Analiza porównawcza budowy bezkręgowców

Wprowadzenie
Przeczytaj
Mapa myśli
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Analiza porównawcza budowy bezkręgowców

Jeżowiec Strongylocentrotus purpuratus należący do typu szkarłupni charakteryzuje się kulistym,

ubarwionym ciałem, gęsto pokrytym wapiennymi i ruchomymi kolcami. Struktury te mogą być połączone
z gruczołami jadowymi wytwarzającymi bardzo silne toksyny.
Źródło: N/A, Pixabay, domena publiczna.

Bezkręgowce stanowią blisko 97% wszystkich zwierząt wielokomórkowych żyjących na

Ziemi. Dotychczas opisano ok. 1,3 mln gatunków, ale uważa się, że ich liczba może być
nawet 100 razy większa. Bezkręgowce to grupa obejmująca zwierzęta wielokomórkowe,
sztucznie wyodrębniona na podstawie negatywnej cechy diagnostycznej – braku szkieletu
wewnętrznego osiowego. Organizmy te są bardzo zróżnicowane pod względem budowy
i trybu życia. Czy mimo różnorodności ich budowa wykazuje pewne cechy wspólne?

Twoje cele

Wykażesz różnorodność budowy ciała zwierząt bezkręgowych.

Ocenisz słuszność stwierdzenia, że bezkręgowce to sztucznie wyodrębniona grupa
zwierząt, w obrębie której gatunki są ze sobą niespokrewnione.
Scharakteryzujesz układy narządów bezkręgowców, uwzględniając przystosowanie
do trybu i środowiska życia.
Przeczytaj

Ogólna charakterystyka bezkręgowców

Bezkręgowce to grupa organizmów o bardzo różnych cechach, planie budowy

i pochodzeniu, charakteryzujących się brakiem kręgosłupa. Z wyjątkiem szkarłupni, należą
do zwierząt pierwoustych, u których otwór gębowy powstał w miejscu pragęby.

Najważniejsze typy bezkręgowców to:

Wrotki
Nicienie

Parzydełkowce

Szkarłupnie
Płazińce

Bęzkręgowce

Gąbki

Stawonogi
Mięczaki

Pi ś i i

Zwierzęta zaliczane do bezkręgowców.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Symetria ciała
Wśród bezkręgowców występują zwierzęta asymetryczne (gąbki) oraz zwierzęta mające
dwa rodzaje symetrii ciała: symetrię promienistą i symetrię dwuboczną. Symetria
promienista z centralnie położonym otworem gębowym występuje u parzydełkowców
i szkarłupni, natomiast symetria dwuboczna z ciałem podzielonym na część prawą i lewą
występuje u pozostałych bezkręgowców.

Powłoki ciała

Powłoki ciała u bezkręgowców zbudowane są z nabłonka jednowarstwowego, którego

komórki mogą mieć różne kształty: od płaskich po walcowate. Szczytowe części tych
komórek mogą być zaopatrzone w rzęski i pełnić funkcje lokomotoryczne. Urzęsiona
powłoka ciała występuje zazwyczaj u niewielkich zwierząt wodnych – larw (np. planuli)
i dorosłych osobników (np. wirków).

Nabłonek powłokowy może produkować wydzielinę nazywaną oskórkiem lub kutykulą.

Oskórek pełni funkcję ochronną i może mieć postać:

wydzieliny śluzowej (np. u pierścienic);

elastycznej powłoki (np. u nicieni);
chitynowego pancerza (np. u stawonogów);
wapiennej muszli (np. u małży i ślimaków).

Więcej na ten temat w e‐materiale: „Nabłonki okrywające bezkręgowce – ich wytwory

i funkcje”.

Szkielet

Układ szkieletowy umożliwia ruch poszczególnych części ciała. Może być zbudowany
zarówno z płynu, jak i elementów stałych. U bezkręgowców występują dwa typy szkieletów:

szkielet hydrauliczny (hydroszkielet);

szkielet zewnętrzny.

Nie występuje natomiast sztywny szkielet wewnętrzny i to odróżnia je od kręgowców.

Ponadto bezkręgowce nie mają tkanki kostnej, natomiast tkanka chrzęstna występuje po raz
pierwszy u głowonogów, u których tworzy osłonę zwojów mózgowych.
Szkielet hydrauliczny

Szkielet hydrauliczny to typ szkieletu, którego podstawowym elementem motorycznym jest

zamknięty w jamie ciała płyn. Występuje on u zwierząt mających miękkie powłoki, czyli u:
płazińców, pierścienic, nicieni i wrotków.

Funkcjonowanie szkieletu hydraulicznego jest powiązane z pracą mięśni. Powodują one

wzrost ciśnienia płynu, a przez to zmianę kształtu całego zwierzęcia.

Szkielet zewnętrzny

Szkielet zewnętrzny, który jednocześnie jest oskórkiem, występuje u większości zwierząt

bezkręgowych, m.in. u parzydełkowców, mięczaków i stawonogów.

Niektóre koralowce (Anthozoa) wytwarzają potężny wapienny szkielet zewnętrzny. Na zdjęciu widoczne
szkielety zewnętrzne koralowców znajdujących się w Flynn Reef, części Wielkiej Rafy Koralowej w pobliżu
Cairns w stanie Queensland w Australii.
Źródło: Toby Hudson, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Istnieją dwa typy szkieletu zewnętrznego:

występujący u mięczaków szkielet otwarty, który nie otacza całego ciała i umożliwia
nieograniczony wzrost;
występujący u stawonogów szkielet zamknięty, który otacza całe ciało i jest
okresowo zrzucany w procesie linienia, umożliwiając wtedy wzrost organizmu.

Szkielet zewnętrzny pełni przede wszystkim funkcję podporową.

Układ oddechowy

Większość zwierząt zalicza się do tlenowców, czyli organizmów żyjących w środowisku

zawierającym tlen atmosferyczny i korzystających z energii uwalnianej w procesach
oddychania tlenowego. Wyjątkiem są pasożyty wewnętrzne (np. tasiemiec uzbrojony),
które oddychają beztlenowo.

Niewielkie organizmy, takie jak: gąbki, parzydełkowce, wirki i wrotki mają duży stosunek
powierzchni ciała do objętości i pobierają tlen całą powierzchnią przez powłoki ciała.

W toku ewolucji u zwierząt pojawiły się dodatkowe powierzchnie wymiany gazowej.

Zwierzęta wodne, które przekroczyły pewną graniczną wielkość, wykształciły narządy
wymiany gazowej: skrzelotchawki, skrzela zewnętrzne oraz skrzela wewnętrzne.

Skrzelotchawki występują u larw wodnych owadów, np. ważek i jętek.

Skrzela zewnętrzne zapewniają szybką wymianę gazów oddechowych. Występują

u niektórych skorupiaków, pierścienic i mięczaków.

Ślimak morski Doriprisma ca atromarginata z widocznymi skrzelami zewnętrznymi.

Źródło: Taso Viglas from Sydney, Australia, Flickr, licencja: CC BY 2.0.

Skrzela wewnętrzne występują m.in. u: skorupiaków, jak raki, kraby, homary, a także
szkarłupni, głowonogów, małży, ślimaków wodnych.

Więcej na ten temat w e‐materiale: Narządy wymiany gazowej u wodnych bezkręgowców.

Zwierzęta lądowe wykształciły tchawki i płuca dyfuzyjne.

Tchawki są narządem wymiany gazowej owadów, wijów i niektórych pajęczaków (np.
kosarzy, zaleszczotków, roztoczy).

Narządami oddechowymi pozostałych bezkręgowców lądowych są płuca

dyfuzyjne. U skorpionów i niektórych pająków narządem wymiany gazowej są
płucotchawki, a u ślimaków lądowych funkcję płuca pełni silnie unaczyniona ściana jamy
płaszczowej.

Więcej na ten temat w e‐materiale: Narządy wymiany gazowej u bezkręgowców lądowych.

Układ krążenia

Układ krążenia nie występuje u gąbek, parzydełkowców, płazińców, wrotków i nicieni.

Krążenie substancji u tych zwierząt odbywa się przy udziale płynów jam ciała. Odrębny
układ, zaopatrujący komórki ciała w pokarm i tlen oraz odbierający od nich dwutlenek
węgla i inne produkty przemiany materii, pojawia się dopiero u pierścienic, stawonogów,
mięczaków i szkarłupni. Jest to układ krwionośny zamknięty (u pierścienic) lub otwarty
(u stawonogów, mięczaków i szkarłupni). Transportuje on różne substancje oraz ciepło
pochłaniane ze środowiska zewnętrznego przez powłoki ciała. W układzie
zamkniętym krew płynie w systemie naczyń i nie wylewa się do jamy ciała,
w przeciwieństwie do układu otwartego, w którym hemolimfa częściowo wylewa się
z naczyń do jamy ciała. Zamknięty układ krążenia pierścienic składa się z dwóch
podłużnych naczyń (grzbietowego i brzusznego) połączonych w przedniej części ciała
naczyniami okrężnymi. Natomiast u głowonogów występuje tzw. układ półzamknięty,
zbudowany z systemu naczyń krwionośnych, z których krew praktycznie nigdzie nie
wylewa się do jamy ciała. U owadów i wijów układ krwionośny nie uczestniczy
w transporcie gazów oddechowych. Transportowane są one przez tchawki stanowiące
układ oddechowy.

Niektóre grupy bezkręgowców, jak stawonogi i mięczaki, wytworzyły dodatkowo serce,

które pompuje krew do całego układu krwionośnego. U głowonogów oprócz serca
głównego występują również dwa serca skrzelowe, które są kurczliwymi odcinkami naczyń
krwionośnych. Ich zadanie polega na pompowaniu krwi przez skrzela pod odpowiednim
ciśnieniem.

Więcej na ten temat w e‐materiale: Układy krążenia zwierząt bezkręgowych.

Układ pokarmowy
Układ pokarmowy większości bezkręgowców składa się z trzech odcinków: jelita
przedniego (otwór gębowy, gardziel, przełyk), jelita środkowego (żołądek) oraz jelita tylnego
zakończonego otworem odbytowym.

Część bezkręgowców, np. parzydełkowce, płazińce i wężowidła (należące do szkarłupni),

nie ma drożnego układu pokarmowego.

Tasiemce, będące pasożytami, oraz niektóre formy wolno żyjące (np. rurkoczułkowce) nie
mają układu pokarmowego. Tasiemce mogą chłonąć strawiony pokarm całą powierzchnią
ciała ze względu na ich bytowanie w jelicie cienkim, natomiast rurkoczułkowce mogą się
odżywiać dzięki symbiozie z bakteriami, które utleniają siarkowodór. Wypełniają one
trofosomy, czyli specjalne narządy rurkoczułkowców.

U niektórych bezkręgowców wykształciły się dodatkowe przystosowania w budowie

układu pokarmowego wynikające ze środowiska życia lub rodzaju pobieranego pokarmu.
U pierścienic na całej długości jelita znajduje się zagłębienie zwane rynienką (tyflosolis),
które zwiększa powierzchnię wchłaniania. U skąposzczetów i pijawek w przełyku
występuje wole. Skąposzczety zobojętniają w nim treść pokarmową dzięki wydzielinie
gruczołów wapiennych, zaś pijawki magazynują w nim krew, która nie krzepnie na skutek
działania wydzielanej tam hirudyny.

Stawonogi odżywiają się wieloma rodzajami pokarmu, dlatego ich układ pokarmowy
cechują różne przystosowania do jego pobierania i trawienia. Skorupiaki mają żołądek
żujący z chitynowymi listewkami, którymi rozcierają pokarm. U pajęczaków zaś występuje
żołądek ssący, ulokowany za gardzielą, działający jak pompa ssąca pokarm, który został
wstępnie strawiony na zewnątrz organizmu przez enzymy wydzielane wraz ze śliną do ciała
ofiar.

Z kolei u owadów nastąpiła duża modyfikacja aparatu gębowego oraz występuje wole,
w którym pokarm jest magazynowany i wstępnie trawiony. Więcej na ten temat przeczytasz
tutaj.

Układ wydalniczy

Szkodliwe produkty przemiany związków zawierających azot bezkręgowce wydalają

w różnej formie w zależności od środowiska życia. Bezkręgowce wodne (np. pierścienice,
stawonogi, nicienie, płazińce) usuwają z organizmu amoniak. U bezkręgowców lądowych
(mięczaków, stawonogów) szkodliwe produkty przemiany materii usuwane są
w postaci kryształków kwasu moczowego. Natomiast lądowe pierścienice usuwają
z organizmu mocznik.

U gąbek, parzydełkowców i szkarłupni wydalanie zachodzi przez powłoki ciała, a zwierzęta

te nie mają układu wydalniczego. Jest to spowodowane tym, że prawie każda komórka ich
ciała kontaktuje się ze środowiskiem zewnętrznym.
U pozostałych bezkręgowców wyróżniamy następujące rodzaje układów wydalniczych:

Układ typu protonefrydialnego

Układ wydalniczy i osmoregulacyjny ma postać kanalików wydalniczych

rozmieszczonych w parenchymie, zakończonych komórkami płomykowymi,
które wchłaniają z parenchymy zbędne produkty przemiany materii, a pęczek
rzęsek w nich występujących przesuwa je w kierunku kanalików zbiorczych.
Główne kanały wydalnicze otwierają się na zewnątrz otworami wydalniczymi.
Nadrzędną funkcją tego układu jest osmoregulacja, czyli utrzymywanie
odpowiedniego stężenia elektrolitów w płynach ustrojowych. Układ ten
występuje np. u płazińców, wrotków i niektórych pierścienic.

Układ typu metanefrydialnego

Składa się z parzystych kanalików zwanych metanefrydiami. Każde

metanefrydium zbudowane jest z: orzęsionego lejka, otwierającego się do jamy
ciała i krętego kanalika wydalniczego, otwierającego się na zewnątrz otworem
wydalniczym. W układzie tym następuje resorpcja, czyli wchłanianie wody,
natomiast zbędne metabolity są usuwane na zewnątrz organizmu. Występuje
np. u pierścienic (skąposzczetów, pijawek) i stawonogów (skorupiaków, części
szczękoczułkowców). U stawonogów zmodyfikowane metanefrydia
w zależności od miejsca ich ujścia nazywają się gruczołami szczękowymi,
czułkowymi (u skorupiaków) albo biodrowymi (u pajęczaków).

Wyspecjalizowane komórki – nefrocyty

Komórki jamy ciała wielu bezkręgowców wychwytujące i magazynujące zbędne

produkty przemiany materii (zwykle związki azotowe). Gromadzone są w nich
substancje, które muszą być usunięte z hemolimfy, a ich cząsteczki są zbyt
duże, aby mogły przejść przez nabłonek cewki Malpighiego. Występują m.in.
u stawonogów.

Cewki Malpighiego

Mają postać cienkich kanalików, które są zamknięte od strony jamy ciała. Ich
ujście znajduje się pomiędzy jelitem środkowym i tylnym. Kanaliki te zbierają
 metabolity z płynu, który wypełnia jamę ciała (hemolimfy) i przekazują do jelita.
Po resorpcji wody razem z resztkami pokarmu są one usuwane z jelita na
zewnątrz. Cewki Malpighiego występują np. u stawonogów lądowych – części
pajęczaków i wszystkich tchawkowców (owadów i wijów).

Nerki

Są to przekształcone metanefrydia, występujące parzyście u mięczaków.

Metanefrydia przekazują zbędne produkty przemiany materii do nerek,
w których powstaje mocz, odprowadzany następnie moczowodami do jamy
płaszczowej. Mięczaki lądowe wydalają głównie kwas moczowy, a wodne –
amoniak i mocznik.

Układ typu H

Składa się z dwóch kanałów wydalniczych, położonych wzdłuż ciała wewnątrz

bocznych wałków hipodermalnych, i połączonych przebiegającym
w hipodermie kanałem poprzecznym. Jest on zakończony otworem położonym
w przedniej części ciała po brzusznej stronie. Główną funkcją układu
wydalniczego jest regulacja ciśnienia osmotycznego organizmu. Układ
wydalniczy typu H występuje u nicieni, u których końcowym produktem
przemiany materii jest amoniak.

Układ wodny (ambulakralny)

Jest to system kanałów (kanał okrężny i kanały promieniste znajdujące się

w ramionach) wypełnionych płynem. Płyn dostaje się ze środowiska do
wnętrza zwierzęcia przez rodzaj sitka zwanego płytką madreporową. Twór ten
znajduje się po wierzchniej stronie ciała. Układ wodny ma budowę
promienistą. U szkarłupni, które nie mają układu wydalniczego, usuwanie
zbędnych produktów przemiany materii zachodzi przez powłoki ciała
i nabłonek nóżek ambulakralnych.

Układ nerwowy

Układ nerwowy bezkręgowców jest zróżnicowany pod względem budowy i stopnia

komplikacji, co wynika przede wszystkim z trybu życia, pozycji systematycznej i poziomu
aktywności. Większość bezkręgowców ma zwoje nerwowe, czyli lokalne skupiska komórek
nerwowych, i pnie nerwowe, czyli parzyste włókna nerwowe biegnące wzdłuż ciała.
U bezkręgowców układ nerwowy znajduje się po brzusznej stronie ciała
(w przeciwieństwie do kręgowców, u których występuje on po stronie grzbietowej).

Gąbki nie mają układu nerwowego. U parzydełkowców występuje tzw. siateczkowy układ
nerwowy, który ma postać zamkniętej sieci komórek bez zróżnicowania na część
obwodową i ośrodkową. Płazińce natomiast mają ośrodkowy układ w postaci dwóch zwojów
w przedniej części ciała – od niego odchodzą pnie nerwowe połączone spoidłami
wchodzące w skład układu obwodowego. Jest to układ nerwowy typu ortogonalnego.

Układ nerwowy wrotków wykazuje wysoki poziom centralizacji. W jego skład wchodzą trzy
zwoje: zwój mózgowy i zwój aparatu rzęskowego zlokalizowane w głowie oraz zwój nożny
umiejscowiony na końcu ciała. Od zwojów odchodzą parzyste nerwy.

Układ nerwowy płazińców wykazuje cechy centralizacji. Składa się z pary zwojów
nerwowych położonych w przedniej części ciała i odchodzących od nich pni nerwowych
połączonych spoidłami poprzecznymi.

Układ nerwowy nicieni zbudowany jest z pierścienia okołogardzielowego i dwóch pni

nerwowych połączonych spoidłami poprzecznymi. Pnie znajdują się w grzbietowym
i brzusznym wałku hipodermalnym.

U pierścienic i stawonogów, występują dwa zwoje nerwowe – nadgardzielowy

i podgardzielowy, które są połączone obrączką okołogardzielową. U pierścienic jest to tzw.
drabinkowy układ nerwowy – w każdym segmencie na każdym pniu występuje zwój
nerwowy połączony spoidłem poprzecznym. U stawonogów natomiast układ nerwowy
może przybierać postać drabinki (np. u stonogi czy krewetki), brzusznego łańcuszka
nerwowego (u większości owadów) lub być bardziej scentralizowany, kiedy sąsiadujące
zwoje są położone blisko siebie lub całkiem zlane (u pajęczaków). U wyższych form
stawonogów zwoje nadprzełykowe i podprzełykowe zlały się w mózg, od którego odchodzą
dwa sąsiadujące pnie nerwowe.

Mięczaki mają cztery pary zwojów: głowowy, nożny, trzewiowy oraz płaszczowy.
U większości mięczaków zwoje są połączone, a u głowonogów stanowią mózg w postaci
jednolitej masy komórek. U małży układ nerwowy jest uproszczony na skutek braku odcinka
głowowego. Występują trzy pary zwojów połączonych spoidłami. Szkarłupnie
w zewnętrznym nabłonku ciała mają pierścień okołoprzełykowy, od którego odchodzą pnie
nerwowe.

U wszystkich bezkręgowców występują narządy zmysłów zbudowane wyłącznie z komórek

receptorowych lub także z komórek ułatwiających odbiór bodźców. Są to narządy zmysłu:

dotyku (mechanoreceptory) – rozmieszczone w powłokach ciała i na czułkach

u stawonogów; reagują na dotyk, ucisk, rozciąganie;
 wzroku (fotoreceptory) – odbierają bodźce świetlne; są to oczy proste lub złożone
u części stawonogów;
węchu i smaku (chemoreceptory) – znajdują się głównie wokół otworu gębowego,
u parzydełkowców występują w skupiskach w postaci ciałek brzeżnych, u stawonogów
występują na czułkach, a u innych bezkręgowców, np. głowonogów mogą także
tworzyć brodawki;
słuchu i równowagi (mechanoreceptory) – u bezkręgowców narządem równowagi są
statocysty; dźwięki odbierają owady wyposażone w narządy tympanalne.

Układ rozrodczy

Rozmnażanie bezpłciowe gąbek odbywa się przez podział, fragmentację ciała

lub pączkowanie. Podział występuje stosunkowo rzadko, a polega na
podłużnym podziale osobnika. Fragmentacja ciała ma miejsce, gdy część kolonii
zostaje oddzielona, a jej brakujący fragment zostaje odtworzony. Natomiast
podczas pączkowania na powierzchni ciała tworzy się wypukłość, która rośnie
i rozwija się w nowy organizm.

Gąbki rozmnażające się płciowo to głównie osobniki obojnacze, jednak

zdarzają się również gatunki rozdzielnopłciowe. Gąbki nie mają
wyodrębnionych gonad. U części gąbek występuje zapłodnienie zewnętrzne,
jednak u większości gatunków dominuje zapłodnienie wewnętrzne. Larwa
gąbek jest orzęsiona, swobodnie pływająca.

U parzydełkowców występujących w formie polipów powszechne jest

rozmnażanie bezpłciowe. Jednym z typów tego rozmnażania jest pączkowanie.
Pączkowanie może prowadzić do powstania kolonii. Innym typem rozmnażania
bezpłciowego jest strobilizacja. W ten sposób powstają młode meduzy, zwane
efyrami.

Rozmnażanie płciowe występuje najczęściej u meduzy. W większości są

rozdzielnopłciowe. Z komórek interstycjalnych w gonadach powstają gamety.
Zapłodnienie jest zewnętrzne, w rozwoju występuje stadium larwalne –
planula.

Płazińce najczęściej rozmnażają się płciowo i są obojnakami. U wirków

występuje zapłodnienie krzyżowe, natomiast dla form pasożytniczych
charakterystyczne jest samozapłodnienie.

Płazińce przechodzą rozwój prosty (wirki) lub złożony (tasiemce i przywry).

Wirki są zdolne do rozmnażania bezpłciowego.

Charakterystyczne dla płazińców są złożone cykle płciowe.

To zwierzęta rozdzielnopłciowe i jajorodne . Występuje u nich heterogonia.

Samice mają zdolność do rozmnażania partenogenetycznego, bez udziału
samców.

Nicienie rozmnażają się wyłącznie płciowo. Zazwyczaj są organizmami

rozdzielnopłciowymi i występuje u nich dymorfizm płciowy. Samce są na ogół
mniejsze, a ich tylna część ciała jest spiralnie zagięta.

U nicieni występuje zapłodnienie wewnętrzne. Większość jest jajorodna, choć

spotyka się też gatunki żyworodne.

Ich rozwój może być prosty lub złożony.

Pierścienice rozmnażają się głównie płciowo.

Wieloszczety są zazwyczaj rozdzielnopłciowe, czasami występuje u nich

dymorfizm płciowy. Gamety są uwalniane do wody i następuje zapłodnienie
zewnętrzne. Występuje rozwój złożony. Z zapłodnionego jaja rozwija się larwa
(trochofora).

Skąposzczety i pijawki są głównie obojnakami. Występuje u nich zapłodnienie

krzyżowe. Przechodzą rozwój prosty.

Stawonogi rozmnażają się wyłącznie płciowo. W większości są

rozdzielnopłciowe. Obojnactwo występuje u nich bardzo rzadko. U wielu
gatunków obserwuje się dymorfizm płciowy.

Zapłodnienie zewnętrzne występuje u form wodnych, natomiast zapłodnienie

wewnętrzne u form lądowych. Większość stawonogów to zwierzęta
jajorodne.

Rozwój stawonogów może być zarówno prosty, jak i złożony. Larwy

przechodzą przeobrażenie (metamorfozę) do postaci dorosłej (imago). Wyróżnia
się dwa typy przeobrażenia: przeobrażenie zupełne i przeobrażenie
niezupełne.

Mięczaki rozmnażają się wyłącznie płciowo. Są wśród nich zarówno formy

rozdzielnopłciowe, jak i obojnacze. Występuje u nich protandria. U niektórych
mięczaków rozdzielnopłciowych występuje dymorfizm płciowy.
 U gatunków morskich zapłodnienie jest zewnętrzne lub następuje w jamie
płaszczowej, natomiast u ślimaków lądowych występuje zapłodnienie
wewnętrzne, krzyżowe. Zapłodnienie wewnętrzne występuje także u
rozdzielnopłciowych głowonogów.

Mięczaki są jajorodne. Ich rozwój może być prosty (głowonogi i niektóre

ślimaki) lub złożony. W rozwoju złożonym występuje larwa (trochofora)
przekształcająca się w wolno żyjącą larwę (weliger). U niektórych ślimaków
występuje zjawisko przemiany płci.

Szkarłupnie są w większości rozdzielnopłciowe i jajorodne. Nie występuje u

nich dymorfizm płciowy. Zapłodnienie jest zewnętrzne (następuje z reguły w
wodzie), ale zdarza się, że u form żyworodnych występuje zapłodnienie
wewnętrzne. Nieliczne szkarłupnie opiekują się potomstwem.

Zwierzęta te przechodzą rozwój złożony, a ich larwy o symetrii dwubocznej są

formami wolno żyjącymi.

U niektórych szkarłupni poza rozmnażaniem płciowym występuje rozmnażanie

bezpłciowe, związane z właściwościami regeneracyjnymi tej grupy zwierząt.

Słownik
dymorfizm płciowy

dwupostaciowość; występowanie różnic morfologicznych i fizjologicznych między

osobnikami męskimi i żeńskimi tego samego gatunku; może być uwarunkowany zarówno
genetycznie (determinacja płci), jak i środowiskowo
hemolimfa

płyn ustrojowy bezkręgowców mających otwarty układ krwionośny; pełni funkcje krwi
i limfy; może być w niej rozpuszczony barwnik oddechowy
hydroszkielet

elastyczny szkielet hydrauliczny; działa dzięki ciśnieniu płynu ustrojowego, który

napierając na ściany jamy ciała, utrzymuje ich sztywność i pozwala na podpieranie mięśni
parenchyma

zespół luźno połączonych komórek różnego pochodzenia i o różnych funkcjach;

wypełnia wnętrze ciała organizmów zwierząt acelomatycznych, np. płazińców
planula

niewielka, wydłużona, orzęsiona, wolno pływająca larwa parzydełkowców; początkowo

pływa swobodnie, następnie osiada i przekształca się w polipa
protandria

zjawisko polegające na dojrzewaniu gruczołów płciowych męskich przed żeńskimi, co

zapobiega samozapłodnieniu
przeobrażenie niezupełne

typ rozwoju złożonego, w którym występują trzy stadia rozwojowe: jajo, larwa i postać
dorosła; z jaja wylęga się larwa podobna do osobnika dorosłego, tylko mniejsza, bez
rozwiniętych gonad, a u owadów uskrzydlonych nie ma rozwiniętych skrzydeł
przeobrażenie zupełne

typ rozwoju złożonego, w którym występują dwa stadia pośrednie: niepodobna do

osobnika dorosłego larwa oraz poczwarka
rozwój prosty

typ rozwoju, w którym osobnik młodociany jest podobny do postaci dorosłej; nie
występuje stadium larwalne
rozwój złożony

typ rozwoju, w którym występują formy pośrednie: larwy lub larwy i poczwarki
samozapłodnienie

zapłodnienie komórki jajowej przez plemnik pochodzący z tego samego organizmu

zapłodnienie krzyżowe

proces połączenia jąder komórki jajowej i plemnika pochodzących od różnych osobników

tego samego gatunku
Mapa myśli

Obecny
Brak tkanki kostnej
głowonogi zbudowany z…

u głowonogów płazińce
a chrzęstna
większość … zbudowany z…

mózg …
Układ nerwowy

Budowa ciała drabinkowy

ak

wrotki

Bezkręgowce
t Układ oddechowy
pierścienice…
Układ wydalniczy
Brak szkieletu

dó

Porównanie budowy bezkręgowców.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 1
Na podstawie analizy mapy myśli i posiadanej wiedzy porównaj budowę układu oddechowego
oraz krążenia u bezkręgowców. Zaprojektuj i uzupełnij tabelę porównawczą.

Polecenie 2
Stwórz własną mapę myśli, w której zawrzesz informacje na temat układu pokarmowego
i rozrodczego.

Układ rozrodczy Bezkręgowce Układ pokarmowy

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸
Na poniższych ilustracjach przedstawiono przykłady bezkręgowców. Przyporządkuj im typy
zwierząt, do których należą.

Mięczaki

Płazińce

Stawonogi

Parzydełkowce

Gąbki

Wrotki

Szkarłupnie

Pierścienice
Źródło: Brian0918, Dlloyd, Hans Hillewaert, Jürgen Schoner, Nerr0878, Rkitko, Wikimedia Commons, Pixaby, licencja: CC BY-
SA 4.0.

Ćwiczenie 2 輸
Przyporządkuj podane bezkręgowce do rodzaju układu krwionośnego, który u nich występuje
(lub jego zupełnego braku).

Brak układu krwionośnego

Stawonogi Pierścienice

Szkarłupnie Nicienie

Parzydełkowce Płazińce
Układ krwionośny otwarty
Mięczaki

Układ krwionośny zamknięty

Ćwiczenie 3 輸
Wskaż te spośród poniższych bezkręgowców, które mają drożny układ pokarmowy.

 Pierścienice

 Płazińce

 Parzydełkowce

 Wrotki

 Mięczaki

 Nicienie

 Stawonogi

 Szkarłupnie

Ćwiczenie 4 輸
Połącz w pary bezkręgowce z typem układu wydalniczego, który u nich występuje.

Układ typu metanefrydialnego Owady

Układ typu protonefrydialnego Pierścienice

Cewki Malpighiego Płazińce

Brak układu wydalniczego Parzydełkowce

Ćwiczenie 5 醙
Uzupełnij poniższy tekst, zaznaczając prawidłowe sformułowania.

Płazińce najczęściej rozmnażają się płciowo  bezpłciowo  i są obojnakami 

rozdzielnopłciowe  . U wirków przeważa zapłodnienie wewnętrzne 

zewnętrzne  krzyżowe  , które następuje, gdy komórka jajowa i plemnik pochodzą
od różnych  tych samych  osobników. Tasiemce wykazują zdolność do
samozapłodnienia (łączące się gamety pochodzą od tego samego osobnika). Płazińce
przechodzą rozwój prosty  złożony  (wirki) lub prosty  złożony 
(tasiemce i przywry), z postaciami larwalnymi i żywicielami pośrednimi.
Szkarłupnie są w większości rozdzielnopłciowe i jajorodne  jajożyworodne  .

Występuje  Nie występuje  u nich dymorfizm płciowy. Zapłodnienie jest

wewnętrzne  zewnętrzne  (następuje z reguły w wodzie). Zwierzęta te przechodzą
rozwój prosty  złożony  , a ich larwy są formami wolno żyjącymi.

Ćwiczenie 6 醙
Oceń, czy podane stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

U parzydełkowców występujących w formie polipów
powszechne jest rozmnażanie płciowe, a u meduz  
rozmnażanie bezpłciowe.
Tkanka kostna nie występuje u bezkręgowców, za to
 
tkankę chrzęstną możemy spotkać u głowonogów.

Szkielet hydrauliczny, inaczej zwany hydroszkieletem,

 
występuje u wszystkich bezkręgowców.
Ćwiczenie 7 難
Bezkręgowce to zwierzęta, które opanowały praktycznie wszystkie środowiska. Możemy je
spotkać zarówno w wodzie, jak i na lądzie, a nawet wewnątrz innych organizmów.
Osiągnięcie to było możliwe dzięki ogromnej różnorodności tych stworzeń oraz dostosowaniu
ich układów do miejsca, w którym żyją.

Wyjaśnij, jakie warunki panują w środowisku: lądowym, wodnym i wewnątrz organizmu

gospodarza oraz w jaki sposób układ oddechowy bezkręgowców przystosował się do tych
warunków.

Ćwiczenie 8 難

„Kręgowce są najbardziej zaawansowanym ewolucyjnie podtypem strunowców. Dzieli się je na

sześć gromad: krągłouste, ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki. Mimo ogromnego zróżnicowania
morfologicznego zwierzęta te charakteryzują się pewnymi cechami wspólnymi:

mają chrzęstny lub kostny szkielet;

wszystkie dorosłe osobniki mają czaszkę, a większość z nich ma również kręgosłup;

przedni odcinek cewki nerwowej jest przekształcony w mózgowie, pozostała część tworzy
rdzeń kręgowy;

mają zamknięty układ krwionośny i dwu-, trój- lub czterojamowe serce […]”.

Źródło: Marek Guzik i in., Biologia na czasie 1. Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych. Zakres rozszerzony, Nowa Era,
Warszawa 2016.

Na podstawie tekstu i własnej wiedzy wymień trzy różnice w budowie kręgowców

i bezkręgowców.
Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: Biologia

Temat: Analiza porównawcza budowy bezkręgowców

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie rozszerzonym

Podstawa programowa:
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
X. Różnorodność zwierząt. Uczeń:
3) wymienia cechy pozwalające na rozróżnienie gąbek, parzydełkowców, płazińców, wrotków,
nicieni, pierścienic, mięczaków, stawonogów (skorupiaków, pajęczaków, wijów i owadów)
i szkarłupni;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Wykażesz różnorodność budowy ciała zwierząt bezkręgowych.

Ocenisz słuszność stwierdzenia, że bezkręgowce to sztucznie wyodrębniona grupa
zwierząt, w obrębie której gatunki są ze sobą niespokrewnione.
Scharakteryzujesz układy narządów bezkręgowców, uwzględniając przystosowanie do
trybu i środowiska życia.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
ćwiczenia interaktywne;
mapa myśli;
gra dydaktyczna.
Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przed lekcją:

1. Uczniowie zapoznają się z treścią w sekcji „Przeczytaj”.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla zawartość sekcji „Wprowadzenie”. Uczniowie wspólnie

z nauczycielem omawiają cele lekcji i określają kryteria sukcesu.
2. Wprowadzenie do tematu. Uczniowie wykonują indywidualnie ćwiczenie nr 1 z sekcji
„Sprawdź się” w celu przypomnienia sobie różnorodności typów zwierząt
bezkręgowych.

Faza realizacyjna:

1. Praca z multimedium („Mapa myśli”). Uczniowie zapoznają się z mapą myśli

udostępnioną przez nauczyciela. Analizują ją, a następnie opowiadają koleżance lub
koledze z ławki o układzie oddechowym oraz o budowie ciała bezkręgowców.
2. Uczniowie w parach wykonują polecenie nr 1 do mapy myśli: „Na podstawie analizy
mapy myśli i posiadanej wiedzy porównaj budowę układu oddechowego oraz krążenia
u bezkręgowców. Zaprojektuj i uzupełnij tabelę porównawczą”. Następnie uczniowie,
korzystając z generatora w poleceniu nr 2 do multimedium, tworzą indywidualnie
własną mapę myśli, w której zawrą informacje na temat układu pokarmowego
i rozrodczego bezkręgowców.
3. Praca w parach z treścią e‐materiału. Uczniowie na podstawie przeczytanego tekstu
oraz informacji zawartych w medium w sekcji „Mapa myśli” układają pytania do quizu
dla innych par. Nauczyciel wraz z uczniami określa zasady rywalizacji i punktowania
dobrych odpowiedzi (np. gra na czas lub na liczbę poprawnych odpowiedzi).
Przeprowadzenie gry w klasie. Nauczyciel lub wybrany uczeń dba o prawidłowy
przebieg quizu zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami. Nauczyciel ogłasza zwycięską
parę.
 4. Utrwalenie wiedzy i umiejętności. Nauczyciel dzieli klasę na 4‐osobowe grupy.
Uczniowie rozwiązują ćwiczenia interaktywne od 2 do 6 z sekcji „Sprawdź się”, od
najłatwiejszego do najtrudniejszego. Grupa, która poprawnie rozwiąże zadania jako
pierwsza, wygrywa.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel prosi uczniów o rozwinięcie zdań: „Dziś nauczyłem/nauczyłam się…”,

„Zrozumiałem/zrozumiałam, że…”, „Zaskoczyło mnie…”, „Dowiedziałem/dowiedziałam
się...”.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia nr 7 i 8 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Jane B. Reece i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Dom Wydawniczy
REBIS, Poznań 2021.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.

Dodatkowe wskazówki metodyczne:

Nauczyciel może wykorzystać medium zamieszczone w sekcji „Mapa myśli” do

podsumowania lekcji.