Rozmnażanie i rozwój gadów

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Rozmnażanie i rozwój gadów

Wylęgający się z jaja waran z Komodo (Varanus komodoensis).

Źródło: Frank, Flickr, licencja: CC BY-NC-ND 2.0.

Gady (Reptilia) należą do owodniowców (Amniota). To zwierzęta, u których pojawiły się

błony płodowe zapewniające zarodkowi niezbędne dla właściwego rozwoju środowisko
wodne.
Twoje cele

Scharakteryzujesz rozmnażanie i rozwój gadów.

Omówisz budowę jaja owodniowego gadów.
Wykażesz związek budowy jaja owodniowego gadów z rozwojem na lądzie.
Przedstawisz różne formy rozrodu u gadów.
Przeczytaj

Okres godowy

Przystępując do rozrodu, gady (Reptilia) rozpoczynają okres godowy. Swoiste,

charakterystyczne dla danego gatunku zachowania godowe, tzw. zaloty, prowadzą do
kopulacji.

Samce żółwi (Testudines), aby pobudzić płciowo samice, uderzają w nie swoim
pancerzem. Jeśli samica nie jest gotowa do rozmnażania, próbuje uchylić się lub uciec
przed samcem.
Samce jaszczurek (Lacertilia) chwytają mocno samicę szczękami za bok lub kark. Ich
zaloty przypominają walkę.

Podczas zalotów samiec jaszczurki (Elgaria mul carinata) chwyta szczękami bok samicy.
Źródło: Alyssa, Flickr, licencja: CC BY-ND 2.0.

U węży (Serpentes) samiec owija się wokół samicy i stara się pobudzić ją płciowo
rytmicznym drganiem ciała i dotykaniem jej językiem.
Taniec godowy węży z gatunku Coluber constrictor.
Źródło: photostockeditor, domena publiczna.

Samce aligatorów amerykańskich (Alligator mississippiensis) próbują zwrócić uwagę

samic pokazami godowymi. W trakcie godów samce i samice ocierają się o siebie, krążą
wokół siebie i popisują się umiejętnościami pływackimi.
Krokodyle (Crocodilia) w czasie godów wydają dźwięki, które pomagają odszukać
partnera lub odstraszają osobniki wchodzące na ich terytorium.

W okresie godowym wiele gatunków wykazuje dymorfizm płciowy. Przejawia się on

zazwyczaj występowaniem odmiennego ubarwienia u samców i samic w wyniku działania
hormonów płciowych.

Samce jaszczurki zwinki (Lacerta agilis) w okresie godowym (w maju) przybierają intensywnie zieloną barwę.
Źródło: Bio tom, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Kopulacja i zapłodnienie

Gady są zwierzętami rozdzielnopłciowymi. Występuje u nich zapłodnienie wewnętrzne.

Samce wszystkich gatunków gadów – z wyjątkiem hatterii (Sphenodon) – mają narząd

kopulacyjny, który jest wprowadzany do kloaki samicy (u jaszczurek i węży występuje
narząd zwany hemipenisem). Po dociśnięciu do siebie kloak obojga partnerów następuje
przekazanie spermy. Plemniki w drogach rodnych samicy zachowuje swoją żywotność dość
długo.

Samica i samiec jaszczurki zwinki (Lacerta agilis) podczas kopulacji.

Źródło: Rolf Gebhardt, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Kopulujące żółwie promieniste (Astrochelys radiata). Podczas aktu płciowego samica żółwia musi stać
nieruchomo, aby umożliwić samcowi wdrapanie się na jej wypukły pancerz. U żółwi morskich kopulacja
odbywa się w wodzie.
Źródło: johnip, Pixabay , domena publiczna.

Owodniowe jajo gadów

Jaja owodniowe gadów w zależności od gatunku mają róźne rozmiary. U węży i jaszczurek
otoczone są mocną, skórzastą osłoną, a u żółwi – osłoną wapienną. Zewnętrzna osłona jaja
jest barierą dla wody, ale umożliwia rozwijającemu się zarodkowi wymianę gazową.

Ważne!

Składanie jaj owodniowych to jedno z najważniejszych osiągnięć ewolucyjnych gadów,

które pozwoliło na uniezależnienie rozmnażania od zbiorników wodnych. Osłonka jaja
zapobiega jego wysychaniu, a cztery błony płodowe (owodnia, omocznia, kosmówka
i pęcherzyk żółtkowy) zapewniają zarodkowi rozwój w środowisku wodnym wewnątrz jaj
składanych na lądzie, zatrzymywanych w ciele samicy lub bez osłonek jaj wewnątrz jej
ciała.

Rola błon płodowych:

owodnia (amnion) zapewnia środowisko płynne (worek wypełniony płynem), w którym

rozwija się zarodek;
 kosmówka (chorion) pośredniczy w wymianie gazowej;
omocznia (allantois) powiększa swoje rozmiary w miarę rozwoju zarodka, gromadzi
produkty przemiany materii i zapewnia wielokrotne wykorzystanie wody przez
zarodek;
pęcherzyk żółtkowy (vitellus sac ) dostarcza substancje niezbędne do wzrostu i rozwoju
zarodka.

Owodnia
Tworzy środowisko wodne dla zarodka, chroni go przed wstrząsami i obrażeniami
mechanicznymi.

Zarodek

Błona omoczni

4
 Omocznia
Gromadzi produkty przemiany materii i zapewnia wielokrotne wykorzystanie wody przez
zarodek.

Kosmówka
Pośredniczy w wymianie gazowej.

Osłonka jaja

Pęcherzyk żółtkowy
Dostarcza substancji niezbędnych do wzrostu i rozwoju zarodka.
Przekrój przez jajo owodniowe gada.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Tempo rozwoju zarodków zależy od temperatury otoczenia. Rozwój gadów jest prosty.
Oznacza to, że nie występuje u tych zwierząt postać larwalna. Wylęgające się z jaj młode są
podobne do osobników dorosłych i zdolne do samodzielnego życia.

Składanie jaj

Węże składają jaja w osłoniętych, wilgotnych miejscach, ponieważ jaja mają tendencję do
pobierania wody z otoczenia i pęcznienia. W suchym środowisku przepuszczalna skorupa
pozwala wodzie wydostać się, co prowadzi do wyschnięcia jaja. Jaja w skórastej osłonce
przypominają woreczek wypełniony lepkim płynem. Skórzasty charakter jaja sprawia, że jest
ono trwalsze i mniej podatne na pękanie.

Wąż Eskulapa (Zamenis longissimus) znosi kilka podłużnych lub owalnych jaj. Na gniazda
często wybiera stare dziuple, butwiejące drzewa, opuszczone nory gryzoni, pryzmy trocin,
sterty gałęzi lub szczeliny pod kamieniami.

Jaja węży:
 są wydłużone i mniej okrągłe;
mają tendencję do sklejania się ze sobą.

Jaja zaskrońca zwyczajnego (Natrix natrix) złożone

w wilgotnym gnieździe.
Źródło: Paul, Flickr, licencja: CC BY-NC-ND 2.0.

Zapamiętaj!

Wiele węży nie składa jaj.

Żółwie zazwyczaj składają mniej jaj niż węże, a liczba złożonych jaj jest wprost
proporcjonalna do wielkości żółwia. Podczas gdy mniejsze gatunki żółwi, takie jak żółw
piżmowy (Sternotherus odoratus), składają od 1 do 9 jaj, duże gatunki, takie jak żółw
skórzasty (Dermochelys coriace), mogą składać od 400 do 500 jaj w sezonie.

Jaja żółwi są zwykle mniejsze i okrągłe, chociaż niektóre gatunki składają jaja nieco
podłużne. Niektóre żółwie jaja są twarde, takie jak jajo ptaka, a niektóre są bardziej skórzaste
w dotyku.
Zapamiętaj!

Żółwie są jajorodne.
Gniazdo z jajami żółwia błotnego (Emys orbicularis). Samica szuka na gniazdo ciepłych i nasłonecznionych
miejsc wśród gnijącej roślinności. Samodzielnie wykopuje komorę lęgową o głębokości 12 cm. W lipcu składa
od 6 do 20 delikatnych, owalnych, otoczonych wapienną osłonką jaj.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Jaszczurki wybierają na gniazda norki, jamki lub szczeliny. Składają w nich od kilku do
kilkunastu skórzastych jaj.

Jaszczurka zwinka (Lacerta agilis) wykopuje norki w piaszczystej ziemi lub wyszukuje
szczelin, w których składa od 5 do 16 niewielkich, otoczonych miękkimi, skórzastymi
osłonkami jaj.

Jaszczurka zielona (Lacerta viridis) szuka miejsc na gniazdo pod kamieniami. Samodzielnie
wykopuje jamkę lub wykorzystuje na gniazda nory gryzoni. Składa ok. 15 jaj.
Zapamiętaj!

Miejsce składania jaj, ich wielkość oraz liczba to cechy specyficzne dla poszczególnych
gatunków – dzięki temu można rozpoznać, do jakiego gada należy dane gniazdo.

Opieka nad potomstwem

Gady na ogół nie opiekują się jajami złożonymi w gniazdach. Młode po wykluciu narażone
są na ataki drapieżników. Tylko nielicznym udaje się uzyskać dojrzałość płciową.

Węże po złożeniu jaj opuszczają je. Do wyjątków należy kobra królewska (Ophiophagus
hannah), która nadzoruje gniazdo, aż do pojawienia się młodych. Para kobry indyjskiej (Naja
naja) opiekuje się gniazdem przez cały okres inkubacji jaj.
Kobra królewska (Ophiophagus hannah) opiekuje się jajami w gnieździe. Przykrywa je liśćmi. Owinięta wokół
gniazda jest bardzo agresywna i niebezpieczna dla przechodzących w pobliżu zwierząt i ludzi. Krótko przed
wykluciem młodych opuszcza gniazdo.
Źródło: Michael Allen Smith , Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.

Samica węża zbożowego (Pantherophis gu atus) tylko przez kilka godzin opiekuje się złożonymi jajami. Owija
się wokół nich i chroni je przed intruzami. Później opuszcza gniazdo i na tym kończy się jego opieka nad
potomstwem.
Źródło: Sirenz Lorraine, Flickr, licencja: CC BY-ND 2.0.

Samice krokodyli strzegą gniazd. Opiekują się również młodymi. Istnieją doniesienia, że
samce krokodyla nilowego (Crocodylus niloticus) są również zaangażowane w opiekę nad
potomstwem. Pilnowanie jaj w gniazdach czy opieka nad młodymi nie zdarza się często
u gadów.
Samica aligatora amerykańskiego (Alligator mississippiensis) z młodymi w gnieździe.
Źródło: Catholic 85, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Samica aligatora amerykańskiego (Alligator mississippiensis) z potomstwem.

Źródło: PurpleTulips (Grace & Ray), Flickr, licencja: CC BY-NC-ND 2.0.
Ważne!

Gady żyjące w Polsce nie pilnują gniazd i nie opiekują się młodymi.

Determinacja płci gadów

Gady posiadają szeroką gamę mechanizmów determinujących płeć, większą niż jakakolwiek
inna grupa kręgowców. Jako różnorodna grupa zwierząt uosabiają wśród owodniowców
zmienność form i mechanizmów determinujących rozrodczość i płeć. Formy obejmują
rozdzielnopłciowość oraz partenogenezę, jajorodność, jajożyworodność i żyworodność.
Mechanizmy determinujące płeć to dwie główne kategorie: determinacja płci genotypowej
(GSD) i determinacja płci zależna od temperatury (TSD).
Zapamiętaj!

Powszechnie panuje wśród naukowców pogląd, że determinacja płci zależna od

temperatury i genotypowa są wzajemnie wykluczającymi się mechanizmami, a płeć gada
nigdy nie jest pod wpływem zarówno chromosomów płci, jak i temperatury otoczenia.
Jednak pogląd ten został zakwestionowany. Nowe dowody wskazują, że w determinację
płci niektórych gatunków gadów mogą być zaangażowane zarówno chromosomy płci, jak
i temperatura.

Genetyczna determinacja płci

W przypadku większości zwierząt płeć jest określana chromosomalnie przez chromosomy

płci. Zwierzęta z dwoma różnymi chromosomami płci są płci heterogametycznej,
przedstawiciele płci homogametycznej mają dwa takie same chromosomy płci.

Chromosomy płciowe gadów dzielą się na dwa główne typy. Wiele gatunków ma
chromosomy płci X i Y. W tym przypadku samice są homozygotyczne, to znaczy mają dwa
identyczne chromosomy X, natomiast samce są heterozygotyczne, z jednym chromosomem
X i jednym chromosomem Y.

Chromosomy X i Y występują u kilku gatunków żółwi i jaszczurek.

Inne gady, przykładem są wszystkie węże, mają chromosomy płci Z i W. W tym przypadku
samce są płcią homozygotyczną (ZZ), a samice płcią heterozygotyczną (ZW).
Zapamiętaj!

Płeć agamy brodatej (Pagona barbata) jest określana przez system chromosomów płci
ZZ/ZW - samiec posiada dwa chromosomy Z, podczas gdy samice posiadają chromosomy
płci ZW. Jednak w wysokich temperaturach agamy brodate z męskimi chromosomami
mogą rozwijać się jako samice.

Temperaturowa determinacja płci

U gadów na płeć potomstwa mają wpływ również czynniki środowiskowe. Szczególnie
istotnym czynnikiem środowiskowym, determinującym płeć gadów jest temperatura.

Obserwuje się trzy wzorce temperaturowej determinacji płci (TSD):

I. samce powstają w niskich temperaturach, samice w ciepłych;

II. samice powstają w chłodnej temperaturze, samce w ciepłych temperaturach;

III. samice powstają w chłodnych i ciepłych temperaturach, samce w temperaturach

pośrednich.

Żółwie: zależna od temperatury determinacja płci jest szeroko rozpowszechniona,

przeważa wzorzec I, ale kilka gatunków wykazuje wzorzec II.

Krokodyle: wzorzec II TSD jest charakterystyczny dla wszystkich krokodyli.

Hatterie: wykazują wzorzec I TSD.

Łuskonośne: TSD występuje u kilku gatunków, wszystkie trzy wzory są reprezentowane.

Zapamiętaj!

U aligatora amerykańskiego (Alligator mississippiensis) jaja inkubowane w temperaturze

33°C dają potomstwo płci męskiej, podczas gdy temperatury inkubacji poniżej 30°C dają
potomstwo płci żeńskiej. Jednak wiele szczegółów leżących u podstaw mechanizmu
molekularnego pozostaje niejasnych, a związek molekularny między temperaturą
otoczenia a mechanizmem determinacji płci nie został jeszcze wyjaśniony.
Ważne!

Zależny od temperatury komponent szlaku determinacji płci został szczegółowo zbadany

u żółwia błotnego (Emys orbicularis).

U żółwia błotnego (Emys orbicularis), krytycznym składnikiem zależnym od temperatury

wydaje się być synteza enzymu aromatazy, który przekształca androgeny, takie jak
testosteron, w estrogeny. W wyższych temperaturach zwiększona aktywność aromatazy
wytwarza więcej estrogenów, co zaburza stosunek płci w kierunku większej liczby samic.

Inne formy rozrodu u gadów

Jajożyworodność 1

Samice jajożyworodnych gadów zatrzymują jaja

w ciele. Zarodki pobierają substancje niezbędne
do ich rozwoju i wzrostu z pęcherzyka
żółtkowego. Samica składa jaja krótko przed
wykluciem się z nich potomstwa. Młode mogą
wydostać się z jaj jeszcze w ciele samicy. Takie
rozmnażanie występuje u niektórych gatunków
jaszczurek (Lacer lia) i węży (Serpentes).
Jajożyworodna jest m.in. jaszczurka żyworodna
(Zootoca vivipara) i żmija zygzakowata (Vipera
berus).

2 Żyworodność

Zarodki żyworodnych gadów są pozbawione

osłon jajowych, a substancje odżywcze
dostarczane są poprzez prymitywne łożysko (w
kieszonkach jajowodów) lub pęcherzyk
żółtkowy. Żyworodna jest np. jaszczurka
Trachylepis varia , należąca do najliczniejszej
rodziny jaszczurek – scynkowatych (Scincidae),
oraz jaszczurka Hemicordylus nebulosus. Żywe
młode rodzi również boa dusiciel (Boa
constrictor) i wąż Acrantophis dumerili.

Partenogeneza 3

W partenogenezie, inaczej dzieworództwie,

rozwój zarodkowy zapoczątkowany zostaje
przez aktywację komórki jajowej bez udziału
plemnika. Wytworzeniu komórek jajowych
towarzyszy podwojenie materiału
genetycznego, w wyniku czego powstają
diploidalne jaja. W ten sposób mogą się
rozmnażać niektóre gatunki jaszczurek.
 Przykładem są kaukaskie jaszczurki skalne
(Lacerta saxicola), północnoamerykańskie
jaszczurki z rodzaju Cnemidophorus oraz
warany z Komodo (Varanus komodoensis).
W przypadku niektórych gatunków
partenogeneza jest jedynym sposobem
rozmnażania – przykładem są jaszczurki
z rodzaju Aspidoscelis, zamieszkujące pustynno-
stepowe obszary na południowym zachodzie
USA i na północy Meksyku. Wszystkie osobniki
tych jaszczurek są samicami rozmnażającymi się
w wyniku partenogenezy.

Słownik
błony płodowe

błony wykształcane przez zarodek owodniowców (owodnia, omocznia, kosmówka

i pęcherzyk żółtkowy)
dymorfizm płciowy

(gr. dis – dwa razy, morphḗ – kształt, postać) występowanie różnic morfologicznych
i fizjologicznych między osobnikami męskimi i żeńskimi tego samego gatunku
genotypowa determinacja płci (GSD)

(ang. Genetic Sex Determination – GSD) determinacja płci organizmu przez obecność
genów związanych z chromosomami płci
hemipenis (półprącie)

podwójny narząd kopulacyjny, występujący u niektórych gadów, który w spoczynku

ukryty jest w otworze kloaki
jajo owodniowe

jajo otoczone osłonką, w którym zarodek rozwija się wewnątrz jamy owodni (jednej
z czterech błon płodowych) wypełnionej płynem owodniowym
jajorodność

typ rozrodu płciowego u tkankowców, w którym komórka jajowa, a następnie zarodek

rozwija się poza układem rozrodczym samicy. Występuje u większości bezkręgowców
i u wielu kręgowców, z wyjątkiem torbaczy i ssaków łożyskowych
jajożyworodność
zatrzymanie w drogach rodnych samicy zarodków, które odżywiają się substancjami
zmagazynowanymi w pęcherzyku żółtkowym jaja
okres godowy

okres poprzedzający kopulację zwierząt, któremu towarzyszy swoiste zachowanie się

samców i zmiana ubarwienia ciała (szata godowa)
partenogeneza

(gr. parthénos – dziewica, génesis – powstanie) dzieworództwo; proces rozwoju zarodka

z komórki jajowej zapoczątkowany bez udziału plemnika
rozdzielnopłciowość

zróżnicowanie osobników jednego gatunku na żeńskie (wytwarzające gamety żeńskie)

i męskie (wytwarzające gamety męskie)
rozwój prosty

typ rozwoju, w którym osobnik młodociany jest podobny do postaci dorosłej; nie
występuje stadium larwalne
temperaturowa determinacja płci (TSD)

(ang. Temperature Sex Determination – TSD) determinacja płci przez temperaturę -

czynnik środowiskowy
zarodek

powstały w wyniku zapłodnienia lub partenogenezy organizm zwierzęcy na pierwszym

etapie cyklu rozwojowego
Animacja

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RIm5VAm5YSFZt

Rozmnażanie się i rozwój gadów.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film nawiązujący do treści materiału.

Polecenie 1

Na podstawie animacji wyjaśnij, jaki czynnik determinuje płeć rozwijającego się z zapłodnionej
komórki jajowej zarodka krokodyla.

Polecenie 2

Odnosząc się do informacji przedstawionych w animacji, wyjaśnij, jaki zakres temperatury

w gnieździe determinuje płeć żeńską inkubowanych jaj krokodyli.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Przeanalizuj rysunek owodniowego jaja gada i wstaw w odpowiednie miejsca brakujące

podpisy.

 

 

Pęcherzyk żółtkowy Owodnia Osłonka Zarodek Kosmówka Omocznia

Jajo gadzie.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 2 輸

Dopasuj nazwę błony płodowej do pełnionej przez nią funkcji w rozwoju zarodków gadów.

Magazynuje zbędne produkty

Omocznia przemiany materii. Zachodzi w niej
resorpcja wody.

Odpowiada za wymianę gazową

pomiędzy zarodkiem a środowiskiem.
Kosmówka
Okrywa wszystkie inne błony płodowe
i zarodek.

Chroni mechanicznie zarodek.

Owodnia Zapewnia wodne środowisko,
optymalne do rozwoju zarodka.
Ćwiczenie 3 輸

Partenogeneza (dzieworództwo) rzadko występuje wśród kręgowców. Ten sposób

rozmnażania, polegający na rozwoju osobnika młodocianego z niezapłodnionego jaja, jest
charakterystyczny dla jaszczurek z rodzaju Aspidoscelis. Gady te zamieszkują suche tereny
południa Stanów Zjednoczonych, Meksyku i krajów Ameryki Środkowej. Klimat, w jakim żyją
te jaszczurki, jest wyjątkowo stabilny. Żyjące dziko jaszczurki gatunku Aspidoscelis exsanguis
rozmnażają się wyłącznie partenogenetycznie i nie spotyka się osobników mających
haploidalny zestaw chromosomów – wszystkie badane okazy dziko żyjących jaszczurek tego
gatunku były diploidalne. W 2011 r. udało się sztucznie zapłodnić dziko żyjącą samicę
Aspidoscelis exsanguis za pomocą plemnika dzikiego samca gatunku Aspidoscelis inornata.
Powstałe w ten sposób hybrydowe samice (pokolenie F1) rozmnażały się partenogenetycznie
oraz obupłciowo (z udziałem zapłodnienia). Samice, które powstały w wyniku zapłodnienia
plemnikiem Aspidoscelis inornata komórek jajowych samicy z pokolenia F1, również potrafiły
rozmnażać się partenogenetycznie. Pokolenie to oznaczono jako F2.

Na podstawie: A. A. Lutes i wsp., Laboratory Synthesis of an Independently Reproducing Vertebrate Species, [w:] „PNAS –
Proceedings of the Na onal Academy of Sciences of the United States of America”, 2011, nr 108(24), s. 9910–9915.

Na podstawie powyższego tekstu i własnej wiedzy wskaż prawdziwe zdania dotyczące

opisywanych eksperymentów.

Samice pokolenia F2 były tetraploidami (miały cztery zestawy chromosomów),


podobnie jak ich partenogenetyczne potomstwo.

Zwiększenie ilości zestawów chromosomowych nie jest letalne (śmiertelne) dla


hybryd gatunków Apidoscelis inornata i Apidoscelis exsanguis.

Samice pokolenia F2 miały taką samą liczbę zestawów chromosomowych jak samice

pokolenia F1 i samica dziko żyjąca.

Hybryda gatunków Apidoscelis inornata i Apidoscelis exsanguis potrafi rozmnażać


się wyłącznie partenogenetycznie.
Ćwiczenie 4 醙

Na podstawie tekstu do ćwiczenia nr 3 i własnej wiedzy zaznacz odpowiednie sformułowania,

tak aby powstało zdanie zawierające prawdziwe informacje.

Wszystkie dziko żyjące osobniki jaszczurek gatunku Apidoscelis exsanguis są samcami 

samicami  , a ich komórki jajowe mają identyczną  dwukrotnie większą  liczbę

zestawów chromosomów w porównaniu z komórkami jajowymi organizmów, u których

występuje zapłodnienie.

Ćwiczenie 5 醙

Na podstawie tekstu do ćwiczenia nr 3 i własnej wiedzy zaznacz odpowiednie sformułowania,

tak aby zdania zawierały prawdziwe informacje.

Potomstwo osobników gatunku Aspidoscelis exsanguis cechuje się mniejszą 

większą  zmiennością genetyczną w porównaniu z osobnikami gatunku Aspidoscelis

inornata. Sukces ewolucyjny gatunek Aspidoscelis exsanguis zawdzięcza m.in.
stabilnemu środowisku życia  różnorodności siedlisk, jakie może zajmować  .
Sposób rozmnażania jaszczurek gatunku Aspidoscelis exsanguis przypomina rozmnażanie

bezpłciowe pod względem osiąganej zmienności cech osobników potomnych 

braku udziału obu typów gamet  . Płeć dziko żyjących jaszczurek gatunku Aspidoscelis
exsanguis wskazuje na to, że w ich przypadku determinacja płci jest  nie jest 
zależna od temperatury.
Ćwiczenie 6 醙

Źródło: Luis García, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Powyższe zdjęcie przedstawia żółwia czerwonolicego (Trachemys scripta elegans), będącego

podgatunkiem żółwia ozdobnego (Trachemys scripta). Standardowo, gdy temperatura inkubacji
jaj żółwia czerwonolicego wynosi 26°C, wykluwają się z nich wyłącznie samce. W 2018 r.
w renomowanym czasopiśmie „Science” opublikowano wyniki doświadczenia, w którym
osobniki Trachemys scripta elegans poddano modyfikacji genetycznej poprzez wyciszenie
(knockout) genu kodującego demetylazę histonu H3 (KDM6B). Osobniki, u których
zastosowano knockout, urodziły się (w temperaturze 26°C) prawie wyłącznie jako samice.
Wykazano, że odłączenie trzech reszt metylowych od histonu H3 znajdującego się w okolicy
promotora genu Dmr1 determinuje powstanie płci męskiej.

Na podstawie: Chu an Ge i wsp., The Histone Demethylase KDM6B Regulates Temperature-Dependent Sex Determina on in

a Turtle Species, [w:] „Science”, 2018, nr 360(6389), s. 645–648.

Na podstawie powyższego tekstu i własnej wiedzy oznacz poniższe zdania jako prawdziwe
lub fałszywe.

Prawda Fałsz
Determinacja płci żółwia czerwonolicego jest zależna od
 
temperatury.
Z opisanego doświadczenia można wyciągnąć wniosek, że
każda temperatura inkubacji jaj inna niż 26°C skutkuje  
wykluwaniem się wyłącznie samic.
 Prawda Fałsz
Na histon H3 nawinięte jest DNA kodującej części genu
 
odpowiedzialnego za determinację płci (Dmr1).
Aktywna demetylaza KDM6B sprzyja występowaniu płci
 
męskiej u żółwia czerwonolicego.
Temperatura 26°C jest czynnikiem pozytywnie
 
wpływającym na aktywność demetylazy KDM6B.

Ćwiczenie 7 難
Na podstawie tekstu do ćwiczenia nr 6 i własnej wiedzy wyjaśnij, dlaczego wyciszenie genu
kodującego demetylazę KDM6B powoduje wykluwanie się w temperaturze 26°C prawie
wyłącznie samic żółwia czerwonolicego. W odpowiedzi uwzględnij fakt, że dekondensacja
chromatyny w okolicy promotora genu jest kluczowa do ekspresji tego genu.

Ćwiczenie 8 難
W marcu 2019 r. w czasopiśmie „Scien fic Reports” ukazał się artykuł, w którym opisywane
były szanse na przetrwanie poszczególnych gatunków jaszczurek w związku ze zmianami
klimatycznymi na naszej planecie. Jednym z wniosków tej publikacji było stwierdzenie, że
jaszczurki wykazujące żyworodność lecytotroficzną (jajożyworodność) mają znacznie większe
szanse (od jaszczurek jajorodnych) na przetrwanie w sytuacji, gdyby podwyższające się
poziomy wód zmusiły je do opuszczenia swoich siedlisk i szukania nowych na znacznie
większych wysokościach (np. w górach).

Na podstawie: M. Jara i wsp., Alterna ve Reproduc ve Adapta ons Predict Asymmetric Responses to Climate Change in
Lizards, [w:] „Scien fic Reports”, 2019, nr 9 (5093).

Na podstawie powyższego tekstu i własnej wiedzy wyjaśnij, z czego wynika większa szansa
na przetrwanie jaszczurek z żyworodnością lecytotroficzną (w stosunku do jaszczurek
jajorodnych) w opisywanej sytuacji.
Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: Biologia

Temat: Rozmnażanie i rozwój gadów

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

X. Różnorodność zwierząt. Uczeń:

4) wymienia cechy pozwalające na rozróżnienie bezczaszkowców i kręgowców,

a w ich obrębie krągłoustych, ryb, płazów, gadów, ssaków i ptaków; na podstawie
tych cech identyfikuje organizm jako przedstawiciela jednej z tych grup.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Scharakteryzujesz rozmnażanie i rozwój gadów.

Omówisz budowę jaja owodniowego gadów.
Wykażesz związek budowy jaja owodniowego gadów z rozwojem na lądzie.
Przedstawisz różne formy rozrodu u gadów.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
ćwiczenia interaktywne;
mapa myśli;
 analiza animacji.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przed lekcją:

1. Uczniowie zapoznają się z treścią w sekcji „Przeczytaj”.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel prosi wskazaną (lub wybraną) osobę o odczytanie tematu lekcji

wyświetlonego na tablicy interaktywnej lub za pomocą rzutnika.
2. Wprowadzenie do tematu. Nauczyciel prosi o przygotowanie w parach pytań
związanych z tematem. W razie problemów z ich sformułowaniem nauczyciel zadaje
uczniom pytania: „Czego chcecie się dowiedzieć?”, „Co was interesuje w związku
z tematem lekcji?”.

Faza realizacyjna:

1. Praca z multimedium („Animacja”). Uczniowie zapoznają się z animacją udostępnioną

przez nauczyciela. Następnie rozwiązują polecenie nr 1: „Na podstawie animacji
wyjaśnij, jaki czynnik determinuje płeć rozwijającego się z zapłodnionej komórki jajowej
zarodka krokodyla”. Ochotnicy przedstawiają swoje wyjaśnienia na forum klasy,
a nauczyciel ocenia ich poprawność.
2. Praca w grupach z treścią e‐materiału. Nauczyciel dzieli klasę na trzy grupy. Każda
z grup opracowuje jedno zagadnienie na podstawie informacji zawartych
w e‐materiale.
Grupa I – okres godowy i kopulacja u gadów;
Grupa II – budowa jaja owodniowego i związek jaja owodniowego gadów z rozwojem na
lądzie;
Grupa III – różne formy rozrodu u gadów.
 Po opracowaniu zagadnień przez każdą z grup nauczyciel miesza uczniów tak, aby
w każdym z nowych zespołów było przynajmniej dwóch przedstawicieli ze starej grupy.
Każdy z uczniów przedstawia kolegom partię materiału, którą opracował wcześniej
(uczenie się przez nauczanie innych).
Nauczyciel prosi o wypisanie na małych kartkach pojęć, jakie uczniowie zapamiętali na
dany temat. Grupy porządkują kartki w zbiory, wyszukując połączenia pomiędzy
zapisanymi pojęciami. Grupy przyklejają kartki na arkuszu papieru A1, łączą strzałkami,
rysują linie i dopisują nowe hasła, tworząc mapę myśli.
Przedstawiciele grup omawiają swoje mapy myśli. Nauczyciel weryfikuje informacje,
w razie potrzeby uzupełnia.
3. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. Uczniowie dobierają się w pary i wykonują
ćwiczenia nr 6 i 7 (odnoszące się do tekstu źródłowego na temat regulacji za pomocą
modyfikacji genetycznej zależnego od temperatury warunkowania płci u jednego
z gatunków żółwi) w sekcji „Sprawdź się”. Następnie konsultują swoje rozwiązania
z inną parą uczniów i ustalają jedną wersję odpowiedzi.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie odpowiadają na pytania sformułowane we wstępnej fazie lekcji.

2. Nauczyciel wyświetla treści zawarte w sekcji „Wprowadzenie” i na ich podstawie
dokonuje podsumowania najważniejszych informacji przedstawionych na lekcji.
Wyjaśnia także wątpliwości uczniów.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia od 1 do 5 oraz 8 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Jane B. Reece i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Dom Wydawniczy
REBIS, Poznań 2021.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.

Dodatkowe wskazówki metodyczne:

Uczniowie zapoznają się z multimedium w sekcji „Animacja” i przygotowują do niego

pytania. Następnie zadają je sobie nawzajem, sprawdzając stopień przyswojenia jego
treści.