Budowa układu krążenia

Układ krążenia możemy porównać do systemu wodociągowego albo układu transportującego

wodę i substancje odżywcze w drzewie. Substancją transportową jest w organizmie ludzkim
krew - już przez starożytnych uważana za esencję życia. Rzeczywiście, ten życiodajny płyn
zawiera niezbędne składniki odżywcze (głównie glukozę, aminokwasy, tłuszcze) oraz tlen,
konieczny do spalania niektórych z tych związków i przenoszony za pomocą hemoglobiny -
czerwonego barwnika krwi.

Z krwi spełniającej rolę "przewoźnika" korzysta też układ dokrewny (uwalniając do niej
hormony) oraz układ immunologiczny (transport komórek tego układu i przeciwciał). Nie
możemy też zapomnieć o rozprowadzaniu przez krew ciepła oraz zbieraniu z całego
organizmu końcowych elementów przemiany materii, w tym dwutlenku węgla.

Centralnym elementem - "pompą" - całego układu jest serce. Pełni ono rolę hydraulicznego
tłoka "przepychającego" krew do całej reszty organizmu. "Rury" i "rurki", przez które krew
wydostaje się z serca, nazywamy tętnicami, natomiast naczynia transportujące krew do serca
noszą nazwę żył.

Serce składa się z czterech jam: dwóch komór i dwóch przedsionków. Wyróżniamy więc
odpowiednio prawą komorę i prawy przedsionek oraz lewą komorę i lewy przedsionek.
Struktury te oddzielone są od siebie przegrodą i w rzeczywistości tworzą dwie niezależne
pompy, tłoczące krew do krążenia dużego (serce lewe) oraz krążenia małego, czyli płucnego
(serce prawe). Przedsionki przegrodzone są od komór zastawkami, nie pozwalającymi na
cofanie się krwi. Podobne, jednokierunkowe zastawki znajdują się pomiędzy komorami a
wychodzącymi z nich tętnicami.

Serce u dorosłego człowieka ma masę około 300 g i kształt stożka. Jest ukryte w worku
osierdziowym, a na jego powierzchni znajduje się warstwa tłuszczu nadająca mu żółtą barwę.
Wewnątrz wyściełane jest tzw. wsierdziem, gładką błoną pokrywającą również zastawki.

W sercu bierze początek lub znajduje koniec szereg dużych naczyń. Z lewej komory
wychodzi największa tętnica zwana tętnicą główną bądź aortą. Ma około 2,5-3 cm średnicy. Z
kolei ujściem prawej komory jest pień płucny dzielący się tuż po wyjściu z serca na tętnicę
płucną prawą i lewą.

Krew z całego organizmu zbierają żyły, z których największe uchodzą do serca: do prawego
przedsionka wpływa krew z żyły głównej górnej i dolnej, natomiast do lewego przedsionka
krew z żył płucnych.

Korzystając z analogii porównującej układ krążenia do drzewa, tętnicę główną (aortę) można
przyrównać do pnia, jej główne gałęzie (np. tętnice szyjne wspólne, podobojczykowe, tętnice
wieńcowe, krezkowe górne i dolne, pień trzewny, tętnice nerkowe i biodrowe wspólne)
stanowią konary. Drobniejsze rozgałęzienia dzielą się jeszcze bardziej, tworząc w rezultacie
włośniczki (naczynia włosowate) - najmniejsze naczynia krwionośne - będące pomostem
pomiędzy układem tętniczym a żylnym.

Na układ żylny musimy spojrzeć z odwrotnej perspektywy, zaczynając od korony naszego

"drzewa" - najmniejszych żyłek zbierających krew z włośniczek, które łączą się z kolei w
coraz większe naczynia, tworząc w końcu żyłę główną górną i dolną.
Przypomnijmy jednak raz jeszcze, że w naszym organizmie mamy właściwie dwa, a nie
jedno, "drzewa", czyli wspomniane już dwa systemy krążenia (krążenie duże i małe).

Powyżej opisaliśmy duże "drzewo". Mniejsze - stanowi krążenie płucne. Tutaj "pniem" jest
pień płucny, dwoma dużymi "konarami" tętnica płucna lewa i prawa rozgałęziające się z kolei
na mniejsze tętniczki. Dalej mamy już sieć naczyń włosowatych, w których następuje
wymiana gazowa. Krew zbierana jest z miąższu płuc przez drobne, a następnie większe żyły,
spływając w rezultacie do prawego przedsionka poprzez cztery żyły płucne.

Czynność

Każda pompa, w tym serce, musi być przez coś kontrolowana i koordynowana. W naszym
przypadku układ przewodzący tego narządu jest zdolny do samoistnego regularnego
pobudzania całego mięśnia do pracy. Dzieje się tak poprzez stymulację elektryczną. Bodziec
przenosi się z węzła zatokowo-przedsionkowego (najważniejszy "rozrusznik" w całym
systemie), przez węzeł i pęczek przedsionkowo-komorowy do komórek mięśniowych komór
serca. Cały cykl powtarza się mniej więcej 72 razy na minutę. Czynność elektryczną serca
możemy obserwować pod postacią zapisu EKG.

Bodźce elektryczne powodują, że kurczy się mięsień serca. Najpierw skurczowi ulegają
przedsionki, "wypychając" krew przez otwarte zastawki (mitralną po lewej stronie i
trójdzielną po prawej) do komór. Później impuls dochodzi do lewej i prawej komory, które,
kurcząc się, "wyciskają" krew odpowiednio do aorty i do tętnicy płucnej. W tym czasie
zastawki na granicy komór i przedsionków są już zamknięte, dzięki temu krew nie cofa się do
tych ostatnich. Zastawki nie pozwalają również na cofanie się krwi z dużych naczyń do serca
(zastawki półksiężycowate aorty i tętnicy płucnej).

Później następuje rozkurcz, przedsionki i komory zwiększają swoją objętość, tworząc

podciśnienie, które niejako "zasysa" krew do jam serca. I ponownie system zastawek
otwierających się i zamykających w ściśle określonych momentach kieruje ten życiodajny
płyn w odpowiednim kierunku.

Krew z prawej komory poprzez tętnicę płucną płynie do płuc; w ich naczyniach włosowatych
następuje tzw. utlenowanie krwi, hemoglobina przyłącza pożądane cząsteczki tlenu, a krew
oddaje zbędny dwutlenek węgla - następuje wymiana gazowa. Utlenowana krew wraca do
serca poprzez żyły płucne, które uchodzą do lewego przedsionka, a z niego do lewej komory.

Ten potężny mięsień kurczy się, wyrzucając krew do aorty - "pnia" układu krwionośnego. Z
kolei z aorty przedostaje się mniejszymi tętnicami i tętniczkami do prawie wszystkich tkanek
i narządów. Tutaj w innej sieci naczyń włosowatych hemoglobina oddaje zabrany w płucach
tlen, a w osoczu rozpuszcza się dwutlenek węgla. Komórki pobierają również niezbędną do
życia glukozę oraz inne składniki energetyczne i budulcowe. Krew ma więc już inny skład i
kolor (staje się ciemniejsza, bo zawiera mniej tlenu); mówimy, że jest to krew żylna. Taka
krew wraca do serca właśnie żyłami, początkowo mniejszymi, później większymi, a na końcu
żyłą główną górną (zbierającą krew z górnej połowy ciała) i główną dolną (analogicznie - z
naszej dolnej połowy). Wymienione naczynia uchodzą do prawego przedsionka. Z niego krew
dostaje się do prawej komory i w ten sposób cykl się zamyka.
Warto przy tym wspomnieć o pewnej "podsieci" znajdującej się w układzie pokarmowym. W
kosmkach jelitowych znajdują się naczynia włosowate, do których przenikają składniki
pokarmowe wchłonięte po posiłku. Glukoza, kwasy tłuszczowe, aminokwasy nie trafiają
jednak bezpośrednio do serca. Na ich drodze znajduje się wątroba, główny "spichlerz" i
"fabryka chemiczna" ustroju. Do wątroby krew doprowadzana jest żyłą wrotną, ta rozgałęzia
się znowu na naczynia włosowate, z których składniki odżywcze przechodzą do komórek
wątrobowych - hepatocytów. Z wątroby krew żyłami wątrobowymi dochodzi do żyły głównej
dolnej.

Krążenie a inne układy

Związek układu krwionośnego z innymi układami jest bardzo ścisły i właściwie oczywisty.
Żaden układ czy pojedynczy narząd nie mógłby działać bez dostarczenia tlenu i składników
odżywczych (paliwa). A dzieje się tak właśnie dzięki pracy układu krwionośnego. Jednak
najściślej jest on związany z układem oddechowym. Chyba najważniejszym zadaniem
transportowym krwi jest dostarczanie tlenu do komórek. Stąd ścisłe powiązanie pracy serca i
płuc. Stopień powiązania tych dwóch układów widać w przebiegu różnych chorób układu
krążenia czy oddychania, kiedy obciążenie jednego z nich znacząco wpływa na drugi. Dzieje
się tak np. przy zapaleniu płuc, które stanowi duże obciążenie dla serca i może nawet
spowodować jego niewydolność.

Choroby układu krążenia

Jedną z najczęstszych chorób układu krążenia jest nadciśnienie tętnicze; szacuje się, że w
Polsce dotyczy ono ponad 50% osób powyżej 65. r.ż. Drugą w kolejności jest choroba
wieńcowa, czyli choroba niedokrwienna mięśnia sercowego - jedna z najczęstszych przyczyn
zgonu w naszym kraju. Na trzecim miejscu należałoby postawić niewydolność krążenia (w
tym niewydolność serca). Inne choroby to wady zastawek; następnie zapalenia mięśnia
sercowego, osierdzia i wsierdzia; wreszcie kardiomiopatie - niezapalne schorzenia o
niewyjaśnionej najczęściej przyczynie oraz zaburzenia rytmu pracy serca i przewodzenia
bodźców.

Z chorób naczyń wymieńmy najczęstsze: miażdżycę naczyń obwodowych (tzw. miażdżyca

zarostowa kończyn) oraz żylaki i zapalenia żył (powierzchownych i głębokich).