰي ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ او‬
‫را ﻓﻮراً و ﺑﺪون ﻗﻴﺪ و ﺷﺮط آزاد ﻧﻜﻨﻲ ﺷﺨﺼﺎً ﺑﺮاي آزاد ﻛﺮدن آن ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﻣﻲآﻳﻢ ﻫﻤﺮاه ﻫﺪاﻳﺎ او را ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬

‫‪744‬‬
 ‫ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪:‬‬
‫‪1‬ـ زﻳﺎد ﺑﻦ اﺑﻲ ﺳﻔﻴﺎن‪ ،1‬از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻠﻮﻻ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺑﻴﺎن رﺳـﺎ و ﺷـﻴﻮا از‬
‫ﭘﻴﺮوزي اﺳﻼم در ﺟﻨﮓ ﺟﻠﻮﻻ ﺑﺤﺚ ﻛﺮد ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﻣﺴﺮور ﻛﺮد‪،‬‬
‫و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻲ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﺷﻴﻮا و‬
‫رﺳﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻧﻴﺰ ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ؟« زﻳﺎد ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻠﻲ اي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺪا ﻗﺴﻢ در روي زﻣﻴﻦ ﻛﺴﻲ در ﻗﻠﺐ ﻣﻦ از ﺗﻮ ﺑﺎ ﻫﻴﺐﺗﺮ و ﺑﺎ اﺑﻬﺖﺗﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،2‬ﭘﺲ‬
‫ﭼﻄﻮري در ﻧﺰد دﻳﮕﺮان ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻴﺎن رﺳﺎ ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﺎﻳﻢ؟‪«3‬‬
‫‪2‬ـ روزي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲرﻓﺖ و ﺟﻤﻌﻲ از‬
‫ﻳﺎراﻧﺶ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ او راه ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ اﺛﺮ اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻧﺎﮔﺎه ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﻫﺎ روﮔﺮداﻧـﺪ‪ 4،‬ﺗﻤـﺎم‬
‫اﻓﺮادي ﻛﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ او ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻫﻴﺒﺖ او ﺑﻪ زاﻧﻮ درآﻣﺪﻧﺪ‪ 5،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫از ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﻪ اﻓﺘﺎد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﺪاﻳﺎ ﺗﻮ ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﻲ ﻛﻪ ﺗـﺮس ﺗـﻮ در دل‬
‫‪6‬‬
‫ﻣﻦ ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻫﻴﺒﺖ ﻣﻦ در دل آنﻫﺎ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪3‬ـ روزي ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺳﻠﻤﺎﻧﻲ ﻣﻮﻫﺎي ﺳﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را اﺻـﻼح‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ 7،‬و در ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﻪ ﭼﺎﻗﻮي ﺳﻠﻤﺎﻧﻲ ﻣﻮﻫﺎ را ﻣﻲﺗﺮاﺷـﻴﺪ‪ ،‬ﻳـﻚ ﺻـﺪاي ﺳـﺮﻓﻪ‬

‫‪1‬ـ ﺣﻴﺎه ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ص ‪.153‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪ ،355‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.117‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ 382‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص ‪ ،118‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪ 355‬و در رواﻳﺖ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﻋﺒﺎرت آﻣﺪه اﺳﺖ ‪» :‬ﻓﺘﻨﺨﺢ ﻋﻤﺮ ﻓﺎﺣﺪث اﻟﺤﺠﺎم! = در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻨﺨﺢ ﻋﻤﺮ ﺣﺠﺎم‪ ،‬ﺑﻮل و ادرار ﻛﺮد«‪.‬‬

‫‪745‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺣﺪي ﺳﻠﻤﺎﻧﻲ را در رﻋﺐ و ﻫﺮاس اﻧﺪاﺧﺖ و ﻫﻴﺒﺘﺶ دل‬
‫او را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺳﻠﻤﺎﻧﻲ ﺑﻴﻬﻮش ﺑﺮ زﻣﻴﻦ اﻓﺘﺎد‪ ،‬و ﭘﺲ از آن ﻛﻪ او را ﺑﻪ ﻫﻮش آوردﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺮﺳﺎﻧﺪن ﺳﻠﻤﺎﻧﻲ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺪون ﻛﻴﻔـﺮ و‬
‫ﻣﺠﺎزات ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 2‬ﭼﻬﻞ درﻫﻢ )ﻗﻴﻤﺖ ﻳـﻚ ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪ( از ﻣـﺎل‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ او دادﻧﺪ‪.‬‬
‫‪4‬ـ زﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺰد اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﻓﺖ و ﻫﻴﺒﺖ او ﻃﻮري ﻗﻠﺐ آن زن را‬
‫‪3‬‬
‫ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬اي اﺑﺎ ﻋﻤﺮ ﺣﻔﺺ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي اي اﺑﺎ ﺣﻔـﺺ ﻋﻤـﺮ!‪،‬‬
‫ﺧﺪا ﺑﻪ ﻓﺮﻳﺎد ﺗﻮ ﺑﺮﺳﺪ« اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﭼﻴﺴـﺖ ﭼـﻪ ﺷـﺪه ﭼـﺮا‬
‫وﺣﺸﺖزده ﺷﺪهاي؟« آن زن در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﺒﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻗﻠـﺐ‬
‫او را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻟﻜﻨﺖ زﺑﺎن و ﻋﺒﺎرت ﻋﻮﺿﻲ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺻ‪‬ﻠَﻌ‪‬ﺖ‪ ‬ﻓَﺮْﻗَﺘُﻚ‪ = ‬ﭘﺮاﻛﻨـﺪه ﺗـﻮ‬
‫ﻛﺎﻻ ﮔﺮدﻳﺪ!!« ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪» :‬ﻓَﺮَﻗَﺖ‪ ‬ﺻ‪‬ﻠْﻌ‪‬ﺘُﻚ‪ = ‬ﻛﺎﻻي ﺗﻮ‪ 4‬ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﮔﺮدﻳﺪ«‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺟﺴﻮراﻧﻪ و در ﻛﻤﺎل ﺑﻲﺑﺎﻛﻲ ﺑـﺎ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺣﺮف ﻣﻲزد‪ ،5‬روزي ﺑﻪ ﻧﺰد او آﻣﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬اي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ! ﻛﺎري‬
‫ﻛﻦ ﻛﻪ ﻫﻴﺒﺖ ﺗﻮ در دلﻫﺎي ﻣﺮدم ﻛﻤﺘﺮ ﺷﻮد زﻳﺮا اﻓﺮادي ﺑﺮاي ﻛﺎرﻫـﺎي ﺧـﻮد ﭘـﻴﺶ ﺗـﻮ‬
‫ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻴﺒﺖ ﺗﻮ ﺑﻪ ﺣﺪي دلﻫﺎي آنﻫﺎ را ﻓﺮا ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺣﺮﻓﻲ ﺑﺰﻧﻨﺪ‬

‫‪1‬ـ ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ 382‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص ‪ ،118‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪ 355‬و در رواﻳﺖ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﻋﺒﺎرت آﻣﺪه اﺳﺖ ‪» :‬ﻓﺘﻨﺨﺢ ﻋﻤﺮ ﻓﺎﺣﺪث اﻟﺤﺠﺎم! = در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻨﺨﺢ ﻋﻤﺮ ﺣﺠﺎم‪ ،‬ﺑﻮل و ادرار ﻛﺮد«‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪ ،12‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪ 428‬و ‪.429‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪ ،206‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ ،46‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.171‬‬

‫‪746‬‬
‫و ﻫﻤﺎن ﻃﻮري ﻛﻪ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ 1‬ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺧﺪا‬
‫ﻋﻠﻲ و ﻋﺜﻤﺎن و ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ و ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﮕﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد را ﺑـﻪ ﻣـﻦ ﺑـﺪﻫﻲ‪2‬؟«‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭼﻮن ﻣﺮا ﻗﺴﻢ دادي‪ 3‬ﺑﻠﻲ آنﻫﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد را‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺪﻫﻢ« اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ! ﻣﻦ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻧـﺮمﺧـﻮﻳﻲ‬
‫ﻛﺮدم ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ درﺑﺎره اﻳﻦ ﻧﺮمﺧﻮﻳﻲ ﺧﻮد از ﻗﻬﺮ ﺧـﺪا ﺗﺮﺳـﻴﺪم‪ ،4‬و ﺳـﭙﺲ ﺑـﺎ ﻣـﺮدم‬
‫ﺗﻨﺪﺧﻮﻳﻲ ﻛﺮدم ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ درﺑﺎره اﻳﻦ ﺗﻨﺪﺧﻮﻳﻲ ﺧﻮد از ﻗﻬﺮ ﺧﺪا ﺗﺮﺳـﻴﺪم‪ ،5‬و ﺑـﻪ ﺧـﺪا‬
‫ﻗﺴﻢ ﻣﻦ از ﻣﺮدم ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺗﺮﺳﻢ ﺗﺎ آن ﻫﺎ از ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﺲ راه ﻧﺠﺎت ﻣﻦ ﻛﺠﺎﺳﺖ؟ و در ﺣﺎﻟﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﻪ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد از ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺑﻴﺮون رﻓﺖ و ﻋﺒﺎﻳﺶ را ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل ﺧـﻮد‬
‫ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﻴﺪ‪ ،6‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﮔﻔﺖ‪» :‬اُف‪ ‬ﻟَﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﺑ‪‬ﻌ‪‬ـﺪ‪‬ك‪ = !‬ﺑﻌـﺪ از ﺗـﻮ آه‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻦ‪ 7‬ﻣﺮدم«‪.‬‬
‫ﺗﻔﺎوت ﻫﻴﺒﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺒﻞ از ﺧﻼﻓﺖ و ﺑﻌﺪ از آن‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ داراي ﻗﺎﻣﺖ ﺑﺴﻴﺎر‪ 8‬ﺑﻠﻨﺪ و ﭼﺸـﻤﺎن درﺷـﺖ‪ 9‬و اﺑـﺮوان‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪ ،206‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ ،46‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.171‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ ﻋﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 254‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص ‪ 5‬ـ ‪ ،7‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪ 211‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 298‬ﻫﻤﻴﻦ اوﺻﺎف ﺑـﺎ‬
‫ذﻛﺮ ﻣﺮاﺟﻊ در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب در ﻣﺒﺤﺚ ﻫﻮﻳﺖ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ذﻛﺮ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪9‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪747‬‬
‫ﭘﺮﭘﺸﺖ و ﭘﺎﻫﺎي ﻛﻠﻔﺖ و ﻣﺤﻜﻢ و ﺑﺎزوﻫﺎي‪ 1‬ﻣﻔﺘﻮل و ﭘﻨﺠﻪﻫﺎي ﺳـﺘﺒﺮ و ﻗـﻮي و ﭘﻮﺳـﺖ‬
‫ﺳﺨﺖ و ﺑﻨﻴﻪ ﺳﻨﮕﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﺑﻪ وﻗﺖ رﻓﺘﻦ در ﻛﻨﺎر دﻳﻮارﻫﺎ ﻣـﺮدم ﺳـﻨﮕﻴﻨﻲ وزن او‬
‫را اﺣﺴﺎس‪ 2‬ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺮد ﻫﻴﻜﻠﻲ و ﭘﺮﻫﻴﺒﺘﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺎلﻫﺎ‬
‫ﻗﺒﻞ از ﺧﻼﻓﺖ و در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص و ﺣﺘﻲ در ﺣﻀﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪ ،3‬اﻓﺮادي ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻫﻴﺒﺖ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در رﻋـﺐ و ﻫـﺮاس ﺑﻮدﻧـﺪ ﻣـﺜﻼً ﻛﻨﻴـﺰ‬
‫ﺳﻴﺎهﭘﻮﺳﺘﻲ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﻧﺬري ﻛﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﺑﺮﮔﺸـﺘﻦ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص از ﺳـﻔﺮي در‬
‫ﻣﺤﻀﺮ او دف ﻣﻲزد‪ ،4‬و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻋﻠـﻲ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﻌﺪ از دﻳﮕﺮي وارد ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺪﻧﺪ و ﻛﻨﻴﺰ ﻫﻢ ﭼﻨـﺎن دف ﻣـﻲزد‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺤﺾ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺻﺪاي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﺟﺎزه ورود ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻓـﻮراً دف‬
‫را زﻳﺮ ﺧﻮد ﻧﻬﺎد و ﺑﺮ آن ﻧﺸﺴﺖ‪ 5‬و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن را ﺑﺮاي ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎزﮔﻮ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬در ﺟﻬﺖ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻫﻴﺒﺖ او ﻓﺮﻣـﻮد‪» :‬اي ﻋﻤـﺮ ﺷـﻴﻄﺎن از ﺗـﻮ‬
‫ﻫﺮاﺳﻨﺎك اﺳﺖ‪ «6‬و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﺎﻫﻲ زﻧﺎن‪ 7‬ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ دور ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺑﺎ ﺻـﺪاي‬
‫ﺑﻠﻨﺪ درﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻘﻮق ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺻﺪاي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬

‫‪1‬ـ ﻋﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 254‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص ‪ 5‬ـ ‪ ،7‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪ 211‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 298‬ﻫﻤﻴﻦ اوﺻﺎف ﺑـﺎ‬
‫ذﻛﺮ ﻣﺮاﺟﻊ در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب در ﻣﺒﺤﺚ ﻫﻮﻳﺖ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ذﻛﺮ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬ج‪ ،13‬ص‪ 147‬و اﺳﺪ اﻟﻐﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،64‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.423‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 96‬و ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 115‬و ﻣﺴـﻨﺪ اﻣـﺎم اﺣﻤـﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،171‬ﺑـﻪ ﻧﻘـﻞ اﺧﺒـﺎر ﻋﻤـﺮ‪،‬‬
‫ص‪.422‬‬

‫‪748‬‬
‫را ﺷﻨﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﺟﺎزه ورود ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻋﻤﻮﻣﺎً از ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﭼﺎدرﻫﺎ را‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛﺸﻴﺪه و در ﮔﻮﺷﻪاي ﺧﺎﻣﻮش و ﺑﻲﺻﺪا ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ 1‬و در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص از‬
‫رﻋﺐ و ﺧﺎﻣﻮﺷﻲ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﻨﺪه آﻣﺪه‪ 2‬ﺑﻮد ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( وارد ﮔﺮدﻳـﺪ و ﻋـﺮض‬
‫ﻛﺮد ﻳﺎ رﺳﻮلاﷲ ص »ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺷﺎد و ﺧﺮم ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ 3‬ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻲﺧﻨﺪي؟« ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣـﻮد‪:‬‬
‫»از اﻳﻦ زﻧﺎن ﺗﻌﺠﺐ ﻛﺮدم ﻛﻪ ﺑﻪ دور ﻣﻦ ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺗﻨﺪ ﺣﺮف ﻣﻲزدﻧﺪ اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﺻﺪاي ﺗـﻮ‬
‫را ﺷﻨﻴﺪﻧﺪ ﺑﺎ ﺷﺘﺎب زﻳﺮ ﭼﺎدرﻫﺎ رﻓﺘﻪ و در ﮔﻮﺷﻪاي آرام و ﺑﻲﺻﺪا ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ «!!4‬ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻋﺮض ﻛﺮد‪» :‬ﺑﻪ راﺳﺘﻲ ﺣﻖ داﺷﺘﻲ از ﺣﺎل آنﻫﺎ ﺗﻌﺠـﺐ ﻛﻨـﻲ‪ ،‬زﻳـﺮا ﺗـﻮ‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﺒﺖ‪ 5‬ﺗﻮ آنﻫﺎ را ﺑﮕﻴﺮد ﻧﻪ ﻣﻦ« آن ﮔﺎه ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﻄﺎب‬
‫ﺑﻪ زﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد دﺷﻤﻦ‪ 6‬ﻫﺴﺘﻴﺪ! ﭼﻪ ﻣﻌﻨﻲ دارد ﻫﻴﺒـﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪا‬
‫ص ﺷﻤﺎ را ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻴﺒﺖ ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ« زﻧـﺎن ﻛـﻪ از اﻳـﻦ ﺧﻄـﺎب‬
‫ﺗﻮﺑﻴﺦآﻣﻴﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ دﭼﺎر رﻋﺐ و ﻫﺮاس ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ در ﺟﻬـﺖ دﻓـﺎع از ﺧـﻮﻳﺶ ﻋﻤﻮﻣـﺎً‬
‫‪7‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ و آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮ از رﺳـﻮلاﷲص ﺳـﺨﺖﮔﻴﺮﺗـﺮ‬
‫ﻫﺴﺘﻲ و ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ و ﻧﺮﻣﺶ و ﺻﺮفﻧﻈﺮي ﻧﺪاري« ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣـﻮد‪» :‬ا‪‬ﻳـﻪ ﻳـﺎ‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 96‬و ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 115‬و ﻣﺴـﻨﺪ اﻣـﺎم اﺣﻤـﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،171‬ﺑـﻪ ﻧﻘـﻞ اﺧﺒـﺎر ﻋﻤـﺮ‪،‬‬
‫ص‪.422‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،6‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.422‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪749‬‬
‫اﺑ‪‬ﻦَ اﻟﺨَﻄّﺎبِ = اي ﭘﺴﺮ ﺧﻄﺎب اداﻣﻪ دﻫﻴﺪ‪ ،1‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ ﺟﺎن ﻣﻦ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺷﻴﻄﺎن ﻫﺮﮔﺎه دﻳﺪ ﺗﻮ در راﻫﻲ ﻫﺴﺘﻲ ﻧﺎﭼﺎر اﺳﺖ راه دﻳﮕﺮي را ﺑﺮﮔﺰﻳﻨـﺪ‪ «2‬آري ﻗﺒـﻞ از‬
‫دوران ﺧﻼﻓﺖ و ﺣﺘﻲ در ﻋﺼﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺎد‪ ،‬اﻓﺮادي ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ داﺷﺘﻨﺪ از دﻳﺪن ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و از ﺷـﻨﻴﺪن ﺻـﺪاي او ﻫﻴﺒـﺖزده ﺷـﻮﻧﺪ و‬
‫دﭼﺎر رﻋﺐ‪ 3‬وﻫﺮاس ﻣﻲﮔﺸﺘﻨﺪ اﻣﺎ در دروان ﺧﻼﻓﺘﺶ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻓﺮادي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻤﺎم اﻧﺴﺎنﻫﺎي واﻗﻊﺑﻴﻦ و ﺗﻤﺎم ﻣﺮدان ﺷﺠﺎع و ﺟﻨﮕﺎور و ﻫﻤـﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن‬
‫ﻓﺎﺗﺢ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻗﺎدﺳﻴﻪ و ﻳﺮﻣﻮك و ﻧﻬﺎوﻧﺪ و ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن و اﻣﺜﺎل ﺧﺎﻟﺪ و ﺳـﻌﺪ و ﻋﻤـﺮو ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺎص و ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻣﺜﻨﻲ و ﻗﻌﻘﺎع و ﻏﻴﺮه و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻران ﺳﭙﺎه اﻳﺮان و روم و اﻣﺜـﺎل‬
‫رﺳﺘﻢ ﻓﺮﺧﺰاد و ﻫﺮﻣﺰان و ﻣﻴﻨـﺎس و ارﻃﺒـﻮن و ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎه اﻳـﺮان ﻳﺰدﮔـﺮد و‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم ﻫ‪‬ﺮَﻗﻞ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻫﻴﺒﺖ و ﻣﻬﺎﺑﺖ و اﺑﻬﺖ ﻓﺎروق‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪،‬‬
‫ﺳﺮاﭘﺎي وﺟﻮد آنﻫﺎ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و رﻋﺐ و ﻫﺮاس و ﻫﻴﺒﺖ او دل ﻫﻤﻪ آنﻫـﺎ را ﭘـﺮ‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻫﻴﺒﺖ و اﺑﻬﺖ ﻋﻤﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در داﺧـﻞ و‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،6‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.422‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻣﺮاﺟﻊ و اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﺻﺤﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻳﻦ ﺻﻔﺤﻪ و دو ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻌﺪي ﭼﻮن در ﺻﻔﺤﺎت ﺳﺎﺑﻖ ﻣﻔﺼﻼً ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳـﺪهاﻧـﺪ از‬
‫ﺗﻜﺮار آنﻫﺎ ﺧﻮدداري ﻛﺮدﻳﻢ و ﻣﻘﺼﻮد از ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﺻﻔﺤﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ در ﺗﺠﺰﻳـﻪ و ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﻫﻴﺒـﺖ و ﻧﻔـﻮذ و‬
‫ﻗﺪرت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬داﻧﺴﺘﻪ ﻳﺎ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ راه ﺧﻄﺎ را ﭘﻴﻤﻮدهاﻧﺪ ﻣﺜﻼً ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ‪» :‬ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﻘـﻂ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﺗـﺮس و‬
‫وﺣﺸﺖ و رﻋﺐ و ﻫﺮاﺳﻲ ﻛﻪ از ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﻋﻤﺮ و ﺷﻤﺸﻴﺮ دار و دﺳﺘﻪ او داﺷﺘﻪاﻧﺪ از او اﻃﺎﻋﺖ ﻛﺮدهاﻧـﺪ و اﻳـﻦ ﻫﻤـﻪ‬
‫ﻫﻴﺒﺖ او را در دل داﺷﺘﻪاﻧﺪ« و ﮔﻮﻳﺎ اﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن از اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ‪ ،‬ﻛﻪ اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻧﻴـﺰ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻏﺎﻓﻞ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮﺧﻼف ﺗﻤﺎم اﻣﺮا و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﺑﻪ ﺟﺎي ﺷﻤﺸﻴﺮ‪ ،‬ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ را در دﺳـﺖ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮد زورﻣﻨﺪ از او ﻧﺘﺮﺳﻨﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ از اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻏﺎﻓﻞ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺷـﺎﻫﺎن و اﻣﭙﺮاﺗـﻮران‬
‫زﻳﺎدي وﺟﻮد داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ﻋﺮﻳﺎن ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ اﺳﻠﺤﻪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻫﻴﭻ‬
‫ﻛﺪام ﻫﻴﺒﺘﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﻫﻴﺒﺖ ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در دل ﻣﺮدم اﻳﺠﺎد ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪750‬‬
‫اﻳﻦ ﻫﻤﻪ رﻋﺐ و ﻫﺮاس از او در ﺧﺎرج‪ ،‬ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻫﻴﻜـﻞ و ﻗﻴﺎﻓـﻪ و ﻫﻴﺌـﺖ و ﺻـﺪا و‬
‫ﺳﻴﻤﺎي او ﻧﺒﻮد زﻳﺮا در ﺧﺎرج ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻛﺴﻲ او را ﻧﺪﻳﺪه ﺑﻮد و در داﺧﻞ ﻧﻴﺰ ﻛﺴـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻴﺒﺖ و اﺑﻬﺖ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﻠﺐ آنﻫﺎ را ﭘﺮ ﻛﺮده ﺑـﻮد ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن ﺑﺴـﻴﺎر ﺷـﺠﺎع‬
‫ﺳﭙﺎه اﺳﻼم )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎﻟﺪ و ﺳﻌﺪ و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه و ﻗﻌﻘﺎع و ﻋﻤﺮو ﺑـﻦ ﻋـﺎص و ﻣﺜﻨـﻲ و ﻏﻴـﺮه(‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻗﻴﺎﻓﻪﻫﺎي رﻋﺐآور و ﺻﺪاﻫﺎي ﺧﺸـﻦ ﻧﻤـﻲﺗﺮﺳـﻴﺪﻧﺪ ﺑﻠﻜـﻪ ﺑﺎرﻫـﺎ از‬
‫ﺧﻄﺮات ﺟﺎﻧﻲ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﻗﻴﺎﻓﻪ رﻋﺐآور ﻣﺮگ را در آﻏﻮش ﺧـﻮد ﻣـﻲﻓﺸـﺮدﻧﺪ و ﺑـﺮ آن‬
‫ﭘﻴﺮوز ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﺎدي و ﺗﺠﻬﻴـﺰات و ﻧﻴـﺮوي ﻇـﺎﻫﺮي ﻋﻤـﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺒﻮد زﻳﺮا ﻋﻤﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻨﻲﻋﺪي و داراي ﭼﻨﺪ ﭘﺴﺮ‬
‫و ﭼﻨﺪ دﺧﺘﺮ ﺑﻮد و در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ‪ ،‬ﺧﻮد اﻓﺮاد اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ را ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻧﻜـﺮدن ﺑـﺎ‬
‫آن ﻫﺎ از ﺧﻮد رﻧﺠﺎﻧﻴﺪه ﺑﻮد و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﻓﺮاد ﻧﺰدﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮد را از ﺧـﻮد دور ﻛـﺮده‬
‫ﺑﻮد و ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ اﺻﺤﺎب و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن دﻻور ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻫﻴﭻ ﻛﺪام ﺟـﺰ راﺑﻄـﻪ‬
‫اﺧﻮت ﻋﺎم اﺳﻼﻣﻲ و ﭘﻴﺮوي از اﺳﻼم‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ راﺑﻄﻪ دوﺳﺘﻲ و ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﺑﺎ او ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻤﺎم ﻗﺪرت ﻣﺎدي ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪاي ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﺧﺎﻧﻪ ﮔﻠﻲ ﺑﺪون درﺑﺎن ﻛﻪ در آن ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ و اﻻغ و ﻗﺎﻃﺮ و ﺷﺘﺮي ﻛﻪ‬
‫در ﻣﺴﺎﻓﺮتﻫﺎ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺳﻮار ﻣﻲﺷﺪ و ﻳﻚ ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﻛﺮﺑﺎس راهراه و ﻳﻚ ﺟﻔﺖ ﻛﻔﺶ ﻳـﻚ‬
‫درﻫﻤﻲ! و اﻳﻦ ﻗﺪرت ﻧﺎﭼﻴﺰ ﻣﺎدي ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻫﻴﺒﺖ و اﺑﻬﺖ ﻋﻤـﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در داﺧﻞ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻗﺪرت ﻣﺎدي ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻗﺪرتﻫﺎي روزﮔﺎر و در ﺑـﺎﺑﺮ ارﺗـﺶ ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎﻫﻲ اﻳـﺮان و‬
‫ارﺗﺶ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم‪ ،‬ﺳﭙﺎه ﺑﺪون ﺗﺠﻬﻴﺰات ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﺎدﮔﺎن ﻳـﻚ ﺷـﻬﺮ از‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﻲﺷﻤﺎر اﻳﺮان و روم از ﺳﭙﺎه او ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ زﻳﺮا ﻫﺮ ﻳﻚ از آنﻫﺎ ﺑﻴﺶ از ﭼﻨـﺪ‬
‫ﺻﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ اﻓﺮاد ﺟﻨﮕﺎور و رزﻣﻨﺪه ﻣﺠﻬﺰ در ارﺗﺶ ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ و ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از رﻋﺐ و‬

‫‪751‬‬
‫ﻫﺮاس دﻳﮕﺮي در ﻗﻠﺐ ﺧﻮد ﻫﺮﮔﺰ ﺣﺮﻓﻲ ﻧﺰدﻧﺪ وﻟﻲ ﻗﻠﺐ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن و ﺳﭙﻬﺴﺎﻻران ﻫـﺮ‬
‫دو ﻗﺪرت از ﻫﻴﺒﺖ و اﺑﻬﺖ و رﻋﺐ و ﻫﺮاس ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻮج ﻣـﻲزد‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺪرت ﻧﺎﭼﻴﺰ ﻇﺎﻫﺮي و ﻣﺎدي ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻴﻪ رﻋﺐ و ﻫﺮاس‬
‫آنﻫﺎ از ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻴـﻪ ﻫﻴﺒـﺖ و اﺑﻬـﺖ ﻋﻤـﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در داﺧﻞ و ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ رﻋﺐ و ﻫﺮاس از ﻋﻤﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫در ﺧﺎرج ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﺎوراي اﻣﻮر ﻣﺎدي ﻳﻚ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻌﻨﻮي و ﻳﻚ اﻣـﺮ رواﻧـﻲ و روﺣـﻲ را‬
‫ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮد و اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻌﻨﻮي در داﺧﻞ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﺟـﺰ اﻳـﻦ ﭼﻴـﺰ دﻳﮕـﺮي ﻧﺒـﻮد‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺣﺪي ﺷﻴﻔﺘﻪ اﺟﺮاي ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﺧـﺪا و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺧﺪا )ص( اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺟﺮاي آنﻫﺎ از ﻫﻤﻪ دوﺳﺘﺎن و ﻧﺰدﻳﻜﺎن ﺑﺮﻳﺪه و از ﺧـﻮد و‬
‫از زﻧﺪﮔﻲ و ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺧﻮد ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ و از ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﺰ زﺑﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﮔﻮﻳـﺎي‬
‫اﺣﻜﺎم دﻳﻦ و ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮاي اﺟﺮاي اﺣﻜﺎم دﻳﻦ در ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ ﭼﻴﺰي ﺑـﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧـﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺣﺪي ﻓﺪاﻛﺎر و ﺗﺸﻨﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و اﺣﻜﺎم دﻳﻦ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ زﺑﺎن آﻣﺪه و ﺗﺒﻠﻮري از ﺣﻖ و ﻋـﺪاﻟﺖ ﻣﺠـﺮد ﺑـﻪ آنﻫـﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ 1‬و ﻫﺮ ﻣﺮد ﺷﺠﺎع و دﻟﻴﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﭼﻨﻴﻦ اﺣﺴﺎﺳﻲ را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫در ﻫﻴﺒﺖ و اﺑﻬﺖ او ﻏﺮق و ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي او را ﺑﻲاﺧﺘﻴﺎر اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ روﺣـﻲ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺨﺮاج اﺑﻲ ﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص‪ 140‬و ﺣﻴﺎة اﻟﺤﻴﻮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،56‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،64‬در اﻳـﻦ زﻣﻴﻨـﻪ ﺑﺤﺜـﻲ از ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬
‫ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روز ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ ‪» :‬اي ﻣﺮدم اﻳﻨﻚ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺷﻤﺎ ﺷﺪهام و‬
‫ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﺳﺨﺖﮔﻴﺮي ﻛﻪ داﺷﺘﻪام ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺘﻢ روا ﻣﻲدارﻧﺪ‪ ،‬دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺳﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ و راه ﻓﺴﺎد و ﺑﻲﻋﺪاﻟﺘﻲ را ﭘﻴﺶ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻧﺪ از دﻳﮕﺮان ﺧﻴﻠﻲ ﻧﺮمﺧﻮﺗﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻢ و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺒﻴﻨﻢ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺑﺮ دﻳﮕـﺮي‬
‫ﺳﺘﻢ روا داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻓﻮراً ﮔﻮﻧﻪ او را ﺑﺮ ﺧﺎك ﻣﻲزﻧﻢ و ﭘﺎﻳﻢ را ﺑﺮ ﮔﻮﻧﻪ دﻳﮕﺮش ﻣﻲﮔﺬارم ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﻖ اﻋﺘﺮاف ﻣﻲﻛﻨﺪ و از ﺳـﺘﻢ‬
‫دﺳﺖ ﺑﺮﻣﻲدارد و در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ اﻓﺮاد ﺳﺘﻤﮕﺮ ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺷﺪﺗﻲ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﮔﻮﻧﻪﻫـﺎي ﺧـﻮد را در اﺧﺘﻴـﺎر‬
‫ﻣﺮدان ﻋﻔﻴﻒ و ﺑﻲآزار و ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻢ«‪.‬‬

‫‪752‬‬
‫و رواﻧﻲ در ﺧﺎرج ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﻧﺎﺷﻲ از اﻳﻦ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻛـﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن ﺳـﭙﺎه و ﺳﭙﻬﺴـﺎﻻران‬
‫ارﺗﺶ اﻳﺮان و روم در ﺻﺤﻨﻪ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺧﻮﻧﻴﻦ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺧﻮﻳﺶ دﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑـﻪ ﺳـﺮان‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎﻳﺸﺎن ﻧﻴﺰ ﮔﺰارش ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﭙﺎه ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي اﺳﻼم ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﻪ‬
‫ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و اﻃﺎﻋﺖ ﺑﻲﭼﻮن و ﭼﺮا از ﻓﺮﻣـﺎنﻫـﺎي او اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻛﻮه ﺑﺰرﮔﻲ از آﻫﻦ و ﭘﻮﻻد ﮔﺪاﺧﺘﻪ درآﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و ارﺗﺶﻫﺎي ﭼﻨﺪ ﺻﺪﻫﺰار ﻧﻔـﺮي‬
‫اﻳﺮان و روم ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺗﺎب ﻣﻘﺎوﻣﺖ آﺗﺸﻔﺸﺎن اﻳﻦ ﻛﻮه ﻣﺘﺤﺮك را ﻧﺪارﻧﺪ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛـﻪ‬
‫رﺳﺘﻢ ﻓﺮﺧﺰاد در اﺛﻨﺎي ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺎوﻧﺪ و ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ ﺑﻌﺪ از آزاد ﺷـﺪن اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎم‬
‫رﻋﺐ و ﻫﺮاس و وﺣﺸﺖ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰﻧﺪه ﺗﻤﺎم ﺣـﻮادث ﻗـﺎره آﺳـﻴﺎ و‬
‫آﻓﺮﻳﻘﺎ ﻗﻠﻤﺪاد ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻫﻴﺒﺖ و اﺑﻬـﺖ ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺳـﺮاﭘﺎي وﺟـﻮد آنﻫـﺎ را‬
‫ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺳﺨﺖﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﺮد‬

‫و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻫﻴﺒﺖ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻌﻠـﻮل ﺳـﺨﺖﮔﻴـﺮي او‬
‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻃﺒﻖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﻴﺎﻧﻴﻪ او ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ آن در ذﻳﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺳـﺨﺖﮔﻴـﺮي‬
‫ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ اﻫﻞ ﺳﺘﻢ و اﻧﺤـﺮاف و ﺗﺠﺎوزﻛـﺎران ﺑـﻮده اﺳـﺖ و ﺑـﺎ‬
‫اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻗﺎﻃﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﻪ اﻫﻞ ﻋﺪل و داد و ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري ﺑﻮدهاﻧﺪ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﻮاﺿﻊ و ﺗﺮﺣﻢ‬
‫و ﻣﺤﺒﺖ رﻓﺘﺎر ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺮادر آنﻫﺎ و ﺣﺘﻲ ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر آنﻫـﺎ‪ ،‬ﺑـﺎ آﻧـﺎن‬
‫رﻓﺘﺎر ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻃـﻮري ﺑـﻪ دور او ﺟﻤـﻊ ﺷـﺪﻧﺪ و ﻋﻤﻮﻣـﺎً از‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي او اﻃﺎﻋﺖ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ‬
‫دور ﻫﻴﭻ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻧﺪازه ﺟﻤﻊ ﻧﺸﺪﻧﺪ و اﮔـﺮ ﻋﻤـﺮ)رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺗﻨﻬـﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺘﻤﮕﺮان و ﻣﻨﺤﺮﻓﻴﻦ ﺳﺨﺖﮔﻴﺮي ﻧﻤﻲﻛﺮد و ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﻳﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻛﺜﺮﻳﺖ‬

‫‪753‬‬
‫ﻣﺮدم ﺳﺨﺖﮔﻴﺮي ﻣﻲﻧﻤﻮد ﻃﺒﻖ ﻧﺺ ﺻﺮﻳﺢ ﻗﺮآن ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻣﺮدم ﺑﻪ دور او ﺟﻤﻊ ﻧﺸـﻮﻧﺪ‬

‫زﻳﺮا ﻗﺮآن ﺣﺘﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻫﻢ ﻣﻲ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪U T S R Q P{ :‬‬

‫‪ z XW V‬آل ﻋﻤﺮان‪» 159 :‬و اﮔﺮ ﺗﻮ ﺗﻨﺪﺧﻮ و ﺳﺨﺖدل ﺑﻮدي آنﻫـﺎ از دور ﺗـﻮ ﭘﺮاﻛﻨـﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ« و اﺷﺎره ﻫﻤﻴﻦ آﻳﻪ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ذﻳﻞ ﻣﺎ را راﻫﻨﻤﺎﺋﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﻋﻤـﺮ‬
‫ﺑﻦ ﺧﻄﺎب)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻨﺪﺧﻮ و ﺳﺨﺖدل ﻧﺒﻮده ﺑﻠﻜﻪ در درﺟﻪ واﻻي ﺗـﺮﺣﻢ و‬
‫ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﻬﺮ و ﻧﻮازش‪ 1‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺗﺮﺣﻢ و ﻋﻄﻮﻓﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﻧﺰدﻳﻜﺎن‬
‫‪1‬ـ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‪ :‬اﻋﻢ از دﺧﺘﺮ و ﭘﺴﺮ ﻣﻬﺮ و ﻋﻄﻮﻓﺖ‬
‫زﻳﺎدي داﺷﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮزﻧﺪ او ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﺑﻌﺜﺖ‪ 2‬ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ و ﻧﺎم او ﺣﻔﺼﻪ ﺑـﻮد و‬
‫‪3‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺑﺮاز ﻋﻄﻮﻓﺖ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﻓﺮزﻧـﺪ‪ ،‬ﻛﻨﻴـﻪ ﺧـﻮد را‬
‫)اﺑﻮﺣﻔﺺ( و ﺧﻮد را ﭘﺪر ﺣﻔﺼـﻪ ﺧﻮاﻧـﺪ‪ ،‬و ﺑﻌـﺪ از اﺳـﻼم و در زﻣـﺎن ﺧﻼﻓـﺖ ﺧـﻮد‪،‬‬
‫‪4‬‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﻋﺎدت اﺷﺮاف ﻋﺮب‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﻛﻮﭼﻜﺶ را در آﻏﻮش ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒـﻪ او را‬
‫ﻣﻲﺑﻮﺳﻴﺪ‪ ،‬و در اﺛﻨﺎي ﻧﻮﺷﺘﻦ اﺑﻼغ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري ﺑﺮاي ﺷﺨﺼﻲ ﭼـﻮن آن ﺷـﺨﺺ از رﻓﺘـﺎر‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪» :‬درﻳﺎﻳﻲ از ﺗﺮﺣﻢ و ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﺤﺒﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( زﻳﺮ ﻏﻼف و ﭘﻮﺳﺘﻪ ﻧـﺎزك‬
‫ﻫﻴﺒﺖ و اﺑﻬﺖ و ﻣﺘﺎﻧﺖ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮد و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻬﻴﺒﻲ داﺷﺖ ﻗﻠﺐ و ﺑﺎﻃﻨﺶ آﻛﻨﺪه از ﺗﺮﺣﻢ و ﻋﻄﻮﻓﺖ ﺑﻮد و در ﻋﻤﻞ‬
‫ﺗﺮﺣﻢ و ﻋﻄﻮﻓﺖ او ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدد و اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﺟﻤﻠﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﻧﺘﺨﺎب او ﺑﺮاي ﺧﻼﻓﺖ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫درﺑﺎره او ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ ‪» :‬ﺑﺎﻃﻦ ﻋﻤﺮ از ﻇﺎﻫﺮش ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻻد ِه‬
‫‪2‬ـ ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ ،34‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮف ص‪ 296‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 676‬و ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ‪» :‬و ﺣ ْﻔﺼ ٌﺔ َاﻛْﱪ َاو ِ‬
‫َُ ْ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺎﺳ ِﻤﻬﺎ«‬ ‫َو ِﻫ َﻲ ا ﱠﻟﺘﻲ َﻛﻨّﻲ َاﺑﺎ َﺣ ْﻔ ٍ‬
‫ﺺ ﺑِ ْ‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ص‪ 675‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،140‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻧﺰﻫﻪ اﻟﻤﺠﺎﻟﺲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 69‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 104‬و ‪.105‬‬

‫‪754‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﻌﺠﺐ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣـﻦ ﻫﺮﮔـﺰ ﻓﺮزﻧـﺪان ﺧـﻮد را ﻧﺒﻮﺳـﻴﺪهام‪«1‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﺷﺪ و دﺳﺘﻮر داد اﺑﻼغ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري او را ﭘـﺎره ﻛﻨﻨـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺎﺿﺮﻳﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد ﻣﻬﺮ و ﻋﻄﻮﻓﺖ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺮدم اﻫﻞ ﺗﺮﺣﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣـﺮدم اﻫـﻞ ﺗـﺮﺣﻢ و‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﻘﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري ﻧﻴﺴﺖ‪.«2‬‬
‫‪2‬ـ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺮ و ﺑﺮادران ﺧﻮﻳﺶ داراي ﻣﻬﺮ و ﻋﻄﻮﻓﺖ‬
‫زﻳﺎدي ﺑﻮد‪ ،‬و ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﺧﻮد در روزﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬و‬
‫داﻣﺎد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ را ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻛﻮﺑﻴﺪ‪ ،‬و ﺧﻮاﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ در ﺣﺎل دﻓﺎع از ﺷﻮﻫﺮش زﺧﻤـﻲ‬
‫‪3‬‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺧﻮن ﺧﻮاﻫﺮش را دﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‬
‫و ﻣﻬﺮ و ﻋﺎﻃﻔﻪاش ﺟﻮﺷﻴﺪ‪ ،‬و آﺗﺶ ﻗﻬﺮ و ﻏﻀﺐ او را ﺧﺎﻣﻮش ﻛﺮد و در ﻳﻚ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از‬
‫ﻧﺪاﻣﺖ و دﻟﺠﻮﻳﻲ ﺑﺎ‪ 4‬ﺧﻮاﻫﺮش ﺑﺤﺚ ﻛﺮد و ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑﻪ اﺳﻼم او ﮔﺮوﻳﺪ‪.5‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دو ﺑﺮادر )ﻳﻜـﻲ زﻳـﺪ ﭘـﺪري و ﻣـﺎدري‪ 6‬و دﻳﮕـﺮي ﺑـﺮادر‬
‫ﻣﺎدري( داﺷﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺣﺪي آنﻫﺎ را دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه در ﻗﻠﺐ ﺷـﺐﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻳـﺎد‬
‫ﻮﳍﺎ ِﻣ ْﻦ‪َ 7‬ﻟﻴ َﻠ ٍﺔ!!« و در ﺳﺤﺮﮔﺎه ﺑـﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﻣﻲاﻓﺘﺎد‪ ،‬از درازي اﻳﻦ ﺷﺐﻫﺎ ﮔﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪» :‬ﻳﺎ ُﻃ ِ‬

‫ﻣﺤﺾ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻤﺎزش را ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ دﻳـﺪن آنﻫـﺎ ﻣـﻲﺷـﺘﺎﻓﺖ و آنﻫـﺎ را در‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ص‪ 675‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،140‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻧﺰﻫﻪ اﻟﻤﺠﺎﻟﺲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 69‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 104‬و ‪.105‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 215‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 19‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 9‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.95‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.402‬‬
‫‪7‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 346‬و ج‪ ،2‬ص‪.166‬‬

‫‪755‬‬
‫آﻏﻮش ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ 1‬و وﻗﺘﻲ ﺑﺮادرش )زﻳﺪ(‪ 2‬در ﺟﻨﮓ ﻫﻮﻟﻨﺎك ﻳﻤﺎﻣـﻪ ﺑـﻪ درﺟـﻪ ﺷـﻬﺎدت‬
‫رﺳﻴﺪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺷﺪت ﻏﻢ و ﺗـﺄﺛﺮ ﺑـﻪ ﺣﺎﻟـﺖ ﺑﻴﻬﻮﺷـﻲ درآﻣـﺪ و ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل از ﺷﻬﺎدت او روزي ﻣﺮد ﻛﻮﺗﺎه ﻗﺪي ﺑﻪ ﻧﺰد ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آﻣـﺪ‬
‫و ﺷﻌﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻣﺮﺛﻴﻪ ﺑﺮادر ﺧﻮد ﺳﺮوده ﺑﻮد ﺑﺮاي ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺧﻮاﻧـﺪ و‬
‫ﺷﻬﺎدت زﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﺎد ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آﻣﺪ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺪت ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﻛﺎش ﻣﻦ ﻫﻢ ﻣﺜﻞ‪ 3‬ﺷـﻤﺎ ﻣـﻲﺗﻮاﻧﺴـﺘﻢ ﺷـﻌﺮ ﺑﮕـﻮﻳﻢ و‬
‫ﺷﻌﺮﻫﺎﻳﻲ را در ﻣﺮﺛﻴﻪ ﺑﺮادرم )زﻳﺪ( ﻣﻲﮔﻔﺘﻢ!«‬
‫‪3‬ـ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﻴﺎن اﻓﺮاد ﺧـﺎﻧﻮاده ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻓﺮزﻧـﺪان و‬
‫ﺑﺮادران و ﺧﻮاﻫﺮان ﺧﻮد ﻛﻪ آزاري از آنﻫﺎ ﻧﺪﻳﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺤﺒﺖ و ﻋﻄﻮﻓﺖ را داﺷـﺖ‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﭘـﺪرش )ﺧﻄـﺎب(‪ 4‬ﻧﻴـﺰ ﻛـﻪ از دﺳـﺖ او ﻛﺘـﻚ ﺑﺴـﻴﺎر ﺧـﻮرده ﺑـﻮد و‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖﻫﺎي زﻳﺎدي ﻫﻢ از او دﻳﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺤﺒﺖ و ﻋﻄﻮﻓﺖ و ارادت را داﺷﺖ و‬
‫در ﺣﺎل ﺣﻴﺎت از ﺧﺪﻣﺖ و اﺣﺘﺮام او ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ 5‬و ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻮاره از او ﺑﻪ‬
‫ﻧﻴﻜﻲ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮد و ﺗﺎ روزي ﻛﻪ رﺳﻮلاﷲص ﺻﺮﻳﺤﺎً او را ﻣﻨـﻊ ﻧﻤـﻮد ﻫﻤـﻮاره ﺑـﻪ ﺳـﺮ‬
‫ﭘﺪرش ﻗﺴﻢ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑِﺎَﺑﻲ‪ = 6‬ﺑﻪ ﭘﺪرم ﺳﻮﮔﻨﺪ«‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 346‬و ج‪ ،2‬ص‪.166‬‬
‫‪2‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.497‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 674‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،338‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﻔﺎﻳﻖ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 8‬و ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﻴﺤﻴﻦ‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪756‬‬
 ‫ﺗﺮﺣ‪‬ﻢ و ﻋﻄﻮﻓﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺧﺎرج از ﺧﺎﻧﻮاده‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﻓﻮق آﺷﻜﺎرا دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮد ﻣﻈﻬﺮ ﻣﻬﺮ و ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﻨﺎد و‬
‫ﻣﺪارك ﺗﺎرﻳﺨﻲ ذﻳﻞ ﺑﻪ وﺿﻮح دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﺧـﺎرج‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺣﺘﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻓﻮران ﺗـﺮﺣﻢ‬
‫و ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺒﻞ از ﺗﺸـﺮف ﺑـﻪ اﺳـﻼم ﻛـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣـﺎﺟﺮاﺟﻮ‬
‫ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺖ و ﺑﻪ زﻋﻢ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ‪ 1‬ﻧﻈﻢ و ﻗﺎﻧﻮن در ﺷﻬﺮ‪ ،‬آنﻫﺎ را اﻛﺜﺮاً ﻣﻲﻛﻮﺑﻴﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت از ﺷﻬﺮ ﻧﺎﭼﺎر ﻣﻲﻛﺮد روزي زن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ را )ﺑﻪ ﻧﺎم ام ﻋﺒﺪاﷲ( دﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﻮﻟﻪﺑﺎر‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮت را ﺑﺮ دوش ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ از ﺷﻬﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ دﻳﺎر ﻏﺮﺑﺖ ﺳﻔﺮ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ وﺿﻊ ﺷﺪﻳﺪاً ﻣﺘﺄﺛﺮ و ﺑﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻛـﻪ رﻗـﺖ و ﺗـﺮﺣﻢ از‪ 2‬او‬
‫ﻣﻲﺑﺎرﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ام ﻋﺒﺪاﷲ! ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲروي ﻛﻪ آزاد ﺑﺎﺷﻲ‪3‬؟« ام ﻋﺒﺪاﷲ ﮔﻔـﺖ‪» :‬آري‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ آزار ﺗﻮ در زﻣﻴﻦ ﺧﺪا ﭘﺨﺶ ﻣﻲﺷﻮم ﺗﺎ ﺧﺪا روزﻧﻪاي را ﺑـﺮاي ﻣـﺎ ﺑـﺎز ﻣـﻲﻛﻨـﺪ«‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻛﻪ دﻟﺴﻮزي و دﻟﺠﻮﻳﻲ و اﺣﺘﺮام از آن ﻣﻲﺑﺎرﻳـﺪ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﺻ‪‬ﺤ‪‬ﺒ‪‬ﻜُﻢ‪ ‬اﷲُ‪ «4‬ﺧﺪا ﻫﻤﺮاه ﺷﻤﺎ ﺑﺎد‪.‬‬
‫‪2‬ـ در دوران ﺧﻼﻓـﺖ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( و در ﺣـﺎل ﺷـﺪت ﺟﻨـﮓﻫـﺎي‬
‫رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ ﭘﻴﺮﻣﺮدي ﭘﻴﺶ او آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬اي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺪﺗﻲ اﺳﺖ‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 49‬و ﺳﻴﺮه اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 214‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ اﻳﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 94‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.15‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪757‬‬
‫ﭘﺴﺮم در ﺟﺒﻬﻪ و ﺟﻬﺎد اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ و دﻟﻢ ﺑﺮاي او ﺗﻨﮓ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ «1‬ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﻓﻮراً دﺳﺘﻮر داد آن ﺟﻮان از ﺟﺒﻬﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺑﺎز ﮔﺮدﻳـﺪ و آن ﭘﻴﺮﻣـﺮد را ﺧﻮاﺳـﺖ و‬
‫ﭘﺴﺮش را ﺗﺤﻮﻳﻞ او داد و وﻗﺘﻲ آن ﭘﻴﺮﻣﺮد در ﺣﻀﻮر ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺴـﺮش را‬
‫در آﻏﻮش ﮔﺮﻓﺖ‪ 2‬و ﭘﺴﺮش ﻧﻴﺰ ﭘﺪرش را در آﻏﻮش ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺪي ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﺒﺎدل ﻋﺎﻃﻔﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﭘﺪر و ﭘﺴﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ زار زار ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪،3‬‬
‫آن ﮔﺎه ﺑﻪ ﺟﻮان دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﭘـﺪرت ﺟـﺪا ﺷـﻮي‪ 4‬و‬
‫وﻗﺘﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮاي )اُﻣ‪‬ﻴﻪ و اَﺑﻲﺧﺮاش( ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪان آنﻫﺎ ﻧﻴﺰ در ﺟﺒﻬﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬رخ‬
‫داد و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻬﺮ و ﻋﺎﻃﻔﻪ ﭘﺪري‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان آنﻫـﺎ ﻧﻴـﺰ از‬
‫ﺟﺒﻬﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﻋﻮت داد‪ ،5‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﺗﺮﺣﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﭘـﺪران ﭘﻴـﺮ‬
‫ﻃﻲ ﺑﺨﺸﻨﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه اﺳﻼم دﺳﺘﻮر داد‪» :‬ﻫﻴﭻ ﺟﻮاﻧﻲ را ﻛﻪ ﭘﺪر ﭘﻴـﺮ و‬
‫ﺳﺎﻟﺨﻮرده داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد و ﺟﺒﻬﻪ ﻧﻔﺮﺳﺘﻴﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺧـﻮد ﭘـﺪران ﭘﻴـﺮ و‬
‫ﺳﺎﻟﺨﻮرده ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.«6‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﺮﺣﻢ و ﻋﻄﻮﻓﺖ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻣـﺮدم اﺳـﺖ و در‬
‫ﺣﺪ دﻟﺠﻮﻳﻲ و دﻟﻨﻮازي و ﮔﺮﻳﻪ و زاري و ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ از ﺧﺪﻣﺖ ﺳﺮﺑﺎزي ﻣﺘﻮﻗـﻒ ﻧﻤـﻲﺷـﻮد‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺮﺣﻢ و ﻋﻄﻮﻓﺖ او ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮد ﻧﺎﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‪ 7‬در ﺷـﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 675‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 388‬و ‪.381‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻏﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،21‬ص‪ 47‬و ج‪ ،18‬ص‪ ،157‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.380‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﻟﺤﻠﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 48‬و ﺣﻴﺎة اﻟﺤﻴﻮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.57‬‬

‫‪758‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻫﺮ روز ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﭘﻴﺮزﻧﻲ ﻣﻲرود و ﻣﻨﺰل او را ﺟﺎرو و ﻇﺮفﻫﺎي او را ﻣـﻲﺷـﻮﻳﺪ‪ 1‬و‬
‫در دل ﺷﺐﻫﺎ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ ﻛﻮﻟﻪﺑﺎر ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ از آرد‪ 2‬و روﻏﻦ ﺑﺮ دوش ﺧﻮد ﮔﺬاﺷﺘﻪ و در ﺧﻢ و‬
‫ﭘﻴﭻ ﻛﻮﭼﻪﻫﺎي ﺧﻠﻮت آن را ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﭘﻴﺮزﻧﻲ ﻣﻲﺑﺮد‬
‫‪4‬‬
‫ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﺑﭽﻪ ﮔﺮﺳﻨﻪ و ﺑﻴﭽﺎره ﺑﻪ دور او ﺣﻠﻘﻪ زدهاﻧﺪ‪ ،3‬و ﮔﺎﻫﻲ ﻫﻤـﺮاه ﻫﻤﺴـﺮش‬
‫)ام ﻛﻠﺜﻮم( در دل ﺷﺐ ﺑﺎ ﻛﻮﻟﻪﺑﺎري از وﺳﺎﻳﻞ و ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﻣﺮد ﻏﺮﻳﺒـﻲ ﻣـﻲرود‬
‫ﻛﻪ زﻧﺶ در ﺣﺎل زاﻳﻤﺎن‪ 5‬و ﻫﻤﺴﺮش ﻣﺎﻣﺎ و ﺧﻮدش ﻛﺎر آﺷﭙﺰي اﻳﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده ﻏﺮﻳـﺐ و‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮﺣﻢ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﮔﺎﻫﻲ در ﺣﺎل ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﻲ از ﺷﻬﺮ و در ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي ﻧﻴﻤﻪ ﺷﺐ‬
‫ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺻﺪاﻳﺚ ﮔﺮﻳﻪ ﺑﭽﻪاي را ﻣﻲﺷﻨﻮد‪ ،‬و ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﮔﺮﻳﻪ اﻳﻦ ﺑﭽﻪ ﺑﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻋﻠﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻤﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﭘﺲ از ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺷﻴﺮ ﻣﺎدر آﻏﺎز ﻣـﻲﮔـﺮدد‪،‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻬﺖ ﺗﺮﺣﻢ و ﻋﻄﻮﻓﺖ ﻧﺴﺒﺖ‪ 6‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﭽﻪ و اﻣﺜﺎل او اﻳﻦ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن را اﺻﻼح و از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻴﻤﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﭽﻪﻫﺎ از روز اول ﺗﻮﻟﺪ آﻏﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺗﺮﺣ‪‬ﻢ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻋﻴﻦ اﺟﺮاي ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻋﻴﻦ اﺟﺮاي ﺣﺪود اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻋﻲ ﻫﻤﻮاره ﺟﺎﻧﺐ ﺗﺮﺣﻢ و‬
‫ﻋﻄﻮﻓﺖ را رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮد روزي ﻛﺴﻲ را ﭘﻴﺶ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آوردﻧﺪ ﻛـﻪ ﻣﻜـﺮر‬
‫ﻣﺴﺘﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻣﺠﺎزات ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻬﺖ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺤﻠﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 48‬و ﺣﻴﺎة اﻟﺤﻴﻮان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.57‬‬

‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 20‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،59‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.373‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 56‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،73‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.375‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 217‬و ﺳﺎﻫﺮات‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،49‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.370‬‬

‫‪759‬‬
‫او ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳﻦ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻛﺴﻲ ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧـﻪ ﻣﺴـﺎﻣﺤﻪاي را‬
‫روا ﻧﺒﻴﻨﺪ‪ «1‬آن ﮔﺎه )ﻣﻄﻴﻊ ﺑﻦ اﺳﻮد( را ﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ را ﺑﻪ او داد و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺒﺎدا‬
‫ﻣﻄﻴﻊ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫﺎ را ﺧﻴﻠﻲ ﺗﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ از اﻧﺪازه ﺧـﻮد ﺑﺰﻧـﺪ‪ ،‬ﺧـﻮدش ﻧﻴـﺰ در ﻫﻤـﺎن ﺟـﺎ‬
‫اﻳﺴﺘﺎد‪ ،2‬و وﻗﺘﻲ دﻳﺪ ﻣﻄﻴﻊ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫﺎ را ﺧﻴﻠﻲ ﺗﻨﺪ ﻣﻲزﻧﺪ ﺑﺮ او ﻓﺮﻳـﺎد ﻛﺸـﻴﺪ‪» :‬اﻳـﻦ ﻣـﺮد‬
‫ﺑﻴﭽﺎره را ﻛﺸﺘﻲ دﺳﺖ از او ﺑﻜﺶ! ﺗﺎ ﺣﺎل ﭼﻨﺪ ﺗﺎ زدهاي؟« ﻣﻄﻴﻊ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﺼﺖ ﺗﺎ‪ .‬ﻓﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﺗﻼﻓﻲ ﺗﻨﺪي اﻳﻦ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻴﺴﺖ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺑـﺎﻗﻲ را ﻛﺴـﺮ ﻛـﻦ و‬
‫دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ ﺑﻴﭽﺎره دﺳﺖ ﺑﺮدار‪.«3‬‬
‫ﻣﻬﻠﺖ ﺑﺮاي ﭘﺸﻴﻤﺎن ﺷﺪن ﻣﺠﺮم از ﺟﺮم ارﺗﺪاد‬
‫ﺧﺒﺮ آزاد ﻛﺮدن ﺷﻬﺮ ﺷﻮﺷﺘﺮ‪ 4‬را ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دادﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﻫﻴﭻ اﺗﻔﺎق ﻧﺎﮔﻮاري رخ ﻧﺪاده اﺳﺖ؟ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻲ ﻣﺮدي ﻛﻪ اﺳﻼم را‬
‫ﻗﺒﻮل ﻛﺮده ﺑﻮد ﻣﺮﺗﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﺎ ﻳـﻚ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از دﻟﻬـﺮه و ﻧﮕﺮاﻧـﻲ‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :5‬ﺧﻮب او را ﭼﻪ ﻛﺎر ﻛﺮدﻳﺪ؟« در ﺟﻮاب ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬او را ﻛﺸـﺘﻴﻢ زﻳـﺮا ﻃﺒـﻖ ﻗﻮاﻋـﺪ‬
‫اﺳﻼم ﻣﺮﺗﺪ ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﺎراﺣﺘﻲ و دﻟﻬﺮهاش ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ‪» :‬ﭼﺮا‪ 6‬او را در اﺗﺎﻗﻲ ﺳـﻜﻮﻧﺖ ﻧﻤـﻲدادﻳـﺪ و در را ﺑـﺮ او‬
‫ﻧﻤﻲﺑﺴﺘﻴﺪ و ﻫﺮ روز ﻏﺬاﻳﻲ ﺑﻪ او ﻧﻤﻲدادﻳﺪ و ﺑﻪ او ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد ﻧﻤـﻲﻛﺮدﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ اﺳـﻼم‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.492‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،66‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 197‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.637‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪760‬‬
‫ﺑﺮﮔﺮدد؟ آن وﻗﺖ اﮔﺮ ﭘﺸﻴﻤﺎن ﻣﻲﺷﺪ ﺧﻮب و اﻻ او را ﻣﻲﻛﺸﺘﻴﺪ« آن ﮔﺎه ﻓﺎروق )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﺄﺛﺮ دﺳﺖﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﺪاﻳﺎ ﺗﻮ ﻣـﻲداﻧـﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻦ در آن ﺟﺎ ﻧﺒﻮدهام و ﭼﻨﻴﻦ دﺳﺘﻮري ﻫﻢ ﻧـﺪادهام و وﻗﺘـﻲ اﻳـﻦ ﺣﺎدﺛـﻪ را ﺑـﻪ ﻣـﻦ‬
‫ﮔﺰارش ﻛﺮدﻧﺪ ﻣﺘﺄﺛﺮ و ﻧﺎراﺿﻲ‪ 1‬ﺷﺪم«‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﺟﺮاي ﺣﺪود اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﻣﻘﺮرات را ﺑﻪ ﻫـﻴﭻ ﻛﺴـﻲ‬
‫اﺟﺎزه ﻧﻤﻲدﻫﺪ‬
‫ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﭘﻴﺶ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آورد ﻛﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي‪ 2‬اﺳـﺘﺎﻧﺪار‬
‫در ﻣﺠﺎزات ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺟﺮم ﻣﻲﺧﻮارﮔﻲ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ زدن ﻫﺸﺘﺎد ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺣـﺪ ﺷـﺮﻋﻲ‪ ،‬روي‬
‫او را ﻧﻴﺰ ﺳﻴﺎه ﻛﺮده‪ 3‬و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺮد ﻫﻢﻣﺠﻠﺲ و ﻫﻤﺴﻔﺮﻧﺸـﻮﻳﺪ‪،4‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از او ﻋﺬرﺧﻮاﻫﻲ ﻛﺮد و ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان دلﺷﻜﺴـﺘﮕﻲ و دﻟﺠـﻮﻳﻲ از‬
‫او‪ ،‬دوﻳﺴﺖ درﻫﻢ )ﻣﻌﺎدل ﺑﻴﺴﺖ ﻣﺜﻘﺎل ﻃﻼ( ﻫﻢ ﺑﻪ او داد‪ ،5‬و ﻧﺎﻣـﻪ ﺗﻬﺪﻳـﺪآﻣﻴﺰي ﻫـﻢ ﺑـﻪ‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ در آن ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬اﮔـﺮ اﻳـﻦ ﻋﻤـﻞ را‬
‫ﺗﻜﺮار ﻛﻨﻲ روﻳﺖ را‪ 6‬ﺳﻴﺎه ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﺗﻮ را در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﻣﻲﮔﺮداﻧﻢ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﺤـﺾ رﺳـﻴﺪن‬
‫اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻫﻢﻧﺸﻴﻨﻲ اﻳﻦ ﻣﺮد دﻋﻮت ﻛﻦ و ﺑﻪ او ﻓﺮﺻﺖ ﺑﺪﻫﻴﺪ ﻛﻪ از اﻋﻤـﺎل ﺑـﺪ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺎدم ﮔﺮدد و ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻧﺪاﻣﺖ در او ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ ﺷﻬﺎدت را ﻫـﻢ از او‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،66‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 197‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.637‬‬
‫‪2‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.492‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪761‬‬
 ‫ﻗﺒﻮل ﻛﻦ‪.«1‬‬

‫ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ ﻣﻮﻗﺖ و داﺋﻢ از اﺟﺮاي ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻲ‬

‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺮﺗﺪ را ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻲداد ﺗﺎ ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﻲ ﭘﺸـﻴﻤﺎن ﺷـﻮد و ﺑـﻪ‬
‫دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﺮﮔﺮدد‪ 2‬و اﻫﻞ ﻓﺴﻖ را ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻲداد ﺗﺎ ﺑﻌﺪ از ﻣـﺪﺗﻲ ﭘﺸـﻴﻤﺎن ﺷـﻮد و اﻫـﻞ‬
‫ﻃﺎﻋﺖ و ﻋﺒﺎدت ﺷﻮد و ﺷﻬﺎدت او ﻗﺒﻮل ﮔﺮدد و ﻣﻲﺧـﻮاران ﺿـﻌﻴﻒ و ﺑﻴﻤـﺎر را ﻣﻬﻠـﺖ‬
‫ﻣﻲداد ﻛﻪ از ﺑﻴﻤﺎري ﺷﻔﺎ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ 3‬و ﻗﻮت و ﻃﺎﻗﺖ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ آن ﮔﺎه ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ را ﺑﺮ آنﻫـﺎ‬
‫اﺟﺮا ﻣﻲﻛﺮد و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﺎﻓﻴﺖ داﺋﻢ داﺷﺘﻨﺪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از اﻓـﺮاد ﻛـﻢﺑﻀـﺎﻋﺖ ﻛـﻪ در‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﺎدي از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﻳﺎ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻗﺤﻄﻲ از اﻣﻮال ﻣﺮدم ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﺳﺮﻗﺖ ﻣـﻲﺑﺮدﻧـﺪ‬
‫ﻛﻪ از اﺟﺮاي ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ ﻛﻼً ﻣﻌﺎف‪ 4‬ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ زﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدي ﺑﺎ اﻛﺮاه و اﺟﺒﺎر ﺑﻪ او‬
‫ﺗﺠﺎوز ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ ﺑﺮ ﻣﺮد اﺟﺮا ﻣﻲﮔﺮدﻳـﺪ‪ ،‬زن از اﺟـﺮاي ﺣـﺪ‬
‫ﺷﺮﻋﻲ ﻣﻌﺎف ﺑﻮد‪.5‬‬
‫آﻳﺎ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دﺧﺘﺮش را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر و ﭘﺴﺮش را ﻛﺸﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
‫اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻓﻮق ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺒﻞ‬
‫از اﺳﻼم و ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮد ﻣﻈﻬـﺮ ﺷـﻔﻘﺖ و ﻣﻬـﺮ و ﻋﻄﻮﻓـﺖ و‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.492‬‬

‫‪2‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،66‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.197‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 35‬و اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،228‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.161‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﺨﺮاج‪ ،‬ص‪ ،204‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 211‬در ﻣﻮرد ﺳﺮﻗﺖ از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل و ﺳﺮﻗﺖ ﺑﺮده از اﻣﻮال ﺑﺮدهداران و ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪،‬‬
‫ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.493‬‬
‫‪5‬ـ ـ اﻟﺨﺮاج اﺑﻲ ﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص‪ ،183‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.198‬‬

‫‪762‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺣﺘﻲ ﺗﻤﺎم اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻓﻮران ﺗـﺮﺣﻢ و ﻣﻬـﺮ و ﻋﻄﻮﻓـﺖ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ و در اﺟﺮاي ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻮاره ﺟﺎﻧﺐ ﺗﺮﺣﻢ و رأﻓﺖ را ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﻤـﻮده‬
‫اﺳﺖ و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻓﺮاد ﺿﻌﻴﻒ و ﺑﻴﻤﺎر را ﻣﻮﻗﺘﺎً از اﺟﺮاي ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻲ ﻣﻌﺎف ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ و ﺳﺎﻟﻢ ﻧﻴﺰ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫﺎي ﺗﻨﺪ را ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮده و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي‬
‫اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﻣﻘﺮرات ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻲ از آن ﻫﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺗﻮﺑﻴﺦ و ﻣﺠﺎزات‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ و در ﭘﺮﺗﻮ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ﺑـﺮاي ﻫـﺮ اﻧﺴـﺎن ﺑﻴﻨـﺎ و ﺑﺼـﻴﺮي روﺷـﻦ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ دو ﻣﻄﻠﺐ زﻳﺮ اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ دﺷﻤﻨﺎن داﻧﺎ و دوﺳﺘﺎن ﻧﺎآﮔﺎه آنﻫﺎ‬
‫را ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ و اﺷﺎﻋﻪ دادهاﻧﺪ و اﻳﻦ دو اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( روزي در ﻣﻴﺎن اﺻﺤﺎب ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﺎﮔﺎه ﺧﻨﺪه ﻃـﻮﻻﻧﻲ‬
‫را آﻏﺎز ﻛﺮد و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻛﻤﻲ ﮔﺮﻳﻪ ﻛﺮد‪ !!1‬اﺻﺤﺎب ﻋﻠﺖ ﮔﺮﻳﻪ و ﺧﻨـﺪه را از او ﭘﺮﺳـﻴﺪﻧﺪ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺧﻨﺪﻳﺪم ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﺎد آوردم ﻣـﺎ در زﻣـﺎن ﺟﺎﻫﻠﻴـﺖ‬
‫ﺑﺘﻲ را از ﺣﻠﻮا ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻴﻢ و ﻣﺪﺗﻲ او را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ آن ﮔﺎه آﻧـﺮا ﻣـﻲﺧـﻮردﻳﻢ‪ .2‬و‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﮔﺮﻳﻪ ﻛﺮدم ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﺎد آوردم در زﻣﺎن ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ دﺧﺘﺮي داﺷﺘﻢ و ﺑـﺮاي زﻧـﺪه ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻮر ﻛﺮدن او را ﺑﻪ ﺻﺤﺮا ﺑﺮدم و ﮔﻮداﻟﻲ ﺑﺮاﻳﺶ ﻛﻨﺪم‪ ،‬و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ او ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﻣﻬﺮ و‬
‫ﻋﻄﻮﻓﺖ ﺑﺎ دﺳﺖﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﺧﻮد ﻏﺒﺎرﻫﺎي ﻛﻨﺪن ﮔﻮدال را از رﻳﺶ ﻣﻦ ﭘﺎك ﻣﻲﻛﺮد ﻣﻦ‬
‫او را زﻧﺪه زﻧﺪه در اﻳﻦ ﮔﻮدال ﺧﻔﻪ ﻛﺮدم و او را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻧﻤﻮدم‪.«3‬‬
‫رﻧﮓ ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ و اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺑﻮدن اﻳﻦ ﻗﺼﻪ »ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ زﻳﺎد‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 676‬اﺳﺘﺎد ﻣﺤﻤﻮد ﻋﻘﺎد ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺷـﺪﻳﺪاً آن را‬
‫رد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪763‬‬
‫ﺧﻨﺪﻳﺪ و ﻛﻤﻲ ﻫﻢ ﮔﺮﻳﻪ ﻛﺮد!« و »در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دﺧﺘﺮ ﻣﻬﺮﺑﺎن ﺑﺎ دﺳﺖﻫﺎي ﺧﻮد رﻳﺶ او را‬
‫از ﻏﺒﺎر ﮔﻮدال ﭘﺎك ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬او را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻧﻤﻮد« ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﺣﻢ و روﺣﻴـﻪ‬
‫ﻋﺎﻃﻔﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم و ﺑﺎ ﻣﺘﺎﻧﺖ اﺧﻼﻗﻲ او در ﺧﻨﺪه و ﮔﺮﻳﻪ ﺑﻌﺪ از‬
‫اﺳﻼم ﻛﺎﻣﻼً در ﺗﻀﺎد اﺳﺖ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺑﺎ ﻫﻤﻪ واﻗﻌﻴﺖﻫـﺎي ﻋﻴﻨـﻲ‬
‫در ﺗﻀﺎد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬

‫‪1‬ـ زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻛﺮدن دﺧﺘﺮان در ﻣﻴﺎن اﻋﺮاب ﻃﺒﻖ ﻧﺺ ﺻﺮﻳﺢ ﻗﺮآن‪k j { :‬‬

‫‪ z on m l‬اﻹﺳﺮاء‪ 31 :‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﻘﺮ و ﻓﻼﻛﺖ اﻗﺘﺼـﺎدي ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬و ﭼـﻮن در‬
‫ﻣﻴﺎن اﻋﺮاب‪ ،‬دﺧﺘﺮان ﻣﺼـﺮفﻛﻨﻨـﺪهﻫـﺎي ﺑـﺪون ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣـﻲآﻣﺪﻧـﺪ ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﺑﻲﺑﻀﺎﻋﺖ از ﺑﺮﺧﻲ ﻗﺒﺎﻳﻞ وﻗﺘﻲ ﺧﺒﺮ ﺗﻮﻟﺪ ﻧﻮزادان دﺧﺘﺮ را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﻲدادﻧﺪ‬
‫دﭼﺎر ﺣﺎﻟﺘﻲ از وﺣﺸﺖ و ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺧﻄـﺮ ﻓﻘـﺮ‪ 1‬و‬
‫ﻓﻼﻛﺖ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از ﻣﺼﺮفﻛﻨﻨﺪهﻫﺎي ﺑﺪون ﺗﻮﻟﻴﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ آنﻫـﺎ را زﻧـﺪه‬
‫ﺑﻪ ﮔﻮر ﻛﻨﻨﺪ و از ﻧﻨﮓ و ﻋﺎر ﻓﻘﺮ و ﻓﻼﻛﺖ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن اﻋﺮاب دوره ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ از ﻫﺮ ﻋﻴـﺐ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ 124‬و ‪ 186‬و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪) 315‬ﺳﻮره ﺗﻜـﻮﻳﺮ( و ج‪ ،1‬ص‪) 529‬آﻳـﻪ ‪ ،138‬ﺳـﻮره اﻧﻌـﺎم( و‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺮاﻏﻲ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪) 55‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺳﻮره ﺗﻜﻮﻳﺮ( و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،535‬ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ ﻣﺘﺒﺤﺮ و اﻫﻞ‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﺿﻤﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ آﻳﻪ ‪ 4‬ﻣﻮﺿﻮع زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻛﺮدن دﺧﺘﺮﻫﺎ و ﻛﺸﺘﻦ ﭘﺴـﺮان و اﻧﮕﻴـﺰه ارﺗﻜـﺎب اﻳـﻦ ﺟﻨﺎﻳـﺖ را ﺑﻴـﺎن‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ 124‬اﻧﮕﻴﺰه زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻛﺮدن دﺧﺘﺮان را ﻓﻘﺮ و ﻓﻼﻛﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﺸﻤﺮده و ﺑﻠﻜـﻪ ﻋﻠـﺖ‬
‫آن را اﺣﺴﺎس ﺣﻘﺎرت و ﻧﻨﮓ و ﻋﺎر اﺧﻼﻗﻲ ﺷﻤﺮده اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪ ‪» :‬از ﺗﺮس اﻳﻦ ﻛﻪ آﻟﻮده ﺷﻮﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﺎ ﺷﻮﻫﺮ ﭘﺎﺋﻴﻦﺗﺮ از ﺧﻮد‬
‫ازدواج ﻛﻨﻨﺪ ﻳﺎ در دﺳﺖ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻴﺮ ﺷﻮﻧﺪ اﻳﻦ دﺧﺘﺮان را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻣﻲﻛﺮﻧﺪ« وﻟﻲ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪه ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺷﻬﺮﺗﻲ ﻛﻪ دارد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺎ ﺳﻮق آﻳﻪﻫﺎ و ﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ اﻋﺮاب ﺟﺎﻫﻠﻲ ﺑﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﺎ از ﻫﻤﻪ آﻳـﻪﻫـﺎ و از‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻋﺮاب ﺟﺎﻫﻠﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﺮاف و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداران ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي اﻋﺘﻘﺎد ﺷـﺮكآﻣﻴـﺰف ﭘﺴـﺮان ﺧـﻮد را ﻗﺮﺑـﺎﻧﻲ ﺑـﺖﻫـﺎ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و دﺧﺘﺮان ﺧﻮد را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻓﺮاد ﺑﻲﺑﻀﺎﻋﺖ دﺧﺘﺮان ﺧﻮد را از ﺗﺮس ﻓﻘﺮ زﻧـﺪه ﺑـﻪ ﮔـﻮر‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪764‬‬
‫و ﻧﻨﮕﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﻮد ﺧﻮد را ﻧﺠﺎت دﻫﻨﺪ و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان و ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪداران و اﺷـﺮاف ﻋـﺮب ﺑـﺎ‬
‫وﺟﻮد اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻏﺮور و ﺧﻮدﭘﺮﺳﺘﻲ و ﺧﻮدﺧﻮاﻫﻲ و ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﺑﺪﻧﺎﻣﻲ و ﻧﻨﮓ و ﻋﺎر راﻳـﺞ‬
‫زﻣﺎن‪ ،‬ﭼﻮن ﺧﻄﺮ اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﺎﺷﻲ از دﺧﺘﺮان‪ ،‬ﻣﺼﺮفﻛﻨﻨﺪه ﺑـﺪون ﺗﻮﻟﻴـﺪ‪ ،‬آنﻫـﺎ را ﺗﻬﺪﻳـﺪ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از آنﻫﺎ دﺧﺘﺮان ﺧﻮد را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ ،‬و ﺣﺘﻲ ﺑﺮﺧﻲ از آنﻫـﺎ‬
‫ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﺣﺴﻦ اﻧﺴﺎندوﺳﺘﻲ از راه ﻛﻤﻚﻫﺎي ﻣﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهﻫـﺎي ﻣﺴـﺘﻤﻨﺪ و ﻓﻘﻴـﺮ و‬
‫ﺑﻲﺑﻀﺎﻋﺖ ﻣﺎﻧﻊ زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻛﺮدن دﺧﺘﺮان آنﻫﺎ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻓﺮزدق در ﺷﻌﺮ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ اﻓﺘﺨﺎر ﺑﺰرگ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫»و ِﻣﻨّﺎ ا ﱠﻟﺬی ﻣﻨَﻊ اﻟﻮاﻳﺪات ـ َﻓﺄﺣﻴﺎ ا َﻟﻮﺋﻴﺪَ َﻓﻠﻢ ﺗ ِ‬
‫ُﻮﺋ ِﺪ«‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫و ﭼﻮن ﻛﺴﻲ ﻧﺸﻨﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻗﺒﻴﻠﻪ )ﺑﻨﻲﻋﺪي ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻓﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( دﺧﺘﺮي را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﺎﻧﻮاده ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻳﻜﻲ‬
‫از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻣﻜﻪ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻧﻮﺟﻮاﻧﻲ ﮔﻠﻪ ﺷـﺘﺮﻫﺎي ﭘـﺪرش‬
‫را در دره ﺿَﺠ‪‬ﻨﺎن ﻣﻲﭼﺮاﻧﻴﺪ‪ ،‬و وﻗﺘﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺧـﻮد را ﻫـﻢ آﻏـﺎز ﻛـﺮده ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬
‫ﺗﺠﺎرت ﺧﺎرﺟﻲ و ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺠﺎور اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻪ و در آﻏﺎز زﻧـﺪﮔﻲ ﺗـﺎﺟﺮ‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ اﻣﻜﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دﺧﺘـﺮ‬
‫ﺧﻮد را زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ دﺧﺘﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺣﻔﺼﻪ‪ 1‬ﺑﻮده ﻛﻪ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﺑﻌﺜﺖ ﺑﻪ‬
‫دﻧﻴﺎ آﻣﺪه و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي اﺑﺮاز ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﺤﺒﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ او‪ ،‬ﻛﻨﻴـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ ،34‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 296‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ص‪ 676‬و اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 347‬و اﻋﻼم زرﻛﻠﻲ‪ ،‬ج‪،2‬‬
‫ص‪ ،570‬اﺧﺒﺎر‪ ،‬ص‪.473‬‬

‫‪765‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺧﻮد را )اﺑﻮﺣﻔﺺ(‪ 1‬ﻗﺮار داده اﺳﺖ و او را ﺑﺮ ﻛﻨﻴﻪ )اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ( ﻛﻪ دو ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﺣﻔﺼﻪ‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺮﺟﻴﺢ داد و ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺗﻤﺎم ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻗﺒـﻞ از‬
‫اﺳﻼم ﺟﺰ ﺣﻔﺼﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﺷﻬﺎدت ﺧﻨﻴﺲ ﺣﺮم ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص ﮔﺮدﻳـﺪ‪ ،‬و ﺟـﺰ رﻗﻴـﻪ ﻛـﻪ‬
‫ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻫﻴﭻ دﺧﺘﺮ دﻳﮕﺮي را ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪،‬‬
‫و دﺧﺘﺮان دﻳﮕﺮش ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ ،‬ﺻﻔﻴﻪ‪ ،‬زﻳﻨﺐ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ دﻧﻴﺎ‬
‫آﻣﺪهاﻧﺪ و اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از دﺧﺘﺮان ﺧـﻮد را زﻧـﺪه ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻮر ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻛﺮدن دﺧﺘﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻢ ﭼﻨﺎن‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﺷﻔﻘﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻃﺒﻖ ﻧﺺ ﻗﺮآن ﺑﺎ رﺳﻮم و ﺳـﻨﻦ‬
‫ﺟﺎرﻳﻪ روزﮔﺎر ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ در ﺗﻀﺎد ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫دﺷﻤﻨﺎن داﻧﺎ ﻫﻤﻮاره ﭼﻨﻴﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪاي را ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ دوﺳﺘﺎن ﻧﺎآﮔﺎه ﺑﺮاي اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬
‫ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ ﻛﻪ اﺳﻼم از ﻳﻚ ﻓﺮد ﺟﻨﺎﻳﺖﻛﺎر ﭼﻪ اﻣـﺎم ﺑﺰرﮔـﻮاري را ﺳـﺎﺧﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻳـﻦ‬
‫اﻓﺴﺎﻧﻪ را رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ب‪ :‬دوﻣﻴﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ‪» :‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺴﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﺼﺮ ﻧﻮﺷـﺎﺑﻪاي را‬
‫آﺷﺎﻣﻴﺪ ﻛﻪ ﺧﻴﺎل ﻣﻲﻛﺮد‪ 3‬ﻧﺒﻴﺬ اﺳﺖ وﻟﻲ ﻣﻲ و ﺷﺮاب ﺑﻮد و او را ﻣﺴﺖ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻓﺮداي آن‬
‫ﺷﺐ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻋﻤﺮوﻋﺎص آﻣﺪ و ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ او ﮔـﺰارش ﻛـﺮد‪ ،4‬و از او ﺧﻮاﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺣـﺪ‬
‫ﺷﺮﻋﻲ )ﻫﺸﺘﺎد ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ( را ﺑﺮ او اﺟﺮا ﻛﻨﺪ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از اﻃﻼع از ﻗﻀﻴﻪ‬

‫‪1‬ـ ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ ،34‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 296‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ص‪ 676‬و اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 347‬و اﻋﻼم زرﻛﻠﻲ‪ ،‬ج‪،2‬‬
‫ص‪ ،570‬اﺧﺒﺎر‪ ،‬ص‪.473‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،209‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ در ذﻳﻞ ص‪.324‬‬
‫‪4‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 491‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 32‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،207‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 323‬و ‪.324‬‬

‫‪766‬‬
‫ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص در ﻣﻨﺰل ﺧﻮد او را ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫﺎ زده اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ اﺣﻀﺎر ﻧﻤﻮده و او را ﻣﺠﺪداً ﺑﺮاي اﺟـﺮاي ﺣـﺪ ﺷـﺮﻋﻲ آﻣـﺎده‪ 1‬ﻧﻤـﻮد و ﻫـﺮ ﭼـﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ ﺑﺮ او اﺟـﺮا ﮔﺮدﻳـﺪه ﻣﺮﺗﺒـﻪ دﻳﮕـﺮ‬
‫دﻟﻴﻠﻲ ﻧﺪارد‪ 2‬و ﻫﺮ ﭼﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺧﻮدش ﺑﺎ ﺗﻀﺮع و زاري ﮔﻔﺖ ﻣـﻦ ﻣﺮﻳﻀـﻢ‪ 3‬و ﺗـﺎب‬
‫ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫﺎ را ﻧﺪارم و ﺗﻮ ﻣﺮا ﻣﻲﻛﺸﻲ‪ 4‬ﻫﻴﭻ ﻓﺎﻳﺪهاي ﻧﺪاﺷﺖ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي‬
‫اﺟﺮاي ﻣﺠﺪد ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ ﭘﺴﺮش را زﻳﺮ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫﺎ ﻗﺮار داد ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺿﺮﺑﺖ اﻳﻦ‬
‫ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﺮﻳﺾ ﮔﺮدﻳﺪ‪ 5‬و ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮض وﻓﺎت ﻛﺮد«‪.‬‬
‫دﻟﻴﻞ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺑﻮدن و ﺑﻲاﺳﺎس ﺑﻮدن اﻳﻦ رواﻳﺖ‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ اﻳﻦ ﺟﺮم ﺷﺪه ﺑﻮد‪ 6‬وﻟﻲ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺧﻮد را‬
‫آﻣﺎده ﻛﺮد ﻛﻪ ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ ﺑﺮ او اﺟﺮا ﺷﻮد‪ 7‬و ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻛﺎﻣـﻞ ﺑـﺮ او اﺟـﺮا‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ اﺟﺮاﻛﻨﻨﺪه ﺣﺪ )ﻋﻤﺮوﻋﺎص( ﻫﻢ از ﺣﻴﺚ ﻣﺤﻞ اﺟﺮاي ﺣﺪ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻋﻤـﻞ‬
‫آورده ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺮم اﻳﻦ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻛﺮدن ﺑﺮ ﮔﺮدن ﻋﻤﺮوﻋﺎص ﺑﻮد ﻧـﻪ ﺑـﺮ ذﻣـﻪ ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ و‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ در اﺟﺮاي ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻛﺎﺳﻪ‪ ،‬ﻛﻮزه را ﺑﺸﻜﻨﺪ‬
‫و ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ ﻋﻤﺮوﻋﺎص ﻧﻴﺰ از اﺗﻬﺎم ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﻛﺮدن ﺧﻮد را ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻛﺮد‪ 8‬و ﻗﺴﻢ ﺧﻮرد ﻛﻪ‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 491‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 32‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،207‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 323‬و ‪.324‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،209‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ ذﻳﻞ ص‪.324‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 323‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.491‬‬

‫‪767‬‬
‫ﻣﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ذﻣﻲ و ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﺰرگ را در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺤﻞ ﺣﺪ ﺷـﺮﻋﻲ را ﺑـﺮ آنﻫـﺎ اﺟـﺮا‬
‫ﻛﺮدهام دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﺣﺪ ﻣﺠﺪد ﺣﺘﻲ ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﻫﻢ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪2‬ـ در ﺻﻔﺤﺎت ﺳﺎﺑﻖ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارﻛﻲ اراﺋﻪ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺷﻴﻔﺘﻪ اﺟﺮاي ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻲ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و در ﺷﺒﻬﻪ و اﺷﺘﺒﺎه و ﻣﻌﺬورﻳﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮﺗﻜﺒﻴﻦ‬
‫ﺟﺮمﻫﺎﻳﻲ را از اﺟﺮاي ﺣﺪود ﺷﺮﻋﻲ‪ 1‬ﻣﻌﺎف داﺋﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ )ﻣﺜﻼً اﻓﺮاد ﺑﻲﺑﻀﺎﻋﺘﻲ ﻛﻪ در‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﺎدي از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل و در ﺷﺮاﻳﻂ ﻗﺤﻄﻲ از اﻣﻮال ﻣﺮدم ﺳﺮﻗﺖ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ از اﺟـﺮاي‬
‫ﺣﺪ ﻣﻌﺎف ﻛﺮده‪ 2‬و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻜﺮر زﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺬر ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮدن و ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻧﻴﺮوي ﻣﻘﺎوﻣـﺖ‬
‫از اﺟﺮاي ﺣﺪ زﻧﺎ ﻣﻌﺎف ﻧﻤﻮد‪ (3‬و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛـﻪ ﺿـﻌﻴﻒ و ﻛـﻢﺗـﻮان ﻳـﺎ ﺑﻴﻤـﺎر‬
‫ﻣﻲﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻮﻗﺘﺎً و ﺗﺎ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن ﺗﻮان و ﺳﻼﻣﺘﻲ آنﻫﺎ را ﻣﻌﺎف‪ 4‬ﻣـﻲﻛـﺮد و ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ در‬
‫اﺟﺮاي ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﻣﻘﺮرات را )ﻣﺜﻼً ﻫﺸﺘﺎد ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﻣﻲﺧـﻮارﮔﻲ( ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ‬
‫ﻛﺲ اﺟﺎزه ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ 5‬و ﺗﺒﻌﻴﺾ در ﻣﻘﺮرات را ﺳﺘﻢ ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورده اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ را ﻛﻪ ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ دﭼﺎر ﻣﻲ ﺧﻮردن ﺷﺪه و‬
‫ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ ﻫﻢ ﺑﺮ او اﺟﺮا ﺷﺪه ﺑﺎز ﻣﺠﺪداً و در ﺣﺎل ﺑﻴﻤﺎري و ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺗﻮان‪ ،‬ﺣـﺪ ﺷـﺮﻋﻲ‬
‫را ﺑﺮ او اﺟﺮا ﻛﻨﺪ و ﭘﺪري ﻛﻪ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﺷﻔﻘﺖ و ﻋﻄﻮﻓﺖ ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻮده و در ﻣﻴﺎن‬
‫ﻣﺮدم ﻫﻢ اﻋﻼم ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﻲﻣﻬﺮ و ﻋﻄﻮﻓﺖ ﺑﺎﺷـﺪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.493‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﺨﺮاج‪ ،‬ص‪ ،204‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻓﺎروق‪ ،‬ص‪.211‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻔﺎﻳﻖ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،306‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.212‬‬
‫‪4‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.163‬‬
‫‪5‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 154‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ص‪.493‬‬

‫‪768‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺮدم ﻫﻢ ﺑﻲﺗﺮﺣﻢ و ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ اداره ﻛﺮدن ﻫﻴﭻ ﻣﻘﺎﻣﻲ را ﻧﺪارد‪ ،1‬ﭼﻪ ﻃﻮر اﻣﻜﺎن‬
‫دارد ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻘﺮرات و ﺑﺪون دﻟﻴﻞ ﭘﺴﺮ ﺑﻴﻤﺎر و ﻧﺎﺗﻮاﻧﺶ را زﻳﺮ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ و‬
‫او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؟‬
‫و ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ در اواﺧﺮ ﻋﺼﺮ اﺻﺤﺎب و در اواﻳـﻞ ﻋﺼـﺮ ﺗـﺎﺑﻌﻴﻦ‬
‫ﺑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﭘﺮ و ﺑﺎل ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ زﻳﺮا ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤـﺮ از ﺑـﺰرگﺗـﺮﻳﻦ راوﻳـﺎن‬
‫ﺣﺪﻳﺚ و اﺧﺒﺎر اﺳﻼﻣﻲ و اوﻻد ارﺷﺪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮﻳﻦ و آﮔـﺎهﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﻓﺮد ﺑﻪ اوﺿﺎع ﺧﺎﻧﻮاده ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﻦ ﺷﺎﻳﻌﻪ را ﺷﺪﻳﺪاً ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻣﻲﻛﻨـﺪ و ﺑﻌـﺪ‬
‫از رواﻳﺖ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﺮادرم ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺗﺎ ﻳﻚ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﺳﺎﻟﻢ و زﻧﺪه‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ 2‬و ﺳﭙﺲ ﻣﺮﻳﺾ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻃﺒﻴﻌﻲ وﻓﺎت ﻛـﺮد‪ «3‬و ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ ﻣـﻮرخ‬
‫ﻣﺤﻘﻖ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﭘﺲ از ﺗﺤﻘﻴﻖ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻳﻚ ﻣﺎه ﺑﻌﺪ از‬
‫اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺘﻲ و دور از ﻫﺮ ﻋﺎرﺿﻪاي زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮده و ﺑﻌﺪاً ﺑﻴﻤﺎر ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻪ ﻣـﺮگ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ وﻓﺎت‪ 4‬ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺷﺎﻳﻊ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛـﻪ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي ﺑﺎر دوم ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ را ﺑـﺮ ﭘﺴـﺮش ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﺟـﺮا ﻛـﺮده اﺳـﺖ ﺷـﺎﻳﻌﻪاي‬
‫ﺑﻲاﺳﺎس‪ 5‬و دروﻏﻲ اﺳﺖ آﺷﻜﺎر زﻳﺮا ﻫﻴﭻ ﺣﺪي ﺑﺮ ﻫﻴﭻ ﻛﺴﻲ در ﻫﻴﭻ ﺷـﺮاﻳﻄﻲ دو ﺑـﺎر‬
‫اﺟﺮا ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻣﺮ ﺷﺎﻳﺪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺴﺮش را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺄدﻳﺐ دو ﺳﻪ‬

‫‪1‬ـ ﻧﺰﻫﺔ اﻟﻤﺠﺎﻟﺲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 69‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 104‬و ‪ ،105‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.140‬‬
‫‪2‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.494‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،209‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ذﻳﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.324‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪769‬‬
 ‫ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ‪ 1‬زده ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻴﭻ ﻋﺎرﺿﻪاي ﻫﻢ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.«2‬‬
‫اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪﺳﺎزان‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻢ ﺗﺎرﻳﺦ را ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻢ اﻗﺘﺼﺎد اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ و‬
‫در ﻧﻘﻞ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ واﻗﻌﻴـﺖ ﻫﻤـﻮاره ﺑـﻪ ﺳـﻮد و ﻣﻨﻔﻌـﺖ ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬و دﺷﻤﻨﺎن آﮔﺎه ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻣﺨﺪوش ﻛﺮدن ﻓﻄﺮت و ﻋﺪاﻟﺖ ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و‬
‫دوﺳﺘﺎن ﻧﺎآﮔﺎه ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﻌﺮﻳﻒ از اﺳﻼم ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺤﻮﻟﻲ در ﻋﻤﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﻪ‬
‫وﺟﻮد آﻣﺪه و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﻌﺮﻳﻒ از ﻋﺪاﻟﺖﺧﻮاﻫﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻛـﻪ دو ﻣﺮﺗﺒـﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﭘﺴﺮش اﺟﺮاي ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ ﻧﻤﻮده و ﭘﺴﺮ ﻧﺎﺗﻮان و ﺑﻴﻤﺎرش را زﻳﺮ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫﺎي اﺿﺎﻓﻲ ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ دو اﻓﺴﺎﻧﻪ )زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﻛﺮدن دﺧﺘﺮ و ﻗﺘﻞ ﭘﺴﺮش را( ﺳﺎﺧﺘﻪ و‬
‫اﻧﺘﺸﺎر دادهاﻧﺪ و ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ دادﮔﺮﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳـﻼم‪ ،‬ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﺪون ﻣﺠﻮز ﺷﺮﻋﻲ و ﺧﺎرج از ﺣﺪ و ﺣﺼﺮ و ﺷﻤﺎر ﺑﺮ ﺳـﺮ ﻣـﺮدم ﻣﺴـﻠﻤﺎن‬
‫ﻓﺮود آﻣﺪه اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روزي ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺟﺎي ﺷﻤﺸـﻴﺮ‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﻋﺎدﺗﺎً اﻣﺮا در دﺳﺖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ در ﻣﻴﺎن ﻣـﺮدم ﺻـﺮﻳﺤﺎً‬
‫اﻋﻼم ﻛﺮد ﻛﻪ‪» :‬ﺑﺴﻴﺎر اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﻬﺪﻳﺪ اﻓﺮاد ﻋﺼﻴﺎنﮔـﺮ و ﻣـﺰاﺣﻢ اﻳـﻦ‬
‫ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ را ﺑﺮ ﺳﺮ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﮔﺮدش درﻣﻲآورم‪ ،‬وﻟﻲ آنﻫﺎ را ﻧﻤﻲزﻧـﻢ‪ «3‬و روزي ﻣـﺮدي را‬
‫دﻳﺪ ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﻜﻲ اول ﺷﺐ ﺑﺎ زﻧﻲ در ﺣﺎل ﮔﻔﺘﮕﻮ اﺳﺖ و ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪاي ﺑـﺮ او زد و ﻣﻌﻠـﻮم‬
‫ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ زن ﻫﻤﺴﺮ آن ﻣﺮد اﺳﺖ و ﺗﺎزه ﺑﻪ ﺷﻬﺮ رﺳﻴﺪهاﻧﺪ و ﺑﺮاي ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن ﻣﻨﺰل ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﻣﺸﻮرت ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻋﻤﻞ ﺧﻮد ﭘﺸـﻴﻤﺎن و ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ را ﺑـﻪ او داد و‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،209‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ذﻳﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.324‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 2063‬و ‪.2064‬‬

‫‪770‬‬
‫اﺻﺮار ﻛﺮد ﻛﻪ ﻳﻚ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺑﻪ او ﺑﺰﻧﺪ‪ 1‬وﻟﻲ آن ﻣﺮد در راه ﺧﺪا او را ﺑﺨﺸـﻴﺪ و روز دﻳﮕـﺮ‬
‫زﻧﺎن و ﻣﺮداﻧﻲ را دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻳﻚ ﺣﻮض وﺿﻮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺑﺎ زدن ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ آنﻫـﺎ را ﻣﺘﻔـﺮق‬
‫ﻧﻤﻮد‪ ،‬از ﻋﻮاﻗﺐ ﻛﺎر ﺧﻮد ﻧﮕﺮان و ﻗﻀﻴﻪ را ﺑﺎ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﻴـﺎن آورد‬
‫و ﺗﻨﻬﺎ وﻗﺘﻲ آرام ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﺪاً ﻧﮕـﺮان‪ 2‬ﻧﺒﺎﺷـﻴﺪ زﻳـﺮا‬
‫ﻗﺼﺪ ﺗﻮ ﺗﺮﺑﻴﺖ آنﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﻌﺪ روزي ﻛﺴـﻲ ﭘـﻴﺶ او آﻣـﺪ و ﮔﻔـﺖ‪» :‬اي‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮﺧﻴﺰ و ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻓﻼن ﻣﺤﻞ ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدي در آن ﺟﺎ ﻣـﺮا‬
‫اذﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺮ ﻣﻦ ﺳﺘﻢ روا ﻣﻲدارد‪ ،‬و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛـﻪ ﺳـﺮﮔﺮم ﺣـﻞ‬
‫ﻣﺸﻜﻼت ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ 3‬ﺑﻮد از ﺗﻘﺎﺿﺎي اﺻﺮارآﻣﻴﺰ اﻳﻦ ﻣﺮد ﻛـﻪ ﻣـﻲﺧﻮاﺳـﺖ او را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﻣﺄﻣﻮر ﺟﻠﺐ و اﺟﺮا ﺑﻪ ﻣﺤﻞ دوري ﺑﺒﺮد و ﻛﺎرﻫﺎي ﻋﻤـﻮﻣﻲ را ﻣﺘﻮﻗـﻒ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ ،‬ﻋﺼـﺒﺎﻧﻲ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ 4‬و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪاي ﺑﻪ او زد‪ 5‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ و اﻣﻴﺮ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﭘﺲ ﭼﻪ ﻃﻮر در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺳﺮﮔﺮم ﻛﺎرﻫﺎي ﻋﻤﻮم ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻫﺴـﺘﻢ اﺻـﺮار‬
‫داري ﻛﻪ ﻣﻦ ﻛﺎرﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ را ﺗﻮﻗﻴﻒ ﻛﻨﻢ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺄﻣﻮر ﺟﻠﺐ و ﺑﺮاي ﻛﺎر ﺷﺨﺼـﻲ‬
‫ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ دوري ﺑﻴﺎﻳﻢ‪ «6‬و وﻗﺘﻲ آن ﻣﺮد ﺑﻴﺮون رﻓﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( از ﻋﻮاﻗـﺐ‬
‫زدن اﻳﻦ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﭘﺸﻴﻤﺎن و ﻧﮕﺮان ﮔﺮدﻳﺪ و ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآورد آن را ﻋﻮدت دﻫﻴـﺪ و ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ را‬

‫‪1‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،46‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.203‬‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،14‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 341‬و ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﻦ ﺑﻮد ‪» :‬ﻳﺎ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫اﻧﺖ راع ﻣﻦ اﻟﺮﻋﺎه«‬
‫‪3‬ـ اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 61‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 324‬و ‪.325‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪771‬‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ او داد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺰﻧﻲ‪ .1‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ را‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﺪا و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮدت ﺑﺨﺸﻴﺪم‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﮔﻔـﺖ‪» :‬اﻳـﻦ درﺳـﺖ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻳﺎ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺛﻮاب ﺧﺪا ﻳﺎ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﺨﺸﻴﺪم‪ 2‬ﺗﺎ ﻣـﻦ ﻋﻠـﺖ‬
‫ﺑﺨﺸﻴﺪن را ﺑﺪاﻧﻢ«‪ ،‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﺪا ﺗﻮ را ﺑﺨﺸﻴﺪم و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻫـﻢ ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻋﻮاﻗﺐ اﻳﻦ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﻧﮕﺮان ﺑﻮد و وﻗﺘﻲ ﺑـﻪ ﻣﻨـﺰﻟﺶ آﻣـﺪ ﺑﻌـﺪ از‬
‫اﻧﺠﺎم دادن دو رﻛﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺎ اﻳﻦ‪ 3‬ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﻣﻼﻣﺖ و ﺳﺮزﻧﺶ ﺧﻮد را درﺑﺎره ﻫﻤـﻴﻦ ﻳـﻚ‬
‫ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ آﻏﺎز ﻧﻤﻮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﭘﺴﺮ ﺧﻄﺎب! ﺗﻮ در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﭘﺎﺋﻴﻦ ﺑﻮدي و ﺧﺪا ﺗﻮ را رﻓﻌـﺖ‬
‫ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ،‬و ﺗﻮ ﮔﻤﺮاه ﺑﻮدي و ﺧﺪا ﺗﻮ را ﻫﺪاﻳﺖ داد و ﺗﻮ در ذﻟﺖ ﺑﻮدي و ﺧﺪا ﺗﻮ را ﻋـﺰت‬
‫ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ،‬آن ﮔﺎه ﺧﺪا ﺗﻮ را ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻣﺮدم ﻛﺮد و در ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﺮدي ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺳـﺘﻢ و‬
‫ﻣﺰاﺣﻤﺖ از ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺰد ﺗﻮ آﻣﺪ و ﺗﻮ او را ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ زدي! آﻳﺎ ﻓﺮدا ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺣﻀـﻮر ﺧـﺪا و‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرت رﺳﻴﺪي ﭼﻪ ﺟﻮاﺑﻲ ﺧﻮاﻫﻴﺪ داد؟«‬
‫ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ و ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲاﻓﺘﺎدﻧﺪ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮود آوردن ﻳﻚ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﺠـﻮز‬
‫ﺷﺮﻋﻲ ﻧﺪاﺷﺖ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و اﺻﺮار داﺷﺖ ﻛﻪ ﻗﺼﺎص آن ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ از او ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬در‬
‫ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻮس و ﺣﻴﺜﻴﺖ ﻛﺴﻲ ﺗﺠﺎوز ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ داﻣـﻦ ﭘـﺎك‬
‫ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ زور آﻟﻮده ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻋﻤﻞ ﺳﻴﻞ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ راه ﻣﻲاﻓﺘﺎد و اﮔـﺮ‬
‫ﻋﻤﻞ زﺷﺘﻲ ﻫﻢ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣـﻲاﻓﺘـﺎد و ﻓـﺮد ﻣﺘﺠـﺎوز ﺑـﻪ ﺷـﺪت‬

‫‪1‬ـ اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 61‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 324‬و ‪.325‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪772‬‬
‫ﻣﻀﺮوب و در ﺻﻮرت اﻧﺠﺎم دادن ﻋﻤﻞ زﺷﺖ ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻧـﻪ‬
‫ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﻲﺷﺪ و ﻧﻪ ﻋﺬرﺧﻮاﻫﻲ ﻣﻲﻛﺮد و ﻧﻪ در ﺑﺎرﮔﺎه ﺧﺪا ﺧـﻮد را ﻣﻘﺼـﺮ ﻣـﻲداﻧﺴـﺖ و‬
‫اﻳﻨﻚ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﺑﺪون ﺗﺮﺣﻢ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ و ﮔـﺎﻫﻲ ﺷﻤﺸـﻴﺮ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲاﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫‪1‬ـ اﺑﻮﺳﻴﺎره‪ ،1‬از ﺑﻴﻤﺎران اﺧﻼﻗﻲ ﭼﺸﻢ ﻃﻤﻊ ﺑﻪ زن زﻳﺒﺎي اﺑﻮﺟ‪‬ﻨْﺪ‪‬ب دوﺧﺘﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬و‬
‫ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ اﻳﻦ زن ﭘﺎﻛﺪاﻣﻦ ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺗﻨﺪي ﭘﺎﺳﺦ اﺑﻮﺳﻴﺎره را داده ﺑﻮد‬
‫و ﺑﺎز دﺳﺖﺑﺮدار ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮد ﺑـﻪ ﻣﻴـﺎن آورد‪ ،2‬و ﻫـﺮ دو ﺗﻮاﻓـﻖ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ او را ﺑﻪ دام اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﺑﺎﻳﺪ دﻳﮕـﺮان ﻧﻴـﺰ ﺗﻨﺒﻴـﻪ ﻛﻨﻨـﺪ و در ﺳـﺎﻋﺘﻲ از روز ﻛـﻪ‬
‫اﺑﻮﺟﻨﺪب ﺧﻮد را در ﮔﻮﺷﻪاي ﻣﺨﻔﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد ﻫﻤﺴﺮش وﻋﺪه ﻣﻼﻗﺎت ﺑﻪ اﺑﻮﺳﻴﺎره داد‪ ،‬و‬
‫وﻗﺘﻲ اﺑﻮﺳﻴﺎره در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻲ وارد ﻣﻨﺰل ﮔﺮدﻳﺪ آن زن ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﺗﻮ ﻫﺮﮔـﺰ از‬
‫ﻣﻦ ﺣﺮﻓﻲ ﺷﻨﻴﺪهاي ﻳﺎ ﺣﺮﻛﺎﺗﻲ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدهاي ﻛﻪ ﻣﻦ ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﺑـﻪ ﺗـﻮ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻢ‪3‬؟‬
‫اﺑﻮﺳﻴﺎره ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﻧﺒﻮده وﻟﻲ ﺑﻪ ﺣﺪي ﻋﺎﺷﻖ ﺗﻮ ﺷﺪهام ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ‬
‫از ﺗﻮ دﺳﺖ ﺑﺮﻧﻤﻲدارم‪ ،‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮن ﻏﻴﺮت ﻋﺮﺑﻲ در رگﻫـﺎي ﺷـﻮﻫﺮش ﻛـﻪ در‬
‫ﮔﻮﺷﻪاي ﺧﻮد را ﻣﺨﻔﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ ﺟﻮش آﻣﺪ و از ﮔﻮﺷﻪ ﺑﻴﺮون ﺟﺴﺖ‪ 4‬و ﺑـﺎ ﭼـﻮب و‬
‫ﭼﻤﺎق و ﻟﮕﺪ اﻳﻦ ﻗﺪر ﺑﻪ اﺑﻮﺳﻴﺎره زد ﻛﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﺧﻴﺎل ﻛﺮد ﻣﻲﻣﻴﺮد‪ 5‬و ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ ﺧـﻮد را‬
‫ﺑﻪ ﺑﺮادر ﺷﻮﻫﺮش رﺳﺎﻧﺪ و آﻣﺪ و اﺑﻮﺳﻴﺎره را زﺧﻤﻲ و ﻛﻮﻓﺘﻪ از زﻳﺮ دﺳﺖ او ﺑﻴﺮون آورد‬

‫‪1‬ـ روﺿﻪ اﻟﻤﺤﺒﻴﻦ‪ ،‬ص‪ ،324‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.196‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪773‬‬
‫و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﺰارش ﮔﺮدﻳﺪ و ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﻮﻫﺮ را از ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﺿﺮﺑﺖﻫﺎ ﻣﻌﺎف‪ 1‬و او را ﻧﻴﺰ ﺗﺤﺴـﻴﻦ ﻛـﺮد‪،‬‬
‫اﺑﻮﺳﻴﺎره را ﻧﻴﺰ ﻳﻚ ﺻﺪ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ‪ 2‬زد‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﺰارش رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺟﻮان ﻳﻬـﻮدي‪ 3‬را ﻛﺸـﺘﻪاﻧـﺪ و‬
‫ﻻﺷﻪ او را در ﭘﺲ ﻛﻮﭼﻪاي اﻧﺪاﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﺎﻻي ﻣﻨﺒـﺮ ﻣـﺮدم را ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺪا‪ 4‬ﺳﻮﮔﻨﺪ داد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ از اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﭼﻴﺰي ﻣﻲداﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺟﻮاﻧﻲ ﭘﻴﺶ آﻣﺪ‬
‫و ﺟﺮﻳﺎن را اﻳﻦ ﻃﻮر ﺷﺮح داد‪» :‬ﻣﻦ و ﻓﻼﻧﻲ دوﺳﺖ ﺻﻤﻴﻤﻲ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻫﺴﺘﻴﻢ و وﻗﺘﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺒﻬﻪ ﺟﻬﺎد اﺳﻼﻣﻲ رﻓﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻛﺮد ﻛـﻪ از زن و ﻣﻨـﺰﻟﺶ ﻣﻮاﻇﺒـﺖ ﻛـﻨﻢ و ﺷـﺐ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺷﺐ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎد ﺷﺪﻳﺪي ﻣﻲوزﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻨـﺰل آن دوﺳـﺘﻢ رﻓـﺘﻢ و‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدم ﭼﺮاغ روﺷﻦ‪ 5‬اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺟﻮان ﻳﻬﻮدي ﺑﺎ ﻫﻤﺴـﺮ دوﺳـﺘﻢ ﻧﺸﺴـﺘﻪ و اﻳـﻦ‬
‫ﺟﻤﻼت را ﻫﺬﻳﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﮕﺬار ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ اﺳﻼم ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻣﻦ ﻏﺒﺎرآﻟﻮد‪ 6‬ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻳـﻚ ﺷـﺐ ﺗﻤـﺎم را ﺑـﺎ‬
‫ﻫﻤﺴﺮ ﻳﻚ ﻣﺠﺎﻫﺪ ﮔﺬراﻧﺪهام‪ ،7‬ﺷﺒﻲ را ﺑﺮ ﺳﻴﻨﻪ او ﻣﻲﮔﺬراﻧﺪم ﻛﻪ اﻧﺪامﻫﺎﻳﺶ ﭼﻨﻴﻦ ﺑـﻮد و‬
‫ﭼﻨﺎن ‪ «...‬و ﻣﻦ ﺑﻌﺪ از ﺷﻨﻴﺪن اﻋﺘﺮاف ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ او ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدم و ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ او را ﻛﺸﺘﻢ‬
‫و ﻻﺷﻪاش را ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺲﻛﻮﭼﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻢ‪ .‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬دﺳﺘﺖ درد ﻧﻜﻨـﺪ‬

‫‪1‬ـ روﺿﻪ اﻟﻤﺤﺒﻴﻦ‪ ،‬ص‪ ،324‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.196‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 116‬و روﺿﻪ اﻟﻤﺤﺒﻴﻦ‪ ،‬ص‪.324‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 116‬و روﺿﻪ اﻟﻤﺤﺒﻴﻦ‪ ،‬ص‪ ،324‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.194‬‬

‫‪774‬‬
 ‫= ﻻ ﻳ ْﻘ َﻄ ِﻊ‪ 1‬اﷲُ ﻳﺪَ َك« و اﻳﻦ ﻳﻬﻮدي ﻣﺘﺠﺎوز را ﻣ‪‬ﻬﺪوراﻟﺪم اﻋﻼم ﻧﻤﻮد‪.2‬‬
‫‪3‬ـ ﻣﺮدي در ﻳﻚ ﺟﺎي ﺧﻠﻮت دﺧﺘﺮي را دﻳﺪ و ﭼﺸﻢ ﻃﻤﻊ ﺑﻪ او دوﺧﺖ و دﺧﺘـﺮ‬
‫را ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ زور و ﻓﺸﺎر ﺑﻪ او ﺗﺠﺎوز ﻛﻨﺪ‪ 3‬و آن دﺧﺘـﺮ در ﺣـﺎل ﻣﺒـﺎرزه و‬
‫رﻫﺎﻳﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺳﻨﮓ ﻧﻮكﺗﻴﺰي ﺑﺮداﺷﺖ و از ﺗﻬﻲﮔﺎه او ﺑﺮ ﺟﮕﺮش زد و او را ﻛﺸـﺖ‪ 4‬و‬
‫وﻗﺘﻲ ﺧﺎﻧﻮاده آن ﻣﺮد ﺑﺮاي ﺷﻜﺎﻳﺖ و ﮔﺮﻓﺘﻦ دﻳﻪ ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫ﻟﻚ ﻗﺘﻴ ُﻞ اﷲ ﻻ ﻳ َﻮ ّدی َا َﺑﺪ ًا = اﻳﻦ ﻣﺮد را ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ رﺿـﺎي‬
‫ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ذ َ‬
‫ﺧﺪا ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪهاﻧﺪ و اﺑﺪاً دﻳﻪ‪ 5‬ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در اﺳﻼم ﺟﻨﺎﻳﺖﻛﺎراﻧﻲ را ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺖ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﻮد‪ ،6‬ام و‪‬ر‪‬ﻗﻪ زن ﺻﺤﺎﺑﻲ و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎر اﻧﺼﺎري ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﺑﻪ دﻳﺪن او ﻣﻲرﻓﺖ ﺑﻪ ﻳﺎران ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ ﺑﻪ دﻳﺪن زﻧﻲ ﺑﺮوﻳﻢ ﻛﻪ ﺷﻬﻴﺪ‪ 7‬اﺳﺖ و از‬
‫ﻫﻴﭻ اﺣﺘﺮام و اﻛﺮاﻣﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ زن ﺻﺤﺎﺑﻲ درﻳﻎ‪ 8‬ﻧﻤﻲﻛﺮد و وﻗﺘﻲ ﻏـﻼم و‪ 9‬ﻛﻨﻴـﺰش‬
‫اﻳﻦ زن ﺑﺰرﮔﻮار ﺻﺤﺎﺑﻲ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ و ﺟﺮم آنﻫﺎ آﺷﻜﺎر ﮔﺮدﻳـﺪ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ‬

‫‪1‬ـ ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 116‬و روﺿﻪ اﻟﻤﺤﺒﻴﻦ‪ ،‬ص‪ ،324‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.194‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 68‬و روﺿﻪ اﻟﻤﺤﺒﻴﻦ‪ ،‬ص‪.324‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﻋﻼم اﻟﻨﺒﻮه‪ ،‬ص‪ 74‬و اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ص‪.505‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ اﻋﻼم اﻟﻨﺒﻮه‪ ،‬ص‪ 74‬و اﻻﺻﺎﺑﻪ‪،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،505‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ .215‬ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬ﻏﻼم و ﻛﻨﻴﺰ اﻳﻦ زن ﺻـﺤﺎﺑﻲ‪ ،‬اﻳـﻦ زن‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻲ را در ﻳﻚ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪9‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪775‬‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﻴﻦ ﻏﻼم و ﻛﻨﻴﺰ را ﺑﺮاي ﻋﺒﺮت دﻳﮕﺮان ﺑﻪ دار ﻛﺸﻴﺪ‪ 1‬و ﻫﺮ دو را ﺑﺎﻻي دار ﺑـﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻃﻲ ﻳﻚ‪ 2‬ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺆﻛﺪ در ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن اﺳﻼم دﺳـﺘﻮر داد‬
‫ﻛﻪ ﻫﺮ ﺷﺎﻋﺮي در ﺗﻮﺻﻴﻒ زﻧﺎن و ﺧﻮاﻫﺮان و دﺧﺘﺮان ﻣﺮدم ﺷﻌﺮي ﺑﮕﻮﻳـﺪ او را ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ‬
‫ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ 3‬و ﻧﮕﺬارﻧﺪ اﺣﺪي ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﺣﺮف و ﻛﻠﻤﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺣﻴﺜﻴﺖ و آﺑﺮوي دﻳﮕﺮان ﺗﺠﺎوز ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫»ﻓﺼﻞ ﻧﻮزدﻫﻢ‪ :‬ﻋﺒﺎدتﻫﺎ«‬

‫ﻋﺒﺎدتﻫﺎ و ﺷﺪت ﺗﻤﺴﻚ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ ص‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺧﺼﻴﺼﻪﻫﺎي ﺑﺎرز ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ و ﺑﻪ ﮔﻔﺘـﺎر و‬
‫رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدار و ﺗﺄﻳﻴﺪات او ﺳﺨﺖ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﭼﻪ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و ﭼﻪ در ﻋﺼـﺮ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﭼﻪ در ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﻫﻤﻪ ﺗﻼش و ﻛﻮﺷﺶ او ﻣﻨﺤﺼﺮ در اﻳـﻦ ﺑـﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺧﻮدش و دﻳﮕﺮان ﮔﻔﺘﺎر و ﻛﺮدار و رﻓﺘﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص را ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻴﭻ وﺟﻪ از ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﺗﺠﺎوز ﻧﻜﻨﻨﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻲدﻳﺪ ﻛﺴﻲ از ﺳﻨﺖ و روش ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص ﺗﺠﺎوز ﻛﺮده ﺑﻪ ﺷﺪت ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ و ﮔﺎﻫﻲ او را ﺗﻮﺑﻴﺦ و ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﻛﺮد و‬
‫اﻳﻨﻚ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﻳﺎدآور ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﺣﻜﻴﻢ‪ 4‬را دﻳﺪ ﻛﻪ آﻳﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺳـﻮره ﻓﺮﻗـﺎن را‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﻟﺘﺎج ﻓﻲ اﺧﻼق اﻟﻤﻠﻮك ﻫﺎﻣﺶ‪ ،‬ص‪ ،44‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.275‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 100‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،106‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.334‬‬

‫‪776‬‬
‫ﺑﻪ ﺷﻴﻮهاي ﺗﻼوت ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ آن ﺷﻴﻮهاي ﻛﻪ او از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺷﻨﻴﺪه اﺳﺖ ﺗﻔﺎوت دارد و‬
‫ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻗﻬﺮ و ﻋﺼﺒﺎﻧﻴﺖ ﺑﺎزوي او را ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص آورد‪ 1‬و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ از او دﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺷﻴﻮه ﺗـﻼوت ﻫـﺮ دوي ﺷـﻤﺎ ﺻـﺤﻴﺢ‬
‫اﺳﺖ زﻳﺮا ﻗﺮآن ﺑﺎ ﻫﻔﺖ ﺷﻴﻮه ﺗﻼوت ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪه‪ 2‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :3‬ﻗﺒﺎﻳﻲ از ﭘﺎرﭼﻪ دﻳﺒﺎ و ﻗﻴﻤﺘﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻫﺪﻳﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص آوردﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ از ﭘﻮﺷﻴﺪن ﻓﻮراً آن را ﺑﻴﺮون آورد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺟﺒﺮﺋﻴـﻞ‬
‫ﻣﺮا از ﭘﻮﺷﻴﺪن اﻳﻦ ﻗﺒﺎ ﻣﻨﻊ ﻛﺮده‪ 4‬و ﺑﺮاي ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از اﻃﻼع از ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﮔﺮﻳﻪ و ﺗﺄﺛﺮ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﺎ را در دﺳﺖ داﺷﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصآﻣﺪ و ﻋﺮض ﻛﺮد‪ :‬ﻗﺒﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺗﻮ ﭘﻮﺷﻴﺪن آن را ﭘﺴﻨﺪ ﻧﻜﺮدهاي ﭼﺮا‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدهاي و ﭼﻪ ﻃﻮر ﻣﻦ آن را ﺑﭙﻮﺷﻢ‪5‬؟ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻳﻦ ﻗﺒﺎ را ﺑﺮاي ﺗـﻮ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدم ﻛﻪ آن را ﺑﻔﺮوﺷﻲ ﻧﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ آن را ﺑﭙﻮﺷﻲ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آرام ﺷﺪ و ﻗﺒـﺎ‬
‫را ﺑﻪ ﻫﺰار درﻫﻢ )ﻣﻌﺎدل ﺻﺪ ﻣﺜﻘﺎل ﻃﻼ(‪ 6‬ﻓﺮوﺧﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در زﻣﺎن ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ و در اواﻳﻞ اﺳﻼم ﻋﺎدت ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺪرش ﻗﺴﻢ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﻲﮔﻔﺖ‪) :7‬ﺑِﺎَﺑﻲ( روزي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصاﻳﻦ ﻗﺴﻢ را از او ﺷـﻨﻴﺪ و‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 100‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،106‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.334‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 3‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،44‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.338‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﻟﻔﺎﻳﻖ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،8‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﻴﺤﻴﻦ و ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.338‬‬

‫‪777‬‬
‫او را از اﻳﻦ ﻧﻮع ﻗﺴﻢ ﻣﻨﻊ ﻛﺮد‪ 1‬و از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ ﻫﺮﮔـﺰ ﻓـﺎروق)رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻧﮕﻔﺖ‪) :‬ﺑﺎﺑﻲ( و ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻗﺼﻪاي از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﻮد را ﻫﻢ ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﻲﻛﺮد وﻗﺘﻲ ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻧﻘﻄـﻪ‬
‫ﻣﻲرﺳﻴﺪ در ﺑﺎزﮔﻮ ﻛﺮدن ﻗﺼﻪ ﻓﻮراً اﻳﻦ ﻛﻠﻤـﻪ را ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻣـﻲداد‪ 2‬و از ﻓﺮﻣـﺎن ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮد در ﺣﺎل ﻃﻮاف‪ 3‬و ﺑﺮاي ﺗﻠﺒﻴﻪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻔﺎوت‬
‫ﻫﻤﺎن ﻋﺒﺎرات و ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ را ﺗﻜﺮار ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮصآنﻫـﺎ را ﺑـﺮ زﺑـﺎن ﻣـﻲآورد و در‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ و ﻛﻤﻴﺖ آنﻫﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮي را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻤﻲآورد‪ ،4‬و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫در ﺣﺎل ﺑﻮﺳﻴﺪن‪ 5‬ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد ﺧﻄﺎب ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﺳﻨﮓ ﺑﻲﺟﺎن! ﻣﻦ ﻳﻘـﻴﻦ دارم ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻲ زﻳﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﺳﻮدي ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺮﺳﺎﻧﻲ‪ 6‬و اﮔﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاصرا ﻧﻤﻲدﻳﺪم ﻛﻪ ﺗﻮ را‬
‫ﻣﻲﺑﻮﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺗﻮ را ﻧﻤﻲﺑﻮﺳﻴﺪم‪.«7‬‬
‫‪5‬ـ اﺳﻠﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻃـﻮاف روزي ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺨﺼﻮص )ﻫ‪‬ﺮْو‪‬ﻟﻪ( و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻟﺨﺖ ﻛﺮدن ﺷﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﺮاي‪ 8‬ﭼﻴﺴﺖ؟ در ﺣـﺎﻟﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺧﺪا ﻗﺪرت و ﺗﺴﻠﻂ ﻛﺎﻣﻞ را ﺑﻪ دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﺨﺸﻴﺪه و ﻛﻔﺮ و اﻫﻞ ﻛﻔﺮ را ﺑﻪ ﻛﻠـﻲ ﻃـﺮد‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ را ﺗﺮك ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد ﭼﻮن در زﻣﺎن ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺎﻳﻖ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،8‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﻴﺤﻴﻦ و ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.338‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،9‬و ﻧﺴﺎﻳﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،18‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.333‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎري و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و رﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،19‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.333‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،108‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.335‬‬

‫‪778‬‬
 ‫ص ﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ‪ 1‬و روش ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﺑﺎﻳﺪ ﭘﺎﻳﺪار ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪6‬ـ در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣ‪‬ﺼﻴﻦ از ﺷﻬﺮ ﺑﺼﺮه در اﺣﺮام‪ 2‬رﻓﺖ‬
‫و ﺑﻪ ﻧﺰد ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آﻣﺪ ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ و او را ﺗﻮﺑﻴﺦ‬
‫ﻛﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻲداﻧﻲ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﺮدم ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ؟ ﻣﺮدي از اﺻـﺤﺎب ﻣﺤﻤـﺪص از‬
‫ﺷﻬﺮي از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﺣﺮام رﻓﺖ‪!3‬‬
‫‪7‬ـ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ اﺑﻦ اﻟﺴﻌﺪي‪ 4‬ﮔﻔﺖ‪ :‬داراﻳﻲ ﺧـﻮد را ﺑﻴـﺎن ﻛﻨﻴـﺪ‪ .‬اﺑـﻦ‬
‫اﻟﺴﻌﺪي ﮔﻔﺖ‪ :‬داراﻳﻲ ﻣﻦ دو اﺳﺐ و دو ﺑﺮده و دو ﻗﺎﻃﺮ ﻛـﻪ ﺳـﻮار ﺑـﺮ آنﻫـﺎ ﺑـﻪ ﺟﻬـﺎد‬
‫ﻣﻲروم و ﻗﻄﻌﻪ زﻣﻴﻨﻲ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را از آن ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛـﻨﻢ‪ .‬ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻫﺰار‪ 5‬دﻳﻨﺎر ﺑﻪ او داد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﻫﺰﻳﻨﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻦ‪ ،‬اﺑﻦ اﻟﺴﻌﺪي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣـﻦ‬
‫ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﻮل ﻧﺪارم و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺎﻳﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ ﻛﻪ از ﻣﻦ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﻮل ﻧﻴﺎز داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ زﻳﺮا ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﻦ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻮﻟﻲ داد‪ 6‬و ﻣﻦ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻮاب ﺗﻮ را ﺑﻪ او ﻋﺮض ﻛﺮدم‬
‫و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻋﻤﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ﻳﻜﻲ روزي ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﻴﺪ و ﺗﻮ ﻣﻨﺘﻈﺮ آن ﻧﺒـﻮدي و او را‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻜﺮده ﺑﻮدي آن را ﺑﮕﻴﺮ و اﮔﺮ ﻫﻢ ﺧﻮدت ﺑﻪ آن ﻧﻴﺎز ﻧﺪاﺷﺘﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺑـﻪ‬
‫دﻳﮕﺮان‪ 7‬ﺑﺒﺨﺸﻴﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،108‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.335‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،21‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.339‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪779‬‬
‫‪8‬ـ در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻪ زﻳﺮ درﺧﺖ رﺿﻮان )ﻛﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫در زﻳﺮ آن ﺑﻴﻌﺖ رﺿﻮان را اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮد و ﻧﺎم آن ﻧﻴﺰ در ﻗﺮآن آﻣﺪه ﺑﻮد( ﺟﻤـﻊ ﺷـﺪه و‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ 1‬و ﺑﺎ ﺧﺪا راز و ﻧﻴﺎز ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ دﻟﻴـﻞ اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري ﻧﻜﺮده و در ﻋﺼﺮ او ﻛﺴﻲ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻧﻜﺮده اﺳﺖ آنﻫﺎ را ﺗﻬﺪﻳـﺪ‬
‫ﻛﺮد‪ 2‬و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ از اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎزدارد ﺷﺒﺎﻧﮕﺎه ﺟﻤﻌﻲ را ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛـﻪ آن‬
‫درﺧﺖ را از رﻳﺸﻪ ﻛﻨﺪﻧﺪ‪ 3‬و ﻣﺸﺎﺑﻪ ﮔﻮدال ﺟﺎي درﺧﺖ‪ ،‬دهﻫﺎ ﮔﻮدال دﻳﮕﺮ را در ﭘﻬﻨﻪ اﻳﻦ‬
‫دﺷﺖ ﻛﻨﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺟﺎي اﺻﻠﻲ اﻳﻦ درﺧﺖ را ﻫﻢ ﻧﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻬﺖ ﭘﻴـﺮوي از ﺳـﻨﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ ﻋﻤﻠﻜـﺮد‬
‫ﺧﻮﻳﺶ اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻜﺮد ﺑﻠﻜﻪ ﻃﻲ ﺑﺨﺸﻨﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم اﻧﺘﺸﺎر داد ﭘﻴﺮوي از ﺳـﻨﺖ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( را ﻳﻚ اﻣﺮ اﻟﺰاﻣﻲ اﻋﻼم ﻧﻤﻮد و در ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﺑﺨﺸﻨﺎﻣﻪﻫﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘـﻪ ﺑـﻮد‪:‬‬
‫»آﮔﺎه ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،4‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺣﻔﻆ اﺣﺎدﻳﺚ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصاﻫﻤﺎل و ﺗﻨﺒﻠـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ و ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮابدﻳﺪ ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺘﻮاﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬دﺷﻤﻨﺎن ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫صﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﺧﻮد را ﮔﻤﺮاه و دﻳﮕﺮان را ﻧﻴﺰ ﮔﻤﺮاه ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬آﮔـﺎه ﺑﺎﺷـﻴﺪ ﻣـﺎ‬
‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي اﺑﺘﺪا اﻗﺘﺪا و ﺑﻪ ﺟﺎي اﺑﺘﺪاع اﺗﺒﺎع‪ 5‬ﺧﻮﻫﻴﻢ ﻛﺮد و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‬
‫صرأي و ﻧﻈــــــــﺮ ﺷﺨﺼــــــــﻲ را ﻛﻨــــــــﺎر ﻣــــــــﻲﮔــــــــﺬارﻳﻢ‪«6‬‬

‫‪1‬ـ ﺷﺮح اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 59‬و اﻟﺒﺪع ﻻﺑﻦ وﺿﺎح ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﺮم‪ ،‬ص‪.334‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.87‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪780‬‬
 ‫ﻣﻌﻨﻲ او‪‬ﻟﻴﺎت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮ ﺳـﻨﺖ و روش ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ ﺗﻌﺠﺐآور ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ اﻧﺠﺎم‬
‫داد ﻛﻪ از او‪‬ﻟﻴﺎت او ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﻫﻴﭻ ﻛﺪام در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص و در زﻣﺎن اﺑـﻮﺑﻜﺮ‬
‫ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳﺎﺑﻘﻪاي ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺜﻼً ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ را‪ 1‬در دﺳﺖ‬
‫‪3‬‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺮدم را ﺑﺎ آن ادب ﻣﻲﻛﺮد و ﻟﻘﺐ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‪ 2‬را ﻳﺎﻓﺖ و در ﺷـﺐ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧـﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻬﺮ ﻣﻘﺮر ﻛﺮد‪.‬‬
‫و در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺎﻟﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﻛﺴـﻲ ﺑـﻮد‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫اﺻﻼﺣﺎت ارﺿﻲ را در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ 4‬ﭘﻴﺎده ﻛﺮد‪ ،‬و ﺳﻮاد اﻟﻌﺮاق‪ 5‬و ارض اﻟﺠﺒﻞ را ﻣﺘﺮاژ و‬
‫‪8‬‬
‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮاژ ﻣﺎﻟﻴﺎت آنﻫﺎ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد‪ 6‬و زﻛﺎت ﮔﻠﻪﻫﺎي اﺳـﺐ‪ 7‬را ﻣﻌﻤـﻮل و ﻋﺸـﺮ‬
‫ﻣﺎلاﻟﺘﺠﺎرهﻫﺎي ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﻤﺮك و ﺗﻌﺮﻓﻪ ﻣﺮﺳـﻮم و ﺑﻴـﺖاﻟﻤـﺎل را‬
‫ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺿﺮابﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ 9‬را ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 202‬و ‪ 203‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳـﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 133‬و اﺑـﻦ اﻟﺠـﻮزي‪ ،‬ص‪ 52‬و ‪ ،53‬ﺑـﻪ ﻧﻘـﻞ اﺧﺒـﺎر ﻋﻤـﺮ‪،‬‬
‫ص‪.213‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ اﻗﺘﺼﺎد در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق )زﻣﻴﻦ( در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪5‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 214‬و ‪.215‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ ﺧﺮاج اﺑﻲ ﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص‪ 135‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.113‬‬
‫‪9‬ـ ﺑﻪ ﻣﺒﺤﺚ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل و ﺿﺮابﺧﺎﻧﻪﻫﺎ در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪781‬‬
‫و در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫وﻗﺎﻳﻊ را و ﻛﺎرﻫﺎ را از ﻣﺒﺪأ ﻫﺠﺮت ﻣﻌﻤﻮل‪ 1‬ﻧﻤﻮد و آﻣﺎرﮔﻴﺮي و ﺳﺮﺷﻤﺎري را ﻣﺮﺳـﻮم و‬
‫ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ دﺑﻴﺮﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺗﺸﻜﻴﻼت ﻣﻨﻈﻢ اداري ﺷﺎﻣﻞ اﺳـﺘﺎﻧﺪاريﻫـﺎ و ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪاريﻫـﺎ و‬
‫دادﮔﺎهﻫﺎ و ادارات داراﻳﻲ و ﭘﺴﺖﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺷﻬﺮداريﻫﺎ و ﺳـﻴﻠﻮ‪) 2‬ﺑﻴـﺖاﻟـﺪﻗﻴﻖ( و ﻏﻴـﺮه‬
‫اﻗﺪام ﻧﻤﻮد و ﺑﺮاي ﻛﺎرﻣﻨﺪان ﻣﻘﺮري ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤـﻮد و از راه ﺟﻴـﺮهﻫـﺎي ﻧﻘـﺪي و ﻏﻴﺮﻧﻘـﺪي‬
‫‪3‬‬
‫)ﻋﻄﺎء( زﻧﺪﮔﻲ ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ﻛﻢﺑﻀﺎﻋﺖ و زﻧﺪﮔﻲ ﺗﻤﺎم اﺗﺒﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻬﺎن اﺳﻼم را ﺑﻴﻤـﻪ‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫و در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﻤﺮان و آﺑﺎداﻧﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺻـﺤﻦ‬
‫ﻣﺤﻴﻂ ﻛﻌﺒﻪ را )ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام( ﺗﻮﺳﻌﻪ داد‪ 4‬و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﻃﺮاف را ﺑـﺮ آن اﺿـﺎﻓﻪ ﻛـﺮد و ﺑـﺎ‬
‫ﻛﺸﻴﺪن دﻳﻮاري ﺻﺤﻦ ﻣﺴﺠﺪ را از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺠﺎور ﺟﺪا ﻧﻤﻮد و ﻣﻘﺎم‪ 5‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪ ‬ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻛﻌﺒﻪ ﭼﺴﺒﻴﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻓﻌﻠـﻲ ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﻧﻤـﻮد و ﻣﺴـﺠﺪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ )ص(‪ 6‬را ﺗﻮﺳـﻌﻪ داد و‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﻃﺮاف را )از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻋﺒﺎس را( ﺑﺮ آن اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﻮد‪ 7‬و در ﺑﻴﻦ ﻣﻜﻪ و ﻣﺪﻳﻨـﻪ‬
‫ﻣﻨﺎزل و آب و آﺳﺎﻳﺸﮕﺎهﻫﺎﻳﻲ را‪ 8‬اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻮد و در ﺧﺎرج ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻧﻴﺰ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺼﺮه‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 216‬و ‪ 217‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.133‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 53‬و اﺑﻦ اﻟﺴﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 203‬و ‪ ،204‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.214‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ اﺑﻦ اﻟﺴﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 203‬و ‪ 204‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي ‪ ،‬ص‪ 52‬و ‪.53‬‬

‫‪782‬‬
‫و ﻛﻮﻓﻪ و ﻓﺴﻄﺎط و ﻣﻮﺻﻞ و ﺟﻴﺰه را ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻧﻤﻮد‪ 1‬و رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻋﻈﻴﻤﻲ را ﺑﻪ ﺟﺮﻳﺎن‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ‪ 2‬و ﺑﺎ ﺣﻔﺮ ﻛﺎﻧﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻧﻴﻞ ﻣﺼﺮ را ﺑﻪ درﻳﺎي اﺣﻤﺮ‪ 3‬وﺻﻞ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫و در ﻣﺴﺎﺋﻞ آﻣﻮزش و ﭘﺮورش ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻌﻠـﻢ‬
‫ﻗﺮآن و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻮاد ﺧﻮاﻧﺪن وﻧﻮﺷﺘﻦ را در ﺗﻤﺎم ﺷـﻬﺮﻫﺎ و روﺳـﺘﺎﻫﺎي ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم‬
‫اﻟﺰاﻣﻲ و اﺟﺒﺎري اﻋﻼم ﻛﺮد‪ 4‬و ﻣﻜﺘﺐﻫﺎ را در ﻫﺮ ﺟﺎ ﺗﺄﺳﻴﺲ و ﺑﺮاي ﻣﻌﻠﻤﺎن ﺣﻘﻮق ﻛﺎﻓﻲ‬
‫ﻣﻘﺮر ﻧﻤﻮد و از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺎﮔﺮدان اﺑﻮ اﻟﺪرداء‪ ،‬ﻳﻚﻫﺰار و ﺷﺸﺼﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺣﻠﻘﻪ‬
‫در ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺟﻠﺴﻪ آنﻫﺎ را درس ﻣﻲداد‪ 5‬و ﺑﺮاي رواﻳﺖ اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﻈـﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺒـﻲ را ﻣﻘـﺮر‬
‫ﻧﻤﻮد و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺮﻛﺰ )ﻣﺪﻳﻨﻪ( در اﻏﻠﺐ ﺷﻬﺮﻫﺎ اﻧﺠﻤﻦ رواﻳﺖ اﺣﺎدﻳﺚ را ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻧﻤﻮد‪ 6‬و‬
‫دﺳﺘﻮر داد زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ )ﻧﺤﻮ و ﺻﺮف(‪ 7‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد و ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳـﻮرهﻫـﺎي ﻣﻔﺼـﻞ‬
‫ﻗﺮآن را ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺣﻘﻮق ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد و ﺟﺎﻳﺰه دادن‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺷﻌﺎر ﻣﻔﻴﺪ‬
‫و اﺧﻼﻗﻲ را ﻣﻲﺳﺮودﻧﺪ ﻳﺎ در ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ اﺳﺐدواﻧﻲ ﺑﺮﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﻣﻌﻤﻮل‪ 8‬ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫و در ﻗﺴﻤﺖ ﺗﺸﺮﻳﺢ و ﺗﺒﻴﻴﻦ اﺣﻜﺎم دﻳﻦ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑـﻮد‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،214‬ﺑﻪ ﭘﺮوژهﻫﺎي ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻋﻤﺮان آﺑﺎداﻧﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﻛﺘﺎب ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻌﺎرف در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﻜﺒﻴﺮ ﻣﺴﻨﺪ‪ ،‬ص‪ ،613‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.219‬‬
‫‪8‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.216‬‬

‫‪783‬‬
‫ﻛﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ را ﺣﺪ ﻣﻲﺧﻮاران ﻗﺮار داد‪ 1‬و در دو ﻣﺴﺌﻠﻪ ارث ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ )ﻋ‪‬ﻤ‪‬ـﺮِﻳﺘَﻴﻦ(‬
‫ﺳﻬﻢ ﻣﺎدر را ﻳﻚ ﺳﻮم ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﻣﻘﺮر ﻛﺮد‪ 2‬و در ﺗﺮاوﻳﺢ ﻣـﺎه رﻣﻀـﺎن ﺟﻤﺎﻋـﺖ را‪ 3‬و در‬
‫ﻧﺼﻒ آﺧﺮ آن ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﻨﻮت‪ 4‬را و در آﺧﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﺳﻼم ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ را ﻣﻌﻤﻮل‪ 5‬ﻧﻤﻮد و‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻧﻜﺎح ﻣﻮﻗﺖ )ﻣﺘﻌﻪ( را ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﻴﺎورﻧﺪ ﺷـﺪﻳﺪاً ﺗﻬﺪﻳـﺪ‬
‫ﻧﻤﻮد و ﺣﺞ ﺗﻤﺘﻊ را ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮد وﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ را در ﻳﻚ ﻟﻔﻆ ﻣﻮﺟﺐ وﻗﻮع ﻫﺮ ﺳـﻪ ﻃـﻼق‬
‫اﻋﻼم ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ روﺷﻦ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺳﻨﺖﮔﺮاﻳﻲ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺎ ﺗﺤـﻮﻻت‬
‫ﻋﻈﻴﻤﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم )او‪‬ﻟﻴﺎت( در ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ وﺟﻮد آورده ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻀﺎد و ﻣﺒﺎﻳﻨﺘﻲ ﻧﺪارد‬
‫ﻧﺎﭼﺎرﻳﻢ ﻣﻄﻠﺒﻲ را ﻛﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎً و در ﻣﺒﺤﺚ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺗﻔﺼـﻴﻞ‬
‫ﺑﻴﺎن ﻛﺮدهاﻳﻢ در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻣﺠﻤﻼً ﻳﺎدآور ﺷﻮﻳﻢ‪ :‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﻼً ﺳـﻪ دﺳـﺘﻪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬دﺳـﺘﻪ اول‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺰ ﺧﺪا ﻛﺴﻲ ﻗﺎدر ﺑﻪ درك آن ﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ وﺟﻮب ﻧﻤـﺎز و روزه و‬
‫زﻛﺎت و ﺣﺞ و ﺗﺤﺮﻳﻢ رﺑﺎ و ﻣﺸﺮوب و ﻏﻴﺮه و ﺗﺸﺮﻳﻊ اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘـﻂ ﻛـﺎر ﺧـﺪا و‬
‫ﻓﻘﻂ از ﺧﺪا اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻲﺷﻮد )اﻃﻴﻌﻮا اﷲ( و دﺳﺘﻪ دوم ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﺧـﺪا ﺟـﺰ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﻛﺴﻲ ﻗﺎدر ﺑﻪ درك آنﻫﺎ ﻧﻴﺴـﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻛﻴﻔﻴـﺖ ﺧﻮاﻧـﺪن ﻧﻤـﺎز و ﺗﻌـﺪاد‬
‫رﻛﻌﺖﻫﺎ و اوﻗﺎت ﻧﻤﺎزﻫﺎ و ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻣﻮاﻟﻲ ﻛﻪ زﻛﺎت دارﻧﺪ و ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ و ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﻴﺪﻳﻦ ﻛﻪ‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 216‬و ‪ 218‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي از ص‪ 2044‬ﺗﺎ ص‪ 2050‬و در آن ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ج‪ 5‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد و در اﻟﻜﺎﻣـﻞ‪،‬‬
‫ج‪ ،3‬ص‪ 58‬ﺗﺎ ‪ 62‬از اوﻟﻴﺎت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪784‬‬
‫در ﻣﻮرد آنﻫﺎ ﻓﻘﻂ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻲﺷﻮد و ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫و رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدار و ﺗﺄﻳﻴﺪات ﺧﻮد )ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮع آنﻫﺎ را ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨـﺪ( اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﺪ‪) :‬اﻃﻴﻌﻮا اﻟﺮﺳﻮل( و در اﻳﻦ ﻣﻮارد ﻓﻘﻂ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻲﺷـﻮد‪،‬‬
‫دﺳﺘﻪ ﺳﻮم ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﻣﺘﺨﺼﺺ و آﮔﺎه ﭼﻪ از راه اﺳـﺘﻨﺒﺎط از ﻗـﺮآن و‬
‫ﺣﺪﻳﺚ و ﭼﻪ از راه ﺗﺠﺎرب و ﻳﺎدآوري آزﻣﺎﻳﺶ ﻣﻠﺖﻫﺎ و اﺳﺘﻔﺎده از ﻛﻨﺪ و ﻛﺎو ﻋﻘﻠـﻲ و‬
‫ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ ﻣﺘﺨﺼﺼﻴﻦ ﻗﺎﺑﻞ درك و ﻓﻬﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺤﻞ ﺳـﺘﺎد ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصدر ﻏﺰوه‪ 1‬ﺑﺪر و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﺎﻛﺘﻴﻚ دﻓﺎع در ﻏـﺰوه اﺣـﺪ‪ 2‬ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﻪ ﻣﺸـﻮرت ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺘﺨﺼﺼﻴﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺣﻜﻢ ﺗﻠﻘﻴﺢ ﺧﺮﻣﺎﻫﺎي‪ 3‬ﻣﺎده ﺑﻪ وﺳـﻴﻠﻪ ﻣﺘﺨﺼﺼـﻴﻦ‬
‫اﻣﻮر ﺑﺎﻏﺪاري در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصو ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺣﻜﻢ ﻣﺴﺎﺋﻞ دﺳﺘﻪ ﺳﻮم از وﻇـﺎﻳﻒ ﻣﺘﺨﺼـﺺ‬
‫اﺳﺖ ﺧﻮاه از راه اﺳﺘﻨﺒﺎط از ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ و ﺧﻮاه از راه اﻃﻼﻋﺎت ﻓﻨﻲ و ﻣﺸﻮرتﻫـﺎ و‬
‫در اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻃﺎﻋﺖ از آنﻫﺎ ﻛﻪ اوﻟـﻮاﻻﻣﺮ ﻫﺴـﺘﻨﺪ واﺟـﺐ اﺳـﺖ ) َو ُاو ُﻟـﯽ اﻷَ ْﻣ ِ‬
‫ـﺮ‬
‫ِﻣﻨْﻜُﻢ(‬

‫ﺗﺤﻘﻴﻖ درﺑﺎره او‪‬ﻟﻴﺎت ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ اﻧﻜﺎرﻧﺎﭘـﺬﻳﺮ ﻧﮕـﺎﻫﻲ ﺑـﻪ اوﻟﻴـﺎت ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻣﻲاﻧﺪازﻳﻢ و ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از آنﻫﺎ در ﺗﻀﺎد ﺑﺎ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ و ﺟﺰو ﻣﺴﺎﺋﻞ دﺳـﺘﻪ‬
‫اول و دوم ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﻋﻤﻮﻣﺎً از ﻣﺴﺎﺋﻞ دﺳﺘﻪ ﺳﻮم ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.267‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.11‬‬
‫‪3‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪ 213‬و ‪.214‬‬

‫‪785‬‬
‫ﻛﻪ ﻃﺒﻖ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارﻛﻲ ﻛﻪ در ذﻳﻞ اﻳﻦ ﺻﻔﺤﻪ اراﺋﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،1‬از ﻳﻜﺎﻳﻚ اﺻﺤﺎب ﻣﻌﺎﺻﺮ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص آﺷﻨﺎﺗﺮ ﺑﻮد و در اﺳﺘﻨﺒﺎط اﺣﻜـﺎم از ﻗـﺮآن و ﺣـﺪﻳﺚ‬
‫واﺟﺪ ﻋﺎﻟﻲﺗﺮﻳﻦ رﺗﺒﻪ اﺟﺘﻬﺎد ﺑﻮد ﺣﻜﻢ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از ﻣﺴـﺎﺋﻠﻲ را ﻛـﻪ ﺑـﻪ اوﻟﻴـﺎت اﺷـﺘﻬﺎر‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﺗﺸﺮﻳﺢ و ﺗﺒﻴﻴﻦ اﺣﻜﺎم دﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺪون ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼـﺎر‬
‫ﺻﺎدر ﻧﻜﺮده اﺳﺖ ﻣﺜﻼً از ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ اوﻟﻴـﺎت ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﻗﺴـﻤﺖ‬
‫اﻗﺘﺼﺎد اﺻﻼﺣﺎت‪ 2‬ارﺿﻲ‪ 3‬ﻋﺸﺮ و زﻛﺎت‪ 4‬ﮔﻠﻪﻫﺎي اﺳـﺐ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻣﺸـﻮرت ﺑـﺎ‬
‫اﺻﺤﺎب آنﻫﺎ را اﺟﺮا ﻛﺮد و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮاي ﻣﺮﺳﻮم ﻛﺮدن ﺗﺎرﻳﺦ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺣﺪ ﻣﻲﺧﻮارﮔﻲ‬
‫از اﺻﺤﺎب‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﺸﻮرت ﻛﺮد و ﺑﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ آنﻫﺎ ﺣﻜﻢ اﻳـﻦ ﻣﺴـﺎﺋﻞ را‬
‫ﺻﺎدر ﻛﺮد و ﮔﺎﻫﻲ در ﻏﻴﺎب او ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﺣﻜﻤﻲ را ﺻـﺎدر ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ و ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺻﺪور آن ﺣﻜﻢ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﺒﻮد آن را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛـﺮد‪» :‬روزي ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﻲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﻀﻴﻪﻫﺎي ﺗﻮ ﭼﻪ ﺷﺪ؟ ﺟﻮاب داد‪ :‬ﻋﻠﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و زﻳﺪ آن را ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﻓﻴﺼﻠﻪ دادﻧﺪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣـﻦ ﻓﻴﺼـﻠﻪ ﻣـﻲدادم ﻃـﻮر دﻳﮕـﺮ‬
‫ﻣﻲﺑﻮد‪ ،‬آن ﺷﺨﺺ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ اﺧﺘﻴﺎر ﺻﺪور اﺣﻜﺎم در دﺳﺖ ﺗﻮ ﻧﻴﺴﺖ؟ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻲ اﮔﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ ﻋﻤﻞ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ ﻣـﻦ ﺣﻜـﻢ آن ﻫـﺎ را ﻧﻘـﺾ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدم‪ 5‬اﻣﺎ ﭼﻮن در اﻳﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ دﻟﻴﻠـﻲ از ﻗـﺮآن و ﺣـﺪﻳﺚ در‪ 1‬دﺳـﺖ ﻧﻴﺴـﺖ و ﻓﻘـﻂ‬

‫‪1‬ـ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ در ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪ 261‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤـﺮ‪ ،‬ص‪ 424‬و ﺻـﺤﻴﺢ ﺑﺨـﺎري ارﺷـﺎد‬
‫ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 99‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 650‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 214‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺨﻠﻔﺎء‪،‬ص‪ ،47‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪463‬‬
‫و ‪.464‬‬
‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪ 94‬ﺗﺎ ‪ 96‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.50‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺨﺮاج اﺑﻲ ﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ص‪ 135‬و اﻣﻮال ﻋﺒﻴﺪ‪ ،‬ص‪ 528‬و ﻃﺒﻘﺎت اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.79‬‬
‫‪4‬ـ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،368‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﻣﺎم ﻣﺎﻟﻚ و ﻃﺒﺮاﻧﻲ‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.431‬‬

‫‪786‬‬
‫اﺳﺘﻨﺒﺎط و رأي و ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و اﺳﺘﻨﺒﺎط و رأي در ﺑﻴﻦ ﻫﻤـﻪ آﮔﺎﻫـﺎن از ﻗـﺮآن و ﺣـﺪﻳﺚ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك‪ 2‬اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ رأي ﻋﻠﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و زﻳﺪ را در اﻳـﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ‬
‫ﻧﻘﺾ ﻛﻨﻢ‪ 3‬و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮﺣﺴﺐ اﺟﺘﻬﺎد و اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺧﻮد ﻓﺘﻮي ﻣﻲداد و ﻛﺴﻲ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﺪا و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ« ﺑﻪ ﺷﺪت او را ﺗـﻮﺑﻴﺦ‬
‫و ﺑﺮ او ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﮕﻮﻳﻴﺪ ﺧﺪا و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( زﻳﺮا اﮔﺮ ﺣﻖ ﺑﺎﺷﺪ از ﺧﺪاﺳﺖ و اﮔﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺎﺷﺪ از ﻣﻦ‪ 4‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اوﻟﻴﺎت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﻪ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﺑﺰرﮔﻮاران اﺻﺤﺎب از ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﺷـﺪه ﻳـﺎ اﻓـﺮاد‬
‫ﻣﺘﺨﺼﺺ و آﮔﺎه از راه ﺗﺠﺎرب و ﻳﺎدآوري آزﻣﺎﻳﺶ و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻠﺖﻫـﺎ آنﻫـﺎ را ﭘﻴﺸـﻨﻬﺎد‬
‫ﻛﺮده و ﺑﻌﺪ از ﮔﺬﺷﺘﻦ از ﺷﻮراي اﺳﺘﻨﺒﺎط و ﺗﻄﺒﻴﻖ )ﻛﻪ ﺷﺮح آنﻫـﺎ در ﻣﺒﺤـﺚ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫اﺳﻼم در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﺬﺷﺖ( ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺣﻜـﻢ آنﻫـﺎ را ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺮدم اﻋﻼم ﻛﺮده و ﺑﻪ اوﻟﻴﺎت ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻌﺮوف ﺷـﺪهاﻧـﺪ و ﭼـﻮن ﻣـﻮاﻓﻘﻴﻦ و‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﺰ در ﻣﻮارد زﻳﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اوﻟﻴﺎت و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﻜﺮد او‬
‫ﻫﻴﭻ اﻋﺘﺮاﺿﻲ ﻧﺪارﻧﺪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﻴﺎن اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﻳﻜﺎﻳﻚ اوﻟﻴﺎت ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺗﻨﻬﺎ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﻣﻮارد زﻳﺮ را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ روﺷﻦ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛـﺮد ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻃﻮل دوران ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮد ﺑﺮﺧﻼف ﻗﺮآن و ﺳـﻨﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫ﻗﺪﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪1‬ـ ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻫﻴﻜﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.431‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪787‬‬
 ‫اﻟﻒ‪ :‬زﻛﺎة در ﮔﻠﻪ اﺳﺒﺎن‬
‫در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ اﺳـﺒﻲ ﻳـﺎ اﺳـﺒﺎﻧﻲ داﺷـﺘﻨﺪ و در ﻏـﺰوهﻫـﺎ ﻳـﺎ در‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮتﻫﺎي دﻳﮕﺮ از ﺳﻮاري آن ﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻓﺮﻣﻮده ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص‪َ » :‬ﻟـﻴ َﺲ‬
‫َﻋﻠﯽ ا ُﳌ ْﺴ ِﻠ ِﻢ ﻓﯽ َﻓ َﺮ ِﺳ ِﻪ َﺻﺪَ َﻗ ٌﺔ = ﺑﺮ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در اﺳـﺒﺶ زﻛـﺎة ﻧﻴﺴـﺖ« ﻋﻤﻮﻣـﺎً از زﻛـﺎة‬ ‫‪١‬‬

‫اﺳﺐﻫﺎي ﺳﻮاري ﻣﻌﺎف ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و در ﻋﺼﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪان‬
‫ﺷﺎم‪ 2‬در اﺛﻨﺎي ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮده و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از‬
‫ﮔﻠﻪ اﺳﺒﺎن آنﻫﺎ زﻛﺎة درﻳﺎﻓﺖ‪ 3‬ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﺟـﻮاب ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﻫـﺬا‬
‫ﻟﻜﻦ ا ْﻧﺘَﻈِﺮوا ﺣ ّﺘﯽ َاﺳ َﺌ ُﻞ ا َﳌﺴ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‪ِ 4‬‬
‫ﲔ = اﻳﻦ ﻛﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ـﻠﻤ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ‬ ‫َﺷﻴﺌﯽ َﱂ ْ ﻳ ْﻔ َﻌ ْﻠ ُﻪ اﻟ ﱠﻠﺬان ﻣ ْﻦ َﻗ ْﺒﻠﯽ َو ْ‬
‫آن دو ﻛﺲ ﻗﺒﻞ از ﻣﻦ )ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﺑـﺎز ﻣﻨﺘﻈـﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﺆال ﻣﻲﻛﻨﻢ« و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﺮدم ﺷﺎم ﮔﺮﻓﺘﻦ زﻛﺎت‬
‫اﺳﺒﺎن را ﺑﻪ‪ 5‬اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮدﻧﺪ و اﺑﻮﻋﺒﻴـﺪه ﻣﻄﻠـﺐ را ﺑـﻪ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﮔﺰارش ﻛﺮد و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻜﺮد‪ 6‬و ﻣﺮﺗﺒـﻪ ﺳـﻮم ﻣـﺮدم ﺷـﺎم ﺑـﺎز ﺑـﺎ‬
‫اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻫﻤﺎن ﻣﻄﻠﺐ را ﭘﺸﻨﻬﺎد ﻧﻤﻮدﻧﺪ و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه آن را ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﺰارش ﻛﺮد و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻮاب او ﻧﻮﺷـﺖ‪» :‬ا‪‬نْ اَﺣ‪‬ﺒ‪‬ـﻮا ﻓَﺨُـﺬْﻫﺎ‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري در ﺷﺮح ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 52‬و ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،367‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ از اﻣﺎم ﻋﻠﻲ ﻧﻘـﻞ ﻛـﺮده‬
‫ت َﻟﻜ ُْﻢ ﻋ ِ‬
‫َﻦ اﳋَ ْﻴ ِﻞ«‪.‬‬ ‫» َﻗﺪْ َﻋ َﻔ ْﻮ ُ‬
‫‪2‬ـ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،368‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و اﻣﺎم ﻣﺎﻟﻚ و ﻃﺒﺮاﻧﻲ و ﺑﻴﻬﻘﻲ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،368‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻣﺎم ﻣﺎﻟﻚ و ﺑﻴﻬﻘﻲ‪.‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪788‬‬
‫ﻣ‪‬ﻨْﻬ‪‬ﻢ‪ ‬وار‪‬د‪‬د‪‬ﻫﺎ اﻟَﻴﻬﻢ‪ = ‬ﻣﺎداﻣﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻋﻼﻗﻪ دارﻧﺪ زﻛﺎت اﺳﺒﺎن را از آن ﻫﺎ ﺑﮕﻴﺮﻳـﺪ و‬
‫در ﺑﻴﻦ ﻓﻘﺮاي آنﻫﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﻛﻨﻴﺪ« و ﺑﻌﺪﻫﺎ زﻛﺎت اﺳﺒﺎن در ﻓﻘﻪ اﺳـﻼﻣﻲ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺻـﻮرت‬
‫درآﻣﺪ‪ :‬ﻛﻪ اﮔﺮ ﻋﻨﻮان ﻣﺎلاﻟﺘﺠﺎره را داﺷﺘﻨﺪ‪ 1‬ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺗﻤﺎم ﻓﻘﻬﺎ زﻛﺎت در آنﻫـﺎ واﺟـﺐ و‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﺴﻞ ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ در ﻣﺬﻫﺐ اﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺘﺮ و ﮔﺎو زﻛﺎت در‬
‫آنﻫﺎ‪ 2‬واﺟﺐ و ﺟﻤﻬﻮر اﻳﻦ ﻗﺴﻢ را از زﻛﺎت‪ 3‬ﻣﻌﺎف ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻛﻪ اﺳﺐﻫﺎي ﺳﻮاري اﺷﺨﺎص‬
‫را از زﻛﺎت ﻣﻌﺎف ﻛﺮده ﺗﺠﺎوز ﻧﻜﺮد و در ﻣﻮرد ﮔﻠﻪ اﺳﺒﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺠﺎرت ﻳـﺎ ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬
‫ﻧﺴﻞ ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ از اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﺧﻮدداري ﻛﺮد و ﭘﺲ از ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ ﺷﻮراي‬
‫ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ و ﻣﻮاﻓﻘﺖ اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر ﺑﺎ ﻗﻴﺪ اﺣﺘﻴﺎط ﻻزم ﺣﻜﻢ زﻛﺎت ﮔﻠﻪ اﺳـﺒﺎن را‬
‫ﺻﺎدر ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ :‬آﻳﺎ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺣﻜﻢ وﻗﻮع ﻃﻼقﻫﺎي ﺛﻼﺛﻪ را ﺻﺎدر ﻛﺮد؟‬
‫اﻋﺮاب ﻋﺼﺮ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻃﻼق‪ ،‬زﻧﺎن را در ﻳـﻚ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از ﺳـﺮﮔﺮداﻧﻲ و‬
‫ﺑﻼﺗﻜﻠﻴﻔﻲ ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .4‬ﻣﺮدي زﻧﺶ را ﻃﻼق ﻣﻲداد و ﻗﺒـﻞ از اﻧﻘﻀـﺎي ﻋـﺪه او را ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮد رﺟﻮع ﻣﻲداد‪ ،‬و ﺑﺎز او را ﻃﻼق ﻣﻲداد و ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻀﺎي وﻋﺪه ﻣﺠﺪداً او را ﺑﻪ ﺧـﻮد‬

‫‪1‬ـ ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.52‬‬

‫‪2‬ـ ﺑﺪاﻳﻪ اﻟﻤﺠﺘﻬﺪ‪ ،‬اﺑﻦ رﺷﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.259‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 102‬و اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .381‬در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ‪ :‬آن زن ﺑﺮاي ﺷﻜﻮي ﺑﻪ ﻧﺰد ﻋﺎﻳﺸـﻪ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( آﻣﺪ و ﻋﺎﻳﺸﻪ ﻣﺮاﺗﺐ را ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻋﺮض ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪789‬‬
‫رﺟﻮع ﻣﻲداد و اﻳﻦ ﻃﻼق و رﺟﻮع را ﮔﺎﻫﻲ ﺗﺎ ﺻﺪ ﺑﺎر و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫـﻢ‪ 1‬اداﻣـﻪ ﻣـﻲدادﻧـﺪ و‬
‫ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ آنﻫﺎ را در ﻣﻨﺰل ﺧﻮﻳﺶ ﺟﺎ ﻧﻤﻲدادﻧـﺪ‪ ،‬از ازدواج آنﻫـﺎ ﺑـﺎ‬
‫دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ 2‬و زﻧﻲ ﺑﺮاي ﺷﻜﻮي از اﻳﻦ ﺳﺘﻢ ﺑﺰرگ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصآﻣﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﭼﻴﺰي ﻧﮕﻔﺖ و ﺳﺎﻛﺖ ﻣﺎﻧﺪ اﻣﺎ در اﻳﻦ اﺛﻨﺎ اﻳﻦ آﻳـﻪ ﺑـﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬

‫ص ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳـﺪ‪Î Í ....... ~} | { z y xw v{ 3‬‬

‫‪) z Ø× Ö Õ Ô Ó Ò Ñ Ð Ï‬اﻟﺒﻘﺮة‪ ( 230-229 :‬ﻓﻘﻂ دو ﺗﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻓﻘﻂ ﺗﺎ دو‬

‫ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﺮدي ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺲ از ﻃﻼق زﻧﺶ را ﺑﻪ ﺧﻮدش رﺟﻮع دﻫـﺪ و ﭘـﺲ از دو ﻣﺮﺗﺒـﻪ‬
‫رﺟﻮع ﺗﻨﻬﺎ دو راه دارد ﻳﺎ ﺑﺎ وﺿﻊ ﻣﻘﺒﻮل و ﻋﺮفﭘﺴﻨﺪ زﻧﺶ را در ﻧﺰد ﺧﻮﻳﺶ ﻧﮕﻬﺪارد ﻳﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﻄﻠﻮب و ﻗﺮﻳﻦ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري او را ﺑﺮاي ازدواج ﺑـﺎ دﻳﮕـﺮي آزاد ﻛﻨـﺪ ‪ ...‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮدي ﺑﻌﺪ از دو ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻃﻼق و رﺟﻮع آن زن را ﻃﻼق داد‪ ،‬دﻳﮕـﺮ آن زن ﺑـﺮاي او‬
‫ﺣﻼل ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺮد دﻳﮕﺮي ازدواج ﻛﻨﺪ و آن ﺷﻮﻫﺮ دوﻣﻲ او را ﻃـﻼق‬
‫دﻫﺪ و ﺷﻮﻫﺮ اوﻟﻲ ﻣﺠﺪداً ﺑﺎ او ازدواج ﻛﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ آﻳﻪ ﺻﺮﻳﺤﺎً رﺟﻮع زوﺟﻪ را ﺑﻴﺶ از دو ﻣﺮﺗﺒﻪ ـ ﺗﺎ ﺻﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ و ﺑﻴﺸـﺘﺮ را ـ‬
‫ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮده‪ 4‬و ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺗﻤﺎم ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ و ﻣﺤﺪﺛﻴﻦ و ﻓﻘﻬﺎ اﻳﻦ آﻳﻪ در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﻣﻄﻠـﺐ ﻛـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 102‬و اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ .381‬در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ‪ :‬آن زن ﺑﺮاي ﺷﻜﻮي ﺑﻪ ﻧﺰد ﻋﺎﻳﺸـﻪ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( آﻣﺪ و ﻋﺎﻳﺸﻪ ﻣﺮاﺗﺐ را ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻋﺮض ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 381‬و ‪ 383 382‬و اﻟﻤﺤﻠﻲ اﺑﻦ ﺟﺰم‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪ 170‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ‪» :‬ﻓﻬﺬا‪ ،‬ﻓﺎن ﻃﻠﻘﻬـﺎ ﻓـﻼ ﺗﺤـﻞ‪ ،‬ﻳﻘـﻊ ﻋﻠـﻲ‬
‫اﻟﺜﻼث ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ و ﻣﻔﺮﻗﻪ و ﻻ ﻳﺠﻮزن ان ﻧﺤﻴﺺ ﺑﻌﺾ ﺑﻬﺬه اﻻﻳﻪ ﺑﻌﺾ ذﻟﻚ دون ﺑﻌﺾ‪.‬‬

‫‪790‬‬
‫اﺟﺮاي ﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ ﻛﺎر ﺑﺪي اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ 1‬و ﺑﺎ اﺟﺮاي ﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ ﻳـﺎ ﺗﻜـﺮار آن در‬
‫ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ و در ﻳﻚ ﻣﺠﻠﺲ ﻫﺮ ﺳﻪ ﻃﻼق واﻗﻊ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ ﻳـﺎ ﻓﻘـﻂ ﻳـﻚ‪ 2‬ﻃـﻼق واﻗـﻊ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺎﻛﺖ و ﭼﻴﺰي ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ در ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از آﻳﻪﻫﺎي دﻳﮕـﺮ ﻗـﺮآن‬
‫از ﺣﻜﻢ اﺟﺮاي ﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ ﺑﺤﺚ‪ 3‬ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﺟﺰ در اﺣﺎدﻳﺚ و رواﻳﺎت در اﻳـﻦ ﺑـﺎره‬
‫ﺳﻨﺪ و ﻣﺪرك دﻳﮕﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ از ﻗﺮنﻫﺎي اوﻟﻴﻪ اﺳﻼم ﺗﺎ ﺣﺎل ﺣﻜﻢ‬
‫اﺟﺮاي ﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ در ﻳﻚ زﻣﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺟﺎي ﺑﺤﺚ و ﻣﺸﺎﺟﺮه ﺑـﻮده اﺳـﺖ و در ﻃـﻮل‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺠﺘﻬﺪﻳﻦ ﻣﺬاﻫﺐ ارﺑﻌﻪ و ﭘﻴﺮوان آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ﺑﻪ دﻻﻳﻞ زﻳﺮ اﺟﺮاي ﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ را ﻣﻮﺟﺐ وﻗﻮع ﺳﻪ ﻃﻼق داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎري ﻣﺘﻔﻘﺎً‪ 4‬رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛـﻪ )ﻋ‪‬ـﻮ‪‬ﻳﻤ‪‬ﺮ ﻋ‪‬ﺠﻼﻧـﻲ( ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﻣ‪‬ﻼﻋﻨﻪ در ﺣﻀﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ را اﺟﺮا و زﻧﺶ را ﺳﻪ ﻃﻼﻗﻪ ﻛﺮد و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫او را ﻣﻨﻊ ﻧﻜﺮد‪ ،‬و ﺑﺮاي ﺟﺪاﻳﻲ ﻗﻄﻌﻲ و داﺋﻤﻲ ﺑﻌﺪ از ﻣﻼﻋﻨﻪﻫﺎ روش اﺟﺮاي ﻃﻼق ﺛﻼﺛـﻪ‬
‫ﻣﻌﻤﻮل ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،5‬و در ﻏﻴﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻼﻋﻨﻪ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ اﺟﺮاي ﻃـﻼق‬

‫‪1‬ـ اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 381‬و ‪ 383 382‬و اﻟﻤﺤﻠﻲ اﺑﻦ ﺟﺰم‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪ 170‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ‪» :‬ﻓﻬﺬا‪ ،‬ﻓﺎن ﻃﻠﻘﻬـﺎ ﻓـﻼ ﺗﺤـﻞ‪ ،‬ﻳﻘـﻊ ﻋﻠـﻲ‬
‫اﻟﺜﻼث ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ و ﻣﻔﺮﻗﻪ و ﻻ ﻳﺠﻮزن ان ﻧﺤﻴﺺ ﺑﻌﺾ ﺑﻬﺬه اﻻﻳﻪ ﺑﻌﺾ ذﻟﻚ دون ﺑﻌﺾ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 381‬و ‪ 383 382‬و اﻟﻤﺤﻠﻲ اﺑﻦ ﺣﺰم‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪ 167‬و ﻗﺴﻄﺎﻧﻲ در ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪،134‬‬
‫ﺑﻌﺪ از رواﻳﺖ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ‪» :‬ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدي زﻧﺶ را ﺳﻪ ﻃﻼﻗﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻗﻬـﺮ و‬
‫ﻋﺼﺒﺎﻧﻴﺖ از ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬آﻳﺎ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ در ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا ﺑﺎزي ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ« ﻫﻢ اﺑﻦ ﺣﺰم‬
‫و ﻫﻢ ﻗﺴﻄﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺮﺳﻞ اﺳﺖ و ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻟﺒﻴﺪ رواي آن از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﭼﻴﺰي ﻧﺸﻨﻴﺪه اﺳـﺖ و از‬
‫ﭘﺪرش ﻫﻢ ﻧﺎم ﻧﺒﺮده اﺳﺖ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ را ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 383‬و ﻗﺴﻄﺎﻧﻲ ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.138‬‬
‫‪ - 5‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪791‬‬
‫ﺛﻼﺛﻪ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﻛﺴـﻲ را از اﺟـﺮاي اﻳـﻦ ﻋﺒـﺎرت ﻣﻨـﻊ‬
‫ﻧﻤﻲﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﺑﻪ وﻗﻮع ﻃﻼقﻫﺎي ﺛﻼﺛﻪ ﻫﻢ ﻣﻲﻛﺮد از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﺑﺨﺎري ﻣﺤﺪث از ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣـﺮدي زﻧـﺶ را‬
‫ﺳﻪ ﻃﻼﻗﻪ ﻛﺮد و آن زن ﺷﻮﻫﺮ دﻳﮕﺮي ﻛﺮد و از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺳﺆال ﺷﺪ اﻳﻦ زن ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮ‬
‫اول ﺣﻼل ﻣﻲﺷﻮد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬ﻧﻪ ﺗﺎ ﺑﺎ او آﻣﻴﺰش ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.1‬‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ ﺣﻔﺺ زﻧﺶ را ﺳﻪ ﻃﻼﻗﻪ ﻛﺮد و از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺳﺆال ﺷﺪ آﻳﺎ اﻳـﻦ زن ﺣـﻖ‬
‫ﻧﻔﻘﻪ را دارد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد ﻧﻪ و ﺑﺮ او ﻋﺪه واﺟﺐ‪ 2‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﺤﺪث ﺑﺎ ﻃﺮق ﻣﺘﻌﺪد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ ﺗﻮاﺗﺮ رﺳﻴﺪه از ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺘﺮ ﻗﻴﺲ رواﻳﺖ‬
‫ﻛﺮده ﻛﻪ ﺷﻮﻫﺮش او را ﺳﻪ ﻃﻼﻗﻪ ﻛﺮده و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص آن را ﺗﻨﻔﻴﺬ ﻧﻤـﻮده و ﻓﺮﻣـﻮده ﺣـﻖ‬
‫ﻧﻔﻘﻪ ﻧﺪاري‪.3‬‬
‫‪4‬ـ ﻋ‪‬ﺒﺎده ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ ﭘﺪرﺑﺰرﮔﻢ زﻧﺶ را ﻫﺰار ﻃﻼﻗـﻪ ﻛـﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬و‬
‫ﭘﺪرم اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورد و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد‪ :‬ﭘـﺪرت ﭼـﺮا از‬
‫ﺧﺪا ﻧﻤﻲﺗﺮﺳﺪ او ﺳﻪ ﻃﻼق دارد و ﻧﻬﺼﺪ و ﻧﻮد و ﻫﻔﺖ ﺑﺎﻗﻲ ﺗﺠﺎوز از ﺣﻖ و ﺳﺘﻢ ﺷﻤﺮده‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و در رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻋﺮض ﮔﺮدﻳﺪ آﻳﺎ اﻳﻦ ﻣﺮد ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ راﻫﻲ ﺑﺮاي‬
‫رﻫﺎﻳﻲ از وﻗﻮع ﻃﻼقﻫﺎﻳﺶ دارد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻳﻦ ﻣﺮد ﺑﺎ وﻗﻮع ﺳﻪ ﻃﻼق ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ‬

‫‪1‬ـ ﻗﺴﻄﺎﻧﻲ ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ 135‬و ﻣﺤﻠﻲ اﺑﻦ ﺣﺰم‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.171‬‬
‫‪2‬ـ ﻣﺤﻠﻲ اﺑﻦ ﺣﺰم‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪ 171‬و اﺑﻦ ﺣﺰم در ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻔﺤﻪ ﮔﻔﺘﻪ ‪: :‬ﻓﻬﺬا ﻧﻘﻞُ ﺗﻮاﺗﺮٍ ﻋﻦ ﻓﺎﻃﻤﺔ ﺑﺎَنﱠ ر‪‬ﺳ‪‬ﻮلَ اﷲِ )ص( اَﺧْﺒ‪‬ـﺮَه‪‬‬
‫ﻫ‪‬ﻲ‪ ‬و ﻧﻔﺮٌ ﺳ‪‬ﻮاﻫﺎ ﺑِﺎَنﱠ ز‪‬و‪‬ﺟ‪‬ﻬﺎ ﻃَﻠﱠﻘَﻬﺎ ﺛَﻠﺜﺎً و‪ ‬ﺑِﺎَﻧﱠﻪ‪ ‬ﺣﻜَﻢ‪ ‬ﻓﻲ اﻟﻤ‪‬ﻄَﻠّﻘَﺔِ ﺛَﻼﺛﺎً و‪ ‬ﻟَﻢ‪ ‬ﻳ‪‬ﻨْﻜ‪‬ﺮْ ﻋ‪‬ﻠَﻴ‪‬ﻪ‪ ‬اﻟﺼ‪‬ﻼةُ و اﻟﺴ‪‬ﻼم‪ ‬و‪ ‬ﻻ اَﺧْﺒ‪‬ﺮ ﺑِﺎَﻧﱠﻪ‪ ‬ﻟَﻴ‪‬ﺲ‪ ‬ﺑِﺴ‪‬ﻨﱠﺔٍ‬
‫و‪ ‬ﻓﻲ ﻫﺬا ﻛ‪‬ﻔﺎﻳ‪‬ﺔٌ ﻟ‪‬ﻤ‪‬ﻦ ﻧَﺼ‪‬ﺢ‪ ‬ﻧَﻔْﺴ‪‬ﻪ‪.«‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪792‬‬
‫‪1‬‬
‫اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﻪ ﻛﻠﻲ از زﻧﺶ ﺟﺪا ﺷﺪه و ﻫﻴﭻ راه رﻫﺎﻳﻲ ﺑـﺮاي ﺧـﻮدش ﺑـﺎﻗﻲ ﻧﮕﺬاﺷـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻋﺮض ﻛﺮدم اﮔﺮ ﻣﻦ زﻧﻢ را ﺳﻪ ﻃﻼﻗـﻪ‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮدم ﺣﻖ رﺟﻮع را داﺷﺘﻢ؟« ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﻪ زن ﺑﻪ ﻛﻠﻲ از ﺗﻮ ﺟﺪا ﻣﻲﮔـﺮدد و‬
‫ﮔﻨﺎﻫﻲ ﻫﻢ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲﻛﺮد‪.2‬‬
‫‪6‬ـ ر‪‬ﻛﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصآﻣﺪ و ﻋﺮض ﻛﺮد‪َ » :‬ﻃ ﱠﻠ ْﻘ ُ‬
‫ـﺖ ا ْﻣﺮأﺗـﯽ اﻟﺒﺘـﻪ‪ «3‬زﻧـﻢ را‬
‫ﻗﻄﻌﺎً ﻃﻼق دادهام‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺧﺪا از )اَﻟﺒ‪‬ﺘّﻪ( ﻳﻚ ﻃـﻼق را اراده ﻛـﺮدي؟‬
‫رﻛﺎﻧﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻃﻼق را اراده ﻛﺮدم‪ ،4‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﻘﻂ ﻳـﻚ‬
‫ﻃﻼق واﻗﻊ ﺷﺪه و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد زﻧﺶ را ﺑﻪ ﺧﻮد رﺟﻮع دﻫﺪ و ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺧﻮاﺳﺘﻦ‬

‫‪1‬ـ ﻣﺤﻠﻲ اﺑﻦ ﺣﺰم‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪ ،169‬در ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻔﺤﻪ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رواﻳﺖ ﻛﺮده ‪» :‬ﻓَﻘُﻠْﺖ‪ ‬ﻳـﺎ ر‪‬ﺳ‪‬ـﻮلَ اﻟﻠ‪‬ـﻪص ﻟَـﻮ ﻛُﻨْـﺖ‪‬‬
‫ﻃَﻠﱠﻘْﺘُﻬﺎ ﺛَﻼﺛﺎً اَﻛﺎنَ ﻟﻲ اَنْ اُراﺟِﻌ‪‬ﻬﺎ؟ ﻗُﻞْ ﻻ ﻛﺎﻧَﺖ‪ ‬ﺗَﺒﻴﻦُ و ﺗَﻜُﻮنُ ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﺼ‪‬ﻴ‪‬ﺔً« و اﻣﺎم ﻧﻮري در ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج‪ ،6‬ﻫﺎﻣﺶ ارﺷـﺎد‬
‫ﺳﺎري‪ ،‬ص‪ 259‬و ‪) 260‬و اﻣﺎ رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ در ﻣﻮرد ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻛﻪ زﻧﺶ در ﺣﺎﻟﺖ ﺣﻴﺾ ﺳﻪ ﻃﻼﻗـﻪ ﻛـﺮد و اﻳـﻦ ﺳـﻪ‬
‫ﻃﻼﻗﻪ ﺑﺮاي او ﻳﻚ ﻃﻼق ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﻣﺪ( اﻣﺎم ﻧﻮري ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺿﻌﻒ و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻗﺎﺑـﻞ اﺳـﺘﻨﺎد ﻧﻤـﻲﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬ﻣﺤﻠﻲ در ص‪ 170‬ﺣﺪﻳﺚ ﻋﺒﺎده را ﻧﻘﺪ ﻛﺮده و ﮔﻔﺘﻪ ﭘﺪر ﻋﺒﺎده ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﺟﺪش‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ در ارﺷﺎد ﺳﺎري ﺷﺮح ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ 133‬و اﻣﺎم ﻧﻮوي در ﺷﺮح ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 259‬و‬
‫ﻫﻤﻴﻦ دو ﻣﺮﺟﻊ رواﻳﺖ دﻳﮕﺮي را در ﻣﻮرد رﻛﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ ‪» :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رواﻳﺖ ﻛﺮده ﻛﻪ رﻛﺎﻧﻪ زﻧﺶ را در‬
‫ﻳﻚ ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻪ ﻃﻼﻗﻪ ﻛﺮد و ﺧﻴﻠﻲ ﻧﮕﺮان ﺷﺪ و از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺳﺆال ﻛﺮد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﻓﻘﺰ ﻳﻚ ﻃﻼق ﺗﻮ واﻗﻊ ﺷﺪه و‬
‫اﮔﺮ ﻣﺎﻳﻞ ﻫﺴﺘﻲ زﻧﺖ را ﺑﻪ ﺧﻮدت رﺟﻮع ﻛﻦ و رﻛﺎﻧﻪ زﻧﺶ را ﺑﻪ ﺧﻮد رﺟﻮع ﻛﺮد« ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺘـﻪاﻧـﺪ ﭼـﻮن در ﺳﻠﺴـﻠﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺣﺪﻳﺚ اﺑﻦ اﺳﺤﺎق و اﺳﺘﺎذش‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﺿﻌﻴﻒ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد دارد و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﻤﻠﻜﺮد اﺑﻦ ﻋﺒﺎس اﺳـﺖ اﻳـﻦ‬
‫رواﻳﺖ ﻣﺮدود و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ ارﺷﺎد ﺳﺎري ﺑﺮ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ 133‬و ﺷﺮح ﻧـﻮوي ﺑـﺮ‬
‫ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.259‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪793‬‬
‫و ﺣﺘﻲ ﻗﺴﻢ دادن‪ ،‬آﺷﻜﺎرا ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ از ﻛﻠﻤﻪ )اﻟﺒﺘﻪ(‪ 1‬ﺳﻪ ﻃﻼق را اراده ﻣﻲﻛﺮد‬
‫‪2‬‬
‫ﻫﺮ ﺳﻪ ﻃﻼق واﻗﻊ و ﺣﻖ رﺟﻮع را ﻧﺪاﺷـﺖ و اﻻ ﺗﻮﺿـﻴﺢ ﺧﻮاﺳـﺘﻦ و ﻗﺴـﻢ دادن ﭼـﻪ‬
‫ﻓﺎﻳﺪهاي داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﺣﺎدﻳﺚ‪ ،‬اﺟﺮاي ﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣ‪‬ﻼﻋﻨﻪ ﻣﺮﺳـﻮم‬
‫ﺑﻮده و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ ﺳﻜﻮت ﺧﻮد آن را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ زﻳﺮا ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻼﻋﻨﻪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ داﺋﻤﻲ ﻓﻮري اﺳﺖ و ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﻣﻬﻠﺖ و ﻓﺮﺻﺖ و ﺟﺪا ﻛﺮدن ﻃﻼقﻫﺎي ﺛﻼﺛﻪ ﻧﺪارد‬
‫و در ﺷﺮاﻳﻂ ﻏﻴﺮﻣﻼﻋﻨﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﮔﺎﻫﻲ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻛـﻪ آن ﻫـﺎ را‬
‫ﺗﻨﻔﻴﺬ ﻓﺮﻣﻮده و آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻛﺮده ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺷـﺘﺎب ﻛـﺮدن در‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﻃﻼقﻫﺎ ﺑﻪ زﻳﺎن زوﺟﻴﻦ ﺑﻮده از اﺟﺮاي ﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ ﺟﺰ در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻼﻋﻨـﻪ ﻧﺎراﺿـﻲ‬
‫ﺑﻮده و ﻃﺒﻖ رواﻳﺖ ﺷﻤﺎره ﭘﻨﺠﻢ ﮔﺬﺷﺘﻪ آن را ﻗﺮﻳﻦ ﺟﺮم و ﻋﺼﻴﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورده اﺳـﺖ‬
‫و ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ از ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رواﻳﺖ ﺷﺪه‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َﻃ ﱠﻠ َﻖ ا ْﻣ َﺮ َا َﺗ ُﻪ َﺛﻼﺛـ ًﺎ َﻃ َﻠ َﻘ ْ‬
‫ـﺖ َو‬
‫َﻋﺼﯽ‪َ 3‬ر ﱠﺑ ُﻪ = ﻛﺴﻲ ﻛﻪ زﻧﺶ را ﺳﻪ ﻃﻼﻗﻪ ﻛﻨﺪ ﻃﻼقﻫﺎﻳﺶ واﻗﻊ و ﺧﺪا را ﻫـﻢ ﻧﺎﻓﺮﻣـﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ« و ﻫﺮﮔﺎه ﻛﺴﻲ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس درﺑﺎره ﺷﺨﺼﻲ ﻛـﻪ زﻧـﺶ را ﺳـﻪ ﻃﻼﻗـﻪ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ راه ﭼﺎرهاي ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس در ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺧﺸﻢ و ﻧـﺎراﺣﺘﻲ ﻣـﻲﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»آن ﻛﺲ اﮔﺮ از ﺧﺪا ﻣﻲﺗﺮﺳﻴﺪ ﺧﺪا راه ﭼﺎرهاي‪ 4‬ﺑﻪ او ﻣﻲﺑﺨﺸﻴﺪ و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒـﺎس در‬
‫ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺧﺸﻢ و ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﻫﻤﻮاره ﻓﺘﻮا ﻣﻲداد ﻛﻪ اﺟـﺮاي ﻃـﻼق ﺛﻼﺛـﻪ ﻣﻮﺟـﺐ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻣﺤﻠﻲ اﺑﻦ ﺣﺰم‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.169‬‬

‫‪794‬‬
 ‫وﻗﻮع ﺳﻪ ﻃﻼق‪ 1‬اﺳﺖ و آن ﻣﺮد از زﻧﺶ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺟﺪا ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت و اراﺋﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﻋﺒﺎرت زﻳﺮ ﻛﻪ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﻘـﻞ‬
‫ﲔ ِﻣ ْﻦ َﺧﻼ َﻓ ِﺔ ُﻋ َﻤ َﺮ‬ ‫ﻼق َﻋﻠﯽ َﻋ ّﻬ ِﺪ رﺳ ِ‬
‫ﻮل اﷲِ ص َو َاﺑﯽ َﺑﻜ ٍْﺮ َو َﺳﻨَ َﺘ ِ‬ ‫َ ُ‬ ‫ﻛﺎن اﻟ ﱠﻄ ُ‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬‬
‫ِ‬ ‫اﺳ َﺘ ْﻌ َﺠ ُﻠﻮا ﻓﯽ ٍ‬ ‫ﻘﺎل ُﻋ َﻤ ُﺮ اِ ﱠن اﻟﻨ ِ‬ ‫ﻼق اﻟ ّﺜ ِ‬
‫ﻼث‪ ,‬وا ِﺣﺪَ ة َﻓ َ‬
‫ـﻢ ﻓﻴـﻪ َاﻧـﺎ ٌة َﻓ َﻠ ْ‬
‫ـﻮ‬ ‫َ‬
‫ﻛـﺎن َﳍ ُ ْ‬ ‫اﻣـﺮ‬ ‫ّﺎس َﻗﺪْ ْ‬ ‫َﻃ ُ‬
‫َا ْﻣ َﻀﻴﻨﺎ ُه َﻋ َﻠﻴ ِﻬ ْﻢ َﻓ َﺎ ْﻣﻀﺎ ُه َﻋ َﻠﻴ ِﻬﻢ« ﻳﻌﻨﻲ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﺗـﺎ‬
‫دو ﺳﺎل از ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺮدم ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ ﺟﺎي اﺟﺮاي ﻃـﻼق ﺛﻼﺛـﻪ ﻃـﻼق‬
‫واﺣﺪ را اﺟﺮا ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ وﻟﻲ ﺑﻌﺪ از دو ﺳﺎل از ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اوﺿﺎع ﺗﻐﻴﻴـﺮ‬
‫ﻛﺮد و اﻛﺜﺮﻳﺘﻲ از ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺟﺎي اﺟﺮاي ﻃﻼق واﺣﺪ ﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ را اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ 2‬و‬
‫ﻋﻤﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬راﺳﺘﻲ ﻣﺮدم ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺷﻜﻞ ﺷﺘﺎبزده و دور از ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻃـﻼق را‬

‫‪1‬ـ ﻗﺴﻄﺎﻧﻲ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ 133‬و ﻣﺤﻠﻲ اﺑﻦ ﺣﺰم‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.172‬‬
‫‪2‬ـ ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ در ارﺷﺎد ﺳﺎري ﺷﺮح ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ ،133‬اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺗﻴﺒﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻳﻢ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ و‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ‪» :‬اﻟﻤ‪‬ﻌ‪‬ﻨﻲ اَنﱠ اﻟﻄﱠﻼقَ اﻟﻤ‪‬ﻮﻗَﻊ‪ ‬ﻓﻲ ز‪‬ﻣ‪‬ﻦِ ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺮَ ﺛَﻼﺛﺎً ﻛﺎنَ ﻳ‪‬ﻮﻗَﻊ‪ ‬ﻗَﺒ‪‬ﻞَ ذﻟ‪‬ﻚ‪ ‬واﺣ‪‬ـﺪ‪‬ةً ﻟ‪‬ـﺄَﻧﱠﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﻻ ﻳ‪‬ﺴ‪‬ـﺘَﻌ‪‬ﺠِﻠﻮنَ اَﺻ‪‬ـﻼً« و ﻧـﻮوي در‬
‫ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 260‬ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ‪» :‬اﻟﻤ‪‬ﺮاد‪ ‬اَنﱠ اﻟﻤ‪‬ﻌ‪‬ﺘﺎد‪ ‬ﻓﻲ اﻟ ﱠﺰﻣ‪‬ﻦِ اﻻو‪‬لِ ﻛﺎنَ ﻃَﻠْﻘَـﺔً‬
‫واﺣ‪‬ﺪ‪‬ةً و ﺻﺎر‪ ‬اﻟﻨّﺎس‪ ‬ﻓﻲ ز‪‬ﻣ‪‬ﻦِ ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺮَ ﻳ‪‬ﻮﻗﻌﻮنَ اﻟﺜﱠﻠﺚَ د‪‬ﻓْﻌ‪‬ﺔً ﻓَﻨَﻔَﺬَه‪ ‬ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺮُ« اﻣﺎ اﺑﻦ رﺷﻴﺪ در ﺑﺪاﻳﻪ اﻟﻤﺠﺘﻬـﺪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،61‬در ﺻـﺤﺖ‬
‫اﺻﻞ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ از ﻳﺎران اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻓﻘﻂ ﻃﺎووس آن را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﺑﻘﻴﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛـﻪ اﺑـﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس ﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ را ﻣﻮﺟﺐ وﻗﻮع ﺳﻪ ﻃﻼق داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬اﻇﻬﺎر ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻧﻴﺰ ﺗﺮﻛﻴﺐ )ﻃَﻼقُ اﻟﺜﱠﻼث‪(‬‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺟﺴﺘﻪ و ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ و اﺿﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮض ﺻﺤﺖ رواﻳﺖ در اﺻـﻞ ﭼﻨـﻴﻦ ﺑـﻮده اﺳـﺖ ‪» :‬ﻛـﺎنَ‬
‫اﻟﻄَﻼقُ‪ ،‬ﻋ‪‬ﻠﻲ ﻋ‪‬ﻬ‪‬ﺪ‪ ‬ر‪‬ﺳ‪‬ﻮلِ اﷲِ ص و‪ ‬اَﺑﻲﺑ‪‬ﻜْﺮٍ و‪ ‬ﺳ‪‬ﻨَﺘَﻴ‪‬ﻦِ ﻣ‪‬ﻦْ ﺧَﻼﻓَﺔِ ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺮَ واﺣ‪‬ﺪةً ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺮُاﻟﺦ«‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬در ﻣﻮرد اﺟﺮاي ﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ )ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻧﺶ ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﻃَﻠﱠﻘْﺘُﻚ‪ ‬ﺛَﻼﺛﺎً( آراء و ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و رواﻳﺎت ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮﻧﻲ در ﻗـﺮون‬
‫ﺑﻌﺪي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ اﺋﻤﻪ ارﺑﻌﻪ و اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻗﺎﻃﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت را ﻣﻮﺟﺐ وﻗﻮع ﺳﻪ ﻃﻼﻗﻪ ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ آن‬
‫را ﻣﻮﺟﺐ وﻗﻮع ﻳﻚ ﻃﻼق داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ آن را ﻟﻐﻮ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻮﺟﺐ وﻗﻮع ﻳﻚ ﻃﻼﻗﻪ ﻫﻢ ﻧﻤﻲﺷﻮد )اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج‪،2‬‬
‫ص‪ ،384‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻧﻴﻞ اﻻوﻃﺎر و ﻣﺤﻠﻲ اﺑﻦ ﺣﺰم‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪ 167‬و ﺑﺪاﻳﻪ اﻟﻤﺠﺘﻬﺪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،60‬ﺑﺪاﻳﻪ اﻟﻤﺠﺘﻬﺪ ﻗﻮل ﺳـﻮم را‬
‫ﻧﮕﻔﺘﻪ(‪.‬‬

‫‪795‬‬
‫)ﺳﻪ ﻃﻼﻗﻪ( ﺑﺮ ﺷﻜﻞ ﻣﺼﻠﺤﺖآﻣﻴﺰ آن )ﻃﻼق واﺣﺪ( ﻛﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ رﻓﺎه و ﻣﺼﻠﺤﺖ زوﺟـﻴﻦ‬
‫ﺑﻮد ﺗﺮﺟﻴﺢ دادهاﻧﺪ‪ 1‬و رواﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ آنﻫﺎ را در اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻮﻳﺶ آزاد ﺑﮕـﺬارﻳﻢ و ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ اﻇﻬﺎر ﻛﻤﺎل ﺗﺄﺳﻒ از ﺗﻐﻴﻴﺮ اوﺿﺎع ﻣﺮدم ﻧﺎﭼﺎر در راﻫﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ آن ﻫﺎ را آزاد ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصدر ﻋﻴﻦ ﺗﻨﻔﻴﺬ آن را ﻣﻘﺎرن ﻋﺼـﻴﺎن‬
‫ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻲﺷﻨﻴﺪ ﻛﺴﻲ اﻳﻦ راه را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻴﺮ ﺣﻜﻢ اﺟﺮاي ﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ‪ :‬از ﺻﺪر اﺳﻼم اﻛﺜﺮ اﺻﺤﺎب و ﺟﻤﻬﻮر ﺗﺎﺑﻌﻴﻦ و اﺋﻤﻪ‬
‫ارﺑﻌﻪ و ﻋﻤﻮم ﭘﻴﺮوان آﻧﺎن ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ از ﭘﻴﺮوان اﻣﺎم ﻣﺎﻟﻚ و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ وﻗﻮع ﺳﻪ ﻃﻼق ﻓﺘﻮا دادهاﻧﺪ و ﻣﻘﺎﺑﻞ آن ﻗﻮل ﺿﻌﻴﻒ و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﻓﺘﺎ ﺷﻤﺮده ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﻦ اﻃﻼع دارم ﺗﺎ ﻧﻴﻤﻪ اول ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮي ﻫﻴﭻ ﻋـﺎﻟﻢ ﺳﺮﺷﻨﺎﺳـﻲ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺟﻤﻬﻮر و اﺋﻤﻪ ارﺑﻌﻪ ﺣﺮﻓﻲ ﻧﺰده اﺳﺖ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑـﺎر ﮔﻮﻳـﺎ ﭼﻬـﺮه درﺧﺸـﺎﻧﻲ از‬
‫ـﻼق ﻣﺮ ِ‬
‫ﺗـﺎن( ﻧﻮﺷـﺖ‪:‬‬ ‫ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ ﻣﻌﺘﺰﻟﻲ‪ :‬زﻣﺨﺸﺮي )م‪ (538 ،‬در ﻛﺸﺎف و در ﺗﻔﺴـﻴﺮ )اﻟ ﱠﻄ ُ َ ﱠ‬
‫ﳉ ْﻤ ِﻊ ‪َ ...‬و ﻗﻴ َﻞ َﻣ ْﻌﻨﺎ ُه اﻟ ﱠﻄ ُ‬
‫ﻼق‬ ‫اﻟﴩ ِﻋﯽ َﺗ ْﻄﻠﻴ َﻘ ٌﺔ َﺑ ْﻌﺪَ َﺗ ْﻄﻠﻴ َﻘ ٍﺔ َﻋﻠﯽ اﻟ ﱠﺘ ْﻔﺮﻳ ِﻖ ُد َ‬
‫ون ا َ‬ ‫»ای اﻟ ﱠﺘ ْﻄﻠﻴ ُﻖ ﱠ ْ‬
‫اﻟﺮﺟﻌﯽ ﻣﺮ ِ‬
‫ﺗﺎن« و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﻗﻮل ﺟﻤﻬﻮر و اﺋﻤﻪ ارﺑﻌﻪ را ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻛـﺮد وﻟـﻲ در ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫َﱠ‬ ‫ِ ْ‬
‫ﻋﺼﺮ و زﻣﺎن ﻓﻘﻬﺎ ﺑﺮ ﻋﻘﻴﺪه ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮﻳﺶ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و اﺑﻦ رﺷﺪ )م‪ (583 ،‬در ﺑﺪاﻳﻪ‬
‫ـﻆ اﻟ َﺜ ِ‬
‫ﻠـﺚ ُﺣﻜ ُْﻤـ ُﻪ‬ ‫ـﻼق ﺑِ َﻠ ْﻔ ِ‬ ‫اﻟﻤﺠﺘﻬﺪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 60‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﲨﻬﻮر ُﻓ َﻘ ِ‬
‫ﻬﺎء اﻻَ ْﻣ ِ‬
‫ﺼﺎر َﻋﻠﯽ َا ﱠن اﻟ ﱠﻄ َ‬ ‫ُ‬
‫ـﺔ و در ص‪ 62‬ﻣﺴﺌﻠﻪ دوم ﻗﻮل ﻣﺨﺎﻟﻒ را ﺷﺪﻳﺪاً ﺗﻀﻌﻴﻒ و ﺑـﻪ ﻋـﺪم رﻋﺎﻳـﺖ‬ ‫اﺣﻜﻢ اﻟﺜﺎﻟِ َﺜ ِ‬
‫ُ ُ‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺖ اﻟﻬﻲ ﻣﺘﻬﻢ ﻧﻤﻮد و در اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﭼﻬﺮه درﺧﺸﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﺎز از ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫اﻣﺎم رازي )م‪ (606 ،‬ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ از زﻣﺨﺸﺮي در ﺗﻔﺴـﻴﺮ ﻛﺒﻴـﺮ ذﻳـﻞ )اﻟﻄﱠـﻼقُ ﻣ‪‬ﺮﱠﺗـﺎنِ( ﻗـﻮل‬
‫ﺟﻤﻬﻮر و اﺋﻤﻪ ارﺑﻌﻪ را ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻧﻤﻮد و ﮔﻔﺖ‪) :‬اِ ْﺧﺘِﻴﺎر ﻛَﺜ ٍﲑ ِﻣﻦ اﻟﻌ َﻠ ِ‬
‫ﲈء َا ﱠﻧ ُﻪ َﻟ ْﻮ َﻃ ﱠﻠ َﻘﻬـﺎ اِ ْﺛﻨَﺘَـ ِ‬
‫ﲔ‬ ‫َ ُ‬ ‫ُ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪796‬‬
 ‫ِ‬
‫اﻟﻮاﺣﺪَ ُة( و در ﺗﻘﻮﻳﺖ اﻳﻦ ﻗﻮل ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻟﻄﱠﻼقُ ﻣ‪‬ﺮﱠﺗﺎنِ ﺧﺒﺮي اﺳﺖ ﺑﻪ‬ ‫َا ْو َﺛﻠ َﺜ ًﺔ ﻻ ﻳ َﻘ ُﻊ َاﻻّ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ اﻣﺮ و اﺟﺮاي ﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ ﻣ‪‬ﻨْﻬﻲ ﻋﻨﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻗﻮل ﺑﻪ وﻗﻮع ﺳﻪ ﻃﻼق ﻛﻨﺪ‬
‫در ﺟﻬﺖ واﻗﻊ ﻛﺮدن ﻣﺮدم در ﻣ‪‬ﻨْﻬﻲ ﻋﻨﻪ ﺗﻼش ﻣﻲﻛﻨﺪ«‪.‬‬
‫و در ﻧﺼﻒ اﺧﻴﺮ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻛﻪ اﺟﺮاي ﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ ﻧﺎﺧﻮاﺳـﺘﻪ و ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻧﺎﮔﻬـﺎﻧﻲ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎﻳﻲ را ﻣﺘﻼﺷﻲ ﻣﻲﻛﺮد و از ﺷﺪت ﻧﺎﭼﺎري ﺑـﻪ )ﺗَـﻴﺲِ ﻣ‪‬ﺴ‪‬ـﺘَﻌﺎر( و ﺗﺤﻠﻴـﻞﻫـﺎي‬
‫ﻧﻨﮓآور ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﭘﻨﺎه ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻓﻘﻬﺎ و داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼم ﺑﻪ ﺣﺪي ﺟﺮﻳﺤـﻪدار‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ اﺑﻦ ﺗﻴﻤﻴـﻪ )م‪ (660 ،‬در ﻛﺘـﺎب ﻣﻔﺼـﻞ ﺧـﻮد و اﺑـﻦ ﻗـﻴﻢ )م‪ (687 ،‬در اﻋـﻼم‬
‫اﻟﻤﻮﻗﻌﻴﻦ و در زاداﻟﻤﻌﺎد و ﺷﻮﻛﺎﻧﻲ‪) ،‬م‪ (1231 ،‬در ﻧﻴﻞ اﻻوﻃﺎر )ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج‪،2‬‬
‫ص‪ 384‬و ‪ (385‬ﭘﺲ از ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻫﻤﻪ رواﻳﺎت و اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ و ﻏَـﻮر و‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ آﻳﻪﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط و ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻌﻨﻲ )ﻣﺮﱠﺗﺎن( و ﺑﻴﺎن ﺣﻜﻤﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻃﻼقﻫﺎ ﻗﻮل‬
‫ﺟﻤﻬﻮر و اﺋﻤﻪ ارﺑﻌﻪ را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺗﻀﻌﻴﻒ و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﻓﺘﺎ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ و ﻃﺒـﻖ ﻇـﺎﻫﺮ رواﻳـﺖ‬
‫ﻣﻌﺮوف اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص و در زﻣﺎن اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( و دو ﺳﺎل از زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( اﺟـﺮاي ﻃـﻼق ﺛﻼﺛـﻪ ﻓﻘـﻂ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ وﻗﻮع ﻳﻚ ﻃﻼق ﺑﻮده و ﻓﺎروق ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺄدﻳﺐ و ﻣﺠﺎزات اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﺳﺨﺖ را ﺑﺮ‬
‫آنﻫﺎ اﺟﺮا ﻛﺮده ﺗﺎ ﺑﻪ راه راﺳﺖ )ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻛﻪ اﺟﺮاي ﻃﻼق واﺣﺪ اﺳﺖ( ﺑﺮﮔﺮدﻧـﺪ‬
‫و از اﻳﻦ اﻧﺤﺮاف )اﺟﺮاي ﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ( دﺳﺖ ﺑﺮدارﻧﺪ و ﻓﻘﻪ ﻣﺬاﻫﺐ ارﺑﻌـﻪ ﻛـﻪ داﻧﺸـﻤﻨﺪان‬
‫ﻣﺼﺮي آن را ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻗﻮل اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺘـﺄﺧﺮ را ﺗﺄﻳﻴـﺪ ﻛـﺮده اﺳـﺖ و ﭼﻬـﺮهﻫـﺎي‬
‫ﺳﺮﺷﻨﺎس ﻋﻠﻤﺎي ﻣﻜﺮﻳﺎن ﻧﻴﺰ از ﻧﻴﻢ ﻗﺮن ﺗﺎ ﺣﺎل اﻳﻦ ﻓﺘﻮاي ﻋﻠﻤـﺎي ﻣﺘـﺄﺧﺮ را در ﺟﻬـﺖ‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺗَﻴﺲ ﻣﺴﺘﻌﺎر و ﺗﺤﻠﻴﻞﻫﺎي ﻧﻨﮓآور ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﻗﺒﻮل ﻛـﺮده و ﺑـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم اﺟـﺮاي‬
‫ﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ وﻗﻮع ﻳﻚ ﻃﻼق ﻓﺘﻮا ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻗﻮل ﺿﻌﻴﻔﻲ ﻛﻪ ﺗﻴﺲ‬
‫ﻣﺴﺘﻌﺎر را از ﺻﺤﻨﻪ ﺑﻴﺮون ﻛﻨﺪ از ﻗﻮل ﻗﻮي ﻗﻮيﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺎﻟﻪ ﻣﺆﻟـﻒ‪» :‬ﻃـﺮح ﻃـﻼق‬

‫‪797‬‬
 ‫ﺛﻼﺛﻪ در ﻣﺜﻠﺚ ﻧﻮر ﺳﻔﻴﺪ« ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ج‪ :‬ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺗﺮاوﻳﺢ‬
‫ﺑﺨﺎري‪ 1‬ﻣﺤﺪث از ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رواﻳﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ در ﺷـﺒﻲ از ﺷـﺐﻫـﺎي‬
‫رﻣﻀﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﻗﻠﺐ ﺷﺐ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ و ﺟﻤﻌﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑـﺎ او ﻧﻤـﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺷﺐ دوم ﻛﻪ‪ 2‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻃﻼع ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ زﻳـﺎدي ﺑـﺮاي اﻧﺠـﺎم دادن‬
‫ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﻳﺢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ و ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﻳﺢ را ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ 3‬ﺧﻮاﻧـﺪ و در ﺷـﺐ ﺳـﻮم ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻃﻼع ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ 4‬ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﺪي ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻫﺠـﻮم آورده ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣﺴـﺠﺪ‬
‫ﻇﺮﻓﻴﺖ آنﻫﺎ را ﻧﺪاﺷﺖ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎم اذان ﺻﺒﺢ ﺑـﻪ ﻣﺴـﺠﺪ ﻧﻴﺎﻣـﺪ و وﻗﺘـﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از آﻣﺪن ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻲاﻃـﻼع ﻧﺒـﻮدم و ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﻳﺢ ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺎﻣﺪم ﻣـﻲﺗﺮﺳـﻴﺪم‪ 5‬ﻧﻤـﺎز ﺗـﺮاوﻳﺢ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ ﮔﺮدد و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ آن را ﻫﻢ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص رﺣﻠﺖ ﻓﺮﻣـﻮد‬
‫و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻃﻮر اﻧﻔﺮادي ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﻳﺢ را اﻧﺠﺎم‪ 6‬ﻣﻲدادﻧﺪ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در زﻣﺎن‬
‫ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮد‪ ،‬در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺷﺒﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣـﺪ و ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻛـﺮد ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺻـﺤﻦ‬

‫‪1‬ـ ارﺷﺎد ﺳﺎري ﺷﺮح ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 428‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،218‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 177‬و ﻣﻮﻃﺎ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.213‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 428‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.218‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪798‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ 1‬ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر اﻧﻔﺮادي ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﻳﺢ را و ﺑﺮﺧﻲ در ﺣـﺎل اﻗﺘـﺪا ﺑـﺎ‬
‫ﻳﻚ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﻳﺢ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ 2‬و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از اﻳﻦ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ و‬
‫ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻧﺎراﺣﺖ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻪ اُﺑﻲ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺗﺮاوﻳﺢ ﺗﻤﺎم اﻫﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﮔﺮدد و از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ در ﺗﻤﺎم ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺟﻬﺎن اﺳـﻼم ﻧﻤـﺎز‬
‫ﺗﺮاوﻳﺢ ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮﮔﺰار ﮔﺮدﻳﺪ‪ 3‬و آن ﭼﻪ ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( اﻧﺠـﺎم داد ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد ﻧﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﻳﺢ زﻳﺮا ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص دو ﺷﺐ ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﻧﻤﺎز ﺗـﺮاوﻳﺢ‬
‫را ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ اﻧﺠﺎم داد‪ 4‬و ﻗﺒﻞ از ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎن ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻫـﻢ ﺑﺮﺧـﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ و ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر اﻧﻔﺮادي ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﻳﺢ را‪ 5‬اﻧﺠﺎم ﻣﻲدادﻧﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌـﺪ از آن‬
‫ﻛﻪ دو ﺷﺐ ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﻳﺢ را ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮﮔﺰار ﻧﻤﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ آن را ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺗﺮك ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﺒﺎدا ﻓﺮض ﮔﺮدد‪ ،6‬و ﭼﻮن ﺑﻌﺪ از رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص دﻳﮕﺮ واﺟﺐ ﺷـﺪن آن‬
‫اﻣﻜﺎن‪ 7‬ﻧﺪاﺷﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ اﻫﻞ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ اﻗﺘﺪاي ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻧﻤـﺎز‬
‫ﺗﺮاوﻳﺢ را ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮﮔﺰار ﻛﻨﻨﺪ و اﺗﺤﺎد و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ را در ﺣﻀﻮر ﺧﺪا از ﺧـﻮد ﻧﺸـﺎن‬
‫دﻫﻨﺪ و اﻟﺒﺘﻪ ﺧﻮد ﻧﻤﺎز و ﺷﻜﻞ ﺑﺮﮔﺰاري ﻫﺮ دو ﺳﻨﺖ و ﻫـﻴﭻ اﺟﺒـﺎر و اﻟﺰاﻣـﻲ در آن راه‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،218‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 54‬و ارﺷﺎد ﺳﺎري ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.427‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 127‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.219‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪799‬‬
 ‫د‪ :‬ﺗﻤﺘﻊ در ﻋ‪‬ﻤﺮه در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﭼﻮن ﻋﻤﺮه ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪» :‬اﺣﺮام از ﻣﻴﻘﺎت و ﻃـﻮاف و ﺳـﻌﻲ و ﺣ‪‬ﻠْـﻖ« و ﺣـﺞ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از‪» :‬اﺣﺮام از ﻣﻴﻘﺎت و ﻃﻮاف و ﺳﻌﻲ و وﻗﻮف در ﻋﺮﻓﻪ و ﻣ‪‬ﺒﻴـﺖ در ﻣﺰدﻟﻔـﻪ و‬
‫رﻣﻲ ﺟ‪‬ﻤ‪‬ﺮات و ﻃﻮاف و ﺣﻠﻖ و ﻏﻴﺮه« ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه اﻣﻜـﺎن دارد ﺑـﻪ ﺳـﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ﺑﺮﮔﺰار ﮔﺮدد‪1 .‬ـ ﻗﺒﻼً ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﻤﺮه ﺑﺮﮔﺰار و ﺗﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﻋﻴﺪ در ﺗﻠﺬذ و رﻓﺎه زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪ ﺑﺮاي ﺑﺮﮔﺰاري ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ ﻣﺠﺪداً ﺑﻪ اﺣﺮام ﺑﺮود و ﻣﺮاﺳﻢ ﺣـﺞ را ﻧﻴـﺰ اﻧﺠـﺎم‬
‫دﻫﺪ و اﻳﻦ ﺷﻜﻞ را )ﺗَﻤ‪‬ﺘﱡﻊ‪ (1‬ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ ﭼﻮن در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻋﻤـﺮه و ﺣـﺞ اوﻗـﺎﺗﻲ را ﺑـﻪ ﺗﻠـﺬذ‬
‫ﮔﺬراﻧﻴﺪهاﻧﺪ ‪2‬ـ ﺑﻌﺪ از ﺑﺮﮔﺰاري ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﻤﺮه از اﺣﺮام ﺧﺎرج ﻧﺸﻮد ﺗﺎ ﻣﺮاﺳﻢ ﺣـﺞ را ﻫـﻢ‬
‫ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻳﻦ ﺷﻜﻞ را )ﻗ‪‬ﺮان(‪ 2‬ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﻗﺮﻳﻦ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ و ﺑـﺎ ﻳـﻚ‬
‫اﺣﺮام ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪهاﻧﺪ‪3 .‬ـ اول ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ ﺑﺮﮔﺰار و ﭘﺲ از ﺗﻤﺎم ﺷﺪن‪ 3‬ﻣﺮاﺳـﻢ ﺣـﺞ ﺑـﺎر‬
‫دﻳﮕﺮ از ﻳﻜﻲ از ﻣﻴﻘﺎتﻫﺎ ﺑﻪ اﺣﺮام رﻓﺘﻪ و ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﻤﺮه را ﻫﻢ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و اﻳـﻦ ﺷـﻜﻞ را‬
‫)ا‪‬ﻓﺮاد( ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﺑﻪ ﻛﻠﻲ از ﻫﻢ ﺟﺪا و ﻗﺒﻞ از ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ ﻫﻢ ﺗﻠﺬذي‬
‫ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رواﻳﺖ ﻃﺎوس از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس در دوران ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﺗﻤﺘﻊ )ﺑﺮﮔﺰاري ﻋﻤـﺮه را ﺗـﺎ‬
‫ﻗﺒﻞ از ﺣﺞ( از ﺟﺮاﻳﻢ ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآوردﻧﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺣﻜﻢ آﻳـﻪ » َﻓ َﻤـ ْﻦ َﲤَﺘ َ‬
‫َـﻊ‬ ‫‪4‬‬

‫اِﻟﯽ اﳊَ ﱠﺞ‪ ،‬ﺑﻘﺮه‪ «196/‬اﻳﻦ ﭘﻨﺪار ﺟﺎﻫﻼﻧﻪ را ﺑﺎﻃﻞ اﻋﻼم ﻓﺮﻣـﻮد و در ﺣﺠـﻪ اﻟـﻮداع‪ 5‬ﺑـﻪ‬

‫‪1‬ـ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.251‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 4‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪ 360‬و ﺑﺨﺎري ﺷﺮح ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ‪ ،3‬ص‪.130‬‬
‫‪5‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج ص ‪ ،191‬و ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪.360‬‬

‫‪800‬‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﻬﺪم ﻛﺮدن اﺳﺎس اﻳﻦ ﭘﻨﺪار ﺑﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺞ اﺣـﺮام ﺑﺴـﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﻧﻴﺎورده‪ 1‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد ﺣﺞ را ﻓﺴﺦ و ﺑﻪ ﻋﻤﺮه ﺗﺒـﺪﻳﻞ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺧﻮدش ﻫﻤﺮاه ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﺣﺞ را اﺑﻘـﺎ و ﺑـﻪ ﻋﻤـﺮه ﺗﺒـﺪﻳﻞ‬
‫ﻧﻨﻤﻮدﻧﺪ‪ 2‬و ﻓﺴﺦ ﺣﺞ‪ 3‬و ﻋﺪم اﺗﻤﺎم آن ﻃﺒﻖ ﺣﺪﻳﺚ اﺑﻮذر ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺳـﺎل و ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ‪ 4‬ﺑﺎ ﻳﻚ اﻣﺮ ﻣﺨﺼﻮص و در ﺟﻬـﺖ اﻧﻬـﺪام اﺳـﺎس ﭘﻨـﺪار‬
‫ِ‬
‫اﻋﺮاب ﺟﺎﻫﻠﻲ اﻳﻦ ﻓﻘﺮه را از آﻳﻪ ) َو َاﲤ ﱡﻮا ا َ‬
‫ﳊ ﱠﺞ ‪ (...‬اﺳﺘﻨﺎد ﻛﺮد و ﻋﻤﺮه ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻗﺒـﻞ از‬

‫ﺣﺞ ﺑﺪون اﻣﺮ ﻣﺨﺼﻮص ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ و ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ آﻳـﻪ ) َﻓ َﻤـ ْﻦ َﲤَﺘ َ‬
‫َـﻊ‬
‫ﺑِﺎﻟ ُﻌ ْﻤ َﺮ ِة اِﻟﯽ اﳊَ ﱢﺞ‪ ،‬ﺑﻘﺮه‪ (196/‬ﺟﺎﻳﺰ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ 5‬و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻤﺘﻊ و ﺗﻠﺬذ و ﺗﺮﻓـﻪ در‬
‫آن وﺟﻮد داﺷﺖ و ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان ﻧﻘﺺ ﻣﻌﻨﻮي و روﺣﻲ آن ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻳﺎ ده روز روزه واﺟﺐ و‬
‫اﻟﺰاﻣﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻃﺒﻌﺎً ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺣﺞ ﺗﻤﺘﻊ از ﺣﺞ ا‪‬ﻓْﺮاد ﺑﻪ ﻣﺮاﺗـﺐ ﻛﻤﺘـﺮ و ﻧـﺎزلﺗـﺮ ﺑـﻮد‪ 6‬و‬
‫اﺻﺤﺎب در ﻋﻴﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺟﻮاز آن ﺑﻪ ﺣﺞ ﺗﻤﺘﻊ ﺗﻤﺎﻳﻞ و رﻏﺒﺖ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﻌﺪ از اﺣﺮام ﺑﻪ ﺣﺞ آن را ﻓﺴﺦ‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج ص ‪ ،191‬و ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪.360‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 336‬و ‪) 337‬ﻗﺎل اﺑﻮذر ‪ :‬ﻻ ﺗَﺼ‪‬ﻠُﺢ‪ ‬اﻟﻤ‪‬ﺘْﻌ‪‬ﺘﺎنِ ا‪‬ﻻّ ﻟَﻨﺎ ﺧﺎﺻ‪‬ﺔً ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﻨﻲ ﻣ‪‬ﺘْﻌ‪‬ﺔَ اﻟﻨﱢﺴـﺎء‪ ‬و‪‬‬
‫ﻣ‪‬ﺘْﻌ‪‬ﺔ اﻟﺤ‪‬ﺞ‪ ‬و‪ ‬ﻗﺎلَ ﻓﻲ ﻣ‪‬ﺘْﻌ‪‬ﺔِ اﻟﺤ‪‬ﺞ‪ ‬ا‪‬ﻧﱠﻤﺎ ﻛﺎﻧَﺖ‪ ‬ﻟﻨﺎ ﺧﺎﺻ‪‬ﺔً د‪‬وﻧَﻜُﻢ‪ ‬و اﻣﺎم ﻧﻮوي در ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺣﺪﻳﺚ اﺑﻮذر ﮔﻔﺘﻪ ‪ :‬ﻣﻘﺼـﻮد ﻓﺴـﺦ ﺣـﺞ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻓﻘﺮه ﺑﺮاي اﺑﻄﺎل ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ در ﻳﻚ وﻗﺖ ﻋﻤﻠﻲ ﮔﺮدﻳﺪ و دﻳﮕﺮ ﻛﺴﻲ ﺣﻖ ﻧﺪارد ﺣﺞ را ﻓﺴﺦ و ﺑﻪ ﻋﻤﺮه‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ وﻟﻲ ﺣﺞ ﺗﻤﺘﻊ ﻳﻌﻨﻲ اﻧﺠﺎم دادن ﻋﻤﺮه ﻗﺒﻞ از ﺣﺞ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺟﻮاز ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،38‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 189‬و ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.291‬‬
‫‪6‬ـ ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت در ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎري و ﺑﻘﻴﻪ ﻛﺘﺐ ﺣﺪﻳﺚ دﻳﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﺮﻃﺒﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 375‬و ﻛﻨﺰل‬
‫اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ 293‬و ﺷﺮح ﺗﺠﺮﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺳﻴﺮي در ﺻﺤﻴﺤﻴﻦ ﻣﺤﻤﺪﺻﺎدق ﻧﺤﻤﻲ‪ ،‬ص‪ 375‬وﻟﻲ در ﺣـﺪﻳﺚ اﺑـﻮذر ﻣﺴـﻠﻢ‪،‬‬
‫ج‪ ،5‬ص‪ 336‬ﻓﻘﻂ ﻟﻐﺖ ﻣﺘﻌﺘﺎن آﻣﺪه‪.‬‬

‫‪801‬‬
‫ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﻤﺮه ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از اﻳﻦ ﻋﻤﻞ آنﻫﺎ ﻧﻬﻲ ﺗﺤﺮﻳﻤﻲ ﻛﺮد و‬
‫وﻗﺘﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺎ ﻳﻚ ﺑﺎر در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻤﻞ ﻛﺮدهاﻳﻢ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻳﻚ‬
‫ﻓﻘﺮه ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺨﺼﻮص ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصو ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي آن ﺳﺎل و آن ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ‪ 1‬ﺑﻮد )اِ ﱠن اﷲَ َ‬
‫ﻛـﺎن‬
‫‪2‬‬
‫ﻤﺮ ِة ﷲِ‪ ,‬ﻛَﲈ َا ْﻣ َﺮﻛُﻢ‬
‫ﳊ َﺞ َو اﻟ ُﻌ َ‬
‫ِ‬ ‫ﳛ ّﻞ ﻟِ َﺮ ُﺳﻮ ُﻟ ِﻪ ﻣﺎ ﺷﺎ َء ﺑِﲈ ﺷﺎ َء َو اِ ﱠن اﻟ ُﻘ ْﺮ َ‬
‫آن َﻗﺪْ ﻧ ََﺰ َل َﻣ ِ‬
‫ﻨﺎز َﻟ ُﻪ‪َ ,‬ﻓ َﺎﲤّﻮ ا َ‬
‫ِ‬

‫اﷲ( ﺧﺪا ﺑﺮاي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮشص ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﻴـﻞ ﻛـﻪ ﻣـﻲﺧﻮاﺳـﺖ ﺣـﻼل‬

‫ﻣﻲﻛﺮد و ﻗﺮآن در ﻣﻮاﺿﻊ ﺧﺎص ﺧﻮد ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻃﺒﻖ آﻳﻪ ﻗﺮآن ﺷـﻤﺎ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﺣﺞ را ﺑﻪ اﺗﻤﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﺪ و آن را ﻓﺴﺦ ﻧﻜﻨﻴﺪ و در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﻤﺘﻊ ﺑﺎ ﻓﺴﺦ ﺣﺞ و ﺗﻤﺘﻊ‬
‫ْﻌﺘﺎن ﻛﺎﻧَﺘﺎ َﻋﻠﯽ َﻋ ْﻬ ِﺪ رﺳ ِ‬
‫ﻮل‪ 3‬اﷲِ‬ ‫دﻳﮕﺮ از راه ﻧﻜﺎح ﻣﻮﻗﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺘ ِ‬
‫َ ُ‬ ‫ُ‬
‫ﻋﺎﻗﺐ ﻋ َﻠﻴ ِﻬﲈ ﻣ ْﺘﻌ َﺔ اﳊﺞ و ﻣ ْﺘﻌ َﺔ اﻟﻨ ِ‬
‫ﱢﺴﺎء = دو ﻧﻮع ﺗﻤﺘﻤﻊ ﻳﻜﻲ ﻓﺴﺦ‬ ‫ُ َ َﱠ َ ُ َ‬ ‫ص َو َاﻧَﺎ َا ْﳖﯽ َﻋﻨ ُْﻬﲈ َو ُا ِ ُ َ‬
‫ﺣﺞ و ﺗﺒﺪﻳﻞ آن ﺑﻪ ﻋﻤﺮه ﻛﻪ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻳﻚ ﻓﻘﺮه ﺑﻪ اﻣﺮ ﺧﺎص او ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‬
‫و دﻳﮕﺮي ﺗﻤﺘﻊ از ﻧﻜﺎح ﻣﻮﻗﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻳﻚ دو ﻓﻘﺮه در ﺣﺎﻟـﺖ اﺿـﻄﺮار ﺟﻨﮕـﻲ و‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از آﺧﺘﻪ ﺷﺪن آن را ﻣﻮﻗﺘﺎً ﺗﺠﻮﻳﺰ و ﺳﭙﺲ آن را ﺑﺮاي اﺑﺪ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣﻦ اﻳـﻦ‬
‫دو ﺗﻤﺘﻊ را ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮدهام و ﻫﺮ ﻛﺲ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ اﻧﺠـﺎم دادن آنﻫـﺎ ﺑﮕﻴـﺮد او را ﻣﺠـﺎزات‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻢ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺗﻤﺘﻊ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم دادن ﻋﻤﺮه ﻗﺒﻞ از ﺣﺞ )ﻧﻪ از راه ﻓﺴﺦ ﺣﺞ( ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ِِ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از ﻧﺺ ﺻﺮﻳﺢ آﻳﻪ » َﻓ َﻤ ْﻦ َﲤَﺘ َﱠﻊ ﺑِﺎ ْﻟ ُﻌ ْﻤ َﺮة اﻟﯽ ا َ‬
‫ﳊ ﱢﺞ‪ ،‬ﺑﻘـﺮه‪ «196/‬و ﭘﻴـﺮوي از‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ ،38‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.89‬‬
‫‪2‬ـ ﻧﻮوي ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 290‬و ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ‪» :‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﺠﻤﻮع ﻃﺮق اﻳﻦ اﺣﺎدﻳﺚ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﻋﻤﺮه ﻗﺒﻞ از ﺣﺞ ﺗﺎ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺟﺎﻳﺰ و اﻣﺎ ﻓﺴﺦ ﺣﺞ و ﺗﺒﺪﻳﻞ آن ﺑﻪ ﻋﻤﺮه ﻣﺨﺼﻮص ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺻـﺤﻴﺢ ﻣﺴـﻠﻢ‬
‫ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.251‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪802‬‬
‫ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ‪ ،‬ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻤﺘﻌﻲ را ﻛﺎﻣﻼً ﺟﺎﻳﺰ و ﻻزم ﻣﻲداﻧﺴﺖ اﻣﺎ وﻗﺘﻲ دﻳـﺪ ﻣـﺮدم‬
‫در زﻣﺎن او در ﺑﺮﮔﺰاري ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ )ﺗﻤﺘﻊ در ﺣﺞ( رو آورده و اﻛﺜﺮاً‬
‫از ﺷﻜﻞ ﺑﻬﺘﺮ اﻳﻦ ﻣﺮاﺳﻢ ﻳﻌﻨﻲ ا‪‬ﻧﻔﺮاد و ﻗ‪‬ﺮان روﮔﺮدان ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑﻌـﺪ از اﻧﺠـﺎم دادن‬
‫ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﻤﺮه در ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ اﻛﺜﺮ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ روزﻫﺎي ﻗﺒﻞ از ﺣﺞ را در ﻗﻠﺐ ﺻـﺤﺮا و در‬
‫زﻳﺮ ﺳﺎﻳﻪ درﺧﺘﺎن اراك ﺑﻪ ﻋﻴﺶ و ﻧﻮش و ﻏﻔﻠـﺖ و ﺑـﻲآﮔـﺎﻫﻲ ﻣـﻲﮔﺬراﻧﻴﺪﻧـﺪ و ﻃﺒـﻖ‬
‫ﻣﻌﻤﻮل ﻫﺮ زﻣﺎن ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداران ﺷﻜﻮه و ﺟﻼل ﻣﺎدي ﺧﻮد را ﺑﻪ رخ ﻣﺮدم ﻣﻲﻛﺸـﻴﺪﻧﺪ و در‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ از ﻏﻔﻠﺖ و ﺑﺪون آﻣﺎدﮔﻲ روﺣـﻲ و ﻓﻜـﺮي ﻧﺎﮔـﺎه ﻣﺮاﺳـﻢ ﺣـﺞ را آﻏـﺎز‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻏﺎﻟﺒﺎً از ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ و روﺣﺎﻧﻴﺖ ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ ﺑﻬﺮهاي ﻧﻤﻲداﺷﺘﻨﺪ ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( از ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ اوﺿﺎع ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻧﮕﺮان و ﻧﺎراﺣﺖ ﮔﺮدﻳﺪ و آنﻫﺎ را از اداﻣﻪ اﻳﻦ رﻓﺘـﺎر‬
‫و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﻴﻮه ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﻧﺼﻴﺤﺖ ﻛﺮد و ﺑﺎ ﻧﻬﻲ ﺗﻨﺰﻳﻬﻲ آنﻫﺎ را ﻧﻬﻲ ﻛﺮد و وﻗﺘﻲ ﺑﺮ ﻧﻬﻲ او‬
‫اﻋﺘﺮاض ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﺻﺤﺎب ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺗﻤﺘﻊ را در ﺣﺞ داﺷـﺘﻨﺪ در‬
‫ـﺖ َا ْن ﻳﻈِ ّﻠـﻮا‬ ‫ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪َ » :‬ﻗﺪْ َﻋ ِﻠﻤ ُﺖ َا ﱠن اﻟﻨَﺒِﯽ ص َﻗـﺪْ َﻓﻌ َﻠـﻪ و َاﺻـﺤﺎﺑﻪ و ِ‬
‫ﻟﻜـ ْﻦ ﻛ َِﺮ ْﻫ ُ‬ ‫َُ َ‬ ‫َ ُ َ ْ‬ ‫ْ‬
‫ِ‬ ‫ُﻣ ْﻌ ِﺮﺳ َ‬
‫ﳊ ِﺞ َﺗ ْﻘ ُﻄ ُﺮ ُرء ُﺳ ُﻬ ْﻢ = آري ﻣﻦ ﻫـﻢ اﻃـﻼع دارم‬ ‫ﲔ ِ ِﲠ ﱠﻦ َﻓﯽ اﻻراك ُﺛ ﱠﻢ ﻳ ُﺮ ُ‬
‫وﺣ َ‬
‫ﻮن ﻓﯽ ا َ‬ ‫‪١‬‬

‫ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصو اﺻﺤﺎب او ﺷﻜﻞ ﺗﻤﺘﻊ در ﺣﺞ را اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ و ﻣﻦ ﻫﻢ ﻣﻜﺮوه داﻧﺴـﺘﻪام‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج‪ ،4‬ﻛﺘﺎب اﻟﺤﺞ ﺑﺎب ﻓﻲ ﻧﺴﺦ اﻟﺘﺤﻠﻞ‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ارﺷـﺎد ﺳـﺎري‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،191‬ﺣـﺪﻳﺜﻲ را رواﻳـﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ در آﻏﺎز ﺗﺸﺮﻳﻊ )ﺗﻤﺘﻊ در ﺣﺞ( ﺟﻤﻌﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻢ ﺧﻄﺮ ﻛﻤﺒﻮد ﺛﻮاب اﻳﻦ ﺷﻜﻞ از ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه را‬
‫اﺣﺴﺎس ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻨﺪ ‪» :‬اَﻧَﻨْﻄ‪‬ﻠَﻖُ ا‪‬ﻟﻲ ﻣ‪‬ﻨﻲ و‪ ‬ذَﻛَﺮُ اَﺣ‪‬ﺪ‪‬ﻧﺎ ﻳ‪‬ﻘْﻄُﺮُ؟ ﭼﻪ ﻃﻮر ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻲ ﺑﺮوﻳﻢ و ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ را در ﺷـﺮاﻳﻄﻲ‬
‫آﻏﺎز ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ آﻟﺖ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ از ﻣﺎ ﻣﻨﻲ از او ﺑﭽﻜﺪ؟ وﻟﻲ ﭼﻮن ﻫﺪف ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻣﻨﻬﺪم ﻧﻤﻮدن اﺳﺎس ﭘﻨﺪارﻫﺎي ﺟﺎﻫﻠﻲ درﺑﺎره‬
‫ﺟﺮم ﺑﻮدن )ﺗﻤﺘﻊ در ﺣﺞ( و ﺗﺸﺮﻳﻊ آن ﺑﻮد ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﻜﺮد ﺑﻠﻜﻪ ﺣﺞ را ﻫﻢ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ آنﻫﺎ ﻓﺴﺦ و ﻣﺒﺪل ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤﺮه ﻧﻤﻮد در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺟﻤﻬﻮر ﻋﻠﻤﺎ و از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺎﻟﻚ‪ ،‬ﺷﺎﻓﻌﻲ و اﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ ﻓﺴﺦ ﺣﺞ ﻓﻘﻂ ﻫﻤﺎن ﺳـﺎل و ﻓﻘـﻂ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺸﺮﻳﻊ )ﺗﻤﺘﻊ در ﺣﺞ( ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺴﻄﻼﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.127‬‬

‫‪803‬‬
‫»ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ ﻧﮕﻔﺖ ﺣﺮام داﻧﺴﺘﻪام ﻳﺎ ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮدهام« ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در زﻳـﺮ ﺳـﺎﻳﻪﻫـﺎي‬
‫درﺧﺖ اراك ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺮوس و داﻣﺎد ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮان ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﺣﺠﻠـﻪ ﺑﺮوﻧـﺪ و روزﻫـﺎﻳﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻴﺶ و ﻋﺸﺮت ﺑﮕﺬراﻧﻨﺪ آن ﮔﺎه در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ را آﻏﺎز ﻛﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻗﻄـﺮات آب‬
‫ﻏﺴﻞ از ﺳﺮﻫﺎي آنﻫﺎ ﺑﭽﻜﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( )ﺗﻤﺘﻊ ﺣﺞ را( ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻓﺴﺦ ﺣﺞ ﺣـﺮام داﻧﺴـﺘﻪ و‬
‫آن را ﻣﻨﻊ ﺗﺤﺮﻳﻤﻲ ﻛﺮده و ﭼﻪ در ﻋﺼﺮ او و ﭼﻪ در ﻋﺼﺮﻫﺎي ﺑﻌﺪي اﺻﺤﺎب و ﺗـﺎﺑﻌﻴﻦ و‬
‫ﻓﻘﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻘﻴﺪه‪ 1‬را داﺷﺘﻪ و ﻋﻤﻮﻣﺎً ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻓﺴـﺦ ﺣـﺞ ﻓﻘـﻂ ﻳـﻚ ﺑـﺎر ﺑـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ صﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺨﺼﻮص ﻫﻤﺎن ﺳﺎل و ﻫﻤﺎن اﻓﺮاد ﺑﻮده‪ 2‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( )ﺗﻤﺘـﻊ در ﺣـﺞ( را ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ از )ا‪‬ﻓـﺮاد و ﻗ‪‬ـﺮان(‬
‫ﻛﻢﻓﻀﻴﻠﺖﺗﺮ داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺗﻮﺿﻴﺢ داد آن را ﻣﻜـﺮوه ﺷـﻤﺮده و از آن ﻧﻬـﻲ‬
‫‪3‬‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻄﻠﺐ اول ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﻴﻦ و ﻓﻘﻬـﺎ ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ و در اﻳﻦ دو ﻣﻄﻠﺐ ﺟﺰ ﻋﺪه ﻛﻤﻲ ﺑﺎ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫـ‪ :‬ﺟﻮ ﺗﺠﻮﻳﺰ و ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻣﺘﻌﻪ )ﻧﻜﺎح ﻣﻮﻗﺖ(‬
‫ﻣﺠﻤﻮع رواﻳﺖﻫﺎي ﺗﺠﻮﻳﺰ‪ 4‬و ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻣﺘﻌﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻘﻄﻊ زﻣﺎﻧﻲ )ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ ﺗـﺎ‬
‫ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮي( ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺳﺎلﻫﺎ ﺟﻨﮓ ﺧﻴﺒﺮ و ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺮَةُ اﻟﻘﻀﺎ و ﺟﻨﮓ ﻣ‪‬ﺆْﺗﻪ و‬
‫ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ و ﺟﻨﮓ ﺣﻨﻴﻦ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ و ﺑﻪ اﺗﻔﺎق داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖﻫﺎ را ﺑﺮرﺳﻲ‬

‫‪1‬ـ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.127‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ، ،‬ج‪ ،5‬ص‪ ،251‬ﻧﻮوي در ﺷﺮح ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،133‬ﻗﺴﻄﺎﻧﻲ ﺷﺮح ﺑﺨﺎري‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺘﻌﻪ را از ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري و ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ و ﺷﺮح اﻣﺎ ﻧﻮوي ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻢ )ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪(6‬‬
‫و ﺷﺮح ﻗﺴﻄﺎﻧﻲ ارﺷﺎد ﺳﺎري ﺑﺮ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ 8‬و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ و اﻟﻤﻨﺎر و ﻣﺤﻠﻲ اﺑﻦ ﺣﺰم و ﺑﺪاﻳﺖ اﻟﻤﺠﺘﻬﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدهام‪.‬‬

‫‪804‬‬
‫ﻛﺮده و ﺻﺤﺖ و ﺳﻘﻢ آنﻫﺎ را ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ در اﻳﻦ ﻣﻘﻄﻊ زﻣﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﻨﻬـﺎ دو ﻓﻘـﺮه‪ 1‬آن‬
‫ﻫﻢ در ﺷﺮاﻳﻂ‪ 2‬دﺷﻮار ﺟﻨﮕﻲ ﺣﻜﻢ ﺟﻮاز ﻣﺘﻌﻪ ﺻﺎدر ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﻌﺪ از ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺣﻜﻢ ﺟﻮاز ﻣﺘﻌﻪاﻟﻐﺎء ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ اول در اﺛﻨـﺎي ﺟﻨـﮓ ﺧﻴﺒـﺮ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻌﺪ از ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺣﻜﻢ ﺟﻮاز ﻣﺘﻌﻪ را ﻫﻤﺮاه ﺣﻜﻢ ﺧﻮردن ﺧﺮان اﻫﻠﻲ اﻟﻐـﺎ و‬
‫ﻫﺮ دو را ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻛﺮد‪ 3‬و دوم در اﺛﻨﺎي ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ ﻛﻪ در آﻏﺎز اﻣﺮ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﺟﻮاز ﻣﺘﻌﻪ را ﺻﺎدر‬
‫و ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ ﺣﻜﻢ ﺟﻮاز ﻣﺘﻌﻪ را ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ و ﺗﺎ اﺑﺪ اﻟﻐﺎ ﻧﻤﻮد و ﻣﺘﻌـﻪ‬
‫را ﺣﺮام اﺑﺪي‪ 4‬اﻋﻼم ﻛﺮد و در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺟﻨﮓ ﺧﻴﺒﺮ و ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﻲ ﻧﻪ ﭼﻨـﺪان‬
‫اﺿﻄﺮاري ﺑﺮاي ﻣﺘﻌﻪ ﭘﻴﺶ آﻣﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻤﺮهاﻟﻘﻀﺎ‪ 5‬و ﺟﻨﮓ ﻣﻮﺗﻪ( ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺟﻮاز ﻣﺘﻌﻪ را‬
‫ﺻﺎدر ﻧﻜﺮد و ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ ﺗﺤﺮﻳﻢ آن‪ ،‬در ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺧﻴﺒﺮ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻌـﺪ‬
‫از ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖﻫﺎي اﺿﻄﺮاري ﻫﻢ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻣﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻨـﻴﻦ و اوﻃـﺎس و‬
‫ﺗﺒﻮك( ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﺗﺤﺮﻳﻢ اﺑﺪي آن‪ ،‬ﻛﻪ در ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ اﻋﻼم ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮد‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ در ﺳﺎلﻫﺎي ﻫﻔﺘﻢ ﺗﺎ ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮي در ﻣﻘﺎﺑﻞ دو ﻓﻘﺮه ﺗﺠﻮﻳﺰ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻓﻘﺮه ﺗﺤﺮﻳﻢ‬
‫رواﻳﺖ ﮔﺮدﻳﺪه‪ 6‬اﺳﺖ و ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻛﻠﻴﻪ رواﻳﺖﻫﺎي ﻗﺒﻞ از ﺳﺎل ﻫﻔـﺘﻢ ﻫﺠـﺮي درﺑـﺎره‬
‫ﺟﻮاز ﻣﺘﻌﻪ ﺳﺎﻛﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻠﻴﻪ رواﻳﺖﻫﺎي ﺑﻌﺪ از ﺳﺎل ﻧﻬﻢ در اﻳﻦ ﺑـﺎره ﺳـﺎﻛﺖ‬

‫‪1‬ـ اﻣﺎم ﻧﻮوي ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 119‬و ‪ 121‬و ارﺷﺎد ﺳﺎري ﺷﺮح ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.43‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ 130‬و ‪.127‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻣﺎم ﻧﻮوي در ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص ‪ ،119‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻧﻬﻲ را در ﺣﺠـﻪاﻟـﻮداع و ﺗﺒـﻮك و در ص‬
‫‪ 120‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻧﻬﻲ را در ﻋﻤﺮ اﻟﻘﻀﺎ ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻼوه دو ﻧﻬﻲ اﺻﻠﻲ ﻳﻜﻲ ﻣﻮﻗﺖ و در ﺧﻴﺒﺮ و دﻳﮕﺮي ﺗﺎ اﺑـﺪ در ﭘﺎﻳـﺎن‬
‫ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻫﻤﺎن‬

‫‪805‬‬
 ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ دو ﻓﻘﺮه ﺗﺠﻮﻳﺰ ﭼﺮا در ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ و ﻫﺸﺘﻢ ﺑﻮدهاﻧﺪ؟‬
‫و ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﺗﻮارﻳﺦ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺳﺎلﻫﺎي ﻫﻔﺘﻢ و ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮي ﺳﺎلﻫـﺎي‬
‫وﻳﮋهاي ﺑﻮدهاﻧﺪ و از ﻫﺮ زﻣﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻄﺮ اﻣﺤﺎ و ﻧﺎﺑﻮدي ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺳـﻼم و ﻣﺴـﻠﻤﻴﻦ‬
‫ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دﻳﻦ اﺳﻼم ﺗﻨﻬﺎ در ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﺣﻮﻣﻪ آن ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد و در‬
‫داﺧﻞ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺧﻄﺮ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎن ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰ آنﻫﺎ ﻣﻜﻪ و ﺧﻄﺮ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰ آنﻫﺎ‬
‫ﺧﻴﺒﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﺑﻪ ﺗﺨﺮﻳﺐ و اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدي ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ در ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﺣﺎل وﺻﻮل ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﺧﺴﺮوﭘﺮوﻳﺰ و ﻫﺮﻗﻞ و زﻣﺎﻣﺪاران اﻗﻤﺎر آنﻫﺎ‪ ،‬آن دو‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻋﻈﻴﻢ روزﮔﺎر‪ ،‬اوﻟﻲ را از ﻃﺮف ﻳﻤﻦ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮه او و دوﻣﻲ از ﻃﺮف ﺷﺎم ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت او ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ وارد ﺻﺤﻨﻪ ﺟﻨـﮓ ﻧﻤـﻮد‪ ،1‬و‬
‫ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮي ﺳﺎل آﻏﺎز ﻳﻚ ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﻚ ﻃﺮف آن دوﻣﻴﻦ‬
‫ﺷﻬﺮ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻫﺰار ﻣﺴﻠﺢ و ﻃﺮف دﻳﮕﺮ آن ﺗﻤﺎم ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳـﺮان‬
‫و اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم و ﻫﻤﻪ اﻗﻤﺎر و ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات آنﻫﺎ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑـﺎ ﺻـﺪﻫﺎ ﻫـﺰار ﻣﺴـﻠﺤﺒﻮد و‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در اﻳﻦ ﺳﺎل ﻳﻚ ﻣﺜﻠﺚ ﺧﻄﺮ ﻛﻪ دو ﮔﻮﺷﻪ آن در داﺧﻞ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن )ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎن و‬
‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن( و ﻳﻚ ﮔﻮﺷﻪ آن در ﺧـﺎرج ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن )ﻋﻴﺴـﻮﻳﺎن ﺷـﺎم( ﻣﻮﺟﻮدﻳـﺖ اﺳـﻼم و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ را در ﻳﻚ ﺧﻄﺮ ﻛﺎﻣﻼً ﺟﺪي اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ 2‬و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﺟﻬﺖ ﻗﻄﻊ اﻳـﻦ دو‬
‫ﮔﻮﺷﻪ داﺧﻠﻲ از ﻣﺜﻠﺚ ﺧﻄﺮ و اﺳﺘﻘﺮار اﺳﻼم در ﺗﻤﺎم ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﺗﻀﻤﻴﻦ ﺑﻘـﺎ و ﭘﺎﻳـﺪاري‬

‫‪1‬ـ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻴﻖ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑـﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣـﻞ اﺑـﻦ اﺛﻴـﺮ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 210‬ﺗـﺎ ‪ 234‬و ﺑـﻪ ﺗـﺎرﻳﺦﻃﺒـﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 1145‬ﺗـﺎ‬
‫‪1172‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪806‬‬
‫آن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺞ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺣﺪي ﺗﺎم و ﻋﻤﻮﻣﻲ اﻋﻼم ﻛﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻫـﻢ‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ‪ 1‬در ﺑﻴﻦ آنﻫﺎ اﻓﺮادي ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺸﺎر ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ ﺗﺎب ﻧﻴﺎورده و در اﺛﻨﺎي‬
‫ﺟﻨﮓ ﺧﻴﺒﺮ ﮔﻮﺷﺖ ﺧﺮان اﻫﻠﻲ را ﺧﻮردﻧﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺸﺎر ﺗﺸﻨﮕﻲ ﻣﻘﺎوﻣـﺖ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ و‬
‫در ﺟﻨﮓ ﺗﺒﻮك ﺷﺘﺮان ذﺑﺢ و آب ﻣﻌﺪه آنﻫﺎ را ﻣﻲآﺷﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ 2،‬ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﻓﺮادي اﻓﺮاﻃـﻲ‬
‫ﻫﻢ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺸﺎر ﺷﺪﻳﺪ ﻏﺮﻳﺰه ﺟﻨﺴﻲ در ﺟﻨﮓ ﺧﻴﺒﺮ و ﻓﺘﺢ ﻣﻜـﻪ‬
‫ﺗﺎب ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻛﻪ ﺧﻮد را آﺧﺘﻪ ﻛﻨﻨﺪ و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫ﻃﺒﻖ ﺣﺪﻳﺚ زﻳﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺟﻨﺎﻳﺖ آﺧﺘﻪ ﻛﺮدن ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬ﻣﻮﻗﺘﺎً ﺟﻮاز ﻣﺘﻌﻪ را‬
‫ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺻﺎدر ﻛﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ از ﻋﺒﺪاﷲ رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﻛُﻨﺎ ﻧَﻐْﺰُو ﻣ‪‬ﻊ‪ ‬رﺳﻮل‬
‫اﷲ ص و ﻟﻴﺲ ﻟﻨﺎ ﻧﺴﺎء‪ ،‬ﻓﻘﻠﻨﺎ اﻻ ﻧﺴﺘﺨﺼﻲ؟‪ 3‬ﻓﻨﻬﺎ ﻧﺎﻋﻦ ذﻟﻚ ﺛﻢ رﺧﺺ ان ﻧﻨﻜﺢ اﻟﻤـﺮاه‬
‫ﺑﺎﻟﺜﻮب اﻟﻲ اﺟﻞ = ﻣﺎ در ﻳﻜﻲ از ﺟﻨﮓﻫﺎ در رﻛـﺎب ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﺑـﻮدﻳﻢ و ﻫﻤﺴـﺮاﻧﻲ را‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻴﻢ و از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصاﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻴﻢ ﻛﻪ از ﺷﺪت ﻓﺸﺎر ﻏﺮﻳﺰه ﺟﻨﺴﻲ ﺧﻮد‬
‫را آﺧﺘﻪ ﻛﻨﻴﻢ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﺎ را از اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺧﺼﺖ داد ﻛﻪ درﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫دادن ﭘﺎرﭼﻪ و ﻟﺒﺎﺳﻲ زﻧﻲ را ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ ﻧﻜﺎح ﻛﻨﻴﻢ« و در ﻋﺮض اﻳﻦ دو ﺳﺎل ﻧﻴﺰ ﺗﻨﻬﺎ در دو‬
‫ﻣﻮرد اول ﺑﺮاي ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺧﻴﺒﺮ )ﻣﺮﻛـﺰ ﺗﻮﻃﺌـﻪﻫـﺎي ﻳﻬﻮدﻳـﺎن( و ﺑـﺮاي ﻓـﺘﺢ ﻣﻜـﻪ )ﻣﺮﻛـﺰ‬
‫ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎي ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎن( اﻳﻦ ﺑﺴﻴﺞ ﺗﺎ اﻳﻦ ﺣﺪ ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻨﻴﻦ اﻓﺮاد اﻓﺮاﻃـﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺸﺎر ﻏﺮﻳﺰه ﺟﻨﺴﻲ ﺑﻪ آﺧﺘﻪ ﻛﺮدن ﺧـﻮد ﻧﺎﭼـﺎر ﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻻزم و ﺿـﺮوري ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬

‫‪1‬ـ ﻣﻘﺼﻮد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻓﺮاد ﺑﻲﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ و ﺗﺸﻨﮕﻲ و ﻓﺸﺎر ﻏﺮﻳﺰه ﺟﻨﺴﻲ از ﻧﻈﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﺨﻔـﻲ‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ وﻟﻲ ﺗﺎ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺧﻴﺒﺮ و ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم را از آنﻫﺎ ﺗﺼﻔﻴﻪ ﻧﻜﺮد زﻳﺮا ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ اﺣﻮال وﺟﻮد آنﻫﺎ در ﺳﭙﺎه ﺑـﺮاي‬
‫اﺳﺘﻘﺮار اﺳﻼم در ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺸﺎف‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،61‬ﺗﻔﺴﻴﺮ آﻳﻪ ‪ 117‬ﺗﻮﺑﻪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎي‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.118‬‬

‫‪807‬‬
‫ﻣﻲرﺳﻴﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺧﻴﺒﺮ و ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ و ﻗﻄﻊ ﻛﺮدن دو ﮔﻮﺷـﻪ داﺧﻠـﻲ ﻣﺜﻠـﺚ ﺧﻄـﺮ‬
‫ﭼﻮن اﺳﻼم در ﻳﻤﻦ و ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﻴﺒﺮ و در ﻣﻜﻪ و ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﺑﺎﻻﺧﺮه در ﺗﻤﺎم ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ‬
‫‪1‬‬
‫ﻃﺎﺋﻒ‪ ،‬اﺳﺘﻘﺮار ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻮد و ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ اﺳﻼم ﺗﺎ اﺑﺪ از ﺧﻄﺮ ﻧﺎﺑﻮدي رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑـﻮد‬
‫و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺴﻴﺞ آن ﭼﻨﺎن ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻨﻴﻦ اﻓﺮاد اﻓﺮاﻃﻲ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ اﺑـﺪ ﻟﺰوﻣـﻲ‬
‫ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﺮد ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ ﺑﺮاي اﺑﺪ ﺣﻜﻢ ﺟﻮاز ﻣﺘﻌﻪ ﺟـﻮاز ﻣﺘﻌـﻪ‬
‫ﺳﻮل اﷲِ‪ُ :‬اﻧﯽ َﻗﺪْ َا ِذﻧْﺖ َﻟﻜُﻢ ﻓﯽ اﻷﺳﺘِﻤﺘﺎ ِع ِﻣﻦ اﻟﻨ ِ‬
‫ﱢﺴـﺎء َو‬ ‫ﻗﺎل َر َ‬ ‫اﻟﻐﺎ ﮔﺮدﻳﺪ‪ 2.‬ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪َ :‬‬
‫َ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﻛـﺎن ِﻋﻨْـﺪَ ُه ِﻣـﻨ ُْﻬ ﱠﻦ َﺷـﻴﯽ َﻓ ْﻠﻴ ْﺨ ُـﻞ َﺳـﺒﻴ َﻠ ُﻪ َو ﻻ‬
‫اِ ﱠن اﷲَ َﻗﺪْ َﺣ ﱠﺮ َم ذﻟِ َﻚ اِﻟﯽ ﻳ ْﻮ ِم اﻟﻘﻴﺎ َﻣ ِﻪ‪َ 3،‬ﻓ َﻤـ ْﻦ َ‬
‫ِ‬
‫ﻮﻫ ﱠﻦ َﺷـﻴﺌ ًﺎ = ﻳﻌﻨﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻣﻲ ﻓﺮﻣﺎيد‪ :‬اي ﻣﺮدم ﻣـﻦ ﺷـﻤﺎ در ﻣﺘﻌـﻪ‬ ‫ﺗ َْﺄ ُﺧ ُﺬوا ﳑّﺎ آ َﺗﻴﺘ ُُﻤ ُ‬
‫ﻛﺮدن ﺑﺎ زﻧﺎن اﺟﺎزه داده ﺑﻮدم و ﻣﺤﻘﻘﺎً ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﻣﺘﻌﻪ را ﺗﺎ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺗﺤـﺮﻳﻢ ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ و از ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ از ﺷﻤﺎ ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ زﻧﻲ را دارد او را از ﺧﻮد دور ﻛﻨﺪ و از‬
‫ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ دادهاﻳﺪ ﭼﻴﺰي را ﭘﺲ ﻧﮕﻴﺮﻳﺪ«‪.‬‬
‫و ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ و ﺣﻮﻣﻪ ﻫﺮ ﮔﺎه وﺿﻌﻴﺖﻫﺎي ﺣﺎد و اﺿـﻄﺮاري ﭘـﻴﺶ ﻣـﻲآﻣـﺪ‬
‫)ﻣﺎﻧﺪ ﻏﺰوه ﺗﺒﻮك‪ 4‬و ﺣﺠﺔ اﻟﻮداع( و اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲرﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ اﻧﺘﻈﺎر ﺻﺪور ﺟﻮاز ﻣﺘﻌـﻪ‬
‫را دارﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮ ﺗﺤﺮﻳﻢ اﺑﺪي آن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ اﻋـﻼم ﻛـﺮده ﺑـﻮد ﻣﺠـﺪداً‬

‫‪1‬ـ ﻣﻘﺼﻮد اﻳﻦ اﺳﺖ ﺻﺪور اﻳﻦ دو ﻓﻘﺮه ﺟﻮاز ﻣﺘﻌﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﺮاﻳﻂ ﺟﻨﮕﻲ ﻳﺎ ﺟﻨﮓ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﻛﻔﺎر‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻄﺮ اﻓﺘﺎد ن ﻛﻞ اﺳﻼم و ﻣﺤﻮ ﺗﻤﺎم آﺛﺎر اﺳﻼم ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ اﻳﻦ ﺧﻄﺮ‬
‫ﻧﺎﺑﻮدي ﺗﺎ اﺑﺪ رﻓﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ اﺑﺪ ﻫﻢ ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺴﻴﺞ اﺿﻄﺮاري ﻏﻴﺮﻻزم و ﻣﺘﻌﻪ ﻫﻢ ﺗﺎ اﺑﺪ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ 127‬و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،10‬ص ‪.51‬‬
‫‪4‬ـ اﻣﺎم ﻧﻮوي در ﺷﺮح ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص ‪ 119‬و ‪ 120‬و ﺑﺪاﻳﻪ اﻟﻤﺠﺘﻬﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 57‬ﻛﻪ ﺗﻮاﺗﺮ اﺧﺒﺎر را ﺑﺮ‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ وﻗﺖ ﺗﺤﺮﻳﻢ آن ﺑﺮﺧﻲ ﺧﻴﺒﺮ و ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ و ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻤﺮة اﻟﻘﻀﺎ و ﺣﺠﺔ اﻟﻮداع و ﺗﺒﻮك و اوﻃـﺎس‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪808‬‬
‫ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮد‪ 1‬و اﻳﻦ ﺗﺄﻛﻴﺪﻫﺎي ﻣﺠﺪد و ﻣﻜﺮر ﺑﺮ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻣﺘﻌﻪ ﺳﺎلﻫﺎي ﺳﺎل ﺗﺼﻮر ﺟـﻮاز‬
‫ﻣﺘﻌﻪ را از ﺧﻴﺎل ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻴﺮون ﻛﺮد و در ﺗﻤـﺎم دوران ﺟﻨـﮓﻫـﺎي ﺧـﻮﻧﻴﻦ رده و‬
‫ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ و ﺷﺎم در ﻋﺼﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻛﻪ اﻛﺜﺮاً ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه‬
‫اﻓﺮاﻃﻲ در ﻧﻜﺎح زﻧﺎن ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ را رﻫﺒﺮي ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻛﺴﻲ رواﻳﺖ ﻧﻜﺮده ﻛﻪ ﺧﺎﻟﺪ ﻳـﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن دﻳﮕﺮ ﻳﺎ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم در دورﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻋﺮﺑﺴـﺘﺎن ﻳـﺎ در ﺷـﺎم و‬
‫ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﺑﺎ زﻧﻲ ﻋﻘﺪ ﻣﺘﻌﻪ را ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ در ﻋﺼﺮ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( در ﺳﺎلﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳﻼم از ﻋﺮﺑﺴﺎن ﺧـﺎرج ﮔﺸـﺘﻪ و از ﻳـﻚ ﻃـﺮف ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﺗﺤﻤﻞ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺷﺪاﻳﺪ و ﺣﺎﻟﺖﻫﺎي اﺿﻄﺮاري در ﺟﻨﮓﻫﺎي‪ :‬ﻛَﺴ‪‬ـﻜَﺮ‪ ،‬ﻣﺮوﺣـﻪ‪ ،‬ﺑ‪‬ﻮ‪‬ﻳـﺐ و‬
‫ﻗﺎدﺳﻴﻪ و ﺑﻬﺮه ﺳﻴﺮ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮد درﻣﻲآوردﻧﺪ‪ ،‬و از ﻃـﺮف‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﺤﻢ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺷﺪاﻳﺪ و ﺣﺎﻟﺖﻫﺎي اﺿﻄﺮاري در ﺟﻨـﮓﻫـﺎي ﻳﺮﻣـﻮك‪ ،‬ﺣ‪‬ﻤ‪‬ـﺺ و‬
‫ﻻذﻗﻴﻪ و اَﻧْﻄﺎﻛﻴﻪ در ﺷﺎم و ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻓَﺮﻣﺎ و اُم‪ ‬دﻧﻴﻦ و ﺑﺎﺑﻠﻴﻮن در ﻣﺼﺮ ﺷﻬﺮ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ را‬
‫ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮﻳﺶ در ﻣﻲآوردﻧﺪ‪ ،‬در ﺗﻤﺎم اﻳـﻦ ﺳـﺎلﻫـﺎي ﺷـﺪت ﺟﻨـﮓ و ﺣﺎﻟـﺖﻫـﺎي‬
‫اﺿﻄﺮاري و دور از ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻛﺴﻲ رواﻳﺖ ﻧﻜـﺮده ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ از ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎي ﻳـﺎ ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن در اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮتﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ ﺑﺎ زﻧﻲ ﻋﻘﺪ ﻣﺘﻌﻪ را ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در اواﺧﺮ ﺧﻼﻓﺖ‪ 2‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺎﮔﺎه در ﭘﺸﺖ ﺟﺒﻬﻪﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ و در‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻣﺤﻠﻲ اﺑﻦ ﺣﺰم‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪ .519‬ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬اﺑﻦ ﺣﺰم در ﻫﻤﺎن ﺻﻔﺤﻪ اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ را ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ و دو ﻧﻔﺮ از آنﻫـﺎ اﺳـﻤﺎء‬
‫دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس )ﻛﻪ در آن ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ و ﻳﻜﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻦ اﺑﻲﺳﻔﻴﺎن وﻟﻲ او‬
‫در ﻋﺼﺮ زﻣﺎﻣﺪاري ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺴﻲ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را از او ﻧﺸﻨﻴﺪ و ﻳﻜﻲ ﻫﻢ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ و ﭘﺴﺮ اﻣﻴﻪ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ ﻛﻪ اﻟﻤﻮﻃـﺎﻫﻢ از‬
‫او ﻧﺎم ﺑﺮده و اﻳﻦ دو ﻧﻔﺮ اﺧﻴﺮ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رواي ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻤﻞﻛﻨﻨﺪه ﺑﻪ رواﻳﺖ ﻧﺎﻗﺺ دﻳﮕﺮي ﻣﻄﺮح ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺟﺰ‬
‫اﻳﻦ دو ﻧﻔﺮ ﻛﻪ اوﻟﻲ را ﻣﺴﻠﻢ و دوﻣﻲ را ﻣﻮﻃﺎ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺣﺪي ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ و در ﻋﺼﺮ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻋﻘﺪ ﻣﺘﻌﻪ از‬
‫او رواﻳﺖ ﻧﮕﺮدﻳﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﻴﻦ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺗﻤﺎم ﻣﺤﺪﺛﻴﻦ و ﻓﻘﻬﺎ و ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ از ﻓﺴﺦ داﺋﻢ ﺣﻜﻢ ﻣﺘﻌﻪ آﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ(‪.‬‬

‫‪809‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺤﺎﻓﻞ ﺑﺤﺚ و رواﻳﺖﻫﺎ و از زﺑﺎن ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺳﺎﻳﻪﻧﺸﻴﻦ ﻧﻐﻤﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻔﻴﻔﻲ درﺑﺎره‬
‫ﺟﻮاز ﻣﺘﻌﻪ )اﻟﺒﺘﻪ در ﺣﺎل ﺷﺪت اﺿﻈﺮار( از اﻳﻦ ﺟﺎ و آن ﺟـﺎ ﺷـﻨﻴﺪه ﺷـﺪ‪ ،‬و اﻳـﻦ ﻧﻐﻤـﻪ‬
‫ﺧﻔﻴﻒ ﻧﻴﺰ از آن ﺟﺎ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺷﺨﺼﺎً ﺷﺎﻫﺪ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺳﺎل‬
‫ﻫﻔﺘﻢ و ﻫﺸﺘﻢ و ﻧﻬﻢ ﻧﺒﻮدﻧﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻤﺎء دﺧﺘﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‬
‫ﻛﻪ در ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ ﻳﺎزده ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد( ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺴﺦ داﺋﻤـﻲ ﺟـﻮاز ﻣﺘﻌـﻪ در ﻣﺤﻀـﺮ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﺎﻫﺪان ﻋﻴﻨﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﻣﻨﺎﺳﺒﺖﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﻓﻘﻂ ﺑﺨﺶ اوﻟﻲ ﻣﺘﻌﻪ ﻳﻌﻨﻲ ﺻﺪور ﺟﻮاز آن را ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛـﻪ ﻫـﺮ دو‬
‫ﺑﺨﺶ ﻣﺘﻌﻪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺻﺪور ﺟﻮاز آن و ﻫﻢ ﻧﺴﺦ داﺋﻤﻲ را ﻧﻘﻞ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ وﻟـﻲ اﻳـﻦ ﭼﻨـﺪ ﻧﻔـﺮ‬
‫ﺑﺮﺣﺴﺐ اﺗﻔﺎﻗﺎﺗﻲ ﭘﺲ از ﺷﻨﻴﺪن ﺑﺨﺶ اول از ﻣﺠﻠﺲ ﺑﻴﺮون رﻓﺘﻪ و ﺑﺨﺶ دوم ﻣﻄﻠـﺐ را‬
‫ﻧﺸﻨﻴﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻋﻠﻤﺎي ﻋﻠﻢ اﺻﻮل و ﻋﻠﻢ ﺣﺪﻳﺚ اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﻓﺴـﺦ داﺋﻤـﻲ ﺟـﻮاز‬
‫ﻣﺘﻌﻪ آﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ‪ 1‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻛﺎﻣﻼً آﺷﻜﺎر و ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺳﻪ ﭼﻬﺎر اﻟﻲ ﭘﻨﺞ ﻧﻔـﺮ‬
‫در ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﭘﺎﻧﺰده ﻫﺰار ﺷﻬﻮد ﻋﻴﻨﻲ ﻧﻈﺮ ﺑﺪﻫﻨﺪ ﺟﺰ ﻧﺎآﮔﺎﻫﻲ اﻳـﻦ ﭼﻨـﺪ ﻧﻔـﺮ از‬
‫ﺳﺮ و ﺗﻪ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﺤﻞ دﻳﮕﺮي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀـﻲ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺳﺮ و ﺻﺪا‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس را ﻛﻪ از ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﭼﻨـﺪ‬
‫ﻧﻔﺮ ﺑﻪ او ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺼﻴﺤﺖ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﮔﻮاﻫﻲ ﺣﺴﻦ ‪ 2‬و ﺣﺴـﻴﻦ‪‬ﺣﻜـﻢ ﻧﺴـﺦ‬
‫ﻣﺘﻌﻪ را ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮاي او رواﻳﺖ ﻛﺮد و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ‪ 3‬ﺳـﻌﻴﺪ ﺑـﻦ ﺟﺒﻴـﺮ ﺑـﺎ ﻳـﻚ‬
‫ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻧﮕﺮاﻧﻲ و دﻟﻬﺮه ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رﺳﺎﻧﻴﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ ﻫﻴﭻ ﻣﻲداﻧﻲ ﻛـﻪ‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج‪ ،6‬ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ص‪ 127‬و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪.51‬‬
‫ﻋﺒـﺎس َﻓـﺎِ ﱠن َر ُﺳـﻮل اﷲِ‬
‫ٍ‬ ‫ﻋﲇ َﻣ ْﻬ ً‬
‫ﻼ ﻳـﺎ اﺑـ َﻦ‬ ‫‪2‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 129‬و ‪ 130‬و ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ‪» :‬ﻗﺎل ٌ‬
‫اﻷﻫﻠِ ﱠﻴ ِﺔ«‬ ‫ﱪ َو َﻋ ْﻦ ُ ُ‬
‫ﳊﻮم ا ُ‬
‫ﳊ ُﻤﺮ ْ‬
‫ِ‬ ‫ص َﳖﻲ ﻋ ِ‬
‫َﻦ اﳌُ ْﺘ َﻌﺔ َﻳ ْﻮ َم َﺧ ْﻴ َ َ‬
‫‪3‬ـ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 43‬و اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.14‬‬

‫‪810‬‬
‫ﭼﻪ ﻛﺎري ﻛﺮدهاي و ﺑﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﻓﺘﻮا دادهاي؟ ﺳﻮاراﻧﻲ اﻳﻦ ﻓﺘﻮاي ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺑﻴـﺮون ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺑﺮدهاﻧﺪ و ﺷﻌﺮا ﻧﻴﺰ در اﺷﻌﺎر ﺧﻮﻳﺶ آن را ﻣﻨﻌﻜﺲ ﻛﺮدهاﻧﺪ!! اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از‬
‫ﺗﻌﺠﺐ و دﻟﻬﺮه ﮔﻔﺖ‪» :‬راﺳﺘﻲ ﺷﻌﺮا ﻫﻢ ﻣﮕﺮ ﭼﻴﺰي ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ؟!« ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﺟﺒﻴﺮ ﮔﻔـﺖ‪ :‬آري‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺑﻪ آن ﭘﻴﺮﻣﺮدي ﻛﻪ ﻣﺪت زﻣﺎﻧﻲ در ﺟﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﮔﻔﺘﻢ‪» :‬اي ﻳﺎر ﻣﻦ آﻳﺎ‬
‫ﺗﻮ ﻫﻢ ﻓﺘﻮاي اﺑﻦ ﻋﺒﺎس را دارﻳﺪ؟ آﻳﺎ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ رﺧﺼﺖ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮت‬
‫ﺑﺎ دﺧﺘﺮي ﺑﺴﺎط ﻋﻴﺶ و ﻋﺸـﺮت را ﺑﺮﭘـﺎ ﻛﻨـﻲ ﺗـﺎ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻴـﺎن ﺧـﺎﻧﻮادهات‬
‫ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدي؟!« و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس در ﺣﺎل اﻇﻬﺎر ﺗﺄﺳﻒ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﻋﺰﻳﺰي را از دﺳﺖ داده ﺑـﻮد‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :1‬اﻧﺎ ﷲ و اﻧﺎ اﻟﻴﻪ راﺟﻌﻮن« ﺳﭙﺲ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻦ ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺘـﻮاﻳﻲ را‬
‫ﻧﺪادهام و ﻫﻤﻮاره ﻣﺘﻌﻪ را ﭼﻴﺰي ﺷﺒﻴﻪ ﻣﺮدار و ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮك و ﺧـﻮن داﻧﺴـﺘﻪام ﻛـﻪ ﻓﻘـﻂ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻀﻄﺮّ و در ﺷﺪت اﺿﻄﺮار ﺗﺠﻮﻳﺰ‪ 2‬ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ 3‬اﺑﻦ زﺑﻴـﺮ در ﻣﻜـﻪ‬
‫روزي ﻛﻪ از ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﻧﻔـﺮ ﻣـﻲﻛـﺮد‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺮﺧﻲ ﻛﻪ دل آنﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺸﻤﺎن آنﻫـﺎ ﻛـﻮر ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﺟـﻮاز ﻣﺘﻌـﻪ ﻓﺘـﻮا‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ« آن ﻳﻚ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻣﺎم ﻧﻮوي اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑـﻮده‪ ،‬در ﺟـﻮاب او ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﺗﻮ ﻣﺮد ﺧﺸﻦ و ﻣﺘﺤﺠﺮي ﻫﺴـﺘﻲ‪ .‬ﻗﺴـﻢ ﺑـﻪ زﻧـﺪﮔﻲ ﺧـﻮدم‪ ،‬ﻣﺘﻌـﻪ در زﻣـﺎن ﭘﻴﺸـﻮاي‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎران‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮرش ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ« ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﻴﺮ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﺲ ﺑﻴﺎ‬
‫ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺧﻮدت ﻋﻮاﻗﺐ وﺧﻴﻢ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ را آزﻣﺎﻳﺶ ﻛﻦ! ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺗﻮ را ﺳـﻨﮓﺑـﺎران‬

‫‪1‬ـ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 43‬و اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.14‬‬

‫‪2‬ـ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 43‬و ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.14‬‬
‫‪3‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 128‬و ‪ ،129‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻔﺴـﻴﺮ اﻟﻤﻨـﺎر‪،‬ج‪ ،5‬ص‪ 14‬ﺑـﻪ ﻧﻘـﻞ از ﻣﺴـﻠﻢ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺪاﷲ اﺑﻦ زﺑﻴﺮ اﻳﻦ ﻓﺘﻮا را ﻣﻲداد ﺑﺨﺸﻲ از ﭘﺎرازﻳﺖ رواﻳﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬

‫‪811‬‬
 ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ‪«1‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻣﺘﻌﻪ را ﭼﻪ وﻗﺘﻲ اﻋﻼم ﻛﺮد‬
‫و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﺮ و ﺻﺪاي اﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﻧﻔـﺮ در ﺣـﺪ ﺑﺤـﺚ و‬
‫ﻣﺸﺎﺟﺮه و اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﺑﻮد ﭼﻴﺰي ﻧﮕﻔﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎﮔﺎه ﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺮ و ﺻـﺪاي ﺟﺰﺋـﻲ‪ ،‬در‬
‫ﻳﻚ ﻣﻮرد ﺷﻜﻞ ﻋﻤﻞ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ و )ﻋﻤﺮو‪ 2‬ﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ( ﺑﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﻣﺴـﺎﻓﺮت ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻮﻓﻪ ﺑﺎ زﻧﻲ ﻋﻘﺪ ﻣﺘﻌﻪ را ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻓـﻮراً )ﻋﻤـﺮو ﺑـﻦ‬
‫ﺣﺮﻳﺚ( را ﻫﻤﺮاه آن زن ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ اﺣﻀﺎر و از آنﻫﺎ ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻤـﻞ آورد‪ ،3‬و ﭘـﺲ از‬
‫آن ﻛﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﺣﺮﻳﺚ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن اﻋﺘﺮاف ﻧﻤﻮد ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ‬
‫و اﻧﺼﺎر و ﻫﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ و ﻫﺸـﺘﻢ ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ ﺷـﺮﻛﺖ ﻛـﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺷﻬﻮد ﻋﻴﻨﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﺣﻜﻢ ﻣﺘﻌﻪ و ﺗﺤﻮﻻت آن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ دﻋﻮت ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﻮر ﺗﻤﺎم آنﻫﺎ ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﺣﻜﻢ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻣﺘﻌﻪ را ﺻﺮﻳﺤﺎً اﻋﻼم ﻛـﺮد‪ ،‬و ﻫـﻴﭻ‬
‫ﻛﺪام از اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﺑـﺮ اﻋـﻼم ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫اﻋﺘﺮاض ﻧﻜﺮدﻧﺪ و ﭼﻮن ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻬﻮد ﻋﻴﻨﻲ ﺟﺮﻳﺎن ﺣﻜﻢ ﻣﺘﻌﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻗﺪرت اﻳﻤﺎن ﺳﻜﻮت آنﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻋﻼم ﻧﺎﺣﻖ ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد و اﻋﺘـﺮاض‬
‫ﺑﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻢ ﻛﻢﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﺒﻮد و ﺑﺎرﻫـﺎ ﺑـﻼل‪ 4‬و ﺳـﻠﻤﺎن‪ 5‬و ﺣﺘـﻲ ﻳـﻚ زن‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 128‬و ‪ ،129‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻔﺴـﻴﺮ اﻟﻤﻨـﺎر‪،‬ج‪ ،5‬ص‪ 14‬ﺑـﻪ ﻧﻘـﻞ از ﻣﺴـﻠﻢ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺪاﷲ اﺑﻦ زﺑﻴﺮ اﻳﻦ ﻓﺘﻮا را ﻣﻲداد ﺑﺨﺸﻲ از ﭘﺎرازﻳﺖ رواﻳﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.124‬‬
‫‪3‬ـ ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪.149‬‬
‫‪4‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 96‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.50‬‬
‫‪5‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،173‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.127‬‬

‫‪812‬‬
‫ﺑﻴﻨﻲﭘﻬﻦ اﻧﺼﺎر ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮده و ﺑﺮ او اﻋﺘﺮاض‬
‫ﻧﻤﻮده‪ 1‬و ﺣﺘﻲ زن اﻧﺼﺎري‪ 2‬در ﻣﻮرد ﻣﺤﺪود ﻛﺮدن ﻣﻬﺮﻳﻪ‪ ،‬اﻋﻼم ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را‬
‫ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ ﻣﺮدود ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﺪم اﻋﺘﺮاض و ﺳـﻜﻮت ﻋﻤـﻮﻣﻲ دﻟﻴـﻞ ﻗـﺎﻃﻊ‬
‫دﻳﮕﺮي ﺑﺮ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻣﺘﻌﻪ ﺑﻮد و ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر و ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﺗﺤـﺮﻳﻢ‬
‫ﻣﺘﻌﻪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ 3‬و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﻳﻦ اﺟﻤﺎع اﺻﺤﺎب اﻧﺼـﺎر و ﻣﻬـﺎﺟﺮ‪ ،‬ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( اﻋﻼم ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻋﻘﺪ ﻣﺘﻌﻪ را ﺑﺎ زﻧﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﺪ و ﺑـﻪ او ﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ ،‬او را‬
‫ﺷﺪﻳﺪاً ﻣﺠﺎزات ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪.4‬‬
‫اﻳﻦ ﺑﻮد ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ )زﻛﺎت اﺳﺒﺎن و ﻃﻼق ﺛﻼﺛـﻪ و ﺟﻤﺎﻋـﺖ‬
‫ﺗﺮاوﻳﺢ و ﺗﻤﺘﻊ در ﺣﺞ و ﺣﻜﻢ ﻣﺘﻌﻪ و ﻧﻜﺎح ﻣﻮﻗﺖ( از ﻟﺤﺎظ رواﻳﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻧﺸﺎن‬
‫داد‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﻮرد ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از آنﻫﺎ از آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن و اﺣﺎدﻳﺚ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص ﺗﺨﻠﻒ ﻧﻨﻤﻮده اﺳﺖ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺗﺮدﻳﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻳﺎ زﺣﻤﺖ ﺗﺤﻘﻴـﻖ‬
‫و ﺑﺮرﺳﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺪادهاﻧﺪ ﻳﺎ در ﭘﺎرازﻳﺖ رواﻳﺖﻫﺎي ﻧﺎﻗﺺ و ﺑﻲﺳﺮ و ﺗﻪ و ﻫﻤﻬﻤﻪ ﻗﻴﻞ‬
‫و ﻗﺎل ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺆﻟﻔﻴﻦ ﺻﺪاي ﺣﻖ را ﮔﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي دراﻳﺘﻲ و واﻗـﻊﻧﮕـﺮي ﻧﻴـﺰ‪،‬‬
‫ﺟﻨﺒﻪ رواﻳﺘﻲ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدهاﻳﻢ ﺑﻪ درﺟﻪاي از ﻗﻄﻊ و ﻳﻘـﻴﻦ‬
‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ و در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﻪ ﻧﻜﺎت زﻳﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪:‬‬

‫‪1‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،467‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺧﻼﻓﺖ و ﻣﻠﻮﻛﻴﺖ‪ ،‬ص‪ ،110‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان )آزادي ﻛﺎﻣﻞ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫در اﻧﺘﻘﺎد از اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﺗﺎرﻳﺨﻲ را اراﺋﻪ دادهاﻳﻢ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،467‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺧﻼﻓﺖ و ﻣﻠﻮﻛﻴﺖ‪ ،‬ص‪.110‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪ 50‬و ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.42‬‬
‫ـﻮ‬
‫ﱠـﻊ َو ُﻫ َ‬ ‫‪4‬ـ ﻓﻘﻪ اﻟﺴﻨﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،44‬ﺑﻪ رواﻳﺖ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ اﻳﻦ ﺗﻬﺪﻳﺪ را از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳـﺖ ‪َ » :‬و اﷲِ ﻻ َا ْﻋ َﻠ ُ‬
‫ـﻢ َا َﺣـﺪ ًا َﲤَﺘ َ‬
‫ﺑﺎﳊ ِ‬
‫ﲨ ُﺘﻪ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺠﺎرة« و ﺷﺒﻴﻪ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت را ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،10‬ص‪ 51‬از ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻘﻞ ﻛـﺮده اﺳـﺖ و در‬ ‫َﳏ َْﺼ ٌﻦ اﻻّ َر َ ْ ُ‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻠﺪ‪ ،‬ص‪ 50‬و اﻛﺜﺮ ﻛﺘﺎبﻫﺎ از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺎروق )اُﻋﺎﻗ‪‬ﺐ( رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪813‬‬
‫‪1‬ـ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﺎم ﺑﺮده ﻃﻮري ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﻜـﻢ آنﻫـﺎ ﻛﻤﺘـﺮﻳﻦ ﺳـﻮدي ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﻣﺜﻼً ﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ ﺳﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﺑﻴﺎﻳﺪ و ﺣﺞ ﺑﻪ ﻋﻤـﺮه ﺗﺒـﺪﻳﻞ‬
‫ﻧﺸﻮد و ﻣﺮدم ﻋﻘﺪ ﻣﺘﻌﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻜﻨﻨﺪ ﭼﻪ ﺳﻮدي ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻣـﻲرﺳـﻴﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺪ؟!‬
‫‪2‬ـ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺨﺼﺎً ﻗﺪرت اﻧﺠﺎم دادن ﻫﻴﭻ ﻛﺎر ﻋﺎدي را ـ ﭼﻪ رﺳـﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺣﻜﺎم دﻳﻦ! ـ ﻧﺪاﺷﺖ و او ﻓﺮدي از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻨﻲﻋﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ رﻋﺎﻳﺖ ﻣـﻮازﻳﻦ‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ اﻓﺮاد ﻗﺒﻴﻠﻪ و ﺧﻮﻳﺸﺎن ﻧﺰدﻳﻜﺶ را از ﺧﻮد رﻧﺠﺎﻧﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﺟﺰ راﺑﻄﻪ اﺧﻮت ﻋـﺎم‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎ ﻫﻴﭻ اﻓﺮاد و ﮔﺮوﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﻴﭻ راﺑﻄﻪاي ﻧﺪاﺷﺖ و ﺟﺰ ﻗﺪرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪ او‬
‫ﻣﻲدادﻧﺪ ﻫﻴﭻ ﻗﺪرت دﻳﮕﺮي ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ اﻳﻦ ﻗﺪرت ﻧﻴﺰ ﺟﺰ ﻋﻤـﻞ ﺑـﻪ ﻗـﺮآن و‬
‫ﺣﺪﻳﺚ و ﭘﻴﺮوي از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻫﻴﭻ اﻋﺘﺒﺎر و ﻋﺎﻣﻞ دﻳﮕﺮي ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻼل‬
‫و ﺳﻠﻤﺎن و زن اﻧﺼﺎري و اﻓﺮاد ﺑﻲﻧﺎم ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را‬
‫ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ زﻳﺮ ﺳﺆال ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص و ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻲﺗﻔﺎوت ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ در ﺟﻬﺖ ﺣﻔـﻆ و ﺣﺮاﺳـﺖ‬
‫اﺣﻜﺎم دﻳﻦ اﺳﻼم و ﺑﻘﺎي اﺣﻜﺎم ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ ﮔﺮوه ﮔﺮوه از ﺧﺎﻧﻪ و دار و دﻳﺎر ﺧﻮﻳﺶ‬
‫دور اﻓﺘﺎده و در ﻗﻠﺐ آﻓﺮﻳﻘﺎ و آﺳﻴﺎ ﺧﻮد را در آﺗﺶ ﺑﻲاﻣﺎن ﺟﻨﮓﻫـﺎ اﻧﺪاﺧﺘـﻪ و ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪاﻧﻪ ﺟﺎن ﺧﻮد را ﻓﺪاي اﺣﻜﺎم دﻳﻦ اﺳﻼم ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻧﻴﺴـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﺳﺮد در ﻓﻀﺎي آزاد ﺟﻬﺎن اﺳﻼم و ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺘﻦ اﻣﻮاج اﻋﺘﺮاض ﻋﻠﻴﻪ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ‬
‫ﻛﻪ اﺣﻜﺎم دﻳﻦ را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲداد و ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ از ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺧﻮﻧﻴﻦ ﺑﺎ ارﺗﺶﻫـﺎي ﭼﻨـﺪ ﺻـﺪ‬
‫ﻫﺰار ﻧﻔﺮي اﻳﺮان و روم آﺳﺎنﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻗﻄﻌﻲ‪ ،‬ﻓﺮض ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در‬

‫‪814‬‬
‫زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮﻳﺶ در ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد ﺑﺎ ﻧﺺ ﺻﺮﻳﺢ ﻗﺮآن و اﺣﺎدﻳـﺚ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮصﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ‬
‫ﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر و ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ‪ ،‬ﺣﻜﻢ زﻛﺎت اﺳﺒﺎن و ﺟﻤﺎﻋـﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﻳﺢ و ﺣﻜﻢ ﻃﻼق ﺛﻼﺛﻪ و ﺗﻤﺘﻊ در ﺣﺞ و ﺣﻜﻢ ﻣﺘﻌﻪ و ﻧﻜﺎح ﻣﻮﻗﺖ را‪ ،‬ﺑـﺮﺧﻼف‬
‫ﻧﺺ ﻗﺮآن و ﺻﺮﻳﺢ اﺣﺎدﻳﺚ ﺗﻐﻴﻴﺮ داد و ﺧﻢ ﺑﻪ اﺑﺮوي ﻛﺴﻲ ﻫﻢ ﻧﻴﺎﻣﺪ و ﺻـﺪاي اﻋﺘـﺮاض‬
‫اﺣﺪي ﻫﻢ ﺑﻠﻨﺪ ﻧﺸﺪ و ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدت ﻋﻤﺮ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻴﺰ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺗﻤﺎم‬
‫اﺻﺤﺎب و ﺗﺎﺑﻌﻴﻦ و در ﻃﻮل ﭼﻬﺎرده ﻗﺮن ﻧﻴﺰ ﺻﺪي ﻧﻮد و ﻧـﻪ از ﺗﻤـﺎم ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻬـﺎن‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎً اﻳﻦ اﺣﻜﺎم ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ را از اﺣﻜﺎم اﺻﻴﻞ اﺳﻼﻣﻲ ﺷـﻤﺮده و آنﻫـﺎ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‬
‫ﻓﺮض و ﻃﺮح اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻀﺎد و ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﺎ واﻗﻌﻴـﺖﻫـﺎي آن ﻋﺼـﺮ و ﺗﺤﻘـﻖ آن و‬
‫ﺣﺘﻲ ﺗﺼﻮر آن ﺟﺰ ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي آن زﻣﺎن ﺧﺒﺮي ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫـﻴﭻ وﺟـﻪ‬
‫ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ و ﺣﺘﻲ ﻃﺮح آن ﻧﻴﺰ ﺟﺪي ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪف و اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻧـﺎم ﺑـﺮده‬
‫ﻛﻪ ﻃﺮح ﭼﻨﻴﻦ ﻗﻀﻴﻪاي را ﻣﺘﻀﺎد و ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎي ﻓﻜـﺮي‪،‬‬
‫روﺣﻲ و اﺧﻼﻗﻲ و ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ زﻳﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻗﻄﻊ و ﻳﻘﻴﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ اﻣﻜﺎن ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﻛـﻪ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( داﻧﺴﺘﻪ ﻳﺎ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ اﺣﻜﺎم دﻳﻦ اﺳﻼم را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ زﻳـﺮا ﻃﺒـﻖ ﺛﺎﺑـﺖﺗـﺮﻳﻦ اﺳـﻨﺎد و‬
‫ﻣﺪارك ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﺑﻴﺎن آدرس و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﻠـﺪ و ﺻـﻔﺤﻪ ﻧﺸـﺎن داده و‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( داراي اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﺷﺪت ﺗﻤﺴﻚ ﺑﻪ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲص ﻛﻪ در ﺻﻔﺤﺎت ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ از‬
‫آن ﺑﺤﺚ ﻛﺮدهاﻳﻢ و اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك آن را اراﺋﻪ دادهاﻳﻢ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺴﻴﺎر وﺳﻴﻊ از ﺗﻤﺎم آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن و از رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدار و ﮔﻔﺘﺎر ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫صو داﺷﺘﻦ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ درﺟﻪ درك و ﻓﺮاﺳﺖ و ﻋﻤﻖ ﻧﻈﺮ ﺑﺮاي اﺳﺘﻨﺒﺎط اﺣﻜﺎم از ﻗﺮآن و‬
‫ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪.‬‬

‫‪815‬‬
‫‪3‬ـ اوج ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري و از ﺧﺪاﺗﺮﺳﻲ و ﺗﻀـﺮع و زاري و ﺷـﺐزﻧـﺪهداري و‬
‫ﻧﻤﺎز و روزه ﺑﻴﺶ از ﻫﻤﻪ اﺻﺤﺎب و ﻳﺎران‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ‪ 1‬و ﺑﺨﺎري‪ 2‬ﻣﺤﺪث ﻣﺘﻔﻘﺎً رواﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ‪:‬‬
‫اوج وﺳﻌﺖ ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﺣﻜﺎم دﻳﻦ‬
‫»ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻓﺮﻣﻮد‪ :‬در ﺧﻮاب دﻳﺪم ﻇﺮﻓﻲ ﻛﻪ در آن ﺷﻴﺮ ﺑﻮد ﺑﺮاﻳﻢ آوردﻧـﺪ و ﻣـﻦ‬
‫اﻳﻦ ﻗﺪر از آن آﺷﺎﻣﻴﺪم ﻛﻪ آﺛﺎر آن را در زﻳﺮ ﻧﺎﺧﻦﻫـﺎي ﺧـﻮﻳﺶ ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻣـﻲﻛـﺮدم و‬
‫ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه را ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب دادم‪ ،‬ﭘﺮﺳﻴﺪﻧﺪ اﻳﻦ ﺷﻴﺮ را ﺑﻪ ﭼﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮدهاي؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ از اﺣﻜﺎم دﻳﻦ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﺟﺎي ﺗﻌﺠﺐ ﻧﺒـﻮد وﻗﺘـﻲ ﻋﺒـﺪاﷲ ﺑـﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮد ﻳﻜﻲ از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﻋﻠﻤﺎي اﺻﺤﺎب‪ ،‬ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻫﻤﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا داﻧﺎﺗﺮ و ﺑﻪ دﻳﻦ ﺧﺪا آﺷﻨﺎﺗﺮ ﺑﻮد‬
‫و اﮔﺮ ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را در ﻳﻚ ﻛﻔﻪ ﺗﺮازو و ﻋﻠـﻢ و آﮔـﺎﻫﻲ ﻣﺮدﻣـﺎن‬
‫ﻋﺼﺮ او را در ﻛﻔﻪ دﻳﮕﺮ ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ ﻛﻔﻪ ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺳـﻨﮕﻦﺗـﺮ‬
‫ﻣﻲﺑﻮد‪ ،3‬و در ﻋﺼﺮ ﺗﺎﺑﻌﻴﻦ ﻧﻴﺰ اﺑﻦ ﺳﻴﺮﻳﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬در ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﮔﻤﺎن ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ از‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻋﺎﻟﻢﺗﺮ اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ در دﻳﻦ و اﻋﺘﻘﺎد او ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﺮد‪«4‬‬
‫و دو اﻣﺮ داﻣﻨﻪ ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را در اﺣﻜـﺎم اوﻟﻴـﻪ و ﺛﺎﻧﻮﻳـﻪ و در‬
‫اﺣﻜﺎم ﻣﻨﺼﻮص و ﻣﺴﺘﻨﺒﻂ اﺳﻼم ﺗﺎ اﻳﻦ اﻧﺪازه وﺳﻌﺖ داده ﺑﻮد‪ ،‬اول اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻗـﺮآن را‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ در ﻫﺎﻣﺶ ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪ 261‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.424‬‬
‫‪2‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري در ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.99‬‬
‫‪3‬ـ ﻋﺒﻘﻴﺮﻳﻪ ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.650‬‬
‫‪4‬ـ ﻋﺒﻘﻴﺮﻳﻪ ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.650‬‬

‫‪816‬‬
‫ﺑﺎ ﺻﺤﻴﺢﺗﺮﻳﻦ ﻗﺮاﺋﺖ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻳﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ 1‬ﺑﻮد و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑـﻦ ﻣﺴـﻌﻮد ﻋـﺎﻟﻢ ﻛـﻢﻧﻈﻴـﺮ‬
‫اﺻﺤﺎب ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﺧﺘﻼف در ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎ ﻓﻘﻂ ﺑـﻪ ﻗﺮاﺋـﺖ‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺮآن ﺗﻼوت ﻛﻨﻨﺪ‪ 2‬و ﺗﻤـﺎم ﻗـﺮآن را در ﺣﻔـﻆ داﺷـﺖ و‬
‫ﭼﻮن از روزي ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ ﺗﺎ رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻳﻜـﻲ از دو وزﻳـﺮ‪ 3‬او و در ﺣﻀـﺮ و‬
‫ﺳﻔﺮ ﻫﻤﻮاره در ﻣﺤﻀﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﺑﻮد و ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﻛﺲ دﻳﮕﺮ در زﻣﻴﻨﻪ اﺣﻜﺎم ﺳﺆالﻫﺎي‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ او از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصو ﻛﻨﺪ و ﻛﺎوﻫﺎي او در اﺣﻜﺎم اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﺳـﻌﺖ‬
‫اﻃﻼﻋﺎت او در ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و در رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدار و ﮔﻔﺘﺎر و ﺗﺄﻳﻴـﺪات رﺳـﻮلاﷲ ص‬
‫ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﺟﺎي ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺮدﻳﺪي ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﮔﺬارد‪ ،‬دوم اﻳﻦ ﻛﻪ درك و ﻓﺮاﺳـﺖ ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮاي اﺳﺘﻨﺒﺎط اﺣﻜﺎم از ﻧﺼﻮص آﻳﻪﻫـﺎ و از ﻧﺼـﻮص اﺣﺎدﻳـﺚ در ﻣﻴـﺎن‬
‫اﺻﺤﺎب ﻛﻢﻧﻈﻴﺮ و ﺣﺘﻲ ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ ﺑﻮد زﻳﺮا ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( داراي ﭼﻨـﺎن درك و‬
‫ﻓﺮاﺳﺘﻲ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺮازﻫﺎﻳﻲ از درك و ﻓﺮاﺳﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ در زﻣﺎن ﺣﺎل ﺑﻪ آﻳﻨﺪه ﻣﻲﻧﮕﺮﻳﺴﺖ و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺮاﺳﺖ ﺣﻴﺮتاﻧﮕﻴـﺰ‬
‫روﻳﺪادﻫﺎ را در ﭘﺸﺖ دﻳﻮارﻫﺎي ﺿﺨﻴﻢ ﻏﻴﺐ و در ﭘﺲ ﭘﺮدهﻫـﺎي ﺳـﺘﺒﺮ زﻣـﺎن ﻣﺸـﺎﻫﺪه‬
‫ﻛـﺎن ﻓـﯽ اﻻُ َﻣـ ِﻢ ُﳏ َـﺪﱠ ُﺛ َ‬
‫ﻮن‪،4‬‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ صدر ﺣﺪﻳﺚ زﻳﺮ آن را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد‪َ » :‬‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 214‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺨﻠﻔﺎء‪ ،‬ص‪ 47‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 463‬و ‪.464‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ از ﻣﺤﺪﺛﻴﻦ ﻣﻌﺮوف در اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ ،134‬از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد ‪» :‬دو وزﻳﺮ‬
‫ﻣﻦ در زﻣﻴﻦ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 149‬و ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 145‬و ﻣﺴﻨﺪ اﻣـﺎم اﺣﻤـﺪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،339‬ﺑـﻪ ﻧﻘـﻞ اﺧﺒـﺎر ﻋﻤـﺮ‪،‬‬
‫ص‪ 424‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.14‬‬

‫‪817‬‬
‫َﻓﺎِ ْن ﻳ ُﻜ ْﻦ ﻓﯽ ُا ﱠﻣﺘﯽ َﻓ ُﻌ َﻤ ُـﺮ = در ﻣﻴﺎن ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﭘﻴﺮوان ادﻳﺎن ﭘﻴﺸﻴﻦ اﻓـﺮادي ﺑـﻮدهاﻧـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺨﻔﻲ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻟﻬﺎم ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ و اﮔﺮ در اﻣﺖ ﻣﻦ ﻛﺴﻲ داراي اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب اﺳﺖ« و ﺣﻮادث روزﮔﺎر و رﻳﺰﺑﻴﻨﻲﻫـﺎي ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( و ﻫﻤﻪ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲﻫﺎي ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ او‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ ﻋﻴﻨـﻲ ﻣﻀـﻤﻮن اﻳـﻦ ﺣـﺪﻳﺚ را درﺑـﺎره‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻫﻤﮕﺎن ﻧﺸﺎن داد و اﻳﻨﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از رﻳﺰﺑﻴﻨﻲ و درك و ﻓﺮاﺳﺖ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪.‬‬
‫ﻓﺮازﻫﺎﻳﻲ از درك و ﻓﺮاﺳﺖ ﺣﻴﺮتاﻧﮕﻴﺰ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫‪1‬ـ روزي ﻣﺮد ﺧﻮشﻗﻴﺎﻓﻪ و ﺧﻮشروﻳﻲ از ﻛﻨﺎر ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﺬﺷﺖ‪ 1‬و‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از دﻗﺖ در ﻗﻴﺎﻓﻪ و ﺣﺮﻛﺎت او ﺑﻪ ﺣﺎﺿﺮﻳﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳـﻦ ﻣـﺮد‬
‫در دوران ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﻛﺎرش ﻛﺎﻫﻨﻲ و ﻏﻴﺐﮔﻮﻳﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ« ﺣﺎﺿﺮﻳﻦ وﻗﺘﻲ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﺮدﻧـﺪ‬
‫دﻳﺪﻧﺪ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﺎﻣﻼً ﺻﺤﻴﺢ‪ 2‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ روزي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﻴﺎن ﺟﻤﻌﻲ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد و از دور ﺑﺎ دﻗﺖ ﺗﻤﺎم‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮدي ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ از ﭘﺸﺖ ﻛﻮﻫﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي آنﻫﺎ ﻣﻲآﻣﺪ‪ 3‬و ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ آنﻫﺎ ﻧﺰدﻳﻚ‬
‫ﺷﺪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺣﺎﺿﺮﻳﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺪاﻧﻴﺪ اﻳﻦ ﻣﺮد ﭘﺴﺮي را از دﺳـﺖ داده و‬
‫در ﺳﺎﻋﺘﻲ ﻗﺒﻞ در ﭘﺸﺖ اﻳﻦ ﻛﻮه آن را دﻓﻦ ﻛﺮده و اﺷﻌﺎري را ﻧﻴـﺰ در ﻣﺮﺛﻴـﻪ او ﺳـﺮوده‬
‫اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺷﻤﺎ از او ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ ﻫﻤﻴﻦ اﺷﻌﺎر را ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ« و وﻗﺘـﻲ آن ﻣـﺮد‬
‫ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺷﺪ و وارد ﻣﺠﻠﺲ ﮔﺮدﻳﺪ ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( از او اﺣـﻮالﭘﺮﺳـﻲ ﻛـﺮد و‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 482‬و ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،243‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.388‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،13‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.387‬‬

‫‪818‬‬
‫ﺣﺎﺿﺮﻳﻦ دﻳﺪﻧﺪ ﺟﺮﻳﺎن ﻫﻤﺎن ﻃﻮري ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﺮده ﺑـﻮد ﻛـﺎﻣﻼً‬
‫درﺳﺖ‪ 1‬ﺑﻮد آن ﮔﺎه ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﮔﻔـﺖ‪ :‬اﺷـﻌﺎري را ﻛـﻪ در ﻣﺮﺛﻴـﻪ ﻓﺮزﻧـﺪت‬
‫ﺳﺮودهاي ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ‪ .‬آن ﻣﺮد ﻋﺮب در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﻌﺠﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﻃﻮر ﻣﻲداﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ‬
‫اﺷﻌﺎري در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺳﺮودهام؟ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺗﺎ ﺣﺎل اﻳﻦ اﺷﻌﺎر را ﺑـﺮاي ﻛﺴـﻲ ﻧﺨﻮاﻧـﺪهام‪ 2‬و‬
‫ﻓﻘﻂ در ﻓﻜﺮ و ذﻫﻨﻢ آنﻫﺎ را ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﺮدهام!! آن ﮔﺎه ﻣﺮد ﺻﺤﺮاﻧﺸﻴﻦ اﺷﻌﺎري ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﻲ‬
‫ﺳﺮوده ﺑﻮد ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺧﻮاﻧﺪ و در ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻗﺼﻴﺪه دو ﺷﻌﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤـﻪ آنﻫـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﺑﻮد‪» :‬ﺳﭙﺎس ﺧﺪاﻳﻲ را ﻛﻪ ﻧﻪ در ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ و ﻧﻪ در ﺣﻜﻢ ﻗﻀﺎ و ﻗـﺪرش ﺷـﺮﻳﻜﻲ ﻧـﺪارد‪.‬‬
‫اوﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮگ را‪ 3‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻗﺮار داده ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛـﺲ ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺮ ﻋﻤـﺮ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻴﻔﺰاﻳﺪ« و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ اﺷـﻌﺎر ﺑـﻪ ﺣـﺪي ﮔﺮﻳﺴـﺖ ﻛـﻪ‬
‫رﻳﺸﺶ ﺧﻴﺴﺲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺮد ﺻﺤﺮاﻧﺸﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ راﺳـﺖ ﮔﻔﺘـﻪاي و ﺣﻘﻴﻘـﺖ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ‪ 4‬اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ‪ 5‬ﺑﻪ ﺟ‪‬ﺒﻴﺮ ﮔﻔﺖ ﺗﺼﻤﻴﻢ دارم ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣ‪‬ﻐﻴﺮه‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪار ﻋﺮاق ﻗﺮار دﻫﻢ وﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﻪ ﻣﻴـﺎن ﻧﻴﺎورﻳـﺪ و از آن ﻃـﺮف‬
‫ﻣﻐﻴﺮه از ﺑﺮﺧﻲ ﻗﺮاﻳﻦ اﺣﺴﺎس ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻳـﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻴﻖ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺴﺮش در اﻣـﺮ ﺧﺒﺮﭼﻴﻨـﻲ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،13‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.387‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.505‬‬

‫‪819‬‬
‫ﻣﻬﺎرت زﻳﺎدي داﺷﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﺎن زن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﺟﺒﻴﺮ‪ 1‬رﺳﺎﻧﻴﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻮﻫﺮت‬
‫ﺑﻪ ﻛﺠﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﻲﻛﻨﺪ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم دادن ﻋﻤﺮه ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬آن زن‬
‫ﺑﺎ ﺗﺒﺴﻢ ﻣﺴﺨﺮهآﻣﻴﺰي ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﻪ اﻳﻦ ﻃﻮر ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﺷﻮﻫﺮت آن ﻗﺪر ﺗـﻮ را‬
‫دوﺳﺖ ﻧﻤﻲدارد ﻛﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺳﻔﺮﻫﺎﻳﺶ را ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﮕﻮﻳﺪ و ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﺷـﻮﻫﺮاﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫ارزﺷﻲ ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺮان ﺧﻮد ﻗﺎﺋﻞ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻫﻤﻴﺸﻪ اﻳﻦ ﻃﻮر رﻓﺘﺎر ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ« ﻫﻤﺴـﺮ ﺟﺒﻴـﺮ‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎﻳﻲ را در ﻫﻴﺠﺎن و ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد و وﻗﺘﻲ ﺟﺒﻴﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل‪ 2‬آﻣﺪ اﻳـﻦ ﻗـﺪر از او‬
‫ﮔﻠﻪ ﻛﺮد و ﺳﺮ ﺑﻪ ﺳﺮ او ﮔﺬاﺷﺖ ﻛﻪ ﺟﺒﻴﺮ ﻧﺎﭼﺎر راز ﻧﻬﻔﺘـﻪ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ او ﮔﻔـﺖ و ﺑـﻪ او‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻧﮕﻮﻳﺪ وﻟﻲ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﻟﺤﻈﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﺟﺒﻴﺮ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن زن‬
‫رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ 3‬و ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ او در ﻣﻴﺎن ﻧﻬﺎد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬دﻳﺪي ﺷﻮﻫﺮم ﭼﻪ ﻗﺪر ﻣﺮا دوﺳـﺖ‬
‫دارد و ﻫﻴﭻ رازي را از ﻣﻦ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ!« آن زن ﻧﻴﺰ ﻓﻮراً ﺟﺮﻳﺎن را ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮش و او‬
‫ﻫﻢ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻐﻴﺮه ﮔﺰارش ﻛﺮد و روزي ﻛﻪ ﻣﻐﻴﺮه از ﻋﺮاق ﺑﺮاي ﮔﺰارش ﻛﺎرﻫـﺎﻳﺶ ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻀﻮر ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آﻣﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺑـﻪ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﺣﺴﻦ ﺗﺪﺑﻴﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را‪ ،‬ﻛﻪ ﺟﺒﻴﺮ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻦ اﻧﺘﺼـﺎب ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‬
‫ﺗﺒﺮﻳﻚ ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺒﺎرك اﺳﺖ« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 4‬ﺑﺪون اﻳﻦ ﻛﻪ از ﻓﺎش‬
‫ﺷﺪن اﻳﻦ ﺳﺮ ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺷﮕﻔﺖزده ﺑﺸﻮد ﺑﻪ ﻣﻐﻴﺮه ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ را از ﻓﻼﻧـﻲ و او از‬
‫ﻫﻤﺴﺮش و ﻫﻤﺴﺮش از ﻫﻤﺴﺮ ﺟﺒﻴﺮ و ﻫﻤﺴﺮ ﺟﺒﻴﺮ از ﺟﺒﻴﺮ ﺷﻨﻴﺪه اﺳﺖ و ﺗﻮ را ﺑـﻪ ﺧـﺪا‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﻮده ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ‪ ،‬و ﻣﻐﻴﺮه ﻛﻪ از اﻳﻦ درك و ﻓﺮاﺳﺖ ﻓـﻮقاﻟﻌـﺎده‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.505‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪820‬‬
‫در ﺣﻴﺮت ﻓﺮو رﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺮاﺳﺖ او ﮔﻮﻳﻲ ﺗﻤﺎم ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎ و دﻳﻮارﻫﺎ و ﭘﺮدهﻫـﺎ‬
‫از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ و ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻨﻈﻢ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن را ﺑﭽﺸﻴﻢ ﺧﻮد دﻳﺪه‪ 1‬اﺳﺖ در ﺟﻮاب ﺑـﻪ ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪا آن ﭼﻪ ﺗﻮ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﺮدهاي ﻋﻴﻦ واﻗﻌﻴﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪4‬ـ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و ﭼﻨﺪ روز ﺑﻌﺪ از ﻏﺰوه ﺑﺪر‪ ،‬روزي ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﻴﺮ ﺑﻦ و‪‬ﻫ‪‬ﺐ از ﻣﻜﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ آﻣﺪ و ﺟﻤﻊ زﻳﺎدي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ دور او ﺟﻤﻊ ﺷـﺪﻧﺪ و ﻛﺴـﻲ ﭼﻴـﺰي را ﻓﻜـﺮ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( او را دﻳﺪ‪ 2‬و در رﻧﮓ و ﺻـﺪا و ﺣﺮﻛـﺎت او‬
‫ﺗﻌﻤﻖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬زﻳﺮﮔﻮﺷﻲ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﻴﺮ دﺷﻤﻦ ﺧﺪا ﺳﻮء ﻗﺼﺪي دارد و‬
‫ﻣﺄﻣﻮر ﺗﺮور ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاﺳﺖ ص « و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﺣـﺪس و‬
‫ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در ﻣﻴﺎن ﻧﻬﺎد و ﻓﻮراً ﺑﻪ ﺳـﻮي ﻋﻤﻴـﺮ ﺑﺮﮔﺸـﺖ و ﺣﻤﺎﻳـﻞ‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮش را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻓﺮد ﻣـﺘﻬﻢ او را ﭘـﻴﺶ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص آورد و‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصﻋﻤﻴﺮ را دﻗﻴﻘﺎً ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ ﻛﺮد و وﻗﺘﻲ ﻋﻤﻴﺮ در اﺛﻨﺎي ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ در ﭼﻨﺪ ﻧﻘﻄـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻦﺑﺴﺖ رﺳﻴﺪ ﻧﺎﭼﺎر ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮء ﻗﺼﺪ و ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺗﺮور ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﺻـﺮﻳﺤﺎً اﻋﺘـﺮاف‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،3‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﺧﻮد را اﻋﻼم ﻛﺮد و از اﻳﻦ ﺳﻮء ﻗﺼﺪ اﻇﻬﺎر ﻧﺪاﻣﺖ ﻧﻤـﻮد از‬
‫ﻣﺠﺎزات ﻣﻌﺎف ﮔﺮدﻳﺪ‪.4‬‬
‫و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﭘﺮﺗﻮ ﻫﻤﻴﻦ ﻫﻮش و درك و ﻓﺮاﺳﺖ ﺣﻴﺮتاﻧﮕﻴـﺰ ﺑـﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﭘﺸﺖ دورﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮزﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ ارﺗﺶﻫﺎي دﺷﻤﻦ و ﺣﺘﻲ اﺳﺮار ﻧﻬﻔﺘﻪ و‬
‫ﺗﺼﻮرات دروﻧﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮرﻫﺎ را درك ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺎﻛﺘﻴﻚﻫﺎﻳﻲ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﻴـﺮد‪ ،‬ﻛـﻪ در‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.505‬‬

‫‪2‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 483‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 990‬و اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.57‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪821‬‬
‫ﻳﻚ زﻣﺎن و ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ‪ ،‬ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳﺮان و اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم را ﺑﻪ زاﻧـﻮ درآورد‪ ،‬و‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮاﻧﺴﺖ در داﺧﻞ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬در ﭘﺸﺖ دﻳﻮارﻫﺎي ﺻﺨﻴﻢ و ﭘﺮدهﻫﺎي ﺳﺘﺒﺮ ﺑـﺮ‬
‫ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي ﻧﻬﻔﺘﻪ آﮔﺎه و در ﭘﺸﺖ ﺗﻤﺎم ﻇـﻮاﻫﺮ آراﺳـﺘﻪ روﺣﻴـﻪﻫـﺎي ﺿـﻌﻴﻒ و ﻗـﻮي و‬
‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي دروﻧﻲ اﺷﺨﺎص را ﺗﺸﺨﻴﺺ و ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﭘﺮﻗﺪرتﺗﺮﻳﻦ رﺟﺎل زﻣﺎن ﺧـﻮد‪ ،‬و‬
‫ﺑﺎ ﻳﻚ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪاي ﻛﻪ در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭼﺮخﻫﺎي اداره ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد را در دو‬
‫ﻗﺎره ﻋﻈﻴﻢ آﺳﻴﺎ و آﻓﺮﻳﻘﺎ ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻪ ﮔﺮدش درآورد و ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﺴـﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ در ﭘﺮﺗﻮ ﻫﻮش و درك و ﻓﺮاﺳﺖ ﺣﻴﺮتاﻧﮕﻴﺰ ﺧﻮﻳﺶ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ اﺳـﺮار ﭘﺸـﺖ‬
‫ﻣﺮزﻫﺎ و اﺳﺮار ﭘﺸﺖ ﭘﺮدهﻫﺎ و دﻳﻮارﻫﺎ و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي درون اﻧﺴﺎنﻫﺎ را در داﺧﻞ و ﺧﺎرج‬
‫اﺳﻼم درك ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻧﻬﻔﺘﻪ ﭘﺸﺖ اﻟﻔﺎظ و ﻛﻠﻤـﻪﻫـﺎي آﻳـﻪﻫـﺎ و‬
‫اﺣﺎدﻳﺚ را‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﺎدري او ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ درك ﻧﻤﺎﻳﺪ و داﻣﻨﻪ آﮔﺎﻫﻲ و‬
‫اﻃﻼﻋﺎﺗﺶ از اﺣﻜﺎم دﻳﻦ ﺑﻪ اوج ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫از ﺣﻜﻤﻲ از اﺣﻜﺎم دﻳﻦ‪ ،‬ﺧﻮاه اﺣﻜﺎم اوﻟﻴﻪ و ﺧﻮاه‪ 1‬اﺣﻜﺎم ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ‪ ،‬ﻧﺎآﮔﺎه و ﺑﻲاﻃﻼع ﺑﻮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً اﺣﻜﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺮﻳﺢ آنﻫﺎ را ﺑﻴﺎن ﻛـﺮدهاﻧـﺪ و اﻳـﻦ‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺣﻜﻤﻲ از اﺣﻜﺎم دﻳﻦ را ﺑﻪ درﺳﺘﻲ درك ﻛـﺮده اﻣـﺎ‬
‫ﻋﻤﺪاً آن را ﺗﻐﻴﻴﺮ داده و ﺧﻼف آن را ﺑﻪ ﻣﺮدم دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد‬
‫و ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﭘﺎرﺳﺎﻳﻲ و زﻫﺪ و ﺷﺪت ﺗﻤﺴﻚ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﻪ ﻗـﺮآن و ﺳـﻨﺖ‬
‫رﺳﻮلاﷲ )ص( ﻛﻪ در ﺻﻔﺤﺎت ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﺗﺎرﻳﺨﻲ آنﻫﺎ را ﺑﻴﺎن ﻛﺮدﻳﻢ و ﻫﻢ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺗﻀﺮع و زاري ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺗﺮس ﺧﺪا و ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﻧﻬﺎﻳـﺖ ﻋﺒـﺎدت‬

‫‪1‬ـ ﻣﻨﻈﻮر از اﺣﻜﺎم اوﻟﻴﻪ اﺣﻜﺎﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺻﺮاﺣﺖ آﻳﻪﻫﺎ و اﺣﺎدﻳﺚ اﺳﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻣﻨﻈﻮر از اﺣﻜﺎم ﺛﺎﻧﻮﻳـﻪ اﺣﻜـﺎﻣﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ از راه ﺗﻌﻤﻖ در آﻳﻪﻫﺎ و در اﺣﺎدﻳﺚ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪822‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( )از ﻧﻤﺎز و روزه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺣﺞ و ﺻﺪﻗﻪ و ﻏﻴﺮه( ﻛﻪ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك‬
‫آنﻫﺎ را در ﺻﻔﺤﺎت آﻳﻨﺪه ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ در ﺗﻀﺎد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻀﺮع و زاري ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺗﺮس ﺧﺪا‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪» :1‬روزي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺮا ﺧﻮاﺳﺖ و ﻣﻦ در ﺣﺎﻟﻲ ﻧـﺰد‬
‫او رﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﺳﻔﺮهاي ﻧﺰد او ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪه ﺑﻮد و ﭘﻮلﻫﺎي ﻃﻼﻳﻲ و زﻳﻨـﺖآﻻت ﻗﻴﻤﺘـﻲ ﺑـﺮ‬
‫روي آن ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺑﻮد و ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦﻫﺎ را در ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻮزﻳﻊ ﻛﻦ ﺑـﺎ‬
‫ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻳﻚ ﺗﺄﺛﺮ زﻳﺮ ﻟﺐ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﺪا ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦﻫـﺎ را از ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮش‬
‫ص و از اﺑﻮﺑﻜﺮﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ داد‪ ،‬ﺧﻴﺮي ﻳﺎ ﺷﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻦ اراده ﻛﺮده اﺳﺖ‪ 2‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺳﺮﮔﺮم ﺗﻘﺴﻴﻢ و ﺑﺨﺶ ﻛﺮدن آنﻫﺎ ﺑﻮدم ﻧﺎﮔﺎه ﺻـﺪاي‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻲﻛﺮد و در ﺣﺎﻟﺖ ﮔﺮﻳﺴﺘﻦ ﻣﻲﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺟﺎن ﻣﻦ در دﺳﺖ اوﺳﺖ ﺧﺪا ﻛﻪ اﻳﻦﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻤﺮ داده اﺳﺖ اراده ﺧﻴﺮ‬
‫ﺑﺮاي ﻋﻤﺮ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪.«3‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺷﺪاد ﮔﻔﺖ‪» :‬در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻣﻦ در ﺻﻒ آﺧـﺮ ﻣﺴـﺠﺪ ﺻـﺪاي‬
‫ﻧﺎﻟﻪ‪ 4‬و ﺗﻀﺮع ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﻣﻲﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺎﺗﺤﻪ ﺳﻮره ﻳﻮﺳﻒ را ﺧﻮاﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ آﻳﻪ رﺳﻴﺪ‪» :‬اِﻧﱠﲈ َا ْﺷﻜُﻮا َﺑ ّﺜﯽ َو ُﺣ ْﺰﻧﯽ اِﻟﯽ اﷲِ«‪.‬‬
‫ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻋﻤﺮ در اﺛﻨﺎي ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﻛـﻪ ﺑـﻪ آﻳـﻪ ﺧـﻮف و ﻋﺒـﺮت‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،218‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.326‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 387‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،146‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.327‬‬

‫‪823‬‬
‫ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﺗﺎ آن ﺣﺪ ﻣﺘﺄﺛﺮ و ﻣﻲﮔﺮﻳﺴﺖ‪ 1‬ﻛﻪ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻲاﻓﺘﺎد و ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﺮﻳﻀـﻲ ﺑـﻪ ﻣﻨـﺰل‬
‫ﺑﺮﻣﻲﮔﺸﺖ و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺧﻴﺎل اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺮﻳﺾ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻴﺎدت او ﻣﻲرﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣـﺎوراي‬
‫ﺳﻪ ﺻﻒ ﺻﺪاي ﻧﺎﻟﻪ و ﺗﻀﺮع‪ 2‬او را ﺷﻨﻴﺪم«‪.‬‬
‫اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷﺒﻲ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺎ ﭼﻨـﺪ ﻧﻔـﺮ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺧﻮاﻧﺪن دﻋﺎﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﺸﺴﺖ و در ﺣﺎل دﻋﺎ ﻛﺮدن ﺑﻪ ﺣﺪي ﮔﺮﻳﺴـﺖ و ﺗﻀـﺮع و‬
‫زاري ﻛﺮد‪ 3‬ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺷﺒﻴﻪ آن را در ﻛﺲ دﻳﮕﺮي ﻧﺪﻳﺪه ﺑﻮدم«‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﮔﺮﻳﺴﺘﻦ زﻳﺎد دو ﺧﻂ ﺳﻴﺎه ﺑﺮ ﭼﻬﺮه ﻓﺎروق )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه‪ 4‬ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺪت ﻋﻼﻗﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و راز و ﻧﻴﺎز ﺑﺎ ﺧﺪا‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﺪف از زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴـﺎن ﻛـﺮده ﺑـﻮد‪» :‬اﮔـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ‪ 5‬اﻳﻦ ﺳﻪ اﻣﺮ ﻧﻤﻲﺑﻮد اول ﮔـﺎم ﺑﺮداﺷـﺘﻦ در راه ﺟﻬـﺎد در راه ﺧـﺪا‪ ،‬دوم ﮔﺬاﺷـﺘﻦ‬
‫ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ در ﺣﺎل ﻧﻤﺎز ﺑﺮاي ﺧﺪا‪ ،‬ﺳﻮم ﺷﺮﻛﺖ در ﺟﻠﺴﺎت ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬از ﻣـﺮگ‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎﻛﻲ ﻧﻤﻲداﺷﺘﻢ و ﺑﺮاي از دﺳﺖ دادن زﻧﺪﮔﻲ ﺗﺄﺳﻒ ﻧﻤﻲﺧﻮردم‪.«6‬‬
‫و ﻟﺤﻈﺎﺗﻲ ﻗﺒﻞ از ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮراﻫﺎ و ﻣﺠـﺎﻟﺲ ﺑﺤـﺚ و ﺗﺤﻘﻴـﻖ و ﮔـﺎﻫﻲ در اﺛﻨـﺎي‬

‫‪1‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،57‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.326‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﺤﻠﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،51‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.326‬‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 76‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ص‪ ،44‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.328‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،57‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.326‬‬
‫‪5‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 131‬و اﻟﺒﻴﺎن اﻟﺘﺒﻴﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 157‬و ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،308‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.278‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪824‬‬
‫ﺗﺠﻬﻴﺰ ﺳﭙﺎه‪ 1‬ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖ وﺿﻮ رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﻲاﻳﺴﺘﺎد و ﭼﻨﺪ رﻛﻌﺖ ﻧﻤـﺎز و ﮔﺬاﺷـﺘﻦ ﭘﻴﺸـﺎﻧﻲ‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮ ﺧﺎك ﺑﺮاي ﺧﺪا‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﻬﻢ را آﻏﺎز‪ 2‬ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫و ﺷﺐﻫﺎ ﻛﻪ دو ﺑﺨﺶ از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي زﻧﺪﮔﻲ او )ﻣﺠﻠﺲ ﻋﻠﻢ و ﻛﺎرﻫـﺎي ﺳـﭙﺎه( ﻏﺎﻟﺒـﺎ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ ﺗﻤﺎم ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي ﺷﺐ را ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﺳﻮم )ﻧﻤﺎز و راز و ﻧﻴـﺎز ﺑـﺎ ﺧـﺪا( ﻣﺼـﺮوف‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬و ﻋﺎدت ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ او اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﺧﻮاﺑﻴﺪن ﻣﺮدم و آرام ﺷﺪن ﺷـﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨـﻪ‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎ را آﻏﺎز ﻣﻲﻛﺮد‪ 3‬و ﺗﺎ ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻧﻤﺎزﻫﺎ را اداﻣﻪ ﻣﻲداد و از ﻧﺼﻒ ﺷـﺐ‬

‫ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد را ﺑﻴﺪار‪ 4‬ﻣـﻲﻛـﺮد و اﻳـﻦ آﻳـﻪ را ﻣـﻲﺧﻮاﻧـﺪ‪¢ ¡ { :‬‬

‫‪ z ° ¯ ®¬ « ª© ¨ § ¦¥ ¤ £‬ﻃــﻪ‪ 132 :‬و در اواﺧــﺮ‬

‫ﻧﺼﻒ اﺧﻴﺮ ﺷﺐ ﻣﺪت ﻛﻤﻲ ﻣﻲﺧﻮاﺑﻴﺪ‪ 5‬ﺳﭙﺲ در ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺷﺐ ﺑﻴﺪار ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ و ﭼﺮاغ را‬
‫روﺷﻦ ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﺠﺪداً ﻧﻤﺎزﻫﺎ را آﻏﺎز ﻣﻲﻧﻤﻮد و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻫﻮد‪ ،‬ﻳﻮﺳﻒ و ﺣـﺞ‬
‫‪6‬‬
‫را ﺗﻼوت ﻣﻲﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﻮت ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎزﻫﺎ را ﺟﺮﻣﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآورد‬
‫و در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان و ﻓﻘﺮا ﺧﻮد را ﺟﺮﻳﻤﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪ :‬از ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫روزي ﺑﺮاي ﺑﺎزدﻳﺪ‪ 7‬از ﺑﺎﻏﭽﻪاش از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻴﺮون رﻓﺖ و ﺗﺎ ﻣﺮاﺟﻌـﺖ ﻛـﺮد‪ ،‬ﻣـﺮدم ﻧﻤـﺎز‬

‫‪1‬ـ روﺿﻪ اﻟﻤﺠﺒﻴﻦ‪ ،‬ص ‪ ،311‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪.332‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪ ،380‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪.331‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص ‪ 165‬و رﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،38‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪.331‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪7‬ـ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﻨﻬﺎج اﻟﻘﺎﺻﺪﻳﻦ‪ ،‬ص‪ 398‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص ‪ ،147‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪.331‬‬

‫‪825‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻋﺼﺮ را ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﻮراً آن ﺑﺎﻏﭽﻪ را ﻣﻮﻗﻮﻓﻪ ﻓﻘﺮا ﻛﺮد‬
‫و روزي ﺑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺳﺮﮔﺮﻣﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و وﻗﺘﻲ ﻓﺮاﻏﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤـﻮد‬
‫دﻳﺪ دو ﺳﺘﺎره ﻃﻠﻮع ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ 2‬و وﻗﺖ ﻧﻤﺎزش از اول وﻗﺖ دﻳﺮﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻓـﻮراً ﻧﻤـﺎزش‬
‫را ﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاﻏﺖ از ﻧﻤﺎز ﻛﻔﺎره اﻳﻦ ﺗﺄﺧﻴﺮ را ﭼﻨﻴﻦ داد ﻛﻪ دو ﺑﻨﺪه را در راه ﺧـﺪا‬
‫آزاد‪ 3‬ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﺷﺪت ﻋﻼﻗﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‬

‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آرزو داﺷﺖ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺎ ذﻛﺮ زﺑﺎن و ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ ﺑـﺮ‬
‫ﺧﺎك در ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﺗﻌﻈﻴﻢ ﺧﺪا را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ 4‬در اﻛﺜﺮ اﻳﺎم‬
‫ﺳﺎل ﺗﻤﺎم اﺟﺰاي وﺟﻮد او در ﺣﺎل ﺗﻌﻈﻴﻢ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﮔﺎﻫﻲ در ﻣﺪت ﻳـﻚ‬
‫ﺳﺎل ﺑﻪ ﺟﺰ روزﻫﺎي ﻋﻴﺪ و اﻳﺎم ﺗﺸﺮﻳﻖ و روزﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻣﻲﺑـﻮد‪ ،‬ﺗﻤـﺎم روزﻫـﺎ‪ 5‬را‬
‫روزه ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﺰ در ﺳـﺎل‪ 6‬آﺧـﺮ زﻧـﺪﮔﻲ‪ ،‬در‬
‫ﺗﻤﺎم ﺳﺎلﻫﺎي دﻳﮕﺮ در ﺗﻤﺎم اﻳﺎم ﺳﺎل‪ ،‬ﺟﺰ روزﻫﺎي ﺣﺮام‪ ،‬روزه ﻣﻲﺑﻮد‪ ،«7‬و اﺑـﻦ ﻋﺒـﺎس‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص ‪ ،147‬اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪.331‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص ‪.118‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪826‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬روزي ﻛﻪ ﻋﻤﺮ وﻓﺎت ﻛﺮد ﻣﺎ ﻋﻼﻳﻢ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ زﻳﺎد را در ﭼﻬﺮه او ﻣﺸـﺎﻫﺪه‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ« و اﻳﻦ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ زﻳﺎد و اﻛﺜﺮاً در ﺗﻤﺎم اﻳﺎم ﺳﺎل ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ و ﻛـﺎراﻳﻲ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در راه اﺳﻼم ﻧﻤﻲﻛﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ او را ﺑﻪ ﻣﺮاﺗـﺐ ﺗﻮاﻧـﺎﺗﺮ و ﻛﻮﺷـﺎﺗﺮ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد و ﺧﻴﻠﻲ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺎد ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ‪ 2‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣـﻴﻦ اﻧﺠـﺎم‬
‫وﻇﺎﻳﻒ در ﺷﻬﺮ و ﮔﺎﻫﻲ در ﺧﺎرج ﺷﻬﺮ و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺮﻛﺸﻲ از ﻣﺰارع و ﺑﺎغﻫﺎ روزه اﺳﺖ‬
‫‪3‬‬
‫و ﺟﺰ او ﻛﺴﻲ دﻳﮕﺮي روزه ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻋﺒﺎدتﻫﺎي ﻣﺎﻟﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬

‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در راه دﻳﻨﺪاري و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري ﻋﺒﺎدتﻫـﺎي ﺑـﺪﻧﻲ را ﻛـﺎﻓﻲ‬
‫ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ و ﺑﻠﻜﻪ ﻋﺒﺎدتﻫﺎي ﻣﺎﻟﻲ و ﺑﺨﺸﺶ در راه ﺧﺪا را‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺣـﺪ واﺟﺒـﺎت‪ ،‬از‬
‫اﺳﺎﺳﻲﺗﺮﻳﻦ ﺷﺮط ﺗﻘﻮي و زﻫﺪ و دﻳﻨﺪاري ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﻫﻤﻮاره ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ َﺗﻨْ ُﻈ ُﺮوا‪ 4‬اﻟﯽ‬
‫ﻟﻜ ْﻦ ُاﻧ ُﻈ ُﺮوا اِﻟﯽ ﺣﺎﻟِ ِﻪ ّﻋﻨْﺪَ اﻟـﺪﱢ ْر َﻫ ِﻢ َواﻟـﺪّ ﻳﻨﺎر = ﻳﻌﻨـﻲ ﺑـﺮاي‬
‫َﻃﻨْ َﻄﻨ َِﻪ اﻟﺮﺟ ِﻞ ﻓﯽ ﺻﻼﺗِ ِﻪ‪ ,‬و ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬
‫ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻗﺪرت اﻳﻤﺎن ﻳﻚ ﻧﻔﺮ زﻣﺰﻣﻪ دﻋﺎﻫﺎي او را ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﻣﻌﻴـﺎر ﻗـﺮار ﻧﺪﻫﻴـﺪ و‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻄﺮح ﺷﺪن درﻫﻢ و دﻳﻨﺎر و ﭘﻮل و ﻣـﺎل او را آزﻣـﺎﻳﺶ ﻛﻨﻴـﺪ« و ﻓـﺎروق‬
‫ون ﻓـﯽ َﺳـﺒﻴ ِﻞ اﷲِ‬ ‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﻦ ﻣﻌﻴﺎر را از آﻳﻪﻫﺎي ﻗﺮآن ﻳﺎد ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‪» :‬ﳚ ِ‬
‫ﺎﻫـﺪُ َ‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص ‪.118‬‬

‫‪2‬ـ ﺷﺮح اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ ،106‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪.309‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ در ﻛﺘﺎب اﻟﻔﺎﻳﻖ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ ،331‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪ ،284‬ﺑﺎ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ‪» :‬ﻻﺗَﻨْﻈُﺮُوا‬
‫ا‪‬ﻟﻲ ﺻ‪‬ﻴﺎمِ اَﺣ‪‬ﺪ‪ ‬و‪ ‬ﻻ ا‪‬ﻟﻲ ﺻ‪‬ﻼﺗ‪‬ﻪ‪ ‬و‪ ‬ﻟﻜ‪‬ﻦْ اُِﻧْﻈُﺮُ ﻣ‪‬ﻦْ ا‪‬ذا ﺣ‪‬ﺪ‪‬ثَ ﺻ‪‬ﺪ‪‬قَ و‪ ‬ا‪‬ذا اُؤْﺗُﻤ‪‬ﻦَ اَد‪‬ي و‪ ‬ا‪‬ذا اَﺷْﻘﻲ و‪‬ر‪‬ع‪ ‬اَي‪ ‬اذا اَﺷْـﺮَف‪ ‬ﻋ‪‬ﻠـﻲ ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﺼ‪‬ـﻴ‪‬ﺔٍ‬
‫ا‪‬ﻣ‪‬ﺘَﻨَﻊ‪.«‬‬

‫‪827‬‬
‫ﻮاﳍ ْﻢ َو َا ْﻧ ُﻔ ِﺴ ِﻬ ْﻢ ‪ «...‬و ﻃﺒﻖ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﻴﺎر ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﻪ اوج دﻳﻨـﺪاري و‬
‫ﺑِ َﺎﻣ ِ‬
‫ْ‬
‫ﭘﺎرﺳﺎﻳﻲ و ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﻲ رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺼـﺮف ﺧـﺰاﻳﻦ اﻳـﺮان و روم و ﻣﻄـﺮح‬
‫ﺷﺪن ﻣﻴﻠﻴﺎردﻫﺎ درﻫﻢ و دﻳﻨﺎر و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮ دو ﻗﺎره آﺳﻴﺎ و آﻓﺮﻳﻘﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧـﻮد‬
‫را ﻧﺒﺎﺧﺖ و ﺑﻪ زراﻧﺪوزي ﺗﻤﺎﻳﻞ ﭘﻴﺪا ﻧﻜﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از ﻫﻤﺎن ﺳﻬﻤﻴﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻳـﻚ ﻧﻔـﺮ‬
‫از اﺻﺤﺎب ﺑﺪر ﺑﻪ او ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﻧﻴﺰ آن ﻗﺪر ﺑﻪ ﻓﻘﺮا و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان اﺣﺴﺎن ﻣﻲﻛـﺮد‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫ﺧﻮدش ﺟﺰ ﻫﺰﻳﻨﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎده و ﻗﺎﻧﻌﺎﻧﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤـﻲﮔﺬاﺷـﺖ و ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص در ﻣﻴﺎن اﺻﺤﺎب ﻫﻢ از ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪ و ﺛﺮوت‬
‫ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻬﻴﺪ اوﻟﻴﻦ ﻏﺰوه اﺳﻼم )ﻏﺰوه ﺑﺪر( ﻣ‪‬ﻬ‪‬ﺠ‪‬ﻊ و ﻏﻼﻣـﻲ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در راه ﺧﺪا‪ 1‬او را آزاد ﻛﺮده ﺑﻮد و ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ وﻗـﻒ در ﺟﻬـﺎن‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﺤﻘﻖ‪ 2‬ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص ﻋـﺮض ﻛـﺮد‪» :‬ﺑـﺎ‬
‫ارزشﺗﺮﻳﻦ اﻣﻮال ﻣﻦ ﻗﻄﻌﻪ زﻣﻴﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از زﻣﻴﻦﻫﺎي ﺧﻴﺒﺮ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﺳـﻬﻤﻴﻪ ﺑـﻪ ﻣـﻦ‬
‫رﺳﻴﺪه اﺳﺖ و ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺻﻮرﺗﻲ آن را در راه ﺧﺪا ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪﻫﻢ« ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﺻﻠﺶ را از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺼﺮﻓﻲ ﻣﻤﻨﻮع ﻛﻨﻴﺪ و ﻣﻨـﺎﻓﻌﺶ را ﺑـﺮ ﻓﻘـﺮا و ﻣﺴـﺘﻤﻨﺪان و‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮان و ﻣﺠﺎﻫﺪﻳﻦ اﺳﻼم وﻗﻒ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در زﻣـﺎن‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( اوﻟﻴﻦ ﺳﻨﮓﺑﻨﺎي وﻗﻒ اﺳﻼﻣﻲ را ﻧﻬﺎد‪ 3‬و ﺑﻌﺪ از ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺘﻮﻟﻲ‬
‫اﻳﻦ زﻣﻴﻦ ﻣﻮﻗﻮﻓﻪ ﺣﻔﺼﻪ اماﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ و ﺑﻌﺪ از او ﺑﺰرﮔﺎن ﺧﺎﻧﻮاده ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻣﺘﻮﻟﻲ اﻳﻦ‪ 4‬زﻣﻴﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.126‬‬

‫‪2‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.144‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪828‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در دوران ﺧﻼﻓﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ اﻧـﺪازه ﻳـﻚ ﻧﻔـﺮ از‬
‫اﺻﺤﺎب ﺑﺪر ﺳﻬﻤﻴﻪ و ﺣﻘﻮق ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ داﺷﺖ و ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﻫﺰﻳﻨﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺳـﺎده او را ﺗـﺄﻣﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﮔﺎﻫﻲ از اﻳﻦ ﺳﻬﻤﻴﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻓﻘﺮا و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬در اواﺧـﺮ‬
‫ﻣﺎهﻫﺎي ﻗﺤﻄﻲ ﻛﻪ ﻧﻪ ﻣﺎه ﺑﻮد‪ 1‬روﻏﻦ ﻧﺨﻮرده ﺑﻮد و ﻏﻼﻣﺶ ﻇﺮﻓﻲ از روﻏـﻦ را ﺑـﺮاي او‬
‫ﺧﺮﻳﺪه ﺑﻮد ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آن را ﻧﺨﻮرد‪ 2‬و ﮔﻔﺖ‪ :‬آن را ﺑﻪ ﻓﻘﺮا ﺑﺪﻫﻴﺪ‪ 3‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳـﺖ‬
‫و روزي ﻣﻴﻞ ﺷﺪﻳﺪي ﺑﻪ ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ داﺷـﺖ و ﭘـﺲ از آن ﻛـﻪ ﮔﻮﺷـﺖ‪ 4‬را ﺑـﺮاي او‬
‫ﺧﺮﻳﺪﻧﺪ دﺳﺘﻮر داد آن را ﺑﻪ ﻓﻘﺮا ﺑﺪﻫﻨﺪ و ﮔﺎﻫﻲ دو ﭘﻴﺮاﻫﻦ داﺷﺖ ﻫﺮ دو ﺗﻤﻴﺰ و ﭘـﺎﻛﻴﺰه و‬
‫ﻳﻜﻲ ﻛﻬﻨﻪ و دﻳﮕﺮي ﺗﺎزه‪ ،‬ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﺗﺎزه را ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻓﻘﺮا ﻣﻲداد و ﺧﻮد ﻫﻤﺎن ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﻛﻬﻨﻪ‬
‫و ﺗﻤﻴﺰ را ﻣﻲﭘﻮﺷﻴﺪ )اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.(133‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻳﻚ ﻏﻼم ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ داﺷﺖ و روزي ﺑـﻪ او ﮔﻔـﺖ‪» :‬دادن‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ اﻓﺮاد ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻴﺎﻧﺖ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺗـﻮ ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺷـﻮي ﻛـﺎري از‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﻮ واﮔﺬار ﻣﻲﻛﻨﻢ« آن ﻏﻼم ﻛﻪ ﺑﺮده ﻫﻢ ﺑﻮد و اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﻲﺷﺪ‬
‫آزاد ﻫﻢ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن او اﺻﺮار ﻧﻜﺮد‬
‫و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ اِﻛﺮا َه ﻓﯽ اﻟﺪّ ﻳ ِﻦ« اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﺿﺮﺑﺖ ﺧﻮرد و اﺣﺴـﺎس ﻛـﺮد اﺟﻠـﺶ ﻓـﺮا‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1914‬و ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 556‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.125‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ در اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،40‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،305‬ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ ‪» :‬ﻏﻼم ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﺳﻮار ﺑﺮ ﺷﺘﺮي ﺷﺪ و از راه دور ﮔﻮﺷﺖ ﻣﺎﻫﻲ را ﺑﺮاي ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد آورد وﻟﻲ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( وﻗﺘﻲ دﻳﺪ در راه ﺑﺮاوردن آرزوي او ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺧﻴﻠﻲ ﺧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻋﺮق ﻣﻲرﻳﺰد در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ او ﻧﮕـﺎه ﻣـﻲﻛـﺮد‬
‫ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﻤﻲﺧﻮرم‪.‬‬

‫‪829‬‬
‫رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻓﻮراً آن ﻏﻼم را آزاد ﻛﺮد‪ 1‬و ﺑـﻪ او ﮔﻔـﺖ‪ :‬آزاد ﻫﺴـﺘﻲ ﻫـﺮ ﻛﺠـﺎ ﻣـﻲروي‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﺮض وﻓﺎﺗﺶ وﺻﻴﺖ ﻛﺮد ﻳﻚ ﭼﻬﺎرم داراﻳﻲ او را ﺑـﻪ ﻓﻘـﺮا و‬
‫ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ 2‬ﺑﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﻤﺎم ﺣﺞ و ﻋﻤﺮهﻫﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮصدر آنﻫـﺎ‬
‫ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺖ او ﻫﻢ ﺷﺮﻛﺖ ﻧﻤﻮد و ﮔﺎﻫﻲ ﻫﻢ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﺟﺎزه ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻜﻪ ﺑﺮود و ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﻤﺮه را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ 3‬و ﺷﻴﺮﻳﻦﺗﺮﻳﻦ ﺧـﺎﻃﺮات ﺗﻤـﺎم زﻧـﺪﮔﻲ ﺧـﻮد را‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪» :‬از رﺳﻮلاﷲ ص اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻤـﺮه ﺑـﺮوم ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳﺎ َاﺧﯽ ﻻ َﺗﻨْﺴﻨﺎ ِﻣﻦ د ِ‬
‫ﻋﺎﺋ َﻚ‪ = 4‬اي ﺑﺮادرم از دﻋﺎي ﺧﻴـﺮ ﺧـﻮد ﻣـﺎ را ﻓﺮاﻣـﻮش‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻧﻜﻨﻴﺪ« و ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻳﺎدآوري اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮه ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬آن ﻋﻄـﻮﻓﺘﻲ ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ اﺑﺮاز ﻓﺮﻣﻮد و ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد اي ﺑﺮادرم‪ ،‬اﮔﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن ﻫﺮ ﭼﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑـﺮ‬
‫او ﺗﺎﺑﻴﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻲدادﻧﺪ ﺑﺎز ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﺮدم‪«!5‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در دوران ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺰ ﺳـﺎل اول ﻛـﻪ ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ 6‬را‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﺤﺎج آن ﺳﺎل ﻗﺮار داد‪ ،‬ﺗﺎ روزي ﻛﻪ وﻓﺎت ﻛﺮد ﻫـﺮ ﺳـﺎل در ﻣﺮاﺳـﻢ ﺣـﺞ ﺷـﺮﻛﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﺮد‪ 7‬و ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺳﻔﺮ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه در ﻫﺮ ﺳﺎل ﺟﺰو ﺣﻘﻮق ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.144‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.599‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.599‬‬
‫‪6‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.118‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪830‬‬
‫از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺑﻮد زﻳﺮا ﻛﻞ ﺣﻘﻮق‪ 1‬ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ او ﭘﻨﺞ ﻫﺰار درﻫﻢ و ﻣﻘﺪار ﻛﺎﻓﻲ ﮔﻨﺪم و روﻏـﻦ‬
‫و ﺳﺮﻛﻪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻜﺎﻳﻚ اﺻـﺤﺎب‪ 2‬ﺑـﺪر( و دو دﺳـﺖ ﻟﺒـﺎس‪ ،‬ﻳﻜـﻲ ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎﻧﻲ و دﻳﮕـﺮي‬
‫زﻣﺴﺘﺎﻧﻲ و ﻫﺰﻳﻨﻪ ﺳﻔﺮ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه‪ 3‬در ﻫﺮ ﺳﺎل ﺑﻮد و ﺷﻮراي ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴـﻞ اﻳـﻦ‬
‫ﻫﺰﻳﻨﻪ را ﺑﺮاي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﻘﺒﻞ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﻮن ﺣﻀﻮر اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺳﻤﻴﻨﺎر ﺣﺞ در ﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑـﻪ اﻣـﻮر ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻫﻤـﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﺮ ﺳﺎل ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه را ﺑﺎ ﺷﻮر و اﺣﺴﺎس و ﻋﻼﻗـﻪ‬
‫ﻋﺠﻴﺒﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲداد و ﺗﻤﺎم دورهﻫﺎي ﻃﻮاف را ﺑﺎ دﻋﺎ و ﺗﻀﺮع و زاري و ﮔﺮﻳﻪ ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن‬
‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،4‬و ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮد ﻫﻤﻪ دﻋﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪاي و ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﻲ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ ﻋﻴﻦ آن دﻋﺎﻫﺎ را ﺑﻪ ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ 5‬و ﺣﺠﺮاﻻﺳـﻮد را ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻲﺑﻮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮصآن را ﺑﻮﺳﻴﺪه‪ 6‬ﺑﻮد‪ ،‬و در ﺣﺎل ﻃﻮاف ﻛﻌﺒﻪ )ﻗﺒﻠﻪ ﻣﺤﻤـﺪ‬
‫ص و اﺑﺮاﻫﻴﻢ ‪‬و اﺣﺴﺎس ﺟﻼل و ﻋﻈﻤﺖ ﺧﺪا‪ ،‬ﮔـﻮﻳﻲ ﻗﻠـﺒﺶ آﺗـﺶ ﻣـﻲﮔﺮﻓـﺖ و‬
‫وﺟﻮدش ﺑﻪ ﻛﻮه آﺗﺸﻔﺸﺎﻧﻲ ﻣﺒﺪل ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ زﺑﺎﻧﻪﻫﺎي اﻳﻦ آﺗﺶ در ﺷﻜﻞ دﻋﺎﻫﺎي ﮔﺮم‬
‫و آﺗﺸﻴﻦ و آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻳﻪ و ﺗﻀﺮع و زاري ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ 7‬ﺧﻮف و ﺗﺮس او را از ﺧﺪا و ﻧﻬﺎﻳـﺖ‬
‫رﻋﺐ و ﻫﺮاس او را از ﻋﺬاب ﺧﺪا ﻧﺸﺎن ﻣﻲدادﻧﺪ‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 197‬و اﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.351‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،146‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 330‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،19‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.333‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻣﺴﻠﻢ و ﺑﺨﺎري و اﻣﺎم اﺣﻤﺪ و رﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.333‬‬
‫‪7‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،146‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.330‬‬

‫‪831‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ :‬ﺧﺎﻧﻮاده ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻄﺎب و ﺣ‪‬ﻨْﺘَﻤ‪‬ـﻪ‪ 1‬و ﺧﻄـﺎب از ﺧﺎﻧـﺪان ﺑﻨـﻲﻋـﺪي و‬
‫ﺣﻨﺘﻤﻪ از ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺨﺰوﻣﻲ‪ 2‬و ﻫﺮ دو از ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي دهﮔﺎﻧﻪ ﻗـﺮﻳﺶ ﺑﻮدﻧـﺪ وﻟـﻲ ﺧﺎﻧـﺪان‬
‫ﺑﻨﻲﻋﺪي از ﺣﻴﺚ اﻫﻤﻴﺖ و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻪ ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ‪ 3‬و ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ و‬
‫ﻣﺨﺰوﻣﻲ ﻧﺮﺳﻴﺪه‪ 4‬ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮادران و ﺧﻮاﻫﺮان ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫‪1‬ـ زﻳﺪ ﺑﺮادر ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ :‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺑﺮادر ﭘﺪري‬
‫ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ زﻳﺪ ﺑﻮد‪ ،5‬و ﺳﻨﺶ از ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﻗﺒـﻞ از او ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺷـﺪه‬
‫ﺑﻮد داراي ﻗﺎﻣﺘﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻠﻨﺪ و رﻧﮕﺶ ﮔﻨﺪﻣﻲ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻋﻘﺪ ﺑﺮادري او را ﺑﺎ ﻣﻌـﻦ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﺪي اﻋﻼم ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ دو در ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،6‬زﻳﺪ در ﻏﺰوه ﺑـﺪر و‬
‫اﺣﺪ و ﺧﻨﺪق و ﻛﻠﻴﻪ ﻏﺰوهﻫﺎ در رﻛﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮد و ﺑﺮاي ﻏﺰوه ﺑﺪر ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( و زﻳﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ زره داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ اﺻﺮار ﻣﻲﻛﺮد دﻳﮕـﺮي آن را ﺑﭙﻮﺷـﺪ‪ ،7‬و در‬

‫‪1‬ـ ﺣﻨﺘﻤﻪ دﺧﺘﺮ ﻫﺎﺷﻢ ﭘﺴﺮ ﻣﻐﻴﺮه ﭘﺴﺮ ﻋﺒﺪاﷲ ﭘﺴﺮ ﻋﻤـﺮ ﭘﺴـﺮ ﻣﺨـﺰوم‪ ،‬اﻟﺮﻳـﺎض اﻟﻨﻀـﺮه‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 188‬و اﺑـﻦ ﺳـﻌﺪ‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪ ،190‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.297‬‬
‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.11‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 565‬و ‪ ،521‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 402‬و ‪.403‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪832‬‬
‫زﻣﺎن ﺧﻼف اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻨـﮓ ﻳﻤﺎﻣـﻪ و در ﺳـﺎل دوازده ﻫﺠـﺮي‬
‫ﭘﺮﭼﻢدار ﺳﭙﺎه اﺳﻼم‪ 1‬ﺑﻮد و در ﺷﺪت ﺟﻨﮓ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﺷﻤﺸـﻴﺮي در دﺳـﺖ و ﻣﺮﺗـﺪ‬
‫ﻣﻌﺮوف و ﺟﻤﻊ ﻛﺜﻴﺮي از ﻛﻔﺎر را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪه ﺑﻮد و ﺑﺎ ﺷﻮر و ﺣﻤﺎﺳﻪ و ﺑـﻲﺑـﺎﻛﻲ ﻫـﻢ‬
‫ﭼﻨﺎن در ﻗﻠﺐ ﺳﭙﺎه ﻛﻔﺎر ﭘﻴﺶ ﻣﻲرﻓﺖ ﻧﺎﮔﺎه ﺑـﺎ ﺿـﺮﺑﺖ ﺷﻤﺸـﻴﺮ ﻳﻜـﻲ از ﻛﻔـﺎر ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
‫)اﺑﻮﻣﺮﻳﻢ ﺣﻨﻔﻲ‪ (2‬ﺑﻪ درﺟﻪ ﺷﻬﺎدت ﻧﺎﺋﻞ ﮔﺮدﻳﺪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺧﺒﺮ ﺷﻬﺎدت زﻳﺪ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﺄﺛﺮ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺗﺎﻟﻢ ﺷﺪﻳﺪ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻧﺴﻴﻤﻲ ﻣﻲوزد ﺑﻮي ﻣﺤﺒـﺖ‬
‫زﻳﺪ را از آن اﺳﺘﺸﻤﺎم ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ زﻳﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ دو اﻣﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﺑﺮ ﻣـﻦ ﺑﺮﺗـﺮي‬
‫ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ ،‬ﻳﻜﻲ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﻣﻦ ﺑﻪ دﻳﻦ اﺳﻼم ﺗﺸﺮف ﻳﺎﻓﺖ و دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﻣﻦ در‬
‫راه ﺧﺪا ﺷﻬﻴﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪) 3‬و ﻣ‪‬ﺘَﻤ‪‬ﻢ ﺑﻦ ﻧُﻮ‪‬ﻳﺮه( روزي ﺑﻪ ﻧـﺰد ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( آﻣـﺪ و‬
‫اﺷﻌﺎري ﻛﻪ در ﻣﺮﺛﻴﻪ ﺑﺮادر ﺧﻮدش ﺳﺮوده ﺑﻮد ﺑـﺮاي ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺧﻮاﻧـﺪ و‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﺎد ﺷﻬﺎدت زﻳﺪ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد در ﻳﻚ ﺣـﺎﻟﺘﻲ از ﮔﺮﻳـﻪ و زاري‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﻛﺎش ﻣﻦ ﻫﻢ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻢ ﺷﻌﺮ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﺗﺎ اﺷﻌﺎري در ﻣﺮﺛﻴﻪ ﺑﺮادرم زﻳﺪ ﻣﻲﮔﻔـﺘﻢ«‬
‫ﻣﺘﻤﻢ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﺮادر ﻣﻦ ﻣﺜﻞ ﺑﺮادر ﺗﻮ در ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮاﻳﺶ‬
‫ﻧﻤﻲﮔﺮﻳﺴﺘﻢ‪ «4‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺻﺒﻮري ﻳﺎﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫـﻴﭻ ﺣـﺮف و‬
‫ﺳﺨﻨﻲ ﺑﻪ اﻧﺪازه اﻳﻦ ﺳﺨﻦ‪ 5‬ﻗﻠﺐ ﻣﺮا ﺻﺒﻮري و ﺗﺴﻜﻴﻦ ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺟﻤﻌﻲ‪ ،‬ﻓﺎروق‬

‫‪1‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 565‬و ‪ ،521‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 403‬و ‪ .404‬ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬در ﺑﺮﺧﻲ از ﺗﻮارﻳﺦ ﻟﻘﺐ اﺑﻮﻣﺮﻳﻢ ﻗﺎﺗـﻞ زﻳـﺪ‬
‫)ﺳﻠﻮﻟﻲ( ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 558‬و اﻟﺒﻴﺎن و اﻟﺘﺒﻴﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻫﻤﺎن ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺎﺑﻖ ﻳﻌﻨﻲ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.283‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.404‬‬

‫‪833‬‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻳﻚ ﺑﺮادر ﻣﺎدري ﻧﻴﺰ داﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم )ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺣﻜﻴﻢ( وﻟـﻲ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ اﻛﺜـﺮ‬
‫ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎن‪ 1‬ﺑﺮادر ﻣﺎدري زﻳﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺧﻮاﻫﺮان ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬

‫‪1‬ـ ﻓﺎﻃﻤﻪ از زﻧﺎن ﭘﻴﺸﺘﺎز‪ 2‬در ﻗﺒﻮل دﻳﻦ اﺳﻼم و ﺑﺎ ﺷﻮﻫﺮش ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ زﻳﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ و ﺳﺒﺐ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻴﺰ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺎﻃﻤـﻪ ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬
‫زن ﻣﺒﻠﻎ دﻳﻦ اﺳﻼم در ﻣﻴﺎن زﻧﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻮد‪ 3‬و ﺟﻤﻌﻲ از زﻧﺎن در اﺛﺮ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت او ﺑﻪ دﻳـﻦ‬
‫اﺳﻼم ﺗﺸﺮف ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري ﻋﻼﻗﻪ ﻋﺠﻴﺒﻲ داﺷﺖ و از ﻛﺎرﻫﺎي ﻧﺎﺷﺎﻳﺴـﺘﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺪت ﻣﺘﺄﺛﺮ‪ 4‬و ﻧﺎراﺿﻲ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺻﻔﻴﻪ ﻛﻪ ﺳﻔﻴﺎن ﺑﻦ‪ 5‬ﻋﺒﺪاﻻﺳﺪ ﺑﺎ او ازدواج ﻛﺮد و اﺳﻮد از او ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷـﺪ و ﺑﻌـﺪ‬
‫از ﺳﻔﻴﺎن ﺑﺎ ﻗُﺪاﻣﻪ ﺑﻦ‪ 6‬ﻣ‪‬ﻈﻌﻮن ازدواج ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺴﺮان ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم‬
‫‪1‬ـ ﻗﺮﻳﺒﻪ‪ 7‬دﺧﺘﺮ اﺑﻲاﻣﻴﻪ و ﺧﻮاﻫﺮ ام‪ 8‬ﺳ‪‬ﻠَﻤﻪ )اماﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ( ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪2‬ـ ام ﻛﻠﺜﻮم دﺧﺘﺮ ﻋﻤﺮو‪ ،‬و ﭼﻮن اﻳﻦ دو زن‪ 1‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ در‬

‫‪1‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،459‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.405‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 381‬و اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر‪ ،‬ص‪ ،364‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.405‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.348‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﺑﻦ ﻫﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 235‬و اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 390‬و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﻐﻮي‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ ،334‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.393‬‬
‫‪8‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪834‬‬
‫ﺣﺪﻳﺒﻴﻪ‪ 2‬اﻳﻦ آﻳﻪ ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪ‪ z È Ç Æ Å { :‬اﻟﻤﻤﺘﺤﻨﺔ‪ 10 :‬ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﺮ دو را‪ 3‬ﻃﻼق داد‪.‬‬
‫‪3‬ـ زﻳﻨﺐ دﺧﺘﺮ‪ 4‬ﻣﻈﻌﻮن و اﻳﻦ زن ﺑﺎ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﮔﺮدﻳـﺪ و از‬
‫زﻧﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮ‪ 5‬ﺑﻮد و ﻣﺎدر )ﻋﺒﺪاﷲ و ﺣﻔﺼﻪ‪ 6‬و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﻛﺒﺮ( ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺴﺮان ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از ﺗﺸﺮّف ﺑﻪ اﺳﻼم‬
‫‪1‬ـ ﺳﺒﻴﻌﻪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ زﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﺻﻠﺢ ﺣﺪﻳﺒﻴـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﮔﺮدﻳـﺪ‪ ،7‬و وﻗﺘـﻲ آﻳـﻪ‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ و اﻣﺘﺤﺎن ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص اﻣﺘﺤﺎن و آزﻣﺎﻳﺶ از او ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد و ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﺛﺒﻮت اﻳﻤﺎن و اﺳﻼم او ﻣﻬﺮاﻟﻤﺜﻞ را ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮش‪ ،‬ﻛـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﻧﺸـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﻓﺮﺳـﺘﺎد و‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ او ازدواج‪ 8‬ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫‪2‬ـ ﺟﻤﻴﻠﻪ‪ :‬دﺧﺘﺮ ﺛﺎﺑﺖ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﺟﻤﻴﻠﻪ ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد ﻧﺎﻣﺶ ﻋﺎﺻـﻴﻪ‬
‫ﺑﻮد و وﻗﺘﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ او ازدواج ﻛﺮد‪ ،‬ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮصﻧـﺎﻣﺶ را‬
‫ﺑﻪ )ﺟﻤﻴﻠﻪ‪ (10‬ﺗﻐﻴﻴﺮ داد‪ ،‬و ﺑﺎ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺷﺪت ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 190‬و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 90‬و اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.191‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،190‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.393‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.397‬‬
‫‪8‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪9‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،206‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.395‬‬
‫‪10‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪835‬‬
‫و ﺑﺎرﻫﺎ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺎد ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻣﻨﺰل ﺑﻴﺮون ﻣﻲرﻓﺖ ﺟﻤﻴﻠـﻪ ﺗـﺎ‬
‫دم دروازه او را ﺑﺪرﻗﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪ 1‬و ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﻣﻲﺑﻮﺳـﻴﺪ‪ 2‬ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﻣﻲﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻋﺎﺗﻜﻪ‪ :‬ﻋﺎﺗﻜﻪ دﺧﺘﺮ زﻳﺪ و ﻋﻤﻮزاده‪ 3‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﺎﺗﻜﻪ از زﻧﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻣﻬﺎﺟﺮ و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ زن ادﻳﺐ‪ 4‬و ﺳﺨﻨﻮر و ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد‪ ،‬از زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻧﻴـﺰ ﺗـﺎ‬
‫اﻳﻦ اﻧﺪازه ﺑﻬﺮه ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻧﺼﻒ‪ 5‬زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺗﻤﺎم زﻧﺎن ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ«‬
‫اﻳﻦ ﻋﻤﻮزاده ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﻋﺒﺪاﷲ ﭘﺴﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺻـﺪﻳﻖ‬
‫ازدواج ﻛﺮد و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺑﺴﻴﺎر دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑـﺎ ﻫـﻢ زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت‪ 6‬ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ او ازدواج‪ 7‬ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪4‬ـ ام ﺣﻜﻴﻢ دﺧﺘﺮ ﺣﺎرث‪ :‬ام ﺣﻜﻴﻢ ﻗﺒﻼً ﻫﻤﺴﺮ ﻋ‪‬ﻜْﺮِﻣ‪‬ﻪ‪ 8‬ﭘﺴـﺮ اﺑﻮﺟﻬـﻞ ﺑـﻮد و در‬
‫ﺟﻨﮓ اﺣﺪ در ﺟﺒﻬﻪ ﻛﻔﺎر ﻣﻜﻪ ﺑﻮد‪ ،9‬و در روز ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ ﻛﻪ ﻋﻜﺮﻣﻪ ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﻳﻤـﻦ ﻓـﺮار‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ام ﺣﻜﻴﻢ ﺑﻪ اﺟﺎزه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﺮاي ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن ﺷﻮﻫﺮش ﺑﻪ ﻳﻤﻦ رﻓﺖ و ﺑﻌـﺪ از‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،206‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.395‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.396‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،443‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.395‬‬
‫‪9‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪836‬‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﻋﻜﺮﻣﻪ ﻫﺮ دو ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ 1‬ﺷﺪﻧﺪ و ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻫﻤﺮاه ﺷﻮﻫﺮش ﺑﻪ ﺟﻨﮓ روﻣﻴـﺎن‬
‫رﻓﺖ و ﻋﻜﺮﻣﻪ ﺑﻪ درﺟﻪ ﺷﻬﺎدت ﻧﺎﺋﻞ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﻲ ﺑﺎ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ ازدواج ﻛﺮد‬
‫‪2‬‬
‫و ﺑﻌﺪ از ﺷﻬﺎدت ﺧﺎﻟﺪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ روﻣﻴﺎن ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺎ ام ﺣﻜـﻴﻢ ازدواج‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪5‬ـ ام ﻛﻠﺜﻮم دﺧﺘﺮ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻓﺎﻃﻤﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪ :‬ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺨﺼﺎً ام ﻛﻠﺜﻮم را از ﻋﻠﻲ‬
‫ﻣﺮﺗﻀﻲ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﻛﺮد‪ 3‬و ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣـﻮرد‬
‫ﻛﻤﻲ ﺳﻦ و ﺳﺎل دﺧﺘﺮش ﺑﺎ او ﺑﺤﺚ ﻛﺮد‪ 4‬و ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﻛﻤـﻲ ﺳـﻦ و‬
‫ﺳﺎل او اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻧﺪارد زﻳﺮا آن ارزش و ﺷﺨﺼﻴﺖ و ﻛﺮاﻣﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ در او اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛـﻨﻢ‬
‫ﻫﻴﭻ ﻓﺮد دﻳﮕﺮي آن را اﺣﺴﺎس‪ 5‬ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀـﻲ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﮔﻔـﺖ‪َ » :‬ﻓـﺎِ ْن‬
‫َرﺿﻴﺘَﻬﺎ‪َ ,‬ﻓ َﻘﺪْ َز ﱠو ْﺟ ُﺘﻜُﻬﺎ« اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از دﻳﺪن و اﻳﻦ ﻛﻤﻲ ﺳﻦ و ﺳﺎل‪ ،‬ﺗﻮ راﺿﻲ ﺷﺪي‪ ،‬ﻣﻦ ﺑـﺎ‬
‫ازدواج او ﺑﺎ ﺗﻮ‪ 6‬ﻣﻮاﻓﻘﻢ« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑـﺎ‬
‫ام ﻛﻠﺜﻮم ازدواج ﻧﻤﻮد و ﻣﻬﺮﻳﻪ او را ﭼﻬﻞ ﻫﺰار درﻫﻢ ﺗﻌﻴـﻴﻦ‪ 7‬ﻛـﺮد و ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ اﺣﺘـﺮام‬

‫‪1‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،443‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 395‬و ‪.396‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 492‬و اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر‪ ،‬ص‪ 62‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 190‬و ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ص‪ 71‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻲاﻟﻔـﺪاء‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪ ،171‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 393‬و ‪.394‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 492‬و اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر‪ ،‬ص‪ 62‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 190‬و ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ص‪ 71‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻲاﻟﻔـﺪاء‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪ ،171‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 393‬و ‪.394‬‬

‫‪837‬‬
‫ﺧﺎﺻﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي دﺧﺘﺮ ﻓﺎﻃﻤﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻳﻜﻲ از ﻧﻮادهﻫﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻗﺎﺋـﻞ ﺑـﻮد‬
‫در رﻓﺘﺎر ﺧﻮد ﺗﻐﻴﻴﺮات زﻳﺎدي ﺑﻪ وﺟﻮد آورد و در ﻧﻬﺎﻳﺖ اﺣﺘـﺮام و اﺑـﺮاز ﻣﺤﺒـﺖ ﺑـﺎ او‬
‫رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬و ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﺛﺮي از آن ﭼﻪ ام ﻛﻠﺜﻮم‪ 1‬دﺧﺘﺮ اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( و ام‬
‫اَﺑﺎن دﺧﺘﺮ ﻋ‪‬ﺘﺒﻪ‪ 2‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري آنﻫﺎ‪ ،‬درﺑﺎره ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺘـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‬
‫ﻛﻪ‪» :‬ﺑﺎ زﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﺮشروﻳﻲ از ﻣﻨﺰل ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﻨـﺰل‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ‪ «3‬از ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻇﺎﻫﺮ ﻧﮕﺮدﻳﺪ و ﺑﻠﻜﻪ ﺑـﺮﺧﻼف ﻋـﺎدت ﺧـﻮد ﻫﺮﮔـﺎه‬
‫‪4‬‬
‫ﻛﺎري ﺑﻪ او داﺷﺖ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻣﺮ و ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮاﻫﺶ آن ﻛـﺎر را ﺑـﻪ او‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﺮد و در ﻧﺰد ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن او را ﻧﺪا ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﻪ ﺣﻀـﻮر آن ﻫـﺎ ﻧﻬﺎﻳـﺖ اﺣﺘـﺮام و‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد و در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻔﺼﻞ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رواﺑـﻂ‬
‫ﻣﺤﺒﺖآﻣﻴﺰ او ﺟﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ام ﻛﻠﺜﻮم دﺧﺘﺮ ﻋﻠﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻓﺎﻃﻤﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از زﻧﺎن دﻳﮕﺮش رواﻳﺖ ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ و اﻳـﻦ ازدواج آﺧـﺮﻳﻦ ازدواج‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻣﻮﻓﻘﻴﺖآﻣﻴﺰﺗﺮﻳﻦ‪ 5‬ازدواجﻫـﺎي او ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ازدواج ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ام ﻛﻠﺜﻮم در ﺳﺎل‪ 6‬ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻫﺠﺮي و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﻳﻌﻨﻲ ﺗـﺎ ﺷـﻬﺎدت ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اداﻣﻪ داﺷﺖ و ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ازدواج ﭘﺴﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در‬
‫ﺟﻬﺖ اﺑﺮاز ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺤﺒﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﺷﻬﻴﺪش‪ ،‬او را‪) 7‬زﻳﺪ اﻛﺒﺮ( ﻧﺎﻣﻴﺪ و ﻧﻴـﺰ دﺧﺘـﺮي‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 190‬و اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 27‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ ،17‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.397‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 73‬و ﻋﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ص‪ ،98‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.375‬‬
‫‪5‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.684‬‬
‫‪6‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 492‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،190‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.394‬‬
‫‪7‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.394‬‬

‫‪838‬‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ او را رﻗﻴﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪ وﻟﻲ ﻫﺮ دو ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻌﺪ از ﺷﻬﺎدت‪ 1‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻳﻚ‬
‫روز وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ زﻧﺎن ﻣﺬﻛﻮر دو ﺟﺎرﻳﻪ ﻧﻴﺰ داﺷـﺘﻪ ﻛـﻪ‬
‫ﻧﺎم آنﻫﺎ )ﻓﻜﻴﻬﻪ و ﻟَﻬ‪‬ﻴﻪ( ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( دﺧﺘﺮان و ﭘﺴﺮان‬
‫‪1‬ـ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪:‬ﻣﺎدرش زﻳﻨﺐ‪ 2‬و در ﺳﺎل ﺳﻮم ﺑﻌﺜﺖ ﻣﺘﻮﻟﺪ و ﺑﺎ ﭘﺪرش ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﺎ او ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮد و در ده ﺳﺎﻟﮕﻲ داوﻃﻠﺐ ﺷﺮﻛﺖ در ﻏﺰوه ﺑـﺪر ﮔﺮدﻳـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻛﻤﻲ ﺳﻦ و ﺳﺎل ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺮﻛﺖ‪ 3‬او ﺷﺪ و در ﭘـﺎﻧﺰده ﺳـﺎﻟﮕﻲ داوﻃﻠـﺐ‬
‫ﺷﺮﻛﺖ در ﻏﺰوه ﺧﻨﺪق ﮔﺮدﻳﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻪ او اﺟﺎزه داد و از اﻳـﻦ ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ در ﻫﻤـﻪ‬
‫ﻏﺰوهﻫﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪ ،4‬و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻘﻮي و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري ﺑﻪ ﺟﻬـﺎد و ﺗﻌﻠـﻴﻢ و ﺗﻌﻠـﻢ ﻗـﺮآن و‬
‫اﺣﺎدﻳﺚ و ﺑﻘﻴﻪ ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﻲ ﻋﻼﻗﻪ ﻋﺠﻴﺒﻲ داﺷﺖ و ﺑﻌﺪ از رﺣﻠﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص ﻧﻴـﺰ در‬
‫زﻣﺎن اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲاﷲ ﻋﻨﻬﻢ( در اﻏﻠﺐ ﺟﺒﻬﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﺳـﭙﺎه‬
‫ﺣﻀﻮر ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ و ﻓﺪاﻛﺎريﻫﺎي زﻳﺎدي از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻲداد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻌـﺪ از ﺷـﻬﺎدت ﻋﺜﻤـﺎن‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و وﻗﻮع ﺟﻨﮓﻫﺎ در ﺑﻴﻦ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( و ﻣﻌﺎوﻳـﻪ از ﻫﻤـﻪ‬
‫ﻛﺎرﻫﺎ ﻛﻨﺎرهﮔﻴﺮي‪ 5‬ﻧﻤﻮد‪ ،‬و در ﺷﺪت ﺟﻨﮓ ﺑﻴﻦ ﻋﻠـﻲ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( و ﻣﻌﺎوﻳـﻪ ﺟﻤـﻊ‬
‫ﻛﺜﻴﺮي ﺑﻪ او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻛﺎﻧﺪﻳﺪاي ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻜﻨـﺪ ﺗـﺎ ﻋﻤﻮﻣـﺎً ﺑـﺎ او‬

‫‪1‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.394‬‬

‫‪2‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 347‬و اﻻﻋﻼم ﻟﻠﺰﻛﻠﻲ‪ ،‬ص‪ 570‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،80‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.473‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 233‬ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر در ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺎوﻧﺪ و ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻣﺼﺮ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﺗﺬﻛﺮة اﻟﺤﻔﺎظ ذﻫﺒﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ و اﺧﺒﺎر ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪.475‬‬

‫‪839‬‬
‫ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ 1‬وﻟﻲ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻜﺮد و ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻣﻨﺰوي و ﻛﻨﺎرهﮔﻴﺮ و ﺳﺮﮔﺮم ﻧﺸﺮ ﻋﻠﻮم‬
‫و ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﻲ و ﺑﻪ وﻳﮋه رواﻳﺖ اﺣﺎدﻳـﺚ ﮔﺮدﻳـﺪ و ﻳﻜـﻲ از ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪﺗـﺮﻳﻦ ﻋﻠﻤـﺎي‬
‫اﺻﺤﺎب ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪ و او را )ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺘﺒﺤﺮ(‪ 2‬اﻣﺖ اﺳﻼم ﻟﻘﺐ داده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻌـﺪﻫﺎ اﻣـﺎم‬
‫ﻣﺎﻟﻚ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻦ ﺷ‪‬ﻬﺎب ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﻦ رأي ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤـﺮ را ﺑـﺎ رأي ﻛﺴـﺎن دﻳﮕـﺮ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ زﻳﺮا او ﺷﺼﺖ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮده و ﭼﻴـﺰي از اﻣـﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص و از اﻣﺮ اﺻﺤﺎب ﺑﺮ او ﻣﺨﻔﻲ ﻧﮕﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪.3‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﺟﺒﻬﻪﻫﺎ داراي ﺷﺠﺎﻋﺖ ﻛﻢﻧﻈﻴﺮي ﺑﻮده اﺳـﺖ ﻫـﻢ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ در ﺻﺤﻨﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان ﻣﻨﺤﺮف و ﺳﺘﻤﮕﺮ داراي ﺷﺠﺎﻋﺖ ﻛـﻢﻧﻈﻴـﺮ ادﺑـﻲ و‬
‫ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬روزي ﻛﻪ ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﻳﻮﺳـﻒ ﺑـﻪ ﻣﻜـﻪ آﻣـﺪه ﺑـﻮد و در ﻣﻴـﺎن اﻧﺒـﻮه‬
‫ﺑﻲﺷﻤﺎري ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻣﻲﻛﺮد ﻧﺎﮔﺎه ﻃﻨﻴﻦ‪ 4‬ﻓﺮﻳﺎدي ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪﻫـﺎ ﻓﻀـﺎ را ﺑـﻪ ﻟـﺮزه‬
‫‪5‬‬
‫درآورد‪» :‬اﻳﻦ دﺷﻤﻦ ﺧﺪا ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺪﺳﺎت دﻳﻦ را ﭘﺎﻳﻤﺎل و ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل را ﺗﺨﺮﻳﺐ و دوﺳﺘﺎن‬
‫ﺧﺪا را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪه اﺳﺖ« ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﻛﻴﺴﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻋﺒـﺪاﷲ ﺑـﻦ ﻋﻤـﺮ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺣﺠﺎج ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﭘﻴﺮ ﺧﺮف ﺑﻲﺻﺪا ﺑﺎش!« و ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﺰدوران ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ دﺳﺘﻮر داد ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻳﻚ ﺗﻴﻎ‪ 6‬زﻫﺮآﮔﻴﻦ او را زﺧﻤﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و وﻗﺘﻲ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﺮ اﺛﺮ اﻳﻦ زﺧﻢ ﺑﺴـﺘﺮي ﮔﺮدﻳـﺪ‬
‫ﺣﺠﺎج ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻋﻴﺎدت ﺑﻪ ﻣﻨﺰل او رﻓﺖ و ﺳﻼم ﻛﺮد وﻟﻲ ﻋﺒﺪاﷲ ﺟﻮاﺑﺶ را ﻧـﺪاد و ﺑـﺎ او‬

‫‪1‬ـ ﺗﺬﻛﺮة اﻟﺤﻔﺎظ ذﻫﺒﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ و اﺧﺒﺎر ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ‪ ،‬ص‪.475‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺬﻛﺮة اﻟﺤﻔﺎظ ذﻫﺒﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 37‬ﺗﺎ ‪.40‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﺗﺬﻛﺮة اﻟﺤﻔﺎظ ذﻫﺒﻲ‪ ،‬ص‪ 37‬ﺗﺎ ‪ ،40‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪.‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪840‬‬
‫ﺣﺮفﻫﺎﻳﻲ زد ﻋﺒﺪاﷲ ﺟﻮاﺑﺶ ﻧﮕﻔﺖ‪ 1‬و ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ زﺧﻢ ﻣﻮﺟﺐ ﺷـﻬﺎدت‪ 2‬او‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ 3‬اﻛﺒﺮ‪ :‬ﻣﺎدرش زﻳﻨﺐ و ﺑـﺮادر ﭘـﺪري ﻋﺒـﺪاﷲ و ﺣﻔﺼـﻪ و ﻛﻨﻴـﻪ او‬
‫اﺑﻮﻋﻴﺴﻲ ﺑﻮده‪ 4‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اوﺳﻂ‪ :5‬ﻣﺎدرش ﻓﻜﻴﻬﻪ )ام وﻟﺪ(‪ 6‬ﺟﺰء ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻓـﺘﺢ ﻛﺸـﻮر ﻣﺼـﺮ‬
‫ﺑﻮده و ﻣﺮد ﺷﺠﺎع و ﺑﺎﺗﻘﻮي و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ در ﻣﺼﺮ ﺷﺒﻲ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﻳﻜﻲ از دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﻣﺎﻳﻌﻲ را ﻛﻪ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺖ ﻣﺸﺮوب اﺳﺖ‪ 7‬آﺷﺎﻣﻴﺪ و ﻓﺮدا ﺧـﻮدش ﭘـﻴﺶ‬
‫ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص رﻓﺖ ﻛﻪ ﺣﺪ‪ 8‬ﺷﺮﻋﻲ را ﺑﺮ او اﺟﺮا ﻛﻨـﺪ و ﺑﻌـﺪ از آن ﻛـﻪ در ﻣﺼـﺮ ﺣـﺪ‬
‫ﺷﺮﻋﻲ ﺑﺮ او اﺟﺮا ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( او را ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﻮاﻧﺪ و او ﻧﻴﺰ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ادب ﻛﺮدن‪ 9‬ﭼﻨﺪ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺑﻪ او زد و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑـﺎ ﺳـﻼﻣﺖ ﻛﺎﻣـﻞ و ﺑـﺪون ﻫـﻴﭻ ﮔﻮﻧـﻪ‬
‫ﻋﺎرﺿﻪاي ﻳﻚ ﻣﺎه زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪ و ﺑﻌﺪ از ﻳﻚ ﻣﺎه ﻧﺎﮔﺎه ﻣﺮﻳﺾ ﮔﺮدﻳﺪ و وﻓﺎت ﻛـﺮد و ﻣـﺮگ‬
‫او ﻫﻴﭻ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﺎ اﺟﺮاي ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ ﻳﺎ دو ﺳﻪ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺗـﺄدﻳﺒﻲ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬

‫‪1‬ـ ﺗﺬﻛﺮة اﻟﺤﻔﺎظ ذﻫﺒﻲ‪ ،‬ص‪ 37‬ﺗﺎ ‪ ،40‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪.‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.397‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،209‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 324‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.494‬‬
‫‪8‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪9‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪841‬‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ 1‬و اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﻣﺒﺤﺚ رﺣﻢ و ﻋﻄﻮﻓﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ )ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ(‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ 2‬اﺻﻐﺮ‪ :‬ﻣﺎدرش ام وﻟﺪ‪ 3‬و ﻛﻨﻴﻪاي اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻋﺎﺻﻢ‪ :‬ﻣﺎدرش ﺟﻤﻴﻠﻪ‪ 4‬و در ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮي‪ 5‬ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و ﻫﻨـﻮز ﺷـﻴﺮﺧﻮار‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از راه ﻃـﻼق از ﻫـﻢ ﺟـﺪا‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﻋﺎﺻﻢ در ﻧﺰد ﻣﺎدرش ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﻲ روزي ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( او را در‬
‫ﻛﻮﭼﻪاي دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﺑﺎزي ﻣﻲﻛﺮد‪ 6‬و ﺗﺮﺣﻢ و ﻋﺎﻃﻔﻪاش او را وادار ﻛﺮد ﻛﻪ ﻋﺎﺻﻢ را‬
‫در آﻏﻮش ﮔﺮﻓﺖ و ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ او را ﺑﻮﺳﻴﺪ و ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ او را ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻮد ﺑﻴـﺎورد در‬
‫اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم )ﺷﻤﻮس‪ (7‬ﻣﺎدر ﺟﻤﻴﻠﻪ رﺳﻴﺪ و اﺻﺮار ﻛﺮد ﻛﻪ ﻋﺎﺻـﻢ را از آﻏـﻮش او ﺑﻴـﺮون‬
‫ﺑﻴﺎورد و وﻗﺘﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ اﺻﺮار او ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺪاد ﺷـﻤﻮس ﺑـﺮاي ﺷـﻜﺎﻳﺖ از‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻧﺰد اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮد‪ ،‬رﻓـﺖ‪،8‬‬
‫و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را اﺣﻀﺎر ﻛﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬در ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﻨﻲ ﺣﻖ ﭘﺮورش ﺑﭽﻪ از آن ﻣﺎدرش ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺎﺻﻢ را ﺑﻪ ﺷﻤﻮس ﺑﺪﻫﻴﺪ ﺗﺎ او را‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،209‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 324‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.494‬‬
‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.398‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.685‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪842‬‬
 ‫ﺑﺮاي ﻣﺎدرش ﺑﺒﺮد‪ «1‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺣﺮﻓﻲ ﻧﺰد و ﻋﺎﺻﻢ را ﺑﻪ ﺷﻤﻮس‪ 2‬داد‪.‬‬
‫ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻌﺪ از رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﭘﺪرش ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺟﻮان ﺑﻠﻨﺪﻗﺎﻣﺖ و ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫زﻳﺒﺎ و ﺧﻮش ﻗﻴﺎﻓﻪ و ادﻳﺐ و ﺑﺎوﻗﺎري‪ 3‬ﺑﻮد‪ ،‬و ﻳﻚ اﺗﻔﺎق ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﻳـﺪ ﻛـﻪ دﺧﺘـﺮي از‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻨﻲﻫﻼل ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ازدواج او درآﻳﺪ‪ ،‬و ﻋﺎﺻﻢ از اﻳﻦ راه ﺟﺪ )ﻋﻤﺮ ﺑـﻦ ﻋﺒـﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ‪(4‬‬
‫ﮔﺮدد و ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻃﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻣﺨﻠﻮط ﻛﺮدن ﺷﻴﺮ ﻓﺮوﺷـﻲ را‬
‫آب ﻣﻤﻨﻮع اﻋﻼم ﻧﻤﻮد و ﺷﺒﻲ ﻫﻤﺮاه اﺳﻠﻢ در ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺷﺐ ﺑﺮاي ﻧﻈـﺎرت ﺑـﺮ اوﺿـﺎع ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻮﭼﻪﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﻣﺪﻳﻨﻪ رﻓﺖ و در ﭘﺸﺖ دﻳﻮار ﺧﺎﻧﻪ ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﮕﻮﻣﮕـﻮي ﻣـﺎدر و دﺧﺘـﺮي‬
‫ﻧﻈﺮ او را ﺟﻠﺐ‪ 5‬ﻛﺮد ﻣﺎدر ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬دﺧﺘﺮم ﺑﺮﺧﻴﺰ ﻣﻘـﺪاري آب ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﺷـﻴﺮ ﻓﺮوﺷـﻲ‬
‫ﻣﺨﻠﻮط ﻛﻦ« و دﺧﺘﺮ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎدر ﻣﮕﺮ از ﻣﻨﺎدي ﻧﺸﻨﻴﺪي ﻛﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( اﻳﻦ ﻋﻤﻞ را ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮده اﺳﺖ« ﻣﺎدر ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺮﺧﻴﺰ دﺧﺘﺮم اﻳﻦ ﻛـﺎر‪ 6‬را ﺑﻜـﻦ در‬
‫اﻳﻦ ﺷﺐ ﺗﺎرﻳﻚ‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻛﺠﺎ ﻣـﻲداﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ ﻛـﺎري را‬
‫ﻛﺮدهاﻳﻢ«‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎدر اﮔﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آﮔﺎه ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺧﺪاي او آﮔـﺎه‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻼوه ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ در ﺣﺎل ﺣﻀﻮر ﺗﻌﻬﺪ اﻃﺎﻋﺖ ﺑـﺪﻫﻢ و در ﺣـﺎل‬
‫ﻏﻴﺎب‪ 7‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻛﻨﻢ«‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از ﻗﺪرت اﻳﻤﺎن و ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺻﺪاﻗﺖ اﻳﻦ دﺧﺘﺮ در‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.685‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،48‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 400‬و ‪.399‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،48‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.401 400 399‬‬

‫‪843‬‬
‫ﻣﺴﺮت و ﺷﺎدي ﻏﺮق ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ اﺳﻠﻢ ﮔﻔﺖ‪ :‬درِ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﻛﻮﭼﻚ را ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻛﻨﻴـﺪ و ﻓـﺮدا‬
‫اﺳﻠﻢ را ﺑﺮاي ﺟﺴﺘﺠﻮ از اوﺿﺎع اﻳﻦ ﻣﺎدر و دﺧﺘﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد و اﺳﻠﻢ ﭘﺲ از ﺗﺤﻘﻴـﻖ درﺑـﺎره‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﺒﺮ داد ﻛﻪ اﻳﻦ دﺧﺘﺮ و ﻣﺎدر ﻫﺮ دو ﺑﻲﺷـﻮﻫﺮ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ 1‬و‬
‫دﺧﺘﺮ از ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻨﻲﻫﻼل اﺳﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﻪ آنﻫـﺎ‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﻨﻲ ﻣﻦ ﻃﻮري ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﺑﺎ اﻳﻦ زن ﻧﻤﻮﻧﻪ ازدواج ﻛﻨﻢ وﻟﻲ ﻫﺮ ﻛﺪام‬
‫از ﺷﻤﺎ ﻣﺎﻳﻞ اﺳﺖ ﺑﺎ او ازدواج ﻛﻨﺪ«‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ زن دارﻳﻢ‪ 2‬و ﻋﺎﺻـﻢ‬
‫اﺑﺮاز ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ دﺧﺘﺮ ﺑﻴﻮهزن ازدواج ﻛﻨﺪ و ﺛﻤﺮه اﻳﻦ ازدواج ﭘﺴﺮي ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧـﺎم‬
‫ﻣﺤﻤﺪ و دﺧﺘﺮي ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم )ام ﻋﺎﺻﻢ( و ﺑﻌﺪ از ﺑﻠﻮغ ﺑﺎ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ ﺑﻦ ﻣﺮوان ازدواج ﻛﺮد و‬
‫از او )ﻋﻤﺮ‪ 3‬ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﻳﺰ( ﻣﺘﻮﻟﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫‪6‬ـ ﻋﻴﺎض‪ :4‬ﻣﺎدرش ﻋﺎﺗﻜﻪ‪ 5‬دﺧﺘﺮ زﻳﺪ‪.‬‬
‫‪7‬ـ زﻳﺪ اﻛﺒﺮ‪ :6‬ﻣﺎدرش ام ﻛﻠﺜﻮم‪ 7‬دﺧﺘﺮ ﻋﻠـﻲ ﻣﺮﺗﻀـﻲ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( از ﻓﺎﻃﻤـﻪ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( زﻳﺪ ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻌﺪ از ﺷﻬﺎدت ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در دوران ﺟـﻮاﻧﻲ در‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺷﺐ ﺑﺮاي ﺧﺎﻣﻮش ﻛﺮدن آﺗﺶ ﺟﻨﮓ در ﺑﻴﻦ اﻓﺮاد ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻨـﻲﻋـﺪي‬
‫رﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ در ﺑﻴﻦ آن ﻫـﺎ ﻣﻴـﺎﻧﺠﻲ ﺷـﻮد در ﻫﻤـﺎن ﺗـﺎرﻳﻜﻲ ﻳﻜـﻲ از اﻓـﺮاد‬

‫‪1‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،48‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.401 400 399‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ رﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،48‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.401 400 399‬‬
‫‪4‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 205‬و رﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،81‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.401‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 492‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 190‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻲاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.171‬‬
‫‪7‬ﺗـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 492‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 190‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻲاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.171‬‬

‫‪844‬‬
 ‫ﻣﺘﺨﺎﺻﻤﻴﻦ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ او را زﺧﻤﻲ ﻛﺮد و ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ زﺧﻢ وﻓﺎت‪ 1‬ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪8‬ـ ﻋﺒﻴﺪاﷲ‪ :2‬ﻣﺎدرش ام ﻛﻠﺜﻮم‪ 3‬دﺧﺘﺮ ﺟﺮول‪ ،‬در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻣﺘﻮﻟـﺪ ﮔﺮدﻳـﺪ و‬
‫در ﻋﺼﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻳﻜﻲ از ﻣﺠﺎﻫﺪﻳﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﺷـﺠﺎع و ﻓـﺪاﻛﺎر ﺳـﭙﺎه‬
‫اﺳﻼم ﺑﻮد و در ﻣﻴﺎن ﺟﻮاﻧﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ ﺷﺠﺎﻋﺖ و دﻻوري و ﺳﻮارﻛﺎري ﻣﻌﺮوف و اﺷـﻌﺎر‬
‫ﻫﻴﺠﺎناﻧﮕﻴﺰ ﺣﻤﺎﺳﻲ را ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺳﺮود‪ 4‬و وﻗﺘﻲ اﺑﻮﻟﺆﻟﺆ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت‬
‫رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﺮاﺋﻨﻲ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ ﻛﻪ اﺑﻮﻟﺆﻟﺆ اﺟﺮاﻛﻨﻨﺪه و ﻋﻀﻮ ﺗﻮﻃﺌﻪاي ﺑﻮده ﻛـﻪ‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﻘﻴﻢ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً در آن ﺷﺮﻛﺖ‪ 5‬داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻌﺪ از ﺷﻬﺎدت ﭘـﺪرش‬
‫ﺧﻮن ﻏﻴﺮت ﻋﺮﺑﻲ در رگﻫﺎﻳﺶ ﺟﻮﺷﻴﺪه و ﻫﺮﻣﺰان‪ 6‬و ﺟﻤﻌﻲ دﻳﮕﺮ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳـﺎﻧﻴﺪ و‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻋﻤﺮوﻋﺎص از ﻗﺼﺎص‪ 7‬او ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﻠـﻲ ﻣﺮﺗﻀـﻲ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﻮاره‪ 8‬او را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻧﻤﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻋﻠـﻲ ﻣﺮﺗﻀـﻲ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺑﻪ ﺷـﺎم رﻓـﺖ و ﺑـﻪ ﺳـﭙﺎه ﻣﻌﺎوﻳـﻪ ﻣﻠﺤـﻖ ﮔﺮدﻳـﺪ‪ 9‬و در‬
‫رﺑﻴﻊاﻻول ﺳﺎل ﺳﻲ و ﺷﺶ ﻫﺠﺮي در ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ ﻣﻘﺘﻮل ﮔﺮدﻳﺪ‪.10‬‬

‫‪1‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 492‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 190‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻲاﻟﻔﺪاء‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.171‬‬
‫‪2‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 75‬و ‪.372‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.454‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 75‬و ‪ ،372‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.398‬‬
‫‪9‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪10‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪845‬‬
 ‫‪9‬ـ زﻳﺪ اﺻﻐﺮ ﺑﺮادر ﭘﺪري و ﻣﺎدري ﻋﺒﻴﺪاﷲ‪.‬‬
‫دﺧﺘﺮان ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫‪1‬ـ ﺣﻔﺼﻪ )ام اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ(‪ :‬ﺣﻔﺼﻪ ﻣﺎدرش زﻳﻨﺐ‪ 1‬و ﭘﻨﺞ ﺳـﺎل ﻗﺒـﻞ از ﺑﻌﺜـﺖ ﻣﺘﻮﻟـﺪ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺑﻠﻮغ ﺑﺎ )ﺧُﻨَﻴﺲ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﺬاﻓﻪ( ازدواج ﻛﺮد و ﺧﻨﻴﺲ ﻳﻜﻲ از ﻣﺠﺎﻫﺪﻳﻦ ﻏﺰوه‬
‫ﺑﺪر‪ 2‬ﺑﻮد و در ﻣﺪﻳﻨﻪ وﻓﺎت ﻛﺮد و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﻄﻮﻓـﺖ ﺧﺎﺻـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد داﺷﺖ ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻀﺎي ﻋﺪه ﺣﻔﺼﻪ درﺻﺪد ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن ﺷـﻮﻫﺮ ﺑﺴـﻴﺎر ﺧـﻮﺑﻲ‬
‫ﺑﺮاي او ﺗﻼش ﻛﺮد ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﻪ ﻣﻴـﺎن آورد‪ ،‬اﻣـﺎ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳﻜﻮت ﻛﺮد‪ 3‬و ﭼﻴﺰي ﻧﮕﻔﺖ ﺑﻌﺪ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑـﺎ ﻋﺜﻤـﺎن )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورد ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﻲ ﻫﻤﺴﺮش‪ 4‬رﻗﻴﻪ دﺧﺘﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫وﻓﺎت ﻛﺮده ﺑﻮد در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪» :‬در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﺎﻳﺪ‪ 5‬ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻢ و ﻓﻜﺮ ﻛﻨﻢ« و ﭘـﺲ از ﭼﻨـﺪ‬
‫روز ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را دﻳﺪ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻓﻌـﻼً ﺗﺼـﻤﻴﻢ ﺑـﻪ ازدواج ﻧﮕﺮﻓﺘـﻪام«‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺧﺪﻣﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص از اﻳﻦ ﺑﺎﺑﺖ از ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﮔﻠـﻪ‬
‫ﻛﺮد‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺣﻔﺼﻪ ﺑﺎ ﺑﻬﺘﺮ از ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 6‬ازدواج ﺧﻮاﻫـﺪ ﻛـﺮد و‬
‫ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺑﻬﺘﺮ از ﺣﻔﺼﻪ ازدواج ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ« و دﻳﺮي ﻧﭙﺎﻳﻴـﺪ ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬

‫‪1‬ـ ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،273‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ .401‬ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬ﺷﻤﺎره ‪ 9‬از ﭘﺴﺮان ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳـﻪ‪ ،‬ج‪،7‬‬
‫ص‪ 139‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،273‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.401‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪846‬‬
‫ص ﺑﺎ ﺣﻔﺼﻪ ازدواج ﻛﺮد و دﺧﺘﺮ دﻳﮕﺮش را )ام ﻛﻠﺜﻮم( ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ازدواج ﻋﺜﻤـﺎن )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( درآورد‪ ،‬و ﺣﻔﺼﻪ در ﺳﺎل ﺳﻮم ﻫﺠﺮي در‪ 1‬ردﻳﻒ اﻣﻬﺎت اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ درآﻣﺪ و ﺑﻌـﺪ‬
‫از رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص در زﻣﺎن اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑـﺎر آﻳـﻪﻫـﺎي‬
‫ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻛﺘﺎب ﻣﺠﻠﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﻳﻚ ﻧﺴﺨﻪ از آن ﺗﺮﺗﻴﺐ داده ﺷـﺪه‪ ،‬اﻳـﻦ‬
‫ﻧﺴﺨﻪ در ﻧﺰد ﺣﻔﺼﻪ ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از وﺻﻮل ﺑﻪ ﻣﻘـﺎم ام اﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫اﻓﺘﺨﺎر ﺑﻲﻧﻈﻴﺮ ﻫﻢ ﻧﺎﺋﻞ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ در ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﻳﻚ ﻧﺴﺨﻪ ﻗﺮآن وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛـﻪ‬
‫آن ﻧﺴﺨﻪ ﻫﻢ در ﻧﺰد ﺣﻔﺼﻪ ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪2‬ـ رﻗﻴﻪ‪ :2‬ﻣﺎدرش ام ﻛﻠﺜﻮم‪ 3‬دﺧﺘﺮ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻓﺎﻃﻤـﻪ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ(‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ :4‬ﻣﺎدرش ام ﺣﻜﻴﻢ‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﺻﻔﻴﻪ‪ :5‬ﻛﻪ در ﻏﺰوه ﺧﻴﺒﺮ در رﻛﺎب‪ 6‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪5‬ـ زﻳﻨﺐ‪ :‬ﻣﺎدرش ﻓﻜﻴﻬﻪ )ام وﻟﺪ( و ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮزﻧﺪان ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،273‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.401‬‬

‫‪2‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،82‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.401‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻻﺻﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،350‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.402‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 140‬دﺧﺘﺮان ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﭼﻬﺎر ﻧﻮﺷﺘﻪ و از ﺻﻔﻴﻪ ﻧﺎم ﻧﺒﺮده اﺳﺖ و ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺟﻤﻊ ﻓﺮزﻧﺪان ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺳﻴﺰده ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪847‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻢ‪ :‬آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺎهﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﺳﻔﺮ ﺣﺞ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﻣﺎهﻫﺎي آﺧﺮ ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻮم ﻫﺠﺮي ﻓﺮا رﺳﻴﺪه اﺳﺖ و ﻃﺒﻖ ﻣﻌﻤـﻮل ﻫـﺮ ﺳـﺎل‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﻮد را آﻣﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﻗﺼـﺪ‬
‫ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه و ﺑﺮﮔﺰاري ﺳﻤﻴﻨﺎر ﺑﺰرگ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎي ﺳﭙﺎه اﺳﻼم و اﺳﺘﺎﻧﺪاران و ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﺎن‬
‫ﺟﻬﺎن وﺳﻴﻊ اﺳﻼم‪ ،‬از ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻋﺎزم ﻣﻜﻪ ﻣﻜﺮﻣﻪ ﮔﺮدد‪ ،‬و در ﺣﺞ اﻣﺴﺎل )اﻣﻬﺎت اﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ(‬
‫ﻫﻤﺴﺮان ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪ 1‬ﻧﻴﺰ در ﻛﺠﺎوهﻫﺎي ﺧـﻮد و در ﭘﻴﺸـﺎﭘﻴﺶ اﻣـﻮاج ﺧﺮوﺷـﺎن زاﻳـﺮﻳﻦ‬
‫ﺑﻴﺖاﷲ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻋﺎزم ﻣﻜﻪ ﻣﻜﺮﻣﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺳﻴﻞ ﺧﺮوﺷـﺎن زاﻳـﺮﻳﻦ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﻴﺰده روز راه ﺑﻴﻦ ﻣﺪﻳﻨﻪ و ﻣﻜﻪ را ﻗﺮﻳﻦ ﻛﻤﺎل رﻓﺎه و آﺳﺎﻳﺶ ﻃﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ زﻳﺮا از‬
‫ﺳﺎلﻫﺎ ﻗﺒﻞ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﺑﻪ ﻓﻮاﺻﻞ ﻧﺰدﻳﻚ آﺳﺎﻳﺸـﮕﺎهﻫـﺎي داراي‬
‫ﺳﺎﻳﺒﺎن و آب ﺧﻨﻚ و ﮔﻮارا اﺣﺪاث ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ و ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ اﻗﺘﺼﺎد اﺳـﻼﻣﻲ و ﺗﻮزﻳـﻊ‬
‫ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺛﺮوتﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺗﻼش و ﻧﻈﺎرت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳﻄﺢ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را‬
‫ﺑﻪ ﺣﺪي ﺑﺎﻻ ﺑﺮده ﻛﻪ در ﺣﺎل ﺳﻔﺮ در رﻳﮕﺰارﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﺣﻀـﺮ از زﻧـﺪﮔﻲ ﻣﺮﻓـﻪ‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺣﺎل ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﻪ ﻣﻜﻪ اﻧﺒﻮه ﺑﻲﺷﻤﺎر ﻣﺮدان ﺑﺮ اﺳﺐﻫﺎ و ﺷﺘﺮﻫﺎ ﺳﻮار‬
‫و ﺟﻤﻌﻴﺖ زﻧﺎن در ﻛﺠﺎوهﻫﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺑﻪ ﺷﻮق ﻛﻌﺒﻪ و ﺣﻀﻮر در ﻋﺮﻓﺎت ﻛﻮهﻫـﺎ و درهﻫـﺎ‬
‫را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﮔﺬراﻧﻨﺪ و ﺑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﺑﺎ اﺣﺴﺎس ﺧﺴﺘﮕﻲ در آﺳﺎﻳﺸﮕﺎهﻫـﺎي‬
‫ﺳﺮ راه ﻓﺮود ﻣﻲآﻳﻨﺪ و در دور آبﻫﺎي ﮔﻮارا ﺧﻴﻤﻪﻫﺎي ﺑﺰرگ ﭘﺸـﻤﻲ و ﻧﺨـﻲ ﺧـﻮد را‬
‫ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻫﻤﺮاه ﺷﻜﺮ و ذﻛﺮ ﺧﺪا از ﻏﺬاﻫﺎي ﻟﺬﻳﺬ و از ﺳﺎﻳﻪﻫﺎي ﺧﻨـﻚ و آبﻫـﺎي‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 241‬و رﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.79‬‬

‫‪848‬‬
 ‫ﮔﻮارا ﺗﻠﺬذ ﻣﻲﺟﻮﻳﻨﺪ‬
‫وﺿﻊ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺳﻔﺮﻫﺎ‬
‫و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﻲﺷﻤﺎر ﻳﻚ وﺿـﻊ اﺳـﺘﺜﻨﺎﻳﻲ‬
‫دارد ﺑﺎ ﻳﻚ ﭘﻴﺮاﻫﻦ ﺳﻔﻴﺪ و راهراه ﺑﺮ ﺷﺘﺮي ﺳﻮار و در ﺧﻮرﺟﻴﻦ او ﺟـﺰ ﻣﻘـﺪاري ﻧـﺎن و‬
‫روﻏﻦ )ﺑﺮاي ﺳﺪ رﻣﻖ( ﭼﻴﺰي از ﻏﺬاﻫﺎي ﻟﺬﻳﺬ وﺟﻮد ﻧـﺪارد و ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي رﻓـﻊ‬
‫ﺧﺴﺘﮕﻲ ﻳﺎ اﻧﺠﺎم دادن ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺻﺤﺮا ﻳﺎ در ﻛﻨﺎر آﺑﻲ ﻓـﺮود ﻣـﻲآﻳـﺪ‬
‫ﺧﻴﻤﻪاي ﺑﺮاي او ﺑﺮﭘﺎ ﻧﻤﻲﮔﺮدد و ﺑﻠﻜﻪ در ﻫﺮ ﺟﺎ ﻓﺮود آﻣﺪ ﻋﺒﺎي ﭘﺸﻤﻲ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺷﺎﺧﻪ‬
‫درﺧﺖ ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﺑﺮ ﭼﻮﺑﻪ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪاش آوﻳﺰان و زﻳﺮ ﺳﺎﻳﻪ آن ﻣﺪﺗﻲ اﺳـﺘﺮاﺣﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و‬
‫ﺗﻤﺎم ﺗﻠﺬذ و رﻓﺎه ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﻳـﻦ ﺳـﻔﺮﻫﺎ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻲﺑﻴﻨـﺪ ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻼش و ﻛﻮﺷﺶ او از ﻓﻘﺮ و ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖﻫﺎ رﻫـﺎﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘـﻪاﻧـﺪ و ﻋﻤـﻮم‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻳﻚ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺮﻓﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ و ﮔﻮﻳﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺎ اﺧﺘﻴـﺎر‬
‫اﻳﻦ وﺿﻊ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ درد ﻣﺤﺮوﻣﻴﻦ آﺷﻨﺎ ﺷـﻮد ﻳـﺎ اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ آﺳﺎﻳﺶﻃﻠﺒﻲ و ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﻲ را ﻣﺴﺨﺮه ﻛﻨﺪ و ﻋﻴﺶ و ﻧﻮش و ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺖ‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻟﻲ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ اﻳـﺮان و اﻣﭙﺮاﺗـﻮران روم را ﺑـﻪ ﺑـﺎد اﻧﺘﻘـﺎد ﺑﮕﻴـﺮد و در ﻳـﻚ ﻛﻠﻤـﻪ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ :‬ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﺎن اﻳﺮان و اﻣﭙﺮاﺗﻮران روم ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻣـﺮدم در زﻧـﺪﮔﻲ ﻳـﻚ‬
‫وﺿﻊ ﻛﺎﻣﻼً اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ را داﺷﺘﻪاﻧﺪ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻴﺰ ﻛﻪ آن ﻫﺎ را ﻃﺮد ﻛﺮده‬
‫و ﺑﺮ ﺟﺎي آنﻫﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم در زﻧﺪﮔﻲ ﻳﻚ وﺿﻊ ﻛـﺎﻣﻼً اﺳـﺘﺜﻨﺎﻳﻲ را دارد اﻣـﺎ‬
‫آنﻫﺎ از آن ﺳﻮ و او از اﻳﻦ ﺳﻮ!! و ﻫﻤﻴﻦ اﺳـﺖ ﻓـﺮق ﺑـﻴﻦ ﺧﺪاﭘﺮﺳـﺘﻲ و ﺧﻮدﭘﺮﺳـﺘﻲ و‬
‫ﺧﺪاﺧﻮاﻫﻲ و ﺧﻮدﺧﻮاﻫﻲ‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺧﻴﻞ ﻋﻈﻴﻢ ﺣﺠﺎج ﻫﻤﺮاه اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫وارد ﺷﻬﺮ ﻣﻜﻪ ﮔﺸﺘﻪ و ﺑﺎ ﺷﻮر و ﻋﻼﻗﻪ زﻳﺎد ﻣﺮاﺳﻢ ﺣـﺞ اﺳـﻼﻣﻲ را اﻧﺠـﺎم داده و ﻃﺒـﻖ‬
‫ﻣﻌﻤﻮل ﻫﺮ ﺳﺎل در ﻣﺤﻞ )ﻣﻨﻲ( ﺳﻤﻴﻨﺎري ﺑﺰرگ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه و اﺳﺘﺎﻧﺪاران و رؤﺳـﺎ‬

‫‪849‬‬
‫را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ و ﻫﺮ ﻳﻚ ﮔﺰارش ﻛﺎر ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﺮض اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺮض و ﻃﻮل ﻣﺮزﻫﺎي ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬
‫‪1‬ـ ﺣﻜﻢ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ 1‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ اﻳﺮان ﺿﻤﻦ ﮔﺰارش ﻛـﺎر‬
‫‪2‬‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻋﺮض ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﺳﺎﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﺳـﻮاﺣﻞ ﻏﺮﺑـﻲ‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ )ﺳﻨﺪ( )در ﻋﻤﻖ ﺧﺎك ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن ﻓﻌﻠﻲ( ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺘـﻪ‪ ،‬و ﺑـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺳﻨﺪ ﻋﺒﻮر ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ 3‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم در ﻏـﺮب اﻓﺮﻳﻘـﺎ ﺿـﻤﻦ‬
‫ﮔﺰارش ﻛﺎر ﺧﻮد ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲدارد‪ :‬ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻣﺼﺮ و ﻟﻴﺒﻲ و ﻃـﺮاﺑﻠﺲ‪ 4‬ﻏـﺮب در‬
‫زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم در ﻛﻤﺎل اﻣﻨﻴﺖ و آراﻣﺶ و ﻋﻤﻮﻣﺎً از ﻋﺪل و داد اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺮﺧﻮردارﻧـﺪ و‬
‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﻣﺮزﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﺗﻮﻧﺲ ﻣﺴﺘﻘﺮ و ﻃﺒﻖ ﻓﺮﻣـﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫‪5‬‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﭘﻴﺸﺮوي ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻮدداري ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﺣﻨﻒ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ‪ ،6‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺷﺮق‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﮔﺰارش ﻛﺎر ﺧـﻮد‪ ،‬ﻋﺮﺿـﻪ‬
‫ﻣﻲدارد‪ ،‬ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﻓﺮاري )ﻳﺰدﮔﺮد( ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺮق اﻳﺮان‬

‫‪1‬ـ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان )ﻣﻜﺮان( اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ ،132‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.46‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 25‬و ‪.26‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 34‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ ،127‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪.1999‬‬

‫‪850‬‬
‫را آزاد ﻛﺮده و اﻛﻨﻮن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن در ﻛﺮاﻧﻪﻫﺎي رود ﺟﻴﺤﻮن و در ﺷﻬﺮ ﺑﻠﺦ‪) 1‬واﻗـﻊ در ﻋﻤـﻖ‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻓﻌﻠﻲ( ﻣﺴﺘﻘﺮ‪ ،‬و ﻃﺒﻖ ﻓﺮﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‪» :‬از ﺟﻴﺤـﻮن ﻋﺒـﻮر‬
‫ﻧﻜﻨﻴﺪ و ﻓﻌﻼً ﺑﻪ ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ «2‬ﺗﺎ دﺳﺘﻮر ﺛﺎﻧﻮي از ﭘﻴﺸﺮوي ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺧـﻮدداري‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺿﻤﻨﺎً ﺑﻪ ﻋﺮض ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﻓﺮاري )ﻳﺰﮔﺮد( ﭘﺲ از آزاد ﺷـﺪن ﻫﻤـﻪ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺮق اﻳﺮان ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺧﺎﻗﺎن ﭼﻴﻦ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪه ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺧﺎﻗﺎن ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﺮق‬
‫اﻳﺮان ﺑﺎز ﭘﺲ ﺑﮕﻴﺮد وﻟﻲ ﺧﺎﻗﺎن از ﻛﻤﻚ ﺑﻪ او ﺳﺮ ﺑﺎز زده و ﻳﺰدﮔﺮد ﺗﻨﻬـﺎ و ﺑـﺪون ﺳـﭙﺎه‬
‫آواره ﺻﺤﺮاﻫﺎ و ﻛﻮهﻫﺎي ﻣﺮو ﮔﺸﺘﻪ و ﻟﺤﻈﺎت ﺗﻠﺨﻲ را در اﻧﺘﻈـﺎر ﻣـﺮگ ﻣﺤﺘـﻮم‪ 3‬ﺧـﻮد‬
‫ﻣﻲﮔﺬراﻧﺪ‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﺳﻮﻳﺪ ﺑﻦ ﻣﻘﺮن‪ ،4‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛﻞ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺟﺒﻬﻪ ﺷﻤﺎل در ﮔﺰارش ﻛﺎر ﺧﻮد ﻋﺮﺿـﻪ‬
‫ﻣﻲدارد‪ :‬ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻗﻮﻣﺲ‪) 5‬داﻣﻐـﺎن‪ ،‬ﺳـﻤﻨﺎن‪ ،‬ﺑﺴـﻄﺎم( و ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ ﺷـﻬﺮﻫﺎي ري‪،‬‬
‫ﮔﺮﮔﺎن و ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﻋﻤﻮﻣﺎً در زﻳﺮ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﻼم در ﻛﻤﺎل اﻣﻨﻴـﺖ و آزادي و ﻋـﺪل و‬
‫داد اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﺳﺘﻮنﻫـﺎﻳﻲ از ﺳـﭙﺎه اﺳـﻼم در ﻛﺮاﻧـﻪﻫـﺎي درﻳـﺎي‬
‫ﻗﺰوﻳﻦ‪ 6‬ﻣﺴﺘﻘﺮ و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻓﺮﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ 5‬ﺑﻜﻴﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ 7‬و ﻋﺘﺒﻪ‪ 1‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن اول و دوم ﻛﻞ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑـﻲ‪،‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 34‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ ،127‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪.1999‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 24‬و ‪ 25‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 120‬ﺗﺎ ‪ ،121‬و ﺗـﺎرﻳﺦ ﻃﺒـﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 1974‬ﺗـﺎ‬
‫‪.1978‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 27‬و ‪ 28‬و ‪ 29‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 122‬ﺗﺎ ‪.123‬‬

‫‪851‬‬
‫ﺿﻤﻦ ﮔﺰارش ﻛﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎي و آﺑﺎديﻫﺎي آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﻪ زﻳﺮ‬
‫ﭘﺮﭼﻢ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم درآﻣﺪهاﻧﺪ و ﻃﺒﻖ ﻓﺮﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن اﺳـﻼم‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺄﻣﻴﻦ رﻓﺎه و اﻣﻨﻴﺖ از ﺗﺨﺮﻳﺐ آﺗﺸﻜﺪهﻫﺎي آنﻫﺎ ﺧﻮدداري ﻛﺮده و آنﻫـﺎ را در‬
‫ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ 2‬ﺧﻮﻳﺶ آزاد ﻧﻤـﻮده و ﻗـﺮارداد ﺻـﻠﺢ و دادن ﺟﺰﻳـﻪ را ﺑـﺎ آنﻫـﺎ ﻣﻨﻌﻘـﺪ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﭙﺎه اﺳﻼم ﻗﻔﻘﺎز و ارﻣﻨﺴـﺘﺎن را ﺑـﻪ زﻳـﺮ ﭘـﺮﭼﻢ اﺳـﻼم درآورده و‬
‫ﺑﺨﺸﻲ از ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ در ﺑﺎب اﻻﺑﻮاب‪) 3‬درﺑﻨﺪ( ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻗﻔﻘﺎز ﻣﺴﺘﻘﺮ و ﺑﺨﺶ‬
‫دﻳﮕﺮ در ﺣﻮاﻟﻲ ﺷﻬﺮ ﺗﻔﻠﻴﺲ‪ 4‬ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﺴﺘﻘﺮ و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺘﻮن از ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﻧﻴﺰ ﺑـﺮ‬
‫ﻛﻮهﻫﺎ و ﺗﭙﻪﻫﺎي ﻣﺸﺮف ﺑﺮ )درﻳﺎي‪ 5‬ﺳﻴﺎه( ﻣﺴﺘﻘﺮ و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻓﺮﻣﺎن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺿﻤﻨﺎً درﺑﺎره ارﻣﻨﺴﺘﺎن و درﺑﻨﺪ اﻣﺎنﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺮاز‪ 6‬داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪6‬ـ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه ﺟﻨﻮب ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﮔﺰارش ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻋﺮﺿﻪ ﻣـﻲدارد‬
‫ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻳﻤﻦ و ﺣﻀﺮﻣﻮت در اﻣﻨﻴﺖ و آراﻣﺶ و ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﺑـﻪ ﺳـﺮ ﻣـﻲﺑﺮﻧـﺪ و‬
‫ﺳﺘﻮنﻫﺎﻳﻲ از ﺳﭙﺎه اﺳﻼم در ﻛﺮاﻧﻪﻫﺎي اﻗﻴﺎﻧﻮس ﻫﻨﺪ ﻣﺴﺘﻘﺮ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳـﺘﻮنﻫـﺎي‬
‫ﻣﺴﺘﻘﺮ در ﻛﺮاﻧﻪﻫﺎي ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس ﻫﻤﻮاره در ﺣﺎل ﺗﻤﺎس ﻫﺴﺘﻨﺪ آﻣﺪ و ﺷﺪ ﻛﻠﻴﻪ ﻛﺸﺘﻲﻫـﺎ‬
‫را از ﺷﺮق ﺑﻪ ﻏﺮب ﺑﺎزدﻳﺪ و ﻛﻨﺘﺮل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻓﻪﻫﺎي ﮔﻤﺮﻛﻲ ﻋﺒﻮر آنﻫـﺎ را‬
‫آزاد ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ )ﺟﺮﺟﻲ زﻳﺪان‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.(131‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ 27‬و ‪ 28‬و ‪ 29‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ 122‬ﺗﺎ ‪.123‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪.1980‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪ 28‬و ‪ ،29‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 122‬و ‪ 123‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 1984‬و اﻳـﻦ ﻛـﻪ در ﻣﻌﺠـﻢ‬
‫اﻟﺒﻠﺪان ﻳﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ﻧﻮﺷﺘﻪ )ﺗﻠﻔﻴﺲ( در ﻋﺼﺮ ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن رﺳﻴﺪ ﻣﻘﺼﻮد داﺧﻞ ﺷﻬﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.1883‬‬

‫‪852‬‬
 ‫رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﺎﻳﺖﻫﺎ و اﻗﺪام ﺑﻪ ﻋﺰل و ﻧﺼﺐﻫﺎ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﻳﻦ ﺳﻤﻴﻨﺎر ﻋﻈﻴﻢ ﻛـﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻛـﻮﻫﻲ از اﺑﻬـﺖ و ﺷـﻜﻮه‬
‫ﻣﻌﻨﻮي در ﺟﺎﻳﻲ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻌﺪ از اﺳﺘﻤﺎع ﮔﺰارش ﻫﻤﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دﺳﺘﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪاش ﻣﻲﻛﺸﺪ و دﺳﺘﻪ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪاش را زﻳﺮ ﭼﺎﻧﻪ ﻋﻤﻮد ﻛﺮده اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻜﺎﻳﺎت ﻣـﺮدم‬
‫از اﺳﺘﺎﻧﺪاران و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران و ﻣﺄﻣﻮرﻳﻦ داراﻳﻲ و ﻗﻀﺎت دادﮔﺎهﻫﺎ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻛـﺮده و ﻃﺒـﻖ‬
‫ﻣﻌﻤﻮل ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻋﺰل و ﻧﺼﺐﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ اﻗﺪام ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و ﺑـﺰرگﺗـﺮﻳﻦ اﺳـﺘﺎﻧﺪاران و‬
‫ﭘﺮﻗﺪرتﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ را ﺑﻪ اﺷﺎره ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﻬـﺮهﻫـﺎي ﺷـﻄﺮﻧﺞ از‬
‫ﺻﺤﻨﻪ ﺧﺎرج ﻳﺎ آنﻫﺎ را ﺗﻌﻮﻳﺾ و ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻣﺎ آﻳﺎ ﭼﻪ ﺳﺮي در اﻳﻦ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﻫﺴﺖ‬
‫و ﭼﻪ رازي‪ 1‬در او ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ و اﺳﺎﺳﺎً از ﭼﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و از ﻛﺠﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻳﻦ ﺻﺤﺎﺑﻲ‬
‫زﻧﺪهدل و ﭘﺸﻤﻴﻨﻪﭘﻮش و ﺑﻲآﻻﻳﺶ و ﺑﻲﺗﺸﺮﻳﻔﺎت رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ در ﺳﺎﻳﻪ اﻳـﻦ ﺗﺎزﻳﺎﻧـﻪ‬
‫دو ﻗﺎره ﻋﻈﻴﻢ آﺳﻴﺎ و اﻓﺮﻳﻘﺎ را ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪ ،‬ﻣﻲﭼﺮﺧﺎﻧﺪ و از ﺑﻴﻢ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه اﻳﺮان )ﻳﺰدﮔﺮد( دﻳﻮاﻧﻪوار ﺑﻪ ﺷﻜﺎف ﻛﻮهﻫﺎ ﭘﻨـﺎه ﺑـﺮد و اﻣﭙﺮاﺗـﻮري‬
‫روم در روز و در ﺷﺐ ﺧﻮاب و اﺳﺘﺮاﺣﺘﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬و ﺧﺎﻗﺎن ﭼﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ و ﺷﺘﺎب ﺑـﻪ‬
‫آن ﺳﻮي ﺟﻴﺤﻮن ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ و در ﻻك ﺧﻮد از ﻛﺸﻮر ﭼﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺪﻳﻨﻪ ﮔـﺮدن ﻛﺸـﻴﺪه و‬
‫‪2‬‬
‫ﻫﺮ آن ﻣﻨﺘﻈﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ اﻳﻦ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺑﺴﺎط ﻗﺪرت و ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺖ او را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻢ‬
‫ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ از ﻫﻤﺎن ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ اﺳﺖ اﻣﺎ در دﺳﺖ‬
‫ﻛﺴﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻛﻪ در راه ﻧﺸﺮ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﺧﺪا و ﻓﺮﻣﻮدهﻫﺎي رﺳـﻮل اﷲ ص‪ ،‬ﺧـﻮد را‬

‫‪1‬ـ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد )ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب( در ﺻـﻔﺤﻪ ‪ 133‬ﺑـﻪ ﻧﻘـﻞ از ﻳـﻚ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪه ﺷـﺮﻗﻲ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪» :‬دره ﻋﻤﺮ ﻣﻬﻴﺐﺗﺮ از ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎري از ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن او ﺑﻮد« آن ﮔﺎه داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻧﺎمﺑﺮده ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪» :‬ﺧﻼﺻﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ دره‬
‫و ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﻋﺠﻴﺐ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﺷﻮﻛﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن را در ﻫﻢ ﺷﻜﺴﺖ و روﻣﻴﺎن را از ﺳﻮرﻳﻪ و ﻣﺼﺮ و ﻟﻴﺒﻲ ﺑﺮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪ 34‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص‪ ،127‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص‪.1999‬‬

‫‪853‬‬
‫ﻣﺴﺘﻤﺪ از ﻧﻴﺮوي ﻻﻳﺰال ﺧﺪاوﻧﺪي ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬و در ﻳﻚ ﻓﺮازي از اﻳﻤـﺎن و ﺧﺪاﭘﺮﺳـﺘﻲ‪ ،‬آن‬
‫ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺟﺎوداﻧﻪ ﭼﺸﻢ ﻣـﻲدوزد ﻛـﻪ ﻫﻤـﻪ ﻧﻴﺎزﻫـﺎ و ﺧﻴـﺮ و ﺧﻮﺷـﻲﻫـﺎ و درد و‬
‫رﻧﺞﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي را ﭘﺸﺖ‪ 1‬ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﻣﺠـﺮد و ﺑـﻲﻧﻴـﺎزي‬
‫ﻣﺒﺪل ﮔﺸﺘﻪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻗﺪرت ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪي از او ﺿﺮﺑﻪﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ و ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻓﺮﻣـﺎنﻫـﺎي او‬
‫ﺑﺸﻮد ﻳﺎ ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از رﻋﺐ و ﻫﺮاس ﺑﻪ ﻛﻮهﻫﺎ ﭘﻨﺎه ﺑﺮده ﻳﺎ در ﺟﺎي ﺧﻮﻳﺶ دﭼﺎر ﺧـﻮف و‬
‫اﺿﻄﺮاب ﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از اﺳﺘﻤﺎع ﮔﺰارش ﻓﺮﻣﺎﻧﻬﺎن ﺳﭙﺎه و رﺳـﻴﺪﮔﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻜﺎﻳﺖﻫﺎ‪ 2‬ﻣﺤﻞ ﺳﻤﻴﻨﺎر ﻋﻈﻴﻢ ﻣﻨﻲ را ﺗﺮك ﻛﺮده و ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺷﺎدي و ﺷـﻜﺮﮔﺰاي‬
‫ﺧﺪا و رﻳﺨﺘﻦ اﺷﻚﻫﺎي ﺷﻮق ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻼش ﺷﺒﺎﻧﻪروزي او در ﻣﺪت ده ﺳﺎل‪ ،‬ﭘـﺮﭼﻢ دﻳـﻦ‬
‫اﺳﻼم از ﻃﺮف ﻏﺮب در ﻣﺮز ﺗﻮﻧﺲ و ﺑﺮ ﻛﻮهﻫﺎي ﻣﺸﺮف ﺑﺮ درﻳﺎي ﺳﻴﺎه‪ ،‬و از ﻃﺮف ﺷﺮق‬
‫در ﻛﻨﺎرهﻫﺎي رود ﺟﻴﺤﻮن و در ﺷﻬﺮ ﺑﻠﺦ )در اﻋﻤﺎق ﺧـﺎك اﻓﻐﺎﻧﺴـﺘﺎ ﻓﻌﻠـﻲ( و از ﻃـﺮف‬
‫‪3‬‬
‫ﺷﻤﺎل در ﻛﺮاﻧﻪﻫﺎي ﺑﺤﺮ ﺧﺰر و از ﻃﺮف ﺟﻨﻮب در ﻛﺮاﻧﻪﻫﺎي اﻗﻴﺎﻧﻮس ﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ اﻫﺘـﺰاز‬
‫درآﻣﺪه اﺳﺖ و ﺑﺮ روي ﺷﻦﻫﺎي داغ ﻣﻨـﻲ ﭼﻨـﺪ ﮔـﺎﻣﻲ ﺑﺮﻣـﻲدارد‪ 4‬و ﻧﺎﮔـﺎه در ﻧﻘﻄـﻪاي‬
‫ﻣﻲاﻳﺴﺘﺪ و ﺗﻮدهاي از ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻦﻫﺎي داغ را ﺟﻤﻊ ﻛﺮده و ﻋﺒﺎﻳﺶ را ﺑﺮ آن ﻣﻲﮔﺴـﺘﺮاﻧﺪ و‬
‫ﺑﺮ روي آن رو ﺑﻪ آﺳﻤﺎن دراز ﻣﻲﻛﺸﺪ و ﺑﺎ ﻋﺒﺎرات زﻳﺮ ﺑﺎ ﺧﺪاي ﺧﻮد راز و ﻧﻴﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﺧﺪاﻳﺎ ﺳﻨﻢ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻪ‪ ،‬و ﺗﻮان و ﻧﻴـﺮوﻳﻢ ﭘـﺎﺋﻴﻦ آﻣـﺪه‪ ،‬و ﻣﻠـﺘﻢ در ﺟﻬـﺎن ﭘﺮاﻛﻨـﺪه‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس در ﻛﺘﺎب زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.132‬‬

‫ﻛﺎن ِﻣـ ْﻦ ُﺳـﻨﱠﺘِ ِﻪ َا ْن‬
‫‪2‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ ،571‬و اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،39‬ﻛﻪ ﻋﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﻃﺒﺮي را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ‪َ » :‬و َ‬
‫ﺎﺧ َﺬ ﻋُﲈ َﻟﻪ ﺑِﻤ ِ‬
‫ﻮاﻓﺎه اﳊَ ﱠﺞ ﻛ ﱠُﻞ َﺳﻨ ٍَﻪ«‪.‬‬ ‫َﻳ ُ ّ ُ ُ‬
‫‪3‬ـ ﻣﺮاﺟﻊ اﻳﻦ ﻣﺮزﻫﺎي ﺗﺎزه را در ﭘﺎورﻗﻲ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي ﺳﺎﺑﻖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪4‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،440‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،241‬و اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،73‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.182‬‬

‫‪854‬‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاﻳﺎ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدت ﻓﺮاﺧﻮان‪ 1‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻛﺴﺮ و ﻧﻘﺼﻲ در اﺟﺮا و ﺛـﻮاﺑﻢ‬
‫ﭘﻴﺪا ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺧﺪاﻳﺎ ﺷﻬﺎدت در راه ﺧﻮدت را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎ‪ ،‬ﺧـﺪاﻳﺎ ﻣـﺮگ ﻣـﺮا در ﺷـﻬﺮ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮتص )ﻣﺪﻳﻨﻪ( ﻣﻘﺪر‪ 2‬ﻓﺮﻣﺎ« و ﻛﺴﻲ ﺟﺰ ﺧﺪا ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﻛـﻪ در ﻣـﺪت ﻛﻤﺘـﺮ از ﺳـﻪ‬
‫ﻫﻔﺘﻪ دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ دﻋﺎﻫﺎي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺧﺪا واﻗﻊ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ام اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﺣﻔﺼﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬وﻗﺘﻲ اﻳﻦ دﻋﺎﻫﺎ را از او ﻣﻲﺷﻨﻮد ﺑﻪ او‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اي ﭘﺪرم ﺗﻮ ﻛﻪ ﻓﻌﻼً در ﻣﻨﻲ ﻫﺴﺘﻲ ﭼﻄﻮر ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﻣﺪﻳﻨـﻪ ﺑـﻪ ﺷـﻬﺎدت‬
‫ﻧﺎﺋﻞ ﺷﻮﻳﺪ؟« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻮاب ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬دﺧﺘﺮم ﺧﺪا ﻫﺮ ﮔﺎه ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺮا‬
‫ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮداﻧﺪ‪.«3‬‬
‫آري ﺧﺪا ﺧﻮاﺳﺖ و اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از ﭘﺎﻳﺎن ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ و ﻋﻤـﺮه‬
‫ﻫﻤﺮاه اﻣﻬﺎتاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ و ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﻲﺷﻤﺎر اﺻﺤﺎب و ﻳﺎران ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮﮔﺮدﻳﺪ و‬
‫ﭼﻨﺪ روزي ﮔﺬﺷﺖ و رﻓﻊ ﺧﺴﺘﮕﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ ﻓﺮا رﺳﻴﺪ‪ 4‬و ﺑﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﻧﻤـﺎز‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻴﺸﻪ اﻣﻮاج ﺧﺮوﺷﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴـﺠﺪ ﺳـﺮازﻳﺮ ﺷـﺪﻧﺪ و اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﻄﺒﻪﻫﺎ را ﺑﺎ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺧـﺪا و درود ﺑـﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص و ذﻛـﺮ ﺧﻴـﺮ‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آﻏﺎز و ﺑﺎ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري و ﺗﺸﻮﻳﻖ آنﻫﺎ‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،440‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،241‬و اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ ،73‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.182‬‬
‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،440‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،67‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.182‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،439‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺗﺴﻴﺮ اﻻﺻﻮل‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.49‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 137‬و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪ 440‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ‪» :‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌـﺪ از ﺣﺮﻛـﺖ‬
‫ﻣﻨﻲ در )اﺑﻄﺢ( ﭘﻴﺎده ﺷﺪ و از ﺧﺪا درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻬﺎدت ﻛﺮد و ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﺣﻤﻮي ﻧﻮﺷﺘﻪ )اﺑﻄﺢ( رﻳﮓزار ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﻲ ﺗﺎ‬
‫ﻣﻜﻪ«‪.‬‬

‫‪855‬‬
‫ﺑﻪ ﻓﺪاﻛﺎري در راه ﺧﺪا و ﺗﺮﺳﺎﻧﻴﺪن آنﻫﺎ از ﻗﻬﺮ و ﻋﺬاب ﺧﺪا‪ ،1‬ﺧﻄﺒﻪﻫﺎ را اداﻣﻪ داد و در‬
‫ﺧﻄﺒﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﺟﻤﻌﻪ ﺷﻨﻴﺪن دو ﻣﻄﻠﺐ در اﻳﻦ ﺧﻄﺒﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺣـﺪي ﻣﺸـﺘﺎﻗﺎﻧﻪ و ﺑـﺎ وﺟـﺪ و‬
‫ﻋﻼﻗﻪ درودﻫﺎ ﺑﺮ‪ 2‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﺳﺘﺎد و از اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 3‬ذﻛﺮﻫﺎي ﺧﻴﺮ ﻛـﺮد ﻛـﻪ‬
‫ﮔﻮﻳﻲ در ﺣﺎل ﻣﺴﺎﻓﺮت و دﻳﺪارﺑﻴﻨﻲ از آن ﻫﺎ اﺳﺖ و ﭼﻨﺪ ﺻﺒﺎح دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺣﻀـﻮر آنﻫـﺎ‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ و دوم اﻳﻦ ﻛﻪ در اﺛﻨﺎي ﺧﻄﺒﻪﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪» :‬در ﺧﻮاب دﻳﺪم ﻛﻪ ﺧﺮوﺳـﻲ‪ 4‬دو ﻣﺮﺗﺒـﻪ‬
‫ﻧﻮك ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻦ زد و ﻣﺮا زﺧﻤﻲ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻣﻦ اﻳﻦ ﺧﻮاب را اﻳﻦ ﻃﻮر ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮدهام ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ زوديﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ﺷﻬﻴﺪ ﺧﻮاﻫﻢ ﺷـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﺧـﺮوس در ﺧـﻮاب رﻣـﺰ‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ‪ 5‬ﺑﻮدن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻛﺜﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ از ﺻﺤﺖ رؤﻳﺎي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و آﮔﺎﻫﻲ او‬
‫از ﺗﻌﺒﻴﺮ رؤﻳﺎﻫﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺗﺄﺛﺮ آنﻫﺎ از ﻋﻤﻖ اﻳﻦ ﻓﺎﺟﻌﻪ ﻫﻮﻟﻨﺎك اﺟـﺎزه‬
‫ﻧﻤﻲداد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن را ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻫﻴﭻ ﻛﺴﻲ ﺗﺎ اﻳﻦ ﺣﺪ از اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ‬
‫و ﻣﺮوت دور ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و اﺣﺪي ﺗﺎ اﻳﻦ اﻧﺪازه درﻧﺪهﺧﻮ ﻧﻴﺴﺖ ﻛـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳﻮءﻗﺼﺪ در ﺳـﺮ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑـﻪ ﻋـﻼوه از آﻏـﺎز ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ اﻳـﺮان‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،439‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺗﺴﻴﺮ اﻻﺻﻮل‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.49‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 137‬و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪ 440‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ‪» :‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌـﺪ از ﺣﺮﻛـﺖ‬
‫ﻣﻨﻲ در )اﺑﻄﺢ( ﭘﻴﺎده ﺷﺪ و از ﺧﺪا درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻬﺎدت ﻛﺮد و ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﺣﻤﻮي ﻧﻮﺷﺘﻪ )اﺑﻄﺢ( رﻳﮓزار ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﻲ ﺗﺎ‬
‫ﻣﻜﻪ«‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.439‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 439‬و ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.484‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪856‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ورود اﺳﻴﺮان ﺑﺎﻟﻎ ارﺗﺶ اﻳﺮان‪ 1‬را ﺑـﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ ﻣﻤﻨـﻮع اﻋـﻼم‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻓﻌﻼً در ﻣﺪﻳﻨﻪ اﻓﺮاد ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ اﺑـﻮ ﻟﺆﻟـﺆ ﻏـﻼم ﻣﻐﻴـﺮه‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺶ و اﺻﺮار ﻣﻐﻴﺮه و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻧﺠـﺎم دادن ﻛﺎرﻫـﺎي‬
‫ﺻﻨﻌﺘﻲ ﻣﺮدم او را ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ راه‪ 2‬داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺴﻲ از اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن وﺟﻮد ﻧـﺪارد‪ ،‬و‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺑﻮ ﻟﺆﻟﺆ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻮءﻗﺼﺪي در ﺳﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﭼﻨـﺪي‬
‫‪4‬‬
‫ﻗﺒﻞ ﻫﻤﻴﻦ اﺑﻮ ﻟﺆﻟﺆ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﭘﻴﺶ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 3‬آورد ﻛﻪ ﻣﻐﻴﺮ روزي دو درﻫـﻢ‬
‫ﺑﺮ ذﻣﻪ ﻣﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ «،‬و وﻗﺘﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﺷﻐﻞ و درآﻣﺪ او ﺳﺆال ﻛﺮد ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﻘﺎش و ﻧﺠﺎر و آﻫﻨﮕﺮ و آﺳﻴﺎﺳﺎز و ﻏﻴﺮه‪ 5‬اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ او ﮔﻔـﺖ‪» :‬در ﻣﻘﺎﺑـﻞ اﻳـﻦ‬
‫درآﻣﺪ دو درﻫﻢ زﻳﺎد ﻧﻴﺴﺖ« اﺑﻮ ﻟﺆﻟﺆ ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺖ ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﺷﺪ‪ ،‬و زﻳﺮ ﻟﺐ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﭼﻨـﺪ‬
‫ﺑﺎر زﻣﺰﻣﻪ ﻛﺮد‪» :‬واﻋﺠﺒﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ رﻓﺘﺎر ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﺮ ﻣـﻦ ﺳـﺘﻢ روا‬
‫ﻣﻲدارد!‪ «6‬و ﺑﺮﺧﻲ در ﺟﻬﺖ ﺗﻘﻮﻳﺖ اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل اﺗﻔﺎﻗﻲ را ﻛﻪ ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻌـﺪ از اﻳـﻦ ﺟﺮﻳـﺎن‬
‫روي داد ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻲآوردﻧﺪ‪» :‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در رﻫﮕﺬري اﺑﻮ ﻟﺆﻟﺆ را دﻳـﺪ و‬
‫ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﻚ آﺳﻴﺎب ﺑﺎدي‪ 7‬را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﺴﺎزﻳﺪ«‪ .‬اﺑﻮ ﻟﺆﻟﺆ در ﺟﻮاب ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﭼﺸـﻢ‪،‬‬
‫ﻳﻚ آﺳﻴﺎﺑﻲ را ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺑﺴﺎزم ﻛﻪ آوازه‪ 8‬آن در ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن ﻃﻨـﻴﻦاﻧـﺪاز ﮔـﺮدد‪ «1‬ﻓـﺎروق‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.440‬‬

‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.440‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪ 49‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص‪ ،137‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص‪.2026‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪857‬‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳﻦ ﻏﻼم ﻣﺮا ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻛـﺮد‪ «2‬و وﻗﺘـﻲ‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﭘﺲ اﺟﺎزه ﺑﺪﻫﻴﺪ ﺗﺎ او را ﻣﺠـﺎزات ﻛﻨـﻴﻢ« ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫‪3‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻓﻌﻼً ﻛﺎري ﻧﻜﺮده و ﻣﺤﺾ ﮔﻔﺘﻦ ﺣﺮف ﺗﻬﺪﻳﺪآﻣﻴﺰ ﻧﻤـﻲﺷـﻮد ﻛﺴـﻲ را ﻣﺠـﺎزات‬
‫ﻛﺮد« و ﭼﻨﺪ روز ﺑﻌﺪ دو ﻣﻮﺿﻮع دﻳﮕﺮ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ را از ﺗﻌﺒﻴﺮ اﻳﻦ ﺧﻮاب ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﻧﮕﺮان ﻛﺮد اول اﻳﻦ ﻛﻪ )ﻋﻴﻴﻨﻪ ﺑﻦ ﺣﺼﻦ‪ (4‬ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ‬
‫ﻧﻔﺮ ﮔﺎرد ﻣﺤﺎﻓﻆ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻦ‪ ،‬ﻳﺎ ﻫﻤﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را از ﻣﺪﻳﻨﻪ اﺧﺮاج ﻛﻦ‪ ،‬ﻣﺒﺎدا ﻳﻜﻲ از‬
‫آنﻫﺎ از ﻫﻤﻴﻦ‪ 5‬ﻣﻮﺿﻊ )اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻌﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﺧﻨﺠﺮ اﺑﻮ ﻟﺆﻟﺆ ﺑـﺮ او اﺻـﺎﺑﺖ ﻛـﺮد(‬
‫آﺳﻴﺒﻲ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬دوم اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻛﻌـﺐ‪ 6‬اﻻﺣﺒـﺎر‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻦ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﺮ دري از درﻫـﺎي ﺟﻬـﻨﻢ دﻳـﺪهام!« و وﻗﺘـﻲ ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( او را ﺧﻮاﺳﺖ و ﺟﺮﻳﺎن را از او ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻌﺐ اﻻﺣﺒﺎر ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﺧـﺪا اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺎه ﺑﻪ آﺧﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺗﻮ داﺧﻞ ﺑﻬﺸﺖ‪ 7‬ﻣﻲﺷﻮي« ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﮔﻔـﺖ‪» :‬اﻳـﻦ‬
‫ﺿﺪ و ﻧﻘﻴﺾ و ﭘﺮاﻛﻨﺪهﮔﻮﻳﻲ ﭼﻴﺴﺖ روزي در ﺟﻬﻨﻢ و روزي در ﺑﻬﺸﺖ؟« ﻛﻌﺐ اﻻﺣﺒـﺎر‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ در ﺗﻮرات ﺗﻮ را ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺮ دري از درﻫﺎي ﺟﻬﻨﻢ اﻳﺴﺘﺎدهاي و ﻧﻤﻲﮔـﺬاري‬
‫ﻛﺴﻲ از آن داﺧﻞ ﺟﻬﻨﻢ ﺑﺸﻮد‪ 8‬و وﻗﺘﻲ ﺗﻮ ﺑﻤﻴﺮي ﻣﺮدم داﺋﻤﺎً ﺗـﺎ روز ﻗﻴﺎﻣـﺖ وارد ﺟﻬـﻨﻢ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪ 49‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص‪ ،137‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص‪.2026‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪ ،437‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.75‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص ‪ ،435‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.240‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪858‬‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ« و روز دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻛﻌﺐ‪ 1‬اﻻﺣﺒﺎر ﺑﻪ ﻧﺰد اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( آﻣﺪ و ﺑـﻪ او‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮدت ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻦ‪ ،‬زﻳﺮا ﺗﻮ ﺗﺎ ﺳﻪ روز دﻳﮕﺮ وﻓﺎت ﺧﻮاﻫﻴـﺪ ﻛـﺮد‪«2‬‬
‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ از ﻛﺠﺎ ﻣـﻲداﻧـﻲ؟« ﻛﻌـﺐ اﻻﺣﺒـﺎر ﮔﻔـﺖ‪» :‬در‬
‫ﺗﻮرات دﻳﺪهام« اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬واﻋﺠﺒﺎ ﺗﻮ ﻋﻤﺮ ﺑـﻦ ﺧﻄـﺎب )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( را در ﺗﻮرات دﻳﺪهاي؟!« ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا وﻟﻲ ﺻﻔﺖ ﺗـﻮ را و اﻳـﻦ ﻛـﻪ ﺗـﻮ ﺑـﻪ‬
‫زودي وﻓﺎت ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬در ﺗﻮرات دﻳﺪهام« و ﻓﺮدا ﻛﻌﺐ اﻻﺣﺒﺎر آﻣـﺪ و ﮔﻔـﺖ‪» :‬دو روز از‬
‫ﻋﻤﺮ ﺗﻮ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه« و ﭘﺲ ﻓﺮدا آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻓﻘـﻂ ﻳـﻚ روز از ﻋﻤـﺮ ﺗـﻮ ﺑـﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ «3‬و ﺑﺎز در ﻫﻤﺎن روزﻫﺎ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ 4‬ﭘﺴﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻧﺎﮔـﺎه اﺑﻮﻟﺆﻟـﺆ و‬
‫ﻫﺮﻣﺰان و ﺟ‪‬ﻔَﻴﻨﻪ را در ﮔﻮﺷﻪاي ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑﺴـﻴﺎر ﺳـﺮي و ﺧﺼﻮﺻـﻲ ﺑـﺎ ﻫـﻢ ﮔﺘﻔﮕـﻮ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﺤﺾ دﻳﺪن ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺳﺮﻳﻌﺎً از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟـﺪا ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و ﺧﻨﺠـﺮي از‬
‫دﺳﺖ ﻳﻜﻲ از آنﻫﺎ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪ ،5‬و ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺮﻧﺦﻫﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﺎﻧﺪ ﺧﺎرﺟﻲ‬
‫ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري ﻣﺰدوران داﺧﻠﻲ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻗﺘﻞ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺗﺪارك دﻳﺪهاﻧـﺪ و‬
‫ﻋ‪‬ﺘﻴﺒﻪ‪ 6‬و ﻛﻌﺐ ﻫﻢ اﮔﺮ در اﻳﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ دﺳﺘﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ دﻗﻴﻘـﺎً از ﺗـﺪارك اﻳـﻦ ﺗﻮﻃﺌـﻪ و‬

‫‪1‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 2026‬و ‪ 2027‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.50‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 75‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 2084‬و ‪.2085‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ و از ﺟﻤﻠﻪ )ﻃﻨﻄﺎوﻳﻴﻦ در اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ (433‬رواﻳﺖﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﻴﻴﺒـﻪ و ﻛﻌـﺐ ﺑﻬـﺮهاي از ﺻـﺤﺖ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ زﻳﺮا اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻬﻢ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ رواﻳﺖ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ و ﻋﻴﻨﻴﻪ ﻳﻚ ﻋﺮب ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﺳﻄﺤﻲ و ﺑﻪ اﺣﻤﻖ ﻣﻄﺎع ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪859‬‬
‫زﻣﺎن اﺟﺮاي آن و ﺣﺘﻲ ﻣﺤﻞ اﺻﺎﺑﺖ ﺿﺮﺑﺖ اﻃﻼع داﺷﺘﻪاﻧـﺪ‪ ،1‬و اﮔـﺮ ﻧﻈـﺎم ﻗﻀـﺎﻳﻲ آن‬
‫زﻣﺎن اﺟﺎزه ﻣﻲداد ﻛﻪ زﻳﺮ ﺳﺎﻳﻪﻫﺎي ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ از ﻋ‪‬ﻴﻴﻨﻪ و ﻛﻌﺐ اﻻﺣﺒﺎر ﺑـﺎزﺟﻮﻳﻲ ﺑـﻪ ﻋﻤـﻞ‬
‫آﻳﺪ ﻛﻌﺐ اﻻﺣﺒﺎر اﻋﺘﺮاف ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را‪ ،‬ﻧﻪ در ﺗﻮرات ﺑﻠﻜﻪ در ﮔﻮﺷـﻪ و ﻛﻨـﺎر‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺷﻨﻴﺪه ﻳﺎ دﻳﺪه اﺳﺖ و ﻋﻴﻴﻨﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺤﻞ اﺻﺎﺑﺖ ﺿﺮﺑﺖ را از ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮﻳﻦ اﻋﻀﺎي ﺑﺎﻧﺪ‬
‫اﻳﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﺷﻨﻴﺪه اﺳﺖ وﻟﻲ ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎﻳﻲ آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﭼﻨـﻴﻦ ﺑـﺎزﺟﻮﻳﻲ اﺟـﺎزه ﻧﻤـﻲداد و‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در رأس ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ ﺑﺎرﻫﺎ اﻋﻼم ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ اﻋﺘـﺮافﻫـﺎ و‬
‫اﻗﺮارﻫﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮف و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ارزش ﻗﻀﺎﻳﻲ‪ 2‬ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﺳﺮﻧﺦﻫﺎ و ﺑﺤﺚ و ﺣﺮفﻫـﺎ را ﻧﺎدﻳـﺪه ﮔﺮﻓـﺖ‪ ،‬و ﻣﺜـﻞ ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬
‫ﺳﺮﮔﺮم ﺻﺪور ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻼت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﺟﺮاي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻋﻤﺮان و‬
‫آﺑﺎداﻧﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺣ‪‬ﺬﻳﻔﻪ را ﻣﺄﻣﻮر آﺑﻴﺎري‪ 3‬زﻣﻴﻦﻫﺎي ﺣﻮزه رودﺧﺎﻧﻪ دﺟﻠﻪ و‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﺣﻨﻴﻒ را ﻣﺄﻣﻮر آﺑﻴﺎري زﻣﻴﻦﻫﺎي‪ 4‬ﺣﻮزه رودﺧﺎﻧﻪ ﻓﺮات ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎ دﺳﺘﻮرات‬
‫و ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﻻزم آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ اﻋﺰام ﻣﻲدارد‪ ،‬زﻳﺮ ﻟﺐ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ‬
‫را زﻣﺰﻣﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬

‫‪1‬ـ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻮرﺧﻴﻦ اﺳﺖ و ﻧﻈﺮ ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ رواﻳﺖﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﻴﻨﻴﻪ و ﻛﻌﺐ اﻻﺣﺒﺎر ﻳﺎ اﺳﺎﺳﺎً ﺻﺤﻴﺢ‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﻮد آنﻫﺎ ﺑﻌﺪ از ﺷﻬﺎدت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺤﺾ ﺧﻮدﺳﺘﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐﻫﺎ را ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﻛﺴﻲ ﻫـﻢ ﺑـﻪ‬
‫آنﻫﺎ اﻋﺘﻨﺎ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ و اﮔﺮ اﻳﻦ رواﻳﺖﻫﺎ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻲﺑﻮد ﺑﻌﺪ از ﺷﻬﺎدت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺴﺮش )ﻋﺒﻴﺪاﷲ( ﻫﻢ ﭼﻨـﺎن‬
‫ﻛﻪ ﻫﺮﻣﺰان را ﻛﺸﺖ آنﻫﺎ را ﻧﻴﺰ ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.186‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪860‬‬
 ‫آﺧﺮﻳﻦ آرزوي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫»اﮔﺮ ﺧﺪا ﻣﺮا ﻣﺪد ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ در ﺟﻬﺖ ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ اﻗﺘﺼﺎد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ 1‬و ﺗﻮزﻳـﻊ ﻋﺎدﻻﻧـﻪ‬
‫درآﻣﺪﻫﺎ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ را ﭘﻴﺎده ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ زﻧﺎن ﺑﻲﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‪ 2‬ﺑﻌـﺪ از ﻣـﻦ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ ﻛـﺲ‬
‫ﻧﻴﺎزي ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺑﻴﺴﺖ و دوم‪ :‬ﺷﻬﺎدت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﺣﻮادث ﺑﻌﺪي‬

‫ﺷﺐ ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ‪ 3‬ﻓﺮا رﺳﻴﺪ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﺜﻞ ﻫﻤﻴﺸﻪ اﻛﺜﺮ ﺳﺎﻋﺎت ﺷـﺐ‬
‫را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و راز و ﻧﻴﺎز ﺑﺎ ﺧﺪاي ﺧﻮد ﮔﺬراﻧﺪ و در اواﺧﺮ ﺷﺐ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻮا ﺗﺎرﻳـﻚ ﺑـﻮد‬
‫ﺑﺎ ﻧﺪاي ﻣﺆذن از ﺟﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم دادن ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺘﺎﻓﺖ‪ 4‬و ﺑﻌﺪ از ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺻﻔﻮف در ﻣﺤﻞ ﺧﻮد رو ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ اﻳﺴﺘﺎد و دﺳﺖﻫﺎ را ﺑـﺎﻻ‬
‫ﺑﺮد و ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﺗﻜﺒﻴﺮ ﺗﺤﺮﻳﻢ را ادا و ﮔﻔﺖ‪» :‬اﷲ اﻛﺒﺮ‪ «5‬و ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻌﺪ ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻴﺪ‪:‬‬

‫»ﺳﮕﻲ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‪ 6‬رﺳﺎﻧﻴﺪ« و ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﻓﺮﻳﺎد ﺗﻤﺎم ﺻـﻔﻮف ﺑـﻪ ﻫـﻢ ﺧـﻮرد و‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،441‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺳﺪ اﻟﻐﺎﺑـﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 74‬و اﻟﺨـﺮاج ﺑـﻦ ادم‪ ،‬ص‪ 76‬و اﻟﺨـﺮاج اﺑـﻲ ﻳﻮﺳـﻒ‪ ،‬ص‪ 44‬و اﺑـﻦ‬
‫اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.100‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪861‬‬
‫وﺣﺸﺖزده ﺑﺮاي دﻓﺎع ﺑﻪ ﺻﻒ ﻣﻘﺪم ﻫﺠﻮم ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﺑﻮﻟﺆﻟﺆ ﺑﺎ ﺧﻨﺠﺮي‬
‫ﻛﻪ در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺶ ﺿﺮﺑﺖ‪ 1‬ﺑﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺮود آورد و دﻳﻮاﻧﻪوار ﺑﻪ دور‬
‫ﺳﺮ ﺧﻮد ﻣﻲﭼﺮﺧﺪ‪ 2‬و از ﺟﻠﻮ و ﻋﻘﺐ و راﺳﺖ و ﭼﭗ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺻـﻒ اول را زﺧﻤـﻲ و‬
‫ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ و در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ 3‬ﺑﻦ ﻋﻮف )ﺑ‪‬ﺮْﻧُﺲ( ﺿﺨﻴﻢ و ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ اﺑﻮﻟﺆﻟﺆ اﻧﺪاﺧﺖ ﺗﺎ او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﻨﺪ و اﺑﻮﻟﺆﻟﺆ وﻗﺘـﻲ زﻳـﺮ ﭘﺎرﭼـﻪ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ و‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ دﺳﺘﮕﻴﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮﻳﻌﺎً ﺧﻨﺠﺮش را در ﺷـﻜﻢ ﺧـﻮد ﻓـﺮو ﺑـﺮد و آن را‬
‫ﭼﺮﺧﺎﻧﺪ و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،4‬و ﺑﻌﺪ از ﺑﻪ ﻫﻼﻛﺖ رﺳـﻴﺪن اﺑﻮﻟﺆﻟـﺆ و ﭘﺎﻳـﺎن ﻳـﺎﻓﺘﻦ‬
‫ﻛﺸﺘﺎر ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﻲﮔﻨﺎه‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺮﺻﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑـﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﻜـﻲ از ﺿـﺮﺑﺖﻫـﺎ در ﭘـﺎﻳﻴﻦ ﻧـﺎف او وارد‬
‫ﮔﺸﺘﻪ و رودهﻫﺎﻳﺶ را ﻗﻄﻊ ﻛﺮده و ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﺪت ﺟﺮاﺣﺖﻫﺎ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺮ‬
‫زﻣﻴﻦ اﻓﺘﺎده‪ 5‬اﺳﺖ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺟﻤﻌﻲ از اﺻﺤﺎب او را در ﺣﺎل ﺑﻴﻬﻮﺷﻲ ﺑﺮ دوش ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺑﺮدﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮجﻫﺎي ﺳﺮﮔﺮدان ﺑﺎ ﮔﺮﻳـﻪ و زاري ﺑـﻲاﺧﺘﻴـﺎر در‬
‫اﻃﺮاف ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻳﻜﻲ از اﺻﺤﺎب ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآورد‪» :‬اي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا!! ﻧﻤﺎز‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز‪ !6‬ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻃﻠﻮع ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﺑﺎ دو ﺳﻮره ﻛﻮﺗﺎه ﻧﻤﺎز‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 442‬وﻟﻲ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ ،137‬اﺑﻦ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺳﺮﻳﻊ و ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ را ﺑﻪ )ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻮف( ﻧﺴـﺒﺖ داده‬
‫اﺳﺖ و آن ﺟﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﭘﺎرﭼﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮدهاﻳﻢ آنﻫﺎ )ﺑ‪‬ﺮْﻧُﺲ( ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 137‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،442‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﺤﺐ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.72‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬ارﺷﺎد ﺳﺎري ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري )ﺑﺮﻧﺲ( را ﻛﻼه دراز ﻳﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺑﺰرگ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.111‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 137‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،442‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺤﺐ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.72‬‬

‫‪862‬‬
‫ﺻﺒﺢ را ﺑﺎ آنﻫﺎ ادا ﻛﺮد‪ ،1‬و ﺑﻘﻴﻪ ﺿﺮﺑﺖﺧﻮردﮔﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺷﺶ ﻧﻔﺮ‪ 2‬از آنﻫﺎ ﺑﻪ درﺟﻪ ﺷﻬﺎدت ﻧﺎﺋﻞ و ﻫﻔﺖ ﻧﻔﺮ از آنﻫـﺎ ﻧﻴـﺰ از ﺷـﺪت زﺧـﻢﻫـﺎي‬
‫ﺧﻮﻳﺶ‪ 3‬ﻣﻲﻧﺎﻟﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻨﺰل ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﺟﻤﻊ ﻛﺜﻴﺮي از اﺻﺤﺎب ﺑﻪ دور ﺟﺴﺪ ﻣﺠﺮوح و ﺑﻴﻬﻮش ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺎ‬
‫ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺷﺪت ﺗﺄﺛﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮدي او اﻣﻴﺪوار و ﺑﺮﺧـﻲ دﻳﮕـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺪت ﻧﺎاﻣﻴﺪ و ﻧﮕﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻲ‪ 4‬ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( وارد ﻣﻲﺷـﻮد و ﺑـﺮ ﺑـﺎﻟﻴﻦ او‬
‫ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﺪ و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻛﻪ از ﺷﺎﮔﺮدان ﺻﻤﻴﻤﻲ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( و ﻫﻤﻴﺸـﻪ‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎص او ﺑﻮده و از ﻫﻤﻪ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،5‬ﺑﺎ اﻃـﻼع از ﺧﺼﻮﺻـﻴﺖ ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﻪ ﻫﻮش آوردن او ﻳﻜﻲ دو ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :6‬ﻧﻤـﺎز‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺻﺪا ﭼﺸـﻢ ﮔﺸـﻮده و ﺑـﻪ ﻫـﻮش ﻣـﻲآﻳـﺪ و‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ؟« اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :7‬ﺑﻠﻲ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬ارﺷﺎد ﺳﺎري ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري )ﺑﺮﻧﺲ( را ﻛﻼه دراز ﻳﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺑﺰرگ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.111‬‬
‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 137‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،442‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻣﺤﺐ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.72‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬ارﺷﺎد ﺳﺎري ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري )ﺑﺮﻧﺲ( را ﻛﻼه دراز ﻳﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺑﺰرگ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.111‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.137‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،51‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﮔﺮدي ﻋﺒﺪاﷲ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﻟﻔـﺎروق‪ ،‬ﺷـﺒﻠﻲ‪،‬‬
‫ص‪ ،293‬ج‪ ،2‬ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،443‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﻔﺎﻳﻖ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 140‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 185‬و ‪ 191‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.254‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪863‬‬
 ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻻ ا ْﺳﻼ َم َﳌ ْﻦ ﺗ ََﺮ َك ﱠ‬
‫اﻟﺼـﻠﻮ َة‪ «1‬آن ﮔـﺎه آب ﺧﻮاﺳـﺘﻪ‪ ،‬و در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﺧـﻮن از‬
‫زﺧﻢﻫﺎﻳﺶ ﺟﺎري اﺳﺖ وﺿﻮ ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻧﻤﺎز ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ 2‬ﺳﭙﺲ از اﻃﺮاﻓﻴﺎﻧﺶ ﻣـﻲﭘﺮﺳـﺪ‪:‬‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎً ﻗﺎﺗﻞ ﻣﻦ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد؟ و وﻗﺘﻲ ﺟﻮاب ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬اﺑﻮﻟﺆﻟﺆ‪ 3‬ﻣﺠﻮﺳﻲ ﺑﻮد« ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺧﺪا را ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارم ﻛﻪ ﻗﺎﺗﻞ ﻣﻦ ﻓـﺮدي اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﺣﻀـﻮر‬
‫ﺧﺪا‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺳﺠﺪهاي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪا اﻧﺠﺎم داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑـﺎ ﻣـﻦ ﻃـﺮح دﻋـﻮا‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و ﻳﻘﻴﻦ ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻋﺮﺑﻲ ﺳﻮء ﻗﺼﺪي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ 4‬اﺳﺖ« و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﺄﺳﻒ ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر از وﻗﻮع اﻳﻦ ﻓﺎﺟﻌﻪ‬
‫»ﻣﻦ ﺳﺎﻋﺘﻲ ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﺎﺟﻌﻪ درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﻣﺸـﺎﻫﺪه‬
‫ﻛﺮدم ﻛﻪ اﺻﺤﺎب ﺑﺪر و ﺗﻤﺎم اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر‪ 5‬از اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺑﻪ ﺣـﺪي در ﺗﺄﺳـﻒ‬
‫ﻏﺮق ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً از ﺧﺪا ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ از ﻋﻤﺮ آنﻫﺎ ﺑﻜﺎﻫـﺪ و ﺑـﺮ ﻋﻤـﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻴﻔﺰاﻳﺪ‪ 6‬و ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﻏـﺮق در ﻣـﺎﺗﻢ و اﻧـﺪوه و ﮔـﻮﻳﻲ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادهاﻧﺪ«‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،443‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﻔﺎﻳﻖ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 140‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 185‬و ‪ 191‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.254‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 137‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ‪» :‬ﻗﺎﺗﻞ اﺑﻮﻟﺆﻟﺆ ﻓﻴﺮوز ﻣﺠﻮﺳﻲ اﺻﻞ و روﻣﻲﻧﮋاد )ﻣ‪‬ﺠﻮﺳﻲ اﻷﺻ‪‬ﻞ روﻣﻲ‪ ‬اﻟﺪ‪‬ار( و اﺑﻦ‬
‫اﺛﻴﺮ و ﻃﺒﺮي ﻣﺘﻔﻘﺎً او را ﻧﺼﺮاﻧﻲ و ﻋﻴﺴﻮي ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﻛﺜﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻳﺮاﻧﻲ او را ﻏﻼم اﻳﺮاﻧﻲ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻧﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻧﻪ ﻋﺮب‪.‬‬
‫‪4‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.444‬‬
‫‪5‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 186‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 247‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.444‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪864‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ‪ 1‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻳﻜﻲ از اﻃﺒﺎي ﻋﺮب ﺑﺮ ﺑﺎﻟﻴﻦ او‬
‫ﺣﺎﺿﺮ و ﺷﺮﺑﺖ )ﻧﺒﻴﺬ( را ﺑﻪ او داد‪ ،‬و وﻗﺘﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﻛﻪ ﺷﺮﺑﺖ ﺑﻪ ﺷـﻜﻞ آﻣﻴﺨﺘـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮن از دﻫﻨﻪ ﻳﻜﻲ از زﺧﻢﻫﺎ ﺑﻴﺮون آﻣﺪه‪ ،‬ﺳﻜﻮت‪ 2‬ﻛﺮد وﻟﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻜﻮت ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲداد‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﺿﺮﺑﺖﻫﺎ رودهﻫﺎ را ﻗﻄﻊ ﻛﺮده و ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ او اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴـﺖ‪ ،‬و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 3‬ﻋﺒﺪاﷲ‪،‬‬
‫اﻋﻼﻣﻴﻪ ﺷﻮراي ﭘﺰﺷﻜﻲ درﺑﺎره ﻣﺮگ ﻗﻄﻌﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﻓﻮراً ﭘﺰﺷﻚ دﻳﮕﺮي را از اﻧﺼﺎر و از ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﻲ ﻣﻌﺎوﻳﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺎﻟﻴﻦ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺣﺎﺿﺮ ﻛﺮد و وﻗﺘﻲ ﭘﺰﺷﻚ ﻣﻘﺪاري ﺷﻴﺮ ﺑﻪ او داد و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﻛﻪ از دﻫﻨﻪ ﻳﻜﻲ‬
‫از زﺧﻢﻫﺎ ﺑﺎ ﻛﻤﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ رﻧﮓ ﺑﻴﺮون آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺗﻠﻮﻳﺤﻲ ﭘﺰﺷﻚ ﺳﺎﺑﻖ را ﻛﺎﻣﻼً ﺗﺄﻳﻴـﺪ‬
‫ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ اﻣﲑاﳌﺆﻣﻨﲔ اِ ْﻋ َﻬـﺪْ « = ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻦ و وﺻﻴﺖ ﻛﻦ« ﻳﻌﻨﻲ‬
‫زﺧﻢﻫﺎي ﺗﻮ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻋﻼجﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳـﻦ ﺑـﺮادر از‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﻣﻌﺎوﻳﻪ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﻋﻴﻦ واﻗﻌﻴﺖ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﭘﺰﺷﻚ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﻏﻴـﺮ‬
‫از اﻳﻦ را ﻣﻲﮔﻔﺘﻲ ﺗﻮ را ﺻﺎدق ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻢ‪.«4‬‬
‫اول ام ﻛﻠﺜﻮم و ﺑﻌﺪ زﻧﺎن دﻳﮕﺮ ﮔﺮﻳﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫ام ﻛﻠﺜﻮم دﺧﺘﺮ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻓﺎﻃﻤـﻪ و آﺧـﺮﻳﻦ ﻫﻤﺴـﺮ‪ 5‬ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ در ﭘﺸﺖ ﭘﺮده از اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮ ﭘﺰﺷﻜﺎن در ﻏﻢ و ﺗﺄﺛﺮ ﻏﺮق ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻗﺘﻲ‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 185‬و ‪ ،189‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.445‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 185‬و ‪.189‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 255‬و اﺳﺪاﻟﻐﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 76‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،193‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.447‬‬

‫‪865‬‬
‫ﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ واﻗﻌﻴﺖ ﻧﻈﺮ آنﻫﺎ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ از ﺷـﺪت‬
‫ﺗﺄﺛﺮ ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﮔﺮﻳﻪ و زاري را آﻏﺎز ﻛﺮد )واﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺮاه‪ (... 1‬و زﻧﺎن دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ در آن ﺟﺎ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﮔﺮﻳﻪ و زاري را ﺷﺮوع ﻛﺮدﻧﺪ‪ 2‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻓﻀـﺎي ﻣﻨـﺰل از‬
‫ﮔﺮﻳﻪ و زاري ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻟﺮزه درآﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺻﺪاي اﻋﺘﺮاض ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ـﺬ ُب ا َﳌﻴـ ُﺖ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﻠﻨﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ 3‬و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﮕﺮ ﻧﺸﻨﻴﺪهاﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳ َﻌ ﱠ‬
‫ﺑِﺒ ِ‬
‫ﻜﺎء َا ّﻫ ِﻠ ِﻪ‪َ 4‬ﻋ َﻠﻴ ِﻪ« روح ﻣﻴﺖ ﺑﺮ اﺛﺮ ﮔﺮﻳﻪ ﻧﺰدﻳﻜﺎﻧﺶ در ﻋﺬاب ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد« راﺿﻲ ﻧﻴﺴـﺘﻢ‬ ‫ُ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻦ ﮔﺮﻳﻪ ﻛﻨﻴﺪ و ﻫﺮ ﻛﺲ ﮔﺮﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻴﺮون ﺑﺮود‪ ،‬و ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﻬﺎر روز دﻳﮕﺮ زﻧﺪه‬
‫ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻧﺰع ﻃﻮﻳﻞ ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ ﻣﺘﺎﻧﺖ و ﺻﻼﺑﺖ‪ 5‬را از دﺳﺖ ﻧﺪاد و ﺗﻌﺠﺒﻲ ﻧـﺪارد ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻣﺴـﺮت ﻧﻈـﺮ ﭘﺰﺷـﻜﺎن را درﺑـﺎره ﻣـﺮگ ﻗﻄﻌـﻲ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺻﺮﻳﺤﺎً ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪،‬‬

‫اﻫﺪاف زﻧﺪﮔﻲ در ﻧﻈﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬

‫زﻳﺮا اﻳﻦ ﺑﺰرگ ﺻﺤﺎﺑﻲ زﻧﺪهدل و ﭘﺸﻤﻴﻨﻪﭘـﻮش در راه ﭘﻴـﺮوي از ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ )ص( و‬
‫ﭘﻴﺮوي از اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص(‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 255‬و اﺳﺪاﻟﻐﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 76‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،193‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.447‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،445‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.251‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس در زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ .124‬ﻋﺒﺎرت اﻳﻦ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي اﻳﻦ اﺳﺖ ‪» :‬ﻃﺒﻴﺐ ﺑﻪ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﮔﻔـﺖ وﺻـﺎﻳﺎي‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻲدرﻧﮓ ﺑﮕﻮ زﻳﺮا ﻣﺮگ ﺗﻮ ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ ﻣﻌﺬاﻟﻚ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘـﻨﺞ روز دﻳﮕـﺮ زﻧـﺪه ﻣﺎﻧـﺪ و در اﻳـﻦ ﻧـﺰع‬
‫ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻳﻚ ﻟﺤﻈﻪ ﻣﺘﺎﻧﺖ و ﺻﻼﺑﺖ را ﻛﻪ از ﻣﻠﻜﺎت او ﺑﻮد از دﺳﺖ ﻧﺪاد«‪.‬‬

‫‪866‬‬
‫ﺧﻮد را از ﺗﻤﺎم ﺧﻮﺷﻲﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺤﺮوم ﻛﺮده‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻧﻴﺰ در درﻳﺎﻳﻲ از ﺗـﻼش و‬
‫‪1‬‬
‫ﻛﻮﺷﺶ و رﻧﺞ و ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﻏﺮق ﺑﻮده و ﺑﺎرﻫﺎ ﻧﻴﺰ اﻫﺪاف زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را اﻳﻦ ﻃـﻮر اﻋـﻼم‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺟﻬﺎد )آزاد ﻛﺮدن ﺟﻬـﺎن از ﻛﻔـﺮ( و ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﻋﻠـﻮم و ﻣﻌـﺎرف‬
‫اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬و اﻧﺠﺎم دادن ﻧﻤﺎزﻫﺎ )ارﺗﺒﺎط ﻣﻌﻨﻮي ﺑﺎ ﺧﺪا(‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ زﻧـﺪه ﺑﻤـﺎﻧﻢ« و ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻃﻮل ده ﺳﺎل ﺟﻬﺎد و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮاي ﻣﺘﻼﺷﻲ ﻛﺮدن ارﺗﺶﻫـﺎي اﻳـﺮان و‬
‫روم و ﺗﻼش و ﻛﻮﺷﺶ در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻋﻠﻮم و ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﻲ در دو ﻗـﺎره آﺳـﻴﺎ و آﻓﺮﻳﻘـﺎ و‬
‫ﺑﺮﭘﺎ داﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎ و ﺷﺐزﻧﺪهداريﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪي ﺧﺴﺘﻪ و ﻛﻮﻓﺘـﻪ و ﭘﻴـﺮ و ﻧـﺎﺗﻮان‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭼﺮﺧﺎﻧﺪن ﻛﺎرﻫﺎ ﻧﻴﺮوي ﻛﺎﻓﻲ را در ﺧﻮد ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬و ﺣﺘﻲ ﺑﻴﻢ دارد ﻛﻪ‬
‫ﺗﺼﺮﻓﺎت آﻳﻨﺪه او در ﺣﺎل ﻛﻢﺗﻮاﻧﻲ اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻛﺎرﻫﺎي ﺳﺎﺑﻖ او را در ﺣـﺎل ﺗﻮاﻧﻤﻨـﺪي‬
‫ﻛﺴﺮ و ﻧﺎﻗﺺ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺳﻪ ﻫﻔﺘﻪ ﻗﺒﻞ ﺑﻪ ﺧﺎﻧـﻪ ﺧـﺪا ﺷـﺘﺎﻓﺖ و ﺑﻌـﺪ از ﺑﺎرﻫـﺎ‬
‫ﻃﻮاف ﺧﺎﻧﻪ ﺧﺪا و اﻧﺠﺎم ﻣﺮاﺳﻢ ﺣﺞ ﺑﺎ ﻋﺮض ﻋﺬرﻫﺎي ﻣﻮﺟﻪ ﭘﻴﺮي و ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ و ﺧﺴﺘﮕﻲ‬
‫ﻣﻔﺮط و وﺳﻴﻊ ﺷﺪن ﺟﻬﺎن اﺳﻼم از ﺧﺪا اﻟﺘﻤﺎس ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﺑﺮﮔﺸـﺘﻦ ﺑـﻪ ﻣﺪﻳﻨـﻪ‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫ﺑﺨﺸﻴﺪن آﺧﺮﻳﻦ درﺟﻪ ﺗﺮﻓﻴﻊ او از راه ﺷﻬﺎدت او را از اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺮﻣﺸﻘﺖ و از اﻳﻦ ﻣﻘﺎم‬
‫ﭘﺮﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻣﻌﺎف ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﮕﻲ داﺋﻤﻲ را از راه ﻣﺮگ رﻧﮕـﻴﻦ از او‬
‫ﻗﺒﻮل ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ و وﻗﺘﻲ ﺑﻌﺪ از ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ‪ ،‬ﻫﻔﺘﻪاي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛـﻪ ﻋﻼﺋـﻢ و آﺛـﺎر ﻗﺒـﻮل‬
‫اﻟﺘﻤﺎس ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻪ دﺳﺖ ﻳـﻚ ﻓـﺮد ﻣﺠﻮﺳـﻲ ﻣﻀـﺮوب و‬
‫ﺷﻮراي ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻣﺮگ ﻗﻄﻌﻲ او را اﻋﻼم ﻛﺮد اﺑﺪاً ﺟﺎي ﺗﻌﺠﺐ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،278‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﺒﻴﺎن و اﻟﺘﺒﻴﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 167‬و ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،308‬ﻣﺮدي در ﻧﺰد ﻓﺎروق )رﺿﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﻌﺮﻫﺎي ﻃﺮﻓﻪ را ﺧﻮاﻧﺪ ‪» :‬ﻓَﻠَﻮ ﻻ ﺛَﻠﺚَ ﻫ‪‬ﻦﱠ ﻣ‪‬ﻦْ ﻋﻴﺸَﺔِ اﻟّﻔَﺘﻲ ‪ ...‬ﺗﺎ آﺧﺮ« و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﮔﻔـﺖ ‪:‬‬
‫»ﻟَﻮ‪ ‬ﻻ اَن اَﺳﻴﺮَ ﻓﻲ ﺳ‪‬ﺒﻴﻞَ اﷲِ و‪ ‬اَﺿَﻊ‪ ‬ﺟ‪‬ﺒ‪‬ﻬ‪‬ﺘﻲ ﷲِ و‪ ‬اُﺟﺎﻟ‪‬ﺲ‪ ‬ﻣ‪‬ﺠﺎﻟ‪‬ﺲ‪ ‬اﻟﻌ‪‬ﻠْﻢِ ﻟَﻢ‪ ‬اُﺑﺎلِ اَنْ اَﻛُﻮنَ ﻗَﺪ‪‬ﻣ‪‬ﺖ‪.«‬‬

‫‪867‬‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻣﺴﺮت ﺣﺮف ﭘﺰﺷﻜﺎن را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮد و ﺣﺘـﻲ ﺑـﻪ ﭘﺰﺷـﻚ اﻧﺼـﺎري‬
‫ذﻟﻚ َﻟﻜ ﱠ‬
‫َـﺬ ْﺑﺘ َُﻚ« اﮔﺮ ﻏﻴﺮ از ﻣﺮگ ﻗﻄﻌﻲ ﻣﻦ ﭼﻴـﺰ دﻳﮕـﺮي را‬ ‫ﺻﺮﻳﺤﺎً ﮔﻔﺖ‪َ » :‬ﻟ ْﻮ ُﻗ ْﻠ َﺖ َﻏ َﲑ َ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻲ ﺷﺪﻳﺪاً ﺗﻮ را ﺗﻜﺬﻳﺐ‪ 1‬ﻣﻲﻛﺮدم«‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺗﻘﻮا و ﭘﺎرﺳﺎﺋﻲ ﺑﺎز از ﻋﺬاب ﺧﺪا ﻣﻲﺗﺮﺳﺪ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از اﻳﻦ ﻛﻪ اﻟﺘﻤﺎس او ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺧﺪا واﻗﻊ و از اﻳـﻦ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺮﻣﺸﻘﺖ و ﺗﺤﻤﻞ ﺑﺎر ﺳﻨﮕﻴﻦ اﻣﺎرت ﻣﻌﺎف و ﺑﻪ زودي از اﻳﻦ دﻧﻴﺎ ﻣـﻲرود‪ ،‬ﻛـﺎﻣﻼً‬
‫ﺷﺎدﻣﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ زودي ﺑﻪ ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮ ﻣﻲرود و در ﺣﻀﻮر ﺧـﺪا ﺣﺎﺿـﺮ و‬
‫ﻣﻮرد ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ دﻗﻴﻖ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺗﺼﻔﻴﻪ ﻫﻤﻪ ﺣﺴﺎبﻫﺎ ﺑﺎ او ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬و ﻣﻄﻤـﺌﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ او و ﻧﻪ ﻫﻴﭻ اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﺣﺘﻲ ﻛﻮهﻫﺎ ﺗﺎب ﺗﺤﻤﻞ ﻳﻚ ذره از ﻗﻬﺮ و ﻏﻀـﺐ ﺧـﺪا را‬
‫ﻧﺪارد و ﺷﺎﻳﺪ در دﻓﺘﺮ اﻋﻤﺎل او ﺟﺮﻣﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ او از آن ﻧﺎآﮔﺎه وﻟﻲ ﺧـﺪا از‬
‫آن آﮔﺎه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از اﺣﺘﻤﺎل ﻗﻬﺮ و ﻏﻀﺐ ﺧﺪا ﺑﻴﻤﻨﺎك ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ رﺳﻴﺪ‪ ،‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وﻗﺘﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎﻟﺘﻲ را در او اﺣﺴﺎس ﻛﺮدﻧﺪ دﺳـﺘﻪ دﺳـﺘﻪ او را ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت دﻟﺠﻮﻳﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪» :‬ﺗﻮ را ﻣﮋده ﺑﺎد ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣـﺮگ ﻓـﻮراً ﺑـﻪ ﺑﻬﺸـﺖ‪ 2‬ﺧـﺪا‬
‫ﻣﻲروي زﻳﺮا ﺗﻮ ﺻﺤﺎﺑﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻛـﺎﻣﻼً از ﺗـﻮ راﺿـﻲ ﺑـﻮده و در ﺣـﺎل‬
‫اﻣﺎرت ﻧﻴﺰ ﭼﻪ ﺧﺪﻣﺖﻫﺎ ﺑﻪ اﺳﻼم و ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻛﺮدي‪ 3‬و ﭼﻪ ﻗﺪر ﺣـﻖ را ﺑـﺎﻻ ﺑـﺮدي و‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 445‬و اﺷﺘﺮاﻛﻴﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.160‬‬
‫‪2‬ـ ارﺷﺎد ﺳﺎري ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 105‬و در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻠﺪ و ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺨﺎري ﻣﻄﻠـﺐ ﻓـﻮق را از زﺑـﺎن اﺑـﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﭘﺎﺳﺦ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﺸﻌﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﮕﺮاﻧﻲ و ﺟﺰع او از اﻳـﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻲﺗﺮﺳﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻌﺪ از او دﭼﺎر اﺧﺘﻼف ﺷﻮﻧﺪ و ﺗﺮس او از اﺣﺴﺎس ﻋﻈﻤﺖ ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 192‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 70‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،255‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.447‬‬

‫‪868‬‬
‫ﻋﺪاﻟﺖ‪1‬را ﮔﺴﺘﺮش دادي و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﭘﺎﺳﺦ ﺗﻤﺎم دﺳﺘﻪﻫﺎ ﻓﻘﻂ اﻳـﻦ‬
‫ﻃﻮر ﺟﻮاب ﻣﻲداد‪» :‬از اﻣﺎرت ﻣﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ،2‬ﺑـﻪ ﺧـﺪا آرزو دارم ﻛـﻪ ﺧـﺪا ﺧﻴـﺮ و‬
‫ﺷﺮش را ﺑﺮاﻳﻢ ﺑﺮاﺑﺮ و ﻣﺴﺎوي ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺑﻴﺎورد ﺑﻪ ﻃـﻮري ﻛـﻪ »ﻻ َا ْﺟ َـﺮ َو‪ 3‬ﻻ ِو ْز َر« ﻧـﻪ‬
‫اﺟﺮي و ﻧﻪ ﮔﻨﺎﻫﻲ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آﻳﺪ و اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻴـﺪ ﻣـﻦ ﺻـﺤﺎﺑﻲ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫ﺑﻮدهام و او از ﻣﻦ راﺿﻲ ﺑﻮده اﻳﻦ را ﻗﺒﻮل دارم و ﺗﻤﺎم اﻣﻴﺪ ﻣﻦ ﻫﻢ اﻳـﻦ اﺳـﺖ‪ ،«4‬و اﻣـﺎ‬
‫وﻗﺘﻲ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ 5‬در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﮋده ﺑﺎد ﺗﻮ را ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﻣﺮگ ﻓﻮراً ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻲروي‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷـﺪن ﺗـﻮ دﻳـﻦ اﺳـﻼم را ﻗـﺪرت‪ 6‬و ﻋـﺰت‬
‫ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ ،‬و اﻣﺎرت ﺗﻮ ﺟﻬﺎن را از ﻛﻔﺮ رﺳﺘﮕﺎر ﻛﺮد‪ ،‬و زﻣﻴﻦ را ﭘﺮ از ﻋـﺪل‪ 7‬و داد ﻛـﺮدي«‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻣﺴﺮت ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ ﻫﻢ ﺣﺎﺿﺮي ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﻦ ﺷﻬﺎدت ﺑﺪﻫﻴﺪ؟‪ «8‬و ﻋﻠﻲ‪ 9‬ﻣﺮﺗﻀـﻲ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻛـﻪ در آن ﺟـﺎ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﮕﻮ ﺑﻠﻲ و در اﻳﻦ ﺷﻬﺎدت ﻣﻦ ﻫـﻢ ﺑـﺎ ﺗـﻮ ﻫﺴـﺘﻢ‪ «10‬و‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﺖ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺧﻮاﺳﺖ زﻳﺮا ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ اﺑـﻦ‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 192‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 70‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،255‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.447‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،193‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.468‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪9‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪10‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪869‬‬
‫ﻋﺒﺎس از اﻣﺎرت او زﻳﺎد راﺿﻲ ﻧﻴﺴﺖ و اﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ و ﺑﻴﺎن ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻧﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و‬
‫ﻧﻪ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻧﻪ اﻓﺮاد دﻳﮕﺮ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام در ﺷـﻜﻞ‪ 1‬ﻛﻠـﻲ از اﻣـﺎرت او‬
‫ﻧﺎراﺿﻲ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ و ﺷﻬﺎدت ﺻﺮﻳﺢ ﺻﺤﺎﺑﻲﻫﺎي آزاد و ﺷﺠﻴﻊ و ﺑﻲﺑﺎك ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و‬
‫ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي ﻗﻠﺐ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺗﺴـﻜﻴﻦ داده و‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻦ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ اﻣﺎرت ده ﺳﺎﻟﻪ از ﻣﻘﺎم ﺻـﺤﺎﺑﻲ ﺑـﻮدن او از اﻳـﻦ ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص از او‬
‫راﺿﻲ ﺑﻮده‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻛﺴﺮ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻗﻠﺐ ﺷﺎد و ﭘﺮ از اﻣﻴﺪ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺠـﺎم‬
‫دادن وﺻﻴﺖﻫﺎ ﺧﻮد را ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﺪا آﻣﺎده ﻛﺮد‪.‬‬
‫وﺻﻴﺖﻫﺎي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫‪1‬ـ ﻋﺒﺪاﷲ را ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺮض و ﺑﺪﻫﻲﻫﺎي ﻣﺮا ﺣﺴـﺎب ﻛﻨﻴـﺪ‪ 2‬و اﮔـﺮ‬
‫اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮادهام ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ داﺷﺘﻨﺪ آن ﻫﺎ را ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺶ ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و اﮔﺮ آن ﻫﺎ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺑﻨﻲ ﻋﺪي و اﮔﺮ آنﻫﺎ ﻫـﻢ ﺗﻮاﻧـﺎﻳﻲ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ ﻗـﺮﻳﺶ آنﻫـﺎ را‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﺰ اﻳﻦﻫﺎ ﻛﻤﻚ را از ﻛـﺲ دﻳﮕـﺮ ﻣﺨـﻮاه‪ 3‬ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑـﻦ ﻋـﻮف‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ﻓﻌﻼً اﻳﻦ ﺑﺪﻫﻲﻫﺎ از ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﭘﺮداﺧﺖ ﮔﺮدد و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺑﻴﺖاﻟﻤﺎل ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺑﻪ ﺷﺪت ﻋﺼﺒﺎﻧﻲ ﮔﺮدﻳﺪ و ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﻣ‪‬ﻌـﺎذَ اﷲ‬
‫زﻳﺮا ﺗﻮ و ﻳﺎراﻧﺖ ﺑﻌﺪ از ﻣﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻋﻤﺮ اﻳﻦ ﺑﺪﻫﻲﻫﺎ را از اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده ﻋﻤـﺮ‬

‫‪1‬ـ در ﺻﻔﺤﺎت ﺳﺎﺑﻖ در ﻣﺒﺤﺚ )آزادي در ﻋﺼﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( ﺟﺮ و ﺑﺤﺚ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس را در ﻣﻮرد ﺣﻖ ﺧﻼﻓﺖ ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻘﻞ ﻛﺮدﻳﻢ و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻔﺎوت ﺳﻠﻴﻘﻪﻫﺎ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﺎ ﻓﺮد دﻳﮕﺮ در ﻳﻚ اﻣﺮ ﺟﺰﺋﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻤـﺲ ﻳـﺎ‬
‫ﻓﺪك‪ ،‬از ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( راﺿﻲ ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﺪ وﻟﻲ در ﺷﻜﻞ ﻛﻠﻲ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﭘﺎرﺳﺎﻳﻲ و ﺧﺪﻣﺎت دﻳﻨﻲ ﻛﺎﻣﻼً از‬
‫او راﺿﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﺑﻪ ﮔﻮاﻫﻲ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪870‬‬
‫ﭘﺲ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻳﻢ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺎر ﮔﻨﺎه اﻳﻦ ﺑـﺪﻫﻲﻫـﺎ ﺑـﺮ دوش ﻣـﻦ ﺧﻮاﻫـﺪ آﻣـﺪ« آن ﮔـﺎه‬
‫ﺑﺪﻫﻲﻫﺎي او را ﺣﺴﺎب ﻛﺮدﻧﺪ و در ﺣﺪود ﻫﺸﺘﺎد ﻫﺰار درﻫﻢ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻋﺒـﺪاﷲ ﮔﻔـﺖ ﺗـﻮ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮداﺧﺖ اﻳﻦ ﺑﺪﻫﻲﻫﺎ را ﺗﻀﻤﻴﻦ و ﺑﺮ ذﻣﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﻴﺮي و ﻋﺒﺪاﷲ اﻳﻦ ﺿﻤﺎﻧﺖ را ﻗﺒـﻮل‬
‫ﻛﺮد و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﻣـﺪت ﻛﻤﺘـﺮ از ﻳـﻚ ﻫﻔﺘـﻪ از راه‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻦ‪ 1‬ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺴﻜﻮﻧﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ اﻳﻦ ﻣﺒﻠﻎ را ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( داد ﺗﺎ آن را ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺎﻧﻜﺎران ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن وﺳﻴﻠﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﺑـﺪﻫﻲﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻋﺒـﺪاﷲ‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﻧﺰد ام اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‪ 2‬ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮو و ﺑﮕﻮ ﻋﻤﺮ ﺳﻼم ﺗﻮ را ﻣﻲرﺳـﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﮕﻮﻳﻴﺪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ زﻳﺮا ﻣﻦ از ﻫﻤﻴﻦ روز دﻳﮕﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ‪ 3‬ﻧﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬و ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﻳﻴـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﺧﻮاﻫﺶ ﻛﺮد اﺟﺎزه دﻫﻴﺪ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر دو ﻳﺎرش ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﻮد« ﻋﺒـﺪاﷲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﺰل ام اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﺎﻳﺸﻪ)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺘﺎﻓﺖ و دﻳﺪ ﺑﺮاي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﺮﻳـﻪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ 4‬و ﺳﻼم و ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﻪ او ﻋﺮض ﻛﺮد‪ ،‬ام اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﺎﻳﺸﻪ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻓﺮﻣﻮد ﻣﻦ‪ 5‬اﻳﻦ ﻣﺤﻞ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺣﺎﺿﺮم ﻋﻤﺮ را‬
‫ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﻴﺢ‪ 6‬دﻫﻢ‪ ،‬و وﻗﺘﻲ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﺮﮔﺸﺖ و از دور ﻛﺴـﻲ ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﻋﺒـﺪاﷲ آﻣـﺪ‪،‬‬

‫‪1‬ـ ﺧﻼﺻﻪ اﻟﻮﻓﺎﻧﻲ اﺧﺒﺎر دار اﻟﻤﺼﻄﻔﻲ‪ ،‬ص‪ 129‬و ‪ ،179‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.275‬‬
‫‪2‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري در ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 112‬و ‪.113‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري در ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 112‬و ‪ 113‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 244‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،69‬ﺑﻪ ﻧﻘـﻞ‬
‫اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.449‬‬

‫‪871‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮا ﺑﻨﺸﺎﻧﻴﺪ و ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﺑﻴﻢ و اﻣﻴﺪ‪ 1‬ﻣﻨﺘﻈـﺮ ورود ﻋﺒـﺪاﷲ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬و وﻗﺘﻲ ﻋﺒﺪاﷲ وارد ﺷﺪ از او ﭘﺮﺳﻴﺪ ﭼﻪ ﺧﺒـﺮي داري؟ ﻋﺒـﺪاﷲ ﮔﻔـﺖ‪ :‬آن ﭼـﻪ ﺗـﻮ‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻲ و ام اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﺟﺎزه داد ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در‬
‫ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺴﺮت ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻟﺤﻤﺪﷲ ﻫﻴﭻ اﻣﺮي ﺑﺮاي ﻣﻦ از اﻳﻦ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻣﻬﻢﺗﺮ‪ 2‬ﻧﺒـﻮد و‬
‫اي ﭘﺴﺮم اﻳﻦ را ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻦ ﺑﻪ آﺧﺮ رﺳﻴﺪ و آﻣﺎده‬
‫دﻓﻦ ﺷﺪم ﻣﺮا ﺑﺮ ﺗﺎﺑﻮﺗﻲ ﺑﮕﺬارﻳﺪ و ﺑﺮ در ﺧﺎﻧﻪ ام اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎﻳﺴﺘﻴﺪ‬
‫و ﻣﺠﺪداً از او اﺟﺎزه‪ 3‬ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﺟﺎزه داد ﻣﺮا در ﻛﻨﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( و اﺑـﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺧﺎك ﺑﺴﭙﺎرﻳﺪ و اﮔﺮ اﺟﺎزه ﻧﺪاد ﻣﺮا ﺑﻪ ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﺪ‪،4‬‬
‫زﻳﺮا ﻣﻲﺗﺮﺳﻢ اﺟﺎزهاي ﻛﻪ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﻣﻦ داده رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻘﺎم و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﺮا ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲﻫﺎي ﻏﺮوب ﻫﻤﺎن روز اول ﺣﺎدﺛﻪ ﺑﺮﺧـﻲ از اﺻـﺤﺎب ﺗﻘﺎﺿـﺎ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ را ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻌﻴﻦ‪ 5‬ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»اﮔﺮ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه ﻳﺎ ﺳﺎﻟﻢ ﺣﺎﻻ زﻧﺪه ﻣﻲﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬اوﻟـﻲ ﻳـﺎ دوﻣـﻲ را ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ ﺧـﻮﻳﺶ ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲدادم و ﻫﺮﮔﺎه ﺧﺪا درﺑﺎره آن ﻫﺎ از ﻣﻦ ﺳﺆال ﻣﻲﻛﺮد ﻣﻲﮔﻔﺘﻢ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص درﺑـﺎره اوﻟـﻲ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده‪» :‬اﻣﻴﻦ اﻣﺖ‪ 6‬اﺳﺖ« و درﺑﺎره دوﻣﻲ ﻓﺮﻣﻮده‪» :‬ﺑﻪ ﺷﺪت ﺧﺪا‪ 1‬را دوﺳﺖ دارد«‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري در ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 112‬و ‪ 113‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 244‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،69‬ﺑﻪ ﻧﻘـﻞ‬
‫اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.449‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري در ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.113‬‬
‫‪6‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،248‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 451‬و اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ دﻻﻟﺖ دارد ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﺪﻳﺚ ‪» :‬اَﻻْﺋ‪‬ﻤ‪‬ـﺔُ ﻣ‪‬ـﻦْ ﻗُـﺮَﻳ‪‬ﺶٍ«‬
‫ﻋﻨﻮان ﺑﻴﺎن واﻗﻌﻴﺖ زﻣﺎن را داﺷﺘﻪ ﻧﻪ ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺣﻜﻢ‪.‬‬

‫‪872‬‬
 ‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﺳﻢ ﺗﻌﻴﻴﻦ وﻟﻴﻌﻬﺪ را ﺑﺎﻃﻞ اﻋﻼم ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﻣ‪‬ﻐﻴﺮه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﻓﺮد ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮﺑﻲ را ﺑﺮاي ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺗﻮ ﺳﺮاغ دارم‪ ،‬ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻐﻴﺮه ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺴﺮت ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻋﺼﺒﺎﻧﻴﺖ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﺪا ﺗﻮ را ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا اﻳﻦ ﺣﺮف را ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﺧـﺪا‬
‫ﻧﮕﻔﺘﻲ‪ ،2‬ﺧﻼﻓﺖ ﺑﺎﻳﺪ از ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺎ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا اﮔﺮ ﭼﻴﺰ ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ ﻣﺎ ﺳﻬﻢ‬
‫ﺧﻮد را ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﻢ و اﮔﺮ ﺷﺮ و رﻧﺞ و ﻣﺸﻘﺖ اﺳﺖ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻛﺎﻓﻲ آن را ﺗﺤﻤﻞ ﻛﺮدهاﻳـﻢ‪ ،‬و‬
‫اﮔﺮ از ﻏﻴﺮ ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮد ﻓﺮدي را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻗﺮار دﻫﻢ از اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﭘﻴـﺮوي‬
‫ﻛﺮدهام و اﮔﺮ ﻫﻴﭻ ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺧﻮد ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻜﻨﻢ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدهام‪،‬‬
‫اﻋﻀﺎي ﺷﻮراي اﻧﺘﺨﺎب ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ‬
‫و ﻣﻦ ﺷﺶ ﻧﻔﺮ را ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﻟﺤﻈﺎت زﻧﺪﮔﻲ از آنﻫـﺎ راﺿـﻲ ﺑـﻮده‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻠﻲ و ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗﺎص و ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻬﻢ( اﻋﻀﺎي‪ 3‬ﺷﻮراي اﻧﺘﺨﺎب ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻢ ﺗﺎ در ﺑﻴﻦ ﺧﻮد ﻳﻜﻲ از اﻳـﻦ ﺷـﺶ‬
‫ﻧﻔﺮ را ﺑﺮاي ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻣﻦ اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﭘﺴﺮم ﻋﺒﺪاﷲ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‪ 4‬ﻋﻀﻮ ﺷﻮرا ﺑﻠﻜـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺸﺎور ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻫﻤﻜﺎري ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،248‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 451‬و اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ دﻻﻟﺖ دارد ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣـﺪﻳﺚ ‪َ » :‬اﻻْ ِﺋ ﱠﻤـ ُﺔ ّﻣـ ْﻦ ُﻗ َـﺮ ْﻳ ٍ‬
‫ﺶ«‬
‫ﻋﻨﻮان ﺑﻴﺎن واﻗﻌﻴﺖ زﻣﺎن را داﺷﺘﻪ ﻧﻪ ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺣﻜﻢ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،452‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻧﺴﺎب اﻻﺷﺮاف‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 17‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 35‬و اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻣﺎزاس داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي‬
‫در زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،124‬ﺑﻌﺪ از ﻧﻘﻞ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ‪» :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ داﻧﺶ و ﺳﺨﺎوت و ﺧﻴﺮﺧـﻮاﻫﻲ‬
‫ﺑﺴﻴﺎري ﻛﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺷﻬﺮت ﻋﻈﻴﻤﻲ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮد«‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري در ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.113‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪873‬‬
‫ﻓﺮداي آن روز ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻋﻀﺎي ﺷﻮرا‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از ﻃﻠﺤﻪ‪ 1‬ﻛﻪ در ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻧﺒﻮد ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻮد دﻋﻮت ﻛﺮد و ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ اوﺿﺎع ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑـﻪ آن ﻫـﺎ‬
‫ﻫﺸﺪار داد ﻛﻪ ﻫﺮ اﺧﺘﻼف و ﺗﻔﺮﻗﻪاي ﺑﻪ وﺟﻮد آﻳﺪ ﻣﺴﺌﻮل ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻋﻮاﻗﺐ آن ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻴﺪ‬
‫ﻧﻪ ﻣﺮدم ﻣﺴﻠﻤﺎن زﻳﺮا اﺧﺘﻼف ﻫﺮ ﻗﻮم و ﻣﻠﺘﻲ ﻧﺎﺷﻲ از اﺧﺘﻼف‪ 2‬ﺳﺮان آنﻫﺎ اﺳـﺖ‪ ،‬و ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻈﺮم ﻣﺮدم اﻣﺎرت ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ را )ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،3‬و ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( و ﻋﻠـﻲ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( ﻗﺒﻮل دارﻧﺪ‪ ،‬آن ﮔﺎه ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻋﻠﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﺮد‪ 4‬و ﮔﻔـﺖ‪» :‬اﮔـﺮ‬
‫ﭼﻴﺰي از ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﻮ واﮔﺬار ﮔﺮدﻳﺪ ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ را ﺑﺮ ﮔﺮده ﻣﺮدم ﺳﻮار ﻧﻜﻨﻴﺪ«‬
‫و ﺑﻌﺪ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﺮد ﺑﻪ او‪ 5‬ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﭼﻴﺰي از ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ واﮔﺬار ﮔﺮدﻳﺪ ﺑﻨﻲ اﻣﻴﻪ را ﺑﺮ ﮔﺮده ﻣﺮدم ﺳﻮار ﻧﻜﻨﻴﺪ« و ﺳﭙﺲ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‬
‫ﻛﺮد‪ 6‬و ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﺗﻮ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛﺎر آﻣﺪي ﺧﻮﻳﺸﺎن و ﻧﺰدﻳﻜﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮ ﮔﺮده ﻣﺮدم ﺳـﻮار‬
‫ﻧﻜﻨﻴﺪ« آن ﮔﺎه ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺮﺧﻴﺰﻳﺪ‪ 7‬و ﺑﻪ ﻣﻨـﺰل ام اﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﺎﻳﺸـﻪ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺮوﻳﺪ و ﮔﻔﺘﮕﻮ و ﻣﺸﻮرتﻫﺎ را آﻏﺎز ﻛﻨﻴـﺪ و در ﻣﻴـﺎن ﺧﻮدﺗـﺎن ﻳﻜـﻲ را‬
‫ﺑﺮاي اﻣﺎرت ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ« وﻗﺘﻲ اﻋﻀﺎي ﺷﻮرا ﺑﻴﺮون رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 197‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،72‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪» .453‬اَﺟ‪‬ﻠَﺢ ‪ :‬ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻮي دو ﻃـﺮف‬
‫ﭘﻴﺸﺎﻧﻴﺶ رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫‪874‬‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ اﻳﻦ اَﺟ‪‬ﻠَﺢ )ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را اﻧﺘﺨـﺎب ﻛﻨﻨـﺪ‪ 1‬او ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮﺑﻲ ﻣﺮدم را رﻫﺒﺮي ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد« ﻋﺒﺪاﷲ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭘﺲ ﭼـﺮا ﻧﻤـﻲﮔـﻮﻳﻲ‪ 2‬او را اﻧﺘﺨـﺎب‬
‫ﻛﻨﻨﺪ؟« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ ﭼﻪ در ﺣﺎل ﺣﻴﺎت و ﭼﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣـﺮگ‬
‫ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺤﻤﻴـﻞ ﻧﻤـﺎﻳﻢ‪ «3‬و ﺑﻌـﺪ از ﻟﺤﻈـﺎﺗﻲ ﺳـﺮ و‬
‫ﺻﺪاي ﺑﺤﺚ و ﮔﻔﺘﮕﻮي اﻋﻀﺎي ﺷﻮرا از ﻣﺤﻞ ﻧﺰدﻳﻜﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬
‫از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺳﺮ و ﺻﺪا ﻧﮕﺮان ﺷﺪ از اﻳﻦ ﻛﻪ اﺧﺘﻼﻓﻲ در ﺑﻴﻦ آنﻫﺎ اﻳﺠﺎد ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ﻫﻨﻮز‪ 4‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎل ﺣﻴﺎت اﺳﺖ آﺛﺎر اﺧـﺘﻼف‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ« ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺣﺮف ﻣﺠﺪداً آنﻫـﺎ را ﺑـﻪ ﻣﻨـﺰل‬
‫ﺧﻮﻳﺶ اﺣﻀﺎر ﻛﺮد و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻓﻌﻼً از ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﻠﺴﺎت‪ 5‬ﺧﻮدداري ﻛﻨﻴﺪ و ﺑﻌـﺪ از‬
‫ﻣﺮگ ﻣﻦ ﺗﺎ ﺳﻪ روز‪ 6‬ﺟﻠﺴﺎت ﺑﺤﺚ و ﻣﺸﻮرت را ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻴﺪ‪،‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 66‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ ،2067‬در ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اول‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ ﺑﻪ اﻃﺎق ﻋﺎﻳﺸﻪ ﺑﺮوﻳﺪ و ﺑﻌﺪ ﮔﻔﺖ در ﻣﺤﻞ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻳﺪ و ﻫﻢ اﺑﻦ اﺛﻴﺮ و ﻫﻢ ﻃﺒﺮي ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ‪:‬‬
‫»در ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎل ﺧﻮن از ﺳﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﺎري ﻣﻲﺷﺪ« و ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻼﺑﺖ و ﻣﺘﺎﻧﺖ ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر‬
‫ﻣﺎزاس داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي را در زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 124‬ﺑﻪ ﺣﻴﺮت اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳـﺖ و او اﻳـﻦ ﺻـﻼﺑﺖ و ﻣﺘﺎﻧـﺖ را از ﻣﻠﻜـﺎت‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآورد‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 66‬و ‪ 67‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 2067‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 249‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀـﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪116‬‬
‫و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،189‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.453‬‬

‫‪875‬‬
 ‫ﻗﺎﻃﻊﺗﺮﻳﻦ راه ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از اﺧﺘﻼف‬
‫و در ﻣﺪت اﻳﻦ ﺳﻪ روز ﺻ‪‬ﻬ‪‬ﻴﺐ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﺣﺘﻢ و ﻗﻄـﻊ‬
‫ﺑﺮاي روز ﭼﻬﺎرم ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻜﻲ از ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي اﻣﺎرت اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدد‪ ،1‬و ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﻖ ﺣﺘﻤﻲ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﻋﻀﺎي ﺷﻮرا ﺑﻪ دو ﻣﻄﻠﺐ زﻳﺮ اﻛﻴﺪاً دﺳﺘﻮر داد‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﺑﻪ اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ اﻧﺼﺎري دﺳﺘﻮر‪ 2‬داد ﻛﻪ در رأس ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻔﺮ ﻣﺴﻠﺢ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اﻧﺼـﺎري‬
‫ﺑﺮﮔﺰاري اﻳﻦ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت را در ﻣﺪت ﻧﺎم ﺑﺮده ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺑﻪ ﺻﻬﻴﺐ روﻣﻲ‪ ،‬ﻛﻪ او را در دوره اﻧﺘﻘﺎل ﻗﺪرت‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻣﻮﻗﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار داده‬
‫ﺑﻮد دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﻣﻦ ﺗﻤﺎم اﻋﻀﺎي ﺷﻮرا را در اﺗﺎﻗﻲ ﺟﻤﻊ ﻛﻨﻴﺪ‪ 3‬و ﺑﺎ اﺳـﻠﺤﻪ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ آنﻫﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﻴﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ ﺑﺮ اﻣﺎرت ﻳﻜﻲ از آنﻫﺎ ﻣﺘﻔﻖ و ﻳـﻚ ﻧﻔـﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ‬
‫ورزﻳﺪ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺳﺮ او را ﺑﺸﻜﺎﻓﻴﺪ‪ 4‬و اﮔﺮ ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ ﺑﺮ اﻣﺎرت ﻳﻜﻲ از آنﻫـﺎ ﻣﺘﻔـﻖ و دو‬
‫ﻧﻔﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲورزﻳﺪ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ دو ﻧﻔﺮ را ﺑﺰﻧﻴﺪ‪ 5‬و اﮔﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﺮ اﻣﺎرت ﻳﻜـﻲ از‬
‫آنﻫﺎ و ﺳﻪ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ ﺑﺮ اﻣﺎرت ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از آنﻫﺎ ﺗﻮاﻓﻖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،6‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ را ﺣ‪‬ﻜَﻢ‬
‫ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و اﮔﺮ ﺣ‪‬ﻜَﻤﻴﺖ ﻋﺒﺪاﷲ را ﻗﺒﻮل ﻧﻜﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑـﻦ ﻋـﻮف در ﻫـﺮ‬
‫دﺳﺘﻪاي ﺑﻮد ﻧﻈﺮ اﻳﻦ دﺳﺘﻪ را ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻴﺪ و دﺳﺘﻪ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ اﮔـﺮ ﺑـﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺧـﻮد ﺑـﺎﻗﻲ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 66‬و ‪ 67‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 2067‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 249‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀـﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪116‬‬
‫و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،189‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.453‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪876‬‬
 ‫ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﻴﺪ‪.1‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﻗﺎﻃﻊ و ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛـﻪ ﭼﻬـﺎر روز‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ او ﺣﺘﻤﺎً ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺑﺮاي او ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﺟﻬﺎن اﺳﻼم از ﺑﻼي اﺧﺘﻼف و ﺗﻔﺮﻗﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﺳﺮ ﻗﺪرت و از ﺑﻠﻮاي ﺟﻨﮓﻫﺎي داﺧﻠﻲ و از ﺧﻄﺮ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ و ارﺗﺶﻫﺎي‬
‫روم و ﭼﻴﻦ ﻣﺼﻮن ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ 2‬ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ و اﻧﺼﺎر و ﻣﺮدم ﻣﺪﻳﻨﻪ‬
‫و اﻫﻞ ﺷﺎم و اﻫﻞ ﻋﺮاق ﺑﺮاي ﻋﻴﺎدت از او اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ اﺟﺎزه‪ 3‬داد‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫و وﻗﺘﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ آن ﻫﺎ ﺑﻜﻨـﺪ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( در ﻧﻬﺎﻳـﺖ‬
‫‪4‬‬
‫ﺻﻼﺑﺖ و ﻣﺘﺎﻧﺖ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭘﺎرﭼﻪ ﺳﻴﺎﻫﻲ ﺑﺮ زﺧﻢﻫﺎي ﺳﺮش ﭘﻴﭽﻴﺪه و از آن ﺧـﻮن‬
‫ﺟﺎري ﻣﻲﺷﺪ در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻫﻤﻪ ﺷﻤﺎ را ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻳﻚ ذره و ﻳـﻚ ﻟﺤﻈـﻪ از‬
‫ﻛﺘﺎب ﺧﺪا ﺟﺪا ﻧﺸﻮﻳﺪ زﻳﺮا ﺷﻤﺎ ﻣﺎداﻣﻲ ﻛﻪ از ﻗﺮآن ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﻴﺪ ﮔﻤﺮاه ﻧﻤﻲﺷـﻮﻳﺪ‪ ،5‬و ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﻌﺪ از ﺧﻮدم اﻛﻴﺪاً ﺗﻮﺻﻴﻪ‪ 6‬ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﻮﺟﻪ را ﻣﺒﺬول و ﺣﻘﻮق آن ﻫـﺎ را‬
‫ﻣﺤﻔﻮظ و ﻣﻘﺎم آنﻫﺎ را ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺤﺘﺮم‪ 7‬ﺑﺪارد‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 265‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 2068‬و ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 66‬و ‪.67‬‬
‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،257‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 75‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.43‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري در ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 113‬و ‪ 114‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 75‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.43‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪877‬‬
‫‪2‬ـ اﺻﺤﺎب اﻧﺼﺎر ﭼﻪ اوس‪ 1‬و ﭼﻪ ﺧـﺰرج ﻛـﻪ ﻗﺒـﻞ از ﻣﻬـﺎﺟﺮﻳﻦ در اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ‬
‫ﺳﻜﻮﻧﺖ داﺷﺘﻪ و ﻗﺒﻞ از ﺑﻘﻴﻪ اﻫﻞ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ اﻳﻤـﺎن آوردهاﻧـﺪ‪ ،‬و اﻣﻜﺎﻧـﺎت رﺷـﺪ اﻳﻤـﺎن و‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ دﻳﻦ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ و اﺣﺘـﺮام ﻛﺎﻣـﻞ ﻗـﺮار دﻫـﺪ‪ ،‬و ﻧﻴﻜـﻮﻳﻲ‬
‫ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران آنﻫﺎ را ﻗﺒﻮل و از ﺑﺪيﻫﺎي آﻧﺎن ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.2‬‬
‫‪3‬ـ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻫﺎﻟﻲ ﺗﻤﺎم‪ 3‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺟﻬﺎن اﺳـﻼم ﻣﺒـﺬول‬
‫دارد‪ ،‬زﻳﺮا اﻫﺎﻟﻲ اﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻧﻴﺮوي ﻛﻤﻜﻲ اﺳﻼم ﻫﺴـﺘﻨﺪ و ﻣﺎﻟﻴـﺎت آنﻫـﺎ ﭼﻴـﺰي ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫اﺿﺎﻓﻪ از زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮدﺷﺎن و ﺑﻪ رﺿﺎ و رﻏﺒﺖ ﺧﻮد آن را ﺑﺪﻫﻨﺪ‪.4‬‬
‫‪4‬ـ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺸﺎﻳﺮ و ﻋﺮب و‪ 5‬ﺑﺎدﻳﻪﻧﺸﻴﻨﺎن و روﺳﺘﺎﺋﻴﺎن‬
‫ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺒﺬول ﺑﺪارد‪ 6‬و ﺑﺎ ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﻴﺮ و ﻧﻴﻜﻲ رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﻳﺪ زﻳﺮا رﻳﺸﻪ و اﺳﺎس ﻋـﺮب‬
‫و ﻣﺎده اﺳﻼم اﻳﻦﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪان آن ﻫـﺎ اﺳـﺖ‪ ،‬از‬
‫آﻧﺎن ﺑﮕﻴﺮد و ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺑﻲﭼﻴﺰ و ﻛﻢ ﺑﻀﺎﻋﺖ آﻧﺎن ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪5‬ـ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻴﻤﺎن و ﺗﻌﻬﺪ ﺧـﺪا و ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص را ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ اﻫـﻞ ذﻣـﻪ‪ ،‬اﻓـﺮاد‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ و ﺑـﺮاي دﻓـﺎع از‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن و ﻣﺘﺠﺎوزﻳﻦ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺠﻨﮕـﺪ و در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻣﺎﻟﻴـﺎﺗﻲ از آنﻫـﺎ ﻧﮕﻴـﺮد ﻛـﻪ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ آن ﺳﺒﺐ ﻣﺸﻘﺖ و‪ 7‬رﻧﺞ آنﻫﺎ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري در ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 113‬و ‪ 114‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 75‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.43‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري در ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.114‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪878‬‬
 ‫آﺧﺮﻳﻦ وﺻﻴﺖﻫﺎي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﻻزم ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺮﺧﻴﺰﻳـﺪ و از ﻧـﺰد‬
‫ﻣﻦ ﺑﻴﺮون‪ 1‬ﺑﺮوﻳﺪ« آن ﮔﺎه ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎي ﻻزم را ﺑﻪ ارﺷﺪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻋﺒﺪاﷲ ﻧﻤـﻮد‪» :‬ﭘﺴـﺮم!‬
‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي‪ 2‬اﻳﻤﺎن واﻗﻌﻲ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛـﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪ :‬روزه در ﮔـﺮمﺗـﺮﻳﻦ روزﻫـﺎي‬
‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن و ﻛﺸﺘﺎر دﺷﻤﻨﺎن ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ‪ ،‬و ﺷـﻜﻴﺒﺎﻳﻲ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻣﺼـﺎﺋﺐ و ﺗﻜﻤﻴـﻞ وﺿـﻮ در‬
‫روزﻫﺎي ﺳﺮد و ﺗﻌﺠﻴﻞ ﻧﻤﺎز در روزﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﻮا اﺑﺮي ﺑﺎﺷﺪ و دوري از ﻣﻴﮕﺴﺎري«‪.‬‬
‫آن ﮔﺎه ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن اﺑﺪﻳﺖ ﻛـﺎﻣﻼً آﻣـﺎده‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺷﺮاف ﻣﺮا ﺑﺎ ﻣﺴﻚ ﻏﺴـﻞ ﻧﺪﻫﻴـﺪ وﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻓـﺮاد‬
‫ﻋﺎدي‪ 3‬ﻗﺒﺮ را ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺑﻜﻨﻴﺪ و در ﻛﻔﻦ ﻣﻦ زﻳﺎدهروي ﻧﻜﻨﻴﺪ زﻳﺮا اﮔﺮ ﻋﻤـﻞ ﻣـﻦ ﺧـﻮب‬
‫ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﺪ اﻳﻦﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﭼﻪ ﻓﺎﻳﺪهاي دارﻧﺪ؟ راﺿﻲ ﻧﻴﺴﺘﻢ زﻧﺎن در ﺗﺸﻴﻴﻊ‪ 4‬ﺟﻨـﺎزه ﻣـﻦ‬
‫ﺷﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و راﺿﻲ ﻧﻴﺴﺘﻢ در ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻦ اوﺻﺎﻓﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ آنﻫﺎ را ﻧﺪارم‪.«5‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( روي ﺑﺮ ﺧﺎك ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﺪا ﻣﻲﺷﺘﺎﺑﺪ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ در ﺣﺎﻟﻲ اﻳﻦ وﺻﻴﺖﻫﺎ را ﮔﻮش ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺳﺮ ﻓﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺮ‬
‫ران او ﺑﻮد و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ وﺻﻴﺖﻫﺎ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻠﻤـﻪ ﺷـﻬﺎدﺗﻴﻦ را‬
‫ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ 6‬و ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﮔﻔﺖ‪ :‬روﻳﻢ را ﺑﺮ ﺧﺎك ﺑﮕﺬارﻳﺪ‪ 1‬ﻋﺒﺪاﷲ ﮔﻔـﺖ‪» :‬ران ﻣـﻦ و‬

‫‪1‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 75‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.43‬‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.261‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 76‬و اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،260‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.259‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.52‬‬

‫‪879‬‬
‫ﺧﺎك ﭼﻪ ﻓﺮﻗﻲ دارد‪ «2‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎدرت ﻣﺒـﺎد روﻳـﻢ را ﺑـﺮ ﺧـﺎك‬
‫ﺑﮕﺬار ﺗﺎ ﺧﺪا ﺑﺮ ﻣﻦ‪ 3‬رﺣﻢ ﻛﻨﺪ« و ﻋﺒﺪاﷲ روﻳﺶ را ﺑﺮ ﺧﺎك ﻧﻬﺎد‪ ،‬و در ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺗﻜﺮار ﺷﻬﺎدﺗﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬واي ﺑﺮ ﻣﻦ اﮔﺮ ﺧﺪا ﻣﺮا ﻧﺒﺨﺸﺪ‪ «4‬و ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را ﺑﺮ ﻫﻢ ﻧﻬﺎد و ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻀﻮر ﺧﺪا ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺟﺎوداﻧﻪ ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ ،5‬و اﻳﻦ ﺻﺤﺎﺑﻲ ﺑـﺰرگ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ )ص( در‬
‫ﺣﺎﻟﻲ روي ﺑﺮ ﺧﺎك ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﺪا ﺷﺘﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﺪا ﭘـﻮزه ﻛﺴـﺮاﻫﺎ و ﻗﻴﺼـﺮﻫﺎ و‬
‫ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﺬﻟﺖ ﻣﺎﻟﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و در ﺣﺎﻟﻲ روي ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﺣﻀـﻮر ﺧـﺪا‬
‫ﺷﺘﺎﻓﺖ ﻛﻪ روي زﻣﻴﻦ را ﺑﻪ اﻧﻮار آﻳﺎت ﻛﻼم ﺧﺪا روﺷﻦ ﻛﺮده ﺑﻮد و زﻣﻴﻦ را ﭘﺮ از ﻋﺪل و‬
‫داد دﻳﻦ ﺧﺪا ﻛﺮده ﺑﻮد و در دو ﻗﺎره ﻋﻈﻴﻢ ﺟﻬﺎن ﭘﺮﭼﻢ دﻳﻦ ﺧـﺪا را ﺑـﻪ اﻫﺘـﺰاز درآورده‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﻗﺪر ﭘﺮﻣﻌﻨﻲ و اﻟﻬﺎمﺑﺨﺶ و ﺑﺎﺷﻜﻮه اﺳﺖ روي ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻨﺪه ﺧﺪا را ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﺧﺪا و‬
‫در ﻟﺤﻈﻪ ﺷﺘﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﺪا!! رﺣﻤﺖ ﺧﺪا و درود ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺧﺪا ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑـﺎد‬
‫اي ﺑﺰرگ ﺻﺤﺎﺑﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﺧﻮد اﺳﻼم را ﻗﺪرت و ﻋﺰت ﺑﺨﺸﻴﺪي‬
‫و ﺑﺎ اﻣﺎرت ﺧﻮد دﻳﻦ اﺳﻼم را در دو ﻗﺎره ﮔﺴﺘﺮش دادي و ﺑﺮ اﺛـﺮ ﭘﻴـﺎده ﻛـﺮدن ﻗـﻮاﻧﻴﻦ‬
‫اﺳﻼم در آﺳﻴﺎ و آﻓﺮﻳﻘﺎ ﺟﻬﺎن را ﭘﺮ از ﻋﺪل و داد اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻤﻮدي‪.‬‬
‫ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ ﺑﺎ آﺧﺮﻳﻦ درﺟﻪ ﺗﺮﻓﻴﻊ ﺷﻬﺎدت وﻓﺎت ﻛﺮد ﻃﺒﻖ‬
‫وﺻﻴﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد ﻋﺎدي ﻏﺴﻞ و ﻛﻔﻦ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑـﺮاي ﺑﺮﮔـﺰاري ﻧﻤـﺎز ﺑـﺮ او ﺑـﻪ‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،259‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 262‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 199‬و اﻟﺤﻠﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.52‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪880‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص‪ 1‬ﺣﻤﻞ و در ﺑﻴﻦ ﻣﻨﺒﺮ و ﻣﺮﻗﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ و ﺻ‪‬ﻬ‪‬ﻴﺐ‪ 2‬ﺻﺤﺎﺑﻲ‬
‫ﻏﺮﻳﺐ و ﻛﻢﺑﻀﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻛﻪ در دوره ﻓﺘﺮت و اﻧﺘﻘﺎل ﻗﺪرت‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻣﻮﻗﺖ آنﻫﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻬﺎر‬
‫ﺗﻜﺒﻴﺮ ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزه‪ 3‬را ﺑﺮ او ﺧﻮاﻧـﺪ‪ ،‬آن ﮔـﺎه ﺟﻨـﺎزه ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺮ دوش‬
‫اﺻﺤﺎب‪ 4‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺎﻧﻪ ام اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺣﻤﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ 5‬و ﺑﺮ در ﺧﺎﻧﻪ ام‬
‫اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﻮﻗﻒ ﻛﺮدﻧﺪ‪ 6‬و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤـﺮ ﺗﻨﻬـﺎ وارد ﺧﺎﻧـﻪ ﺷـﺪ و ﺑـﻪ ام‬
‫‪7‬‬
‫اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻋﺮض ﻛﺮد‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄـﺎب )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( از ﺗـﻮ اﺟـﺎزه‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در اﺗﺎق ﺗﻮ و در ﻛﻨﺎر دو ﻳﺎرش ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﻮد‬
‫اوﻟﻴﻦ آرزو و آﺧﺮﻳﻦ آرزوي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ام اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪ُ » :‬ا ْد ُﺧ ْﻞ ﺑِ َﺴﻼ ٍم‪ = 8‬ﻫﻤﺮاه ﺳـﻼم‬
‫و ﻛﻤﺎل اﺣﺘﺮام ﻣﺎ وارد ﺷﻮﻳﺪ«‪ .‬اوﻟﻴﻦ آرزوي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣـﺪي‬
‫از دو ﻳﺎرش )ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﺪ و دﻗﻴﻘﺎً راه آنﻫﺎ را‬
‫ﺑﭙﻴﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﺑﺮﺳﺪ ﻛﻪ آنﻫﺎ در آن ﺟﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در دوره اﻣـﺎرﺗﺶ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻛﺴﻲ ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ﭼﺮا ﺗﺎ اﻳﻦ اﻧﺪازه ﺧﻮد را از ﺧﻮﺷـﻲﻫـﺎي زﻧـﺪﮔﻲ ﻣﺤـﺮوم‬

‫‪1‬ـ اﺷﺘﺮاﻛﻴﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 168‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،456‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.267‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري در ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.114‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري در ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 114‬و اﺷﺘﺮاﻛﻴﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 168‬و اﺧﺒﺎر ﻋﻤـﺮ‪ ،‬ص‪ ،449‬ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 244‬و اﻟﺮﻳﺎض اﻟﻨﻀﺮه‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.69‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬

‫‪881‬‬
‫ﻛﺮدهاي؟ و اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻣﺸﻘﺖ و رﻧﺞﻫﺎ را ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻲ؟« در ﺟﻮاب ﻣﻲﮔﻔﺖ‪» :‬ااﮔـﺮ ﻳـﻚ‬
‫ذره از راه دو ﻳﺎرم‪ 1‬ﻣﻨﺤﺮف ﺷﻮم در آﺧﺮت ﺑـﻪ ﺟـﺎﻳﻲ ﻣـﻲرﺳـﻢ ﻛـﻪ آنﻫـﺎ در آن ﺟـﺎ‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ «2‬و آﺧﺮﻳﻦ آرزوي او ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ در ﻛﻨﺎر اﻳﻦ دو ﻳﺎرش ﺑﻪ ﺧﺎك‬
‫ﺳﭙﺮده ﺷﻮد و ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﻫﻢ از آنﻫﺎ ﺟﺪا ﻧﺸﻮد و ﻫﻤﻴﺸﻪ و در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻧﺪاي ام اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪ » :‬اُد‪‬ﺧُﻞْ ﺑِﺴ‪‬ﻼمٍ = اﺟﺎزه دادم ﻛﻪ ﻓﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در اﺗﺎق ﻣﻦ و در ﻛﻨﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ص و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﻮد« ﻧﻮﻳﺪ ﺗﺤﻘﻖ آﺧﺮﻳﻦ آرزوﻫﺎي ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺻﺤﺎب ﻫﻤﺮاه ﺟﻨﺎزه ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( وارد اﺗﺎق ام اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( و آراﻣﮕﺎه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺷﺪﻧﺪ و در ﻛﻨﺎر ﻗﺒﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 3‬ﻛﻪ ﺳﺮش ﻣﺤﺎذي ﺷﺎﻧﻪ رﺳﻮلاﷲص ﺑﻮد ﻗﺒﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( را‬
‫ﻛﻨﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﺮ او ﻣﺤﺎذي ﺷﺎﻧﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 4‬ﺑﻮد و ﺗﻤـﺎم اﻋﻀـﺎي ﺷـﻮرا‬
‫)ﻋﺜﻤﺎن‪ ،5‬ﻋﻠﻲ‪ ،‬زﺑﻴﺮ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ و ﺳﻌﺪ‪) ،6‬ﻃﻠﺤﻪ در ﺷـﻬﺮ ﻧﺒـﻮد( )رﺿـﻲ اﷲ ﻋـﻨﻬﻢ(‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‪ 7‬ﻋﻤﺮ ﺟﻨﺎزه ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در ﻗﺒﺮ ﻗﺮار دادﻧﺪ و‬
‫او را دﻓﻦ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻣﺮﺗﺐ ﻛﺮدن ﺟﺴﺪ در ﻗﺒﺮ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ 8‬ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ و آن‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ ،302‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.125‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،268‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.457‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.52‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ اﺷﺘﺮاﻛﻴﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﻠﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.169‬‬

‫‪882‬‬
‫روز ﻳﻜﺸﻨﺒﻪ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روز‪ 1‬ﻣﺎه ﻣﺤﺮم ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﻫﺠﺮي‪ 2‬ﺑﻮد‪ .‬ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳﺤﺮﮔﺎه روز ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ ﻛﻪ ﭼﻬﺎر روز از آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺎه ﺳﺎل ﺑﻴﺴـﺖ و ﺳـﻪ ﻫﺠـﺮي‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﻣﻮرد ﺳﻮء ﻗﺼﺪ واﻗﻊ ﺷﺪ و ﭼﻬﺎر روز‪ 3‬ﺑـﺮ ﺑﺴـﺘﺮ و روز ﻳﻜﺸـﻨﺒﻪ وﻓـﺎت‬
‫ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪ و ﺗﻤـﺎم زﻧـﺪﮔﻲ او ﺷﺼـﺖ‪ 4‬و ﺳـﻪ ﺳـﺎل و دوران اﻣـﺎرت و‬
‫ﺧﻼﻓﺖ او ده ﺳﺎل و ﭘﻨﺞ ﻣﺎه‪ 5‬و ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻚ روز ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺪت ﻫﻮل و ﻫﺮاس ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از وﻓﺎت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫روزي ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪ ﻫـﻮل و ﻫـﺮاس و ﺗـﺄﺛﺮي در‬
‫ﻣﻴﺎن ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻳﺠﺎد ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪َ » :‬ﻛ َﺎ ﱠن ِ‬
‫اﻟﻘﻴﺎ َﻣ َﺔ َﻗﺪْ ﻗﺎ َﻣ ْ‬
‫ـﺖ« ﮔـﻮﻳﻲ ﻗﻴﺎﻣـﺖ‬
‫ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺮدﻳﺪه« ﺑﺮ ﺳﺮ زﺑﺎنﻫﺎ اﻓﺘﺎد و ﻧﺎﻫﺎر آن روز ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﺮ دور ﺳـﻔﺮهﻫـﺎي ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﺟﻤﻊ وﻟﻲ از ﺷﺪت ﺗﺄﺛﺮ ﻛﺴﻲ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺗﻨﺎول ﻏﺬا را ﻧﺪاﺷﺖ‪ 6‬ﺗﺎ ﻋﺒﺎس ﻋﻤﻮي ﭘﻴـﺮ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآورد‪» :‬اي ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن! ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧـﺪاص رﺣﻠـﺖ ﻓﺮﻣـﻮد و ﻣـﺎ ﻧﺎﭼـﺎر‬
‫ﺷﺪﻳﻢ ﻏﺬا را ﺗﻨﺎول ﻛﻨﻴﻢ و اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( وﻓﺎت ﻛﺮد و ﻣـﺎ ﺑـﻪ ﻧﺎﭼـﺎري ﻏـﺬا را‬
‫‪7‬‬
‫ﺗﻨﺎول ﻛﺮدﻳﻢ و ﺣﺎﻻ ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( وﻓﺎت ﻛـﺮده ﻧﺎﭼـﺎرﻳﻢ ﻏـﺬاﻳﻲ را ﺗﻨـﺎول‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 138‬و ‪ 139‬و ﺗـﺎرﻳﺦ ﻃﺒـﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 2030‬و اﻟﻜﺎﻣـﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 52‬و ‪ 53‬و اﺑـﻦ اﻟﺠـﻮزي‪،‬‬
‫ص‪ 199‬و ﺗﺪرﻳﺐ اﻟﺮاوي‪ ،‬ص‪ 257‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﺻﻐﻴﺮ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ص‪ 27‬و ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 100‬و ﻋﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪254‬‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺮاﺟﻊ ﺑﺎ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي روز و ﻣﺎه اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.458‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪883‬‬
‫ﻛﻨﻴﻢ« و ﭘﺲ از آن ﻛﻪ او دﺳﺖ ﻛﺸﻴﺪ و ﻟﻘﻤﻪاي ﺗﻨﺎول ﻧﻤﻮد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭘﻴـﺮوي از او‬
‫ﻟﻘﻤﻪﻫﺎﻳﻲ را ﺗﻨﺎول‪ 1‬ﻧﻤﻮدﻧﺪ و در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﻛﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖﻫﺎي زن و ﻣﺮد ﺑﺎ زﺑﺎن اﺷﻚ و آه‬
‫و ﻧﺎﻟﻪ ﺗﺄﺛﺮ ﺷﺪﻳﺪ ﺧﻮد را اﻇﻬﺎر ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻲ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 2‬و ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 3‬و ﻋﺒﺪاﷲ‪ 4‬ﺑـﻦ ﻣﺴـﻌﻮد و ﺳـﻌﻴﺪ ﺑـﻦ‪ 5‬زﻳـﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺣﺬﻳﻔﻪ‪ 6‬و اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ‪ 7‬و ﻋﺒﺎس و اﺑﻦ‪ 8‬ﻋﺒﺎس و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑـﻦ‪ 9‬ﺳـﻼم و ﻫـﻢ ﭼﻨـﻴﻦ‪ 10‬اﻣﻬـﺎت‬
‫اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﺎﻳﺸﻪ و‪ 11‬ﺣﻔﺼﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( داغﺗﺮﻳﻦ ﻗﻄﻌـﺎت ادﺑـﻲ را در ﻣﺮﺛﻴـﻪ ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و در ﺟﻬﺖ ﺗﺄﺛﺮ ﻋﻤﻴﻖ ﺧﻮﻳﺶ از ﺣﺎدﺛﻪ وﻓﺎت او ﺑﺮ زﺑﺎن‪ 12‬ﻣﻲراﻧﺪﻧـﺪ و‬
‫اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻋﻤﻮﻣﺎً در ﺗﺄﺛﺮ و ﻣـﺎﺗﻢ ﻏـﺮق ﺷـﺪﻧﺪ و ﻫﻤﺴـﺮش ام‬
‫ﻛﻠﺜﻮم دﺧﺘﺮ ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( از ﻓﺎﻃﻤﻪ از ﻫﻤـﻪ داﻏـﺪارﺗﺮ و از ﻫﻤـﺎن ﻟﺤﻈـﻪ‬
‫ﺷﻨﻴﺪن اﻋﻼﻣﻴﻪ ﺷﻮراي ﭘﺰﺷﻜﻲ داﻳﺮ ﺑﺮ ﻣﺮگ ﺣﺘﻤﻲ ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑـﺎ ﮔﻔـﺘﻦ‪:‬‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.458‬‬

‫‪2‬ـ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.27‬‬
‫‪3‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.210‬‬
‫‪4‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 27‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪.213‬‬
‫‪5‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 270‬و ‪ 272‬و اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ ،214‬ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 463‬و ‪ 464‬و ‪.465‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪8‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪9‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪10‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪11‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪12‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ص‪ 215‬و ﺑﻼﻏﺎت اﻟﻨﺴﺎء ﻻﺑﻦ ﻃﻴﻐﻮر‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 466‬و ‪.467‬‬

‫‪884‬‬
‫»و‪‬اﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺮاه‪ «1‬ﮔﺮﻳﻪ و زاري را آﻏﺎز ﻛﺮد و زﻧﺎن دﻳﮕـﺮ را ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﮔﺮﻳـﻪ و زاري درآورد و‬
‫ﻫﻤﺴﺮ دﻳﮕﺮش‪،2‬‬
‫ﻣﺮﺛﻴﻪ ﻋﺎﺗﻜﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ(‬
‫ﻋﺎﺗﻜﻪ دﺧﺘﺮ زﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﻮي و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔـﺎري و ﺑﻼﻏـﺖ و ﻓﺼـﺎﺣﺖ ﻣﻌـﺮوف‪ 3‬ﺑـﻮد‬
‫داغﺗﺮﻳﻦ ﻗﺼﺎﻳﺪ ﺧﻮد را در ﻣﺮﺛﻴﻪ و اﺑﺮاز ﺗﺄﺛﺮ از وﻓﺎت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳﺮود و در‬
‫ﭘﺮﺗﻮ اﺧﮕﺮﻫﺎي داغ ﻣﺼﺮعﻫﺎﻳﺶ ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﺎ وﺟﻮد ﺧﺸـﻮﻧﺖ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و ﻇﺎﻫﺮاً ﻛﻢاﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ و ﻋﺎﺗﻜﻪ روي ﻫﻢ ﭼﻬﺎر ﻗﺼﻴﺪه را‬
‫در ﻣﺮﺛﻴﻪ ﺷﻮﻫﺮش ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺳﺮود و اﻳﻨﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از‪ 4‬آنﻫﺎ‪:‬‬
‫اﻟــﻤ ْﺤ ِ‬
‫ﺮوب«‬ ‫ْﺘﺎب و َ‬ ‫ِﻫ ْﺮ َو َﻏﻴ ُﺚ ا ُﳌﻨ ِ‬ ‫ﲔ َﻋﻠﯽ ا ّﻟﺪَ‬ ‫ِ‬
‫اﻟﻨﺎس َو ا ُﳌﻌ ُ‬ ‫» ِﻋ ْﺼ َﻤــــ ٌﺔ‬
‫ﻮب«‬‫َﺄس ُﺷ ُﻌ ِ‬ ‫َﻗﺪْ َﺳ َﻘ ْﺘ ُﻪ ا َﳌﻨ ُ‬
‫ُــﻮن ﻛ َ‬ ‫ﻮس ُﻣﻮﺗُﻮا‬‫ــــﺮ ِاء وا َﻟ ْﺒ ُﺌ ِ‬
‫اﻟﻀ ّ‬‫» ُﻗ ْﻞ ِﻻَ ْﻫ ِﻞ َ‬
‫ﺐ«‬ ‫اﻟـﻨﺎﺋ ِ‬
‫ﺒﺎت ُﻣﻨﻴ ِ‬ ‫ِ‬ ‫َاﺧــﯽ ﺛِ َﻘ ٍﺔ ﻓـﯽ‬ ‫ُﻮف َﻋ ُﻠﯽ اﻷ ْدﻧﯽ َﻏﻠﻴ ُﻆ َﻋﻠﯽ اﻟ َﻌﺪی‬ ‫» َرﺋ ٌ‬
‫ﴎﻳـﻊ اِﻟﯽ اﳋﲑ ِ‬
‫ات َﻏ ُﲑ َﻗ ُﻄ ِ‬ ‫ــﻮ َﻟ ُﻪ‬ ‫ِ‬
‫ﻮب«‬ ‫َ‬ ‫َ ٌ‬ ‫» َﻣﺘﯽ ﻣﺎ ﻳ ُﻘ ْﻞ ﻻ ﻳﻜْــﺬ ُب اﷲُ‪َ ,‬ﻗ ْ‬
‫ﳉ َﺴ ِﺪ «‬
‫‪٥‬‬ ‫ــﻤ ُﺔ اﷲِ َﻋﻠﯽ َ‬
‫ذاك ا َ‬ ‫َر ْﺣ َ‬ ‫ـــﻒ ﻓـــﯽ َاﻛْــﻔــﺎﻧِﻪ‬ ‫ـﺴــﺪٌ ُﻟ ﱢﻔ َ‬‫» َﺟ َ‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.467‬‬

‫‪2‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪ 672‬و ‪ .673‬ﺗﻮﺟﻪ ‪ :‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه اﻓﺮاد ﺧﻴﺮهﺳـﺮ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻗـﺪرت‬
‫ﺧﺸﻮﻧﺖ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﺮد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان و اﻓﺮاد ﻧﺎﺗﻮان در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﻮاﺿﻊ و ﻣﺤﺒﺖ رﻓﺘﺎر ﻣـﻲﻧﻤـﻮد و ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ زﻧـﺎن و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻛﻢاﻋﺘﻨﺎ وﻟﻲ در ﺑﺎﻃﻦ درﻳﺎﻳﻲ از ﻋﻄﻮﻓﺖ و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻮد ﻋﺎﺗﻜﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﺎت‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.673‬‬

‫‪885‬‬
 ‫ﺻﺪاي زﻧﮓ ﺧﻄﺮ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺎﺟﻌﻪ ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫ﺳﺎﻋﺖﻫﺎ ﺑﻌﺪ از ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮدن ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و در ﺧـﻸ اﻋﻀـﺎي ﺷـﻮرا‬
‫ﺟﻠﺴﻪاي را ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻓﺎروق)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻧـﺪاده ﺑﻮدﻧـﺪ از زﺑـﺎن‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ 1‬ﭘﺴﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺻﺪﻳﻖ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( اﻳﻦ ﺧﺒﺮ اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ روز ﻗﺒﻞ از‬
‫ﺳﻮء ﻗﺼﺪ ﺑﻪ ﺟﺎن ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ در ﭘﺸﺖ دﻳﻮاي اﺑﻮﻟﺆﻟﺆ و ﻫﺮﻣـﺰان‬
‫و ﺟ‪‬ﻔَﻴﻨَﻪ )ﻋﻴﺴﻮي ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ و ﻋﻼﻗﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗـﺎص( را دﻳـﺪه‪ 2‬ﻛـﻪ ﺳـﺮ ﺑـﻪ ﺳـﺮ ﻫـﻢ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺮي و ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻧﺎﮔﻬﺎن ﻛﻪ ﻋﺒـﺪاﻟـﺮﺣﻤﻦ را‬
‫دﻳﺪهاﻧﺪ ﻓﻮراً از ﻫﻢ ﺟﺪا و ﺧﻨﺠﺮي از دﺳﺖ آنﻫﺎ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ اﻓﺘﺎد ﻛﻪ‪ 3‬ﻫﻤﺎن ﺧﻨﺠﺮ ﺑﻮده ﻛـﻪ‬
‫اﺑﻮﻟﺆﻟﺆ در ﺳﻮء ﻗﺼﺪ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ و وﻗﺘﻲ ﻳﻜﻲ از ﭘﺴﺮان ﻓـﺎروق )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﻧﺎم )ﻋﺒﻴﺪاﷲ‪ (4‬اﻳﻦ ﺧﺒﺮ را ﺷﻨﻴﺪ‪،‬‬
‫رﻳﺨﺘﻦ ﺧﻮنﻫﺎي ﻧﺎﺑﻪﺣﻖ!!‬
‫ﺧﻮن ﻏﻴﺮت و ﺣﻤﺎﺳﻪ ﻋﺮﺑﻲ در رگﻫﺎﻳﺶ ﺟﻮﺷﻴﺪ و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﭘـﺪرش‬
‫ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد و ﻫﺮﻣﺰان را ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪاي از ﻣﻨﺰﻟﺶ دور ﻛﺮد و در ﺟﺎﻳﻲ ﺧﺎﻟﻲ ﺷﻤﺸﻴﺮش را ﺑﺮ‬
‫ﻓﺮق او ﻧﻮاﺧﺖ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﮔﺮﻣﻲ ﺷﻤﺸﻴﺮ را ﺑﺮ ﻓﺮق اﺣﺴﺎس ﻛـﺮد ﮔﻔـﺖ‪» :‬ﻻ اﻟـﻪ اﻻ‬

‫‪1‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬اﺑﻦ اﺛﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 75‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 2083‬و اﺑﻦ ﺳـﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 258‬و ‪ ،259‬ﺑـﻪ ﻧﻘـﻞ اﺧﺒـﺎر ﻋﻤـﺮ‪،‬‬
‫ص‪ 455‬و ﺟﺎي ﺑﺴﻲ ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 148‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ‪ :‬ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻣﺎﺟﺮا‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﻌﺪي ﭘﺴﺮش زﻧﺪاﻧﻲ ﺷﻮد و اﻳﻦ ﺧﻼف ﻫﻤﻪ ﻣﻮرﺧﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪886‬‬
‫اﷲ‪ «1‬وﻓﺎت ﻛﺮد‪ ،‬آن ﮔﺎه ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟ‪‬ﻔَﻴﻨﻪ رﺳﺎﻧﻴﺪ و وﻗﺘﻲ ﺷﻤﺸﻴﺮ را ﺑﺮ ﺳﺮ او ﻓﺮود آورد‪،‬‬
‫ﺟ‪‬ﻔَﻴﻨﻪ ﻓﻮراً ﻋﻼﻣﺖ ﺻﻠﻴﺐ‪ 2‬را ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﺑﺮ ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ ﺧﻮد ﻛﺸﻴﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺟ‪‬ﻔَﻴﻨﻪ ﻫﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻨﺰل اﺑﻮﻟﺆﻟـﺆ رﺳـﺎﻧﻴﺪ و دﺧﺘـﺮ ﻛـﻮﭼﻜﺶ را‪ ،‬ﻛـﻪ ﻓﺮﻳـﺎد‬
‫ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ ﻣﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻢ‪ 3‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد ﻛﻪ ﻫﻤـﻪ اﺳـﻴﺮان ﻣﺪﻳﻨـﻪ را ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ 4‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻛﻪ ﺧﺒﺮ اﻳﻦ ﻓﺎﺟﻌﻪﻫﺎ ﺑﻪ اﺻﺤﺎب رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﻮاﺟﻲ از اﺻﺤﺎب‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻲ از ﻫﻮل و ﻫﺮاس ﺧﻮد را ﺑﻪ او رﺳـﺎﻧﻴﺪﻧﺪ و او را ﻣﻨـﻊ و ﺷـﺪﻳﺪاً‬
‫ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ 5‬وﻟﻲ او ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺒﺮ زﺧﻢ ﺧﻮرده و ﺧﺸﻢآﻟﻮد ﻣﺮﺗﺐ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻋﺮﻳﺎﻧﺶ را ﺗﻜﺎن‬
‫ﻣﻲداد و ﻗﺴﻢ ﻣﻲﺧﻮرد ﻛﻪ دﻳﮕﺮان را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻗﺘـﻞ ﻣـﻲرﺳـﺎﻧﻢ و ﺣﺘـﻲ ﺗﻠﻮﻳﺤـﺎً ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ را ﻧﻴﺰ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻧﻤﻮد‪ 6‬وﻟﻲ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص او را اﻳﻦ ﻗﺪر ﺳـﺮﮔﺮم ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﻧﺎﮔـﺎه‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮش را از او رﺑﻮد و ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗﺎص رﺳﻴﺪ و ﺑﺎ او دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺒﺎن و ﻫﺮ ﻳﻚ ﻣـﻮي‬
‫ﺳﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻣﻲﻛﺸﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ آنﻫﺎ را از ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‪ 7‬ﺟـﺪا ﻛﺮدﻧـﺪ و در اﻳـﻦ ﻟﺤﻈـﻪ‬
‫ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻳﻜﻲ از اﻋﻀﺎي ﺷﻮرا‪ ،‬رﺳﻴﺪ و ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬اﺻـﺤﺎب را‬
‫وادار ﻛﺮد ﻋﺒﻴﺪاﷲ را ﺗﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات او‬

‫‪1‬ـ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﻃﺒﻖ ﻣﻘﺮرات ﻗﻀﺎﻳﻲ دﻳﻦ اﺳﻼم ﻧﺎدرﺳﺖ و ﻧﺎﺻﺤﻴﺢ و اﮔﺮ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺣﺎل ﺣﻴﺎت ﻣﻲﺑﻮد‬
‫ﻗﻄﻌﺎً او را ﺷﺪﻳﺪاً ﻣﺠﺎزات ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 258‬و ‪ ،259‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 455‬و ﺑﺎ ﻣﻘﺪار ﺗﻔﺎوت اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.2083‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ اﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،259‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 455‬در اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 75‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 2083‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺳﻌﺪ‬
‫ﺑﻦ وﻗﺎص‪ ،‬ﻋﺒﻴﺪاﷲ را در ﻣﻨﺰل ﺧﻮﻳﺶ زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮد ﺗﺎ آن را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﻌﺪي ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬

‫‪887‬‬
 ‫زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.1‬‬
‫ﺗﺴﺮﻳﻊ در ﻛﺎر اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت‬
‫و ﻫﻤﻴﻦ اﺗﻔﺎق ﻧﺎﮔﻮار و ﺗﺮس از اﺗﻔﺎﻗﺎت اﻣﺜـﺎل اﻳـﻦ ﻓﺎﺟﻌـﻪ ﻣـﺄﻣﻮرﻳﻦ ﺗﺸـﻜﻴﻞ و‬
‫ﺑﺮﮔﺰاري اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت را ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ و ﺟﺪﻳﺖ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻋﻤﻞ وادار ﻧﻤـﻮد‪ ،‬و ﺻـﻬﻴﺐ‪،2‬‬
‫ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم ﻣﻮﻗﺘﻲ ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻣﺄﻣﻮر ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮرا‪ ،‬اﻋﻀـﺎي ﺷـﻮرا را‪ ،‬ﻋﻠـﻲ‪،‬‬
‫ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ وﻗﺎص و زﺑﻴﺮ )ﻃﻠﺤﻪ در ﻣﺴﺎﻓﺮت و ﺳـﻌﺪ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪه او ﺑـﻮد(‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﻢ( در اﺗﺎق ام اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﺎﻳﺸﻪ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ 3‬ﺟﻤﻊ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‬
‫را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺸﺎور در آن ﺟﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﻮد و اﺑﻮﻃﻠﺤﻪ اﻧﺼﺎري ﻧﻴﺰ در رأس ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻔـﺮ‬
‫اﻓﺮاد ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه و ﻣﺴﻠﺢ اﻧﺼـﺎر ﺑـﺮ دم در اﻳﺴـﺘﺎده و ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﺗـﺄﻣﻴﻦ اﻣﻨﻴـﺖ و اﺟـﺮاي‬
‫‪4‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﺻ‪‬ﻬﻴﺐ ﻛﻪ رﺋﻴﺲ و ﻧﺎﻇﺮ ﺷﻮرا ﺑﻮد ﻋﺒﻮر و ﻣﺮور و ﺗﻮﻗﻒ ﻛﺴﺎﻧﻲ دﻳﮕـﺮ را در‬
‫ﺣﻮﻣﻪ آن ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺪﻳﺪاً‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﺮو ﺑـﻦ ﻋـﺎص و ﻣﻐﻴـﺮه ﺑـﻦ ﺷَـﻌﺒﻪ )از‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪاران ﭘﺮﻗﺪرت زﻣﺎن ﻓﺎروق )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( اﺟﺎزه ﻧﺪادﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎﻳﺴـﺘﻨﺪ و‬
‫ﻓﻮراً آنﻫﺎ‪ 5‬را دور ﻛﺮدﻧﺪ و ﺻﻬﻴﺐ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ در دﺳﺖ داﺷﺖ ﺑﺮ ﺳـﺮ اﻋﻀـﺎي‬
‫ﺷﻮرا اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮد ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻣﺸﻮرتﻫﺎي آن ﻫﺎ و آﻣﺎده اﺟﺮاي وﺻـﻴﺖﻫـﺎي ﻓـﺎروق‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻮد و ﺟﻠﺴﻪ ﺑﺤﺚ و ﻣﺸﻮرت و ﻣﺬاﻛﺮات‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻮر و ﺣﻤﺎﺳﻪ آﻏﺎز ﮔﺮدﻳـﺪ‪،‬‬
‫اﻳﺸﺎن ﮔﻔﺖ‪ » :‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺟﺎن ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻴﺶ از ﺳﻪ روز ﺷﻤﺎ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 67‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.2083‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 68‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 2069‬و ‪ 2070‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.145‬‬

‫‪888‬‬
 ‫را ﻣﻬﻠﺖ‪ 1‬ﻧﻤﻲدﻫﻢ«‪.‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻣﺪتﻫﺎ ﺟﺮ و ﺑﺤﺚ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺣﻖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳـﻪ‬
‫ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ ﺣﻮاﻟﻪ ﻛﻨﻨﺪ و زﺑﻴﺮ ﺣﻖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻠﻲ و ﻃﻠﺤﻪ ﺣﻖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﺜﻤـﺎن و ﺳـﻌﺪ‬
‫ﺣﻖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ واﮔﺬار ﻛﺮد‪ ،2‬آن ﮔﺎه ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻛﺪام ﻳﻚ از ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺰ‬
‫از ﺣﻖ ﺧﻮﻳﺶ دﺳﺖ ﺑﺮﻣﻲدارد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا و دﻳﻦ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺪاﻧﺪ و ﻳﻜـﻲ از‬
‫دو ﻧﻔﺮ ﺑﻘﻴﻪ را اﻧﺘﺨﺎب‪ 3‬ﻧﻤﺎﻳﺪ؟« ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻠﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ( ﻫﺮ دو ﺳـﻜﻮت ﻛﺮدﻧـﺪ و‬
‫ﻫﻴﭻ ﻛﺪام ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر آﻣﺎده ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ 4‬و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣـﻦ ﺧـﻮدم ﺑـﺮاي اﻳـﻦ ﻛـﺎر‬
‫ﺣﺎﺿﺮم و ﺧﺪا و دﻳﻦ را ﺑﺮ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺎﻇﺮ ﻣﻲداﻧﻢ و در اﻧﺘﺨـﺎب ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ از ﺷـﻤﺎ‬
‫ﺗﻼش ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲاﻧﺪازم« ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻠﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ( ﻫﺮ دو ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ 5‬و‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ از ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻳﻜﻲ از آن دو را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﺪ وﻟﻲ ﭼـﻮن‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد ﺑﺪون ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ آراء ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از اﻧﺘﺨﺎب ﻳﻜﻲ از آن دو ﺧـﻮدداري ﻛـﺮد و ﺗﻤـﺎم ﺳـﺎﻋﺎت ﺷـﺐ و روزﻫـﺎي‬
‫ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه را در ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﻲ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن‪ 6‬ﺳﭙﺎه و ﺑﺰرﮔﺎن اﺻﺤﺎب ﻣﻬﺎﺟﺮ و اﻧﺼﺎر و اﻗﺸﺎر‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮدم از زﻧﺎن و ﻣﺮدان و ﺣﺘﻲ‪ 7‬ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن ﻣﺼﺮوف ﻧﻤﻮد و ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﻌﻠـﻮم ﺷـﺪ ﻛـﻪ‬
‫اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻗﺎﻃﻊ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﻣﺎرت ﻛﺪام ﻳﻚ از اﻳﻦ دو ﻧﻔﺮ )ﻋﻠﻲ و ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري در ﺷﺮح ارﺷﺎد ﺳﺎري‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 114‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 68‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.145‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 146‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.2071‬‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪889‬‬
‫ﻋﻨﻬﻤﺎ(( ﺗﻤﺎﻳﻞ دارﻧﺪ‪ ،1‬و در آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺎﻋﺖﻫﺎي ﺷﺐ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻛﻪ ﻣـﺪت اﻧﺘﺨﺎﺑـﺎت‪ 2‬ﭘﺎﻳـﺎن‬
‫‪3‬‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﻋﻠﻲ و ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ( را ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻮاﻫﺮزادهاش )ﻣﺴﻮ‪‬ر‬
‫ﭘﺴﺮ ﻣﺨﺮﻣﻪ( دﻋﻮت ﻛﺮد‪ ،‬و ﻣﺠﺪداً از آﻧﺎن ﺗﻌﻬﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻟﺤﻈﺎت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻫﺮ ﻛـﺪام‬
‫از آﻧﺎن را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮد دﻳﮕﺮي ﺑﺎﻳﺪ راﺿـﻲ و از اﻧﺘﺨـﺎب ﺷـﺪه اﻃﺎﻋـﺖ‪ 4‬ﻧﻤﺎﻳـﺪ آن ﮔـﺎه‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻫﻤﺮاه ﻋﻠﻲ و ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ( در ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺳﺤﺮﮔﺎه روز ﭼﻬﺎرم راﻫﻲ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،5‬و ﭼﻮن ﻗﺒﻼً ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺮاي اﻋﻼم ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬
‫اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ دﻋﻮت ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻫﻤﺮاه ﻋﻠـﻲ و ﻋﺜﻤـﺎن )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﻤـﺎ( ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ وارد ﺷﺪﻧﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﻪ ﺣﺪي ﻓﺸﺮده و ﭼﺴﺒﻴﺪه ﺑﻪ ﻫـﻢ ﻧﺸﺴـﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻋﺜﻤـﺎن‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺮد ﻛﻢروﻳﻲ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺎﺋﻴﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻳﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و ﻧﺸﺴﺖ‪ 6‬و‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻮج ﻣﻲزد ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ 7‬را ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﺻﻬﻴﺐ اﻧﺠﺎم دادﻧـﺪ و‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮي را ﺣﻤﺎﻳﻞ ﺧﻮد ﻛﺮده و ﻫﻤﺎن ﻋﻤﺎﻣﻪاي ﻛﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺑﺮ ﺳﺮش ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﭘﻠﻪ از ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺎﻻ رﻓـﺖ‪ ،‬و ﺑﻌـﺪ از ﻛﻤـﻲ ﺗﻮﻗـﻒ و‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪ دﻋﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺮدم آن را ﻧﻤﻲﺷﻨﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻋﻤﻮم ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﻣﺮدم ﻣﻦ‬
‫در اﻳﻦ ﻣﺪت ﭼﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺳﺮي و ﭼﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر آﺷﻜﺎر‪ ،‬درﺑﺎره ﺧﻼﻓﺖ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دو )ﻋﻠﻲ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.2071‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.146‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪5‬ـ اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 70‬و اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.146‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ ،2072‬در ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻌﺪ از آن ﻛﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫دﻋﻮت ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪890‬‬
‫و ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻬﻤﺎ(( از ﻫﻤﻪ ﺷﻤﺎﻫﺎ ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﻲ ﻛﺮدهام‪ ،‬و ﺣﺎﻻ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻜﻲ از آﻧﺎن را‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻢ« آن ﮔﺎه ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﻋﻠﻲ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑﻴـﺎ ﺟﻠـﻮ« ﻋﻠـﻲ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺟﻠﻮ آﻣﺪ و در زﻳﺮ ﻣﻨﺒﺮ‪ 1‬اﻳﺴﺘﺎد‪ ،‬و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ دﺳﺖ او را ﮔﺮﻓﺖ و ﺑـﻪ او‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺎ ﻣﻦ ﺗﻌﻬﺪ ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺗﻮ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮص و‬
‫روش اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﻓﺘﺎر ﻛﻨﻲ؟‪ «2‬ﻋﻠﻲ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟ ّﻠ ُﻬ ﱠﻢ ﻻ‪َ ,‬و َﻟ ُﻜ ْﻦ َﻋﻠﯽ ُﺟ ْﻬﺪی ِﻣ ْﻦ ذﻟِ َﻚ َو ﻃـﺎ َﻗﺘﯽ« ﺧـﺪاﻳﺎ ﻧـﻪ‪ ،‬و ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫ﺗﻌﻬﺪ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺧﻮﻳﺶ و ﺗﻼشﻫﺎﻳﻲ را ﻛـﻪ در اﻳـﻦ راه ﻣﺒـﺬول ﻣـﻲدارم‪،‬‬
‫رﻓﺘﺎر ﻛﻨﻢ« ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ دﺳﺖ ﻋﻠﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را رﻫﺎ ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ »ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( ﺑﺮﺧﻴﺰ‪ 3‬ﺑﻴﺎ ﺟﻠﻮ« و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ دﺳﺖ او را ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺎ ﻣﻦ ﺗﻌﻬﺪ ﻣﻲﻛﻨـﻲ ﻛـﻪ‬
‫اﮔﺮ ﺗﻮ را اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و روش اﺑﻮﺑﻜﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( و‬
‫ـﻢ‪= 4‬‬
‫اﻟﻠﻬ ﱠﻢ َﻧ َﻌ ْ‬
‫ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( رﻓﺘﺎر ﻛﻨﻲ؟« ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ‪ُ » :‬‬
‫ﺧﺪاﻳﺎ ﺑﻠﻲ« و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻌﺪ از ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺟﻮاب در ﻫﻤـﺎن ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ دﺳـﺖ ﻋﺜﻤـﺎن‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺮش را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﻘﻒ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮد و ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫اﺳ َﻤ ْﻊ‪َ 5‬و ْاﺷ َﻬﺪْ « ﺧﺪاﻳﺎ ﺗﻮ ﺑﺸﻨﻮﻳﺪ و ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺎﺷﻴﺪ« آن ﮔﺎه ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﮔﻔـﺖ‪» :‬‬ ‫» اﻟ ّﻠ ُﻬ ﱠﻢ ْ‬
‫اﻟ ّﻠ ُﻬ ﱠﻢ اِ ّﻧﯽ َﻗﺪْ َﺧ َﻠ ْﻌ ُﺖ ﻣﺎ ﻓﯽ َر َﻗ َﺒﺘﯽ ِﻣ ْﻦ ذﻟِ َﻚ ﻓﯽ َر َﻗ َﺒ ِﺔ ُﻋ َ‬
‫ﺜﲈن‪ «6‬ﺧﺪاﻳﺎ‪ :‬اﻳﻨـﻚ آن ﭼـﻪ را در‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 146‬و ‪ 147‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 71‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.2082‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 146‬و ‪ 147‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 71‬و ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.2082‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪891‬‬
‫اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﺮ ذﻣﻪ ﻣﻦ ﺑﻮد‪ ،‬از ذﻣﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﺟﺪا و ﺑﺮ ذﻣﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻢ« و ﻣﺮدم ﺑـﺎ ﺷـﻨﻴﺪن‬
‫اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ﺑﺮاي ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺳﻮي‪ 1‬ﻣﻨﺒﺮ ﻫﺠﻮم آوردﻧﺪ‪ ،‬و ﻋﺜﻤـﺎن‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( را در زﻳﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪﻧﺪ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ از ﭘﻠﻪﻫﺎي ﻣﻨﺒﺮ ﺑـﺎﻻ‬
‫رﻓﺖ و در ﺟﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﻧﺸﺴﺖ و ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﻧﻴﺰ در ﭘﺎﻳﻴﻦ او ﺑـﺮ ﭘﻠـﻪ دوم‬
‫ﻧﺸﺴﺖ‪ 2‬و ﻣﺮدم ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻃﺒـﻖ ﺗﻌﻬـﺪ ﺧـﻮد‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮد‪ 3‬و ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ در آﺧﺮ ﻣﺮدم ﺑﺎ او ﺑﻴﻌﺖ ﻧﻤـﻮد و‬
‫ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﺑﻴﻌـﺖ ﻛﺮدﻧـﺪ ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﻗﻀـﻴﻪاي ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ درﺑﺎره آن دﺳﺘﻮري ﺻﺎدر ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻣﺠـﺎزات ﻋﺒﻴـﺪاﷲ ﺑـﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ ﻫﺮﻣﺰان و ﺟﻔﻴﻨﻪ و دﺧﺘﺮ ﻛﻮﭼﻚ اﺑﻮﻟﺆﻟﺆ را ﺑﻪ ﻗﺘـﻞ رﺳـﺎﻧﻴﺪه ﺑـﻮد و‬
‫ﻋﺜﻤﺎن )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( وﻗﺘﻲ درﺑﺎره ﻣﺠﺎزات ﻋﺒﻴﺪاﷲ در ﻣﺴـﺠﺪ ﺑـﺎ اﺻـﺤﺎب ﻣﻬـﺎﺟﺮ‪ 4‬و‬
‫اﻧﺼﺎر ﻣﺸﻮرت ﻛﺮد ﻋﻠﻲ ﻣﺮﺗﻀﻲ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪» :5‬ﻃﺒﻖ دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﺎﻳـﺪ ﻗﺼـﺎص‬
‫ﺷﻮد« و اﻛﺜﺮ ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﻗﺘﻞ ﻋﺒﻴﺪاﷲ را روا ﻧﻤﻲداﺷﺘﻨﺪ و‬
‫ﻣﻲﮔﻔﻨﺘﺪ‪» :‬دﻳﺮوز ﭘﺪرش و اﻣﺮوز ﺧﻮدش ﭼﻪ ﻃﻮر ﻛﺸﺘﻪ ﺷﻮد« و ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ‬
‫ﻋﺎص‪ 6‬ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳﻦ ﻗﻀﻴﻪ در دوران ﺧﻼﻓﺖ ﺗﻮ روي ﻧﺪاده اﺳـﺖ« ﻋﺜﻤـﺎن )رﺿـﻲ اﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ( از ﻣﺎل ﺧﻮد دﻳﻪ آنﻫﺎ را داد‪ 7‬و ﻋﺒﻴﺪاﷲ را ﺑﺨﺸﻴﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﺪاﻳﻪ و اﻟﻨﻬﺎﻳﻪ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪ 147‬و ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.2082‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪ 2583‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ 75‬و اﻟﺒﺪاﻳﺔ و اﻟﻨﻬﺎﻳﺔ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.148‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪7‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪892‬‬
 ‫ﺧﺎﺗﻤﻪ‪ :‬ﻛﻠﻤﺎت ﻗﺼﺎر ﻓﺎروق اﻋﻈﻢ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‬
‫‪1‬ـ در ﻣﻮرد داﻧﺶ و ﺷﺌﻮﻧﺎت ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ِ ِ ‪1‬‬
‫ﺮآن ُﺗ ْﻌ َﺮ َﻓﻮا ﺑِ ِﻪ‪َ ,‬وا ْﻋ َﻠ ُﻤﻮا ﺑِ ِﻪ َﺗﻜُﻮﻧُﻮا ِﻣ ْﻦ َا ْﻫﻠﻪ‪.‬‬
‫اِ ّﻗﺮوا ُء َواﻟ ُﻘ َ‬
‫‪1‬ـ ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آن ﻣﻌﺮوف ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻗـﺮآن ﻋﻤـﻞ ﻛﻨﻴـﺪ‪ ،‬از اﻫـﻞ ﻗـﺮآن‬
‫)ﻣﺴﻠﻤﺎن واﻗﻌﻲ( ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫‪2‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺪﱡ ْﻧﻴﺎ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ﺐ اﻷَ ْﻏﻨِﻴﺎ َء َﻓ ُﻬ َﻮ‬ ‫ِ‬ ‫اِذا َرأﻳﺘ ُْﻢ ِ‬
‫اﻟﻘﺎری َء ﳛ ﱡ‬
‫‪2‬ـ ﻫﺮﮔﺎه دﻳﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﺮآنﺧﻮان‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداران را دوﺳﺖ ﻣﻲدارد )ﻓﺮوﺗﻨﻲ و ﺗﻌـﺎرف‬
‫زﻳﺎد( ﭘﺲ او اﻫﻞ دﻧﻴﺎ و ﻣﺎلاﻧﺪوزي اﺳﺖ‪.‬‬
‫**‬
‫ِ‬ ‫اﻟﺴﻠﻄﺎن ِﻣﻦ َﻏ ِﲑ َﴐ ٍ‬
‫ِ‬ ‫اِذا َر َﺋﻴﺘ ُُﻤﻮ ُه ﻳ ْﻠ َﺰ ُم‬
‫ورة َﻓ ُﻬ َﻮ ﻟ ﱞ‬
‫ﺺ!‬ ‫ُ َ‬ ‫ْ‬
‫‪3‬‬

‫‪3‬ـ و ﻫﺮﮔﺎه ﻗﺮآنﺧﻮاﻧﻲ را دﻳﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻏﻴﺮﺿﺮوري ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان‬

‫ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬او دزد اﺳﺖ‪.‬‬
‫**‬
‫َﻮاﺿ ُﻌﻮا َﳌِـ ْﻦ َﺗ َﻌ ﱠﻠ ْﻤـﺘ ُْﻢ‬
‫اﻟﺴﻜﻴﻨَ َﺔ‪َ ,‬و ﺗ َ‬
‫ﻗﺎر َو ﱠ‬ ‫ّﺎس‪َ ,‬و َﺗ َﻌ ﱠﻠ ُﻤﻮا ِ‬
‫اﻟﻮ َ‬
‫ِ‬
‫َﺗ َﻌ ﱠﻠﻤﻮا ا ْﻟﻌ ْﻠ َﻢ َو َﻋ ﱢﻠ ُﻤﻮ ُه اﻟﻨ َ‬
‫ﲈء َﻓﻼ ﻳ ُﻘﻮ ُم ِﻋ ْﻠ ُﻤﻜ ُْﻢ‬ ‫ﺒﺎﺋﺮة اﻟﻌ َﻠ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِﻣﻨْﻪ ِ‬
‫اﻟﻌ ْﻠ َﻢ‪َ ,‬و ﺗ َ‬
‫َﻮاﺿ ُﻌﻮا َﳌ ْﻦ َﻋ ﱠﻠ ْﻤﺘ ُُﻤﻮ ُه ا ْﻟﻌ ْﻠ َﻢ‪َ ,‬و ﻻ َﺗﻜُﻮﻧُﻮا ﻣ ْﻦ َﺟ َ ُ‬ ‫ُ‬

‫‪1‬ـ ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،54‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.236‬‬
‫‪2‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ص‪ 9‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ص‪ 9‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪.‬‬

‫‪893‬‬
 ‫‪1‬‬
‫ﺑِ َﺠ ْﻬ ِﻠﻜ ُْﻢ‪.‬‬
‫**‬
‫‪4‬ـ در ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﻠﻢ ﺗﻼش و ﻛﻮﺷﺶ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬و آن ﭼﻪ ﻳـﺎد ﮔﺮﻓﺘﻴـﺪ ﺑـﻪ ﻣـﺮدم ﻳـﺎد‬
‫ﺑﺪﻫﻴﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﺮاه ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻣﺘﺎﻧﺖ و وﻗﺎر و ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ را ﻧﻴﺰ ﻳﺎد ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﻠﻢ را از آنﻫﺎ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻲ و ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻋﻠـﻢ را ﺑـﻪ آنﻫـﺎ ﻳـﺎد دادي ﻛـﺎﻣﻼً‬
‫ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﺑﺎﺷﻴﺪ و از ﻋﻠﻤﺎي ﻣﻐﺮور و ﻣﺘﻜﺒﺮ ﻧﺒﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﻲ ﺷﻤﺎ ﺟﻬـﻞ و ﻧﻔﻬﻤـﻲ‬
‫ﺷﻤﺎ را راﺳﺖ ﻧﻜﻨﺪ!‬
‫**‬
‫‪2‬‬ ‫ﻻ ُﺗﺒ ِﻐ ُﻀﻮ اﷲَ اِﻟﯽ ِﻋ ِ‬
‫ﺒﺎد ِه‪.‬‬ ‫ْ‬
‫‪5‬ـ )در ﻣﻮاﻋﻆ(‪ ،‬ﺧﺪا را ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻈﻬﺮ ﻗﻬﺮ و ﻏﻀﺐ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﻜﻨﻴﺪ!‬
‫**‬
‫ﺘﺎب و ﻳﻨﺎﺑﻴﻊ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اﻟﻌ ْﻠ ِﻢ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ﻛُﻮﻧُﻮا َا ْوﻋﻴ َﻪ اﻟﻜ ِ َ‬
‫‪3‬‬

‫‪6‬ـ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻇﺮوف و ﺟﻠﺪ ﻗﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺸﻮﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﻼزﻣﻪ ﻛﺘﺎب ﺳﺮﭼﺸﻤﻪﻫـﺎي‬
‫ﻓﻮران ﻋﻠﻢ ﺷﻮﻳﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﺘﺎب اﷲِ َو ﺳﻨﱠ َﺔ رﺳ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺪاع‪.‬‬ ‫ﻮل اﷲِ‪َ ,‬ا ْﻷ ْﻗﺘﺪا ُء َو ﻻ ا ْﺑﺘﺪا ٌء‪َ ,‬ا ْﻷﺗ ُ‬
‫ﱢﺒﺎع َو ﻻ ا ْﺑﺘ ٌ‬ ‫ُ َ ُ‬ ‫ﻻز ُﻣﻮا ﻛ َ‬
‫‪4‬‬

‫‪7‬ـ ﺑﻪ ﻗﺮآن و اﺣﺎدﻳﺚ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص ﺑﭽﺴﺒﻴﺪ‪ ،‬از ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﻴﺪ از ﺧـﻮد‬

‫‪1‬ـ اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﻜﺒﻴﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ‪ ،506‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.280‬‬
‫‪2‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ص‪ 7‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺒﻴﺎن و اﻟﺘﺒﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،241‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.287‬‬
‫‪4‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 87‬ﺑﺎﻻﺧﺘﺼﺎر‪.‬‬

‫‪894‬‬
 ‫ﭼﻴﺰي ﻧﮕﻮﻳﻴﺪ‪ ،‬آن ﭼﻪ در ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ اﺳﺖ آن را ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺗﺎزه اﺑﺪاع ﻧﻜﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫‪1‬‬ ‫ﺒﻮن ِ‬
‫اﻟﻌ ﱠﺰ َة ﺑِ َﻐ ِﲑ ِه ﻳ ِﺬ ﱡﻟﻜ ُْﻢ اﷲُ‪.‬‬ ‫َا َﻋ ﱠﺰﻛُﻢ اﷲُ ﺑِ ِ‬
‫ﺎﻷ ْﺳﻼ ِم َﻓ َﻤ ْﻬﲈ َﺗ ْﻄ ُﻠ َ‬ ‫ُ‬
‫‪8‬ـ ﺧﺪا ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻋﺰت ﺑﺨﺸﻴﺪه اﺳﺖ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ ﺑﻪ وﺳـﻴﻠﻪ‬
‫ﻏﻴﺮ از اﺳﻼم ﻋﺰت ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﺪ ﺧﺪا ﺷﻤﺎ را ﺧﻮار و ذﻟﻴﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫**‬
‫‪2‬‬
‫َﺗ َﻔ ﱠﻘ ُﻬﻮا َﻗ ْﺒ َﻞ َا ْن ﺗ َُﺴﻮ ُدوا‪.‬‬
‫‪9‬ـ ﻗﺒﻞ از ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻣﻘﺎم‪ ،‬ﻋﻠﻢ و اﻃﻼﻋﺎت ﻛﺎﻓﻲ را ﻛﺴﺐ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫‪3‬‬ ‫ﺐ َﻟﻜ ُْﻢ ِﻋﻨْﺪَ اﻟﻨ ِ‬
‫ّﺎس‪.‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َﲡﺎ َﻟ ُﺴﻮا َﻣ َﻌ ًﺎ َﻓﺎ ﱠﻧ ُﻪ َا ْد َو َم ﻻُ ْﻟ َﻔﺘﻜ ُْﻢ َو َا ْﻫﻴ ُ‬
‫‪10‬ـ ﺳﻌﻲ ﻛﻨﻴﺪ )ﺷﻤﺎ ﻋﻠﻤﺎ( ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻨﺸﻴﻨﻴﺪ و ﺟﻠﺴﻪﻫﺎﻳﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻴﺪ ﺗـﺎ اﻟﻔـﺖ‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﺮدوام و ﻫﻴﺒﺖ ﺷﻤﺎ در ﻧﺰد ﻣﺮدم ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫**‬
‫‪2‬ـ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎ در ﻣﻮرد اﻣﺎرت و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖﻫﺎ‬
‫‪4‬‬
‫اﳉﻨ ِﱠﺔ َﻓ ْﻠﻴ ْﻠ َﺰ ِم اﳉَﲈ َﻋ َﺔ‪.‬‬
‫ﻮﺣ ُﺔ ْ َ‬
‫ﴎ ُه ُﺑ ْﺤ َﺒ َ‬
‫َﻣ ْﻦ َ ﱠ‬
‫‪11‬ـ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ آرزو ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺳﻂ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻲرود ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﻴﺎن ﺗﻮدهﻫﺎي ﻣـﺮدم‬

‫‪1‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ص‪ 19‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ص‪.1‬‬
‫‪3‬ـ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.281‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻌﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ص‪ ،70‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.292‬‬

‫‪895‬‬
 ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و از ﻣﺮدم ﺧﻮد را ﺟﺪا ﻧﻜﻨﺪ‪.‬‬
‫**‬

‫ّﺎس َو َﻗﺪْ َو َﻟﺪَ ْ ُﲥ ْﻢ ُا ﱠﻣ ُ ُ‬

‫ﻬﺎﲥ ْﻢ َا ْﺣﺮار ًا‪.‬‬ ‫اﺳ َﺘ ْﻌ َﺒﺪْ ﺗ ُُﻢ اﻟﻨ َ‬
‫َﻣﺘﯽ ْ‬
‫‪1‬‬

‫‪12‬ـ از ﭼﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﺮدم را ﻋﺒﺪ و ﺑﻨﺪهﻫﺎي ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪاﻳﺪ؟ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺎدران‪،‬‬

‫آنﻫﺎ را آزاد ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آوردهاﻧﺪ!‬
‫**‬
‫‪2‬‬
‫وال َﻇ َﻠ َﻢ َا َﺣﺪ ًا ﻇﻼ َﻣ ًﺔ َﻓ ُﺮﻓِ َﻌ ْﺖ اِﻟﯽ َﻓ َﻠ ْﻢ ُا َﻏ ْﲑﻫﺎ‪َ ,‬ﻓ َﺎﻧﺎ َﻇ َﻠ ْﻤ ُﺘ ُﻪ‪.‬‬
‫َاﻳﲈ ٍ‬

‫‪13‬ـ ﻫﺮ اﺳﺘﺎﻧﺪار و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري ﺑﺮ ﻛﺴﻲ ﺳﺘﻢ روا داﺷـﺖ و آن ﻛـﺲ ﭘـﻴﺶ ﻣـﻦ از‬
‫آنﻫﺎ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﺮد و ﻣﻦ آنﻫﺎ را ﻋﺰل ﻧﻜﺮدم ﺳﺘﻤﮕﺮ ﻣﻨﻢ‪.‬‬
‫**‬
‫ﻛـﺎن َاﻣـ َﲑ ُﻫ ْﻢ‬ ‫ﻼ اِذا َ‬
‫ﻛﺎن ﻓﯽ اﻟ َﻘ ْﻮ ِم َو َﻟﻴ َﺲ َاﻣ َﲑ ُﻫ ْﻢ َﻛ َﺎ ﱠﻧ ُﻪ َاﻣ ُﲑ ُﻫ ْﻢ َو اِذا َ‬ ‫ُارﻳﺪُ ﻟ ِ ْﻸﻣﺎرة َر ُﺟ ً‬
‫‪3‬‬
‫ﻛﺎن َﻛ َﺎ ﱠﻧ ُﻪ ََر ُﺟ ٌﻞ ِﻣﻨ ُْﻬ ْﻢ‪.‬‬
‫َ‬
‫‪14‬ـ ﻣﻦ ﻛﺴﻲ را ﺑﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻣﻲﭘﺴﻨﺪم ﻛﻪ اﮔﺮ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﺑﻮد و ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮوا‬
‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي آﻧﺎن اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻛﻨﺪ و اﮔﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﺑﻮد‪ ،‬از ﺣﻴﺚ ﺑﺮاﺑـﺮي و‬
‫ﺗﻮاﺿﻊ ﻫﻢ ﭼﻮن ﻓﺮدي از آنﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫‪4‬‬
‫ﺮار‪َ ,‬و ﻟِﻴ َﺨ ْﻔ َﻚ اﻟ ُﻔ ّﺠ ُﺎر‪.‬‬ ‫ِ‬
‫ﻳﺎ ُﻣ َﻐ َﲑ ٌة ﻟﻴﺄ َﻣﻨ َْﻚ اﻻَ ْﺑ ُ‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.227‬‬

‫‪2‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ص‪ 16‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.140‬‬
‫‪4‬ـ ﺳﺮاج اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ص‪ ،49‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.283‬‬

‫‪896‬‬
‫‪15‬ـ اﻳﻦ ﻣﻐﻴﺮه )ﻳﻜﻲ از اﺳﺘﺎﻧﺪاران( ﻃﻮري رﻓﺘﺎر ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران از ﺗﻮ اﻣـﻴﻦ و‬
‫ﺑﺪﻛﺎران از ﺗﻮ ﻫﺮاﺳﻨﺎك ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫ﺎف َﻟ ْﻮ َﻣ َﺔ ﻻﻳ ٍﻢ‪.‬‬ ‫َﻣ ْﻦ َو ّﻟﯽ َا ْﻣ َﺮ ا ُﳌ ْﺆ ِﻣﻨ َ‬
‫ﲔ َﻓﻼ ﳜ ُ‬
‫‪1‬‬

‫‪16‬ـ ـ ﻛﺴ ـﻲ ﻛــﻪ اﻧﺠــﺎم دادن ﻛــﺎر ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑــﻪ ﻋﻬــﺪه ﺑﮕﻴ ـﺮد‪ ،‬از ﺳــﺮزﻧﺶ‬
‫ﺳﺮزﻧﺶﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﻛﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫**‬
‫‪2‬‬
‫َاﺧﻴ ُﻔﻮا اﳍَﻮا َم َﻗ ْﺒ َﻞ َا ْن ُﲣﻴ َﻔﻜ ُْﻢ‪.‬‬
‫‪17‬ـ ﺑﺮ ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﻬﻢ و رﻋﺐآور ﻣﺴﻠﻂ ﺷﻮﻳﺪ و آنﻫﺎ را ﺑﺘﺮﺳـﺎﻧﻴﺪ ﻗﺒـﻞ از آن ﻛـﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﺗﻮ را ﺑﺘﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫‪3‬‬
‫ﻻ ﻳﻘﻴ ُﻢ َا ْﻣ َﺮ اﷲ اِﻻّ َر ُﺟ ٌﻞ ﻻ ﻳﻀﺎﻟِ ُﻊ َو ﻻ ﻳﺼﺎﻧِ ُﻊ َو ﻻ ﻳﺘﱠﺒِ ُﻊ اﳍَﻮی‪.‬‬
‫‪18‬ـ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا را ﺑﻪ درﺳـﺘﻲ اﺟـﺮا ﻧﻤـﻲﻛﻨـﺪ ﻣﮕـﺮ ﻣـﺮدي ﻛـﻪ ﻣﻮﺿـﻊﮔﻴـﺮي و‬
‫ﺳﺎزﺷﻜﺎري و ﺧﻮدﺧﻮاﻫﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫‪4‬‬
‫ﻻ ﻳﺼﻠﺢ ﳍﺬا ﻷﻣﺮ اﻻ اﻟﻠﲔ‪ ,‬ﻣﻦ ﻏﲑ ﺿﻌﻒ و اﻟﻘﻮی ﻣﻦ ﻏﲑ ﻋﻨﻒ‪.‬‬
‫‪19‬ـ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻧﺮﻣﺨﻮ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺿـﻌﻒ‪ ،‬و‬

‫‪1‬ـ اﻟﺨﺮاج‪ ،‬ج‪ ،16‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.282‬‬

‫‪2‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ص‪ 26‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﺨﺮاج‪ ،‬ج‪ ،17‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.288‬‬
‫‪4‬ـ ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،9‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.282‬‬

‫‪897‬‬
 ‫ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﻧﻪ اﻫﻞ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺳﺨﺖﮔﻴﺮي‪.‬‬
‫**‬
‫‪1‬‬
‫ﲔ َو ِﺧﻴﺎ َﻧ َﺔ اﻟ َﻘ ِﻮی‪.‬‬
‫ﻒ اﻻَﻣ ِ‬
‫َاﻟﯽ اﷲِ َا ْﺷﻜُﻮ َﺿ ْﻌ َ‬
‫‪20‬ـ ﺷﻜﻮاي اﻳﻦ )ﻣﻌﻀﻞ اداري( را ﭘﻴﺶ ﺧﺪا ﻣﻲﺑﺮم ﻛﻪ اﻓﺮاد اﻣﻴﻦ از ﺣﻴﺚ ﻛـﺎر و‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻧﺎﺗﻮان‪ ،‬و اﻓﺮاد ﻓﻌﺎل ﺧﺎﺋﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َا َﺑﺖ اﻟﺪﱠ ﻧﺎ ﻧ ُﲑ اﻻّ َا ْن ﺗ ْ ُ‬
‫َﱪ َز َا ْﻋﻨﺎ ُﻗﻬﺎ‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪21‬ـ دﻳﻨﺎرﻫﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﮔﺮدنﻫﺎي ﺧﻮد را ﻧﺸـﺎن ﻧﺪﻫﻨـﺪ و ﺑـﺎﻻﺧﺮه ﺛـﺮوتﻫـﺎي‬

‫ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫**‬
‫‪3‬‬
‫ﻨﺎن‪َ :‬ا ْﳌﺎ ُء َو اﻟ ّﻄ ُ‬
‫ﲔ‪.‬‬ ‫ُﻋﻠﯽ ﻛ ﱢُﻞ ِ‬
‫ﺧﺎﺋ ٍﻦ َاﻣﻴ ِ‬

‫‪22‬ـ دو ﻣﺄﻣﻮر اﻣﻴﻦ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻓﺮد ﺧﺎﺋﻨﻲ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬آب و ﮔ‪‬ﻞ )ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي‬
‫ﻣﺠﻠﻞ اﺳﺮار ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻛﺎرﻣﻨﺪان را ﻓﺎش ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫**‬
‫‪4‬‬
‫ﻣﺎ ُو ﱢﻟﯽ َا َﺣﺪٌ اِﻻّ ﺣﺎ َم َﻋﻠﯽ َﻗﺮا َﺑﺘِ ِﻪ َﻓ ُﺮ ِﻋﯽ ﻓﯽ َﻏﻴ َﺒﺘِ ِﻪ‪.‬‬
‫‪23‬ـ ﻏﺮور ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ راﺑﻄﻪ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي و ﻋﻄﻮﻓـﺖ را ﻗﻄـﻊ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎ در‬
‫ﻏﻴﺎب او ﺣﻖ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي او را ﻧﻴﺰ رﻋﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ص‪ 23‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪.‬‬

‫‪2‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ص‪ 23‬و ‪ 12‬و ‪ 31‬و ‪.9‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪898‬‬
 ‫**‬
‫َ‬
‫ﺧـﺎن اﷲَ َو‬ ‫ـﻚ‪َ ,‬ﻓ َﻘـﺪْ‬ ‫ﳛ ِﻤ ُﻠ ُﻪ َﻋﻠﯽ اِ ْﺳـﺘِ ْﻌﲈﻟِ ِﻪ اِﻻّ ذﻟ ِ َ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻣﻦ اﺳ َﺘﻌﻤ َﻞ رﺟ ً ِ ِ‬
‫ﻼ َﳌ َﻮ ﱠدة َا ْو َﻗﺮا َﺑﺔ ﻻ ْ‬ ‫َ ْ ْ َْ َ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ﻓﺎﺟ ٌﺮ َﻓ ُﻬ َﻮ ِﻣ ْﺜ ُﻠ ُﻪ‪.‬‬
‫ﻓﺎﺟﺮ ًا َو ُﻫ َﻮ ﻳ ْﻌ َﻠﻢ ِ‬
‫ُ‬
‫ﻼ ِ‬‫اﺳ َﺘ ْﻌ َﻤ َﻞ َر ُﺟ ً‬ ‫ﲔ‪َ ,‬و َﻣ ْﻦ ْ‬
‫رﺳﻮ َﻟﻪ و ا ُﳌ ِ‬
‫ﺆﻣﻨ َ‬ ‫َ ُ ُ َ‬
‫‪24‬ـ ﻫﺮ اﻣﻴﺮي‪ ،‬ﻓﺮدي را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ دوﺳﺘﻲ ﻳﺎ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﺑﺮ ﭘﺴـﺖ و ﻣﻘـﺎﻣﻲ‬
‫ﻧﺼﺐ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪا و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮص و ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﺧﻴﺎﻧﺖ ورزﻳﺪه اﺳﺖ و ﻫﺮ اﻣﻴﺮي ﻓﺮد ﻧﺎﭘـﺎك و‬
‫ﺧﺎﺋﻨﻲ را‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و اﻃﻼع ﺑﺮ ﻧﺎﭘﺎﻛﻲ او‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺴﺖ و ﻣﻘﺎﻣﻲ ﺑﮕﻤﺎرد‪ ،‬آن اﻣﻴﺮ ﻣﺜـﻞ آن ﻓـﺮد‬
‫ﻧﺎﭘﺎك و ﺧﺎﺋﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫**‬

‫اﻟﴩﻳ َﻦ‪َ ,‬ﻣﻦ َﱂ ْ ﻳ ْﻌ ِﺮ ْ‬ ‫اﻟﴩ‪ ,‬و ِ‬

‫ﻟﻜﻨﱠ ُﻪ ا ﱠﻟﺬی ﻳ ْﻌ ِﺮ ُ‬ ‫َﻟﻴﺲ ِ‬
‫اﻟﻌﺎﻗ ُﻞ ا ﱠﻟﺬی ﻳ ْﻌ ِﺮ ُ‬
‫اﻟﴩـ‬
‫ف ﱠﱠ‬ ‫ف َﺧﲑ ﱠ َ‬ ‫ف ﱠﱠ َ‬ ‫َ‬
‫ِ ‪2‬‬
‫ﻳ َﻘ ْﻊ ﻓﻴﻪ‪.‬‬
‫‪25‬ـ ﻋﺎﻗﻞ آن ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺷﺮ را از ﺧﻴﺮ ﺗﻮ ﺗﻤﻴﺰ دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻋﺎﻗﻞ آن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﻴﻦ‬
‫دو ﺷﺮ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ آنﻫﺎ را ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﺪ‪ ،‬و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از ﺷﺮ آﮔﺎه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در آن ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫‪3‬‬
‫َﻣ ْﻦ َﱂ ْ ﻳﻨْ َﻔ ْﻌ ُﻪ َﻇﻨﱡ ُﻪ َﱂ ْ ﻳﻨْ َﻔ ْﻌ ُﻪ َﻋﻴﻨُ ُﻪ‪.‬‬
‫‪26‬ـ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ درك و ﻓﺮاﺳﺘﺶ )در ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻓﺴﺎدﻫﺎ( ﺑﻪ ﻓﺮﻳﺎدش ﻧﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪات‬

‫‪1‬ـ اﻟﻔﺘﻮﺣﺎت اﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،427‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.283‬‬
‫‪2‬ـ اﻟﻌﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ ،89‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.286‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪899‬‬
 ‫او ﭼﻨﺪان ﻓﺎﻳﺪه ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫**‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﳜﺪَ ُﻋﻨﯽ‪.‬‬
‫ﺐ ْ‬ ‫َﻟ ْﺴ ُﺖ ﺑِﺨ ﱟ‬
‫ﺐ َو ﻻ اﳋ ﱡ‬
‫‪1‬‬

‫‪27‬ـ ﻣﻦ ﻓﺮﻳﺒﻜﺎر ﻧﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬و ﻓﺮﻳﺒﻜﺎر ﻧﻴﺰ ﻣﺮا ﻓﺮﻳﺐ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫**‬
‫‪2‬‬
‫ﻻة َﻣ ْﻦ َﺷ ِﻘﻴ ْﺖ ﺑِ ِﻪ َر ِﻋﻴ ُﺘ ُﻪ‪.‬‬
‫َا ْﺷﻘﯽ اﻟﻮ ِ‬
‫ُ‬
‫‪28‬ـ ﺑﺪﺑﺨﺖﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ زﻳﺮدﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑـﻪ وﺳـﻴﻠﻪ او ﺑـﺪﺑﺨﺖ و‬
‫ﺳﻴﻪروز ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫ﻘﺎل َﻟﻪ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُﺖ َﻓ َﻘـﺪْ َا ْﻛ َﺜ ْـﺮ َت َﻋﻠـﯽ‬ ‫ﻗﺎﺋ ٌﻞ ُا ْﺳـﻜ ْ‬ ‫ﻗﺎل َر ُﺟ ٌﻞ‪ :‬اﺗ ِﱠﻖ اﷲَ ﻳﺎ ُﻋ َﻤ ُﺮ! ) َو َا ْﻛ َﺜ َﺮ َﻋ َﻠﻴﻪ( َﻓ َ ُ‬
‫‪3‬‬
‫ﻘﺎل َﻟ ُﻪ ُﻋ َﻤ ُﺮ َد َﻋ ُﻪ ﻻ َﺧ َﲑ ﻓﻴ ِﻬ ْﻢ اِ ْن َﱂ ْ ﻳ ُﻘﻮ ُﻟﻮﻫﺎ َو ﻻ َﺧ َﲑ ﻓﻴﻨﺎ اِ ْن َﱂ ْ َﻧ ْﻘ َﺒ ْﻞ‪.‬‬ ‫َاﻣﲑا ُﳌ ْﺆ ِﻣﻨ َ‬
‫ﲔ َﻓ َ‬
‫‪29‬ـ ﻣﺮدي ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻋﻤﺮ از ﺧﺪا ﺑﺘﺮﺳﻴﺪ! )و ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺗﻜﺮار ﻛﺮد(‪ .‬دﻳﮕﺮي ﺑﻪ آن‬
‫ﻣﺮد ﮔﻔﺖ ﺧﺎﻣﻮش ﺑﺎﺷﻴﺪ ﺗﻮ ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ اﻳﻦ ﺣﺮف را زدي! ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﮕﺬار ﺣﺮف ﺧـﻮد‬
‫را ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا اﮔﺮ اﻳﻦ ﺣﺮفﻫﺎ را ﻧﺰﻧﻨﺪ ﻫﻴﭻ ﺧﻴﺮي در آنﻫـﺎ ﻧﻴﺴـﺖ و ﻣـﺎ ﻧﻴـﺰ اﮔـﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﺣﺮفﻫﺎ را ﻗﺒﻮل ﻧﻜﻨﻴﻢ ﺧﻴﺮي در ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫**‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 285‬و ‪ 284‬و ‪ ،283‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﻌﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 210‬و ﺳﺮاج اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ص‪ 56‬و اﻟﺨﺮاج‪ ،‬ص‪.14‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 285‬و ‪ 284‬و ‪ ،283‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از اﻟﻌﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 210‬و ﺳﺮاج اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ص‪ 56‬و اﻟﺨﺮاج‪ ،‬ص‪.14‬‬

‫‪900‬‬
 ‫‪3‬ـ ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎ درﺑﺎره ﻗﻀﺎوت و داوري‬
‫ـﺪاﷲِ ﺑِـﻦ َﻗـﻴ ٍ‬ ‫ﲔ اِﻟـﯽ َﻋﺒ ِ‬ ‫ـﺆ ِﻣﻨ َ‬
‫اﻟﺮﺣﻴ ِﻢ ِﻣ ْﻦ َﻋ ْﺒ ِﺪاﷲِ ُﻋ َﻤ َﺮ َاﻣﲑا ُﳌ ْ‬
‫ﺲ ) َاﺑـﯽ‬ ‫ْ‬ ‫اﻟﺮ ْﲪ ِﻦ ﱠ‬ ‫ﺑِ ْﺴ ِﻢ اﷲِ ﱠ‬
‫ﻣﻮﺳﯽ َا ْﺷ َﻌﺮی( َﺳﻼ ٌم َﻋ َﻠﻴ َﻚ‪َ ,‬ا ّﻣﺎ َﺑ ْﻌﺪُ ‪َ :‬ﻓﺎِ ﱠن اﻟ َﻘﻀﺎ َء َﻓﺮﻳ َﻀ ٌﺔ ُﳏْﻜ ََﻤ ٌﺔ َو ُﺳﻨﱠ ٌﺔ ُﻣ ﱠﺘ َﺒ َﻌـ ٌﺔ‪َ .‬ﻓـﺎ ْﻓ ُﻬ ْﻢ اِذا‬
‫ﲔ َﻟ َﻚ َﻓﺎِ ﱠﻧ ُﻪ ﻻ ﻳﻨْ َﻔ ُﻊ َﺣ ﱡﻖ ﻻ ﻧِﻔﺎ َذ َﻟ ُﻪ‪.‬‬‫ُا ْدﻟِﯽ اِ َﻟﻴ َﻚ َواﻧ ِْﻔ ْﺬ اِذا َﺗ َﺒ َ‬
‫ﻒ ﻓﯽ َﺣﻴ ِﻔ َﻚ َو ﻻ ﻳﻴ ِﺌ َﺲ‬ ‫ّﺎس ﻓﯽ َﳎ ْ ِﻠ ِﺴ َﻚ َو َو ْﺟ ِﻬ َﻚ‪َ ,‬ﺣ ّﺘﯽ ﻻ ﻳ ْﻄ َﻤ َﻊ َﴍﻳ ٌ‬ ‫ﲔ اﻟﻨ ِ‬ ‫َاﻋﺪل َﺑ َ‬
‫ﲔ‬ ‫اﻟﺼـ ْﻠ ُﺢ ﺟـﺎﻳ ٌﺰ َﺑـ ُ‬ ‫َـﺮ‪َ ,‬و ﱡ‬ ‫ﲔ َﻋﻠـﯽ َﻣـ ْﻦ َا ْﻧﻜ َ‬ ‫ﻒ ﻓﯽ ﻋَﺪْ ﻟِ َﻚ‪َ ,‬ا ْﻟ َﺒﻴﻨَ ُﺔ َﻋﻠﯽ َﻣ ْﻦ ا ﱠدﻋﯽ َو اﻟﻴﻤ ُ‬ ‫َﺿﻌﻴ ٌ‬
‫ـﺖ‬ ‫ﺮاﺟ ْﻌ َ‬‫ﺲ َﻓ َ‬ ‫ﲔ اِﻻّ ﻣﺎ َا َﺣ ﱠﻞ َﺣﺮاﻣ ًﺎ َا ْو َﺣ ﱠﺮ َم َﺣﻼﻻً‪َ ,‬و ﻻ ﻳ ْﻤﻨَ ْﻌ َﻚ َﻗﻀﺎ ٌء َﻗ َﻀـﻴ َﺘ ُﻪ ﺑِـﺎﻻَ ْﻣ ِ‬ ‫ا ُﳌ ْﺴ ِﻠﻤ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ـﻖ‬ ‫ﳊ ﱢ‬ ‫ﳊ ﱠﻖ ﻻ ﻳ ْﺒﻄ ُﻠ ُﻪ َﺷﻴﺌﯽ َو ُﻣ َ‬
‫ﺮاﺟ َﻌـ ٌﺔ ا َ‬ ‫ﳊ ﱠﻖ‪َ ,‬ﻓﺎ ﱠن ا َ‬ ‫ﻓﻴﻪ َﻧ ْﻔ َﺴ َﻚ َو ُﻫﺪﻳ َﺖ ﻟ ُﺮ ْﺷﺪ َك َا ْن ﺗ َْﺮﺟ َﻊ اﻟﯽ ا َ‬
‫ﺘـﺎب َو ﻻ‬ ‫َﺧ ٌﲑ ِﻣ ْﻦ اﻟﺘﱠﲈدی ﻓﯽ اﻟﺒﺎﻃِ ِﻞ اﻟ َﻔ ْﻬ َﻢ اﻟ َﻔ ْﻬ َﻢ ﻓﻴﲈ َﺗ َﻠ ْﺠ َﻠ َﺞ ﻓﯽ َﺻﺪْ ِر َك َﳑّـﺎ َﻟـﻴ َﺲ ﻓـﯽ ِﻛ ٍ‬

‫ﻮر ِﻋﻨْﺪَ ذﻟِ َﻚ َو ا ْﻋ ِﻤـﺪْ اِﻟـﯽ َا َﺣ ﱢﺒﻬـﺎ اِﻟـﯽ اﷲِ َو‬ ‫ﺲ اﻻُ ُﻣ َ‬‫ﺜﺎل ُﺛ ﱠﻢ ِﻗ ِ‬ ‫ف اﻻَ ْﺷﻴﺎ َء َو اﻻَ ْﻣ َ‬ ‫ُﺳﻨ ٍﱠﺔ‪َ ,‬و ا ْﻋ ِﺮ ْ‬
‫ﳊ ﱢﻖ ﻓﻴﲈ ﺗَﺮی‪.‬‬ ‫ْاﺷﺒِ َﻬﻬﺎ ﺑِﺎ َ‬
‫ﴬ َﺑﻴﻨَ َﺘ ُﻪ َا َﺧ ْﺬ ُت َﻟ ُﻪ ﺑِ َﺤ ﱢﻘ ِﻪ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫اﺟ َﻌ ْﻞ َﳌ ْﻦ ا ﱠدﻋﯽ َﺣ ّﻘ ًﺎ ﻏﺎﻳﺒ ًﺎ َا ْو َﺑﻴﻨَ ًﺔ َا َﻣﺪ ًا ﻳﻨْﺘَﻬﯽ ا َﻟﻴﻪ‪َ ,‬ﻓﺎ ْن َا ْﺣ َ َ‬‫َو ْ‬
‫ﻠﺸ ﱢﻚ َو َا ْﺟﻠﯽ ﻟِﻠ َﻌﻤﯽ َو َا ْﺑ َﻠ َﻎ ﻓﯽ اﻟ ُﻌ ْﺬ ِر‪.‬‬ ‫اﺳﺘ َْﺤ َﻠ ْﻠ َﺖ َﻋ َﻠﻴ ِﻪ اﻟ َﻘﻀﺎ َء َﻓﺎِ ﱠن ذﻟِ َﻚ َاﻧْﻔﯽ ﻟِ َ‬ ‫ِ‬
‫َو اﻻّ ْ‬
‫ﺾ اِﻻّ َﳎْﻠﻮد ًا اِﻟﯽ َﺣﺪﱢ َا ْو ُﳎ ْ ِﺮﻳ ًﺎ َﻋ َﻠﻴـ ِﻪ‬ ‫اﻟﺸﻬﺎ َد ِة َﺑ ْﻌ ُﻀ ُﻬ ْﻢ َﻋﻠﯽ َﺑ ْﻌ ٍ‬ ‫ول ﻓﯽ ﱠ‬ ‫ﻮن ﻋﺪُ ٌ‬ ‫َو ا ُﳌ ْﺴ ِﻠ ُﻤ َ‬
‫ـاﺋ َﺮ َو َد َر َء َﻋـﻨْﻜ ُْﻢ‬ ‫ـﺔ َﻓــﺎِ ﱠن اﷲَ َﻗــﺪْ َﺗــﻮ ّﻟﯽ ِﻣـﻨْﻜُﻢ اﻟﴪـ ِ‬ ‫ﻻء َاو َﻗﺮاﺑـ ٍ‬ ‫ور َاو َﻇﻨﻴﻨـ ًﺎ ﻓـﯽ و ٍ‬ ‫َﺷـﻬﺎ َد َة ُز ٍ‬
‫ُ ﱠ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫اﻟﺸ ِ‬
‫ﺒﻬﺎت‪.‬‬ ‫َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﻀ ْﺠ َﺮ َو اﻟﺘَﺎ ﱢذی ﺑِﺎﻟﻨ ِ‬ ‫َو اِﻳ َ‬
‫ﳊ ﱢﻖ ا ﱠﻟﺘﯽ‬ ‫ّﺎس‪َ ,‬و اﻟ َﺘﻨَﻜ َﱡﺮ ﻟ ْﻠ ُﺨ ُﺼﻮ ِم ﻓﯽ َﻣﻮاﻃ ِﻦ ا َ‬ ‫ﺎك َو اﻟ َﻘ َﻠ َﻖ َو َ‬
‫َﺒﺎر َك َو ﺗَﻌﺎﻟﯽ َو‬ ‫ﲔ اﷲ ﺗ َ‬ ‫ﺺ ﻧِﻴ َﺘ ُﻪ ﻓﻴﲈ َﺑﻴﻨَ ُﻪ َو َﺑ َ‬ ‫اﻟﺬ ْﺧ َﺮ َﻓﺎِ ﱠﻧ ُﻪ َﻣ ْﻦ ْ‬
‫ﳜ ُﻠ ْ‬ ‫ﳛ ِﺴ ُﻦ ﱡ‬ ‫ﺐ اﷲُ ِﲠﺎ اﻻَ ْﺟ َﺮ َو ْ‬
‫ﻳ ِ‬
‫ﻮﺟ ُ‬
‫ّﺎس ﻓﻴﲈ ﻳ ْﻌ َﻠ ُﻢ اﷲُ ِﺧﻼ َﻓ ُﻪ ِﻣﻨْـ ُﻪ‪,‬‬‫ّﺎس‪َ ,‬و َﻣ ْﻦ ﺗ ََﺰﻳ َﻦ ﻟِﻠﻨ ِ‬‫ﲔ اﻟﻨ ِ‬ ‫َﻟ ْﻮ َﻋﻠﯽ َﻧ ْﻔ ِﺴ ِﻪ ﻳﻜ ِْﻔ ِﻪ اﷲُ ﻣﺎ َﺑﻴﻨَ ُﻪ َو ﻣﺎ َﺑ َ‬
‫ـﻞ ِر ْز ِﻗ ِ‬ ‫ـﻮاب ِﻋﻨْـﺪاﷲِ َﻋ ﱠﺰ َو َﺟ ﱠـﻞ ﻓـﯽ ِ‬
‫ﻋﺎﺟ ِ‬ ‫ﱰ ُه َو َا ْﺑﺪی ﻓِ ْﻌ َﻠ ُﻪ َﻓﲈ َﻇﻨﱡ ُﻪ ﺑِ َﺜ ٍ‬ ‫ِ‬
‫ـﻪ َو‬ ‫ﺷﺎ َﻧ ُﻪ اﷲُ َو َﻫﺘ ََﻚ ﺳ ْ َ‬

‫‪901‬‬
 ‫اﻟﺴﻼ ُم‪.‬‬ ‫َﺧﺰاﻳ ِﻦ ر َ ِ ِ‬
‫ﲪﺘﻪ‪َ ,‬و ّ‬ ‫َ‬
‫‪1‬‬

‫‪30‬ـ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاي ﺑﺨﺸﻨﺪهي ﻣﻬﺮﺑﺎن از ﻃﺮف ﺑﻨﺪهي ﺧﺪا ﻋﻤﺮ اﻣﻴﺮاﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﺑﺴـﻮي‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ )اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي( ﺳﻼم ﻋﻠﻴﻚ و ﺑﻌﺪ آﮔﺎه ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛـﻪ ﻗﻀـﺎوت و داوري‬
‫ﻓﺮﻳﻀﻪاي اﺳﺖ ﻣﺸﺨﺺ و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮدﻳﺪ و روﺷﻲ اﺳﺖ ﭘﻴﺮوي ﺷﺪه ﻫﺮ ﮔﺎه دﻋـﻮاﻳﻲ را‬
‫ﭘﻴﺶ ﺗﻮ آوردﻧﺪ اول ﺳﻌﻲ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻔﻬﻤﻴﺪ ﺣﻖ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻛﻴﺴﺖ آن ﮔﺎه ﻓﻮراً اﻳـﻦ ﺣﻜـﻢ را‬
‫اﺟﺮا ﻛﻨﻴﺪ زﻳﺮا ﺣﻘﻲ ﻛﻪ ﺗﻨﻔﻴﺬ ﻧﺸﻮد ﺳﻮدي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در ﻣﺠﻠﺲ ﻗﻀﺎوت ﺧﻮد ودر روﻳﺎروي ﺧﻮد در ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم ﻣﺴﺎوات ﺑﺮﻗﺮار ﻛﻨﻴﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﻓﺮد ﻣﺤﺘﺮم و ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺒﺪاري ﺗﻮ اﻣﻴﺪوار ﻧﮕﺮدد و ﻓﺮد ﺿﻌﻴﻒ و ﮔﻤﻨﺎم از ﻋﺪاﻟﺖ ﺗﻮ‬
‫ﻣﺄﻳﻮس ﻧﺸﻮد‪ ،‬اﻗﺎﻣﻪي دﻟﻴﻞ وﻇﻴﻔﻪي ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺣﻖ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ دﻋﻮي را اﻧﻜﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺻﻠﺢ در ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﺎﻳﺰ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﺣﺮاﻣﻲ را ﺣﻼل‬
‫و ﺣﻼﻟﻲ را ﺣﺮام ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و ﻗﻀﺎوﺗﻲ را ﻛﻪ دﻳﺮوز اﻧﺠﺎم دادهاي و اﻣﺮوز ﺑﻪ ﺧﻮد آﻣـﺪهاي و‬
‫ﺑﻪ ﺣﻖ و واﻗﻌﻴﺖ ﺑﺮﮔﺮدي زﻳﺮا ﺣﻖ ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي را ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺮﮔﺸـﺘﻦ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻖ از اﺳﺘﻤﺮار در ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﻜﻢ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻛﻪ در ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ ﺣﻜﻢ آنﻫﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ و ﺣﻜﻢ آنﻫـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ذﻫﻦ ﺷﻤﺎ ﺧﻄﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ زﻧﻬﺎر ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﻴﺪ و اﺷـﻴﺎء و ﻧﻈـﺎﻳﺮ آنﻫـﺎ را ﺷﻨﺎﺳـﺎﻳﻲ ﻛﻨﻴـﺪ‬
‫ﺳﭙﺲ ﺣﻜﻢ ﻣﺴﺎﺋﻞ را از راه ﻗﻴﺎس و ﻣﻮازﻧﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻤﺎﺋﻴﺪ و ﺳﻌﻲ ﻛﻨﻴـﺪ ﺣﻜـﻢ اﻳـﻦ ﻧـﻮع‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻃﻮري ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮدت ﺧﺪا آن را دوﺳﺖﺗﺮ داﺷـﺘﻪ و ﺑـﻪ ﺣـﻖ و واﻗﻌﻴـﺖ‬
‫ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﺒﻴﺎن و اﻟﺘﺒﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 37‬و ﻣﻔﺘﺎح اﻻﻓﻜﺎر‪ ،‬ص‪ 89‬و ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 66‬و ﺻﺒﺢ اﻻﻋﺸﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 193‬و ﻧﻬﺎﻳﻪ‬
‫اﻻدب‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ ،257‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 184‬و ‪.185‬‬

‫‪902‬‬
‫ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺣﻘﻲ را ﺑﺮ ﺷﺨﺺ ﻏﺎﻳﺐ ﻳﺎ وﺟﻮد ﺷﺎﻫﺪ ﻏﺎﻳﺒﻲ را ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﺪت‬
‫ﻻزم و ﻛﺎﻓﻲ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ﺳﭙﺲ در ﺻﻮرت اﺣﻀﺎر ﺷﺎﻫﺪ ﺣﻖ را ﺑﺮاي او ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﺪ و اﻻ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ او ﺣﻜﻢ ﺻﺎدر ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻛﺮد‪ .‬و اﻳﻦ ﻣﻬﻠﺖ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺗﺮدﻳﺪ را ﺑﻬﺘﺮ از ﺑـﻴﻦ ﻣـﻲﺑـﺮد و‬
‫ﺗﺎرﻳﻜﻲ و ﻧﺎآﮔﺎﻫﻲ را ﺑﻴﺸﺘﺮ روﺷﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﺆﺛﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺣﻴﺚ ﺷﻬﺎدت ﺑﻌﻀﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ ﻋﻤﻮﻣﺎً اﻫـﻞ ﻋـﺪاﻟﺖ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﮕﺮ اﻓﺮادي ﻛﻪ ﺣﺪ ﺷﺮﻋﻲ درﺑﺎره آنﻫﺎ اﺟﺮا ﺷﺪه اﺳﺖ ﻳﺎ ﺷﻬﺎدت ﻧﺎﺑﺤﻖ داده ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻳـﺎ‬
‫در رواﺑﻂ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي و آزاد ﻛﺮدن ﺑﺮدهﻫﺎ اﺗﻬﺎﻣﺎﺗﻲ ﺑﺮ آنﻫﺎ وارد ﺷﺪه ﺑﺎﺷـﺪ زﻳـﺮا ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﺧﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺮار دروﻧﻲ ﺷﻤﺎ ﻣﺴﻠﻂ و ﺷﻤﺎ را از ﺷﺒﻬﻪﻫﺎ و اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻏﻴﺮﻋﻤﺪي ﻣﻌﺎف‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و زﻧﻬﺎر! ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻗﻀﺎوت رﻋﺐ و ﻫﺮاس و ﺗﺮس و اذﻳﺖ‬
‫را ﺑﺮاي ﻣﺮدم اﻳﺠﺎد ﻧﻜﻨﻴﺪ و ﻧﺴﺒﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻴﻦ ﺧﻮد را ﻧﺎﺷﻨﺎس و ﺗﺮشرو ﻧﺸﺎن ﻧﺪﻫﻴـﺪ‬
‫در ﻣﻮاﺿﻊ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺣﻖ ﻛﻪ ﺧﺪا اﺟﺮاي آن را واﺟﺐ و آن را ذﺧﻴﺮه ﺑﺴـﻴﺎر ﺧـﻮب روز‬
‫آﺧﺮت ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﻴﻪ و ﺑﻴﻦ اﷲ ﺣﺘﻲ ﺑﻪ زﻳﺎن ﺧﻮدش ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻧﻴﺘﺶ ﭘـﺎك‬
‫و ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺎﺷﺪ ﺧﺪا در اﻣﺮ ﺑﻴﻦ او و ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﭘﺎداش را ﺑﻪ او ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫و اﻣﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﺮدم ﺧﻮد را آراﺳﺘﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ در اﻣﻮري ﻛﻪ ﺧﺪا ﺧﻼف آنﻫـﺎ را‬
‫از او ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪا او را ﻣﻌﻴﻮب ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﺳﺮار دوروﻳﻲ او را ﻓﺎش ﻣﻲﺳﺎزد و ﻛـﺎرش را‬
‫آﺷﻜﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﻴﺶ ﺧﻮد ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ ﭼﻨـﻴﻦ ﻓـﺮدي از اﺟـﺮ و ﺛـﻮاب ﺧـﺪاي‬
‫ﻋﺰوﺟﻞ و رزق او و ﺧﺰاﻳﻦ رﺣﻤﺖ او ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﻣﺤﺮوم ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪903‬‬
 ‫‪1‬‬
‫ﻮن ﻋﻠﯽ َﻧ ْﻔ ِﺴ ِﻪ اِ ْن َو َﺟ ْﻌ َﺘ ُﻪ‪.‬‬
‫َﻟﻴﺲ اﻟﺮﺟ ُﻞ ﺑِﻤ ْﺄﻣ ٍ‬
‫َ ﱠ ُ َ ُ‬
‫‪31‬ـ اﻧﺴﺎن در ﺻﻮرت ﺷﻜﻨﺠﻪ و ﺗﻌﺬﻳﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﻳﺶ اﻣﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ )اﻗـﺮار‬
‫و اﻋﺘﺮاف ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﻜﻨﺠﻪ ارزش ﻗﻀﺎﺋﻲ ﻧﺪارد(‪.‬‬
‫**‬
‫‪2‬‬
‫ﻮن َﻋﻠﯽ َﻧ ْﻔ ِﺴ ِﻪ اِ ْن َا َﺧ ْﻔ َﺘ ُﻪ َا ْو َﺣ َﺒ ْﺴ َﺘ ُﻪ َا ْن ﻳ ِﻘ ﱠﺮ َﻋﻠﯽ َﻧ ْﻔ ِﺴ ِﻪ‪.‬‬
‫َﻟﻴﺲ اﻟﺮﺟ ُﻞ ﺑِﻤ ْﺄﻣ ٍ‬
‫َ ﱠ ُ َ ُ‬
‫‪32‬ـ ﻫﺮﮔﺎه ﻛﺴﻲ را ﺑﺎ رﻋﺐ و ﻫﺮاس و زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮدن ﺑـﻪ اﻋﺘـﺮاف و اﻗـﺮار ﻧﺎﭼـﺎر‬
‫ﻛﺮدي اﻳﻦ اﻋﺘﺮاف ارزش ﻗﻀﺎﻳﻲ ﻧﺪارد زﻳﺮا اﻧﺴﺎن در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد‬
‫اﻣﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ ﺧﻮد ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫‪4‬ـ در ﻣﻮرد ارزش ﻛﺎر ﻛﺮدن و زﻧﺪﮔﻲ آﺑﺮوﻣﻨﺪاﻧﻪ‬
‫‪3‬‬
‫ْﺮوه ِﻣ َﻦ ا ُْﳌ ْﺴ ِﻜ ِﺮ‪.‬‬
‫ﻮاب ا َْﳌﻜ ِ‬ ‫اﻟﻔﺮا ِغ َﻓﺎِ ﱠﻧ َﻪ َا ْ َ‬
‫ﲨ ُﻊ َا ْﺑ ِ‬ ‫ﻋﺎﻗﺒﺔ ِ‬
‫ِ‬
‫ُا َﺣ ﱢﺬ ُرﻛ ُْﻢ َ‬
‫‪33‬ـ ﺷﻤﺎ را از ﻋﻮاﻗﺐ وﺧﻴﻢ ﺑﻴﻜﺎري ﺑﺮﺣﺬر ﻣﻲدارم‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻴﻜﺎري ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ از‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﻲ درﻫﺎي ﻓﺴﺎد را ﺑﺮ روي ﺷﻤﺎ ﻣﻲﮔﺸﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫‪4‬‬
‫اﻟﺸ ْﻐ ُﻞ ُﳎْﺘ َِﻬﺪ ًا َﻓﺎ ْﻟ ِﻔﺮا ُغ ُﻣ ْﻔ َﺴﺪَ ٌة‪.‬‬ ‫اِ ْن َ‬
‫ﻛﺎن ُ‬
‫‪34‬ـ اﮔﺮﭼﻪ ﺗﻼش و ﻛﺎر ﻛﺮدن ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎ و ﻣﺸﻘﺖآور اﺳﺖ وﻟﻲ ﺑﻴﻜـﺎري ﻣﺮﻛـﺰ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺨﺮاج‪ ،‬ص‪ ،109‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 197‬و ‪.186‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ص‪ 92‬و ‪ 5‬و ‪ 27‬و ‪.14‬‬
‫‪4‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ص‪ 92‬و ‪ 5‬و ‪ 27‬و ‪.14‬‬

‫‪904‬‬
 ‫ﻓﻮران ﻓﺴﺎد اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫**‬
‫‪1‬‬
‫ﻌﺎش ِﲠﺎ َﺧ ٌﲑ ِﻣ ْﻦ َﻣ ْﺴ َﺌ َﻠ ِﺔ اﻟﻨّﺎس‪.‬‬
‫ِﺣ ْﺮ َﻓ ٌﺔ ﻳ ُ‬
‫‪35‬ـ ﻫﺮ ﻛﺎري‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﺎﻗﺎﺑﻞ و ﻧﺎﭼﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺎز ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻬﺘﺮ از ﺗﻜﺪي و ﺗﻮﻗـﻊ از ﻣـﺮدم‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫**‬
‫ٍ ‪2‬‬
‫َا ِﻻ ْﺟﺘِﻬﺎ ُد َﺧ ُﲑ ﺑِﻀﺎ َﻋﺔ‪.‬‬
‫‪36‬ـ ﺗﻼش و ﻛﻮﺷﺶ و ﻛﺎر ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ زﻧﺪﮔﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫**‬
‫اﻟﺮ ْز َق ِﻣ ْﻦ َﺧﺒﺎﻳﺎ ْاﻻَ ْرض‪.‬‬
‫ِ ‪3‬‬ ‫ِ‬
‫ا ْﺑ َﺘ ُﻐﻮا ﱢ‬
‫‪37‬ـ روزي ﺧﻮد را از ﺟﻮف و ﺑﻄﻦ زﻣﻴﻦ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﺑﻴﺎورﻳـﺪ )ﻛﺎرﻫـﺎي ﺗﻮﻟﻴـﺪي‬
‫ﻛﺸﺎورزي و اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻌﺎدن(‪.‬‬
‫**‬
‫‪4‬‬ ‫َا ُْﳌﺘ ََﻮﻛ َﱢﻞ َﻋﻠﯽ اﷲِ ﻳ ْﻠﻘﯽ َﺣ ﱠﺒ ًﺔ ﻓﯽ اﻻَ ْر ِ‬
‫ض َو ﻳﺘ ََﻮﻛ ُﱠﻞ َﻋﻠﯽ اﷲِ‪.‬‬
‫‪38‬ـ اﻫﻞ ﺗﻮﻛﻞ واﻗﻌﻲ داﻧﻪاي را ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻲﭘﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاي رﺷﺪ و ﺑﻬﺮهﮔﻴـﺮي از آن‬
‫ﺑﺮ ﺧﺪا ﺗﻮﻛﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫**‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﻨﻬﺎج اﻟﻘﺎﺻﺪﻳﻦ‪ ،‬ص‪ ،350‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.281‬‬

‫‪905‬‬
 ‫ِ‬ ‫اﻟﺮ ْز ِق َو ُﻫ َﻮ ﻳ ُﻘ ُ‬ ‫ﻻ ﻳ ْﻘ ُﻌﺪْ َا َﺣﺪُ ﻛ ُْﻢ ُﻋ ْﻦ َﻃ َﻠ ِ‬
‫ﻮل‪َ :‬اﻟ ّﻠ ُﻬ ﱠﻢ ْار ُز ْﻗﻨﯽ‪َ ,‬و َﻗﺪْ َﻋﻠ َﻢ َا ﱠن ﱠ‬
‫اﻟﺴـﲈ َء ﻻ‬ ‫ﺐ ﱢ‬
‫رض َو ا ْﺑ َﺘ ُﻌﻮا ِﻣـ ْﻦ َﻓ ْﻀ ِ‬
‫ـﻞ‬ ‫َﴩوا ﻓﯽ اﻻَ ِ‬ ‫ِ‬
‫اﻟﺼﻠﻮ َة َﻓﺎ ْﻧﺘ ُ‬
‫ُﲤﻄِﺮ َذﻫﺒ ًﺎ و اﷲُ ﺗَﻌﺎﻟﯽ ﻳ ُﻘ ُ ِ‬
‫ﻮل‪َ :‬ﻓﺎذا َﻗ َﻀﻴﺘُﻢ ﱠ‬ ‫ْ ُ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫اﷲِ‪.‬‬
‫‪39‬ـ ﻣﺒﺎدا ﻳﻜﻲ از ﺷﻤﺎﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺟﺴﺘﺠﻮ روزي در ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﻨﺸﻴﻨﻴﺪ و ﺑﮕﻮﻳـﺪ‪:‬‬
‫ﺧﺪاﻳﺎ روزي ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎ‪ ،‬و ﺣﺎل اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﻘﻴﻦ دارد ﻛﻪ از آﺳﻤﺎن ﻃﻼ و ﻧﻘـﺮه را ﻓـﺮو‬
‫ﻧﻤﻲﺑﺎرد و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه از ﻧﻤﺎز ﻓﺎرغ ﺷﺪﻳﺪ در زﻣﻴﻦ ﭘﺮاﻛﻨﺪه‬
‫ﺷﻮﻳﺪ و ﺑﺮاي ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن روزي ﺧﻮد از ﻓﻀﻞ ﺧﺪا‪ ،‬ﺗﻼش و ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻧﻤﺎﺋﻴﺪ«‪.‬‬
‫**‬
‫ـﺠ ِﺪ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ﳉ ْﻤ ٍﻊ َﻗ َﻌﺪُ وا ﻓﯽ ا َﳌ ْﺴ ِﺠ ِﺪ َو ﻗﺎ ُﻟﻮا ﻧ َْﺤ ُﻦ ُﻣﺘ ََﻮ ﱢﻛ ُﻠ َ‬
‫ـﻮن َﻋﻠـﯽ اﷲِ‪َ ,‬ﻗﻮﻣـﻮا َﻋـ ْﻦ ﻣﺴ ِ‬
‫ﻗﺎل ِ َ‬
‫َ‬
‫ﲔ ﺑ ْﻞ ﻣﺘ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َﻮاﻛﻠ َ‬
‫ﲔ‪.‬‬ ‫َر ُﺳﻮل اﷲِ َﻓﺎ ﱠﻧﻜ ُْﻢ َﻟ ْﺴﺘ ُْﻢ‪ُ .‬ﻣﺘ ََﻮﻛﱢﻠ َ َ ُ‬
‫‪2‬‬

‫‪40‬ـ ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺘﻲ ﻛﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣـﺎ اﻫـﻞ‬
‫ﺗﻮﻛﻞ ﻫﺴﺘﻴﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬از ﻣﺴﺠﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاص ﺑﻴﺮون ﺑﺮوﻳـﺪ ﺷـﻤﺎ ﻣﺘﻮﻛـﻞ ﻧﻴﺴـﺘﻴﺪ‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺘﻮاﻛﻞ و ﺗﻨﺒﻞ و ﺑﻴﻜﺎره ﻣﻲﺑﺎﺷﻴﺪ«‪.‬‬
‫**‬
‫‪3‬‬
‫ﻻ ﺗ َُﺆ ﱢﺧ ْﺮ َﻋ َﻤ َﻞ ﻳ ْﻮ ِﻣ َﻚ اِﻟﯽ َﻏ ِﺪ َك‪.‬‬
‫‪41‬ـ ﻛﺎر اﻣﺮوزت ﺑﻪ ﻓﺮداﻳﺖ ﻣﻴﻨﺪاز‪ ،‬ﺗﻨﺒﻞ ﻣﺒﺎش‪ ،‬وﻗﺖﺷﻨﺎس و اﻫﻞ ﻧﻈﻢ و اﻧﻀﺒﺎط‬
‫ﺑﺎش‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﻟﻌﻘﺪ اﻟﻔﺮﻳﺪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،311‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.281‬‬
‫‪2‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ص‪ 11‬از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ص‪ 11‬از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪.‬‬

‫‪906‬‬
 ‫**‬
‫اِذا ﺗَﻮﺟﻪ َاﺣﺪُ ﻛُﻢ ﻓﯽ اﻟﻮﺟ ِﻪ ﻣﺮ ٍ‬
‫ات َﻓ َﻠ ْﻢ ﻳ َﺮ َﺧﲑ ًا َﻓ ْﻠﻴﺪَ ْﻋ ُﻪ‪.‬‬ ‫َ ْ َّ‬ ‫َ ﱠ َ َ ْ‬
‫‪1‬‬

‫‪42‬ـ ﻫﺮﮔﺎه ﻳﻜﻲ از ﺷﻤﺎ ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻛﺎري را آزﻣﺎﻳﺶ ﻛﺮد و ﺧﻴـﺮي در آن ﻧﺪﻳـﺪ‪،‬‬
‫آن را ﺗﺮك ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻛﺎر دﻳﮕﺮي ﻣﺸﻐﻮل ﺷﻮد‪.‬‬
‫**‬
‫‪2‬‬
‫اِ ﱠن اﻟ َﻌ َﻤ َﻞ ﻛﺜ ٌﲑ َﻓﺎ ْﻧ ُﻈ ْﺮ َﻛﻴ َ‬
‫ﻒ َﲣ ُْﺮ ُج َﻣﻨْ ُﻪ‪.‬‬
‫‪43‬ـ ﻛﺎرﻫﺎي زﻳﺎدي ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻦ ﻛﻪ از ﻋﻬﺪه ﻛـﺪام‬
‫ﺑﺮﻣﻲآﻳﻲ‪.‬‬
‫**‬
‫‪3‬‬
‫َا ْﻗ ِﻠ ْﻞ ِﻣ َﻦ اﻟﺪﱠ ﻳ ِﻦ ﺗ َِﻌ ْﺶ ُﺣ ّﺮ ًا‪.‬‬
‫‪44‬ـ ﻛﻤﺘﺮ ﻗﺮض ﻛﻦ ﺗﺎ آزاد زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮي و ﺑﺮده و اﺳﻴﺮ ﻛﺴﻲ ﻧﺒﺎﺷﻲ‪.‬‬
‫**‬
‫‪4‬‬
‫ﻣﺎ َﻗ َﻞ َو ﻛَﻔﯽ َﺧ ٌﲑ ِﳑّﺎ َﻛ ُﺜ َﺮ َو َا ْﳍﯽ‪.‬‬
‫‪45‬ـ درآﻣﺪ ﻛﻢ وﻟﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از ﺛﺮوت زﻳﺎد ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را ﻏﺎﻓﻞ‬
‫و ﻧﺎآﮔﺎه ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫ﻜﺎذب َﻓ ْﻘ ٌﺮ ِ‬
‫ﺣﺎﴐ‪.‬‬ ‫َاﻟ ﱠﻄﻤﻊ ا ْﻟ ِ‬
‫ُ ٌ‬ ‫َ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ُ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ص‪ 3‬و ‪.45‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﺳﻴﺮه ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.287‬‬

‫‪907‬‬
‫‪46‬ـ ﻃﻤﻊ ﺑﻲﭘﺎﻳﻪ و اﺳﺎس ﻓﻘـﺮي اﺳـﺖ در ﺣـﺎل ﺣﺎﺿـﺮ )ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪدار ﻃﻤـﻊﻛـﺎر‬
‫اﺣﺴﺎس ﻓﻘﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ(‪.‬‬
‫**‬
‫‪2‬‬
‫َﻗ ﱠﻠﲈ َا ْد َﺑ َﺮ َﺷﻴﺌﯽ َﻓ َﺎ ْﻗ َﺒ َﻞ‪.‬‬
‫‪47‬ـ ﻛﻤﺘﺮ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ ﭼﻴﺰي از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ )دوﺑﺎره( ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻛﺴـﻲ ﺑﻴﻔﺘـﺪ )از‬
‫اﺳﺮاف و ﺣﻴﻒ و ﻣﻴﻞ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻴﺪ(‪.‬‬
‫**‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َﻟ ْﻮ ُﻛﻨ ُْﺖ ِ‬
‫ﱰ ُت َﻋﻠﯽ ا ْﻟﻌ ْﻄ ِﺮ َﻓﺎ ْن ﻓﺎﺗَﻨﯽ ِر ْﺑ ُﺤ ُﻪ َﱂ ْ ﻳ ُﻔﺘْﻨﯽ ر ُ‬
‫ﳛ ُﻪ‪.‬‬ ‫ﺗﺎﺟﺮ ًا َﳌﺎ ْ‬
‫اﺧ َ ْ‬
‫‪3‬‬

‫‪48‬ـ اﮔﺮ ﻣﻦ ﺗﺎﺟﺮ ﺑﻮدم ﻫﻴﭻ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاي را ﺑﺮ ﻋﻄﺮﻓﺮوﺷﻲ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻧﻤﻲدادم زﻳﺮا اﮔـﺮ‬
‫از ﺳﻮدش ﻫﻢ ﺑﻲﺑﻬﺮه ﺑﻮدم ﻻاﻗﻞ از ﺑﻮﻳﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮدم‪.‬‬
‫**‬
‫‪4‬‬
‫َر ِﺣ َﻢ اﷲُ اِ ْﻣﺮ ًأ َا ْﻣ َﺴ َﻚ َﻓ ْﻀ َﻞ ا ْﻟ َﻘ ْﻮ ِل َو َﻗﺪﱠ َم َﻓ ْﻀ َﻞ ا ْﻟ َﻌ َﻤ ِﻞ‪.‬‬
‫‪49‬ـ رﺣﻤﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ آن ﻣﺮدي ﻛﻪ از ﺣﺮف زدن زﻳﺎد دﺳﺖ ﺑﺮدارد و ﺑـﻪ ﺟـﺎي آن‬
‫ﻛﺎر زﻳﺎد اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬
‫**‬

‫‪1‬ـ ﺟﻤﻬﺮة اﻻﻣﺜﺎل‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.194‬‬

‫‪2‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ص‪ 10‬و ‪.15‬‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪ 4‬ـ ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.330‬‬

‫‪908‬‬
 ‫‪5‬ـ درﺑﺎره ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺧﺎﻧﻮاده و رواﺑﻂ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ‬
‫ﻻ ُﺗﻜ ِْﺮﻫﻮا َﻓ َﺘﻴﺎﺗِﻜُﻢ َﻋﻠﯽ اﻟﺮﺟ ِﻞ ا ْﻟ َﻘﺒﻴ ِﺢ َﻓﺎِﳖﻦ ﳛﺒِﺒﻦ ﻣﺎ ُ ِ‬
‫ﲢ ﱡﺒ َ‬
‫ﻮن‪.‬‬ ‫ﱠُ ُ ْ ْ َ‬ ‫ﱠ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫‪1‬‬

‫‪50‬ـ ﻫﺮﮔﺰ دﺧﺘﺮان ﺧﻮد را ﺑﺮاي ازدواج ﺑﺎ ﻣﺮدان زﺷﺖرو‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬زﻳﺮا آنﻫﺎ‬
‫ﻧﻴﺰ آن ﭼﻪ را ﺷﻤﺎ دوﺳﺖ دارﻳﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫ِ ِ‬ ‫ُا ْﻧ ُﻈ ْﺮ ﻓﯽ َای ﻧِ ٍ‬
‫ﺴﺎب ﺗ ََﻀ ُﻊ َو َﻟﺪَ َك َﻓﺎ ﱠن ا ْﻟﻌ ْﺮ َق َد ّﺳ ٌ‬
‫ﺎس‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪51‬ـ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻌﻤﻖ و دﻗﺖ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﺴﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﭼﻪ ﺧﺎﻧﻮادهاي ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻲدﻫﻴﺪ زﻳﺮا‬
‫ﻋﺮق ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ داراي آﺛﺎر ﻣﻬﻤﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫**‬
‫ﲔ ا ْﻟ َﻌﻴ َﺶ َﻋﻠﯽ‬ ‫ﺶ َو ﻻ ﺗُﻌ ُ‬ ‫ﻼث‪َ :‬ﻫﻴﻨَ ٌﻪ َﻟﻴﻨَ ٌﻪ َﻋﻔﻴ َﻔ ٌﻪ ُﻣ ْﺴ ِﻠ َﻤ ٌﻪ ﺗُﻌ ُ‬
‫ﲔ َا ْﻫ َﻠﻬﺎ َﻋﻠﯽ اﻟ َﻌﻴ ِ‬ ‫َاﻟﻨﱢﺴﺎ ُء َﺛ ٌ‬
‫َا ْﻫ ِﻠﻬﺎ‪َ ,‬و ُا ْﺧﺮی ِوﻋﺎ ُء َو َﻟ ٍﺪ َو ُا ْﺧﺮی ُﻏ ٌﻞ َﻗ ْﻤ ٌﻞ ﻳ َﻀ ُﻌ ُﻪ اﷲُ ﻓﯽ ُﻋﻨ ِ‬
‫ُـﻖ َﻣـ ْﻦ ﻳﺸـﺎ ُء َو ﻳ ُﻔﻜﱡـ ُﻪ َﻋ َﻤـ ْﻦ‬
‫‪3‬‬
‫ﻳﺸﺎ ُء‪.‬‬
‫‪52‬ـ ﻫﻤﺴﺮﻫﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺳﻪ ﻧﻮع ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧـﻮﻋﻲ ﻣﻼﻳـﻢ و ﻧـﺮمﺧـﻮ و آرام و ﻋﻔﻴـﻒ و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﺷﻮﻫﺮان ﺧﻮد را در راه زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺷﻮﻫﺮان را ﺑـﻪ ﻛﻤـﻚ زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﻧﻮﻋﻲ ﻇﺮف و وﺳﻴﻠﻪ ﺗﻮاﻟﺪ و ﺗﻨﺎﺳﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻮﻋﻲ دﻳﮕﺮ ﻃـﻮﻗﻲ ﺷـﭙﺶدار‬
‫ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﮔﺮدن ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﻲاﻧﺪازد و از ﮔﺮدن ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺟﺪا ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫**‬

‫‪1‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ص‪ 10‬و ‪.16‬‬
‫‪2‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ص‪ 10‬و ‪.16‬‬
‫‪3‬ـ اﻟﻤﺤﺎﺳﻦ و اﻻﺿﺪاد‪ ،‬ص‪ 146‬و ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 78‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 288‬و ‪.287‬‬

‫‪909‬‬
‫ﺎر ِﻫ ﱠﻦ َﻋﻠﯽ َﺣ َﺬ ٍر‪َ ,‬و َا ْﻛ ُﺜ ُـﺮوا َﳍُـ ﱠﻦ ِﻣـ ْﻦ‬ ‫اِﺳﺘَﻌﻴ ُﺬوا ﺑِﺎﷲِ ِﻣﻦ ِﴍ ِار اﻟﻨ ِ‬
‫ﱢﺴﺎء َو ﻛُﻮﻧُﻮا ِﻣ ْﻦ ِﺧﻴ ِ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ِ ‪1‬‬
‫َﻗ ْﻮ ِل ﻻ َﻓﺎِ ﱠن ) َﻧ َﻌ ْﻢ( ُﺗ ْﻐﺮﳞِ ﱠﻦ َﻋﻠﯽ ا َْﳌ ْﺴ َﺌ َﻠﺔ‪.‬‬
‫‪53‬ـ ﭘﻨﺎه ﺑﻪ ﺧﺪا از زﻧﺎن ﺷﺮﻳﺮ‪ ،‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﺎن ﺧﻮب ﻧﻴﺰ اﺣﺘﻴﺎط ﻛﻨﻴﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ )ﻧﻪ( زﻳﺮا ﮔﻔﺘﻦ )ﺑﻠﻲ و آري( در ﻣﻘﺎﺑـﻞ درﺧﻮاﺳـﺖ‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺳﻄﺢ ﺗﻮﻗﻌﺎت آﻧﺎن را ﺑﺎﻻ ﻣﻲﺑﺮد‪.‬‬
‫**‬
‫‪2‬‬ ‫ﻮر اﻟﻨ ِ‬
‫ﱢﺴﺎء‪.‬‬ ‫ﻻ ﺗُﻐﺎ ُﻟﻮا ﻓﯽ ُﻣ ُﻬ ِ‬

‫‪54‬ـ ﻣﻬﺮﻳﻪ زﻧﺎن را ﺗﺎ ﺣﺪ اﻓﺮاﻃﻲ اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﺪﻫﻴﺪ )ﻣﻬﺮﻳﻪ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ وﺻـﻮل ﺗـﺄﺛﻴﺮات‬
‫ﺑﺪ رواﻧﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ دارد(‪.‬‬
‫**‬
‫‪3‬‬
‫َﺎﻟﺼﺒِﯽ َﻓﺎِذا ا ْﻟﺘ ُِﻤ َﺲ ﻣﺎ ِﻋﻨْﺪَ ُه ُو ِﺟﺪَ َر ُﺟ ً‬
‫ﻼ‪.‬‬ ‫ِِ‬ ‫ﻳﻨْ َﺒﻐﯽ ﻟِ ّﻠ َﺮ ُﺟ ِﻞ َا ْن ﻳﻜ َ‬
‫ُﻮن ﻓﯽ َا ْﻫﻠﻪ ﻛ ﱠ‬
‫‪55‬ـ ﻻزم اﺳﺖ ﻳﻚ ﻣﺮد )از ﺣﻴﺚ رﻓﺘﺎر( در ﻣﻴﺎن ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﭽـﻪاي ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻗﺪرت و ﻣﺮداﻧﮕﻲ او ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد ﻛﻪ اﻧﺠـﺎم دادن ﻛﺎرﻫـﺎي ﭘﺮﻣﺸـﻘﺖ را از او‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫‪4‬‬
‫ﻮن‪.‬‬ ‫َاﻛْﺜِ ُﺮو ا ْﻟ َﻌﻴ َﺎل َﻓﺎِ ﱠﻧﻜ ُْﻢ ﻻ ﺗَﺪْ ُر َ‬
‫ون ﺑِ َﻢ ﺗ ُْﺮ َز ُﻗ َ‬
‫‪56‬ـ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده را اﻓﺰاﻳﺶ دﻫﻴﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻲداﻧﻴﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻛﺪام ﻳﻚ از آنﻫﺎ‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.208‬‬

‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.288‬‬
‫‪3‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ص‪ 25‬و ‪ 3‬از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪.‬‬
‫‪4‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ص‪ 25‬و ‪ 3‬از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪.‬‬

‫‪910‬‬
 ‫روزي داده ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫ﺐ و َﻟﺪٌ ﺑﺎر َاو ﻋَﺪُ و ِ‬
‫ﺣﺎﴐ‪.‬‬ ‫ﱞ ْ ﱞ‬ ‫َرﳛﺎ َﻧ ٌﺔ َا ُﺷ ﱡﻤﻬﺎ َو َﻋ ْﻦ َﻗﺮﻳ ٍ َ‬
‫‪1‬‬
‫ٌ‬
‫‪57‬ـ )در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﭽﻪ ﻛﻮﭼﻜﺶ را در ﺑﻐﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد( ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻳﻦ رﻳﺤﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻦ او را ﺑﻮ ﻣﻲﻛﻨﻢ و در آﻳﻨﺪه ﻧﻪ ﭼﻨﺪان دور ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺪﻣﺘﮕﺰار ﻳﺎ دﺷﻤﻦ ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ ﺣﺎﺿﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫**‬
‫َﻋ ﱢﻠﻤﻮا َاوﻻدﻛُﻢ = َا ْﻟ ِﻜﺘﺎﺑ َﺔ و اﻟﺴﺒﺎﺣ َﺔ و اﻟﺮﻣﯽ و اﻟ ُﻔ ِ‬
‫ﺮوﺳﻴ َﺔ‪.‬‬ ‫َ َ ﱠ َ َ ﱠ ْ َ‬ ‫ْ َ ْ‬
‫‪2‬‬

‫‪58‬ـ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ و ﺷﻨﺎ و ﺗﻴﺮاﻧﺪازي و اﺳﺐﺳـﻮاري را‬
‫ﺑﻴﺎﻣﻮزﻳﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫ِ‬
‫ﺮاﺑﺎت‬ ‫ﲪﻮﻫﺎ َاﻻ اِ ﱠن َ ُ‬
‫ﲪﻮﻫﺎ َا َْﳌ ْﻮ ُت ـ ُﻣ ُﺮوا َذوی ا ْﻟ َﻘ‬ ‫ﻻَ ﻳﺪْ ُﺧ ُﻞ َر ُﺟ ٌﻞ َﻋﻠﯽ اِ ْﻣ َﺮ َأ ٍة َو اِ ْن ﻗﻴ َﻞ َ ُ‬
‫َﺰاو ُروا َو ﻻَ ﻳﺘ َ‬
‫َﺠﺎو ُروا‪.‬‬ ‫ﻳﺘ َ‬
‫‪3‬‬

‫‪59‬ـ ﻫﻴﭻ ﻣﺮدي ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮادرﺷﻮﻫﺮ زﻧﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺰل ﺧﻠـﻮت آن زن وارد‬
‫ﻧﺸﻮﻳﺪ‪ ،‬زﻧﻬﺎر ﺑﺮادرﺷﻮﻫﺮ ﻣﺮگ آن زن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ دﻳﺪ و ﺑﺎزدﻳﺪ داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ اﻣﺎ در ﺟﻮار ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫**‬

‫‪1‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ص‪ 25‬و ‪ 3‬از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.228‬‬
‫‪3‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ص‪ 26‬از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪.‬‬

‫‪911‬‬
 ‫‪1‬‬
‫ﻔﺎق َاﻳ ِﻤ ِﻪ َو َﻣ ْﻮ ِﺿ ِﻊ َﺣ ﱢﻘ ِﻪ‪.‬‬
‫اﻟﺮ ُﺟ ِﻞ ﻧِ ُ‬ ‫ِ‬
‫ﻣ ْﻦ َﺣ ﱢﻆ ﱠ‬
‫‪60‬ـ ﻳﻜﻲ از ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲﻫﺎي ﻣﺮد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ دﺧﺘﺮ و ﺧﻮاﻫﺮ ﺑﻲﺷﻮﻫﺮش و ﭘﺴﺮ و‬
‫ﺑﺮادر ﺑﻲﻫﻤﺴﺮش ﻣﺮﻏﻮب و ﭘﺮﻣﺸﺘﺮي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬و ﺣﻖ ﺧﻮد را ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫ﱰﻫﺎ َو اِ ْن َرأی َﺳﻴ َﺌ ًﻪ َاذا َﻋﻬﺎ َو َا ْﻣ َﺮ َأ ٌه اِ ْن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َﺛ ٌ ِ‬
‫ﻠﺚ ﻣ َﻦ ا ْﻟ َﻔﻮاﻗ ِﺮ‪ٌ :‬‬
‫ﺟﺎر ُﻣﻘﺎ َﻣ ٌﻪ ا ْن َرأی َﺣ َﺴﻨَ ًﻪ َﺳ َ َ‬
‫ﳛ َﻤﺪْ َك َو اِ ْن َا َﺳ َ‬
‫ـﺄت‬ ‫د ْﺧ َﻠ َﺖ َﻋ َﻠﻴﻬﺎ َﻟﺴﻨَﺘ َْﻚ و اِ ْن ِﻏﺒ َﺖ َﻋﻨْﻬﺎ َﱂ ﺗَﺄﻣﻨْﻬﺎ و ﺳ ْﻠ ٌ ِ‬
‫ﻄﺎن ا ْن َا ْﺣ َﺴﻨ َْﺖ َﱂ ْ‬ ‫ْ َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪2‬‬
‫َﻗ َﺘ َﻠ َﻚ!‬
‫‪61‬ـ ﺳﻪ وﺿﻊ ﻛﻤﺮﺷﻜﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ :‬ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ داﺋﻤﻲ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺧﻮﺑﻲﻫﺎ را دﻳﺪ ﭘﻨﻬﺎن ﻛﻨﺪ و‬
‫اﮔﺮ ﺑﺪي را دﻳﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ اﻃﻼع دﻫﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﺴﺮي ﻛﻪ ﺗﺎ در ﻣﻨﺰل ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺎ زﺑﺎن درازي ﺗﻮ را‬
‫اذﻳﺖ ﻛﻨﺪ و وﻗﺘﻲ ﺧﺎﻧﻪ را ﺗﺮك ﻛﺮدي از او اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻲ و از او اﻳﻤﻦ ﻧﺒﺎﺷـﻲ‪ ،‬و‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﺎرﻫﺎي ﻧﻴﻜﻮ را اﻧﺠﺎم دﻫﻴﺪ از ﺗﻮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻜﻨﺪ و اﮔﺮ ﻛﺎر‬
‫ﺑﺪي را اﻧﺠﺎم دادﻳﺪ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫‪6‬ـ درﺑﺎره اﻧﺘﺨﺎب دوﺳﺖ و ﻫﻤﻨﺸﻴﻦ‬
‫اﻟﺼ ِ‬
‫ﺪق‪.‬‬ ‫َﻋ َﻠﻴ َﻚ ﺑِ ْ ِ‬
‫ﺎﺧﻮان ﱢ‬
‫‪3‬‬

‫‪62‬ـ ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ دوﺳﺘﺎن ﺻﺎدق و راﺳﺘﮕﻮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻲ‪.‬‬

‫**‬

‫‪1‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ص‪ 30‬از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﺳﺮاج اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ص‪ ،49‬و ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،3‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.292‬‬
‫‪3‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي‪ ،‬ص‪ 13‬و ‪ 20‬از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪.‬‬

‫‪912‬‬
 ‫‪1‬‬
‫ﻮان َﻋﻠﯽ اﻟ ﱠﺘ ْﻘﻮی‪.‬‬ ‫ُﺧ ِﺬ ْ‬
‫اﻷﺧ َ‬
‫‪63‬ـ دوﺳﺘﺎن را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻘﻮي و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻦ‪.‬‬
‫**‬
‫‪2‬‬
‫ﲔ اِﻻ َﻣ ْﻦ َﺧ ِﺸﯽ اﷲَ‪.‬‬ ‫َا ْﺣ َﺬ ْر َﺻﺪﻳ َﻘ َﻚ َاﻻّ اﻷَﻣ َ‬
‫ﲔ‪َ ,‬و ﻻ َاﻣ َ‬
‫‪64‬ـ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دوﺳﺘﺖ اﺣﺘﻴﺎط را از ﻧﻈﺮ دور ﻧﺪارﻳﺪ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻫﻞ اﻣﺎﻧﺖ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻲ اﻣﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺧﺪا ﺑﺘﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫ﺒـﺎد ِه‬
‫ﳜ َﺸـﯽ اﷲَ ِﻣـﻦ ِﻋ ِ‬
‫ْ‬ ‫ـﻮل‪» :‬اِﻧﱠـﲈ ْ‬
‫ـﻮ َن اﷲَ َﻓـﺎِ ﱠن اﷲَ ﻳ ُﻘ ُ‬
‫ﳜ َﺸ ْ‬
‫ِ ِ‬
‫َﴩ ﻓﯽ َا ْﻣ ِﺮ َك َﻣ َﻊ ا ﱠﻟﺬﻳ َﻦ ْ‬
‫ا ْﺳﺘ ْ‬
‫‪3‬‬
‫اﻟ ُﻌ َﻠﲈ ُء«‪.‬‬
‫‪65‬ـ در ﻛﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﺸﺎوره ﻛﻦ ﻛﻪ از ﺧﺪا ﻣﻲﺗﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﺧـﺪا‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬از ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻠﻤﺎء ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﺧﺪا ﻣﻲﺗﺮﺳﻨﺪ«‪.‬‬
‫**‬
‫ﴐ َك‪.‬‬ ‫ﺎك و ﻣﻮاﺧﺎه اﻷَ ْ َ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﲪﻖ َﻓﺎ ﱠﻧ ُﻪ ُر ﱠﺑﲈ َارا َد َا ْن ﻳﻨْ َﻔ َﻌ َﻚ َا َ ﱠ‬ ‫َ‬ ‫اﻳ َ َ ُ‬
‫‪4‬‬

‫‪66‬ـ زﻧﻬﺎر از دوﺳﺘﻲ ﺑﺎ اﺣﻤﻖ ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺎش زﻳﺮا ﺧﻴﻠﻲ وﻗﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﻨﻔﻌﺘﻲ ﺑﻪ ﺗـﻮ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺿﺮر ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫**‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي‪ ،‬ص‪ 22‬و ‪ 27‬از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪.‬‬
‫‪4‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ﻋﻼﻣﻪ زﻣﺨﺸﺮي‪ ،‬ص‪ 22‬و ‪ 27‬از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪.‬‬

‫‪913‬‬
‫َﺖ َﺑﻴﻨ َ‬
‫َـﻚ‬ ‫ﻗﺎل ﻻ‪َ ,‬‬
‫ﻗﺎل أ َﻓﻜﺎﻧ ْ‬ ‫ﻗﺎل َﻟ ُﻪ َر ُﺟ ٌﻞ اِ ﱠن ُﻓﻼﻧ ًﺎ َر ُﺟ ُﻞ ِﺻﺪْ ٍق‪َ ,‬‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺎ َﻓ ْﺮ َت َﻣ َﻌ ُﻪ? َ‬ ‫َو َ‬
‫ْﺖ ا ﱠﻟﺬی ﻻ ِﻋ ْﻠ َﻢ َﻟ َ‬
‫ـﻚ‬ ‫ﻗﺎل َﻓ َﺄﻧ َ‬
‫ﻗﺎل ﻻ‪َ ,‬‬ ‫ﻗﺎل َﻓ َﻬ ْﻞ َا ْﺋﺘ ََﻤﻨْ َﺘ ُﻪ َﻋﻠﯽ َﺷﻴﺌﯽ? َ‬
‫ﻗﺎل ﻻ‪َ ,‬‬ ‫ﺧﺼﻮ َﻣ َﻪ? َ‬ ‫َو َﺑﻴﻨَ ُﻪ ُ‬
‫ِ ِ ‪1‬‬
‫ﳜ ِﻔ ُﻀ ُﻪ ﻓﯽ ا َﳌ ْﺴﺠﺪ‪.‬‬ ‫ﺑِ ِﻪ‪َ ,‬ا َ‬
‫راك َرأﻳ َﺘ ُﻪ ﻳ ْﺮ َﻓ ُﻊ َر ْأ َﺳ ُﻪ َو ْ‬
‫‪67‬ـ ﻣﺮدي ﺑﻪ او )ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(( ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﻓﻼﻧـﻲ ﻣـﺮدي اﺳـﺖ ﺻـﺎدق و‬
‫درﺳﺘﻜﺎر‪ ،‬ﮔﻔﺖ آﻳﺎ ﺑﺎ او در ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﻮدهاي؟ ﮔﻔﺖ ﻧﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ آﻳﺎ در ﺑﻴﻦ ﺗﻮ و او ﺧﺼﻮﻣﺖ‬
‫و دﻋﻮاﻳﻲ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده؟ ﮔﻔﺖ ﻧﻪ‪ .‬ﮔﻔﺖ آﻳﺎ ﭼﻴﺰي را ﺑﻪ اﻣﻨﺖ در ﻧﺰد او ﮔﺬاﺷـﺘﻪاي؟ ﮔﻔـﺖ‬
‫ﻧﻪ‪ .‬ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ ﺗﻮ ﻫﻴﭻ اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ درﺑﺎره آن ﻣﺮد ﻧﺪاري‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮم ﺗﻮ او‬
‫را در ﻣﺴﺠﺪ دﻳﺪهاﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺳﺠﺪه ﺳﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﺋﻴﻦ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫**‬
‫ِ ‪2‬‬
‫ﺟﺎﻟِ ُﺴﻮا اﻟﺘﱠﻮاﺑ َ‬
‫ﲔ ـ َﻓﺎِ ﱠﳖُ ْﻢ َا َر ﱠق َا ْﻓﺌﺪَ ًة‪.‬‬
‫‪68‬ـ ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﻤﻨﺸﻴﻨﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ از ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﺪ ﭘﺸـﻴﻤﺎن و ﺑـﻪ راه اﻃﺎﻋـﺖ‬
‫ﺧﺪا ﺑﺮﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ زﻳﺮا دلﻫﺎ آنﻫﺎ رﻗﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد‪.‬‬
‫**‬
‫‪7‬ـ درﺑﺎره ﺳﻼﻣﺘﻲ و ﺣﻔﻆ اﻟﺼﺤﻪ‬
‫ِ‬
‫ﺻﺎﺣ ُﺒﻬﺎ ﻳﻨ َْﺰ ُع َو ﻳﻨ ُْﺰو‪.‬‬ ‫َﻟ ْﻦ َ ُﲢ َ‬
‫ﻮر اﻟ ُﻘﻮی ﻣﺎدا َم‬
‫‪3‬‬

‫‪69‬ـ دارﻧﺪﮔﺎن ﻗﺪرت و ﻧﻴﺮوي ﺟﺴﻤﻲ ﺗﺎ ﻫﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﺗﺤﺮك و ﭘـﺮش داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫)ورزش ﻛﻨﻨﺪ( ﻗﺪرت و ﻧﻴﺮوي آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺿﻌﻒ ﻣﺒﺪل ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،158‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.285‬‬
‫‪2‬ـ روﺿﺔ اﻟﻌﻘﻼء‪ ،‬ص‪ ،18‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.290‬‬
‫‪3‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ زﻣﺨﺸﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق ث‪31‬و ‪ 8‬و ‪.32‬‬

‫‪914‬‬
 ‫**‬
‫‪1‬‬
‫ﺪاه َﻓﺄِ ﱠﳖﺎ َﻣ ْﺒ َﺨ َﺮ ٌه َﳎ ْ َﻔﺮ ٌه‪.‬‬
‫اِﻳﺎﻛُﻢ و ﻧَﻮﻣﻪ اﻟ َﻐ ِ‬
‫ْ َ ْ ََ‬
‫‪70‬ـ زﻧﻬﺎر! از ﺧﻮاب ﺳﺤﺮﮔﺎه ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻴﺪ زﻳﺮا ﺧﻮاب ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن ﺑﺎﻋـﺚ ﺑـﺪﺑﻮﻳﻲ‬
‫دﻫﺎن ﻣﻲﺷﻮد و ﻧﻴﺮوي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺟﻨﺴﻲ را ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫‪2‬‬
‫ﻮن َا ِﺻ ّﺤﺎ َء ﻣﺎ ﻧ ََﺰ ْﻋﺘ ُْﻢ و ﻧ ََﺰ ْوﺗ ُْﻢ‪.‬‬
‫ﻻﺗَﺰا ُﻟ َ‬
‫‪71‬ـ ﻣﺎداﻣﻲ ﻛﻪ اﻫﻞ ﺗﺤﺮك و ﭘﺮش ﺑﺎﺷﻴﺪ )ورزش ﻛﻨﻴﺪ( ﻫﻤﻮراه ﺳﺎﻟﻢ و ﺗﻨﺪرﺳـﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫‪3‬‬
‫ﻠﺴ ْﻘ ِﻢ‪.‬‬ ‫ﻠﻮه‪َ ,‬ﻣ ْﻔ َﺴﺪَ ٌه ﻟِ ْﻠ َﺠ َﺴ ِﺪ ُﻣ ِ‬
‫ﻮر َﺛ ٌﻪ َﻟ ﱡ‬
‫َاﻳﺎﻛُﻢ و اﻟﺒ ْﻄﻨَﻪ َﻓﺎﳖﺎ ﻣﻜْﺴ َﻠﻪ َﻋ ِﻦ اﻟﺼ ِ‬
‫ﱠ‬ ‫ْ َ َ َ ﱠ َ َ ٌ‬
‫‪72‬ـ زﻧﻬﺎر از ﺷﻜﻢﭘﺮوري و ﭘﺮﺧﻮري ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﻨﻴﺪ زﻳﺮا ﭘﺮﺧـﻮري اﻧﺴـﺎن را ﺑـﺮاي‬
‫اداي ﻓﺮﻳﻀﻪ ﻧﻤﺎز ﺳﺴﺖ و ﺗﻨﺒﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺪن را ﻧﺎﺗﻮان و ﻧﺎرﺳﺎ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻴﻤﺎري‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫**‬
‫ِ‬
‫ﻛَﻔﯽ ﺑِﺎ َﳌ ْﺮء َ َ‬
‫ﴍﻫ ًﺎ َا ْن ﻳ ُﺄ َل ﻛ ﱠُﻞ ﻣﺎ ﻳ ْﺸﺘَﻬﯽ‪.‬‬
‫‪4‬‬

‫‪73‬ـ ﺑﺮاي ﻧﻔﺲﭘﺮوري ﻳﻚ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺪر ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ را ﻣﻴـﻞ و آرزو‬
‫ﻛﺮد ﺑﺨﻮرد‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.290‬‬
‫‪4‬ـ ﻧﻬﺎﻳﻪ اﻻدب‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪ ،342‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.290‬‬

‫‪915‬‬
 ‫**‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ف َو اﻟ َﺘ ْﺒﺬﻳ َﺮ‪.‬‬ ‫ﺐ ا ْﻟ َﻘ ْﺼﺪَ َو اﻟ ﱠﺘ ْﻘﺪﻳ َﺮ‪َ ,‬و ﻳﻜ َْﺮ ُه ﱠ َ‬
‫اﻟﴪ َ‬ ‫ا ﱠن اﷲَ ﳛ ﱡ‬
‫‪1‬‬

‫‪74‬ـ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻴﺎﻧﻪروي و رﻋﺎﻳﺖ اﻧﺪازه را دوﺳﺖ دارد‪ ،‬و اﺳﺮاف و ﺗﻨﺬﻳﺮ را‬
‫دوﺳﺖ ﻧﻤﻲدارد‪.‬‬
‫**‬
‫‪8‬ـ درﺑﺎره اﺧﻼق ﻧﻴﻜﻮ و اﺧﻼق ﺑﺪ‬
‫واﺣـﺪَ ٌه ِﻣﻨْﻬـﺎ ُﺳـﻮ ُء اﳋُ ْﻠ ِ‬
‫ـﻖ‬ ‫ﺻـﺎﳊ ٌﺔ و ِ‬
‫َ َ‬
‫ِ‬ ‫ﺼﺎل ﺗِ ْﺴـ َﻌ ٌﺔ ِﻣﻨْﻬـﺎ‬
‫ْﺴﺎن َﻋ ْﴩ ِﺧ ٍ‬ ‫ﻛﺎن ﻓِﯽ اﻷﻧ ِ‬ ‫اِذا َ‬
‫ُ‬
‫‪2‬‬
‫ﻫﺬ ِه اﳋَ ْﺼ َﻠ ُﺔ ﺗِ ْﻠ َﻚ اﻟﺘ ْﱢﺴ َﻌ َﺔ‪.‬‬
‫َا ْﻓﺴﺪَ ْت ِ‬
‫َ‬
‫‪75‬ـ اﮔﺮ در ﻳﻚ اﻧﺴﺎن ده ﺧﺼـﻠﺖ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﻧـﻪ ﺧﺼـﻠﺖ از آنﻫـﺎ‬
‫ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه و ﻳﻚ ﺧﺼﻠﺖ از آن ﻫﺎ ﺑﺪﺧﻠﻘﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺪﺧﻠﻘﻲ ﺗﻤﺎم ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه‬
‫را ﺧﺮاب و ﺗﺒﺎه ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫‪3‬‬
‫ُﺣ ْﺴ ُﻦ اﳋُ ْﻠ ِﻖ َﺧ ُﲑ َﻗﺮﻳ ٍﻦ‪.‬‬
‫‪76‬ـ اﺧﻼق ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻳﺎر و ﻳﺎور اﺳﺖ‪.‬‬
‫**‬
‫َاﻻَدب َﺧﲑ ﻣﲑ ٍ‬
‫اث‪.‬‬ ‫َ ُ‬
‫‪4‬‬
‫ُ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻏﺮور اﻟﺨﺼﺎﻳﺺ‪ ،‬ص‪ ،36‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.290‬‬
‫‪3‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ص‪ 27‬و‪.3‬‬
‫‪4‬ـ ﻫﻤﺎن‬

‫‪916‬‬
 ‫‪77‬ـ ﭘﺎكدﻟﻲ و ﺳﺨﻦﺳﻨﺠﻲ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺗﺮﻛﻪ ﻧﻴﺎﻛﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫**‬
‫ون اﻟﺼﺪْ ِق ِﻣﻦ ﺣﺪﻳ ٍ‬
‫ﺚ‪.‬‬ ‫ْ َ‬ ‫ﻻ َﺧ َﲑ ﻓﻴﲈ ُد َ ﱢ‬
‫‪1‬‬

‫‪78‬ـ در ﺳﺨﻦ دروغ ﻫﻴﭻ ﺧﻴﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد )ﻓﻮاﺋﺪ دﻳﮕﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ دروغ ﺑﻮدن آن‬
‫ﺑﻲاﺛﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫**‬
‫‪2‬‬ ‫َا ْﻓ َﻠ َﺢ َﻣ ْﻦ َﺣ ِﻔ َﻆ َﻋ ِﻦ اﻟ ﱠﻄ َﻤ ِﻊ َو ا ْﻟ َﻐ َﻀ ِ‬
‫ﺐ َو اﳍَﻮی َﻧ ْﻔ َﺴ ُﻪ‪.‬‬
‫‪79‬ـ ﻛﺴﻲ رﺳﺘﮕﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ )وﺟﻮد( ﺧﻮد را از ﺣﺮص و ﻃﻤﻊ و ﻋﺼﺒﺎﻧﻴﺖ و ﻗﻬﺮ و‬
‫ﻫﻮاﭘﺮﺳﺘﻲ ﻣﺼﻮن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫‪3‬‬ ‫ﻛﺎن ْ ِ‬
‫اﳋﻴ ُﺎر ﻓﯽ ﻳ ِﺪ ِه‪.‬‬ ‫ﴎ ُه َ‬‫ِ‬
‫َﻣ ْﻦ َﻛﺘ ََﻢ ﱠ‬
‫‪80‬ـ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ راز ﺧﻮد را ﻣﻜﺘﻮم ﺑﺪارد‪ ،‬اﺧﺘﻴﺎرش در دﺳﺘﺶ ﺑﺎﻗﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫‪4‬‬
‫ﺐ ﻟِ ْﻠ َﻌ ْﻘ ِﻞ ِﻣ َﻦ اﻟ ﱠﻄ َﻤ ِﻊ‪.‬‬
‫ﴏﻓ ًﺎ ﺑِ َﺎ ْذ َﻫ َ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﺎ ْ‬
‫اﳋَ ْﻤ ُﺮ ْ‬
‫‪81‬ـ ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻲ و ﻣﺸﺮوب ﺑـﻪ اﻧـﺪازه ﻃﻤـﻊﻛـﺎري ﻋﻘـﻞ اﻧﺴـﺎنﻫـﺎ را ﻧﻤـﻲرﺑﺎﻳـﺪ‬
‫)ﻃﻤﻊﻛﺎري از ﻣﻴﺨﻮارﮔﻲ ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫**‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ص‪.19‬‬
‫‪4‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ص‪.21‬‬

‫‪917‬‬
 ‫‪1‬‬
‫ﻻ ﻳ ُﻜ ْﻦ ُﺣ ﱡﺒ َﻚ َﻛ َﻠﻔ ًﺎ َو ﻻ ُﺑ ْﻐ ُﻀ َﻚ َﺗ َﻠﻔ ًﺎ‪.‬‬
‫‪82‬ـ ﻧﻜﻨﺪ ﻣﺤﺒﺖ ﺗﻮ ﺗﻜﻠﻔﻲ و ﺗﺼﻨﻌﻲ و ﺑﺪون ﻋﻠﺖ و اﻧﮕﻴﺰه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻧﻜﻨﺪ ﺑﻐـﺾ و‬
‫ﻋﺪاوت ﺗﻮ ﺑﻴﺨﻮد و ﺑﺪون ﻋﻠﺖ و اﻧﮕﻴﺰه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫اﻟﻘﻴ ِ‬
‫ﺎﻣﺔ‪.‬‬ ‫ﻣﺎ ر َﻓ َﻖ َاﺣﺪٌ ﺑِ َﺎﺣ ٍﺪ اِﻻّ رﻓِ َﻖ ﺑِ ِﻪ ﻳﻮم ِ‬
‫ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪2‬‬

‫‪83‬ـ ﻫﻴﭻ ﻛﺴﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﺑﺎ ارﻓﺎق و ﻧﺮمﺧﻮﻳﻲ رﻓﺘﺎر ﻧﻜﺮده‪ ،‬ﻣﮕـﺮ اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬
‫روز ﻗﻴﺎﻣﺘﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ارﻓﺎق ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫**‬
‫‪3‬‬ ‫ّﺎس َا ْﻋ َﺬ ُرﻫﻢ ﻟِﻠﻨ ِ‬
‫ّﺎس‪.‬‬ ‫َا ْﻋ َﻘ ُﻞ اﻟﻨ َ‬
‫‪84‬ـ ﺧﺮدﻣﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮدم ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﻛﺲ دﻳﮕـﺮ ﻋـﺬرﻫﺎي ﻣـﺮدم را‬
‫ﭘﺬﻳﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫‪4‬‬
‫ّﺎس ﻓﯽ َﻧ ْﻔ ِﺴ ِﻪ ﻳ ْﻌ َﻂ اﻟ ﱠﻈ َﻔﺮ ﻓﯽ َا ْﻣ ِﺮ ِه‪.‬‬ ‫ِ‬
‫َﻣ ْﻦ ﻳﻨ ُْﺼﻒ اﻟﻨ َ‬
‫‪85‬ـ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در راﺑﻄﻪ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺟﺎﻧـﺐ اﻧﺼـﺎف را رﻋﺎﻳـﺖ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬در‬
‫ﻛﺎرش ﭘﻴﺮوزي ﻧﺼﻴﺐ او ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫**‬
‫‪1‬‬
‫ﲔ َﻇ ْﻬﺮا َﻧﻴ ِﻪ ﻳ ْﺎﺗِ ِﻪ اﷲُ ا ْﻟﻌﺎﻓﻴ َﺔ ِﻣ ْﻦ َﻓ ْﻮ ِﻗ ِﻪ‪.‬‬
‫َﻣ ْﻦ ﻳ ْﻌ َﻤﻞ ﺑِﺎ ْﻟ َﻌ ْﻔ ِﻮ ﻓﻴ َﻤﻦ ُﻫ َﻮ َﺑ َ‬

‫‪1‬ـ ﻋﺒﻘﺮﻳﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﻘﺎد‪ ،‬ص‪.652‬‬

‫‪2‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪.28‬‬
‫‪3‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪.23 ،25 ،18 ،16 ،11‬‬
‫‪4‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪.23 ،25 ،18 ،16 ،11‬‬

‫‪918‬‬
‫‪86‬ـ ﻓﺮد ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪي ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ ﺑﺎ ﻋﻔﻮ و ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﺑﺎ آنﻫـﺎ رﻓﺘـﺎر ﻛﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺧﺪا ﺻﺤﺖ و ﺳﻼﻣﺘﻲ را از ﺑﺎﻻ )از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا( ﺑﻪ او ﻋﻄﺎ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫‪2‬‬
‫ان ﻣﺎ ﺑﺎ َﻟﻴ ُﺖ َا ُﳞﲈ َر ِﻛ ْﺒ ٌﺖ‪.‬‬
‫اﻟﺸﻜْﺮ و اﻟﺼﱪ ﺑﻌﲑ ِ‬
‫َﻟ ْﻮ َا ﱠن ﱡ َ َ َ ْ َ َ‬
‫‪87‬ـ اﮔﺮ ﺷﻜﺮ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ و ﺻﺒﺮ ﺑﺮ ﻣﺼﻴﺒﺖﻫﺎ دو ﺷـﺘﺮ ﻣـﻲﺑﻮدﻧـﺪ ﺑـﺮاي ﻣـﻦ ﻓﺮﻗـﻲ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻛﺪام ﺳﻮار ﺷﻮم‪.‬‬
‫**‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﺎت َﻗ ْﻠ ُﺒ ُﻪ‪.‬‬ ‫َﻣ ْﻦ َﻗ ﱠﻞ َو ْر ُﻋ ُﻪ َﻗ ﱠﻞ َﺣﻴﺎ ُﺋ ُﻪ‪َ ,‬ﻣ ْﻦ َذ َﻫ َ‬
‫ﺐ َﺣﻴﺎ ُﺋ ُﻪ َ‬
‫‪88‬ـ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ورع و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎرﻳﺶ ﻛﻢ ﺷﻮد ﻛﻢ ﺣﻴﺎ ﻣﻲﮔﺮدد و ﻛﺴـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻲﺣﻴـﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻗﻠﺒﺶ ﻣﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫**‬

‫‪4‬‬
‫َﻣ ْﻦ ﻛ ََﺬ َب َﻓ َﺠ َﺮ َو َﻣ ْﻦ َﻓ َﺠ َﺮ َﻫ َﻠ َﻚ‪.‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ دروﻏﮕﻮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر‬
‫ﻛﺸﻴﺪه ﺷﻮد ﻧﺎﺑﻮد و ﺗﺒﺎه ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫**‬
‫‪1‬‬ ‫اﻷ ْﻋﺘِ ِ‬
‫ﺬار‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّﺎن َﻋ ِﻦ اﻟﻜ َِﺬ ِ‬
‫ب‪َ :‬ﻛ ْﺜﺮ ُة ا َﳌﻮاﻋﻴ ِﺪ و ِﺷﺪﱠ ُة ِ‬ ‫ﺮان ﻻ ﻳﻨْ َﻔﻜ ِ‬
‫َاﻣ ِ‬
‫ْ‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق‪ ،‬ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ص‪.7 ،16 ،13 ،3‬‬

‫‪919‬‬
‫‪90‬ـ دو اﻣﺮ از دروﻏﮕﻮﻳﻲ ﺟﺪا ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ ﻳﻜﻲ وﻋﺪه دادن زﻳﺎد و دﻳﮕـﺮي ﺷـﺪت‬
‫ﻋﺬر ﺗﺮاﺷﻲ‪.‬‬
‫**‬
‫‪2‬‬
‫َﻣ ْﻦ َﻋ َﺮ َض َﻧ ْﻔ َﺴ ُﻪ ﻟِﻠﺘ ْﱡﻬ َﻤ ِﺔ َﻓﻼ ﻳ ُﻠﻮ َﻣ ﱠﻦ َﻣ ْﻦ َاﺳﺎ َء ﺑِ ِﻪ اﻟ ﱠﻈ ﱠﻦ‪.‬‬
‫‪91‬ـ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ رﻓﺘﺎر و ﮔﻔﺘﺎر ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺧﻮد را در ﻣﻌﺮض اﺗﻬﺎﻣﻲ ﻗـﺮار دﻫـﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻛﺴﻲ را ﺳﺮزﻧﺶ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﺳﻮءﻇﻦ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫ـﻮار ُه َﳖَ َﻀـ ُﻪ اﷲُ اِﻟـﯽ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َا ْﻟ َﻌ ْﺒﺪُ اِذا ﺗ َ‬
‫َﻮاﺿ َﻊ ﷲِ َر َﻓ َﻊ اﷲُ ﺣﻜ َْﻤ َﺘ ُﻪ‪َ ,‬ا ْﻟ َﻌ ْﺒـﺪُ اذا َﺗ َﻌ ﱠﻈ َ‬
‫ـﻢ َوﻋَـﺪﱠ َا ْﻃ َ‬
‫‪3‬‬ ‫اﻷَ ْر ِ‬
‫ض‪.‬‬
‫‪92‬ـ ﻫﺮ ﮔﺎه ﺑﻨﺪهاي ﺑﺮاي ﺧﺪا ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﺧﺪا ﺣﻜﻤﺘﺶ را ﺑﺎﻻ ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬ﻫـﺮ ﮔـﺎه‬
‫ﺑﻨﺪهاي ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖ و ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﺧﻮد ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا او را‬
‫ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ذﻟﺖ ﻓﺮود ﻣﻲآورد‪.‬‬
‫**‬
‫‪4‬‬
‫ﳚﺪُ ﻫﺎ ﻓﯽ َﻧ ْﻔ ِﺴ ِﻪ‪.‬‬
‫ﻣﺎ َو َﺟﺪَ َا َﺣﺪٌ ﻓﯽ َﻧ َﻔ ِﺴ ِﻪ ِﻛ ْﱪ ًا اِﻻّ ّﻣ ْﻦ َﻣﻬﺎ َﻧ ٌﻪ ِ‬

‫‪93‬ـ ﻫﻴﭻ ﻛﺴﻲ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻜﺒﺮ و ﺧﻮد ﺑﺰرگﺑﻴﻨﻲ را در ﺧﻮد ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻳـﻚ‬
‫ﻧﻘﺺ و ﭘﺴﺘﻲ ﻛﻪ در وﺟﻮد ﺧﻮﻳﺶ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﺑـﺮاي ﺟﺒـﺮان ﻧﻘـﺺ وﺟـﻮد ﻛﻤـﺎل‬
‫ﻣﻮﻫﻮﻣﻲ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ(‪.‬‬

‫‪1‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻻدب ﺑﻪ ﻧﻔﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪.‬‬

‫‪920‬‬
 ‫**‬
‫ﻻ َﺗﺘَﻬﺎوﻧُﻮا ﺑِﺎﳊ ْﻠ ِ‬
‫ﻒ ﺑﺎﷲِ َﻓﻴﻬﻴﻨَﻜ ُُﻢ اﷲُ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪1‬‬

‫‪94‬ـ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا را ﺑﻪ ﻣﺴـﺨﺮه ﻧﮕﻴﺮﻳـﺪ ﻛـﻪ در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﺧـﺪا ﺷـﻤﺎ را ﺧـﻮار و‬
‫ﺑﻲارزش ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫‪2‬‬
‫َﻣ ْﻦ َﻛ ُﺜ َﺮ َﺿ ْﺤ ُﻜ ُﻪ َﻗ ﱡﻠ ْﺖ َﻫﻴ َﺒ ُﺘ ُﻪ‪.‬‬
‫‪95‬ـ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ زﻳﺎد ﺑﺨﻨﺪد‪ ،‬وﻗﺎر و ﻫﻴﺒﺘﺶ‪ ،‬ﻛﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫**‬
‫ﻣﺎت َﻗ ْﻠ ُﺒ ُﻪ‪.‬‬ ‫ِ‬
‫ﺰاﺣ ُﻪ َﻗ ﱠﻞ َﺣﻴﺎ ُﺋ ُﻪ َو َﻣ ْﻦ َذ َﻫ َ‬
‫ﺐ َﺣﻴﺎ ُﺋ ُﻪ َ‬ ‫َﻣ ْﻦ َﻛ ُﺜ َﺮ ﻣ ُ‬
‫‪3‬‬

‫‪96‬ـ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺷﻮﺧﻲ و ﻣﺰاﺣﺶ زﻳﺎد ﺑﺎﺷﺪ ﺣﻴﺎﻳﺶ ﻛﻢ ﻣﻲﺷﻮد و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺣﻴـﺎ و‬
‫ﺷﺮم ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ دﻟﺶ ﻣﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫**‬
‫‪4‬‬
‫َا ْﺛﻨﯽ َﻋ َﻠﻴ ِﻪ َر ُﺟ ٌﻞ َﻓ َ‬
‫ﻘﺎل َا ُ ْﲥ ِﻠﻜُﻨﯽ َو ُ ْﲥ ِﻠ ٌﻚ‪َ ,‬ا َْﳌﺪْ ُح ِذ ْﺑ ٌﺢ‪.‬‬
‫‪97‬ـ ﻣﺮدي )ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( ﺛﻨﺎ ﮔﻔﺖ و ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛـﺮد‪ ،‬ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﻫﻢ ﻣﺮا و ﻫﻢ ﺧﻮدت را ﺑﻪ ﻫﻼﻛـﺖ ﻣـﻲرﺳـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺛﻨـﺎﮔﻮﻳﻲ )ﻣﺎﻧﻨـﺪ( ﺳـﺮﺑﺮﻳﺪن و‬
‫ﺟﻨﺎﻳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫**‬

‫‪1‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ زﻣﺨﺸﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ص‪.23 ،1 ،21 ،20‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪4‬ـ اﺑﻦ اﻟﺠﻮزي‪ ،‬ص‪ 133‬و ﻋﻴﻮن اﻻﺧﺒﺎر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،275‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.288‬‬

‫‪921‬‬
 ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻮب‪.‬‬ ‫ﺐ‪ ,‬ﺑِﺎا ﱠﻟ ﱢ‬
‫ﴩ َﻣ ْﻐ ُﻠ ٌ‬ ‫َو ﻣﺎ َﻇ َﻔ َﺮ َﻣ ْﻦ َﻇ َﻔ َﺮ َﺑﺎﻷ ْﺛ ِﻢ‪َ ,‬ا ْﻟﻐﺎﻟ ُ‬
‫‪1‬‬

‫‪98‬ـ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ارﺗﻜﺎب ﺟﺮم ﭘﻴﺮوز ﺷﻮد ﭘﻴﺮوز ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ )ﺑﻠﻜـﻪ ﺷﻜﺴـﺖ‬
‫ﺧﻮرده اﺳﺖ( ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷﺮارت ﻏﺎﻟﺐ آﻳﺪ ﻣﻐﻠﻮب و ﺷﻜﺴﺖﺧﻮرده اﺳﺖ‪.‬‬
‫**‬
‫‪2‬‬
‫ﻛَﻔﯽ ﺑِﺎ َﳌ ْﺮ ِء َﻋﻴﺒ ًﺎ َا ْن ﻳ ْﺒﺪو َﻟ َﻚ ِﻣ ْﻦ َاﺧﻴ َﻚ ﻣﺎ ْ‬
‫ﳜﻔﯽ َﻋ َﻠﻴ َﻚ ِﻣ ْﻦ َﻧ ْﻔ ِﺴ َﻚ‪.‬‬
‫‪99‬ـ ﺑﺮاي ﻣﻌﻴﻮب ﺑﻮدن ﻳﻚ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺪر ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ در ﺑﺮادرت ﻋﻴﺒـﻲ را‬
‫ﺑﺒﻴﻨﻲ و ﻋﻴﺒﻲ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدد ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﻴﺐ را در ﺧﻮد ﻧﺒﻴﻨﻲ‪.‬‬
‫**‬
‫ِ ِ ِ‬ ‫َاﻻ اِ ﱠن اﷲَ َﺧ َﻠ َﻖ ُو ُﺟﻮﻫ ًﺎ ﻳ ْﺮ َﻓ ُﻌ َ‬
‫اﻟﻀﻌﻴﻒ َﻓ َﺄﻛ ْﺮﻣ ُ‬
‫ﻮاﻫ ْﻢ‪.‬‬ ‫ﺣﺎﺟ َﻪ ﱠ‬
‫ﻮن َ‬
‫‪3‬‬

‫‪100‬ـ آﮔﺎه ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﭼﻬﺮهﻫﺎﻳﻲ )اﻓﺮادي( را آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺎز اﻓﺮاد ﻧـﺎﺗﻮان‬
‫را رﻓﻊ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮ ﺷﻤﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭼﻬﺮهﻫﺎ )اﻓﺮاد( را ﻣﺤﺘﺮم و ﮔﺮاﻣﻲ ﺑﺪارﻳﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫ﲨ َﻊ َﻟ ُﻪ َاﻳﺎﻣ ًﺎ؟‬
‫ﻘﺎل ُﻋ َﻤ ُﺮ )رﺿﯽ اﷲ ﻋﻨﻪ(‪َ :‬ﻓ َﻬ ْﻞ َ َ‬ ‫ﻗﺎل َر ُﺟ ُﻞ‪ :‬اِ ﱠن ُﻓﻼﻧ ًﺎ َ َ‬
‫ﲨ َﻊ ﻣﺎﻻً َﻓ َ‬ ‫َ‬
‫‪4‬‬

‫‪101‬ـ ﻣﺮدي ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻼﻧﻲ ﺛﺮوت و اﻣﻮال زﻳﺎدي را ﺟﻤﻊآوري ﻛـﺮده اﺳـﺖ )ﻋﻤـﺮ‬
‫)رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( ﮔﻔﺖ‪ :‬آﻳﺎ روزﻫﺎﻳﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﺛـﺮوت ﺟﻤـﻊآوري ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ؟ )آﻳﺎ ﻋﻤﺮش را ﻃﻮﻻﻧﻲﺗﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ؟(‬
‫**‬

‫‪1‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ زﻣﺨﺸﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ص‪ ،88 ،20‬ﺳﺮاج اﻟﻤﻠﻮك ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ زﻣﺨﺸﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ص‪.25‬‬
‫‪4‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ زﻣﺨﺸﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ص‪.3‬‬

‫‪922‬‬
 ‫‪9‬ـ در ﻣﻮرد ﺗﻘﻮي و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري‬
‫‪1‬‬
‫اِ ﱠﺗ ُﻘﻮا اﷲَ َﻓﺎِﻧﱠﲈ اﻟﺘﱠﻘﻮی ﺑِﺎﻟﺘ َﱠﻮﻗﯽ‪َ ,‬و َﻣ ْﻦ ﻳﺘﱠﻘﯽ اﷲَ ﻳ ِﻘ ِﻪ‪.‬‬
‫‪102‬ـ از ﺧﺪا ﺑﺘﺮﺳﻴﺪ‪ ،‬و ﺗﻘﻮي و از ﺧﺪاﺗﺮﺳﻲ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﭘﺮﻫﻴﺰ از ﮔﻨـﺎه ﺗﺤﻘـﻖ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از ﺧﺪا ﺑﺘﺮﺳﺪ ﺧﺪا او را ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﻲدارد‪.‬‬
‫**‬
‫ﺧﺎف اﷲَ َﱂ ْ ﻳ ْﻔ َﻌ ْﻞ ﻣﺎ ﻳﺮﻳﺪُ ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ﻣﻦ اﺗﱠﻘﯽ اﷲَ َﱂ ﻳ ْﺸ ِ‬
‫ﻒ َﻏﻴ َﻈ ُﻪ َو َﻣ ْﻦ‬ ‫َ ّ‬
‫‪2‬‬
‫ْ‬
‫‪103‬ـ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ از ﺧﺪا ﺑﺘﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﻗﻬﺮ و ﻛﻴﻨﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ‬
‫از ﺧﺪا ﺧﻮف داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﺮ ﭼﻪ را دﻟﺶ ﺧﻮاﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫َﻮاﺿﻊ َﻟ ِ‬
‫ﺼﺎﺣ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺐ اﻟﺪﱡ ﻧﻴﺎ‪.‬‬ ‫ﻻ ﻳﻨْ َﺒﻐﯽ َﳌ ْﻦ َا َﺧ َﺬ ﺑﺎﻟ ﱠﺘ ْﻘﻮی َو ﺗ ََﺰﻳ َﻦ َ‬
‫ﺑﺎﻟﻮ ْر ِع َا ْن ﻳﺘ َ َ‬
‫‪3‬‬

‫‪104‬ـ ﺑﺮاي ﻛﺴﻲ ﻛﻪ راه ﺗﻘﻮي را ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ورع و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري آراﺳﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن دﻧﻴﺎ )ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪان ﻣﺎدي( ﻓﺮوﺗﻨﻲ و ﺗﻮاﺿﻊ ﻧﺸﺎن‬
‫دﻫﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫ﻟﻜـ ْﻦ ُا ْﻧ ُﻈ ُـﺮوا َﻣـ ْﻦ اِذا َﺣـﺪﱠ َ‬
‫ث َﺻـﺪَ َق َو‬ ‫ﻻ َﺗﻨْ ُﻈﺮوا اِﻟﯽ ِﺻﻴﺎ ِم َاﺣ ٍﺪ و ﻻ اِﻟﯽ ﺻﻼﺗِ ِﻪ و ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬
‫‪4‬‬
‫اِذا ْﺋﺘ ُِﻤ ُﻦ َا ّدی َو اِذا َا ْﺷﻔﯽ َو َر َع‪.‬‬

‫‪1‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ زﻣﺨﺸﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ص‪.25‬‬
‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ اﻃﻮاق اﻟﺬﻫﺐ ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﻟﻔﺎروق ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ص‪.3‬‬
‫‪4‬ـ اﻟﻔﺎﻳﻖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪.‬‬

‫‪923‬‬
‫‪105‬ـ ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ روزه و ﻧﻤﺎز ﻛﺴﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در‬
‫اﻳﻦ ﺳﻪ ﺧﺼﻠﺖ دﻗﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪ :‬اول ﻫﺮ ﮔﺎه ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﺟﺰ ﺻﺪاﻗﺖ و راﺳﺘﻲ ﭼﻴـﺰي ﻧﮕﻮﻳـﺪ‬
‫دوم ﻫﺮ ﮔﺎه اﻣﺎﻧﺘﻲ ﺑﻪ او ﺳﭙﺮده ﺷﻮد ﻛﻤﺎل اﻣﺎﻧﺖ را رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﺳﻮم ﺑـﻪ ﻫﻨﮕـﺎم ﻗﻬـﺮ و‬
‫ﻋﺼﺒﺎﻧﻴﺖ ورع و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري را رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫ﻟﻜـﻦ ُا ْﻧ ُﻈـﺮوا اِﻟـﯽ ﺣﺎﻟِ ِ‬
‫ـﻪ ِﻋﻨْـﺪ اﻟـﺪﱢ ْر َﻫ ِﻢ و‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ﻻ َﺗﻨْ ُﻈﺮوا اِﻟﯽ َﻃﻨْ َﻄﻨ ِْﻪ اﻟﺮﺟ ِﻞ ﻓﯽ ﺻﻼﺗِ ِﻪ و ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﱠ ُ‬ ‫ُ‬
‫‪1‬‬
‫اﻟﺪّ ﻳﻨﺎر‪.‬‬
‫‪106‬ـ ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري ﺑﻪ زﻣﺰﻣﻪﻫﺎي ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻫﻨﮕﻨﺎم ﻧﻤﺎز ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻜﻨﻴﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺣﺎﻟﺖ او را ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪن درﻫﻢ و دﻳﻨﺎر )ﺳﻴﻢ و زر( ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار دﻫﻴﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫ّﺎس ُﺧ ُﺸﻮﻋ ًﺎ َﻓ ْﻮ َق ﻣﺎ ﻓﯽ َﻗ ْﻠﺒِ ِﻪ َﻓﺎﻧﱠﲈ َا ْﻇ َﻬﺮ ﻧِﻔﺎﻗ ًﺎ َﻋﻠﯽ ﻧِ ٍ‬
‫ﻔﺎق‪.‬‬ ‫َﻣ ْﻦ َا ْﻇ َﻬ َﺮ ﻟِﻠﻨ ِ‬
‫َ‬
‫‪2‬‬

‫‪107‬ـ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ آن ﭼﻪ در وﺟﻮد او ﻫﺴﺖ ﺧﺸﻮع و ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎري را ﻧﺸﺎن‬

‫دﻫﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﻨﺎﻓﻘﻲ و دو ﭼﻬﺮهاي ﻣﻀﺎﻋﻒ را ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫**‬
‫ـﱰ َض َﻋ َﻠﻴـ ِﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫اﻟﺸﺎ ِم َو َو َﺻ َﻞ اﻟﻴﻪ َاﻧْﺒﺎ ُء ُﺣﺪوث اﻟ ّﻄﺎ ُﻋﻮن َﻓ َﺎ َﻣ َﺮ ﺑِـﺎﻟ َﻌ ْﻮد ِو ا ْﻋ َ َ‬‫ﳌﺎ ﺳﺎر اِﻟﯽ ّ‬
‫‪3‬‬
‫ﺎﺟﺎب‪ :‬ﻧ َﻌ ْﻢ ﻓِﺮار ًا ِﻣ ْﻦ َﻗﺪَ ِر اﷲِ اِﻟﯽ َﻗﺪَ ر اﷲ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َاﺑﻮ ُﻋ َﺒﻴﺪَ َه‪َ » :‬اﻓِﺮار ًا« ِﻣ ْﻦ َﻗﺪَ ِر اﷲِ ﻳﺎ ُﻋ َﻤ ُﺮ َﻓ‬
‫‪108‬ـ )ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ(( ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺎم ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪ ،‬و اﺧﺒﺎر ﺑﺮوز ﺑﻴﻤﺎري واﮔﻴﺮ‬

‫‪1‬ـ اﻟﺴﺎﻣﺮات‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،42‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.288‬‬

‫‪2‬ـ ﻫﻤﺎن‬
‫‪3‬ـ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﺟﺞ‪ ،5‬ص‪ ،186‬و اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.560‬‬

‫‪924‬‬
‫ﻃﺎﻋﻮن ﺑﻪ او رﺳﻴﺪ و دﺳﺘﻮر داد ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( )ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﻛـﻞ ﺳـﭙﺎه‬
‫ﺷﺎم( ﺑﺮ او اﻋﺘﺮاض ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﻋﻤﺮ ﺗﻮ از ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﻲ ﻛـﻪ ﺧـﺪا ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‬
‫ﻣﻲﮔﺮﻳﺰي؟« ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬آري از ﻳﻚ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ‬
‫ﻫﺮ دو را ﺧﺪا ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻣﻲﮔﺮﻳﺰم‪.‬‬
‫**‬
‫‪1‬‬ ‫ﻻ َﺗ ْﻌﺘ َِﻤﺪً َﻋﻠﯽ ُﺧ ْﻠ ِﻖ َر ُﺟ ٍﻞ َﺣ ّﺘﯽ ُ َﲡ ﱢﺮ َﺑ ُﻪ ِﻋﻨْﺪَ اﻟ َﻐ َﻀ ِ‬
‫ﺐ‪.‬‬
‫‪109‬ـ ﺑﻪ اﺧﻼق ﻣﺮدي اﻋﺘﻤﺎد ﻣﻜـﻦ ﺗـﺎ او را در ﺣـﺎل ﻗﻬـﺮ و ﻛﻴﻨـﻪ و ﻋﺼـﺒﺎﻧﻴﺖ‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ ﻧﻜﻨﻲ‪.‬‬
‫**‬
‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻛ ﱡُﻞ َﻋ َﻤ ٍﻞ ﻛَﺮ ْﻫ َﺖ ﻣ ْﻦ َا ْﺟﻠﻪ ا َﳌ ْﻮ َت َﻓﺎﺗ ُْﺮ ْﻛ ُﻪ ُﺛ ﱠﻢ ﻻﻳ ُ ﱡ‬
‫ﴬ َك ا َﳌ ْﻮ ُت‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪110‬ـ ﺗﻮ ﻫﻤﻪ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آنﻫﺎ از ﻣﺮگ ﻣﻲﺗﺮﺳﻲ ﺗﺮك ﻛـﻦ و ﺳـﭙﺲ‬
‫ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎش ﻛﻪ ﻣﺮگ ﻫﻴﭻ زﻳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﻤﻲرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫ﴪ ِﳊﺴﺎﺑِﻜ ُْﻢ َو ِزﻧُﻮا َا ْﻧ ُﻔ َﺴﻜ ُْﻢ َﻗ ْﺒ َﻞ َا ْن ﺗ َ‬
‫ُﻮزﻧُﻮا َو َ َﲡ ﱠﻬ ُـﺰوا‬ ‫ِ‬
‫ﺣﺎﺳ ُﺒﻮا َﻗ ْﺒ َﻞ َا ْن ُﲢ َ‬
‫ﺎﺳ ُﺒﻮا َﻓﺄ ﱠﻧ ُﻪ َاﻳ َ ُ‬
‫ِ ‪3‬‬
‫ﻮن ﻻ َﲣْﻔﯽ ِﻣﻨْﻜ ُْﻢ ﺧﺎﻓﻴ ٌﻪ‪.‬‬ ‫ْﱪ ﻳ ْﻮ َم ُﺗ ْﻌ َﺮ ُﺿ َ‬ ‫ﻟِ ْﻠ َﻌ ْﺮ ِ‬
‫ض اﻷﻛ َ ْ‬
‫‪111‬ـ ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎﺑﺖ ﺑﺮﺳﻨﺪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺧﻮد ﺑﺮس ﻛﻪ ﺣﺴﺎب ﺗﻮ را‬
‫آﺳﺎﻧﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ،‬ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﻮد را وزن ﻛﻨﻴﺪ ﻗﺒﻞ از آن ﻛﻪ ﻛﺎرﻫﺎﻳﺘﺎن وزن ﺷﻮد و ﺑـﺮاي‬

‫‪1‬ـ اﻟﺘﺒﺮ اﻟﻤﺴﺒﻮك ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪.‬‬

‫‪2‬ـ اﻃﻮال اﻟﺬﻫﺐ‪.‬‬
‫‪3‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 290‬و ‪.286‬‬

‫‪925‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﺎﻳﺶ و ﻧﺸﺎن دادن ﻛﺎرﻫﺎﻳﺘﺎن ﻛﺎﻣﻼً ﺧﻮد را آﻣﺎده ﻛﻨﻴﺪ روزي ﻛﻪ اﻋﻤﺎل ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺶ داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻴﭻ ﻛﺎر ﻣﺨﻔﻲ و ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫**‬
‫ﲔ َاﺧﻴـ ِﻪ‬ ‫ت َو ُﻫ َﻮ ﻻﻗﻴ ِﻪ وا َﳌ ْﺮ ُء ﻳﺮی ﻓـﯽ َﻋـ ِ‬ ‫ﻼث‪ :‬أ َْﳌﺮء ﻳ ِﻔﺮ ِﻣﻦ ا َﳌﻮ ِ‬
‫ُ ﱡ َ ْ‬
‫اِ ْﻧﺘَﻬﯽ َﻋﺠﺒﯽ ِﻋﻨْﺪَ َﺛ ٍ‬
‫َ‬
‫اﻟﻀـ ْﻐ ُﻦ َﻓﻴ َﻘ ﱢﻮ ُﻣﻬـﺎ‬
‫ـﻪ ﱠ‬‫ُـﻮن ﻓـﯽ داﺑﺘِ ِ‬
‫اﳉ ْﺬ ُع َﻓﻼ ﻳﻌﻴ ُﺒ ُﻪ َو ا َﳌ ْﺮ ُء ﻳﻜ ُ‬ ‫ﻜﻮن ﻓﯽ َﻋﻴﻨِ ِﻪ ِْ‬‫اﻟ َﻘﺪْ ا َه َﻓﻴﻌﻴ ُﺒﻬﺎ َو ﻳ ُ‬
‫ﱠ‬
‫ُﻮن ﻓﯽ َﻧ ْﻔ ِﺴ ِﻪ َ‬
‫اﻟﻀ ْﻐ ُﻦ َﻓﻼ ﻳ َﻘ ﱢﻮ ُم َﻧ ْﻔ َﺴ ُﻪ‪.‬‬ ‫َﺟ ْﻬﺪَ ُه َو ﻳﻜ ُ‬
‫‪1‬‬

‫‪112‬ـ از ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺳﻪ اﻣﺮ ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﻬﺎﻳﺖ رﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ اول اﻧﺴـﺎن از ﻣـﺮگ‬
‫ﻣﻲﮔﺮﻳﺰد در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺮگ ﺑﻪ او رﺳﻴﺪه اﺳﺖ! دوم اﻧﺴﺎن ﻛـﺎﻫﻲ را در ﭼﺸـﻢ ﺑـﺮادرش‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ و او را ﻣﻌﻴﻮب ﻣﻲﭘﻨﺪارد در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﺧﻪاي در ﭼﺸﻢ او وﺟﻮد دارد و ﺧـﻮد را‬
‫ﻣﻌﻴﻮب ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﺳﻮم اﻧﺴﺎن درﺑﺎره ﭼﻬﺎر ﭘﺎﻳﺶ ﻛﺠﻲ را ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺗﻼش و ﻛﻮﺷﺶ‬
‫آن را راﺳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در وﺟﻮد ﺧـﻮﻳﺶ ﻛﺠـﻲ ﻣـﻲﺑﻴﻨـﺪ و ﺧـﻮد را درﺳـﺖ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ!‬
‫**‬
‫‪10‬ـ درﺑﺎره اﻫﺪاف زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﻠﺚ ُﻫ ﱠﻦ ِﻣ ْﻦ اﻟﺦ َﻓ َ‬
‫ﻘﺎل ُﻋ َﻤ ِﺮ‪َ :‬ﻟ ْﻮ ﻻ َا ْن‬ ‫ﺎب َﻗ ْﻮ َل ُﻃ ْﺮ َﻓ َﻪ َﻓ َﻠ ْﻮﻻَ َﺛ ٌ‬ ‫َو َاﻧ َْﺸﺪَ َر ُﺟ ٌﻞ ُﻋ َﻤ َﺮ ﺑ َﻦ َﺧ ّﻄ ِ‬

‫ُﻮن َﻗﺪْ ِﻣ ﱡﺖ‪.‬‬ ‫َاﺳﲑ ﻓﯽ ﺳﺒﻴﻞ اﷲِ و َا َﺿﻊ ﺟﺒﻬﺘﯽ ﷲِ و ُاﺟﺎﻟِﺲ َاﻫ َﻞ ِ‬
‫اﻟﻌ ْﻠ ِﻢ َﱂ ُا ِ‬
‫ﺑﺎل َا ْن َاﻛ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ــﻮدی‬ ‫ــﻞ َﻣﺘــﯽ ﻗــﺎ َم ُﻋ ﱠ‬ ‫َو َﺟــﺪﱠ َك َﱂ ْ َا ْﺣ ِﻔ ْ‬ ‫ــﻪ اﻟ َﻔﺘــﯽ‬ ‫ﻠــﺚ ﻫــﻦ ِﻣــﻦ ﻋﻴ َﺸ ِ‬
‫ْ‬ ‫ــﻮ ﻻ َﺛ ٌ ُ ﱠ‬ ‫» َو َﻟ ْ‬
‫ــﺪ‬ ‫ِ‬
‫ﺎﳌــﺎء ُﺗ ْﺰﺑ ِ‬ ‫ــﻞ ﺑِ‬
‫ﺖ َﻣﺘــﯽ ﻣــﺎ ُﺗ ْﻌ َ‬ ‫ﻛُﻤﻴــ ٍ‬ ‫ﻻت ﺑِ َﴩــ َﺑ ٍﻪ‬
‫اﻟﻌــﺎذ ِ‬
‫ِ‬ ‫َﻓ ِﻤــﻨ ُْﻬ ﱠﻦ َﺳــ ْﺒ ُﻖ‬
‫َ‬ ‫َ‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪ 290‬و ‪.286‬‬

‫‪926‬‬
‫َـــﻮ ِر ِد‬
‫ﻛَﺴـــﻴﺪ اﻟ َﻐﻀـــﯽ َﺗ ﱠﺒ ْﻬﺘَـــ ُﻪ ا ُﳌﺘ ﱠ‬ ‫ﻀـــﺎف ُﳎَﻨﱠﺒـــ ًﺎ‬
‫ُ‬ ‫َـــﺮی اِذا ﻧـــﺎدی ا ُﳌ‬
‫َو ﻛ ّ‬
‫ﺮاف ُا ُﳌ َﻌ ﱠﻤ ِﺪر«‪.‬‬
‫ﺑِﺒﻬ َﻜﻨ ٍَﻪ َ ْﲢ َﺖ اﻟ ﱠﻄ ِ‬
‫َْ‬ ‫َو َﺗ ْﻘﺼ ُﲑ ﻳ ْﻮ ِم اﻟﺪﱠ ْﺟ ُﻦ َو اﻟﺪﱠ ْﺟ ُﻦ ُﻣ ْﻌ ِﺠ ٌ‬
‫ﺐ‬
‫‪1‬‬
‫» َﻟﻮ ﻻ َا ْن َاﺳ َﲑ ﻓﯽ َﺳﺒﻴ ِﻞ اﷲِ َو َا َﺿ َﻊ َﺟ ْﺒ َﻬﺘﯽ اﻟﺦ«‪.‬‬
‫‪113‬ـ ﻣﺮدي اﺷﻌﺎر ﻃﺮﻓﻪ را )اﮔﺮ ﺳﻪ اﻣﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ‪ (....‬ﺑـﺮاي ﻋﻤـﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ(‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪:‬‬
‫»در زﻧﺪﮔﻲ ﺟﻮاﻧﻤﺮدي اﮔﺮ ﺳﻪ ﻣﻄﻠﺐ زﻳﺮ وﺟﻮد ﻧﻤﻲداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﭘﺪر ﺑﺰرﮔـﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎ ﻣﻲﺑﻮدم ﻛﻪ ﻋﻴﺎدت ﻛﻨﻨﺪﮔﺎﻧﻢ ﺑﺮﺧﻴﺰﻳﺪ ﻳﻜﻲ اﻳﻦ ﻛﻪ از رﻗﺒﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﭘـﻴﺶدﺳـﺘﻲ‬
‫ﻛﻨﻢ در آﺷﺎﻣﻴﺪن ﻣﺸﺮوﺑﻲ ﺳﺮخ رﻧﮓ ﻫﺮ ﮔﺎه ﺑﺎ آب ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻒ ﻛﻨﺪ و دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺮﻳﺎد ﻳﻚ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه‪ ،‬ﺳﻤﻨﺪ ﺑﺎدﭘﺎﻳﻲ را ﺑﻪ ﺳﻮي او ﺑﺮﮔﺮداﻧﻢ ﻛـﻪ در ﺳـﺮﻋﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﮔﺮگ ﭘﺮﻳﺪه از ﺑﻴﺸﻪ ﺑﻪ آﺑﻲ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﺪ و آﺧﺮش ﻛﻮﺗﺎه ﻛﺮدن ﻳﻚ روز ﺑﺎراﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎراﻧﺶ‬
‫ﺷﺪﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﻨﺸﻴﻨﻲ وﻋﺸﻖﺑﺎزي ‪.«.............‬‬
‫و ﻋﻤﺮ )رﺿﻲ اﷲ ﻋﻨﻪ( در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻣﻄﻠﺐ در زﻧﺪﮔﻲ ﻣـﻦ وﺟـﻮد‬
‫ﻧﻤﻲداﺷﺘﻨﺪ اول ﺟﻬﺎد و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ در ﺟﻨﮓﻫﺎي رﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ اﺳﻼم و دوم اﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﻴﺸـﺎﻧﻲ‬
‫را ﺑﺮ ﺧﺎك ﺑﺮاي ﺧﺪا ﺑﮕﺬارم و ﺳﻮم در ﻣﺠﺎﻟﺲ اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻨﺸﻴﻨﻢ ﻫﻴﭻ اﻋﺘﻨـﺎﻳﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﻛﺮدم ﻛﻪ ﻣﺮﮔﻢ ﻓﺮا رﺳﺪ و ﺑﻤﻴﺮم«‪.‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻧﻈﺮ اﻳﻦ دو ﭼﻬﺮه درﺧﺸﺎن ﻋﺮب درﺑﺎره اﻫﺪاف زﻧﺪﮔﻲ ﻳﻜﻲ ﻗﺒﻞ از‬
‫اﺳﻼم و دﻳﺠﺮي ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ :‬ﻛﻪ دﻳﻦ آﺳـﻤﺎﻧﻲ ﭼـﻪ ﺗﺤـﻮل ﻋﻈﻴﻤـﻲ را در‬
‫اﻓﻜﺎر و روﺣﻴﻪﻫﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد آورده اﺳﺖ‪ ،‬و از ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﭼـﻪ ﻛﺴـﺎﻧﻲ را ﺳـﺎﺧﺘﻪ و از راه‬
‫ﺗﻜﺎﻣﻞ و اﻧﺴﺎنﺳﺎزي اﻓﺮادي را از ﻛﺠﺎ ﺑﻪ ﻛﺠﺎ ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺮ )رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻨـﻪ( ﻗﺒـﻞ از‬

‫‪1‬ـ اﺧﺒﺎر ﻋﻤﺮ‪ ،‬ص‪.278‬‬

‫‪927‬‬
‫اﺳﻼم ﻫﻤﺎن ﻧﻈﺮ ﻃﺮﻓﻪ را داﺷﺖ و اﻳﻦ اﺳﻼم و ﻗﺮآن ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﻨـﻴﻦ اﻫـﺪاف ﻣﺘﻌـﺎﻟﻲ را در‬
‫ﻗﻠﺐ او ﺑﻪ وﺟـﻮد آورد و ﺗـﻼش او در راه ﺟﻬـﺎنﺷـﻤﻮﻟﻲ اﺳـﻼﻣﻲ و ﮔﺴـﺘﺮش ﻋـﺪاﻟﺖ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﺟﻬﺎن ﭼﻨﺎن ﺷﻜﻮه و ﻋﻈﻤﺘﻲ ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﭼﻬﺎرده ﻗﺮن ﻫﻨﻮز ﻧﺎم او‬
‫ﺑﺮ ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ روزﮔﺎر ﻣﻲدرﺧﺸﺪ و ﻧﺪاي ﻗﺼﺎر ﻛﻠﻤﺎﺗﺶ ﺑﺮ ﺑﻠﻨـﺪاي ﺑـﺎم اﻓﻜـﺎر داﻧﺸـﻤﻨﺪان‬
‫ﻃﻨﻴﻦاﻧﺪاز اﺳﺖ‪.‬‬
‫درود و رﺣﻤﺖ ﺧﺪا ﺑﺮ او ﺑﺎد‪.‬‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ ،68/2/28‬ﻣﻬﺎﺑﺎد ﻣﺴﺠﺪ ﻗﺒﻠﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ اﺣﻤﺪﻳﺎن‪.‬‬

‫‪928‬‬
929
930
931
932
933
934
935