Jajorodność, jajożyworodność i żyworodność

Wprowadzenie
Przeczytaj
Mapa myśli
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Jajorodność, jajożyworodność i żyworodność

Do rozrodu większości płazów niezbędna jest słodka woda. Te jajorodne zwierzęta stosują strategię
rozrodczą typu r.
Źródło: Dorothea OLDANI, unsplash.com, domena publiczna.

Strategicznym celem funkcjonowania organizmów żywych jest reprodukcja. Wydanie na

świat potomstwa pozwala przedłużyć istnienie gatunku. U zwierząt najpowszechniejszą
formą rozrodu jest jajorodność, w przypadku której rozwój zarodkowy przebiega poza
organizmem rodzicielskim. Zarodek większości ssaków rozwija się natomiast w ciele matki,
co nazywamy żyworodnością. Możliwa jest także trzecia strategia: u zwierząt
jajożyworodnych jaja nie zostają złożone, a inkubacja przebiega w drogach rodnych samicy.
Twoje cele

Poznasz różnicę między jajorodnością, jajożyworodnością i żyworodnością.

Omówisz modyfikacje przebiegu inkubacji w jajorodności i ich wpływ na rozwój
potomstwa.
Opiszesz znaczenie błon płodowych.
Przeczytaj

Rozwój zarodkowy zwierząt może mieć różny przebieg i zachodzić w różnych

środowiskach. Młode osobniki mogą powstawać w jajach lub rozwijać się wewnątrz
organizmu matki.

Jajorodność

Jajorodność to najpowszechniejsza forma rozrodu w świecie zwierząt. Wiąże się

z wykształceniem specjalnych osłon, w których rozwija się zarodek. Jajorodne są już
niektóre płaszczki i rekiny, składające jaja w wodzie (niektóre z nich są jednak
jajożyworodne lub żyworodne i dochodzi u nich do zapłodnienia wewnętrznego). Samice
ryb i płazów składają do wody jaja (komórki jajowe), które zostają zapłodnione plemnikami
samca zawartymi w wydalanym przez niego mleczu. Niektóre ryby i płazy opiekują się
potomstwem, jednak należy to do rzadkości. Większość stosuje strategię życiową
(rozrodczą) typu r – składają tak duże ilości jaj, że nawet strata ich części nie jest
zagrożeniem dla przetrwania gatunku.

Przykładem płaza opiekującego się rozwijającym potomstwem jest pętówka babienica (Alytes obstetricans).
Samiec tego gatunku owija dookoła swoich tylnych nóg skrzek w postaci sznura, który wcześniej złożyła
samica.
Źródło: Laurent Lebois, licencja: CC BY 2.0.
Właściwe jaja – takie, z którymi mamy najczęściej styczność – są składane przez
owodniowców. Gady, ptaki i ssaki stekowce (kolczatka i dziobak) to organizmy, w których
jajach występują błony płodowe. Chronią one zarodek przed uszkodzeniem, a ponadto
zapewniają wymianę gazową i dostęp pokarmu na czas rozwoju.

Osłony jajowe mogą być zmineralizowane aragonitem (żółwie) lub kalcytem (krokodylowate
i ptaki). Błoną bezpośrednio łączącą się z wewnętrzną powierzchnią osłony jaja
jest kosmówka. Zapewnia ona wymianę gazową pomiędzy rozwijającym się organizmem
a środowiskiem zewnętrznym. Niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z otoczonymi
wapienną skorupką jajami ptaków czy ze skórzastymi osłonami jaj gadzich, zawsze znajdują
się w nich drobne pory. Umożliwiają one przepływ tlenu (ze środowiska do jaja) i dwutlenku
węgla (z jaja na zewnątrz).

Drugą błoną płodową jest owodnia, która otaczając zarodek, tworzy wypełnioną płynem
jamę owodni. Zapewnia ona zarodkowi stabilne środowisko niezbędne dla jego rozwoju.

Trzecia błona płodowa to omocznia. Są w niej odkładane zbędne produkty przemian

metabolicznych zarodka. Jama tej błony stopniowo się wypełnia, zwiększając swoją objętość.

W jaju znajduje się połączona z zarodkiem kula żółtkowa. Otaczająca ją błona tworzy
pęcherzyk żółtkowy, który zwiera materiał zapasowy dla rozwijającego się organizmu.
Pęcherzyk z czasem zmniejsza swoją objętość. Po zakończeniu rozwoju zarodka, tuż przed
opuszczeniem jaja, błony tracą z nim połączenie i przylepiają się do wewnętrznej
powierzchni osłony jaja.

Tarcza zarodkowa − jest miejscem rozwoju zarodka.

Kosmówka − stanowi najbardziej zewnętrzną błonę, przylegającą od

wewnątrz do skorupki jaja.

Owodnia − pełni funkcję ochronną, tworząc środowisko wodne dla

zarodka i chroniąc go przed obrażeniami mechanicznymi.

Omocznia − jest uchyłkiem prajelita. Magazynuje szkodliwe produkty

metabolizmu, a ponadto ma zdolność resorpcji wody z jamy omoczni,
umożliwiając krążenie wody w obiegu zamkniętym.

Jama owodni − wypełnia ją płyn, który otacza zarodek i zapewnia mu

środowisko wodne.

Jama omoczni − gromadzi produkty przemiany materii zarodka.

Błony płodowe w jaju gada.
Źródło: EnglishSquare.pl Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Jajorodne kręgowce składają jaja w otaczającym środowisku i zapewniają im optymalną

temperaturę inkubacji. Samice mogą owijać się wokół złożonych jaj (węże) i w przypadku
spadku temperatury ogrzewać je ciepłem wywołanym falami skurczów przebiegających
przez ich ciało. Krokodylowate budują kopce z butwiejących i gnijących szczątków
roślinnych, które – rozkładając się – podnoszą temperaturę kopca. Jeżeli kopiec
nadmiernie się nagrzeje, samica może go rozkopać, co obniży temperaturę. Po wylęgu
młodych przenosi je w pysku do zbiornika wodnego i przez pewien czas się nimi opiekuje.
Większość samic jaszczurek i żółwi kilka tygodni po zapłodnieniu składa jaja do wykopanej
norki. Do inkubacji zarodków wystarczy temperatura otoczenia i odpowiednia wilgotność
podłoża.
Żółwie tuż po wykluciu, kierujące się ku morzu.
Źródło: U.S. Fish and Wildlife Service Southeast Region, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Jajożyworodność

Niektóre gatunki jaszczurek są jajożyworodne. Jaja nie zostają złożone, a inkubacja

przebiega w drogach rodnych samicy. W momencie składania jaj młode rozrywają osłony
i wydostają się na zewnątrz. Czasem może dochodzić do zaniku osłon jajowych i powstania
pseudołożyska, łączącego rozwijający się organizm z matką. Zjawisko jajożyworodności
związane jest z miejscem występowania gatunku. Jaszczurka żyworodna występująca na
południu Europy składa jaja do wykopanej norki. Jaszczurki tego gatunku występujące na
północy kontynentu lub wysoko w górach inkubują jaja w swoim ciele, aby podnieść
temperaturę rozwijającego się zarodka.
Samica jaszczurki żyworodnej (Zootoca vivipara).
Źródło: Jörg Hempel, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Żyworodność

Żyworodność jest zjawiskiem charakterystycznym dla ssaków. Komórka jajowa zostaje

zapłodniona w drogach rodnych samicy. Zapłodnienie poprzedzone zostaje zaplemnieniem
– wprowadzeniem plemników do pochwy samicy narządem kopulacyjnym samca, czyli
prąciem. U ssaków niższych płód rozwija się w torbie lęgowej samicy. U łożyskowców
rozwój zarodka i płodu zachodzi w macicy samicy. Zarodek implantuje się w śluzówce
macicy, a rozwijający się organizm łączy się z ciałem matki za pomocą łożyska.

Łożysko dostarcza zarodkowi substancji odżywczych i gazów oddechowych. Współtworzy

je część matczyna – błony śluzowe macicy – oraz część płodowa – kosmówka i omocznia
(łożysko kosmówkowo‐omoczniowe) lub kosmówka i pęcherzyk żółtkowy (łożysko
kosmówkowo−żółtkowe). Płód otacza worek owodniowy wypełniony płynem owodniowym.
Po zakończeniu ciąży worek płodowy pęka, z szyjki macicy odchodzi czop śluzowy
i zaczyna się poród. Młode ssaki pozostają pod opieką dorosłych, a pierwszym pokarmem,
którym się odżywiają, jest mleko matki.
Błony płodowe człowieka.
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.

Słownik
błony płodowe

błony otaczające rozwijający się zarodek gadów, ptaków i ssaków; pełnią funkcje
ochronną, wymiany gazowej, pokarmową i zapewniają środowisko wodne dla zarodka; do
błon płodowych zalicza się owodnię, omocznię, kosmówkę i pęcherzyk żółciowy
jajorodność

najpowszechniejsza forma rozrodu płciowego występująca u niektórych bezkręgowców,

ryb, ptaków i gadów; w jej wyniku zwierzęta wykluwają się z jaj poza organizmem matki
jajożyworodność

forma rozrodu polegająca na rozwoju zarodka w ciele matki w błonach jajowych; w jej
wyniku osobnik może przyjść na świat po wykluciu z jaja lub po urodzeniu wraz z błonami
jajowymi; występuje u niektórych płazów i gadów
zaplemnienie

wprowadzenie męskich komórek rozrodczych do dróg rodnych samicy

zapłodnienie

połączenie się komórek rozrodczych – męskiej i żeńskiej – dające początek zygocie

żyworodność

forma rozrodu polegająca na wykształceniu zarodka i płodu w drogach rodnych samicy

w wyniku zapłodnienia komórki jajowej
Mapa myśli

Formy rozrodu w świecie zwierząt

Gady, …

Rozwój …
Jajorodność

Łożysko…

Ssaki niższe
Ryby i płazy
Łożysko…

Ssaki wyższe Jajożyworodność

Niektóre …

Żyworodność

Formy rozrodu w świecie zwierząt.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 1

Scharakteryzuj przebieg rozmnażania zwierząt jajorodnych oraz struktury w nim

uczestniczące, a następnie wyjaśnij, czym różni się zapłodnienie od zaplemnienia.

Polecenie 2

Porównaj budowę jaj zwierząt jajorodnych z budową łożyska ssaków. Wymień jedną różnicę
i jedno podobieństwo między tymi strukturami.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wskaż fałszywe stwierdzenie na temat jajorodności.

Płazy i ryby to organizmy jajorodne, które bardzo rzadko opiekują się swoim

potomstwem.

 Jajorodność może występować u płaszczek i rekinów.

 Jest to najpowszechniejsza forma rozrodu u zwierząt.

 Jajorodność jest charakterystyczna dla ssaków.

Ćwiczenie 2 輸

Przyporządkuj definicje do podanych form rozrodu.

forma rozrodu zwierząt, w przebiegu

której po zapłodnieniu wewnętrznym
jajorodność
cały rozwój zarodka przebiega
w organizmie matki

forma rozrodu zwierząt polegająca na

rozwoju embrionalnym organizmu
potomnego poza organizmem samicy;
jajożyworodność
rozwój ten odbywa się wewnątrz jaja
otoczonego błonami jajowymi lub
skorupą

forma rozrodu zwierząt, w którym jaja

rozwijają się wewnątrz ciała samicy,
żyworodność a młode wychodzą z osłonek jajowych
w chwili składania jaj lub wcześniej,
w ciele samicy
Ćwiczenie 3 輸

Uzupełnij luki odpowiednimi sformułowaniami.

Jaja organizmów jajożyworodnych ulegają inkubacji w . Ta forma rozrodu bardzo

często występuje u . W niektórych sytuacjach błony płodowe nie są całkowicie
rozwinięte, lecz powstaje tak zwane . Jest to element łączący zarodek z organizmem
matki. W obrębie tego samego gatunku możemy mieć do czynienia z różnymi formami
rozrodu, co jest uzależnione od .

środowisku zewnętrznym wieku organizmu ptaków pseudołożysko

drogach rodnych samicy warunków środowiska ssaków jaszczurek

pseudoowodnia

Ćwiczenie 4 醙

Gady, ptaki i stekowce to organizmy, w których jajach powstają błony płodowe. Połącz nazwy
błon płodowych z ich opisem.

uchyłek prajelita; błona płodowa

pęcherzyk żółtkowy magazynująca szkodliwe produkty
metabolizmu

zawiera materiał zapasowy dla

omocznia
rozwijającego się organizmu

błona płodowa, tworząca środowisko

kosmówka
wodne dla zarodka

najbardziej zewnętrzna błona płodowa;

owodnia
przylega od wewnątrz do skorupki jaja
Ćwiczenie 5 醙

Wskaż, które zdania są prawdziwe, a które fałszywe.

Prawda Fałsz
Żyworodność to forma rozrodu charakterystyczna dla
 
ptaków.
Wprowadzenie męskich komórek rozrodczych do dróg
 
rodnych samicy nazywamy zaplemnieniem.
U ssaków niższych płód rozwija się w macicy samicy.  
Zapłodnienie to połączenie komórek rozrodczych, dające
 
początek zygocie.
Ćwiczenie 6 醙

Źródło: EnglishSquare.pl Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Przeanalizuj powyższy rysunek i dopasuj oznaczenia cyfrowe do odpowiedniej nazwy
elementu budowy jaja gadziego.

5 Kosmówka

4 Zarodek

3 Skorupka

1 Jama owodni wypełniona cieczą

6 Białko jaja

2 Owodnia

7 Pęcherzyk żółtkowy

Ćwiczenie 7 難
Wyjaśnij, dlaczego wykształcenie błon płodowych uważa się za duże osiągnięcie ewolucyjne.
Wskaż, która gromada jako pierwsza wykształciła błony płodowe.
Ćwiczenie 8 難
U ssaków rozwijający się organizm łączy się z ciałem matki za pomocą łożyska. Wymień co
najmniej dwie funkcje łożyska.
Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: biologia

Temat: Jajorodność, jajożyworodność i żyworodność

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

XI. Funkcjonowanie zwierząt.

2. Porównanie poszczególnych czynności życiowych zwierząt, z uwzględnieniem

struktur odpowiedzialnych za ich przeprowadzanie.

9) Rozmnażanie i rozwój. Uczeń:

d) rozróżnia zapłodnienie zewnętrzne i wewnętrzne, jajorodność,

jajożyworodność i żyworodność oraz podaje przykłady grup zwierząt, u których
występuje,

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Poznasz różnicę między jajorodnością, jajożyworodnością i żyworodnością.

Omówisz modyfikacje przebiegu inkubacji w jajorodności i ich wpływ na rozwój
potomstwa.
Opiszesz znaczenie błon płodowych.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.
Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
ćwiczenia interaktywne;
rozmowa kierowana;
mapa myśli;
gra dydaktyczna.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom

e‐materiał „Jajorodność, jajożyworodność i żyworodność”. Prosi uczestników zajęć
o rozwiązanie ćwiczenia nr 2 z sekcji „Sprawdź się” na podstawie treści w sekcji
„Przeczytaj”.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Prowadzący lekcję określa cel zajęć i informuje uczniów o ich planowanym przebiegu.
Przedstawia kryteria sukcesu oraz wyświetla na tablicy temat lekcji.
2. Wprowadzenie do tematu. Nauczyciel prosi podopiecznych, by na podstawie
przeczytanego e‐materiału i własnej wiedzy, pracując w 4‐osobowych grupach,
odpowiedzieli na następujące pytania:
– Dlaczego wykształcenie błon płodowych uważa się za duże osiągnięcie ewolucyjne?
– Która gromada jako pierwsza wykształciła błony płodowe?
– Jakie znaczenie dla rozrodu mają błony płodowe?
Uczniowie mogą także wyszukać potrzebne informacje w źródłach wiedzy naukowej.
Prowadzący zajęcia monitoruje pracę zespołów i udziela wskazówek, jeśli zachodzi taka
potrzeba. Po wykonaniu zadania grupy przedstawiają swoje pomysły na forum klasy.

Faza realizacyjna:
 1. Praca z tekstem. Uczniowie zapisują na kartkach minimum pięć pytań do tekstu
w sekcji „Przeczytaj”, z którym mieli się zapoznać przed lekcją. Wybrana osoba zbiera
pytania do urny. Uczniowie dzielą się na pięcioosobowe grupy, losują pytania z puli
i przygotowują odpowiedzi. Zespół, który jest gotowy, zgłasza się i przedstawia
rezultaty swojej pracy. Pozostali uczniowie wraz z nauczycielem weryfikują
poprawność odpowiedzi.
2. Praca z multimedium („Mapa myśli”). Uczniowie generują mapę myśli i uzupełniają ją
o charakterystykę przebiegu rozmnażania zwierząt jajorodnych oraz struktury w nim
uczestniczące. Następnie nauczyciel prosi podopiecznych, by pracując w parach,
wyjaśnili, czym różni się zapłodnienie od zaplemnienia (polecenie nr 1). Uczniowie
konsultują swoje rozwiązania z inną, najbliżej siedzącą parą.
3. Uczniowie w parach analizują treść polecenia nr 2 („Porównaj budowę jaj zwierząt
jajorodnych z budową łożyska ssaków. Wymień jedną różnicę i jedno podobieństwo
między tymi strukturami”), dyskutują, a następnie zapisują wnioski. Wybrane grupy
omawiają swoje rozwiązanie i spostrzeżenia na forum klasy.
4. Utrwalenie wiedzy i umiejętności. Nauczyciel dzieli klasę na 4‐osobowe grupy.
Uczniowie rozwiązują ćwiczenia interaktywne od 3 do 6 z sekcji „Sprawdź się”, od
najłatwiejszego do najtrudniejszego. Grupa, która poprawnie rozwiąże zadania jako
pierwsza, wygrywa.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel prosi uczniów o rozwinięcie zdań: „Dziś nauczyłem/nauczyłam się…”,

„Zrozumiałem/zrozumiałam, że…”, „Zaskoczyło mnie…”, „Dowiedziałem/dowiedziałam
się...”.
2. Nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji i cele zawarte w sekcji „Wprowadzenie”.
W tym kontekście dokonuje podsumowania najważniejszych informacji
przedstawionych na lekcji oraz wyjaśnia wątpliwości uczniów.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia nr 1 i 8 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Neil A. Campbell i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Rebis, Poznań 2019.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania mapy myśli:

Mapę myśli można wykorzystać na lekcji jako podsumowanie i utrwalenie wiedzy

uczniów.